Burghard Baltrusch, Gabriel Pérez Durán,

Kathrin Sartingen (eds.)

Soldando Sal

Galician Studies in Translation & Paratranslation

Burghard Baltrusch is a senior lecturer in Portuguese and Translation Studies at the University of Vigo (http://uvigo.academia.edu/BurghardBaltrusch). Gabriel Pérez Durán is a pre-doctoral researcher in Galician and Translation Studies at University of Vigo (http://uvigo.academia.edu/GabrielPérezDurán/). Kathrin Sartingen is a professor for Hispanic and Lusophone Studies (Literature and Media Studies) at the University of Viena (http://romanistik.univie.ac.at/ personal/ordentliche-universitaetsprofessorinnen- universitaetsprofessorinnen/sartingen-kathrin/). Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar. © 2010 Martin Meidenbauer Verlagsbuchhandlung, München Umschlagabbildung: © Alle Rechte vorbehalten. Dieses Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der Grenzen des Urhebergesetzes ohne schriftliche Zustimmung des Verlages ist unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Nachdruck, auch auszugsweise, Reproduktion, Vervielfältigung, Übersetzung, Mikroverfilmung sowie Digitalisierung oder Einspeicherung und Verarbeitung auf Tonträgern und in elektronischen Systemen aller Art. Printed in Germany Gedruckt auf chlorfrei gebleichtem, säurefreiem und alterungsbeständigem Papier (ISO 9706) ISBN 978-3-89975-211-3 Verlagsverzeichnis schickt gern: Martin Meidenbauer Verlagsbuchhandlung Schwanthalerstr. 81 D-80336 München www.m-verlag.net

de sol a sol soldado de sal a sal salgado de sova a sova sovado de suco a suco sugado de sono a sono sonado sangrado de sangue a sangue

(Haroldo de Campos)

Á

áá

ÁÁ

In ―Na orografía do mudable. Cara a uns Estudos de Tradución & Paratradu-

ción‖ (The Changing Relief. Towards Translation and Para-translation Stu-

dies), Burghard Baltrusch and Gabriel Pérez Durán present translation as a

constantly moving transposition process without a fixed location. Since tran-

slation, in a wider sense of the term, is a form of transcultural knowledge, the

concept of paratranslation, in an acceptable comparable sense, would mean

interpretation and translation along its boundaries. Moreover, since it compri-

ses materials with different origins and of varying speeds, there are ways to

articulate it just like there are ways to escape from it. Therefore, in order to

analyse the concept, we have broadly defined a coherent and transversal met-

hodology which is based on multiple adjacent disciplines from human and na-

tural sciences.

Translation and paratranslation therefore make up an interdisciplinary spa-

ce where not only deculturisation, vulgarisation, etc. but also resistance, cross-

breeding and hybridisation are carried out constantly and increasingly at a glo-

bal level. For minority cultures, such as Galician, this process involves the ne-

ed to carry out resistance and tradition translation strategies, by maintaining a

balance between opening up to global networks and the individualised con-

cept of translation studies. A search of reality requires adaptation of concepts

to reality without reconciling with contradictions. The presentation of this

book therefore offers some ―salt welding points‖ of a hypothetical thought

structure that tries to accompany the cultural turn of translations within the

fields of cultural resistance, critical appreciation of translation, literature, re-

ception, cultural studies and translation tools.

(Tradución do galego de Leslie Fernandes e Maribel del Pozo Triviño)

í

A tradución atravesa continuos de transformacións, e non os dominios abstractos de igualdade e semellanza (Walter Benjamin, ―Über die Sprache überhaupt und über die Sprache des Menschen‖ [1916, trad. nosa]) But regardless of how the meme story turns out, the study of the most complex evolucionary process we know —cultural evolution— looms as one of the most significant and exhilarating undertakings in science today (Robert Aunger, The Electric Meme. A New Theory of How We Think) Translation in this general sense is not under the control of the subject who is translating. Indeed the human subject is something that will have happened and as this shuttling translation, from inside to outside, from violence to conscience: the production of the ethical subject. [...] It is a done deal, precisely not a future anterior, something that will have happened without our knowledge, particularly without our control, the subject coming into being (Gayatri Chakravorty Spivak, ―Translation as Culture‖)

Iniciemos esta introdución cunha obviedade: ―O inmutable é o mutable‖ (Ba-

ceiredo 2006: 24). Non é un simple xogo de palabras. Esta declaración de in-

tencións asume a inestabilidade da realidade social e establece o estudo das

metamorfoses dos fenómenos culturais como o eixo central do campo de in-

vestigación da paratradución.

Esta circunstancia require que aceptemos as limitacións de calquera cons-

truto teórico e que a continua revisión é o estado ‗normal‘ de calquera opera-

ción investigadora. Non obstante, a caducidade non é escusa para cabriolas

intelectuais. É unha oportunidade para (re)construír unha epistemoloxía acor-

de coas características volubles do campo de investigación da tradución & pa-

ratradución, mantendo un equilibrio entre a aceptación de novas ideas e un

saudable escepticismo.

Situémonos na órbita de feitos cotiáns: estamos arrodeados de franquías cul-

turais que se adaptan ás especificidades concretas de cada contexto socioeco-

nómico, dificultando así unha mirada estranxeirizadora. Do mesmo xeito que

se localiza o software, tamén os ‗formularios‘ culturais se van inserindo de va-

gar na comunidade hóspede. Igual cá perla dentro da ostra: primeiro é unha

incomodidade mais despois as diferentes capas de nácara van formando parte

da propia ostra. Iso si, en ocasións a perturbación producida é tal que o resul-

tado é a resistencia e, xa que logo, un rexeitamento parcial ou total desas mu-

danzas.

