İSG TEZİ-KOBİLERDE RİSK ANALİZİ

8/3/2019 İSG TEZİ-KOBİLERDE RİSK ANALİZİ

http://slidepdf.com/reader/full/isg-tezi-kobilerde-risk-analizi 1/36

T.C.

HACETTEPE UNivERSiTESi

SAGLIK BiLiMLERi ENSTiTUSU

KUCUK VE ORTA OLCEKLi iSLETMELERDE

RiSK ANALizi UYGULAMASI(DOKUMHANELER ORNEGi)

Gonca SENER

i~Saghgl ProgrannYUKSEK LisANS TEZi

TEZ DANISMANI

Prof. Dr. Nazmi BiLiR

ANKARA

2005



iii

Saghk Bilimleri Enstitiisii Miidiirlugii'ne:

Bu cahsma jurimiz tarafmdan i~Saghgl Programmda Yiiksek Lisans Tezi olarak

kabul edilmistir.

JUr i Baskam: Prof. Dr. Nazmi Bilir

Damsman Hacettepe Universitesi

(irnza)

Uye: Prof. Dr. Uner Colak

Hacettepe Universitesi

(irnza)

Uye: D09. Dr. Songiil Vaizoglu


(irnza)

Uye: D09. Dr. Banu Cakir


(irnza)

Uye: Ogrt. Gor. Dr. Ali Naci Yildiz


(irnza)

ONAY:

Bu tez, Hacettepe Universitesi Lisansiistii Egitim-Ogretim ve Smav Yonetmeligi'nin

ilgili maddeleri uyannca yukandaki jiiri iiyeleri tarafmdan uygun goriilmus ve

Enstitii Yonetim Kurulu karanyla kabul edilmistir.

(irnza)

Prof. Dr. Hakan S. Orer

Enstitii Miidiirii



iv

TESEKKUR

Yazar, bu cahsmanm gerceklesmesine katkilanndan dolayi, asagida adr gecen kisi ve

kuruluslara ictenlikle tesekkiir eder.

Saym Prof. Dr. Nazmi Bilir, tez damsmamm olarak cahsmaya yol gosterici

katkilarda bulunmustur.

KOSGEB Dokiimhane Gelistirme lhtisas Merkezi'nde gorevli Metalurji Miihendisi

Saym Yusuf Ziya Kayir arastirmanm veri toplama asamasma katkida bulunmustur,

Tez cahsmalanm siiresince aile bireylerim anlayis ve sabirla destek olmuslardir.



vii

i<; iNDEKiLER

ONAY SAYFASI

TESEKKOR

OZETABSTRACT

iC;iNDEKiLER

KISALTMALAR DiziNi

SEKiLLER DiziNi

TABLOLAR DiziNi

1. GiRiS

1.1. Amaclar

2. GENEL BiLGiLER

2.1. Risk ve Risk Degerlendirme

2.1.1. Risk Degerlendirme Yontemleri

2.1.2. Risk Degerlendirmesinin Adimlan2.1.3. Risk Degerlendirme Matrisi

2.2. Kiictik ve Orta Olcekli Isletmeler

2.3. Dokum Sektorii ve Dokiim lslemi

2.3 .1. Elde Edilmek istenen Parcanm Modelinin Yapilmasi

2.3.2. Modele Uygun Sekilde Maca ve Kahp Yapilmast

2.3.3. Metalin Ergitilmesi ve Kahp lcine Dokiilmesi

2.3.4. Dokiim Uzerinden Kahp ve Macalann Aynlmasi

2.3.5. Bitmis Dokiim Uzerinden Kahp ve Macalann Aynlmasi

2.3.6. Kaynak, Boya ve Kontrol Islemleri

3. GEREC;VE YONTEM

3.1. Arastirmamn Tipi

3.2. Arastirmanm Evreni

3.3. Omeklem

3.4. Arastirmamn Yontemi

3.5. Arastirmanm Zamam

3.6. Etik Konular ve izinler

3.7. Arastirmamn Kisithhklan

3.8. Arastirmada Kullamlan Tamm ve Kriterler

4.BULGULAR

4.1. Isyerlerine Iliskin Bulgular

4.2. lscilere Iliskin Bulgular

4.3. Cahsma Ortamma Iliskin Bulgular

4.3.1. Kaza Olasihklan

4.3.2. Fiziksel ve Ergonomik Etkenler

4.3.3. Kimyasal Etkenler

4.3.4. Toz

4.4. Oncelikli Riskler

5. TARTISMA

5.1. Cahsma Ortamma Iliskin Bulgulann Tartisilmasi

5.1.1. Kaza Olasihklan Bulgusunun Tartisilmasi

5.1.2. Kimyasal Etkenler Bulgusunun Tartisilmasi

Sayfa

11 1

IV

V

vi

VBix

X

Xl

1

2

3

3

3

711

16

19

21

21

23

31

31

33

35

35

35

35

35

46

46

46

47

50

50

53

54

54

63

69

73

74

84

84

84

86



viii

5.1.3. Fiziksel ve Ergonomik Etkenler Bulgusunun Tartisilmasi

5.1.4. Toz Bulgusunun Tartisilmasi

5.2. Cahsanlara Iliskin Bulgulann Tartistlmasi5.3. Mevzuata Uyum Konusunun Tartisilmasi

6. SONU<; VE ONERiLER

KAYNAKLAR

EKLER

EK 1 Bilgi formu

EK 2 i~9i anket formu

EK 3 Dokiimciiler sanayi sitesi krokisi

EK 4 Ozgecmis

87

88

8891

95

98



v

QZET

Sener, G. Kii~iik ve orta dleekl! Isletmelerde risk analizi uygulamasi

(diikiimhaneler iirnegi). Hacettepe Universitesi Saghk Bilimleri Enstitiisii i~Saghgl Prograrm Yiiksek Lisans Tezi, Ankara, 2005. Bu cahsmada, bir risk

degerlendirmesi yontemi kullanarak, kiictik olcekli dokiimhanelerdeki oncelikli i~

saghgl ve giivenligi sorunlanm belirlemek amaciyla Ankara Dokiimciiler Sanayi

Sitesi'nde yapilan arastirmanm sonuclan sunulmustur. Bir ile dokuz isci cahstiran 30

dokiimhanenin cahsma ortami ile ilgili arastirmaci tarafmdan standart bir Bilgi

Formu doldurulmustur. Aynca bu dokiimhanelerde cahsan 205 iscinin cahsma

hayati profilini cikarmak iizere Isci Anket Formu diizenlenmistir. Elde edilen

verilerden arastirma kapsamma alman dokiimhanelerde 25 temel risk oldugu

belirlenmis ve bu riskler her isyeri icin olusturulan Risk Degerlendirme Tablo'lanna

islenmistir. Sapma Analizi yontemiyle degerlendirilen riskler icin skor hesabi

yapilrms; bu riskler kaza olasihklan, fiziksel ve ergonomik etkenler, kimyasaletkenler ve toz olmak iizere 4 risk grubu altmda toplanmistir. Bu risk gruplannm

isyerlerinde kabul edilmez diizeyde bulunma oranlan karsilastmldigmda; cahsma

ortamma iliskin risklerin oncelik sirasmm kaza olasihklan (%80,0), kimyasal

etkenler (%73,3), toz (%66,7), fiziksel ve ergonomik etkenler (%36,7) seklinde

oldugu belirlenmistir. Bu sonuclara gore, 30 isletmenin hepsinde en az bir risk kabul

edilmez diizeydedir. Arastirma kapsamma ahnan dokilmhanelerde kabul edilmez

diizeyde oldugu belirlenen oncelikli riskler icin onerilen koruyucu onlemler ahnarak,

bu isyerlerinde risk kabul edilebilir diizeye indirilmelidir. lsyerlerinin yapisal

olumsuzluklanndan kaynaklanan risklerin kontrolii icin isyerleri kurulmaya

baslamadan once tum boliimleri is saghgl ve giivenligi kurallanna uygun olarak insa

edilmelidir. Aynca, isyerlerinde i~ saghgi ve guvenligi kosullannm iyilestirmesinihedefleyen oto-kontrol mekanizmasmm kurulmasi saglamak iizere isverenler ve

iscilere risk degerlendirmesinin en temel adimlan ogretilmelidir.

Anahtar Kelimeler: Risk, risk analizi, kiiC;iikolcekli isletme, dokumhane, i~saghgl ve

giivenligi.



vi

ABSTRACT

Sener, G. Risk analysis practice in small and medium scale workplaces

(foundries example). Hacettepe University Institute of Health Sciences,Master

Thesis in Occupational Health, Ankara, 2005. In this study, the results of a

research which was conducted in Ankara Foundries Industry Site, aimed ascertain

the occupational health and safety problems in small scale foundries are presented.Information Form about the working conditions of 30 foundries employing 1-9

workers was filled by the researcher. Additionally, the Worker Questionnaire Form

was arranged to ascertain the occupational experience of 205 workers work in these

foundries. The study ascertained that there were 25 basic risks in the foundries.

