ย้อนพินิจการอพยพชาวญี่ปุ่น ...jsat.or.th ›...

42 วารสารเครอขายญปนศกษา ปท 10 ฉบบท 1 มถนายน 2563 | jsn Journal Vol. 10 No. 1 June 2020

บทคดยอ

งานวจยชนนตองการศกษาความเปนมา แนวคด และวธการอพยพแรงงานญปนออกไปยงตางประเทศและความ

สมพนธระหวางญปน-ไทยทเกยวกบการอพยพ ผลจากการศกษาพบวาการปฏรปประเทศสมยเมจไมไดมเฉพาะ

ภาพแหงความส�าเรจ แตการเปลยนแปลงประเทศเขาสยคสมยใหมนนไดสงผลตอสงคมและเศรษฐกจในชวงแรก

โดยเฉพาะปญหาการเพมขนของประชากรและปญหาความยากจน ดงนนเพอแกปญหาและเพอการขยายอ�านาจตาม

แนวคดของญปน รฐบาลจงสนบสนนใหสงออกแรงงานไปยงภมภาคตาง ๆ ทงในรปแบบทรฐบาลจดสงไปโดยตรง

และใหบรษทเอกชนเปนผด�าเนนการ และในชวงเวลาดงกลาวญปน-ไทยเพงเรมเปดความสมพนธอยางเปนทางการ

ไทยจงเปนพนทหนงทญปนใหความส�าคญและสนใจทจะสงแรงงานอพยพมา มการสงผอพยพชาวญปนมาไทย 2 ครง

และกระทรวงการตางประเทศไดสงเจาหนาทมาส�ารวจพนทของไทย เพอพจารณาความเหมาะสมทจะจดสงผอพยพมา

ความสมพนธระหวาง 2 ประเทศในชวงเวลาดงกลาว จงเปนเรองของการพงพากนภายใตผลประโยชนแหงชาตท

สอดคลองกน

นงลกษณ ลมศรคณะศลปศาสตร สถาบนการจดการปญญาภวฒน

ยอนพนจการอพยพชาวญปนสสยามสมยเมจ*

คำ� สำ�คญการอพยพสมยเมจ, ไทยกบการอพยพชาวญปน, อาณานคมญปน

* บทความนเปนสวนหนงของงานวจยเรอง ยอนพนจจดเรมตนการอพยพชาวญปนสสยาม ใน “รายงานการเดนทางส�ารวจประเทศสยาม”『暹羅国出張取調書』ซงไดรบทนสนบสนน การวจยจากส�านกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.) งานวจยประกอบดวยเนอหา 2 สวน คอ สวนท 1. การคนควาเรอง “ยอนพนจจดเรมตนการอพยพชาวญปนสสยาม” สวนท 2. การแปลเอกสารญปนเรอง “รายงานการเดนทางส�ารวจประเทศสยาม” 『暹羅国出張取調書』บทความนปรบปรงจากเนอหาสวนท 1

อนง ผวจยใชค�าวา “สยาม” เฉพาะในชอเรองตามชอทเรยกในยคสมยนนและตามเอกสารประวตศาสตรทเกยวของเทานน แตในสวนเนอหาทงหมดใชค�าวา “ไทย” และ “ประเทศไทย” ตามค�าเรยกทวไปในปจจบน

43นงลกษณ ลมศร | Nongluk Limsiri

Abstract

This research studies the background, the concept, and the process of Japanese migration for

jobs sponsored by Japanese government and private migration companies as well as and the

Japan-Thailand relations in the aspect of migration. The results of the study show that the Meiji

reformation presented not only the success in its modernization, but also exerted impacts on its

society and economy at the beginning of the Meiji period, especially the problems concerning

the increase of the population and poverty. In order to solve these problems and expand its

power, the government supported Japanese migrants to work in other regions. Moreover, when

Japan-Thailand formal relationships were newly established, Thailand was consequently one of

the significant and captivating regions for migration. There were two times of sending Japanese

migrants to Thailand to grow rice, and some Japanese officials were sent to Thailand to explore

the practicability of the labor migration. During that time the relationships between Japan and

Thailand were becoming interdependent on each other for economies and foreign affairs.

The Reminiscence of the Migration of

Japanese to Siam during the Meiji Period*

Key wordsJapanese migration in the Meiji period, Thailand and Japanese migration,

Japanese colony

Nongluk LimsiriFaculty of Liberal Arts,

Panyapiwat Institute of Management

* This article is a part of the research on The Reminiscence of the Beginning of Japanese Migration to Siam in “The Report on the Exploration of Siam”『暹羅国出張取調書』, which was funded by The Thailand Research Fund (TRF). The research consists of 2 parts; part 1: the research on The Reminiscence of the Beginning of Japanese Migration to Siam, and part 2: the translation of a Japanese document entitled, “The Report on the Exploration of Siam”『暹羅国出張取調書』. This article has been modified from the content of the part 1.

Incidentally, the researcher uses “Siam” only in the title as it was known during that period and is found in related historical documents. However, the terms “Thai” and “Thailand” are used throughout the research as the present official names.


1. บทนำ� ปจจบนมชาวญปนจ�านวนมากอาศยอยในประเทศไทย

จากการส�ารวจของกระทรวงการตางประเทศญปน

ปรากฏวาใน ค.ศ. 2017 มชาวญป นพกอาศยอยใน

ประเทศไทยมากเปนอนดบ 4 รองจากสหรฐอเมรกา จน

และออสเตรเลย (Nippon.com, 2018) ซงชาวญปน

สวนใหญเหลานมความเปนอยทด มอาชพและฐานะท

มนคง แตถามองยอนกลบไปในอดต เมอญป นเปด

ประเทศกาวเขาสสมยใหมในยคเมจนน ขณะทญปน

ก�าลงเดนอยบนเสนทางการพฒนาประเทศใหทนสมย

ในอกเสนทางหนงญป นกตองเผชญกบปญหาการ

เปลยนแปลงทางสงคม เชน การขาดแคลนอาหาร การเพมขน

ของประชากรและแรงงานสวนเกน ซงเปนปจจยหนง

ทท�าเกดปรากฏการณทไมนาเชอวาประเทศทมงคง

อยางเชนญปนในปจจบนจะมประชาชนยากจนจ�านวนมาก

ตองอพยพหนความอดอยากขาดแคลนไปยงดนแดนตาง ๆ

เพอชวตทดและสขสบายกวาแผนดนของตนเอง และ

ในขณะทญปนตองตกอยในสภาวะทยากล�าบาก ไทย

หรอสยามในขณะนนเขาไปเกยวของดวยโดยไดลงนาม

ในสญญาพนธไมตรอยางเปนทางการเปนครงแรกใน

ค.ศ.1887 / พ.ศ.2430 และเปนดนแดนหนงทเปนจดหมาย

ส�าหรบความเปนอยทดขนของชาวญปน เรองราวของชาว

ญป นทต องดนรนตอส เพอการด�ารงชวตกอนทจะ

ประสบความส�าเรจ รวมทงนโยบายทตองการใชไทยเปน

พนทเศรษฐกจในชวงเรมตนความสมพนธอยางเปน

ทางการเมอ 100 กวาปทผานมา ยงไมมการศกษามากนก

ทงวงวชาการตางประเทศและในงานวชาการของไทย

งานวจยชนนจงตองการขยายพรมแดนแหงความร

ดานประวตศาสตรญป นในอกมมหนงทไมใชมตของ

ความส�าเรจในการพฒนาประเทศสมยเมจ แตเปน

เรองการอพยพแรงงานทเปนผลจากปญหาและความ

ยากล�าบากของการพฒนาประเทศในสมยดงกลาว

รวมทงสะทอนภาพความสมพนธระหวางญปนกบไทย

ในมตทไทยเขาไปมสวนเกยวของเกยวกบการอพยพ

นนดวย

2. ง�นวจยทเกยวของเรองราวการอพยพชาวญป นในสมยเมจไดรบ

ความสนใจจากนกวชาการตะวนตกและญปน รวมทง

ไทยดวย แตนาสงเกตวาการศกษาสวนใหญจะมงไปทการ

สงแรงงานผอพยพไปยงภมภาครอบมหาสมทรแปซฟก

เชน ฮาวาย สหรฐอเมรกา และละตนอเมรกา โดยเฉพาะ

ในสหรฐอเมรกามนกวชาการอเมรกนเชอสายญป น

ทเกดในอเมรกาไดน�าเสนอผลงานเกยวกบบรรพบรษ

ซงเปนผอพยพชาวญป นในสหรฐอเมรกายคเรมแรก

เชน งานของ Yuji Ichioka เรอง The Issei : the world

of the first generation Japanese immigrants,

1885-1924 ศกษาประสบการณของผอพยพชาวญปน

รนแรกในสหรฐอเมรกาในเชงประวตศาสตร ทงดาน

ความคด การกระท�า และบทบาทของสมาคมชาวญปน

ทมตอชมชนชาวญปน (Ichioka, 1988) ในขณะท Gary

Y. Okihiro ศกษาเรองราวการตอตานผอพยพชาวญปน

ในงานเรอง Cane Fires: The Anti-Japanese

Movement in Hawaii, 1865-1945 วา กระแสตอตาน

ชาวญปนในฮาวายเกดขนอยางเปนระบบ นบตงแต ค.ศ.1865

ทชาวญป นเรมไปท�างานเปนแรงงานในฮาวายจนถง

สงครามโลกครงท 2 (Gary, 1991) และงานของ Evelyn

Nakano Glenn เรอง Issei, Nisei, War Bride : Three

Generations of Japanese American Women in

Domestic Service ทศกษามมมองทางสงคมและทาง

ประวตศาสตรกบผหญงชาวญปน 3 รน ไดแก 1) Issei

ผหญงรนแรกทเดนทางเขามากอน ค.ศ. 1924/พ.ศ.2467

2) Nisei ผหญงรนท 2 ซงเกดทอเมรกา 3) War Bride

เจาสาวระหวางสงครามผทอพยพเขามาหลงสงครามโลก

ครงท 2 (Glenn, 1986)

อกแนวทางหนงในการศกษาของนกวชาการใน

สหรฐอเมรกาคอ ศกษาปจจยแหงการอพยพซงสวนใหญ

มกจะใหความส�าคญกบแรงจงใจทางดานเศรษฐกจเปนหลก

เชน ในงานของ Hosok O. ใน Cultural Analysis of

the Early Japanese Immigration to the United

States During Meiji to Taisho Era 1868-1926


(O, 2010) และงานของ Yosaburo Yoshida เรอง

“Sources and Causes of Japanese Emigration”

(Yoshida, 1909)

ส�าหรบความสนใจของนกวชาการญปนมผลงาน

ทงทเปนภาษาญปนและภาษาองกฤษ เรมดวยงานคนควา

เกยวกบประสบการณผอพยพไปฮาวาย เชน งานของ Doi

Yadaro (土井弥太郎) เรอง 山口県大島郡ハワイ移民史

กลาวถงสาเหตทผอพยพในชวงแรกทเดนทางไปฮาวาย

รวมทงแสดงใหเหนถงการเดนทาง การท�างานและชวต

ความเปนอยในไรออยของผอพยพในฮาวาย (土井, 1980)

และงานของ Tanno Isao (丹野勲) 明治日本の海外

移民、移住・殖民政策と南進論～南洋、南方ア

ジアを中心として～ (丹野, 2015) ศกษา “แนวคดและ

ทฤษฎมงสทางใต” และนโยบายการอพยพยายถนฐาน

ทมผลตอการเดนทางออกไปยงตางประเทศในสมย

เมจ โดยเนนศกษาในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต

และหมเกาะทางใตรวมทงฮาวาย

นอกจากนยงมหนงสอชด 移民史 ของ Konno

Toshihiko (今野敏彦) และ Fujisaki Yasuo (藤崎康

夫) รวบรวมเรองราวการอพยพชาวญปนทเดนทางไป

ยงภมภาคตาง ๆ 3 เลม เลมท 1 การอพยพไปยงทวป

อเมรกาใตโดยเฉพาะบราซล (今野&藤崎, 1984) เลมท 2

การอพยพไปยงเอเชยและภมภาคโอเซยเนย (今野&藤崎,

1985) เลมท 3 การอพยพไปอเมรกาและแคนาดา

(今野&藤崎, 1986) ซงในเลมท 2 นนมเนอหาเกยวกบ

การอพยพมาไทยผานการด�าเนนงานของ Iwamoto

Chitsuna (岩本千綱) ผมบทบาทส�าคญในการตงบรษท

รวบรวมและพาผ อพยพมายงเมองไทยเปนครงแรก

(今野 & 藤崎, 1985, 199-209) นอกจากน Fujisaki

Yasuo ยงมผลงานชอ日本人移民写真・絵画集成１

ハワイ・北米大陸 รวบรวมภาพ แสดงใหเหนถงความ

เสยสละและความทกขยากทผ อพยพตองเผชญใน

ฮาวายและสหรฐอเมรกา (藤崎, 1997)

นอกจากการศกษาประวตศาสตรการอพยพไป

ยงภมภาคตาง ๆ แลว ยงมการศกษานโยบายของรฐบาล

กบการอพยพแรงงานไปตางประเทศ เชน งานของ Hirai

Shogo (平井松午) จากเรอง 近代日本における移民

の創出過程と多出地域の形成～北海道移民と梅

外移民との比較から～(平井, 2002) ชใหเหนวาการ

อพยพไปตางประเทศเปนวธหนงของการลดจ�านวนคน

ยากจนภายในประเทศดวย ขณะทงานของ Yaginuma

Koichiro (柳沼孝一郎) ディアス政権の産業振興・

殖民政策と日本人移民～メキシコのコーヒー産

業と日本人殖民構想の史的背景～ (柳沼, 1999) แสดง

ใหเหนความเชอมโยงระหวางนโยบายของรฐบาลญปนกบ

การกอรางสรางจกรวรรดนยมญปนในเมกซโก เปนตน

ในงานคนควาเรองการอพยพสมยเมจในญปนนน

ม 2 เรองทนาสนใจซงน�าเสนอการอพยพแรงงานมายงไทย

ไดแก งานของ Yoshikawa Toshiharu (吉川利治) เรอง

「‘アジア主義’者のタイ国進出～明治期の～局面～」

(吉川, 1978) กลาวถง ประวตความเปนมาและแนวคด

ของ Iwamoto Chitsuna และ Ishibashi Usaburo

(石橋禹三郎) ทจะสงผอพยพชาวญปนมายงไทย และ

กลาวถงบทบาทของ Inagaki Manjiro (稲垣万次郎)

อครราชทตญปนคนแรกประจ�าประเทศไทย (ค.ศ. 1896-

1905/พ.ศ.2439-2448) สวนงานคนควาอกชนหนงคอ

1890 年代に於ける岩本千綱昌険的タイ事業：渡

タイ(シャム) 前の経歴と移民事業を中心に (上)