Para ilustrar esta hipótese, pensemos só no caso do Museo Guggenheim de

Bilbao. Tras as moitas reticencias á súa construción, someteron o museo e a

súa contorna a unha ‗euscaldunización‘ para o integrar mellor no territorio, ou

sexa, para practicar unha tradución cultural que funcione mellor na cultura de

chegada. Así, fixéronse retrospectivas das obras de Oteiza e Chillida e organi-

záronse eventos sobre gastronomía vasca. Dende o punto de vista da recep-

ción, no momento inicial o museo adoitaba ser un elemento estraño, pero

pouco a pouco foise integrando. Sempre cun resultado diferente do que había

no seu lugar de partida.

Haberá, daquela, universos culturais paralelos?1 Cada espazo cultural dispón

dunha autonomía relativa (con dinámica social de seu, canles e fluídos de in-

formación propios, incluíndo a posible existencia dos seus respectivos ‗cisnes

negros‘)2 e dun radio de acción dispar. Mais estes elementos diferenciadores

comunican a través da acción tradutiva. A tradución —sexa ela textual, social,

cultural, etc.— sempre atravesa as ‗membranas‘ das esferas culturais, afectan-

do con diferentes graos de perturbación cada unha delas. Isto complicaríase

aínda máis se lle engadísemos unhas coordenadas espazo-temporais diferen- 1 Se lle concedemos o beneficio da dúbida á súa existencia, sería lóxico, aínda que tamén inevitable, admitir a existencia de esferas culturais en paralelo cunha lóxica social capaz de categorizar o real en realidade (cf. Bourdieu 1980). Non se trata de incentivar unha guerra das culturas seguindo certas esexeses das teses de Huntington (1996). Trátase máis ben de adherencias a diferentes tipos de esferas (ideo)lóxicas (cf. Sloterdijk 1999) ou incluso me-mosferas (Blackmore 1999). 2 Na física de probabilidades, o cisne negro (Taleb 2007) é un suceso que se caracteriza pola súa rareza, polo impacto que ocasiona e, como consecuencia da imposibilidade de predici-lo, fai que nos inventemos explicacións a posteriori. Tamén as expresións culturais adoitan funcionar segundo a teoría de probabilidades.

tes: non sería posible, como conta Borges, que a pesar de que Pierre Menard

copiou o Quixote ao pé da letra, non fosen o mesmo porque o significado das

palabras no presente histórico do século XVII é diferente ao do XX?

Aínda máis: sería posible que coexistisen diferentes réplicas dun elemento

cultural (EC) a en diferentes sistemas culturais, pero tamén en distintos niveis

sociais do mesmo sistema (ECa1, ECa2, ECa3, etc.)?3 A resposta adoita ser afir-

mativa; unha posible proba témola na duplicidade que se creou a partir da

canción ―Sweet home Alabama‖ de Lynyrd Skynyrd, e da súa adaptación en

―Miña terra galega‖ de Miguel Costas. Dependendo de con quen falemos co-

ñecerá unha ou a outra, ou ambas as dúas. Pero, sen poñer a man no lume,

aquelas persoas que teñen menos de 27 anos e están inseridas nun contexto

galego ou español, de seguro que cando soan eses primeiros punteos da can-

ción de Skynyrd, identificarano coa versión de Siniestro Total. Para quen non

coñece este clásico dos 70 o único referente coñecido é a peza do grupo gale-

go que creou un novo tema cun contexto diferente, a pesar de que a música

sexa idéntica. Resulta sintomático a adaptación de parte do retrouso da can-

ción norteamericana: ―Sweet home Alabama/where skies are so blue‖ que se

transcreou, na versión do grupo vigués, en ―Miña terra galega/donde el cielo

es siempre gris‖.

A tradución está aí: non entendida como unha simple translación dun texto

dende unha determinada lingua cara á outra, senón como a peza chave que

permite converter os sistemas culturais en permeables, mesturados e despois

mestizos. É dicir, en sistemas de relación e replicación de información intra e

transcultural, baixo o dominio dun proceso constante de selección, tradución

e interpretación. Os procesos tradutivos son as principais ferramentas dunha

cultura portátil, como a suxeriu Manuel Rivas en ―O país portátil e a Galicia

global‖ (El País, 09.02.2007), referíndose á emigración galega:4 a emigración

non só representaba un transvase demográfico con fins de mellora, mais ta-

mén un contacto desa cultura emigrante coa cultura receptora que posterior-

mente podía volver a influenciar a cultura de partida. Así como a identidade

3 Abrindo unha breve paréntese, o devandito ECa é naturalmente froito doutra interacción azarosa de sucesos. 4 A listaxe de situacións que ilustren estas transformacións é enorme, pero resulta máis inte-resante —porque nos toca de preto— o caso de Cuba e porque a música traída pola inmi-gración galega foise ‗canxando‘ ás novas circunstancias. Para ver estes efectos está dispoñi-ble en internet (<http://www.crtvg.es/tvgacarta>, consulta do 23.02.2008) o programa da TVG Alalá, que nos días 29.05.2007, 05.06.2007 e 04.03.2008, emitiu uns especiais sobre a comunidade galega emigrada en Cuba. Ademais, estase a confeccionar un libro e un disco sobre a conexión entre o repertorio musical galego e o cubano, dirixido por Ramón Pinhei-ro (cf. Calvo 2008).

cultural, tamén a tradución é condicionada pola cultura portátil que levamos

enriba e dentro da cabeza.