Accordingly these risks were written on the Risk Assessment Tables, arranged for

each workplace. Risks were assessed by deviation analysis and the risk scores werecalculated for each risk. Then, these risks were classified into four groups as:

accident probabilities, physical and ergonomic factors, chemical factors, dust. Whenthe risk groups were enumerated according to the existance percentage of "being at

non-acceptable level" in the workplaces, the priority enumeration was as accident

probabilities (80,0%), chemical factors (73,3%), dust (66,7%), physical and

ergonomic factors (36,7%). According to these results at least one risk was at non-

acceptable level in 30 workplaces. Level of the risks which take precedence over all

others must be decreased to the acceptable level by using the advised protective

measures. For controlling the risks sourced from constitutional problems of the

workplace, all parts of the building must be designed, prior to construction,

acccording to the occupational health and safety rules. In addition, the basic steps of

the risk assessment should be taught to the workers and the employers to conduct a

self control system in the small scale workplaces which aims improving theoccupational health and safety conditions.

Key Words: Risk, risk analysis, small scale workplace, foundry, occupational health

and safety.



Devlet istatistik Enstitiisii

Iktisadi lsbirligi ve Gelisme Teskilati(Organisation for Economic Cooperation and Development)

KOSGEB Kiiciik ve Orta Olcekli Sanayii Gelistirme ve Destekleme ldaresi

Baskanhgi

Cahsma ve Sosyal Giivenlik Bakanhgi

Makine Kimya Endiistrisi

Malzeme Giivenlik Bilgi Formu

(Material Safety Data Sheet)

Avrupa Endiistriyel lliskiler Gozlemevi

(The European Industrial Relations Observatory)

DiE

OECD

<;SGB

MKE

MSDS

EIRO

KISALTMALAR

ix



x

SEKiLLER

Sayfa

Sekil 2.1. Doktime hazir hale getirilmis kahplar 22

Sekil 2.2. Kupol ocak 25

Sekil2.3. Indiiksiyon ocagi 27Sekil 2.4. Yiizey taslama islemi 33

SekiI2.5. Dokum iiriinlerine omekler 34

Sekil 4.1. Risklerin kabul edilebilirlik diizeylerinin isyerlerine ve isci sayilanna gore

dagihmlan 78



Tablo 2.1. Bir olaym gerceklesme olasihgi

Tablo 2.2. Bir olaym gerceklesmesi durumunda aglrhgl

Tablo 2.3. Agrrhk ve olasihk matrisiTablo 2.4. Risk skorunun kabul edilebilirlik degerleri

Tablo 2.5. DiE'ye gore kiiciik ve orta olcekli isletme tanmu

Tablo 2.6. OECD'ye gore kiictik ve orta olcekli isletme tanmu

Tablo 2.7. Avrupa Toplulugu'na gore kticiik ve orta olcekli isletme tammi

Tablo 2.8. KOSGEB'e gore kiiciik ve orta olcekli isletme tammi

Tablo 2.9. i~9i sayilanna gore isyeri biiyiikliikleri, Tiirkiye, 2003

Tablo 2.10. Doktimhanelerde kullamlan ocak cesitleri ve ozellikleri

Tablo 2.11. Dokiimhanelerde bulunan zararh gaz ve buharlar ve etki sekilleri

Tablo 3.1. Risk degerlendirme tablosu

Tablo 3.2. Ergitme ve dokiim islemlerine iliskin risk degerlendirme tablosu

Tablo 3.3. Tespit edilen riskler ve kodlanTablo 3.4. lsyerlerinin risk kodlanna ait skorlan

Tablo 4.1. Arastirma kapsamma alman isyerlerinin profili

Tablo 4.2. Arasnrma kapsamma alman iscilerin daha once cahstiklan sektorler

Tablo 4.3. Arasnrma kapsamma alman iscilerin cahsma siireleri

Tablo 4.4. Kaza olasihklan risk skorlanmn isyerlerine ve isci sayilanna gore

dagihmlan

Tablo 4.5. Fiziksel ve ergonomik etkenler risk skorlanmn isyerlerine ve isci

sayilanna gore dagihmlan

Tablo 4.6. Kimyasal etkenler risk skorlanmn isyerlerine ve isci sayilanna gore

dagihmlan

Tablo 4.7. Toz risk skorlannm isyerlerine ve isci sayilanna gore dagihmlan

Tablo 4.8. Arastirma kapsamma alman isyerlerindeki kabul edilmez risklerin

isyerlerine ve isci sayilanna gore dagihmlan 75

Tablo 4.9. Kabul edilmez risk sayilannm isyerlerine gore dagihnn 76

Tablo 4.1 O . Cahsma ortamma iliskin etken smiflarmm kabul edilmezlik diizeylerinin

isyerlerine gore dagihmlan 80

Tablo 4.11. Arastirma kapsamma alman her isyerinde tespit edilen risklerin skor

gruplanna gore dagihmlan

Tablo 5.1. Kiiciik isletmelerde maruziyet kaynaklannm dagihrm

TABLOLAR

Xl

Sayfa

12

13

1515

16

16

17

17

18

28

30

38

42

4345

50

53

54

55

64

69

73

82

89



1

1. GiRiS

Risk belirlenmis bir tehlikeli olaym olusma olasihgi ile bu olaym sonuclannm

kombinasyonudur. Risk degerlendirmesi mevcut risklerin tespiti, oncelikli risklerin

belirlenmesi ve uygun iyilestirme onerileri getirilmesi icin yapilan cahsmadir,

Cahsma ortamlannda yapilan risk degerlendirmesinin amaci isyeri ortammdaki

oncelikli riskleri tespit etmek, tespit edilen oncelikli riskler icin uygun iyilestirme

onerileri getirmek, cahsma ortami kalitesini yiikseltmek ve sonuc olarak i~ kazalanm

ve meslek hastahklanm onlemektir. Cahsma ortammdaki risklerin degerlendirilmesi

uluslararasi kabul gormiis bir yaklasimdir.

Uluslararasi Cahsma Orgiitti tarafmdan 1981 yilmda kabul edilen ve Tiirkiye

tarafmdan 2004 yilmda imzalanarak yiiriirliige giren i~Saghgl ve Giivenligi ve

Cahsma Ortamma Iliskin 155 Sayih Sozlesme'nin (Occupational Safety and Health

Convention) 16. maddesindeki "Isverenlerden kontrolleri altmdaki isyerlerindeki

makine, techizat ve cahsma teknikleri ile ilgili giivenlik ve saghk risklerini miimkiin

oldugu olcude kontrol etmeleri istenecektir. Aynca isverenlerden kontrolleri

altmdaki kimyasal, fiziksel ve biyolojik madde ve etkenlerin gerekli onlemler

ahndigmda milmkiin oldugu olciide saghk icin risk olusturmamasuu saglamalan

istenecektir." hiikmii ile is saghgl ve guvcnligine iliskin cahsmalann risk

degerlendirmesi esasma dayandmlmasi sart kosulmustur. Aynca Uluslararasi

Cahsma Orgutu tarafmdan 1985 yilmda kabul edilen ve Tiirkiye tarafmdan 2004

yilmda imzalanarak yiiriirlilge giren i~ Saghgl Hizmetlerine lIiskin 161 Sayih

Sozlesme'nin (Occupational Health Services Convention) 5. maddesindeki "Her

isverenin istihdam ettigi iscilerin saghk ve guvenligi icin sorumlulugu sakh kalmak

kaydiyla ve iscilerin i~ saghgi ve giivenligi konusunda kanhmmm gerekliligi goz

online almarak, is saghgl hizmetleri, isletmedeki is risklerine uygun ve yeterli olacak

sekilde asagidaki gorevleri kapsayacaktir. a. lsyerlerinde saghga zararh risklerin

tammlanmasi ve degerlendirilmesi" ifadesi ile isyerinde verilecek i~ saghgl

hizmetlerinde de risk degerlendirilmesinin esas almmasi gerektigi hiikme

baglanrmstir.

4857 sayih i~Kanunu'nun 78. maddesi uyannca cikanlan ve cahsma

ortammm saghk ve giivenlik sartlanm diizenleyen yonetmeliklerde de (Giiriiltii

Yonetmeligi, Titresim Yonetmeligi, Kanserojen ve Mutajen Maddelerle



2

Cahsmalarda Saghk ve Giivenlik Onlemleri Hakkmda Yonetmelik, Kimyasal

Maddelerle Cahsmalarda Saghk ve Giivenlik Onlemleri Hakkmda Yonetmelik,

PatlaYICIOrtamlann Tehlikelerinden Cahsanlann Korunmasi Hakkmda Yonetmelik)

isverene cahsma ortammdaki risklerin onlenmesi, onlenmesi miimkiin olmayan

risklerin degerlendirilmesi ve risklerle kaynagmda miicadele edilmesi konusunda

zonmluluk getirilmistir. Risklerin degerlendirilmesinin belirli bir sistematik icinde

yapilmasi icin cesitli yontemler gelistirilmistir. Bu yontemler yardumyla takim

cahsmasi yapilarak cesitli konumdaki kisilerin deneyimlerinden yararlamlabilir ve

her boliimde yapilan incelemeler sonucunda elde edilen sonuclar aym tipte olur.

Kiiciik ve orta olcekli isletmelerde biiyiik olcekli isletmelere gore daha sik

kaza meydana gelmektedir. Ancak bu isletmelerin cogunda saghk ve giivenlik

konulannda yapilan risk degerlendirmesi cahsmalan zaman ve para kaybi gibi

goriilmektedir (1). Aynca kiiciik ve orta olcekli isletmelerin i~ saghgl ve giivenligiyle

ilgilenen ozel bir birimi yoktur. Bu nedenlerle bu tiir isletmeler icin isverenin

kendisinin de kolayca uygulayabilecegi basit risk degerlendirme yontemleri

gelistirilmesi uygun olur (2). Bu dusiinceden hareketle Ankara Dokiimciiler

Sitesi'nde faaliyet gosteren kiictik olcekli dokilmhanelerde risk degerlendirmesi

cahsmasi yapilrmstrr.