ของ Murashima Eiji (村嶋英治) (村嶋, 2016) ถอ

เปนงานคนควาทใหรายละเอยดเกยวกบการอพยพ

แรงงานมาสยามทมความสมบรณทสด โดยเนนบทบาท

ของ Iwamoto Chitsuna

ในสวนของไทยแมจะมการศกษาเกยวกบสมยเมจ

แตสวนมากจะเปนการศกษาการพฒนาประเทศใน

บรบทของความเปลยนแปลงทางการเมอง เศรษฐกจ

และสงคม หรอความสมพนธไทย-ญปน เชน งานของ

วฒชย มลศลป วเคราะหเปรยบเทยบไทย-จน-ญปน ใน

ยคจกรวรรดนยมใหม (วฒชย มลศลป, 2551), และ

วทยานพนธของสรางคศร ตนเสยงสม “ความสมพนธ

ระหวางประเทศไทยกบประเทศญปน ตงแตรชสมย


พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวจนถงรชสมย

พระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอย หว” (สรางคศร

ตนเสยงสม, 2520) และการศกษาความเปลยนแปลงทาง

สงคมและผคนผานวรรณกรรม เชน บทความของปยะนช

วรเยนะวตร เรอง “ภาพผหญงญปนทสะทอนในงานเขยน

สมยเมจ” (ปยะนช วรเยนะวตร, 2549) และบทความของ

นนทชญา มหาขนธ เรอง “การศกษาของญปนในยคการ

ปฏรปการศกษาสมยเมจ ผานการศกษาเปรยบเทยบ

วรรณกรรมเดกเรอง ‘องนหนงพวง’ และ ‘เซเบกบน�าเตา’”

(นนทชญา มหาขนธ, 2018) เปนตน

สาระจากงานคนควาทผานมาพบวา เรองราวการ

อพยพในสมยเมจเปนประเดนหนงทไดรบความสนใจจาก

นกวชาการ แตพนทในการศกษาสวนใหญจะมงไปทการสง

แรงงานผอพยพไปยงภมภาคโดยรอบมหาสมทรแปซฟก

เชน ฮาวาย สหรฐอเมรกา เปนตน ในขณะทเรองราวการ

สงแรงงานมายงประเทศไทยมปรากฏบาง เชน งานคนควา

ของนกวชาการญปน 2 ทาน ซงเปนผเชยวชาญดาน

ประวตศาสตรไทย และมการกลาวถงโดยสงเขปใน

หนงสอ移民史สวนงานคนควาโดยนกวชาการไทยนน

ยงไมมการศกษาอยางจรงจงและเปนระบบ

ดงนนการ “ยอนพนจ” ดวยการศกษาประวตศาสตร

การอพยพชาวญปนสไทยสมยเมจซงยงไมมการศกษาอยาง

จรงจงในงานวชาการของไทย จะชวยเพมองคความรประวต

ศาสตรสมยเมจในแงมมและมตทหลากหลายมากขน

รวมทงยงสะทอนยอนใหเหนภาพความสมพนธระหวาง

ไทยกบญปนทจดเรมตนใหมมตทกวางและชดเจนดวย

3. วตถประสงคก�รวจยงานวจยชนนมวตถประสงคทส�าคญคอ ศกษา

ความเปนมา แนวคด และวธการอพยพแรงงานญปน

ออกไปยงตางประเทศ และการอพยพแรงงานญปนมายง

ไทย ซงเปนชวงเวลาททง 2 ประเทศเรมสถาปนาความ

สมพนธอยางเปนทางการระหวางกนดวย

4. วธวจย งานวจยนเปนการวจยเชงคณภาพ (Qualitative

research) โดยคนควารวบรวมขอมลจากเอกสารของ

ฝายญปนและไทย เพอน�าขอมลทรวบรวมไดมาศกษา

และประมวลหาความร ในเรองเกยวกบความเปนมา

ของการอพยพแรงงานญปนและความสมพนธญปน-

ไทยในประเดนเกยวกบการอพยพ

คำ�อธบ�ย “การอพยพหรอผอพยพ” ทตองการ

น�าเสนอในรายงานฉบบนหมายถงการอพยพหรอผอพยพ

จากถนฐานเดมเพอขายแรงงาน เปนการอพยพออกไปเพอ

ท�างานหารายได โดยผานกระบวนการสงออกแรงงานของ

รฐหรอของเอกชน มกจะเรยกวา “แรงงานอพยพ”

นอกจากน ส�าหรบชอเฉพาะในบทความทเปนชอซงคนไทย

คนเคยจะใชภาษาไทยตามแบบนยม สวนชอทคนไทย

ไมค นเคยจะทบศพทเปนภาษาองกฤษ และส�าหรบ

ชอญปน จะวงเลบภาษาญปนเมอปรากฏเปนครงแรก

ทงนเพอประโยชนและความสะดวกทจะสบคนขอมล

ตอไป

5. ผลก�รวจยการอพยพโยกยายถนฐานของผคนจากประเทศ

หนงไปยงอกประเทศหนงเปนเหตการณปกตทเกดขน

ไดเสมอ เนองจากมนษยยอมแสวงหาทอยอาศยทม

ความสะดวกสบายและเหมาะสมกบตนเอง ส�าหรบ

การอพยพของญปนมหลกฐานชดเจนตงแตสมยเอโดะ

กอนทรฐบาล Bakufu (幕府) จะประกาศปดประเทศใน

ค.ศ. 1639 / พ.ศ. 2182 โดยเปนการอพยพจากถนฐานเดม

เพอคนหาชวตทดกวา และเปนเรองสวนตวซงอาจจะ

อพยพไปตามล�าพงหรอไปเปนกลม ดงทมรองรอย “เมอง

ญปน” ซงเปนทพกพงหรอแหลงคาขายของญปนในอดต

ตามภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตหลงเหลออย และเรม

เปลยนเปนการอพยพออกไปเพอขายแรงงานท�างานหา

รายได โดยผานกระบวนการสงออกแรงงานของรฐ

หรอของเอกชนในสมยเมจ


1. เมจยคสมยแหงก�รอพยพ

การอพยพชาวญปนออกไปยงตางประเทศเพอ

ท�างานหารายได มความชดเจนและมจ�านวนมาก เรมขน

ในสมยเมจดวยปจจยส�าคญประการหนงคอ ญปนไดน�า

หลกการ “สรางชาตร�ารวย สรางกองทพแขงแกรง”

(Fukokukyouhei-富国強兵) และ “สรางประเทศชนน�า”

(Ittoukoku一等国) มาใชเปนนโยบายแหงชาต และเพอ

ปรบปรงประเทศใหทนสมยตามแนวทางของประเทศ

ตะวนตกทพฒนาแลว รฐบาลเมจไดด�าเนนการปฏรป

เปลยนแปลงประเทศหลายดาน ทงทางสงคม เศรษฐกจ

การเมองการปกครอง การศกษา ฯลฯ แตเนองจากญปน

ไมไดเปนประเทศทร�ารวยทดเทยมกบตะวนตก ความ

จ�าเปนทตองใชทรพยากรและทนจ�านวนมากในการ

พฒนาประเทศสงผลใหญปนในขณะนนอยในภาวะท

ระส�าระสาย ไมเพยงแตจะเกดปญหาเศรษฐกจและปญหา

การวางงานเทานน ยงท�าใหเกดความเหลอมล�าทางรายได

ระหวางเมองกบชนบทอยางรนแรง (Kornicki, 1998, 43)

ปจจยเบองตนดงกลาวสงผลใหชาวชนบทพรอม

ทจะอพยพไปยงทตาง ๆ ทงภายในและภายนอกประเทศ

มชาวญป นจ�านวนมากอพยพไปยงฮาวาย อเมรกา

ออสเตรเลย และแมนจเรย ดวยความหวงวาจะยกระดบ

คณภาพชวตใหดขน โดยเรมตนจากการเปนแรงงานอพยพ

ชวคราว (出稼ぎ人) หลงจากนนจงอพยพออกไปตงถนฐาน

และเปนพลเมองถาวรในทสด ซงการอพยพชาวญปนท

เกดขนตลอดสมยเมจแบงออกเปน 3 ชวงส�าคญ คอ

ชวงแรก การอพยพรนบกเบก (ค.ศ. 1868-1885/

พ.ศ.2411-2428)

ชวงท 2 การอพยพภายใต สญญาระหว างร ฐ

(ค.ศ.1885-1894 / พ.ศ.2428-2437)

ชวงท 3 การอพยพภายใต การด�าเนนการของ

บ รษ ท ส ง ออกผ อพยพ เต ม ร ป แบบ

(ค.ศ.1894-1912 / พ.ศ.2437-2455)

ชวงแรก การอพยพรนบกเบก (ค.ศ.1868-1885/

พ.ศ.2411-2428)

การอพยพท มผ ด�าเนนการสงคนออกไปเพอ

ท�างานแลกคาตอบแทนในชวงแรกนเปนเรองทสบตอจาก

ปลายสมยเอโดะ โดยเรมตนจากฮาวายซงขาดแคลนแรงงาน

อยางมากในขณะนน รฐบาลจงไดตดตอให Eugene Miller

Van Reed นกธรกจชาวอเมรกนซงเปนกงสลฮาวายประจ�า

โยโกฮามาชวยเจรจากบรฐบาลญปนใหสงแรงงานไปยง

ฮาวายเพอท�างานในไรออยและอตสาหกรรมน�าตาล แตเนอง

จากในขณะนนญปนยงเตมไปดวยความวนวายและการ

ขดแยงทางความคด การสงแรงงานไปยงฮาวายจงยง

ไมเกดขน และแมวาจะเปลยนรฐบาลเขาสยคใหมสมยเมจแลว

ร ฐบาลก ไม เหนด วย ทจะส งแรงงานออกไปย ง

ตางประเทศ เหตผลหนงทนาสนใจคอรฐบาลเมจเกรงวา

ผอพยพชาวญปนจะถกใชงานหนกมฐานะไมตางจาก

ทาสผวด�าและผอพยพชาวจน (今野&藤崎, 1986, 20-23)

อยางไรกตาม ใน ค.ศ.1868/พ.ศ.2411 Eugene Miller

Van Reed ไดลกลอบสงแรงงานชาวญปนซงสวนใหญ

เปนวยรนชายซงมทงชาวนา ชางฝมอ และอดตซามไร

ไปท�างานทฮาวาย 153 คน และทเกาะกวมอก 40 คน

โดยทไมไดรบอนญาตจากรฐบาล (Japan International

Cooperation Agency (JICA), 2015, 15) ประวตศาสตร

ญปนเรยกผอพยพกลมนวา “Gannenmono” (元年者)

หมายถง ผอพยพปแรกสมยเมจ (Gannen mono – the

first overseas emigrants, n.d.)

ดงนนการเดนทางออกไปตางประเทศเพอขายแรงงาน

ในครงแรกนรฐบาลไมไดใหการสนบสนน และผอพยพท

เดนทางออกไปกประสบความยากล�าบากจากสภาพอากาศ

และคาครองชพทสง ผอพยพบางคนจบชวตตวเองดวยการ

ฆาตวตายเพอหนปญหาตาง ๆ (今野&藤崎, 1986, 35)

รฐบาลญปนฟอง Eugene Miller Van Reed ตอ

เอกอครราชทตสหรฐอเมรกาประจ�าญปน แตในขณะนน

เนองจากฮาวายเปนรฐอสระไมไดอย ภายใตอ�านาจ

การปกครองของสหรฐอเมรกา1 สหรฐอเมรกาจงไม

สามารถด�าเนนการตาง ๆ ได ญป นท�าไดเพยงหามสง

แรงงานไปยงตางประเทศ (今野&藤崎, 1986, 30-31)

จากความ ผดพลาดท เ ก ดข น ในก ล มของ


“Gannenmono” เปนปจจยหนงทท�าใหรฐบาลเมจ

หนมาใหความส�าคญกบการอพยพเพอบกเบกพนทใหม

ภายในประเทศทฮอกไกโด ซงเรมขนตงแตแรกทรฐบาลเมจ

เขาไปจดการปกครองฮอกไกโดเมอ ค.ศ.1869/พ.ศ.2412

และไดตง “ส�านกงานการตงถนฐานฮอกไกโด” (Hokkaido

Development Bureau) ใน ค.ศ.1874/พ.ศ.2417

สนบสนนใหประชาชนอพยพไปบกเบกและตงรกรากใน

ภมภาคดงกลาว ประชาชนจ�านวนมากจากทวประเทศสนใจ

สมครเขารวมโครงการโดยเฉพาะประชาชนจากจงหวด

ฮโรชมา (広島県ホームページ, 2017)

ชวงท 2 การอพยพภายใตสญญาระหวางรฐ (ค.ศ.

1885-1894/พ.ศ.2428-2437)

การอพยพชวงท 2 ยงคงเปนความตองการแรงงาน

จากฮาวายทเรมขนใน ค.ศ.1881/พ.ศ.2424 (土井, 1980)

เมอพระเจา Kalakaua แหงฮาวาย เสดจเยอนญปนเพอ

กระชบสมพนธไมตรกบจกรพรรดญปน พรอมทงรองขอ

ใหรฐบาลญปนสงแรงงานญปนเดนทางไปยงฮาวายเพอ

ท�างานในไรออย ระยะแรกรฐบาลญปนปฎเสธ ทงนอาจจะ

เนองดวยปญหาและความลมเหลวจากผอพยพกลมแรก

ทผานมา แตเมอมการเจรจาและทางฮาวายยนยอมทจะ

ยกเลกสทธสภาพนอกอาณาเขตให ฝายญปนจงยอมลงนามใน

“สนธสญญาการยายถนฐาน” (Immigration Convention)

เปดศกราชการสงแรงงานญปนออกไปตางประเทศภายใต

การด�าเนนการของรฐ ซงสนธสญญาดงกลาวก�าหนดวา

ในชวงเวลา 10 ป จาก ค.ศ.1885-1894/พ.ศ.2428-2437

ญปนจะสงแรงงานจ�านวน 29,000 คน ไปยงฮาวายเพอเปน

แรงงานในไรออย แรงงานกลมนจงมชอเรยกวา “แรงงาน

สญญารฐบาล” (Government Contract Laborers/

官約移民) (Japan International Cooperation Agency

(JICA), 2015, 16) ซงเปนแรงงานอพยพชวคราว เชน

เดยวกบผอพยพรนบกเบกทออกไปท�างานในชวงเวลา

หนงและจะเดนทางกลบพรอมกบเงนทไดรบเมอสญญา

สนสด สวนใหญแรงงานเหลานจะมสญญาท�างานคนละ

ประมาณ 3 ป

เมอลงนามในสนธสญญาแลว รฐบาลญปนเรมตน

รบสมครผอพยพทจงหวดฮโรชมาและจงหวดยามากจ

หลงจากนนไดทยอยรบสมครและสงแรงงานออกไป

เปนระยะ ๆ นาสงเกตวา มผทตองการเดนทางออกไปท�างาน

ในตางประเทศจ�านวนมาก เหนไดจากการรบสมครผอพยพ

ครงท 1 ซงตองการแรงงานเพยง 600 คน แตมผสมคร

ทงประเทศ 28,000 คน (今野&藤崎, 1986, 69)