Á parte de portátil, a tradución tamén é delicuescente, igual có sal. A súa

capacidade de absorción de elementos do exterior é case infinita e as conse-

cuencias desta reacción fácil co seu contexto sempre dependen das medidas: o

xusto de sal reforza o resto dos sabores, o exceso tápaos. Un exceso de do-

mesticación na tradución desintegra o texto de partida, en canto que un allea-

mento (foreignization) extremo imposibilitaría a súa divulgación na cultura de

chegada. Esta metáfora da delicuescencia tamén ilustra a loita constante entre

a autonomía e a heteronomía, entre o designarse como individuo ou o disol-

verse na corrente. Como o sal, tamén a tradución é indispensable para o man-

temento dunha vida e dunha cultura chea de contradicións e paradoxos. A

tradución é a encargada de franquear os abismos que a actualidade mundiali-

zada nos prepara, ás veces tentando facer posible o imposible, transformando

o delicuescente en puntos e redes momentaneamente fixos, con outras pala-

bras, ‗soldando sal‘.

Mais estes puntos e procesos tradutivos sempre permanecen dinámicos e

inestables. Walter Benjamin xa advertira hai un século que o proceso da tradu-

ción vén sendo unha sucesión de transformacións. A tradución está suxeita á

necesidade de actualización continua, polo que resulta diferente en cada pre-

sente histórico e nunca poderá ser descrita a partir dos ―dominios abstractos

de igualdade e de semellanza‖ (cf. 1991b, I: 43), senón a partir de categorías e

contextos sempre variables. O crítico alemán supuña que todas as obras que

sobreviven o paso da historia se caracterizaban por unha relevancia histórico-

política, unha premisa que podemos estender, hoxe en día, a todos os proce-

sos tradutivos relevantes e irrelevantes. Non hai tradución exenta de influen-

cias políticas ou ideolóxicas, de maneira que a súa práctica tamén inflúe na

conservación do estándar ou no cambio social. Como precursor da tradutolo-

xía actual, Benjamin concluía que: ―as traducións non deben ser entendidas

como transmisión de modelos, como viña sendo tradición, mais como apren-

dizaxe insubstituíble e rigorosa do propio devir da lingua‖ (ibid.: 87, trad. no-

sa). Cada tradución corresponde, así, a un presente histórico neste contínuum

que é o devir de linguas e culturas en diálogo e fricción unhas coas outras.

E cando dicimos diálogo e fricción, isto vén sendo o mesmo que se nos

imaxinásemos un proceso constante e simultáneo de construción e descons-

trución das linguas, das culturas, dos valores e das ideoloxías que as sustentan.

Uns estudos de tradución críticos —sexan enfocados de xeito interlingüístico,

intercultural ou intersemiótico— representan, pois, a tarefa paradoxal de ter-

mos que continuar a construír cultura e valores a través e a pesar dun proceso

analítico-crítico de demolición desta mesma cultura e dos seus valores. Con

outras palabras: as nosas accións tradutivas han de demostrar sempre a súa

relación e congruencia cunha idea (cf. ibid.), actitude ou estratexia claramente

delineadas. No caso dos estudos galegos de tradución algunhas destas ideas

que confiren congruencia e vertebración ao discurso da disciplina son, por

exemplo, a preocupación pola normalización e a supervivencia da cultura e da

lingua de Galicia. Así, unha tradución ou tradutoloxía crítica sempre nos esixi-

rá a reconstrución e visibilización de certos elementos contextuais, ou sexa,

paratradutivos, sexa no produto de chegada sexa no de partida que conside-

ramos ser o ‗orixinal‘.

A dificultade con este orixinal, supostamente único e uniforme, reside hoxe

en día na crecente perda da súa aura, na súa transformación —sobre todo no

que aos orixinais artísticos e mitopoéticos se refire— nunha simple ilusión

benigna de usuarias e usuarios, de intérpretes que precisan forzosamente de

poder partir dun punto concreto, tanto na reflexión como na práctica. Mais

hai que ter en conta que nin un Ulises nin ningunha relixión se creou ex nihilo.

Sempre houbo un contexto que influíu, sempre toda a invención fora xa unha

tradución ou confluencia dun estado anterior, sempre houbo contexto e mes-

tizaxe, é dicir, paratradución. En certo sentido, a idea do orixinal redúcese a

unha ―prótese de orixe‖ (Derrida), a un apoio ou unha ferramenta tan útil

como limitadora cando queremos adquirir un coñecemento máis completo do

fenómeno analizado. Por iso, resúltalles especialmente difícil ás culturas mino-

ritarias traducir entre (sic) as súas tradicións e mitos de orixe e unha contem-

poraneidade que lles esixe as máis diversas formas de transformación e hibri-

dación.

Así, meterse nos fíos da xenealoxía dun fenómeno cultural é como entrar

nun armario acugulado de sombras. Calquera nova manifestación cultural,

amais de non saír da nada, reescribe o pasado (escolmando aqueles novos e

vellos persoeiros ou aspectos que irán a un primeiro plano e relegando outros

ao esquecemento): así, por exemplo, no rock‘n‘roll dos sesenta andaba Robert

Johnson, ou a finais da década dos setenta, os Sex Pistols reinventaron os da-

daístas, situacionistas e herexes medievais (Marcus 1989).

Ao falarmos hoxe de estudos galegos de tradución e paratradución propo-

mos unha viraxe. Non é soamente a viraxe cultural que viviron os estudos de

tradución dos anos 90 do século pasado, xa que o propio concepto de tradu-

ción foi abranguendo cada vez máis significados. A tradución e a paratradu-

ción son procesos non só escritos ou falados, senón tamén sociais, psicolóxi-

cos, icónicos, económicos, ideolóxicos, políticos, antropolóxicos e, quen sabe,

incluso neuronais e sociobiolóxicos. Podíase dicir que a viraxe cultural da tra-

dución da década dos 90 desencadeou, inconscientemente, un big bang na teo-

ría tradutolóxica. Agora a tradución, no seu sentido restrito, presta cada vez

máis atención aos contextos e aos paratextos, mentres que un pensamento

metatradutivo foi transformando a idea e o concepto da tradución en fenó-

meno cultural, antropolóxico, filosófico, etc.