1.1. Amaclar

Yakm Donem Amaclar

1. Dokiim iskolunda faaliyet gosteren isyerlerinde risk degerlendirmesi yaparak

dokiim sanayiindeki cahsma ortamma iliskin saghk ve giivenlik riskleri hakkinda

bilgi ortaya cikarmak,

2. Doktimhanelerdeki ortak riskler arasmdan oncelikli olanlan belirlemek,

3. Belirlenen oncelikli riskler icin koruyucu onlemler onermek,

4. Doktlmhanelerin cahsilan boliimlerine gore risk altmdaki kisilerin sayisi

konusunda bilgi elde etmek.

Uzak Donem Amaclar

1. Gelecekte yapilacak risk degerlendirmesi cahsmalanna katkida bulunmak,

2. Ulkemizde i~ saghgl konulannm beklenen diizeye getirilmesi cahsmalanna

katkida bulunmak.



3

2. GENEL BiLGiLER

2.1. Risk ve Risk Degerlendirme

Tehlike, insan yaralanmasi veya hastahgi, mahn hasar gormesi, isyen

cevresinin zarar gormesi veya bunlann kombinasyonuna neden olabilecek potansiyel

bir durum veya kaynaktir.

Risk, genel olarak istenmeyen durumun ortaya cikma olasihgi olarak

tammlanmakta, fakat cogu zaman olasihk ve sonucun fonksiyonu olarak ifade

edilmektedir. ins an saghgma, cevreye veya mala gelebilecek bir zarann meydana

gelme olasihgi olan risk, olagan cahsma esnasmda mevcut bir tehlikenin

yaratabilecegi zarar seklinde de tammlanabilir.

Risk degerlendirme, riskin biiyiikliigiinii hesaplama ve riskin tolere edilebilir

olup olmadigma karar verme yani riskleri makul bir seviyeye indirebilmek icin

gerekli onlemlerin belirlenmesi ve bu onlemlerin hangilerinin oncelikle almmasi

gerektigine karar verilmesi islemidir.

Risk degerlendirmesinin ahsilagclmis giivenlik cahsmalanna gore avantajlan

vardir. Derinlemesine ve sistemli bir degerlendirme risklerin anlasilmasmi

gelistirerek tehlikelerin azaltilmasma destek olur. Risk degerlendirmesinin genel

amact sistemin oldugu gibi kabul edilebilir olup olmadigmm, degisiklik gerekip

gerekmediginin tespiti icin temel olusturmaktir. Ilave bir amac da onemli ve daha

onemsiz riskler arasmda aynm yapmaknr (3).

2.1.1. Risk Degerlendlrme Yontemleri

Risk degerlendirmesinde belli bir yontem kullanmanm birtakim avantajlan

vardir. Oncelikle bir risk degerlendirme yontemi kullamldigmda ahsilagelmis

giivenlik cahsmalanna gore daha fazla tehlike ve iyilestirme onlemi ortaya cikartihr.

lsyeri ortammdaki tehlikelere sistematik yaklasabilmek, takim cahsmasi yapilarak

cesitli pozisyondaki kisilerin deneyimlerinden faydalanabilmek ve her boliimde

yapilan incelemeler sonucunda aym tipte sonuclar elde edebilmek icin risk

degerlendirmesi yaparken bir yontem kullanmak gerekmektedir. Ciktilan, asamalan

ve uygulanmasi farkh olan risk degerlendirmesi yontemlerinden hangisinin

secilecegi onem tasimaktadir. Risk degerlendirmesinin ciktilan, degerlendirmenin



4

tipine gore cesitlilik gostermektedir. Bazi yontemlerin uygulanmasi sonucunda

isyerindeki tehlikelerin listesi ortaya cikanhrken bazi yontemlerle de belli kazalann

nasil rneydana gelebileceginin aynnnh aciklamasi, bunlann rneydana gelrne olasihgi

ve olasi sonuclan bulunabilir.

Risk degerlendirme yontemleri teknik odakh, insan odakh ve sis tern odakh

degerlendirme yontemleri olarak 3 simf altmda gruplanabilir. Teknik odakh

degerlendirme yontemleri Enerji Analizi, Tehlike ve Isletilebilirlik Cahsmalan, Rata

Agaci Analizi; msan odakh degerlendirme yontemi Insan Giivenilirlik

Degerlendirmesi; sistern odakh degerlendirme ycntemleri i~Guvenligi Analizi ve

Saprna Analizidir. Bu yontemlerin amaci ve uygulams bicimleri asagida

aciklanmistir (4).

Enerji Analizi

Enerji analizinin amacr bir isyerindeki biitiin zararh enerjiler hakkmda genel

bir gorus olusturmaktir. Cilnkii isyerinde bir yaralanrna veya zarann olusmasi icin 0

isyerinde cahsanlann hareketli rnakine parcasi, yiiksekten diisen bir parca veya

elektrik voltaji gibi yaralaytci bir enerji tiiriine rnaruz kalmasi gerekmektedir.

Enerji analizi 3 ternel adrm iizerine kurulur:

a) Zarara ugrayabilecek kisiler, ekiprnanlar veya tesisler tespit edilrnelidir.

b) Soz konusu enerji zarara neden olabilecek nitelikte olmahdir.

c) Mevcut koruyuculann (or: rnakine icin giivenlik koruyuculan) zarann olusmasma

engel olup olmadigi tespit edilrnelidir.

Tehlike ve Isletllebilirflk Cahsmalarr

Tehlike ve Isletilebilirlik Cahsmalan'mn terneli zararh sonuclan olabilecek

saprnalann sematik arastirmasmm yapilmasidir. Bu nedenle bu yontem sik sik biiyiik

kaza rneydana gelrne potansiyeli olan kirnya endiistrisinde kullamlan bir yontemdir.

Bu yontemde tehlikeler zarara, yaralanrnaya veya diger sekillerdeki kayiplara neden

olabilecek saprnalar olarak belirlenmistir. Yontemin karakteristik elernanlan asagida

aciklanrmstir.

a) Amac: Analiz edilecek tesisatm her parcasi icin belirlenir, yerlestirilen parcanm

nasil cahsmasmm beklendigini ifade eder.



5

b) Sapma: Tehlikeli durumlara neden olabilecek planlanan islev sekillerinden

sapmalann arastmlmasidir.

c) Kilavuz Kelime: Kontrol listesindeki kilavuz kelimeleri, degisik sapma tiplerini

ortaya cikarmak icin kullamlan kelimelerdir.

d) Takim: Analiz, degisik ozellikteki birkac kisiden olusan bir takim tarafmdan

yonetilir.

Hata Agacl Analizi

Rata Agaci Analizi, tammlanrms istenmeyen olay veya durumun nedenlerinin

mantiksal kombinasyonunun grafiksel ifadesidir. Bu yontem, fonksiyonel hatanm

ciddi sonuclara neden olabilecegi ve aym zamanda onemli miktarda kaynagm tehlike

analizi icin aynlabildigi karmasik teknik sistemler icin uygundur. Ancak bu

yontemin uygulanmasi oldukca zordur ve genel olarak uzmanlar tarafmdan kullamhr,

Aynca bu yontem biitiin hatalann bulunmasmi garanti etmez. Genellikle degisik

analizciler degisik cesitlilikte agaclar iiretebilir fakat agacm degisik formlan olsa da

icerik hala aymdir.

insan Giivenilirlik Degerlendlrmesl

insan Giivenilirlik Degerlendirmesi yontemi giivenlik miihendislerini ve insan

faktoni uzmanlanm kapsar ve daha cok niikleer guc sektorunde uygulamr. Yontemin

amact bir aktivitenin basan veya basansizhkla sonuclanma ihtimalinin ortaya

cikanlmasidrr. Yontemde daha cok sayisallastirma iizerinde durulur ve sonuclar

olasihk hesaplannda kullamhr. Son asamada ise hatayi azaltmak icin oneriler

belirlenir ve bu oneriler yazih bclge haline getirilir.

i~ Giivenligi Analizi

i~ Giivenligi Analizi l~ gorevlerinin anzaya ugrayabilecegi asamalann

listelenmesi ve her asamadaki tehlikelerin tammlanmasi temeli iizerine dayamr,

Uretim sistemi uygulamamn baslangicmda makineler tarafmdan kontrol edilen

gorevler ve i~ talimatlan tarafmdan yonetilenler olmak iizere ikiye aynhr. Bu iki

iiretim sistemi hem iscilerin hem de isverenin bakis acilanyla gozlenir. Tehlikeler ve

korunma onlemleri bu gozlemlere dayandmlarak belirlenir. Yontemin



6

avantajlanndan biri her seyi acikhkla ortaya koymasi ve goreceli olarak daha kolay

uygulanabilmesidir.