ทงนเนองจากผอพยพสวนใหญมความคาดหวงและ

แสวงหาคาตอบแทนทสงจากการท�างาน จงคาดหวงวา

การอพยพจะเปนหนทางหนงทชวยแกปญหาความยากจน

ท�าใหประชาชนทอดอยากสามารถหารายไดเพมขน

การอพยพไปยงฮาวายชวงท 2 ภายใตสญญาระหวาง

รฐด�าเนนการมาจนครบ 10 ป ทางฝายญปนไดสงผอพยพ

ไปทงหมด 26 ครงครบตามจ�านวน 29,000 คน และ

หลงจากครบสญญาแลวผอพยพสวนหนงเดนทางกลบ

ญปน ขณะทบางสวนไดตงหลกแหลงถาวรอยทฮาวาย

และมบางสวนยายไปยงแคลฟอรเนย

นาสงเกตวาขณะทการอพยพชวงท 2 ด�าเนนอยนน

มความเปลยนแปลงทจะสงผลตอการอพยพในชวงท 3

หลายประการ ไดแก

1. การปรากฏขนของแนวคด Enomoto Takeaki

Enomoto Takeaki (榎本武揚 ค.ศ.1836-

1908/พ.ศ.2379-2451) เปนบคคลทมบทบาทส�าคญ

ในประวตศาสตรญป นทงในสมยเอโดะและสมยเมจ

ทส�าคญ Enomoto เปนนกการเมองคนแรก ๆ ในสมยเมจ

ทมแนวคดเรองการขยายอ�านาจลงสทางใต และม

บทบาทอยางมากในการสงเสรมการอพยพชาวญปนผาน

แนวคดอาณานคมโดยสงคนไปท�างานและตงถนฐานใน

ดนแดนตาง ๆ แถบมหาสมทรแปซฟก อเมรกากลาง และ

อเมรกาใต ดงจะเหนวาเมอ Enomoto ขนมาด�ารงต�าแหนง

รฐมนตรวาการกระทรวงตางประเทศ (ค.ศ.1891-1892

/พ.ศ. 2434-2435) ไดตงแผนกอพยพ (移民課) ขนใน

1 ขณะนนฮาวายเปนรฐอสระโดยทมชาวอเมรกนจ�านวนมากอาศยอยและท�าธรกจบนเกาะนน ฮาวายถกผนวกเปนสวนหนงของสหรฐอเมรการเมอ ค.ศ.1898/พ.ศ.2441


กระทรวงตางประเทศเพอดแลและสนบสนนการอพยพ

ดวยการหาพนทใหมสรางเปนอาณานคม (植民地) ให

ชาวญปนไปตงถนฐานในตางประเทศ Enomoto มความคด

วา การจดหาทดนและสงผอพยพไปยงพนทตาง ๆ เพออาศย

อยอยางถาวร เปนวธทสนตและมความส�าคญอยางมาก

ในการพฒนาประเทศและพฒนาเศรษฐกจ (Enomoto

Takeaki, n.d.)

แมวา Enomoto จะออกจากต�าแหนงรฐมนตรวาการ

กระทรวงตางประเทศแลว แตกยงคงมบทบาทส�าคญใน

การสนบสนนการอพยพ ใน ค.ศ.1894/พ.ศ.2437 ขณะท

ด�ารงต�าแหนงรฐมนตรวาการกระทรวงเกษตรและ

การพาณชย (ค.ศ.1894-1897/พ.ศ.2437-2440) Enomoto

กไดด�ารงต�าแหนงเปนประธานสมาคมอาณานคมดวย

2. การกอตงสมาคมเอเชย (東邦協会)

สมาคมเอเชยเปนสมาคมทางวชาการทสนบสนน

งานคนควาเกยวกบภมภาคเอเชยแปซฟก กอตงขนดวยการ

รวมตวของผทสนใจทฤษฎมงสทางใต (南論) ทฤษฎเอเชยนยม

(アジア主義) ทฤษฎการคาอสระ (自由貿易論) ใน

ค.ศ.1891/พ.ศ.2434 ซงเปนชวงเวลาทบรรยากาศใน

ภมภาคเอเชยก�าลงเปนทสนใจของชาวญปนอยางกวางขวาง

ในเวลาตอมา “สมาคมเอเชย” พฒนากลายเปน

สมาคมของกลมนกชาตนยมและเอเชยนยม เปนสถานท

ทบคคลเหลานใชเปนเวทแสดงผลงานและแนวคดของ

ตนเองเรยกรองใหรฐบาลขยายอาณาเขตไปยงตางประเทศ

เพอเพมพนทเกษตรกรรม แหลงทรพยากรธรรมชาต รวมทง

ตลาดใหมขนาดใหญขนเชนเดยวกบประเทศพฒนาอน ๆ

ในเวลานน แตใชวธการแบบสนตดวยการสงออกประชากร

หรอแรงงานอพยพ ซงรฐบาลกใหการสนบสนน ในชวงเวลา

ดงกลาวจงมการสงคนไปส�ารวจดนแดนตาง ๆ ทงใน

ลาตนอเมรกา และเอเชย ตวอยางนกชาตนยมและ

เอเชยนยมทมบทบาทตอความสมพนธญปน-ไทยในชวง

เรมตนทไดใชสมาคมแหงนแสดงความคดเหนของตนเองตอ

สถานการณในขณะนนคอ Inagaki Manjiro ปญญาชน

รนบกเบกสมยเมจและเคยด�ารงต�าแหนงประธานสมาคม

แหงน ตอมาไดรบการแตงตงใหด�ารงต�าแหนงเอกอครราชทต

ญปนประจ�าไทยคนแรก (ค.ศ.1897-1907/พ.ศ.2440-2450)

(吉川, 1978, 88-89) (Inagaki Manjiro, n.d.) Inagaki

Manjiro ไดเสนอความคดเหนวาญปนจะปลอดภยจาก

การรกรานขององกฤษและรสเซยไดดวยการรกษาความ

เปนกลางและตองมอ�านาจในดนแดนตาง ๆ รอบมหาสมทร

แปซฟก พรอมกบไดเสนอแนวคดส�าคญไววา “ยคสมย

ของมหาสมทรแปซฟกก�าลงจะมาถงแลว” (อชอ โยเนะโอะ

และโยชกาวะ โทชฮาร, 2542, 88-89)

3. การกอตงสมาคมอาณานคม (殖民協会)

แนวคดการอพยพประชาชนออกไปยงตางประเทศ

เปนเปาหมายส�าคญมมานานตงแตเรมตนยคสมยเมจ

ตวอยางหนงท เหนได คอ เคยมการบรรยายเรอง

“ยทธศาสตรในการอพยพไปตางประเทศ”(国民政略)

เสนอแนวคดวา ญปนควรจะขยายอ�านาจและอาณาเขต

ดวยการหาเมองขนตามแบบองกฤษ แตไมควรใชก�าลง

หรอใชทหารเขายด ควรใชวธลงทนซอหรอเชาทดนจาก

ประเทศตาง ๆ แลวสงคนออกไปท�างานบนทดนดงกลาว

เพอใหผลตผลทางเกษตรเปนของญปน (村嶋, 2016, 185)

ตอมาภายใตการสนบสนนของ Enomoto ขาราชการ

นกการเมอง และนกวชาการทมแนวคดดงกลาวไดรวมตวกน

กอตงสมาคมอาณานคมขนเมอ ค.ศ.1893/พ.ศ.2436

โดยมวตถประสงคส�าคญคอ สงชาวญปนไปยงตางประเทศ

เพอตงรกรากซงเปนการขยายอาณานคมของญป น

อยางสนต และแกปญหาการเพมจ�านวนประชากร

ชาวญปน รวมทงขยายเสนทางการเดนเรอและการคา

ของญปน (柳沼, 1999, 6-7)

เมอสมาคมอาณานคมกอตงเรยบรอยแลว ใน

ค.ศ.1894/พ.ศ.2437 Enomoto Takeaki ไดรบเลอกตง

ใหด�ารงต�าแหนงประธานสมาคมซงเปนชวงเวลาท

สมาคมมบทบาทอยางมากในการสงเสรมการอพยพ

แรงงานญป นไปยงภมภาคตาง ๆ นอกจากนในชวง

ค.ศ.1893-1894/พ.ศ.2436-2437 รฐบาลโดยกระทรวง

ตางประเทศของญป นยงไดเรมใหความสนใจส�ารวจ

หลายพนททงในอเมรกาใตและเอเชยตะวนออกเฉยงใต

เชน ส�ารวจเมกซโก ภาคเหนอเบอรเนยว ชายฝงคาบสมทร


มลาย รวมทงส�ารวจไทย จากรายงานการส�ารวจในทตาง ๆ

สะทอนใหเหนวารฐบาลญปนไมไดตองการสงแรงงาน

ไปเพยงชวคราวเพอเปนแรงงานในระยะเวลาสน ๆ แต

รฐบาลเรมมจดหมายวาตองการสงผอพยพออกไปเพอ

ท�าเกษตรกรรมในระยะยาว หรอใหอยอยางถาวรในพนท

ปลายทางทอพยพไป เชน ค.ศ.1897/พ.ศ.2440 ญปน

สามารถเจรจาท�าสญญาซอทดนของเมกซโก เรมสราง

อาณานคมส�าหรบสงผ อพยพจากญปนไปตงรกราก

ท�าการเกษตรและพฒนาอตสาหกรรมกาแฟ โดยเรยก

โครงการนวา “เขตอาณานคม Enomoto” (榎本植民地)

ซงถอเปนจดเรมตนของการสรางอาณานคมทางการเกษตร

เปนทแรก (東, 2014)

4. การเกดขนของบรษทสงออกผอพยพ

กอนทสญญาการสงแรงงานระหวางญปนและ

ฮาวายในการอพยพชวงท 2 จะสนสดลง ปรากฏวาม

ผตองการเดนทางออกไปท�างานยงตางประเทศเพมขน

อยางรวดเรวและงานในพนทปลายทางกมหลากหลาย

มากขน จงมการตงบรษทสงออกผอพยพ (移民会社)

ขนเปนครงแรกในญปนคอ บรษท Kissa Emigration

(吉佐移民会社) ค.ศ.1891/พ.ศ.2434 และตามมาดวย

บรษทอน ๆ เชนบรษท Meiji Emigration (明治移民

株式会社 - ค.ศ.1892/พ.ศ.2435) บรษท Yokohama

Emigration (横浜移民会社-ค.ศ.1892/พ.ศ.2435)

เปนตน โดยรฐบาลเรมใหบรษทเอกชนทตงขนมาน จดสง

แรงงานอพยพไปตางประเทศ เชน บรษท Kissa Emigration

จดสงผอพยพไปยงทตาง ๆ ไดแก ควนสแลนด ในออสเตรเลย,

หมเกาะฟจ, เกาะ Guadeloupe ทางตะวนออกของ

ทะเลแครบเบยน และ New Caledonai ในมหาสมทร

แปซฟกตอนใต เพอท�างานในเหมอง เกบหอย และ

สรางถนน เปนตน (Azuma, 2014)

อยางไรกตาม แมวารฐบาลจะสนบสนนและเขามา

ดแลการอพยพในชวงท 2 แตการสงออกผอพยพกยงม

ปญหาเนองจากไมมการวางแผนทเปนระบบ มขอมลจาก

รายงานหลายแหงแสดงใหเหนวา ผอพยพมความเปนอย

อยางยากล�าบาก และถกใชงานอยางหนก และมผอพยพ

เสยชวตเปนจ�านวนมาก เชน ค.ศ.1886/พ.ศ.2429 ผอพยพ

42 คนทถกสงไปยงเกาะกวมถกใชแรงงานอยางหนก

ประกอบกบสภาพแวดลอมไมด เมอท�างานครบตามสญญา

พบวามผเสยชวต 14 คน เหลอผทเดนทางกลบประเทศ

เพยง 28 คนเทานน (丹野, 2015, 79) ค.ศ.1894/

พ.ศ.2437 ผอพยพทเดนทางไปท�างานทไรออยในเกาะฟจ

จ�านวน 305 คน ลมปวยเสยชวตถง 111 คน (丹野,

2015, 79) เปนตน

จากความลมเหลวและปญหาตาง ๆ ทผอพยพตอง

ประสบท�าใหรฐบาลพยายามสรางความมนคงและ

ความปลอดภยใหแกผอพยพ ดงจะเหนวาในเดอนเมษายน

ค.ศ.1894/พ.ศ.2437 กอนสญญาระหวางรฐจะสนสดลง

รฐบาลประกาศใช “ระเบยบการคมครองผอพยพ”

(Emigrant Protection Regulation - 移民保護規則)

เพอควบคมการด�าเนนงานของบรษทและปกปอง

ผลประโยชนของผอพยพ เชน ก�าหนดขนตอนทบรษทจะ

ตองด�าเนนการ การวางเงนประกน และบทลงโทษ

บรษททไมปฏบตตามระเบยบ เปนตน (丹野, 2015, 80)

เมอมระเบยบทชดเจนแลว ในเดอนมถนายนปเดยวกน

รฐบาลอนญาตใหบรษทสงออกผอพยพด�าเนนการสงออก

ผอพยพอยางเตมรปแบบ (Japan International

Cooperation Agency (JICA), 2015, 29) เปนจดเรมตน

ของการสงออกแรงงานญปนในชวงท 3

ชวงท 3 การอพยพภายใตการด�าเนนการของ

บรษทสงออกผอพยพเตมรปแบบ (ค.ศ.1894-1912/

พ.ศ.2437 -2455)

เมอ “สนธสญญาการยายถนฐาน” ระหวางญปน

และฮาวายสนสดลงใน ค.ศ.1894/พ.ศ.2437 รฐบาลได

ยตบทบาทการสงออกแรงงานไปฮาวาย และใหบรษท

สงออกแรงงานของเอกชนเขามาด�าเนนงานอยาง

เตมรปแบบ ในชวงแรกมบรษทสงออกผอพยพทไดรบ

หนงสอยนยอมจากรฐบาลมากกวา 70 แหง (坂口, 2010, 54)

ยคนจงเปนยคทแรงงานสวนใหญเดนทางออกไปตามสญญา

จางกบบรษทสงออกผอพยพ โดยบรษทจะเปนผด�าเนนการ

ตงแตรบสมครผประสงคทจะอพยพ เปนตวกลางเจรจากบ


สถานทท�างานปลายทางทผอพยพตองการเดนทางไป และ

ยงดแลเกยวกบการด�าเนนชวตของผอพยพ เชน คาใชจาย

ในการด�าเนนชวต การเจบปวย เปนตน และหลงจากนน

ตอมาอก 2 ป เพอใหหลกเกณฑขอบงคบการอพยพมความ

ชดเจนและผอพยพมความปลอดภยมากขน รฐบาลได

ประกาศใช “กฎหมายการคมครองผอพยพ” (Emigrant

Protection Act-移民保護法) (丹野, 2015, 80-85)

เปนครงแรกใน ค.ศ.1896/พ.ศ.2439

การด�าเนนการของบรษทสงออกผอพยพท�าให

สามารถสงผอพยพออกไปยงภมภาคตาง ๆ กวางขวางมาก

ยงขน เชน นอกจากบรษทจะจดสงผอพยพไปท�างานใน

ไรออยทฮาวายแลว ยงสงไปยงมลาย ภมภาคทางมหาสมทร

แปซฟก ทางตอนใตแถบหมเกาะ Thursday และ

ออสเตรเลย รวมทงเรมมการสงออกผอพยพไปยงเปรดวย

ชวง ค.ศ.1901-1908/พ.ศ.2444-2451 มผอพยพทเดนทาง

ไปยงฮาวาย อเมรกา และแคนาดาเพมขนอยางรวดเรว

(出稼ぎ〜明治時代の日本からカナダへの移民, n.d.)