En cada cultura, as circunstancias en que se desenvolven os procesos tradu-

tivos e paratradutivos son diversas e mais aínda cando se trata dunha cultura

periférica e minorizada como a galega. Mais aquí xa comeza o problema: as

propias nocións de ‗periferia‘ e ‗minoría‘ precisan de ser traducidas para un

discurso máis actual, necesitan ter en conta un contexto que se foi modifican-

do ao longo das últimas décadas, volvéndose cada vez máis mestizo. Nestes

nosos tempos de mundialización quedan cada vez menos periferias illadas e

absolutamente dependentes e moitas delas incluso xa se converteron en cen-

tros de contextos máis específicos. Tamén as ríxidas concepcións das identi-

dades culturais foron corrixidas ao longo do século XX en percepcións de pro-

cesos de identificación fluídos e inestables, para non chamalas xa identidades

tradutivas, tendo en conta que as esixencias e a complexidade de adaptación

cultural que nos impoñen as migracións e a globalización aumentan sen cesar.

O que se deu en chamar ―glocalización‖ (sic) vén sendo un eufemismo que

agocha unha complexa dialéctica tradutiva de identidades, ideoloxías, senti-

mentos de pertenza cultural e étnica, etc.

Neste sentido, unha minoría cultural no contexto global actual raras veces

pode quedar pechada ou illada. O normal é que busque alianzas e que cree re-

des de apoio e intercambio. Galicia, cun pé no mundo hispanófono e con ou-

tro no mundo lusófono, cunha emigración culturalmente relevante e conecta-

da, xa hai moito que non se atopa no punto cero das ‗periferias‘ e das ‗minorí-

as‘ (cf. Baltrusch 2008). A Galicia de hoxe, como todas as culturas occidentais,

é unha auténtica ―zona de tradución‖ (Emily Apter) na que conflúen aspectos

culturais, ideolóxicos e socioeconómicos diversos. Un exemplo diso é o pe-

queno boom das traducións literarias que o mercado editorial galego está a vivir

nos últimos anos. Son números insignificantes en comparación cos sistemas

editoriais das grandes nacións-estado, mais son excepcionais dentro da historia

da cultura galega e demostran unha dinámica intercultural sen precedentes.

Poderiamos aducir aínda moitas máis razóns para defender a necesidade de

asentarmos unha área de estudos galegos de tradución e paratradución, mais o

que importa é comezar a andar. Moitos son os proxectos académicos e non

académicos, relacionados coa tradución en Galicia, que naceron nas últimas

décadas: a Asociación de Tradutoras/es Galegas/os (ATG), o Corpus Lingüís-

tico da Universidade de Vigo (CLUVI), a Biblioteca Virtual da Asociación de

Tradutoras/es Galegas/os (BIVIR), a Biblioteca da Tradución Galega (BITRA-

GA), Viceversa. Revista Galega de Tradución, a editorial Rinoceronte ou, tamén, as

publicacións da colección Tradución & Paratradución (T&P) da Universidade

de Vigo, entre moitos outros máis. Neste volume queremos dar un pequeno

paso cara á selección de elementos heteroxéneos mais interdependentes a in-

tegrar nunha futura liña de estudos galegos de tradución & paratradución, ten-

tando soldar o sal de diferentes xéneros e temas tradutivos. É un labor que

non é tan imposible como parece se observamos a mestizaxe tradutiva que es-

tá a impregnar toda a realidade.

Só hai que abrir os ollos cando imos pola rúa: vemos a rapazada con gorras

na cabeza e pantalóns enormes que deixan ver os seus calzóns, igual ca en

moitas series e películas norteamericanas. Moita desta xente nova lévaos así

sen saber cales foron as motivacións do seu atavío: o seu xurdimento tiña

unha finalidade ética e de protesta ao querer solidarizarse con quen foi conde-

nado a morte, dado que non podía levar cinto para evitar posibles intentos de

suicidio. Co tempo, a mensaxe política foise traducindo nunha postura estética

masificada que se ergueu como novo orixinal facendo esquecer o anterior. Ao

estarmos somerxidas/os nun líquido amniótico de información, as ideas que

contaminan os nosos cerebros replícanse ás veces sen moito respecto polo

orixinal. Dá a sensación de que vivimos nun mundo único (occidental) onde

todas e todos nos tatuamos do mesmo xeito. Non obstante, neste contexto

uniforme, as pequenas diferenzas vólvense fundamentais.

Nestes condicionantes, a tradución convértese non só nun ―cross-cultural

understanding‖ (Rubel & Rosman 2003: 7) mais tamén nunha cultura portátil

que se resiste a ser identificada como unha simple translación de comporta-

mentos, imaxes ou textos orais e escritos. Así, o Parque España en Ugata Xa-

pón,5 por exemplo, debe ser considerado unha tradución entre a cultura espa-

ñola e a sociedade xaponesa? E o que aquí chamamos porco agridoce será o

mesmo que se come en China? Poderíase falar de cociña, música ou arte tra-

ducida? O certo é que esta extensión do significado da tradución resulta cada

vez máis indispensable, sobre todo, para entendermos os fenómenos culturais 5 Trátase dun parque temático dedicado a España, onde se pode pasear pola Praza Maior de Madrid e ao virar a esquina chégase á Praza do Pilar en Zaragoza. Este exemplo de simula-cro cultural pódese ver nunha reportaxe no programa de televisión Dutifrí, dirixido por Ja-vier Sardá. Está dispoñible en internet: <http://www.dutifri.telecinco.es/dn_34.htm> (consulta do 20.02.2008).

como manifestacións translaticias e flutuantes, á imaxe do funcionamento das

redes neuronais. Por exemplo, perante a pregunta de cales son os ritmos que

compoñen a música popular galega, achamos exemplos como as rumbas, xo-

tas, polcas, mazurcas, etc., que proveñen do sur de España, Aragón e de Po-

lonia. Son elas propias do repertorio da música tradicional de Galicia ou non?