Sapma Analizi

Sapma Analizi iiretim sistemlerini ve faaliyetlerini incelemek amaciyla

kullamlmaktadir. Yontemin amaci kazalara ve diger problemlere neden olabilecek

sapmalan tammlamak, analiz etmek ve koruyucu onlemleri tespit etmektir. Yontem,

isyerleri ve operasyonlar gibi ktictik sistemlere uygulandigi gibi tiim fabrika gibi

daha biiyiik sistemlere de uygulanabilir. Uretim sistemi teknik, insani ve

organizasyonel unsurlardan olustugu icin bu konudaki sapmalan goz online almak

temel yaklasnn olmahdir. Sapma Analizi 4 adimda uygulamr.

a) Hazirhk ve kurgu: Yontemde ilk arum olarak sistemin hangi biiyiikliikteki

parcasmm analiz kapsamma almacagi belirlenir. Daha soma sistem fonksiyonlara ve

ilgili faaliyetlerine gore fonksiyonel olarak yapilandmhr. Yaptlandirmamn sonucu

akrm semasi seklinde gosterilerek sistemin bir modeli olusturulabilir. Bakim

cahsmalan ve atiklarla ilgili islemler gibi alt aktiviteler de bu modele dahil

edilmelidir. Yaptlandirma tamamlandigmda cesitli boliimlerin veya fonksiyonlann

bir listesi elde edilmis olur.

b) Sapmalann tammlanmasi: Analizin bu asamasmm amaci en temel sapmalan

ortaya cikarmaktir. Akla gelebilecek biitiin sapmalann kapsanmasi miimkiin degildir

ciinkti toplam sayi oldukca fazladir. Her bir boliim icin kazalar ve diger negatif

sonuclan meydana getirebilecek sapmalar tammlanmaya cahsilmahdir.

c) Sapmalann degerlendirilmesi: Bu asamada sapmalann ciddiyeti degerlendirilir.

Bazi durumlarda sapmalann ne sikhkla olustugu ve hangi ciddiyette olduguna iliskin

bilgilere ulasmak miimkiin olur ve bu bilgiler degerlendirmeye destek olurlar. Veriler

gonismeler yardnmyla veya is-tamir kayitlanmn incelenmesiyle elde edilebilir.

d) Giivenlik onlemlerinin onerilmesi: Sapmalar degerlendirilirken en onemlileri icin

ahnmasi gereken onlemler belirlenmelidir. Belli bir sapmamn meydana gelme

olasihguu ortadan kaldirmak ilk yaklasnn olarak ortaya cikar. Bunun anlami

faaliyette veya cihazda soz konusu olasihgi kaldiracak sekilde degisiklik yapmaktir.

Bu tiir onlemler oldukca etkilidir fakat uygulamasi zordur.



7

2.1.2. Risk Degerlendlrmesinln Adnnlari

Tum risk degerlendirme yontemleri temel olarak 4 asamadan gecerek

tamamlamr (5).

Tehlikelerin Tammlanmasi

Risk degerlendirmesinde ilk olarak yapilmasi gereken islem, var olan

tehlikenin tammlanmasidir. Tehlikenin olup olmadigmm belirlenmesi cok onemlidir,

zira bir tehlikenin var olmasi durumunda sonraki asamalann yapilmasi giindeme

gelecek, tehlike soz konusu degilse ileri cahsmalara gerek olmayacaktir.

Risklerin degerlendirilmesi ve gerekli kontrol olciimlerinin yapilmasi icin

isyerinde olume, hastahga, yaralanmaya, hasara veya diger kayiplara sebebiyet

verebilecek tum istenmeyen olaylar "tehlike" olarak tammlamr. Oncelikle tum

tehlikelerin tarumlanmasmi saglamahdir ancak asm derecede aynnti bilgi verilerek

gercek tehlikelerin goriilmesi engellenmemelidir. Aynca anlamsiz tehlikelerin

iizerinde yogunlasilarak potansiyel tehlike gozden kacmlmamahdir. Bazi potansiyel

tehlikeler icin almmis koruyucu onlemler mevcut olabilir. Geride kalan riskler

degerlendirilirken bu onlemlerin etkinlikleri goz onunde bulundurulmahdir,

Tehlikeler belirlenirken kullamlan malzeme, ekipman, imalatlar, i~ organizasyonu

gibi konular gozden gecirilmelidir. Uyulmasi gereken ozel kanun ve yonetmelikler

mevcutsa bunlar tehlikenin belirlenmesine yardimci olabilir. Tehlike kaynaklan

sistematik olarak incelenmelidir. Ornegin tehlikeleri makine, is ekipmam, elektrik,

kimyasal madde, cahsma sahasi gibi gruplara ayirmak gerekebilir.

Belli zaman siirecinde cahsrms isyerlerinin ve sistemlerin analizinde bilgi

goreceli olarak daha kolay elde edilebilir. Planlama asamasmdaki iiretim tesisleri icin

bu bilgiler daha zor elde edilir. Tehlikenin tammlanmasi asamasmda analiz edilecek

sisteme iliskin bilgiler asagida siralanrms olan kaynaklar kullamlarak elde edilebilir.

* i~Saghgl ve Giivenligine iliskin hukuki ve diger sartlar

* Cahsanlar ve diger ilgili taraflardan alman bilgiler

* U y giinden fazla isgunii kaybi ile sonuclanan i~ kazalan ile ilgili kayitlar

* Iscilerin ugradig. i~kazalan ile ilgili raporlar

* Denetim sonuclan

* Iletisim belgeleri



8

* Isyerine ozgii tipik tehlike riskleri, benzer kuruluslarda olmus olan kaza ve olaylar

* Elektrik kullanmu

* Yangm

* i~akis semalan

* Makine, ekipman v.b. bilgiler

* Malzeme envanterleri (ham maddeler, kimyasallar, atiklar, iiriinler ve alt iiriinler)

* Kimyasal ve tehlikeli maddelere ait Malzeme Giivenlik Bilgi Formlan (Material

Safety Data Sheet-MSDS)

* Tibbi miidahale ve ilk yardim raporlan, saghk taramasi sonuclan

Tehlikenin olup olmadigi konusunda epidemiyolojik yontemlerden de

yararlamhr. Kisa zamanda sonuc verecek kesitsel ve tammlayici cahsmalarla onemli

bilgiler elde edilebilir. Gerektiginde vaka-kontrol tiirii cahsmalarla bu konudaki

bilgiler desteklenebilir. Ancak epidemiyolojik cahsmalar sonucunda da bir tehlikenin

soz konusu olup olmadigi yommde karar verirken, bulunan iliskinin giicii, tutarhhgi,

temporal iliskinin varhgi gibi konulara dikkat edilmesi gerekir. Epidemiyolojik

cahsmalar bakimmdan hatirda tutulmasi gereken bir nokta da kiiciik risk artislannm

dikkatli epidemiyolojik cahsmalarla bile ortaya konmasmdaki giicliiktiir. Yiizde 20

ile 30 arasmdaki risk arnslannda cok sayida kisiyi kapsayan ve titizlikle planlanmis

epidemiyolojik cahsmalara gereksinim vardir.

Maruziyetin Degerlendirilmesl

Cahsma ortammda tehlikenin var oldugu yoniinde kusku oldugunda,

cahsanlar acismdan maruziyet degerlendirilmesi yapilmahdir. Bunun icin oncelikle

maruz kalan kisiler tespit edilir daha soma maruziyetin tiirii, diizeyi ve siiresi

hakkmda bilgi toplamr. Maruziyetin tiiriinden kastedilen risk faktoriiniin viicuda giris

seklidir. Omegin bazi kimyasal maddeler deriyle temas sonucu zarar verebilir

bazilan ise solunum veya sindirim yoluyla viicuda girerek hasar birakir. Maruziyetin

diizeyi ise soz konusu risk faktoriintin viicuda alman miktanmn konsantrasyon veya

sayi olarak belirlenmesiyle elde edilen bir bilgidir. Bu tespit kan, idrar gibi viicut

srvilannm, viicut dokulan veya hiicrelerinin incelenmesiyle yapilabilir. Maruziyetin

siiresinin belirlenmesinde kisilerin isyerinde giinliik cahsma siireleri goz onime



9

ahmr. Cahsma siiresinin giinden giine farkhhk gosterdigi durumlarda maruziyet

suresi olarak kullamlmak iizere ortalama bir deger ahnabilir.

Maruziyet degerlendirmesinde onceden etkileri bilinen bazi maddelerle olan

benzerliklerden yararlamlarak da fikir edinilmekle birlikte gercek degerlendirme icin

olctimlerden yararlamhr. Olcumler icin cevreden yani isyeri ortammdan omekler

ahnabilecegi gibi kisilerden ahnan (kan, idrar v.s.) biyolojik omeklerde de oleum

yapilabilir.

Biyolojik degerlendirmede risk faktoruniin viicuda ahnan miktan viicut

srvilan veya dokulan iizerinde yapilan olcumlerle belirlenir. Bu sonuclar cahsma

ortammdan bagimsiz olarak elde edilmis degerlerdir. Bu yaklasim bireylerin tek tek

ne kadar etkilenmis olduklanmn anlasilmasi bakimmdan cok kiymetlidir. Ancak

biyolojik degerlendirme icin her bireyden ayn ayn omek almmasi gereklidir. Bu ise

hem zaman ahci hem de pahah bir yaklasimdir. Cevresel degerlendirmede ise

cahsma ortammm havasmdan, sudan, topraktan veya yiyeceklerden ornekler almarak

maruziyetin diizeyi tespit edilir. Ozellikle biiyiik topluluklann genis cografik

alanlarda cahsma yaptigi durumlarda ortam olcumleri kisisel olciimlere gore daha

pratik bir yontemdir. Ancak kisilerin tehlike kaynagma olan uzakhk ve yakmhklan,

ortamda havalandirma gibi koruyucu uygulamalann varhgi ve ornek almdigi esnada

cahsip cahsmadigr, bireylerin kisisel koruyucu kullanma durumlan ve kisiler arasi

biyolojik farkhhklar nedeniyle cevresel degerlendirme sonuclan bireylerin gercek

maruziyetleri hakkmda dogru bilgi vermekten uzaktir. Tiim olC;iimyontemlerinde

omek alma islemi genel cahsma sartlanm temsil eden bir zaman diliminde

yapilmahdir. Aynca olcumlerin periyodik olarak yenilenmesi ve oleum sonuclannm

her seferinde degerlendirilmesi gerekmektedir.