แตสถานการณดงกลาวเรมเปลยนไปเมอสหรฐอเมรกา

ไดลงนามใน “ขอตกลงสภาพบรษ” (Gentleman’s

Agreement) ค.ศ.1907/พ.ศ.2450 จ�ากดโควตาผอพยพ

ชาวญปนทจะเดนทางมายงสหรฐอเมรกาเพอปองกนไม

ใหคนเหลานนเขามาแยงงานคนอเมรกน สงผลใหจ�านวน

ผอพยพผานบรษทลดนอยลงและบรษทสงออกผอพยพ

กคอย ๆ ลดจ�านวนลงดวย จนกระทง ค.ศ.1920/พ.ศ.2463

เหลอบรษทผอพยพเพยงบรษทเดยวเทานน (丹野, 2015,

80-85) หลงจากนนตอมาการอพยพออกไปยงตางประเทศ

ของชาวญปน จงเปนเรองสวนตวตามความตองการและ

การด�าเนนการผอพยพเอง

การอพยพทเกดขนอยางตอเนองตลอดสมยนน

สะทอนถงการสนบสนนของรฐบาล ดงจะเหนวาในชวงแรก

ดวยความกงวลใจเรองความปลอดภยของผอพยพ รวมทง

สถานการณภายในประเทศยงมความวนวายทางการเมอง

เนองจากชวงของการเปลยนผานของยคสมย รฐบาลจง

ไมเหนดวยกบการอพยพแรงงานออกไปยงตางประเทศ

แตเมอประเทศมความมนคงมากขน รฐบาลจงเรมสนบสนน

การอพยพอยางจรงจง ไมวาจะเปนการลงนามใน “สนธสญญา

การยายถนฐาน” กบฮาวาย การตงสมาคมอาณานคม

การออกระเบยบและกฎหมายการคมครองผอพยพก

เพอเตรยมการสงแรงงานอพยพใหมนคงและเพอความ

ปลอดภยของผอพยพดวย

ปจจยทรฐบ�ลใหคว�มสำ�คญตอก�รอพยพ

นอกจากการแพรหลายของแนวคดและสมาคมท

ส งเสรมใหมการอพยพดงทไดกลาวในขางตนแลว

ปจจยทรฐบาลใหความส�าคญตอการอพยพแรงงานไป

ยงตางประเทศทมกจะถกกลาวถงคอ

1. ปญห�ประช�กรทเพมขนม�ก จากสถตจ�านวน

ประชากรตลอดสมยเมจจะพบวาอตราการเพมขนของ

ประชากรมมาอยางตอเนอง โดยเฉพาะนบแต ค.ศ.1883/

พ.ศ.2426 (เมจท 16) อตราการเกดของประชากรใน

แตละปไมต�ากวา 1 ลานคน (人口の推移, n.d.) จ�านวน

ประชากรเพมขนในขณะทพนทในการท�ากนยงไมไดรบ

การพฒนาและยงไมไดมการจดระบบทชดเจน ดวยเหต

นเปาหมายส�าคญในเบองตนของรฐบาลคอการระบาย

ประชากรทลนงานและขยายพนทในการเพาะปลกทง

ภายในและภายนอกประเทศ เชน การสงคนไปบกเบก

พนททฮอกไกโด หรอไปท�างานทฮาวาย รวมทงการสงคน

ไปตงรกรากใน “เขตอาณานคม Enomoto” ทเมกซโก

ดงทไดกลาวมาแลว เปนตน ซงเปนการขยายพนทใน

การเพาะปลกและสรางความมนคงใหกบประเทศไดอก

ทางหนงดวย (柳沼, 1999)

2. ปญห�คว�มย�กจน นอกจากจ�านวนประชากร

ทเพมมากขนแลว ปจจยส�าคญทเกยวเนองกนคอ ในจ�านวน

ประชากรทมเปนจ�านวนมากนนยงมผทมฐานะยากจนอย

นโยบายการพฒนาประเทศและการเรยกเกบภาษแบบใหม

ทชาวนาตองเสยภาษเพมมากขน ท�าใหชาวนาสวนหนง

ตองขายทดนใหกบนายทนและเปลยนฐานะไปเปนผเชา

ทดน (เพญศร กาญจโนมย, 2538, 134) นอกจากนน

การสลายโครงสรางชนชนทง 4 ซงประกอบดวยชนชน

ปกครอง (ซามไร) เกษตรกร ชางฝมอ และพอคาใหเปน

ประชาชนทสามารถเลอกอาชพไดอยางเสร ท�าใหสงคม


คอนขางปนปวน การคาขายฝดเคอง ราคาสนคาทจ�าเปน

ตอชวตประจ�าวนเพมสงขนอยางตอเนองจากปลายสมย

เอโดะถงตนสมยเมจ เชน ราคาขาวเพมขน 3.7 เทา

ราคาน�ามนทใชในครวเรอนเพมขน 4 เทา ปรากฏการณหนง

ทสะทอนใหเหนปญหาความเดอดรอนจากการครองชพ

ของประชาชนคอ นบแตเปดศกราชใหมของรฐบาลเมจ

มการปลนโรงรบจ�าน�า รานคาขาว และรานเหลาเกดขน

บอยครง เปนเวลานานหลายปกวาทรฐบาลจะแกปญหา

ได (幕末から維新の混乱, n.d.)

รฐบาลญปนตระหนกถงปญหาดงกลาว ดวยเหตน

เปาหมายส�าคญในเบองตนของรฐบาลคอ การระบาย

ประชากรทลนงานและการขยายพนทในการเพาะปลก

ซงเรมตนดวยการอพยพภายในประเทศไปยงฮอกไกโด

และคอย ๆ ขยายตวขนไปสการอพยพไปยงภมภาคตาง ๆ

ในตางประเทศทงทเปนการอพยพไปท�างานชวคราว เชน

การไปปลกออยพชเศรษฐกจทฮาวายดงทไดกลาวมาแลว

และสงผ อพยพไปตงรกรากอยางถาวรดวยการสราง

“เขตอาณานคม” (植民地) ตามแนวคดของ Enomoto

และสมาคมอาณานคม เหตการณทเกดขนทงหมดนแสดง

ใหเหนวา ขณะทรฐบาลเมจใหความส�าคญกบการพฒนา

ประเทศใหทนสมยตามแบบอยางตะวนตกตามทคน

สวนใหญเขาใจและรบรแลว ในอกดานหนงรฐบาลกตอง

พยายามแกปญหาทเกดขนจากการพฒนาประเทศดวย

การอพยพผคนจงเปนนโยบายหนงทด�าเนนค ขนาน

ไปกบการพฒนาประเทศ และมไทยเขาไปมส วน

เกยวของในชวงหนงดวย

2. ไทยในแนวคดอพยพแรงง�นของญปน

2.1 ชาวญปนในไทย : จากอยธยาถงการเปดความ

สมพนธอยางเปนทางการ

การศกษาประวตศาสตรความสมพนธญปน-ไทย

ทผานมาปรากฏหลกฐานชดเจนวา มชาวญปนเดนทาง

เขามาสไทยนบตงแตสมยอยธยาเรอยมาจนถงสมย

รตนโกสนทร แตการเดนทางสวนใหญเปนการอพยพมา

สวนตว หรออาจจะเขามาเปนกลมเพอหาทอยอาศย เพอ

การประกอบอาชพ หรอเพอหนภยทางการเมอง ทมการ

กลาวถงเสมอคอการเขามาของ Yamada Nagamasa

และหมบานชาวญปนในสมยอยธยา

ส�าหรบยคของการอพยพในสมยเมจนนกยงคงมชาว

ญปนจ�านวนหนงเดนทางมาแสวงโชคในไทยดวยตวเองและ

ตามความตองการของตนเองเพอชวตทดกวา ชาวญปนรน

แรกทเดนทางมายงไทยเมอประมาณ ค.ศ.1875/พ.ศ.2418

(村嶋, 2013, 14) ประกอบดวย “Karayuki-san”

หมายถงผหญงทเดนทางไปประกอบอาชพขายบรการใน

ตางประเทศ และพวกซามไรบางคนทไมสามารถปรบตว

ใหเขากบสงคมใหมสมยเมจ จงเดนทางออกมาผจญภย

แถบคาบสมทรมลาย และเขามาท�ามาหากนในไทย

การเดนทางตดตอระหวางชาวญป นกบไทยใน

รปแบบดงกลาวยงคงด�าเนนการเรอยมา จนกระทง

ค.ศ.1887/พ.ศ.2430 เมอญปนและไทยลงนามใน “ปฏญญา

ทางพระราชไมตรและการคาระหวางประเทศสยามกบ

ประเทศญปน” ท�าใหความสมพนธของ 2 ประเทศมความ

ใกลชดมากขนทงภาครฐและภาคเอกชน ทนาสนใจคอ ม

ชาวญปนเดนทางเขามายงไทยเพอท�างานใหกบทางราชการ

ในฐานะผเชยวชาญดานตาง ๆ เชน Kuichi Tayama

(田山九一) สถาปนกทเดนทางมาไทยปลาย ค.ศ.1891/

พ.ศ.2434 ท�างานในกระทรวงมหาดไทย Hisaki Nobechi

(野邊地久記) วศวกรดานรถไฟ เดนทางมาเดอนพฤษภาคม

ค.ศ.1892/พ.ศ.2435 ใหค�าปรกษาในฐานะผเชยวชาญ

การกอสรางรถไฟในไทย เปนตน (村島, 2013, 16)

ในเวลาตอมาเดอนสงหาคม ค.ศ.1894/พ.ศ.2437 ชาวญปน

ทเขามาอาศยอยในกรงเทพไดรวมตวตง “สมาคมสยาม

ญปน” (日暹協会) (村島, 2013, 17-18) และในขณะ

ทชาวญปนในไทยตงสมาคมขนมานน เปนชวงเวลาเดยว

กบทรฐบาลญปนอนญาตใหบรษทเอกชนด�าเนนการสง

ผอพยพออกไปท�างานยงตางประเทศได ดวยเหตนในปลาย

ค.ศ.1894/พ.ศ.2437 มเหตการณใหมทยงไมเคยมมากอน

ในความสมพนธระหวางญปนกบไทยคอการน�าผอพยพ

ชาวญปนเดนทางมายงไทยแบบแรงงานอพยพชวคราว

ถง 2 ครงคอ


ครงแรก การอพยพชาวนาจากจงหวดยามากจ

จ�านวน 32 คนเดนทางมาเมอเดอนธนวาคม ค.ศ.1894/

พ.ศ.2437

ครงท 2 การอพยพชาวนาจากจงหวดคมาโมโตะ

จ�านวน 20 คนเดนทางมาเมอเดอนตลาคม ค.ศ.1895/

พ.ศ.2438

การอพยพชาวนาทเกดขนนถอเปนจดเรมตนการ

อพยพในรปแบบใหมตาม “นโยบายสงออกแรงงานญปน”

ทรฐบาลอนญาตให “บรษทสงออกผอพยพ” ของเอกชน

เปนผด�าเนนการ

2.2 ญปนกบความสนใจประเทศไทย

การสงผอพยพเขามายงไทยเพอเปนแรงงานนน

เกดขนพรอม ๆ กบการแพรหลายของแนวคดเอเชยนยม

ในญปน กลาวคอในชวงเวลาดงกลาวญปนมความสนใจ

ประเทศในภมภาคเอเชยอยางกวางขวาง โดยเฉพาะ

สถานการณความไมมนคงและขยายอทธพลของตะวนตก

เขามาในภมภาคดงกลาว เชน การทองกฤษยดครองพมา

เปนเมองขนใน ค.ศ.1885/พ.ศ.2428 การยดครองเวยดนาม

ของฝรงเศสและสถาปนาเปนสหภาพอนโดจนใน ค.ศ.1887/

พ.ศ.2430 รวมทงการสถาปนาสหพนธมลายขององกฤษ

ใน ค.ศ.1888/พ.ศ.2431 (ชลดา โกพฒตา, 1996,

89-90) สถานการณดงกลาวเปนปจจยหนงทกระตนให

ญปนสนใจภมภาคนรวมทงเรองราวของไทยเพมมากขน

นกคดและปญญาชนชาวญป นหนความสนใจมายง

เอเชย ทงการเขามาปกปองใหความชวยเหลอและการ

ขยายอทธพลทางดานเศรษฐกจ เชน มการรวมตวกน

ตงสมาคมเอเชยเพอเปนเวทแสดงความคดเหน และ

ขยายพนทการอพยพผ คนจากทม งไปยงฮาวายและ

ฮอกไกโดมายงแถบมหาสมทรแปซฟกซงหมายถง

เอเชยดวย

ตวอย างแนวคดเ กยวกบเอเ ชยของนกคด

คนส�าคญ ๆ นอกจาก Inagaki ทไดกลาวไวในขางตนแลว

ยงมแนวคดของนกคดคนอน ๆ เชน แนวคดของ Suganuma

Teifu (菅沼貞風) ทพดถงการปลดปลอยเกาหลและ

ฟลปปนสใหเปนเอกราชแลวดงมาเปนพนธมตรกบญปน

และตองพยายามใหประเทศอนทอยโดยรอบ เชน เวยดนาม

พมา ไทย อนเดยเขามาเปนพนธมตรกบญปน พรอมทง

กลาวถงการระบายจ�านวนประชากรญปนทมมากเกนไป

ในขณะนนใหออกไปยงฟลปปนส ทงยงเสนอวาญปนควร

จะชวยปกปองเอเชยตะวนออกเฉยงใตจากการรกรานของ

องกฤษและฝรงเศส โดยเฉพาะไทยนน ญปนไมควรจะเปน

ศตรกบไทยซงเปนประเทศเอกราชมาแตโบราณ และควร

จะสงคนทมความรความสามารถชวยไทยรกษาเอกราช

และพฒนาประเทศใหมงคงทนสมย (吉川, 1978, 80)

อกตวอยางหนงของ “แนวคดเอเชยนยม” ทนาสนใจ

คอแนวคดของ Ishibashi Usaburo ทไดเคยเสนอแก

สมาชกของสมาคมอาณานคมวา 1) ควรขยายกจการ

การสรางอาณานคมชาวญปน 2) ควรสงชาวญปนเขาไป

ท�างานกบรฐบาลไทย 3) ควรรวบรวมซอกจการรถไฟ

4) ควรซอทดนบนคาบสมทรมลาย นอกจากนเมอ

Ishibashi ไดยนขาวฝรงเศสยกกองเรอมาปดปากแมน�า

เจาพระยา ในเหตการณ “วกฤตการณ ร.ศ.112” (ค.ศ.