Mais isto sucede tanto coa música actual como coa clásica: podemos pregun-

tarnos que fan polonesas entre as composicións de Chopin, ou como xurdiu a

mestura entre o canto gregoriano e a música chill-out que se deu en chamar

New Age?

Tensando a corda, podemos aínda aducir as innumerables propostas nas ar-

tes (como se adaptaron as vangardas francesa ou rusa nos diferentes países?),

nas ciencias (canto lle debe Darwin aos traballos de Thomas Malthus?), ou en

algo tan cotiá como é a cociña (poñamos como exemplo esta tendencia tan

galego-arxentina de facer churrasco ou que, en restaurantes de Madrid, vendan

como prato típico de Galicia o pote gallego). Ao final, todas e todos nos tradu-

cimos sen cesar entre unha realidade e outra. Con todo, nestes tempos de

―modernidade líquida‖ (Baumann 2003 e 2007) ou posmoderna, onde pode-

mos fabricar filosofías e atopar sistemas de valores estibados nos andeis dun

supermercado, listos para a súa escolla e mestura ad hoc, tamén nos debatemos

coa trivialización, vulgarización e comercialización dos elementos culturais e

dos sistemas de orientación ética.

Todo o que está relacionado coa mestura, a mestizaxe, a fusión, etc., está de

moda: ―une vulgate médiatique et publicitaire s‘en est emparée et l‘utilise à sa-

tiété. Pour définir un produit ou une manifestation, de la gastronomie à la mu-

sique, de la littérature au design et à l‘habillement, on le met à toutes les sau-

ces, assurément pour sa saveur prétendument épicée‖ (Laplantine & Nouss

2001: 7). E con frecuencia, estas situacións híbridas son problemáticas, cheas

de oscilacións e paradoxos,6 levándonos a unha falsa sensación de convivencia

pacífica entre culturas. O verniz igualador que é a ‗tolerancia multicultural‘

como ideoloxía (cf. Žižek 2007) revelouse como falacia nas culturas centroeu-

ropeas, onde o multiculturalismo se desvirtuou cando xurdiron nas súas gran- 6 É neste contexto onde se poñen en cuestión termos como identidade ou suxeito, por exem-plo. Lonxe de seren monólitos conceptuais, deben ser entendidos como parte dunha cultu-ra en constante cambio, en función do seu contexto, das actividades dun colectivo ou du-nha comunidade (cf. Wittgenstein 1989). Noutras palabras, como sinalou Alexis Nouss (2007: 247), non somos 25% ―X‖, 5% ―Y‖ e 70% ―N‖, somos 100% ―X‖, 100% ―Y‖ e 100% ―N‖. Este repertorio modúlase segundo nos conveña en cada situación (cf. o ser humano como un eu-plexo en Blackmore 1999). Para ter unha visión máis polo miúdo a través de casos concreto, cf. Benet-Martínez et al. (2002); Rehman (2002); Meltzer & Musolf (2002); Oliveira (2002), Willemyns (2002) e Zimbardo (2008).

des urbes os guetos culturais da posguerra. Pero nin todos os sistemas cultu-

rais son iguais, nin o seus graos de influencia son os mesmos, xa que as rela-

cións diglósicas, como todos os factores de relación e dependencia cultural (cf.

Even-Zohar 1990 e 1997), producen efectos de aculturación e de desequilibrio

constantes.

Fágase unha simple pregunta: porque ten tanto predicamento o hip-hop e

non o canto glotal da Siberia? Con esta maliciosa pregunta queremos chamar a

atención para aspectos como a subalternidade, a dependencia, a dominación,

etc., en definitiva para as relacións entre poder e cultura,7 porque parece que

esa vulgata mediática da mestizaxe e da fusión acaba por esbozar un happy world

das relacións transculturais.8 Máis ben é o conflito que forma parte intrínseca

do desenvolvemento destes procesos sistémicos. A pax cultural é só unha das

moitas conclusións posibles do contacto cultural e, xa que logo, unha mistifi-

cación inútil. Por tanto, nestas areas movedizas é onde a tradución & paratra-

dución ofrecen un encadre flexible e idóneo para a análise destes fenómenos

translaticios, dándonos a oportunidade dun ―rethinking of translation that is

philosophical, but also political, engaged in questions of language, discourse,

and subjectivity, while articulating their relations to cultural difference, ideolo-

gical contradiction, and social conflict‖ (Venuti 1995: 6).

Neste sentido, a necesidade de establecer unha concepción e un marco da

tradución que nos permita inserila dentro das moitas dinámicas contextuais

resulta evidente. Un determinado fenómeno cultural de partida ou un de che-

gada non se pode desconectar das súas condicións históricas, culturais, políti-

cas, ideolóxicas, antropolóxicas, etc., se queremos describir e analizar este

movemento en espiral que é a tradución. Se na súa orixe os Estudos de tradu-

ción naceron como unha disciplina dependente da lingüística e da literatura,

―hoxe o protagonismo pasou para o terreo puramente cultural, téndose che-

gado á época do cultural turn, e mesmo á do translation turn, que é como se co-

ñece o xiro na posición dos procesos e produtos da tradución baseados na

constatación de que o polimorfismo cultural é unha cuestión de tradución‖

(Fernández Ocampo 2002: 17). E aínda podemos dar un paso máis, xa que:

a existencia das neuronas espello nos confirma que a base da cultura humana, polo menos aquela das súas fases xa diferenciadas, pode ser enfocada a partir dunha destreza tradutiva –aquilo que Ramachandran denomina desde un punto de vista máis sociobiolóxico como ―abs-tracción‖ e ―imitación‖ (2000). O fenómeno, recentemente descuber-