Doz-Cevap Illsklslnln Degerlendlrllmesl

Risk degerlendirmesinde iiC;iincii asama doz-cevap iliskisinin

degerlendirilmesidir. Doz-cevap iliskisinin degerlendirilmesi, herhangi bir olumsuz

durumun ortaya cikmasmda rolii olan bir etkenin en az diizeyinden baslayarak artan

miktarlanmn olumsuz durumun ortaya cikma olasihgun artmp artnrmadiguu

belirleyen bir incelemedir. Baska bir deyisle doz-cevap degerlendirmesi, risk



10

faktortiniin maruz kalanlar tarafmdan alman dozu ile bu dozlann olumsuz etkileri

arasmdaki iliskiyi ortaya cikaran bir cahsmadir.

Bu degerlendirmenin ilk asamasi olan alman dozun belirlenmesinde bazi

problemler ortaya cikmaktadir. Ciinkii bazi kimyasal maddeler viicuda girdikten

sonra yikima ugrar ve konsantrasyonlan duser, bazilan tamarmyla viicuttan atihr,

bazilan ise viicudun cesitli bolumlerinde birikir. Bu nedenle alman doz yerine bazi

hesaplamalar ve diizeltme faktorleri kullamlarak elde edilen "etkin doz" tammi

kullamhr ki bu deger soz konusu risk faktoninun viicut organlanna giren net

miktanm verir.

Etkin dozun tespitinden sonra etkinin yani etkilenilen maddeye bagh olarak

ortaya cikan belirtilerin degerlendirmesi yapihr. Etkilenmenin degisik dozlannda

ortaya cikan belirtilerin de farkh diizeylerde olup olmadigi incelenir. Bu konuda da

farmakodinamik (veya toksikodinamik) kavramdan yararlamhr. Bir maddenin

farmakodinamik ozelligi 0 maddenin viicuttaki kimyasal reaksiyonlarla olan iliskisi

anlamma gelmektedir. Bu etkilenmeler sonucunda bazi klinik belirti ve bulgular

ortaya cikar. Doz-cevap iliskisinde ilk olarak etken maddeye bagh herhangi belirtinin

ortaya cikmadrgi diizey (NOEL: No Observed Effect Level) belirlenir. Kimi zaman

da maddeye bagh bir belirti goriilmekle birlikte bu belirtinin onemli olup olmadigi

veya istenmeyen bir etki olup olmadigi konusuna isaret etmek iizere istenmeyen bir

belirtiye yol acmayan doz (NOAEL: No Observed Adverse Effect Level) belirlenir.

Bu dozun daha fazlasi istenmeyen belirtinin meydana gelmesine neden olan en diisiik

doz (LOAEL: Lowest Observed Adverse Effect Level) olarak bilinir.

Doz-cevap iliskisinin incelenmesinde insanlardan elde edilen degerler

kullamlmak suretiyle yapilan cahsmalar az saytdadir. ate yandan insanlarm gercekte

maruziyetleri cok diisiik diizeylerdedir. Bu yiizden doz-cevap iliskisini insan verisi

ile degerlendirme olanagi pek yoktur. Bu durumda hayvan deneyleri yapilmak

suretiyle doz-cevap iliskisi degerlendirilmeye cahsihr. Ancak hayvan deneylerinde

kullamlan dozlar cogu kez insanlann gercek yasamda karsilasmadigi yiiksek

dozlardir, Yiiksek dozlarla elde edilen doz-cevap grafiklerinden ekstrapolasyon

yontemi ile diisiik dozlardaki etkilenme konusunda fikir edinilmeye cahsihr ki bu

yaklasimda da hataya acik olan noktalar vardir. Elde edilen doz-cevap grafiginin

lineer olmadigi durumlarda ekstrapolasyon yonteminde hata olasihgi daha yiiksektir.



11

Riskin Karakterizasyonu

Risk degerlendirmesinin son asamasi olan risk karakterizasyonunun amaci

risk degerlendirmesinin tiim adimlannda elde edilen verilerin derlenerek olumsuz

etkilerin tiirii ve aglrhgl konusunda bilgi olusturulmasidir. Bunun icin onceki

asamalarda kullamlan degerlendirme yontemlerinin tiirleri, bu yontemlerde hataya

acik olan noktalar, degerlendirmenin ve hesaplamalann kac kisilik grupta yapildigi,

kullamlan istatistik testier ve onemlilik diizeyleri gibi noktalar dikkate almarak

yorum yapihr. Bu amacla sik olarak kullamlan bir yaklasnn bireyin yasam boyu

riskinin belirlenmesidir. Herhangi bir kisi icin yasam boyu risk cok dii~iik bir

olasihktir ve sikhkla milyonda bir diizeylerinde ifade edilir.

Risk karakterizasyonunda sik olarak kullamlan bir diger yaklasim da

toplumsal diizeydeki riskin tahminidir. Bu tahminde, bir isyerinde cahsanlar

arasmda, ornegin bir yil veya on yil siiresince kac kiside istenmeyen belirtilerin

ortaya cikmasmm beklendigi ifade edilir. Toplum riski, bireysel risk degerinin etkene

maruz olan kisi saytsi ile carpilmasi seklinde hesaplamr.

Risk karakterizasyonu amaci ile rolatif risk ve bu riske bagh olarak

kaybedilen yasam siiresi de kullamlmaktadir. Rolatif risk, etkene maruz olan

gruptaki riskin, maruz olmayan gruptaki riske oranlanmasi seklinde hesaplamr. Bu

etkene maruz olma sonucunda giin-ay veya yil olarak yasam siiresinden ne kadarhk

kayip oldugu seklindeki degerlendirme de risk karakterizasyonu amact ile

kullamlabilir.

2.1.3. Risk Degerlendlrme Matrisi

Risk degerlendirmesi sonunda ortaya cikanlan riskler icin onem ve oncelik

sirast yapmak, baska bir deyisle elde edilen verileri sayisal olarak ifade etmek icin

agirhk ve olasihk matrisleri kullamlabilir (6).

Matris diyagramlan iki veya daha fazla degisken arasmdaki iliskiyi analiz

etmekte kullamlan degerlendirme araclandir. Bu yontem basit olmasi dolayisiyla tek

basma risk degerlendirmesi yapmak zorunda olan arastirmacilar icin idealdir. Ancak

degisik cahsma yontemleri iceren veya birbirinden cok farkh akrm semasma sahip

islerin hepsi icin tek basma yeterli degildir ve arastirmacmm birikimine gore

yontemin basan oram degisir,



12

Risk derecelendirmesini risk matrisi ile yapabilmek icin oncelikle tespit

edilen riskler icin olasihk ve agirhk degerleri belirlenmelidir.

Olasihk Derecesinin Belirlenmesi

Bir olaym meydana gelme olasihgi Tablo 2.1' deki derecelendirme

kullamlarak belirlenir. Meydana gelme olasihgi icin "beklenmez, belki, muhtemel,

90k muhtemel, kesin" degerlerinden biri saptamr. Tablo 2.1' de bir olaym

gerceklesme olasihgi derecelendirilerek gosterilmistir.

Tablo 2.1. Bir olaym gerceklesme olasihgi.

Olasihk Skor Degerlendirme

Beklenmez (2) Yilda bir

Belki (4) D9 ayda bir

Muhtemel (6) Ayda bir

Cok muhtemel (8) Haftada bir

Kesin (10) Her gim

Bir olaym meydana gelme olasihgma karar verirken isyerine ve iscilere ait bazi

ozelliklerin gozden gecirilmesi gerekir. Bu ozellikler maddeler halinde aciklanacaktir

(4).

a) Maruz kalan i~9i sayisi: Genellikle maruz kalan iscilerin saytsi arttikca bir olaym

meydana gelme olasihgr artacaktIr. Omegin, bir dokiim potasim tasiyan iscilerin

sayist hesaba katilmahdir.

b) Maruz kalan iscilerin ustahklan ve deneyimleri: Bir gorevi yerine getiren iscilerin

egitimli ve 0 konuda maharetli olmalan bir olaym olma olasihguu azaltacaknr,

Aynca bir iscinin sag ya da sol el kullanmasi gibi kendine ozgii ozellikleri de

kabiliyetini etkileyecektir.

c) Maruziyetin siiresi: Genellikle bir iscinin 90k daha uzun bir siire maruziyeti

beraberinde bir olaym meydana gelme olasihguu da artiracaktir.

d) Tehlikenin konumunun cahsanlara ve diger tehlikelere gore gorece durumu:

Orne gin giiriiltiilii bir makinenin yamnda cahsan bir iscinin isitme kaybma ugramasi



13

olasihgi bu makineye cok daha uzak bir mesafede cahsan iscilere nazaran cok daha

fazla olacaktir.

e) Telas ve saskmhklar: Zamanm kisith olmasi iscinin bir gorevi dikkatli bir sekilde

yerine getirmesini engelleyecektir. Ornegin potadaki ergimis metali sogutmadan

kahplara dokmek zorunda olan isci bu telasla ergimis metalin kendi ayagma veya

eline sicramasma neden olabilir.

t) Maddelerin miktarlan veya birden fazla maruziyet ozelligi icermesi: lsyerinin bir

boliirminde meydana gelen olumsuz bir durum diger bolumleri de etkileyebilir.