1893/พ.ศ.2436) Ishibashi เปนบคคลหนงทเดนทางมาไทย

เพอทจะตดตามสถานการณทเกดขน (吉川, 1978, 86)

แนวคดขางตนเปนตวอยางหนงทสะทอนใหเหน

ความสนใจทญปนมตอเอเชยและตอไทยในขณะทลทธ

อาณานคมก�าลงขยายเขามาในภมภาคดงกลาว ในขณะ

เดยวกนทางฝายไทยกอยในชวงเวลาของการพฒนา

ประเทศใหทนสมยเพอทจะหลกหนจากการคกคามของ

ประเทศตะวนตก ไทยจงมทศนะทดตอญปน ใหความ

ส�าคญและสนใจญปนในฐานะประเทศเอเชยทมแนวทาง

ในการพฒนาประเทศใหเจรญกาวหนาตามแบบตะวนตก

ไดอยางรวดเรว ดงปรากฏวาพระบาทสมเดจพระจลจอม

เกลาเจาอยหวทรงสนพระราชหฤทยศกษาความเจรญดาน

ตาง ๆ ของญปน และโปรดเกลาฯ ใหสงขาราชการและ

นกเรยนไปศกษาทญปน และมการตดตอในรปแบบของรฐ

ตอรฐ โดยเฉพาะอยางยงการทญปนและไทยลงนามใน

“ปฏญญาทางพระราชไมตรและการคาระหวางประเทศ

ญปนกบประเทศสยาม” ค.ศ.1887/พ.ศ.2430 ยงท�าใหไทย

เปนทรจกและเปนทสนใจของชาวญปนกวางขวางขน


ในขณะทเรองราวของประเทศในเอเชยไดรบการ

กลาวถงอยางกวางขวาง และความสมพนธญปน-ไทย

อยางเปนทางการเรมตนเปดฉากขนใน ค.ศ.1887/

พ.ศ.2430 หลงจากนนตอมาไมนานใน ค.ศ.1894/พ.ศ. 2437

การอพยพชาวญป นมายงไทยไดเกดขนเปนครงแรก

ดวยความรวมมอของฝายญปน คอ Iwamoto Chitsuna

และไทย คอ เจาพระยาสรศกดมนตร (เจม แสง-ชโต)

Iwamoto Chitsuna เกดเมอ ค.ศ.1858/พ.ศ.2401

เปนบคคลหนงทอยในกลมของผสนใจ “แนวคดเอเชยนยม”

ทไมเหนดวยกบนโยบายลาอาณานคมของมหาอ�านาจยโรป

ทรกรานประเทศเลก ๆ และเหนวาประเทศในเอเชยควรจะ

รวมตวกนตอสกบยโรป เมอเกดความขดแยงระหวางไทยกบ

ฝรงเศสใน “วกฤตการณ ร.ศ.112” Iwamoto กไดเดนทาง

มาไทยเพอตดตามสถานการณ (村嶋, 2016, 180-181)

ส�าหรบบทบาทเกยวกบการสงผอพยพมาไทยนน

จากงานคนควาของ Murashima Eiji ซงศกษาเรองราว

ของ Iwamoto โดยละเอยด (村嶋, 2016) ไดอธบายวา

Iwamoto ชอบการผจญภยและสนใจการเมอง เคยรบ

ราชการเปนทหาร แตถกปลดออกจากราชการจง

ประกอบธรกจสวนตว ดวยพนฐานการศกษาดท�าใหม

ความรความสามารถตดตอคนในวงการตาง ๆ ได Iwamoto

มความสนใจความเปนไปของเอเชย และสนใจการอพยพ

คนญปนไปตางประเทศเชนเดยวกบคนรวมสมยในสงคม

ญปนขณะนน Murashima ไดอางหลกฐานการเดนทางไป

ประเทศตาง ๆ ของ Iwamoto วามการเดนทางรวม 13 ครง

โดยเดนทางมาไทย 7 ครง และการท Iwamoto สนใจและ

ตองการเดนทางมาไทย เพราะไดทราบขาวจากหนงสอพมพ

ทตพมพเรองราวเกยวกบไทยคอนขางมาก โดยเฉพาะ

อยางยงหลงจากทสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา

เทวะวงศวโรปการ เสดจเยอนญปนใน ค.ศ.1888/พ.ศ.2431

ภายหลงการสถาปนาความสมพนธระหวางกนอยางเปน

ทางการ ซงเปนชวงเวลาทคนญปนทงประเทศใหความสนใจ

ทงกบผมาเยอนและประเทศไทยดวย Iwamoto เดนทาง

มายงไทยเปนครงแรกใน ค.ศ.1892/พ.ศ.2435 เพอส�ารวจ

ลทางการท�าธรกจ โดยใชเวลาส�ารวจหาธรกจทเหมาะสม

อยในไทยประมาณครงป และในขณะทอยเมองไทย

เพอนชาวญปนไดชวนใหมาพกอยท “บานศาลาแดง”2

ของเจาพระยาสรศกดมนตรซงมชาวญปนพกอาศยอย

จ�านวนหนง จงไดมโอกาสพดคยและเสนอโครงการอพยพ

ชาวญปนมายงไทย

เจ าพระยาสรศกดมนตรเหนด วยและได ให

ค�าแนะน�าพรอมทงใหทนกอตง “บรษทอพยพญปน-สยาม”

ขนทกรงเทพ นอกจากนยงสญญาวาจะใหใชทดนบรเวณ

ศาลาแดงพรอมทงเครองมอเกษตรแกผ อพยพดวย

(อชอ โยเนะโอะ และโยชกาวะ โทชฮาร, 2542, 169)

Iwamoto จงไดเดนทางกลบไปยงญปนใน ค.ศ.1893/

พ.ศ.2436 เรมด�าเนนการท�าธรกจสงออก-น�าเขาสนคา

จากญปนและไทย และอพยพชาวญปนมายงไทย และ

ไดพยายามตงบรษทสงออกสนคาและสงออกผอพยพท

ญปน แตไมประสบผลส�าเรจเนองจากทนไมพอ (村嶋,

2016, 177)

เจ�พระย�สรศกดมนตร (เจม แสง-ชโต) หรอ

จอมพลมหาอ�ามาตยเอกเจาพระยาสรศกดมนตรเปน

ผ ทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไววาง

พระราชหฤทยใหสนองงานส�าคญ ๆ หลายดานทงดานการ

ทหารและดานเศรษฐกจ ซงบทบาทส�าคญทร จกกน

โดยทวไปคอ บทบาททางทหาร3 นอกจากนยงเปนผม

ความคดรเรมและวสยทศนไกล เชน ออกแบบสราง

โรงทหารหนาหรอกระทรวงกลาโหมดงทเหนในปจจบน

น�าไฟฟาและสงซอเครองชงตวงวดในระบบเมตรกเขามา

ใชในประเทศไทยเปนครงแรก รวมทงสงรถบดถนนเขามา

ใชท�าถนนในเมองไทย เปนตน (ชมรมคนรกศรราชา, ม.ป.ป.)

เจาพระยาสรศกดมนตรเขามามสวนเกยวของกบ

กจการดานการเกษตร ในขณะทด�ารงต�าแหนงเสนาบด

2 อยบรเวณหวมมถนนสลมตดกบถนนพระราม 4 ทตงของโรงแรมดสตธานในปจจบน3 แมทพปราบฮอครงท 1 ใน ค.ศ.1885/พ.ศ.2428 แมทพปราบฮอครงท 2 ใน ค.ศ.1887/พ.ศ.2430 ผบญชาการกรมทหารบก (15 เมษายน ค.ศ.1890/พ.ศ.2433-27 มนาคม

ค.ศ.1892/พ.ศ.2435) และแมทพปราบเงยวเมองแพร ค.ศ.1902/พ.ศ.2445


กระทรวงเกษตราธการใน ค.ศ.1892/พ.ศ.2435 (พวงเพชร

สรตนกวกล, 2516, 27) ดแลจดสรรทดนใหเกดประโยชน

ทส�าคญคอดแลการบกเบกทดนใหมในโครงการขดคลอง

รงสตทรฐบาลออกหนงสออนญาตใหบรษทเอกชนขดคลอง

และพฒนาทดนในบรเวณรงสต ปทมธาน เมอ ค.ศ.1888/

พ.ศ.2431 (สนทร อาสะไวย, 2530, 5-8) ซงโครงการ

ดงกลาวเปนปจจยหนงทรฐบาลตองการแรงงานเขามา

บกเบกท�าประโยชนในบรเวณทดนดงกลาว

การทเจาพระยาสรศกดมนตรเหนดวยและใหการ

สนบสนนโครงการอพยพชาวนาของ Iwamoto นาจะมา

จากนสยและความสนใจสวนตวทมความคดรเรมและสนใจ

ลงทนท�าธรกจ ดงปรากฏวาเจาพระยาสรศกดมนตรเคย

พฒนาทดนในครอบครองทมอยจ�านวนมาก ทงในพนท

ศาลาแดงและราชประสงค เปนตน (村嶋, 2016, 183)

ประกอบกบขณะนนรฐบาลมนโยบายทจะบกเบกขยาย

พนทท�านาบรเวณทงรงสตทราบแมน�าเจาพระยาตอนลาง

เจาพระยาสรศกดมนตรจงเหนวาการอพยพแรงงาน

จากญปนของ Iwamoto จะมประโยชน (村嶋, 2016,

183-184) ทงนยงมหลกฐานวา เจาพระยาสรศกดมนตร

ไดเตรยมพนทส�าหรบชาวญปนทจะอพยพเขามาบกเบก

ททงรงสตดวยการสรางประตกนน�า “จฬาลงกรณ” ประต

กนน�า “เสาวภา” และขดคลองชลประทานเตรยมไว ดงท

เจาพระยาสรศกดมนตรกราบบงคมทลพระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหววา ตองพฒนาประเทศให

อดมสมบรณ และตงใจจะใชประโยชนจากชาวนาญปนอพยพ


Iwamoto และเจาพระยาสรศกดมนตรเปนผทม

ส วนส�าคญท�าใหแนวคดการอพยพคนญป นมาไทย

เกดขนไดจรง และแมวาการอพยพชาวนาญปนเขามา

จะเกดขน 2 ครง ในชวงเวลาสน ๆ และทายทสดกตอง

ยตลงกตาม แตเรองดงกลาวสะทอนใหเหนความเชอม

โยงประวตศาสตรญปน-ไทยในชวงเรมตนความสมพนธ

อย างเป นทางการและชวงเรมต นของการพฒนา

ประเทศในยคสมยทญปนยงมสภาพเปนประเทศก�าลง

พฒนาทตางจากปจจบน

3. ก�รดำ�เนนก�รอพยพแรงง�นญปนสไทย

3.1 บทบาทของเอกชนโดย Iwamoto

หลงจากไดรบค�าแนะน�าและขอตกลงเกยวกบ

ความชวยเหลอจากเจาพระยาสรศกดมนตรแลว ในเดอน

กมภาพนธ ค.ศ.1893/พ.ศ.2436 Iwamoto เดนทางกลบ

ญปนเพอหาทนและเครอขาย เตรยมรวบรวมชาวญปนมา

ท�างานทไทย ทส�าคญคอไดเขาไปรวมกจกรรมใน “สมาคม

เอเชย” บรรยายเผยแพรความรเรองราวของไทยใหชาวญปน

ไดรบรในโอกาสตาง ๆ (村島, 2016, 177-179) ทนาสนใจ

คอ Iwamoto ไดแสดงใหเหนแนวคดของตนตอสยามใน

มมมองของผนยม “แนวคดเอเชยนยม” ในการอภปราย

“เรองเมองสยาม” โดยเปรยบเทยบไทยและฮาวาย ซงเปน

ประเทศทญปนไดสงผอพยพจ�านวนมากออกไปวา “เมอง

สยามอยหางจากญปนประมาณ 2,500 ลทะเล (1 ลทะเล

ประมาณ 2 กโลเมตร) จะวาใกลกไมใกลนก แตกยงใกล

ญปนกวาฮาวายถง 800 กวาลทะเล วกฤตการณของสยาม

จะสงผลกระทบถงจนดวยอยางใหญหลวงทงทางรปธรรม

และนามธรรม เรองอนาคตของสยาม เราชาวญปนจะนง

ดดายไมได เปรยบเสมอนไฟลามไหมอยใกลบาน” (อชอ

โยเนะโอะ และโยชกาวะ โทชฮาร, 2542, 96)

นอกจากน Iwamoto ยงเขยนจดหมายถงหนงสอพมพ

และลงโฆษณาตาง ๆ เกยวกบการท�าธรกจในไทย รวมทง

ลงขาวเผยแพรสถานการณของไทย และอธบายถงสญญา

พรอมทงผลประโยชนทผ อพยพจะไดรบเมอเดนทาง

มาท�านาในไทย โดยมสาระวา (村島, 2016, 203)

1. จะใหผอพยพเชาทดนท�าการเกษตร 10 ไร ตอ

1 คน (เตรยมไวให)

2. พนททใหเชาจะสามารถปลกขาว 2 รอบ

3. ผอพยพตองจายคาเชาทดน 20 เซน ตอ 1 ไร

4. เมอเดนทางมาถงไทย ผอพยพสามารถกยมเงนจาก

บรษทไดไมเกน 50 เยน หลงการเกบเกยวขาวตองผอนช�าระ

เปนรายเดอน ภายใน 12 เดอน โดยไมมการคดดอกเบย

5. มอปกรณท�าการเกษตรหรอบานใหผอพยพเชา

ชวคราว

6. ในพนท 10 ไรสามารถเกบเกยวได 260 เยน


5 ในขณะนนญปน-ไทยเพงสถาปนาความสมพนธอยางเปนทางการ ยงไมมการตงสถานกงสลและสถานทตญปนในไทย กระทรวงตางประเทศจงมอบหมายใหกงสลประจ�าสงคโปรซงอยใกลไทยเปนผด�าเนนการ

4 รายละเอยดการส�ารวจของ Sito Miki ดเพมเตมใน นงลกษณ ลมศร. (2561), ญปน-ไทย ใน “รายงานการเดนทางส�ารวจประเทศสยาม” ใน ศรพร วชชวลค, (บรรณาธการ) ญปนหลากมต. (น.15-65.). กรงเทพฯ : โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ตอป คาดการณวาจะมก�าไร 90 เยน

7. เมอเดนทางมาถงไทยเพอท�าเกษตรกรรม บรษท

จะเปนผรบผดชอบคาใชจาย 1 เดอนแรก

ขาวคราวเกยวกบไทยและการด�าเนนการเรองการ

อพยพของ Iwamoto ท�าใหชาวญปนรจกไทยเพมขน

ขณะอยทญปนเพอประชาสมพนธหาทนเพมเตม

และรวบรวมผอพยพมาไทยนน ไดเกด “วกฤตการณ ร.ศ.