7 Sobre a relación entre cultura e poder, cf. Giles & Middleton (22008: 25-30 e 179-211). 8 Cf. a crítica da transculturalidade en Moreiras (2007, 2007a) e Archibald (2007, 2007a).

to, da neuroxénese (cf. Kempermann 2006) –a produción constante no hipocampo de células capaces de se converteren en neuronas (até ao final da vida)– indica a posibilidade, parcialmente xa demostrada, dunha reconfiguración constante da rede neuronal da persoa. En ter-mos tradutolóxicos, isto é análogo á continua adaptación ao contexto paratradutivo por parte das traducións en diferentes presentes históri-cos, neste caso a transferencia de estímulos e fenómenos reais en so-portes e linguaxes procesábeis. (Baltrusch 2006: 19)

En resumo, a tradución ofrécese hoxe en día en moitos ámbitos como un no-

vo paradigma epistemolóxico9 e incluso como unha posibilidade real de supe-

rar o abismo que separa as dúas culturas das ciencias e das humanidades.10

Con todo, non hai que aplicar esta viraxe cultural, tradutiva e epistemolóxi-

ca como se fose un concepto placebo, xa que hai estratos sociais e clases de

categorías dentro dela (aínda que moitas estean por definir). Pode ser que as

fronteiras entre alta e baixa cultura e entre ciencias e letras se vaian diluíndo,

pero os seus núcleos mudan con menos velocidade cós seus bordes. Que sig-

nifica, en termos tradutolóxicos, este cambio do estritamente lingüístico ao

fluído cultural-tradutivo? Esta cultura en movemento é, segundo Cavalli-

Sforza: ―la acumulación global de conocimientos y de innovaciones derivados

de la suma de las contribuciones individuales transmitidas de generación en

generación y difundidas en nuestro grupo social, que influye y cambia conti-

nuamente nuestra vida‖ (2007: 9). Así que, a cultura configura o verdadeiro

sistema contextual de relación para un intercambio de produtos non só mate-

riais mais tamén simbólicos.11

No entanto, esta especie de información portátil que os individuos levamos

na cabeza por aprendela doutros, que se subtrae da definición de Cavalli-

Sforza, e que conxuga a vertente cultural co cognitivismo, está sometida a

unha selección cultural. Por iso, a pesar da simplicidade da definición, mingú-

an as posibilidades de incrustala nunha acepción extensiva de tradución. É

preciso construír unha definición da tradución & paratradución no espazo de

interacción de bioloxía e cultura para aproximarnos a un campo máis ‗holísti-

co‘ e acorde coa transdisciplinaridade que o estado da investigación nos esixe.

En consecuencia, teriamos que aceptar que a cultura

is not just the information each generation acquires through direct te-aching and sophisticated social learning. There is a built environment

9 Sobre as posibilidades teóricas de tradución como paradigma epistemolóxico dentro da teoría de sistemas de Luhmann, cf. Hermans (1999) e Tyulenev (2009). 10 Cf. Snow 1964, Brockman (1996) e Schörideng (1951). 11 Cf. Bueno (62000).

to account for, with its own causal role to play. For the truly exorbi-tant increase in cultural sophistication characteristic of the modern age, the development of extra-brain storage capacities seems to be re-quired. […] Culture must therefore be considered information circula-ting in a population through social communication, which may be mediated. Since mediation can involve not just signals but artifacts —information stuck in the communication channel— not all culture ne-ed be in peoples‘ heads. Some will reside in the environment, in these artifacts. The mediation of communication introduces a new comple-xity to the transmission of cultural information and hence to cultural dynamics, which now depend on innovations in the means of storing information in the environment —that is, on the evolution of arti-facts. […] Artifacts are inherited, which means they fit in with the ge-neral spirit of the cultural selectionists; they also influence human psychology and so should be important to those with a mentalist bent, like evolutionary psychologists. (Aunger 2002: 307-310)

Xa que o mundo e a cultura sempre son realidades que se volven habitables a

través de conceptos, é a partir desta perspectiva ampla que quixeramos definir

o concepto de paratradución como a totalidade dos elementos e procesos que

circundan e condicionan unha tradución. Sendo un duplo inseparable da tra-

dución, a paratradución pode aproximarnos a unha teoría ‗holística‘ da tradu-

ción con implicacións tanto antropolóxicas como sociobiolóxicas (cf. Fernán-

dez Ocampo 2005 e Baltrusch 2006).

Inicialmente, a paratradución fora descrita por Garrido Vilariño como un

―espazo de análise para describir todo aquilo que está arredor da actividade

traslativa que se presenta como tradución á sociedade que a recibe‖ (2004: 38),

adaptada ao contexto dun estudo das transformacións ideolóxicas observadas

en diferentes traducións da literatura do Holocausto no nivel textual e paratex-

tual (2005). Garrido derivou paratradución do concepto de paratexto, desenvol-

vido por Gérard Genette no eido dos estudos literarios. En analoxía ao para-

texto, a paratradución comezou por abranguer todos aqueles procesos e fe-

nómenos textuais, icónicos, ideolóxicos, filosóficos ou culturais en xeral que

se atopan asociados a unha tradución nun contexto en un momento histórico

dado.12

Así, o duplo tradución & paratradución puido ser empregado tanto para

unha descrición empírica como para unha explicación hermenéutica dos pro-

12 Cf. tamén as definicións máis amplas do concepto en Baltrusch (2005, 2007a e b, 2008b) e Fernández Ocampo (2005a), o contexto filosófico no que algunhas se apioan en Nouss (1995, 2005, 2007), así como as variantes e diferentes aplicacións p.e. en Yuste Frías (2005, 2007), Luna Alonso & Montero Küpper (2006), Castro Vázquez (2006), Garrido (2007), entre moitas outras.