Ornegin dokilmhanenin bir boliimiinde meydana gelen kiiciik bir yangm boya

yapilan boliimdeki boya ve tinerlere sicrarsa yangm biiyiiyebilir.

g) Cevre sartlan: lsyerindeki cahsma ortami bir olaym meydana gelme olasihgmi

arttirabilir. Orne gin indiiksiyon ocaklanna enerji saglayan elektrik panolannm

etrafmda su birikintisinin bulunmasi iscilerin elektrik akimma kapilma ihtimalini

arttiracakttr.

h) Malzeme durumu: Cahsmasim anzah veya asmmis bir malzemeyle yapan iscinin

bu cahsma sirasmda yaralanma olasihgr cok yiiksek olacaktir.

Aglrhk Derecesinin Belirlenmesi

Bir olaym agirhk derecesi ise Tablo 2.2.' deki derecelendirme kullamlarak

belirlenir. Bir olaym gerceklesmesi durumunda agirhk degeri icin cok hafif, hafif,

orta, ciddi, cok ciddi degerlerinden biri saptamr. Tablo 2.2.'de bir olaym

gerceklesmesi durumunda aglrhgl derecelendirilerek gosterilmistir.

Tablo 2.2. Bir olaym gerceklesmesi durumunda aglrhgl.

Agirhk Skor Degerlendirme

Cok hafif (2) i~saati kaybi yok, ilkyardim gerektirmeyen

Hafif (4) i~giinii kaybi yok, ilkyardim gerektiren

Orta (6) Hafif yaralanma, tedavi gerekir

Ciddi (8) Ohim, ciddi yaralanma, meslek hastahgi

Cok ciddi (10) Birden cok olum, siirekli i~ goremezlik



14

Bir olaym gerceklesmesi durumunda agrrhk derecesine karar verirken

isyerine ve iscilere ait bazi ozelliklerin gozden gecirilmesi gerekir. Bu ozellikler

maddeler halinde aciklanacaktir.

a) Kayit ve istatistikler: lsyerinde meydana gelmis olaylarla ilgili istatistikler ve

isyerinde kullamlan makinelerin iireticilerinden alman bilgiler bir olaym agirhk

derecesine karar verirken faydah olacaktir.

b) Zincirleme reaksiyon potansiyeli: Bir tehlike ortadan kaldmlamadiysa bir dizi

daha tehlikeli durumun gelismesine ve olusmasma neden olacaktir.

c) Maddelerin konsantrasyonu veya miktan: Bir kimyasal madde seyreltik formunda

hafif diizeyde saghk sorununa neden olabilecekken aym kimyasahn konsantre formu

olume neden olabilir.

d) Hareket eden ve firlayan parcalann hizi

e) Yiikseklikler: Yiiksekten diisen parcalann iscileri yaralama ya da oldiirme olasihgi

daha yiiksek olacaktir.

f) Agirhklar: Bir iscinin 60 kg agirhgmdaki potayi kaldirmasi durumunda gecirecegi

muhtemel sakathgm siddeti 30 kg agirhgmdaki potayi kaldtrmasi sirasmda

gecirecegi sakathgm siddetinden fazla olacaktir.

g) Kuvvet ve enerji diizeyleri: Bir elektrik kaynagmm voltaji yiikseldikce

verebilecegi zarann siddeti de artacaktir.

Risk Skorunun Belirlenmesi

Risk skoru hesabi yapihrken;

risk diizeyi =agirhk x olasihk (2.1.)

formiilii kullamhr. Formiil 2.1.'i temel alarak olusturulmus matrise, Tablo 2.1. ve

Tablo 2.2.' den elde edilen veriler yerlestirilerek risk skoru elde edilir. Cikan sonucun

biiyiikliigiine gore en biiyiik degerden baslayarak riskler icin gerekli onlemler ahmr,

Tablo 2.3.'de agirhk ve olasihk matrisi verilmistir.



15

Tablo 2.3. Agrrhk ve olasihk matrisi.

Agirhk

Cok hafif Hafif Orta Ciddi Cok ciddi

Olasihk (2) (4) (6) (8) (10)

Kesin (10) 20 40 60 80 100

Cok muhtemel (8) 16 32 48 64 80

Muhtemel (6) 12 24 36 48 60

Belki (4) 8 16 24 32 40

Beklenmez (2) 4 8 12 16 20

Kabul Edilebilirlik Diizeyinin Belirlenmesi

Agrrhk ve olasihk matrisine gore cikan risk skorn Tablo 2.4.' de gosterilen

verilere gore degerlendirilir ve gerekli onlemler ahmr.

Tablo 2.4. Risk skorunun kabul edilebilirlik degerleri.

Risk skoru Kabul edilebilirlik diizeyi

0-8 Onemsiz risk Belirlenen riskleri ortadan kaldtrmak icin kontrol prosesleri

planlamaya ve gerceklestirilecek faaliyetlerin kayitlanru

saklamaya gerek olmayabilir.

12-24 Risk uygun sekilde Belirlenen riskleri ortadan kaldtrmak ic;:in ilave kontrol

kontrolde proseslerine ihtiyac olmayabilir. Ancak mevcut kontroller

siirdiiriilmeli ve bu kontrollerin siirdiiriildiigii

denetlenmelidir.

32-48 Risk kontrolii zayif, Belirlenen risk azaltilmcaya kadar i~ baslatilmamah eger

yetersiz devam eden bir faaliyet varsa derhal durdurulmahdtr. Risk

isin devam etmesi ile ilgiliyse acil onlem ahnmah ve bu

onlemler sonucunda faaliyetin devamma karar verilmelidir.

60-100 Kabul edilmez risk Belirlenen risk kabul edilebilir bir seviyeye dtisiiriiliinceye

kadar i~ baslatilmamah eger devam eden bir faaliyet varsa

derhal durdurulmahdtr. Gerceklestirilen faaliyetlere

ragmen riski dusiirmek miimkiin olmuyorsa, faaliyet

engellenmelidir.



16

2.2.Kii~iikveOrta Ol~eklii~letmeler

Cahsma ortarmnda isyerleri cesitli biiyiildiiktedir. lsyerlerinin biiyiikliigilne

karar vermek icin kullamlan hammadde miktan, harcanan enerji tiirii ve miktan,

iiretim miktan, makinelerin toplam giicii, atiklar gibi cesitli o19iitler kullamlmak

suretiyle smiflamalar yapilabilir. Ancak bu o19iitler hem zaman zaman dcgiskenlik

gosterebilir hem de biitiin isyerleri icin bu bilgileri dogru olarak saptama olanagi

bulunmayabilir (5). Kiiciik ve orta olcekli isletmelerin smrflandmlmasmda isyerinde

cahsan isci sayisi o19iitiiniin kullamlmasi uluslararasi kabul gormii~ bir yaklasrmdir.

Bu konuda Devlet istatistik Enstitiisii (DiE), Iktisadi Isbirligi ve Gelisme Teskilati

(OECD), Avrupa Toplulugu ve Kiiciik ve Orta Olcekli Sanayii Gelistirme ve

Destekleme Idaresi Baskanhgi (KOSGEB) tarafmdan olusturulan suuflandirmalar

Tablo 2.5., Tablo 2.6., Tablo 2.7. ve Tablo 2.8.'da gosterilmistir.

Tablo 2.5. DiE'ye gore kiiciik ve orta olcekli isletme tamrm.

lsletme tipi i~9i saytsi

Kiiciik olcekli isletme 1-9

Orta olcekli isletme 10-24

Biiyiik olcekli isletme 25+

Tablo 2.6. OECD'ye gore kiiciik ve orta olcekli isletme tammi.

lsletme tipi i~9i saytsi

Cok kticiik olcekli isletme 20'den az






17

Tablo 2.7. Avrupa Toplulugu'na gore kiiciik ve orta olcekli isletme tammi.

lsletme tipi lsci sayisi

Mikro isletme 1-9

Kiiciik ve orta olcekli isletme 10-499


Tablo 2.8. KOSGEB'e gore kficiik ve orta olcekli isletme tammi.

lsletme tipi lsci sayisi



Degisik iilke ve kuruluslar arasmda farkh goriisler olmakla birlikte kiictik

isletme tammi icin 50 isci sayisi oldukca yaygm olarak benimsenen bir degerdir,

Buna gore cahsan sayisi elliden az oldugunda "kucuk" isletmeden, daha fazla

oldugunda da "biiyiik" isletmeden soz edilmektedir. Elliden az iscinin cahstigi

isyerlerinden 1-9 isci cahsan yerler "cok kiiC;iik isletme" olarak da adlandmlmaktadir,

Benzeri sekilde elliden fazla sayida iscinin cahsng; isyerlerinde de 50 ile 200 veya

250 arasmda iscisi olan isyerleri "orta biiyiikliikte isletme" daha cok isci cahsan

yerler de "biiyiik isletme" seklinde simflanmaktadir. Bu durumda Tiirkiye'de 2003

yilmda mevcut 777.177 isyerinden 762.272 tanesi (%98.1) kticuk isletme seklindedir

(Tablo 2.9.). Bunlann da en biiyiik boliirmi (%88.2) 1-9 iscinin cahsmakta oldugu

cok kiictik isletmelerdir. ikiyiizellinin iizerinde iscisi olan isyerleri ise biitiin

isyerlerinin binde 3 iinii olusturmaktadir. Bin ve iizerinde kisinin cahstigi cok biiyiik

isletme olarak adlandmlabilecek isyeri saytsi ise 156'dlr. Aym yilda cahsan 5 615

238 iscinin de 3 202 876'Sl (%57) kticiik isletmelerde cahsmaktadir.