112” ทไทย ดวยแนวคดเอเชยนยมทตอตานการรกราน

ประเทศเลก ๆ ของมหาอ�านาจตะวนตกและเหนความส�าคญ

ของไทยดงทไดกลาวแลวในขางตน Iwamoto เดนทาง

กลบมาอกครงใน ค.ศ.1983/พ.ศ.2526 และระหวางกลบมา

อยทไทยในครงน Iwamoto มโอกาสพาตวแทนของ Tsuda

Seichi（津田静一）สมาชกคนหนงของ “สมาคมอาณานคม”

ทเหนดวยกบแนวคดเชา-ซอทดนในประเทศอนและ

อพยพประชาชนออกไปท�ากนเปนการสรางอาณานคม

แบบสนตท�าการส�ารวจดสถานทของไทย เพอขอจะเชาพนท

ส�าหรบท�านาและอพยพชาวญปนมา (村島, 2013, 186-187)

และไดเปนผประสานน�าคณะของ Saito Miki (斎藤幹)

กงสลญปนประจ�าสงคโปรซงเดนทางมาส�ารวจดความ

เหมาะสมในการทจะขอเชาพนทส�าหรบการอพยพ

แรงงานญปนออกมาท�านาเขาพบเจาพระยาสรศกดมนตร

กอนท Iwamoto จะเดนทางกลบไปญปนอกครงเพอด�าเนน

การรวบรวมผอพยพมาไทย และสามารถพาผอพยพมายง

ไทยได 2 ครง

3.2 บทบาทของรฐบาลโดย Saito Miki4

แมวาญปนมนโยบายสงเสรมการอพยพประชาชน

ไปตางประเทศอยางชดเจน แตส�าหรบการอพยพมายงไทย

นนรฐบาลคอนขางใหความส�าคญและระมดระวง

เนองจากชวงเวลาดงกลาวญปน-ไทยเพงสถาปนาความ

สมพนธอยางเปนทางการ ญป นยงไมไดสทธสภาพ

นอกอาณาเขต รฐบาลนาจะยงไมมนใจในความปลอดภย

ของบรษทและผอพยพ ดวยเหตนเมอทราบวาเอกชน

โดย Iwamoto ก�าลงด�าเนนการเพอสงออกผอพยพมายงไทย

กระทรวงตางประเทศจงไดสง Saito Miki กงสลญปน

ประจ�าประเทศสงคโปร 5 และ Inagaki Manjiro

ขาราชการกระทรวงตางประเทศเดนทางมาส�ารวจด

ความเปนไปไดในการอพยพแรงงานมายงไทย พรอมทง

ส�ารวจทาทของรฐบาลไทยเกยวกบความเปนไปไดใน

การทจะใหสทธสภาพนอกอาณาเขตแกญป น โดย

กระทรวงตางประเทศไดมค�าสงถง Saito ชแจงภาระของ

งานในครงนดงความตอนหนงวา “...ประเทศสยามเปนท

ทเหมาะสมส�าหรบอพยพหรอไม ความรสกของชาวพนเมอง

เปนอยางไร...” (外務省, 1894) และใหสงเกตทาทของ

ขาราชการผใหญฝายไทยในเรองการท�าสนธสญญาให

สทธสภาพนอกอาณาเขตกบญปนดวย (外務省, 1894)

ดวยเหตน วนท 31 มนาคม ค.ศ.1894 Saito เดน

ทางมาส�ารวจพนทปลกขาวส�าคญ ๆ ในกรงเทพและบรเวณ

ใกลเคยง ใชเวลาประมาณ 3 เดอน และไดเขยนรายงาน

เกยวกบสภาพของไทยในสมยนนพรอมทงเสนอความคด

เกยวกบการอพยพมใจความส�าคญตอนหนงวา “...เมอ

พจารณาภมประเทศและความอดมสมบรณของดนใน

ประเทศสยามแลว ทดนผนกวางใหญนมความเหมาะสม

มากทสด หากการปลกขาวเปนจดประสงคของการอพยพ

ชวงเวลานจงเปนโอกาสดทจะใหชาวนาญปนอพยพมา...”

(齋藤, 1894) และรายงานวา ผปกครองและขาราชการไทย

กตองการใหชาวนาญปนอพยพมาเพอบกเบกพนทส�าหรบ

ท�านา รวมทง Saito ยงไดเสนอเพมเตมวา เมออพยพ

ชาวนาญปนมานน นอกจากการปลกขาวแลวควรจะควบคม

กระบวนการผลตขาวทงหมด ไดแก การปลกขาว การเปน

เจาของโรงสและการมสทธในการสงออกขาว ประเดนท

นาสนใจและสะทอนใหเหนวา การจะอพยพชาวญปนมา

ไทยนนนาจะอย ในแนวคดของการสรางอาณานคม


แบบสนตคลายกบอาณานคมเกษตรกรรมของญปนใน

เมกซโก ทรฐบาลซอทดนเพอสงคนไปบกเบกและตงหลก

แหลง โดย Saito เสนอใหซอทดนในไทยวา “ถาหาก

ชาวญป นมแผนตองการสงแรงงานอพยพเขามาใน

ประเทศสยาม โดยมเปาหมายทจะปลกขาว สงททกคน

จะตองท�ากอนอนคอการจดซอทดนในพนทชลประทาน

ปทมธาน ซงเปนพนทดทสดส�าหรบอพยพคนเขาไป ไมม

ทอนทดกวานแลวในปจจบน” (齋藤, 1894)

บทบาทของภาครฐเกยวกบการอพยพด�าเนนการ

มาถงเพยงแคเดนทางมาส�ารวจพนทจรงและไดพบกบ

ขาราชการระดบสงของไทย และท�ารายงานเสนอตอ

กระทรวงตางประเทศญปนเทานน แตแนวคดทจะสงออก

ผอพยพมาไทยยตลงเนองดวยเหตผลบางประการทจะ

ไดกลาวตอไป

3.3 การอพยพและชวตผอพยพในไทย

เมอเดนทางกลบญปนครงท 2 หลงจากเหตการณ

ร.ศ.112 สนสดลงแลว Iwamoto สามารถรวบรวมผอพยพ

ชาวญปนสงมาไทย 2 ครงโดยทภาครฐยงไมไดยนมอมา

ใหความชวยเหลอ ซงการเดนทางมายงไทยของผอพยพ

ทง 2 ครงน สะทอนใหเหนภาพชวตมมหนงของชาวญปน

สมยเมจทตองตอสกบความขาดแคลนและชวตทยาก

ล�าบากโดยมรายละเอยดดงนคอ

ก�รอพยพครงท 1

การอพยพครงแรก Iwamoto สามารถรวบรวม

ชาวนาจากจงหวดยามากจทตองการเดนทางมายงไทย

ไดจ�านวน 32 คน โดยมจดมงหมายวาจะมาท�านาตามท

Iwamoto ไดตกลงไวกบเจาพระยาสรศกดมนตร กลม

ผอพยพรวมทง Iwamoto ออกเดนทางจากเมองทาโกเบ

ในเดอนธนวาคม ค.ศ.1894/พ.ศ.2437 และเมอเดนทาง

มาถงไทยเปนชวงหนาแลงไมมฝนยงไมสามารถท�านาได

ผอพยพตองเผชญกบความยากล�าบากและปญหาตาง ๆ

ในงานของ อชอ โยเนะโอะ และโยชกาวะ โทชฮาร

ไดบรรยายชวตของชาวนาทอพยพมา 32 คนวา เมอเดนทาง

มาถงไทย Iwamoto ไดมอบให “บรษทอพยพญปน-

สยาม” ทตงไวในไทยดแลผอพยพเหลานน แตบรษทก

ไมไดปฏบตตามขอตกลง ไมวาจะเปนเรองของคาจางหรอ

คาใชจาย เปนตน ชาวนาไมมทนทจะหาเครองไมเครองมอ

ไดครบถวน จากความเดอดรอนทไดรบทกคนจงไดพยายาม

ดนรนหาทางออกของตวเอง ผอพยพ 4-5 คนทพอมเงน

อยบางเดนทางตอไปทสงคโปร อก 7 คนไปท�างานเปน

กรรมกรสรางเสนทางรถไฟสายโคราช อก 15 คนไปท�างาน

เปนกรรมกรทเหมองภขนองทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

ของไทย สวนทเหลอแยกยายกนท�างานในรานตาง ๆ ของ

คนญปนในกรงเทพฯ ดงนนชาวนาชดแรกนจงไมมใครได

ท�านาตามเปาหมายทตกลงไวกบบรษทแตอยางใด (อชอ

โยเนะโอะ และโยชกาวะ โทชฮาร, 2542, 170-171)

นอกจากความผดหวงทเหตการณในไทยไมได

เปนไปตามทคาดหวง ท�าใหผอพยพทกคนตองพยายาม

ดนรนเพอหาทางออกใหกบตวเองแลว ถงแมวาผอพยพ

บางคนจะหางานท�าได แตชวตกไมไดดขนตามทคาดหวง

หลายคนตองอยอยางยากล�าบากและบางคนตองเสยชวต

ดงปรากฏวาชาวนาทไปท�างานในเหมองภขนองทกคน

ลมปวย 10 คนเสยชวตดวยไขมาลาเรย และอก 2 คน

เสยชวตดวยอหวาตกโรค (村嶋, 2013, 21)

ก�รอพยพครงท 2

การอพยพครงท 2 เกดขนเมอ Iwamoto ไดน�า

ผอพยพชดแรกมาสงถงไทย หลงจากนนจงเดนทางกลบ

ไปญป นโดยไมร ขาวการเสยชวตของผอพยพรนแรก

เมอกลบไปญป น Iwamoto ไดให “บรษทฮโรชมา

การสงออกจ�ากด” รวบรวมผอพยพจากจงหวดคมาโมโตะได

60 คน แตในครงน Iwamoto ไมสามารถเดนทางมาสง

ผอพยพไดดวยตวเองเนองจากลมปวยกะทนหน บรษท

ฮโรชมาการสงออกจ�ากดจงให Miyazaki Toten ซงเปน

ชาวคมาโมโตะทก�าลงจะเดนทางมาไทยเปนตวแทน

ของบรษทเดนทางมาสงผอพยพทไทย อยางไรกตาม

กอนทออกเดนทางออกจากญปนบรษทไดขาวการเสย

ชวตของผอพยพกลมแรกจงมการปรบจ�านวนผอพยพ

คงเหลอผอพยพทตองการมาไทยเพยง 20 คนสวนทเหลอ

อก 40 เลอกทจะเดนทางไปฮาวาย

การน�าผอพยพมายงไทยครงท 2 นเกดภาพ


ซ�ารอยเดมกบครงแรก เนองจากเมอเดนทางมาถงไทย

ปรากฏวา “บรษทสงออกผอพยพญปน-สยาม” ไดเลก

กจการไปแลว ผอพยพจงตองเขาไปขอพกท “บานศาลา

แดง” ของเจาพระยาสรศกดมนตรในระยะหนง หลงจากนน

ผ อพยพ 5 คนแยกไปท�างานทรานของชาวญป นใน

กรงเทพฯ อก 15 คน ไปท�างานทบรษทอเรอ แตตอมา

ผอพยพ 8 คนไดยายไปท�างานสรางทางรถไฟสายอยธยา-

โคราชเนองจากมรายไดทดกวา แมจะมการหามปราม

เพอไมใหเกดโศกนาฏกรรมซ�ากบครงแรกกตาม (อชอ

โยเนะโอะ และโยชกาวะ โทชฮาร, 2542, 172-173)

แตสดทายเหตการณกเกดซ�ารอยเดม ผอพยพทท�างานสราง

ทางรถไฟทกคนเปนไขมาลาเรยเสยชวต 6 คน (村嶋,

2013, 21)

ในทสดการท�านาทเปนเปาหมายการอพยพกตอง

ยตลง และ Miyazaki ทพาผอพยพมาพยายามหาทาง

ชวยเหลอแตกไมส�าเรจจงตดสนใจเดนทางกลบญปนใน

เดอนมถนายน ค.ศ.1896/พ.ศ.2439 (อชอ โยเนะโอะ

และโยชกาวะ โทชฮาร, 2542, 173-174 )

ภาพชวตของผอพยพทเกดขนในไทยไมวาจะเปน

การอพยพครงแรกหรอครงท 2 สะทอนใหเหนถงความ

ยากล�าบาก ความขาดแคลน และความตองการชวตทดขน

ของชาวญปนทอพยพออกมาจากแผนดนเกด ผอพยพ

กลมแรกตองใชชวตอยางอดอยาก กนอยอยางประหยด

ไมไดรบประทานอาหารทมคณภาพเนองจากตองการเกบ

เงนกลบไปญปน ดงมเรองเลาเกยวกบผอพยพทไปท�างาน

ในเหมองภขนองวา แมวาผคมเหมองชาวฝรงเศสจะแบง

อาหารจ�าพวกเนอให แตเหลาคนงานกเอาเนอเหลานน

ไปแลกเปนเงนจากชาวบาน หรอในยามทเจบปวยผคม

เหมองชวนใหเดนทางกลบกรงเทพฯ ดวยกน พวกผอพยพ

ไมยอมเดนทางออกมาเนองจากเสยดายเงนคาเดนทาง

“...ทงนมสาเหตมาจากการทชาวนายากจนชาวญปนใน

สมยเมจคดแตเพยงวา ถาหาเงนไดแมเพยงเลกนอยกจะเกบ

สะสมไวเพอน�ากลบไปบานเกดเมองนอน” แตในทสด

หลายคนกตองจบชวตลงทไทย (อชอ โยเนะโอะ และ

โยชกาวะ โทชฮาร, 2542, 171) สวนผอพยพกลมท 2

กเชนกน ผอพยพทท�างานเปนกรรมกรสรางทางรถไฟสาย

อยธยา-โคราช กเสยชวตดวยโรคมาลาเรยเนองจาก

ตองการรายไดทมากขน แมวาจะไดรบค�าเตอนถงอนตราย

ทอาจจะตองเสยชวตเหมอนผอพยพรนแรกกตาม

โศกนาฏกรรมดงกลาวเปนสวนหนงของภาพชวต

ทเกดขนในชวงแรกของการอพยพชาวญปนมายงไทย

และภมภาคอน ๆ ในสมยเมจ แตอยางไรในทายทสดญปน

กสามารถกาวผานอปสรรคความยากล�าบากนและสราง

ความมนคงมงคงใหกบประเทศไดในเวลาตอมา

ส�าหรบบคคล 2 คนทมบทบาทส�าคญท�าใหการ

อพยพเกดขนในประวตศาสตรความสมพนธญปน-ไทย

คอ Iwamoto แมจะไมไดเดนทางพาผอพยพกลม 2 มา

ดวยตวเอง แตตอมากไดเดนทางกลบมายงไทยในป

ค.ศ.1896/พ.ศ.2439 เมอทราบวาการอพยพไมประสบ

ความส�าเรจจงบวชและออกธดงคไปยงลาวและเวยดนาม

(อชอ โยเนะโอะ และโยชกาวะ โทชฮาร, 2542, 174-175)

สวนเจาพระยาสรศกดมนตรเมอลาออกจากราชการได

ลงทนท�าธรกจเปดบรษท “ปาไมศรราชา” ทอ�าเภอศรราชา

(ชมรมคนรกศรราชา, ม.ป.ป.)