cesos e circunstancias que caracterizan a translación e transformación de tex-

tos, imaxes, ideoloxías, imaxinarios, etc., a través dos sociolectos e ideolectos

que un grupo ou unha sociedade emprega nos seus actos de comunicación e

interpretación (sexan procesos de tradución cultural, estética, programática,

literaria, iconográfica, audiovisual, ou outros). O aumento de posibilidades de

aplicación suxire que ampliemos a perspectiva literacéntrica de Genette cara a

unha idea dinámica da paratradución como fenómeno antropolóxico, socioló-

xico (ou incluso sociobiolóxico) para podermos achegarnos a unha descrición

e interpretación máis detallada e completa dos fenómenos observados, para

alén dos niveis textual, icónico e ideolóxico. Esta apertura de perspectivas re-

quire que ofrezamos unha definición actualizada: o campo de investigación da

tradución & paratradución ten como obxectivo o estudo da transposición e

das dinámicas alostáticas —ou sexa, das friccións continuas que se producen

no vaivén entre equilibrio, desequilibrio e transformación— aos que está su-

xeito calquera fenómeno cultural. Mentres que a tradución textual e a interpre-

tación da fala están relacionadas coa descrición e a análise das transposicións

(para)lingüísticas, quinésicas ou discursivas, influenciadas por un determinado

contexto, a paratradución describe e analiza

os fenómenos de transposición que se dan en ámbitos translingüísticos

e extralingüísticos (música, moda, audiovisual, etc.), mais tamén en ám-

bitos transculturais (prácticas socioculturais, institucionais, interperso-

ais, individuais, etc.),

calquera aspecto relacionado co contexto que produce e condiciona as

transposicións observadas e os elementos teóricos relacionados.

Na súa faceta filosófica, a paratradución representa, un espazo de reflexión

metatradutiva, necesariamente diferente en cada lingua, cultura ou ámbito dis-

ciplinario, aínda que non se conciba nunca como incomensurable. É un se-

gundo modo discursivo que observa a interdependencia e a transversalidade

de fenómenos como universalismo e de particularismo, de identidade e de al-

teridade, de localización e de migración de ideas e suxeitos na realidade, na so-

ciedade e no coñecemento, etc. E se aceptamos que non existe un significado

esencial (transcendente, metafísico, orixinal, etc.) detrás de universais como

texto, autoría, suxeito, identidade ou imaxe, temos que volver a enfocar incluso a

linguaxe a partir da idea da tradución (cf. Nouss 1995: 337) e da paratradu-

ción. A paratradución podería ser concibida, así, como un interface entre lin-

guaxe e realidade ou, incluso, entre consciencia e natureza.13

Unha das varias consecuencias desta redefinición metodolóxica sería que o

suxeito individualizado e autónomo, que habitualmente designamos tradu-

tor/a, pasaría a ser, na realidade, un lugar e un momento histórico de con-

fluencia e de procesamento moi concreto e limitable de intereses heteroxéne-

os. Alexis Nouss aproximouse a esta noción co concepto do ―texto tradutivo‖

(text traductif): ―une forme textuelle en mouvement, en tension, une textualité

dialectique qui unirait le texte de départ et le texte d´arrivée‖ (1998). Con to-

do, esta ―forma textual‖, ou entidade tradutiva, hai que entendela a maiores

como unha forma e un momento cultural ou incluso sociobiolóxico, sempre

inserido nun contexto paratradutivo. Por iso, sería preferible evitar, na medida

do posible, un enfoque excesivamente personalizado nas análises tradutivas,

xa que os conceptos de relación ―manteñen o seu tal vez mellor sentido cando

non son relacionados exclusivamente co ser humano‖ (Benjamin 1922: 12,

trad. nosa).

A substitución do paradigma do suxeito polo paradigma dun ‗proceso tra-

dutivo‘ implica tamén unha tentativa de corrección da perspectiva antropo-

céntrica moderna, segundo a cal un individuo autónomo decidiría libremente

dentro do proceso de creación ou tradución. En contraposición, o papel do

suxeito (pos)moderno no proceso creativo-tradutivo —cada vez máis polifa-

cético, migrante e menos redutible a unha identidade uniforme— volveu ser

un papel mediador entre culturas, ideoloxías,14 textos, pero tamén entre estra-

texias económicas, políticas, etc. Por iso, a metodoloxía paratradutiva esixe

unha perspectiva transdisciplinaria (multiple-model approach) que invalida tanto

os idearios dicotómicos, fundacionais e antropocéntricos como aqueles do

‗centro vs. periferia‘ e do ‗orixinal vs. imitación‘. A paratradución establece a

idea que toda a tradución interpreta e que toda a interpretación traduce fenó-

menos que se deducen dunha realidade construída e sempre ‗en obras‘, na que

traballamos continuamente sobre modelos, formas e valores preexistentes.