18

Tablo 2.9. lsci sayilanna gore isyeri biiyiiklillderi, Tiirkiye, 2003.

lsyeri tiirii lsci sayisi Sayi Yiizde

Co k k iic iik 1-9 685.449 88.2

Kiiciik 10-49 76.823 9.9

Orta 50-250 12.765 1.6

Biiyiik 251+ 2.140 0.3

Toplam 777.177 100.0

Kiiciik isletmelerin cahsanlan, isverenleri ve iiretim bicimleri acismdan bazi

ortak ozellikleri vardir.Cahsanlann genel egitim diizeyleri diisilktiir, cogunun da mesleki yonden

egitimi yoktur. Genellikle cocuklukta baslanmis olan bir iste zaman icinde ogrenilen

bilgi ve beceri ile cahsma soz konusudur. Isverenin de genel ve mesleki egitimi cogu

kez yeterli degildir. Isverenin isin olasi riskleri ve onlemler konusunda yeterince

bilgi sahibi olmamasi, isyerindeki saghk ve giivenlik onlemlerinin yetersizligi

sonucunu dogurmaktadir. Bunun yam sira isverenin maddi yonden giicsiiz olmasi da

onlemlerin almmasi bakmnndan bir diger dar bogaz durumundadir.

Cahsma siiresi genellikle uzundur ve diizenli degildir. i~yiikiiniin fazla

oldugu giinlerde gee saatlere kadar cahsma soz konusu olabilir.

Cahsanlann genel saghk diizeyleri dustiktur, ozellikle solunum yolu

enfeksiyonlanmn goriilme olasihgi yiiksektir. Aynca isverenin ve cahsanlann egitim

diizeyinin dusiik olmasi, isyerinde cahsma kosullannm olumsuzlugu, koruyucu

onlemlerin yetersizligi gibi nedenlerle cahsanlar arasmda kaza gecirme olasihgi

yiiksektir. lsyerinin niteligine ve ortamdaki risk faktorlerine gore degismekle birlikte

meslek hastahgi da fazla gonilur.

Kiiciik isletmeler eski teknolojinin kullamldigi isyerleridir. Eski teknoloji,

verimliligi diisilk koruyucu diizenekler bakimmdan cogu kez onemli eksikleri olan

yontemlerdir.

lsyerinde havalandirma, aydmlatma gibi fizik kosullar bakimmdan ileri

derecede yetersizlikler soz konusudur. Ozellikle kis mevsiminde ismma sorunlan

vardir. lsyerinde akar su, tuvalet, soyunma-giyinme dolaplan v.s. cogu kez yoktur.

Kisisel koruyucu malzeme ya yoktur ya da amaca uygun degildir ve kullamlmaz.



19

Giinumiizde hem gelismis hem de gelismekte olan iilkelerde ekonomik ve

sosyal kalkmmanm temeli sanayilesmenin belkemigi kiiciik ve orta olcekli

isletmelerdir. Bu isletmeler degisen cagnmzm geregidir. Evrensellesen ptyasa

ekonomisinin temeli olan rekabetin yerlesmesi ve siirdiiriilmesi kiiciik ve orta olcekli

isletmelerin varhgma baghdir. Ekonomik hayatta ayakta kalmak ve basarmak giidiisii

ile yonlendirilen ve yonetilen bu isletmeler bir ekonominin canhhgmm

gostergesidirler ve ekonomiyi kemiklesmekten ve cokmekten korurlar. Ciinkii

iilkemiz ekonomisinin temel dinamigini olusturan orta smif ozellikleri nedeniyle

toplumsal diizenimizin temeli istikrann garantisi ve istihdamm motoru olan kiicilk ve

orta olcekli isletmeler toplumsal ve ekonomik sistemimizde cok onemli bir konuma

sahiptirler. Bu nedenle 2000'li yillann degiscn kosullan dogrultusunda diinya

ekonomisi ile entegrasyon siirecinde ekonomi politikamizda bu tiir isletmelere ozel

bir onem vermek gerekmektedir (7).

Dlke ekonomisine bu denli katkisi olan kiiciik ve orta olcekli isletmelerin

kendilerine ozgii bircok sorunu bulunmaktadir. Ancak bu sorunlann coztimiine ve bu

isyerlerinin guclendirilmesine yonelik tiim girisimler ekonomik agrrhkh olmakta ve

cahsanlann saghk ve giivenlik sorunlan hep ihmal edilmektedir (8). Cahsanlann

isyerlerindeki fiziksel ve kimyasal etmenlerin zararlanna, iiretim arac ve gereclerinin

tehlikelerine, kullamlan ham ve yardimct maddelerin cesitli zararh etkilerine maruz

kalmalan i~ saghgl ve guvenligi sorunlannm temelini olusturmaktadir. Bu nedenle

saghk ve giivenlik sonuclan dikkate almdigmda risklerin saptanmasi yani riskin

degerlendirmesi ve kontrolii i~ saghgl ve giivenligi hizmetleri bakimmdan onem

tasimaktadrr. Risk degerlendirmesinin temel amaci isyeri ortammdaki oncelikli

risklerin tespit etmek, tespit edilen oncelikli riskler icin uygun iyilestirme onerileri

getirmek, cahsma ortami kalitesinin yiikseltmek ve sonuc olarak i~ kazalannm ve

meslek hastahklannm onlemektir.

2.3. Ddkfim Sektdrii ve Ddkiim Islemi

Dokiim sektoru de basta makine imalati, otomotiv, maden ve savunma sanayii

olmak iizere cesitli konularda iiretim yapan ve kticilk sanayide onemli yer tutan bir i~

koludur. Yilda 66 milyon tonluk diinya dokiim sektorunde ilk iki sirayi bu iiretimin

%40'lm gerceklestiren ABD ve Cin almaktadir. Tiirkiye yilda 1 milyon tonluk



20

dokiim iiretimiyle Avrupa'da 6., diinyada ise 14. srrada yer almaktadir. Tiirkiye,

yilhk 1.5 milyar dolarhk iiretim degerine sahip top lam 1 milyon ton dokum

iiretiminin %70'ini ihrac etmektedir. Bugiin Tiirk dokiim iiriinleri sektoninde ozel

sektore ait 83 biiyiik sanayi kurulusu, 187 adet kiiciik ve orta olcekli isletme, 912

adet kiiciik atolye boyutunda dokiimhane isletmesi faaliyet gostermektedir.

Ankara'da dokiim sektoriinun gelismesi 1950'li yillarda Kmkkale Makine

Kimya Fabrikalan'ndan aynlan ustalarm kurdugu doktimhanelerde baslarmstir,

Zamanla sanayinin gelismesi ve yapilasma yogunlugu nedeniyle dokilmhaneler icin

sehir merkezinden uzakta bir yerlesim alam kurulma ihtiyaci ortaya cikrmstir. 1988

yihnda Ayas Yolu 25. kilometre de 177.000 m2'lik arazi iizerine kurulan Dekiimciiler

Sanayi Sitesi 118 adet dokiimhane ile faaliyet gostermeye baslamis; daha sonraki

yillarda ek insaat cahsmalannm da tamamlanmasiyla bu sayt 200'e ulasrmstir.

Dokiimciiler Sanayi Sitesi'nin yilhk toplam dokiim kapasitesi yaklasik 50.000

tondur. Pik, sfero, celik ve demir dist cesitli dokiim iiriinleri iiretilerek 30.000.000

dolarhk katma deger yaratilmaktadir. Tiirkiye dokiim ihtiyaemm yaklasik % 5'i

Ankara Dokiimculer Sitesi'ndeki dokumhaneler tarafmdan karsilanmakta olup sitede

2.000 eivarmda isci istihdam edilmektedir (9).

Dokiim teknigi, metal veya metal alasimlannm eritildikten sonra lSI

gecirimliligi olan bir kahbm icine dokiilmesi ve katilastmlarak yapi parcalannm elde

edilmesi temeline dayamr. Metallerin SlVl haldeyken sahip olduklan cok yiiksek sekil

alma yetenegi bu teknik ile degerlendirilir.

Bir dokiim parcasmm elde edilmesinde genel olarak su sira izlenir (10, 11):

I Elde edilmek istenen parcanm modelinin yapilmasi

II Modele uygun sekilde maya ve kahp yapilmasi

III Metalin ergitilmesi ve kahp icine dokiilmesi

IV Dokiim iizerinden kahp ve macalann aynlmasi

V Bitmis dokiim iizerinden fazlahklann almmasi

VI Kaynak, boya ve kontrol islemleri

Her doktimhanenin riskleri kendine ozgii olabilir. Ornegin metal olarak

magnezyum kullanan bir dokumhanedeki parlama riski (demir, aluminyum vb.)

baska eins metal kullanan dokiimhanede olmayabilir.



21

Genel olarak doktimhanelerdeki saghk ve giivenlik tehlikeleri, dokumde

kullamlan metalin cinsine, dokiim prosesine, dokiimun boyutuna ve mekanizasyonun

seviyesine bagh olarak degisir. Bu arastirma kapsamma demir ve celik doktimfi

yapilan dokiimhaneler ahnrmstir.