4. วเคร�ะหปญห�และส�เหตก�รยตโครงก�ร

อพยพช�วญปนม�ไทย

แมวา Iwamoto จะมความกระตอรอรนและสามารถ

สงผอพยพมาไทย 2 ครง และรฐบาลญปนเองกใหความ

สนใจสงเจาหนาทมาส�ารวจสภาพความเปนไปและพนท

เพาะปลกของไทย แตกเงยบหายไป ไมมการอพยพชาวนา

มายงไทยอกเลย ชาวญปนทเดนทางเขามาในภายหลง

เปนผอพยพอสระทเดนทางมาสวนตว และอกสวนหนง

คอเจาหนาทหรอผเชยวชาญทรฐบาลสงเขามา สาเหตท

การสงออกชาวนามายงไทยยตลงนนนาจะมาจากปจจย

หลายสวนคอ

4.1 ทางฝายญปน

1. ฝายเอกชน - Iwamoto

Iwamoto เรมตนด�าเนนการอพยพดวยความมงมน

ซงเปนสงท Iwamoto มมากทสด แตสงท Iwamoto

ขาดคอ ความพรอมทางดานเงนทน ดงจะเหนวาโครงการ


เรมตนดวยทนสนบสนนจากเจาพระยาสรศกดมนตร และ

ในขณะทการอพยพด�าเนนการอยนนกยงตองยมทน

จากเจาพระยาสรศกดมนตรอกหลายครง เชน ในขณะท

เดนทางพาผอพยพชดแรกมาถงฮองกง และไดพบกบ

เจาพระยาสรศกดมนตรระหวางทาง Iwamoto ยมเงน

จ�านวน 800 จากเจาพระยาสรศกดมนตรเปนคาใชจาย

พาผอพยพเดนทางตอมายงไทย (村嶋, 2016, 205-206)

หลงจากนนเมอพาผ อพยพมาถงไทยไม มค าดแล

ผอพยพตามสญญาทตกลงกนไว จงตองยมเงนจากเจาพระยา

สรศกดมนตรเปนคาใชจาย ซงความไมพรอมในดานทน

นาจะมสวนท�าใหเจาพระยาสรศกดมนตรไมมนใจทจะ

ใหการสนบสนนตอไป

นอกจากเงนทนทไดรบการสนบสนนจากฝายไทยแลว

ในระยะแรกฝายญปนโดย Tsuda ซงมความคดสอดคลอง

กบ Iwamoto ในการอพยพชาวนาออกไปตงหลกแหลงใน

ตางประเทศเพอขยายอ�านาจและผลผลตทางการเกษตร

ไดใหความสนใจจะใหทนสนบสนน โดยสงคนมาส�ารวจทไทย

กบ Iwamoto แตสมาชกในสมาคมเอเชยเหนวาโครงการ

ของ Iwamoto ไมนาจะประสบความส�าเรจ ประกอบอก

เหตผลหนงคอ Tsuda มทนไมมากพอ ในทสดกไดถอน

ตวออกจากโครงการดงกลาว (村嶋, 2016, 197-198)

ปจจยส�าคญอกประการหนงคอ ภมหลงความเปนมา

ของ Iwamoto การถกปลดออกจากราชการทหารดวยเหตผล

ททางราชการระบวา ประพฤตตนไมเหมาะสมมหนสน

จ�านวนมาก ท�าใหเสยชอเสยงของตนเองและหนวยงาน

ในสงกด (村嶋, 2016, 165) อาจจะเปนปจจยหนงท

ท�าใหทางฝายญปนโดยเฉพาะ Saito และ Inagaki รสก

ไมไววางใจ Iwamoto ตงแตเรมแรกทไดพบกนทไทย

เมอ Iwamoto มาตอนรบและประสานใหเขาพบ

เจาพระยาสรศกดมนตรกอนท Iwamoto จะเดนทางกลบ

เพอรวบรวมผ อพยพชดแรก ดงปรากฏหลกฐานวา

Inagaki ไดเขยนจดหมายเตอน Tsuda ผทสนใจจะ

ใหการสนบสนน Iwamoto วาควรจะตองระมดระวง

ไมควรใหการสนบสนน Iwamoto ในการท�าธรกจใน

ดานน รวมทงยงมจดหมายถง Matsukata Masayoshi

(松方正義) นกการเมองคนส�าคญขณะนน6 ในเรอง

เดยวกนดวย (村嶋, 2016, 192-195)

ในเวลาตอมาขณะท Iwamoto ทท�าธรกจพาผอพยพ

มาสยามกยงมพฤตกรรมบางอยางทไมเหมาะสม เชน ไม

ปฏบตตามกฎหมายดวยการพาผอพยพกลมแรกมาไทย

โดยไมไดขออนญาตจากราชการ เมอ Saito ทราบขาว

ไดเขยนรายงานถง Hara Takashi (原敬) อธบดกรมการ

พาณชย กระทรวงตางประเทศแจงใหทราบเรองดงกลาว

เพอทางการจะไดควบคมการอพยพใหมความเขมงวด

มากขน (村嶋, 2016, 204)

บคคลทกลาวมานลวนแตอยในกลมของผทสนใจ

เอเชย ทงในฐานะขาราชการกระทรวงตางประเทศ หรอ

สมาชกในสมาคมเอเชย หรอสมาชกสมาคมอาณานคม

ดงนนจงเป นไปไดททงหมดคงทราบความเปนไป

ระหวางกน และการท Iwamoto ด�าเนนการตาง ๆ อยาง

รบรอนไมรดกมและดเหมอนไมค�านงถงความเดอดรอน

ของผอพยพ ประกอบกบภมหลงทถกปลดจากราชการ

จงนาจะมสวนท�าให Iwamoto มปญหาในเรองของ

ความนาเชอถอจงไมไดรบการสนบสนนใหด�าเนนธรกจ

ดานนตอไป

2. ฝายรฐบาล - Saito Miki และ Inagaki Manjiro

Saito Miki และ Inagaki Manjiro ในฐานะ

ขาราชการของกระทรวงตางประเทศทไดรบความไววางใจ

ใหมาส�ารวจไทยเพอพจารณาดความเหมาะสมทจะสง

ผอพยพมานน นอกจากจะมความกงวลใจในการด�าเนนงาน

ของ Iwamoto แลว ยงมความกงวลในใจเรองของความ

สมพนธระหวางญปนกบไทย เนองดวยขณะนนญปนยง

ไมไดรบสทธสภาพนอกอาณาเขตจากไทย ชาวญปนท

กระท�าความผดยงตองอยภายใตอ�านาจของศาลไทยท

ญปนเหนวายงไมมความสมบรณเพยงพอ รวมทงเรอง

ความปลอดภยของผอพยพดวย ดงจะเหนวาภาระส�าคญ

6 นายกรฐมนตรญปน 2 สมย คอ ค.ศ.1891-1892/พ.ศ.2434-2435 และ ค.ศ.1896-1898/พ.ศ. 2439-2441


ในการเดนทางมาส�ารวจประเทศไทยมทง “ภารกจปกต”

คอส�ารวจดความเปนไปไดทจะอพยพชาวนาญปนมายง

ไทย และ “ภารกจแฝง-พเศษ” คอ สงเกตทาทของผน�า

ไทยเกยวกบเรองสทธสภาพนอกอาณาเขตทจะมอบให

แกญปน (นงลกษณ ลมศร, 2561, 17-19)

สงหนงทเหนไดถงความหวงใยทรฐบาลญป นม

ตอทงกบผ อพยพและกบความสมพนธญป น-ไทยคอ

หลงจากท Iwamoto พาผอพยพมายงไทยไดไมนาน

วนท 8 เมษายน ค.ศ1896/พ.ศ.2439 รฐบาลไดออก

กฎหมายปองกนผอพยพก�าหนดวาผอพยพทออกเดนทาง

ไปตางประเทศจะตองมผค�าประกน 2 คน โดยระบประเทศ

ทจะตองปฏบตตามกฎหมายนม 5 ประเทศ คอ สหรฐอเมรกา

แคนาดา ออสเตรเลย ฮาวาย และประเทศในเอเชยม “ไทย”

ประเทศเดยวเทานน (村嶋, 2016, 157) หลงจากนน

ตอมาเดอนมนาคม ค.ศ.1896/พ.ศ.2439 กระทรวง

ตางประเทศไดอนมตใหตงสถานทตญปนใประเทศไทย

โดยม Inagaki Manjiro ด�ารงต�าแหนงเอกอครราชทต

ญปนคนแรกเมอเดอนมนาคม ค.ศ.1896/พ.ศ.2439


4.2 ทางฝายไทย

1. ฝายเอกชน - เจาพระยาสรศกดมนตร

เจาพระยาสรศกดมนตรเปนผน�าทางฝายไทยท

ใหความชวยเหลอและสนบสนนการอพยพแรงงานของ

Iwamoto ตงแตเรมแรกเนองจากมความสนใจและแนวคด

ทใกลเคยงกน แตอยางไรกตามดวยพฤตกรรมทไมนาไววางใจ

ของ Iwamoto ภายหลงจากการตงบรษทและด�าเนนการ

แลว เจาพระยาสรศกดมนตรจงเรมถอนตวออกจากโครงการ

ดงกลาว ไมไดใหการสนบสนนอยางเตมท ประกอบกบ

หลงจากนนไมนานนก วนท 14 มนาคม ค.ศ.1896/

พ.ศ.2440 เจาพระยาสรศกดมนตรไดลาออกจากราชการ

(ลกษม รตตสมพนธ, 2516, 34-35) การลาออกจาก

ต�าแหนงเสนาบดยอมท�าใหบทบาทและอ�านาจทเคยม

ลดนอยลง หลงจากทลาออกจากราชการเจาพระยา

สรศกดมนตรกไดหนไปประกอบธรกจสวนตวดวยการ

เปดบรษท “ปาไมศรราชา” อยางจรงจง นาจะเปนเหตผล

หนงทท�าใหความสนใจเรองการอพยพคอย ๆ หมดไป

ดวยเหตนเมอผ สนบสนนส�าคญทางฝายไทยถอนตว

ออกมา ก�าลงในการด�าเนนการตาง ๆ ยอมลดลงและ

ยตลงในทสด

2. ภาครฐบาล - ความไมพรอมในดานการเตรยมการ

แมวารฐบาลไทยจะมโครงการพฒนาทดนดวยการ

ขดคลองรงสตและตองการแรงงานเพอบกเบกพนทนา

ผนใหม โดยเฉพาะแรงงานจากญปน แตการทโครงการ

เพงเรมขนเพยง 3-4 ป จงยงไมมความพรอมในดานตาง ๆ

จากรายงานการส�ารวจของ Saito ทบรรยายถงสภาพ

ทงนาทรงสตในขณะนนวา พนทสวนใหญยงคงมสภาพ

เปนปาทยงไมไดบกเบก ความเปนอยของชาวนาบรเวณ

ดงกลาวอยอยางยากล�าบาก (齋藤, 1894) ดงจะเหนวา

กลมผอพยพทง 2 กลมทเดนทางมาถงไทยกไมไดเขาไป

ท�านาทรงสต และเมอมปญหาโดย “บรษทอพยพญปน-

สยาม” ไมปฏบตตามสญญา ชาวนาดนรนหางานใหม

โดยการไปท�างานสรางเสนทางรถไฟ และท�างานเหมอง

ทอยไกลจากกรงเทพฯ

นอกจากนแมวาบางพนทจะไดบกเบกไปไดแลว

แตพนททงหมดกแทบไมไดน�าไปใชเพอการเพาะปลก

เนองจากพนทส วนใหญเปนของผ มบรรดาศกดใน

กรงเทพฯ ทตองการซอทดนกกตนราคาทสงขนเรอย ๆ

รวมทงยงมปญหาการลกลอบขดคลองเพอหวงทดน

สองฝงคลอง และหาก�าไรจากการซอขายทดนนน (ทวศลป

สบวฒนะ, 2521, 36-39) ทดนดงกลาวจงยงไมไดใชใน

การเพาะปลกอยางจรงจง

ความไมพรอมของฝายไทยนาจะเปนอกปจจย

หนงทฝายญปนยงไมมนใจทจะสงผอพยพมา แมวาจะ

ทราบวาทางรฐบาลไทยยนดทจะใหการสนบสนนและ

ใหสทธพเศษแกชาวนาญป นเมออพยพมายงไทย

นอกจากนสงหนงทนาจะตองพจารณาประกอบดวยคอ

การเปลยนแปลงนโยบายของรฐบาลญปนหลงจากได

รบชยชนะในสงครามรสเซย-ญปน (Russo-Japanese

War ค.ศ. 1904-1905/พ.ศ. 2447-2448) รฐบาลไดหน

มาใหความสนใจกบการเกณฑทหารเพอสรางกองทพ


มากกวาการสงคนออกไปเปนแรงงานในตางประเทศ

รวมทงหลงจากรฐบาลสหรฐอเมรกาตอตานแรงงานคน

ตางชาต โดยเฉพาะชาวจนและชาวญปนตาม “สญญา

สภาพบรษ” (Gentleman’s Agreement) ใน ค.ศ. 1907/

พ.ศ.2450 รฐบาลญป นมจดหมายปลายทางใหม

มงไปทฟลปปนสและอเมรกาใตแทน (O, 2010) โดย

ค.ศ.1899/พ.ศ.2442 ญปนไดลงนามในสญญาสงผอพยพ

กบเปร และเรมสงผอพยพกลมแรกไปยงเปรจ�านวน 790

คน และค.ศ.1903/พ.ศ.2446 มแรงงานญปนจ�านวน

3,000 คน เดนทางไปฟลปปนสเพอสรางทางหลวง หรอ

บรษทอพยพแรงงานญปนสงคนงานจ�านวน 1,470 คน ไป

ท�างานกอสรางทเมอง Benguet ซงตงอย ทางทศ

ตะวนตกเฉยงเหนอของเกาะลซอน (丹野, 2015, 33-36)

การทเอกชนผเคยสงผอพยพมาไมสนใจและยต

บทบาท ประกอบกบรฐบาลญปนมองเหนพนทอพยพ

แหงใหมทมความเปนไปไดและมนคงกวาจงหนความ

สนใจไปในพนทใหมนน โครงการอพยพชาวญปนมาไทย

จงยตลง

6. บทสงท�ย

แมวาการเรมตนสงแรงงานชาวญปนมาไทยไม

ประสบความส�าเรจ และรฐบาลเมจหนไปสนบสนน

การสงออกแรงงานในภมภาคอน ๆ แตความสนใจทญปน

มตอไทยทงในสวนของประชาชนหรอสวนของรฐไมได

ยตหรอหายไป โดยเฉพาะรฐบาลยงใหความสนใจและ

เหนวาไทยยงมความส�าคญทจะสรางดลอ�านาจใน

ภมภาคเอเชย ทงนนาจะเปนดวยไทยเปนประเทศเดยว

ในภมภาคนทยงเปนอสระไมไดตกอยในการยดครอง

ของมหาอ�านาจตะวนตกเหมอนกบประเทศเพอนบาน

ทงหลายในเวลานน แนวคดและเปาหมายของรฐบาล

เมจมงอยทการสรางสมพนธไมตรทดกบไทยในฐานะ

พนธมตรของญปนในภมภาคนและขณะเดยวกนกสราง

อทธพลในดนแดนแหงนเหมอนกบประเทศมหาอ�านาจ

ตะวนตก โดยรฐบาลเมจยงคงใหอสระแกประชาชนทวไป

ทจะออกเดนทางไปแสวงโชคหรอหาทท�ากนใหมไดดวย

ตนเองตามทตองการ ดงจะเหนวาหลงจาก ค.ศ.1895/

พ.ศ.2438 จนสมยเมจสนสดลง ยงคงมชาวญปนเดนทาง

ยายถนฐานมายงไทยอยางตอเนอง ไทยยงเปนดนแดนแหง

ความหวงของการแสวงโชค และเปนดนแดนทรฐบาลญปน

ตลอดสมยเมจเหนความส�าคญทจะใหประชาชนเดนทาง

ออกมา จ�านวนผเดนทางเขามาในไทยจากสมยรชกาล

ท 5 จนถงรชกาลท 6 เพมจ�านวนขนเรอย ๆ จนสามารถ

รวมตวตงสมาคมชาวญปน (日本人会) ขนเปนครงแรก

ในเดอนกนยายน ค.ศ.1913/พ.ศ.2456 (村島, 2013, 5)

และสมาคมชาวญป นแหงนยงคงด�าเนนการมาจน

ถงปจจบน

การมองยอนเรองราวการอพยพในประวตศาสตร

ญปนเปนองคความรอกดานหนงทนอกจากจะสะทอน

ใหเหนภาพของญป นในชวงกาวแรกของการพฒนา

ประเทศ การอพยพแรงงานและผคนเปนแนวทางหนงของ

การแกปญหาทางเศรษฐกจและการขยายอ�านาจตามแบบ

อยางประเทศมหาอ�านาจเทศตะวนตก นอกจากนยง

สะทอนใหเหนภาพความสมพนธระหวางญปน-ไทยวา

ไมไดมเฉพาะบรบทของความส�าเรจในการพฒนา

ประเทศใหทนสมยดงทมการกลาวถงและศกษาอยาง

กวางขวางเทานน แตการอพยพแรงงานทเกดขนครงนน

แสดงถงความสมพนธในจดเรมตนของ 2 ประเทศทอย

ภายใตบรรยากาศของลทธจกรวรรดนยมและทนนยม

สงผลใหเกดการพงพากนทตางฝายตางไดประโยชน

เปนเปาหมายทส�าคญ ขณะทไทยพฒนาและขยายพนท

เพอการเกษตร ฝายญปนใชวธทจะขยายอาณาเขตดวย

การสงแรงงานออกไปยงภมภาคตาง ๆ เพอท�าการเกษตร

ในรปแบบอาณานคมเกษตรกรรม โดยมไทยอยในความ

ตองการของญปนดวย ญปนมองวาไทยเปนหนงในสถานท

ทญปนควรจะสงผอพยพออกมา ในปจจบนแมวาบรรยากาศ

ทางการเมองระหวางประเทศจะเปลยนไป แตความสมพนธ

ของทง 2 ประเทศยงคงอยบนรากฐานของการพงพา

ระหวางกนบนผลประโยชนแหงชาตอยางแนนแฟนดงเชน

Sadoshima Shiro (佐渡島志郎) เอกอครราชทต

ญ ป นประจ�าประเทศไทย (ค.ศ.2015 - 2019/


พ.ศ.2558-2562) ไดเคยกลาวไววา “ขาพเจามความเชอมนวา

ประเทศไทยและประเทศญปนจะมความเกอกลและม

ความสมพนธอนแนนแฟนยง ๆ ขนไป” (สถานเอก

อครราชทตญปนประจ�าประเทศไทย, 2017)

เอกส�รอ�งอง (References)

[1] ชมรมคนรกศรราชา. (ม.ป.ป.). คนด คนเดน คนเกง ศรราชา จอมพลมหาอ�ามาตยเอกเจาพระยาสรศกดมนตร.

เขาถงไดจาก ชมรมคนรกศรราชา : http://www.konruksriracha.in.th/15418720/จอมพลมหาอ�ามาตย

เอกเจาพระยาสรศกดมนตร

[2] ชลดา โกพฒตา. (1996). ญปน-สยามสมาคม : สมพนธภาพระหวางไทยกบญปนในทศวรรษ 2470-2480.

ญปนศกษา, 13(2), 88-119. เขาถงไดจาก https://tci-thaijo.org/index.php/japanese/article/view/

52135/43209

[3] ทวศลป สบวฒนะ. (2521). การผลตและการคาขาวในภาคกลางตงแตรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอม

เกลาเจาอยหว รชกาลท 5 จนถงรชสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท 7 (พ.ศ.2411-2475).

วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต, จฬาลงกรณมหาวทยาลย, แผนกวชาประวตศาสตร.

[4] นงลกษณ ลมศร. (2561). ญปน-ไทย ใน “รายงานการเดนทางส�ารวจประเทศสยาม” ใน ศรพร วชชวลค,

(บรรณาธการ) ญปนหลากมต. (15-65.). กรงเทพ: โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย.

[5] นนทชญา มหาขนธ. (2018). การศกษาของญปนในยคการปฏรปการศกษาสมยเมจ ผานการศกษาเปรยบเทยบ

วรรณกรรมเดกเรอง “องนหนงพวง” และ “เซเบกบน�าเตา”. วารสารเครอขายญปนศกษา, 8(1), 59-77.

เขาถงไดจาก สมาคมญปนศกษาแหงประเทศไทย: https://jsat.or.th/jsn-journal/jsn-vol-8-no-1-2018/

การศกษาของญปนในย/

[6] ปยะนช วรเยนะวตร. (2549). ภาพผหญงญปนทสะทอนในงานเขยนสมยเมจ. ศลปศาสตร, 6(1), 196-228.

เขาถงไดจาก https://tci-thaijo.org/index.php/liberalarts/article/view/13692/12340

[7] พวงเพชร สรตนกวกล. (2516). เปรยบเทยบผลงานของเสนาบดกระทรวงเกษตราธการ พ.ศ.2435-2475

(ค.ศ.1892-1932). วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต, จฬาลงกรณมหาวทยาลย, แผนกวชาประวตศาสตร.

[8] เพญศร กาญจโนมย. (2538). ญปนสมยใหม. กรงเทพฯ: เนตกลการพมพ.

[9] ลกษม รตตสมพนธ. (2516). จอมพลเจาพระยาสรศกดมนตรกบการด�าเนนงานธรกจของทาน ระหวาง พ.ศ.

2428-2474. วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต, จฬาลงกรณมหาวทยาลย, แผนกวชาประวตศาสตร.

[10] วฒชย มลศลป. (2551). วเคราะหเปรยบเทยบไทย - จน - ญปน ในยคจกรวรรดนยมใหม. กรงเทพฯ: สวรยาสาสน.

[11] สถานทตญปนประจ�าประเทศไทย. (16 มกราคม 2017). เปาหมายการท�างานของเอกอครราชทตซะโดะชมะ.

เขาถงไดจาก สถานเอกอครราชทตญปนประจ�าประเทศไทย: https://www.th.emb-japan.go.jp/th/policy/

policy_statement_sadoshima.pdf


[12] สนทร อาสะไวย. (2530). ประวตคลองรงสต: การพฒนาทดนและผลกระทบตอสงคมไทย พ.ศ.2431-2457.

กรงเทพฯ: มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร.

[13] สรางคศร ตนเสยงสม. (2520). ความสมพนธระหวางประเทศไทยกบประเทศญปน ตงแตรชสมยพระบาท

สมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว จนถงรชสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว. วทยานพนธอกษรศาสตร

มหาบณทต, จฬาลงกรณมหาวทยาลย, แผนกวชาประวตศาสตร.

[14] อชอ โยเนะโอะ และโยชกาวะ โทชฮาร. (2542). ความสมพนธไทย-ญปน 600 ป(พมพครงท 2). (ชาญวทย

เกษตรศร, สายชล วรรณรตน, บรรณาธการแปล, พลบพลง คงชนะ, มารศร มยาโมโต, และ อาทร ฟงธรรมสาร,

ผแปล) กรงเทพฯ: มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร.

[15] Enomoto Takeaki. (n.d.). Retrieved from Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Enomoto_

Takeaki

[16] Gannen mono – the first overseas emigrants. (n.d.). Retrieved from 100 years of Japanese

Emigration to Brazil: http://www.ndl.go.jp/brasil/e/s1/s1_1.html

[17] Gary, Y. Okihiro. (1991). Cane Fires: The Anti-Japanese Movement in Hawaii, 1865-1945.

Retrieved from https://www.jstor.org/stable/j.ctt14bt6px

[18] Glenn, E. N. (1986). Issei, Nisei, War Bride : Three Generations of Japanese American Women

in Domestic Service. Retrieved from https://www.jstor.org/stable/j.ctt14bt697

[19] Ichioka, Y. (1988). The Issei : The world of the First Generation Japanese Immigrants, 1885-

1924. New York: Free Press.

[20] Inagaki Manjiro. (n.d.). Retrieved from Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Inagaki_Manjiro

[21] Japan International Cooperation Agency (JICA). (2015). Japanese Overseas Migration Museum.

Yokohama: Japan International Cooperation Agency.

[22] Kornicki, P. F. (1998). Meiji Japan: Political, Economic and Social History, 1868-1912. London;

New York: Routledge.

[22] Nippon.com. (2018). Record Number of Japanese Living Overseas. Retrieved from https://

www. nippon.com/en/features/h00232/record-number-of-japanese-living-overseas.html.

[23] O, Hosok. (2010). Cultural Analysis of the Early Japanese Immigration to the United States

During Meiji to Taisho Era 1868-1926. (Doctoral dissertation, Oklahoma State University).

Retrieved from http://digital.library.okstate.edu/etd/O_okstate_0664D_11126.pdf

[24] Yoshida, Y. (1909). Sources and Causes of Japanese Emigration. The Annals of the American

Academy of Political and Social Science, 34 (2), 157-167. Retrieved from https://www.jstor.

org/stable/1011222? seq=1#metadata_info_tab_contents

[25] 外務省, (1894).「在新嘉坡斎藤領事暹羅國へ出張ノ件機密送第二号明治二十七年二月二十三日」

(新嘉坡領事官報告書第一巻).

[26] 今野敏彦、藤崎康夫. (eds.). (1984).「移民史 I 南米」. 東京: 新泉社.

[27] ___________ (eds.). (1985). 「移民史 II アジア・オセアニア」. 東京: 新泉社.

[28] ___________ (eds.). (1986). 「移民史IIIアメリカ・カナダ」.東京: 新泉社.


[29] 齋藤幹. (1894). 「暹羅国出張取調書」東京: 外務省通商局第二課.

[30] 坂口満宏. (2010). 「誰が移民を送り出したのか : 環太平洋における日本人の国際移動・概観」

Retrieved from http://r-cube.ritsumei.ac.jp/repo/ repository/rcube/4582/ IILCS_21.pdf

[31] 丹野勲. (2015). 「明治日本の海外移民、移住・殖民政策と南進論－南洋、南方アジアを中心

として－」Retrieved from http://klibredb.lib.kanagawa-u.ac.jp/dspace/bitstream/10487/13526/1/

[32] 丹野勲. (2015). 「戦前日本企業のフィリピン進出とダバオへのマニラ麻事業進出の歴史と戦略」

Retrieved from http://klibredb.lib.kanagawa-u.ac.jp/dspace/ bitstream/10487/13347/1/50

-03.pdf

[33] 村嶋英治. (2013). 「戦前期タイ国の日本人会および日本人社会:いくつかの謎の解明」. 100年史編

集委員会 (編集), タイと共に歩んで、泰国日本人会百年史 (頁13-49). バンコク: 泰国日本人会.

Retrieved from http://www.jat.or.th/wp-content/uploads/2014/06/100 years’ history of

JAT.pdf.

[34] 村嶋英治. (2016). 「1890 年代に於ける岩本千綱の冒険的タイ事業：渡タイ（シャム）前の

経歴と移民事業を中心に（上）」アジア太平洋討究26, (頁157-223). Retrieved from https://

waseda.repo.nii.ac.jp/?action=repository_uri&item_id=25567&file_id=162&file_no=1

[35] 広島県ホームページ. (2017). 郷土ひろしまの歴史 II -「明治時代の民衆とひろしま～海外への

移民～」Retrieved from https://www.pref.hiroshima.lg.jp/uploaded/attachment/129736.pdf

[36] 柳沼孝一郎. (1999). 「ディアス政権の産業振興・殖民政策と日本人移民 : メキシコのコーヒー

産業と日本人殖民構想の史的背景」Retrieved from http://www.js3la.jp/journal/pdf/ronshu33/

33 yanaginuma.pdf

[37] 吉川利治. (1978). 「‘アジア主義’者のタイ国進出～明治期の～局面～」東南アジア研究 , 16(1),

(頁78-93). Retrieved from https://repository. ulib.kyoto-u.ac.jp/dspace/bitstream/2433/55906/

1/ KJ00000133292. pdf

___________________________________________________________________________________

หนวยงานผแตง: คณะศลปศาสตร สถาบนการจดการปญญาภวฒน

Affliliation: Faculty of Liberal Arts, Panyapiwat Institute of Management

Corresponding email: [email protected]

Received: 2020/01/22

Revised: 2020/02/22

Accepted: 2020/03/07

ย้อนพินิจการอพยพชาวญี่ปุ่น ...jsat.or.th ›...

Documents

Transcript of ย้อนพินิจการอพยพชาวญี่ปุ่น ...jsat.or.th ›...