2.3.1. Elde Edilmek istenen Pareanm Modelinin Yapilmasi

Model yapmu, resimlendirilmis parcanm kolay islenen bir malzeme ile

geometrik benzerinin yaprlmasi asamasidir. Cogunlukla agac malzeme, metal, plastik

veya kopiik malzeme kullamhr.

Ahsap malzemenin sekillendirilmesinde kullamlan el aletleri ve elektrikli

kesiciler isyeri ortam ses diizeyimin yiikselmesine neden olmaktadir. Koruyucusuz

cahstmlan ve elektrikli ahsap kesiciler de onemli bir tehlike kaynagidir, Aynca

ahsap malzemenin testere ve zimparalarla sekillendirilmesi islemi sirasmda onemli

miktarda toz ctkis; olur.

2.3.2.Modele Uygun Sekilde Ma~a ve Kahp Yapilmasi

Maca, dokiim islemi sirasmda bos cikmasi istenen yerlerde ic sekillendirmeyi

saglayacak ozel kumdan yapilnus parcadir. Omegin motor parcasmm icindeki su

ceketinin bulundugu bosluk bu sekilde elde edilir. Maca-kum kansimlan, kum

taneleri, yas ve kuru dayamkhhk icin katilan baglayicilar ve ozel amaclarla ilave

edilmis diger katki maddelerinden olusur. Maca yapimmda cogunlukla kuartz kumu

kullamlmaktadir. Maca baglayicilan kum tanelerini bir arada tutmak bilesime belirli

bir dayamkhhk kazandirmak, asmmayi ve kolay yikilmayr onlemek amaci ile

katihrlar. Maca baglayicisi olarak bezir yagi, siilfit baglayicilar, katran tozu, recine,

odun talasi, un ve su kullamhr. Maca boyalan ise yiizey kalitesinin islahi ve

temizleme masraflannm dusunilmesi icin kullamlmaktadir. Boyalar maca yiizeyine

temas ettiginde kum taneleri arasmdaki bosluklan doldurup yiizeyi ince bir tabaka

halinde kaplarlar. Boylece erimis metalin maca ile kansumm onleyip diizgiin bir

soguma saglarlar, Maca kahplannm sertlestirilmesi icin lSI ile sertlestirme ve kendi

kendine sertlestirmenin yamsira gaz ile soguk sertlestirme (karbondioksit piiskiirtme)

sistemleri de kullamhr.



22

Maca fmnlan onemli miktarda piroliz iiriinlerinin aciga cikmasma neden

olur. Piroliz iiriinleri maruz kalanlarda bas agnsma yol acar. Maca kansimlannm

hazirlanmasi sirasmda kansum olusturan maddelere temas edilmesi cilt tahrisine

neden olabilir. Soguk sertlestirme isleminde maca kumu iizerine karbondioksit

piiskiirtiildiigiinde ortaya sodyum karbonat ve silika jeli cikar. Sodyum silikat alkali

bir bilesiktir ve deriye veya goze temas ettiginde zarar verir. Soguk sertlestirme

isleminde kullamlan karbondioksitin saklandigi basmch tiiplerin vana

baglantihlarmm ve basmc gostergelerinin saglam olmamasi patlama tehlikesini

ortaya cikarabilir. Aynca karbondioksit gazi kapalt ve dar alanlardaki oksijen

konsantrasyonunu diistirebilir.

Kahp yapnm, icine dokiim yapilacak sekilleri elde etmek amaciyla ozel kahp

kumu kullamlarak model seklinin negatifi olan cukurlann haztrlanmasi islemidir

(Sekil 2.l.). Demir dokumhanelerinde en cok kullamlan kahp kumu olan "yesil

kum", silika kumu, komiir tozu, cakil ve organik baglayicrlardan olusur. Maca

yapimmda kullamlan lSI ile sekillendirme, sogumaya birakma, gazla sertlestirme

yontemleri kahp yapimmda da gecerlidir.

Sekil 2.1. Dokiime hazir hale getirilmis kaltplar.

Birlestirme esnasmda kolayltk saglamasi acismdan modeller ve kaltplar iki

parca halinde imal edilir. Modelin alt yansi derece adi verilen alt kaba yerlestirilir;

derece ile model arasmdaki bosluktan once ince daha sonra kaba kum dokilliir.

Kumun kahp haline gelecek sekilde sertlesmesi icin iizerine havah tokmak

yardumyla basmch hava piiskiirtiiliir. Modelin iist yansi da baska bir derece icine



23

yerlestirilerek aym yontemle kahbm iist yansi elde edilir. Erimis metalin modelin

icine akrtilabilmesi icin kahbm iizerinde oluklar olmasi gerekir. Bunun icin tahta

parcalar kullamlarak kahpta kanallar seklinde bosluklar olusturulur. Son asama

olarak model kahp kumundan aynhr. Kahp icine macalar yerlestirilir. Kahbm her iki

yansi birlestirilir ve dokiim icin hazir hale getirilir.

Silis tozu, kumun kullamldigi her islemde ortaya cikan ortak bir sorundur.

Kahp kumu genellikle SlVl recine ile islatildigi veya kanstmldigi icin solunabilir toz

miktan daha diisiiktiir. Modelin kahptan kolayca aynhp cikanlabilmesini saglamak

icin bazen kahp icine talk serpilir. Solunabilir nitelikteki talk tozu, bir tiir

pnomokonyoz olan talkozis hastahgma neden olmaktadir.

Kahbm elle yapildigi dokilmhanelerde ortama yayilan madde miktan

otomasyonla cahsan dokiimhanedekilere gore daha fazladir. Dokiimiin yiizeyinin

piiriizsiiz olmasmi saglamak icin kahp iizerine izopropil alkol icinde 9oziinmii~ halde

bulunan kimyasal maddeler piiskiirtiiliir. Boylece kahp ic yiizeyi bir cesit grafitten

olusan bir tabaka ile kapanrms olur. Ancak bu kimyasallar lSI ile temas ettiklerinde

yangm riskini ortaya cikarmaktadtrlar. Aynca organik coziiculerle temas sonucu

dermatit olasihgr soz konusudur. Elle kahp yapmu biiyiik ve agrr parcalann (derece,

kahp kumu v.s.) kol kuvvetiyle tasmmasmi gerektirir ki bu islem iscilerde bel

agnlanna neden olur. Kahp yapimmda kullamlan havah tokmak el-kol titresim

sendromuna ve yiiksek diizeyde giiriiltiiye neden olur.

2.3.3. Metalin Ergitilmesi ve Kahp Ieine Ddknlmesl

Ergitme ve dokiim, yeterli bir akicthk kazanacak sekilde ergitilen metalin

ozel akrtma kanallan aracihgiyla kahp icine doldurulmasi islemidir. Demir

dokiimhanelerinde pik demir veya dokme demirden dokiim yapilabilir, Cesitli

kaynaklarda pik demiri degisik sekillerde tammlanmaktadir. Cahsilan hammaddenin

bilesimine ve kismen cahsma kosullanna bagh olarak pik demirin kimyasal yapisi

asagidaki limitler arasmda degismektedir.

Fe : %90-95

C : %3,5-4,5

Mn : %0,5-0,8

Si : %0,7-3,5



24

S : %0,02-0,12

P : %0,10-0,90

Dokme demir bircok dokiim piki ve hurdalann harmanlamp beraber eritilmesi

sonucunda elde edilir. Dokme demir ortalama % 1,7'den fazla karbonu biinyesinde

bulunduran degisik oranlarda manganez, kiikiirt ve fosfor bir demir-karbon

alasmndir.

Demir dokiim sektorunde metalin eritilmesi icin agirhkh olarak kupol ocagi

kullamhr. Kupol ocagi dik konumda duran uzun bir fmndir, list kismmda yukanya

dogru acilan menteseli kapagi vardir. Yakit olarak komur ve kirec tasi kullamr,

Eritilecek malzeme, kupol ocagm list kismmdaki kapaktan iceri vine;yardnmyla veya

metal tasryicrlar yardmuyla dokilliir. Alt kisimda yanan komiiriin ortaya cikardigi lSI

acikhklardan malzemenin beslendigi boliime ulasir ve demiri ergitir. Ergiyen metal

kupol ocagm alt kismmdaki acik agizdan akar CSeki12.2.).



Sekil 2.2. Kupol ocak.



26

Ergitilen alasrm cesitlerinin az oldugu yani cogunlukla aym tip malzemenin

dokiildiigii ve doktimiin siirekli devam ettigi dokilmhanelerde indiiksiyon ocagi

kullamhr (Sekil 2.3.). indiiksiyon ocaklannm cahsma prensibi elektrik akmu

kullamlarak metal ergitilmesi esasma dayamr. indiiksiyon ocagmm potasi dismda

sanh bulunan bobinden gecirilen altematif akunm siirekli yon degistirmesi ile pota

icine yerlestirilmis olan metalde yine siirekli yon degistiren elektromanyetik

degisken alanlar meydana gelir. Bu degisken alanlann yarattiklan elektrik akimlan

ise malzeme direnci ile lSI enerjisine doniiserek malzemenin ergitilmesini saglar,

Ergitilen malzeme potanm mekanik olarak devrilmesi ile seyyar potalara aktanltr.

İSG TEZİ-KOBİLERDE RİSK ANALİZİ

Documents

Transcript of İSG TEZİ-KOBİLERDE RİSK ANALİZİ