Hai que deixar paso ao multiperspectivismo e á multiplicidade, sen caer na

subtracción dos bosquexos xenéricos que ao final acaban por se transforma-

ren en mitoloxía totalizadora. Posiblemente, a contribución salvable do pos-

modernismo sexa esa ruptura coa univocidade e cos conglomerados concep- 13 Dende unha perspectiva xenética, epixenética ou (neuro)memética, o composto tradu-ción & paratradución podería servir, incluso, para describir e explicar procesos relevantes para algunhas ciencias exactas (cf. Baltrusch 2006 e Pérez Durán 2008). 14 Talvez incluso entre memes (unidades elementais de información cultural, cf. Blackmore 1999 e Aunger 2000 e 2002).

tuais romos para facer operativo o multiperspectivismo ou, polo menos, telo

presente como un paradigma de análise. Así, o campo de investigación da tra-

dución & paratradución terá que ser o estudo da transposición e das dinámi-

cas de equilibrio e desequilibrio de calquera elemento cultural. Como a alosta-

se (McEwen) é o equilibrio eficaz das circunstancias ambientais e dos estímu-

los aos que se expoñen os individuos todos os días, a paratradución ha de selo

sobre todo en relación á descrición e análise dos fenómenos culturais dentro

dos sistemas complexos do que forman parte. Non é unha nova maneira de

volver a introducir o pensiero debole, xa que todo traballo de análise precisa unha

epistemoloxía e gnoseoloxía asentadas. No caso ideal, trátase de romper cos

xustiños académicos das ciencias e das humanidades, dando lugar a mestiza-

xes: ciencias humanísticas ou humanidades científicas. Máis que nada, o desa-

fío dos nosos días é meterse de cheo dentro dunha terceira cultura dende as

humanidades.15

Obviamente hai que duplicar o rigor crítico e ser consciente de que un

campo de investigación como o do par da tradución & paratradución —o laño

entre o que se sabe, o que se pensa que se sabe e o que se ignora— resulta

moi volátil e pode aumentar de forma insostible. O cartel de ‗en revisión‘ é

unha misiva constante. Desafiando as nocións de pertenza e posesións duns

obxectivos por parte das ciencias humanas e naturais, a tradución & paratra-

dución está composta de materias diversamente formadas, con velocidades

dispares, e do mesmo xeito que hai formas de artellamento, tamén as hai de

fuga. Por tanto, fagamos todo o posible para que a nosa comprensión non fa-

ga minguar esa multiplicidade.

Así, o centro da proposta da paratradución é o acontecemento tradutivo. A

tradución tratada como un acontecemento (Badiou 2007) implica, por unha

banda, a imposibilidade de establecer un perímetro externo a ela nítido e, por

outra, a súa dependencia dunha situación espazo-temporal dada coa que man- 15 En 1959 o novelista e científico C.P. Snow pronunciou a conferencia, Two Cultures, na que denunciou o improdutivo choque entre o mundo das humanidades e das ciencias, unha idea que xa fora adiantada en 1951 por Schrödinger. Posteriormente, ao fío desta concep-ción, Brockman (1996) propuxo un campo de intercambio entre estes dous universos cha-mado terceira cultura. Desta denuncia de incomunicación entre estas dúas grandes áreas de coñecemento tamén se desprende unha acusación ás humanidades de irracionalismo meto-dolóxico e profusión retórica. Salvando estas tensións históricas, a tese principal da terceira cultura establece a apertura dun espazo medial entre as ciencias e as humanidades que faci-lite a conexión e intercambio de información. Así evitarase a estanquidade de coñecemento, no que cada campo veu xerando a súa propia ordenación, os seus propios coñecementos e relatos. Certo é que os campos de investigacións deben ter cadanseu obxectivo, pero o que interesa é tamén a fuga transversal de información (mediatizada ou non) que impregne as pólas do saber. Sen isto, resultaría difícil contrastar e modificar puntos de vista.

tén unha reciprocidade múltiple, evitando calquera probabilidade teórica du-

nha deriva idealista e oscurantista. Cando nos enfrontamos a un campo de in-

vestigación esvaradío como é este, tanto os estudos de (socio)lingüística, co-

mo os literarios, pasando polas vertentes máis sociolóxicas resultan insuficien-

tes para poder entender partes importantes do proceso tradutivo. Esta necesi-

dade de perspectivas novas, esixe saír do abeiro das certezas para dar cunha

infinita bouza inzada de arañeiras. Só hai que tirar e ver onde se chega, posto

que os obxectos de análise lonxe de seren simples e illados, son pezas dun sis-

tema ou son un sistema en si mesmo, en que se pode establecer unha certa

discriminación dos elementos constitutivos: a súa contorna, os seus mecanis-

mos e a súa estrutura. Por iso hai que ir formando, pouco a pouco, un campo

de probas que abrangue dificultades varias (como por exemplo o proceso de

selección de formas na tradución). O ámbito da tradución e paratradución en

Galicia é un destes campos que urxe desenvolver.

Hai que entretecer contextos, tentar soldar o heteroxéneo sen que se invisi-

bilicen as diferenzas culturais. Este é un posible camiño para atopar modos de

comprensión extensiva dos fenómenos translaticios (na medida das nosas po-

sibilidades), confiándonos ao que Walter Benjamin deixou escrito sobre a tra-

dución como un proceso histórico e non antropocéntrico:

Como os anacos dun vaso roto que, para se deixaren recompor, preci-san adaptarse no máis mínimo detalle mais sen exactitude absoluta, así a tradución, en vez de se asemellar ao sentido do orixinal, debe irse moldeando na propia lingua de xeito amoroso e polo miúdo á maneira de ter en mente o orixinal, para facer que ambos se poidan recoñecer como anacos en tanto que fragmento dun vaso, como fragmento du-nha lingua maior.16

Siluetas de fuga e artellamento: as soldaduras de sal

Os traballos que aquí presentamos foron realizados por membros e

colaboradoras/es da Asociación Internacional de Estudos Galegos

(<http://www.estudosgalegos.org/>) que, ao longo da última década, foi

aumentando o seu apoio á disciplina dos estudos galegos de tradución. Con

todo, aínda nos atopamos no inicio do asentamento dun campo de tradución

& paratradución en Galicia, sobre todo en relación á necesidade de alicerzar a

investigación de aspectos paratradutivos.

16 ―O cometido de quen traduce‖, trad. por B. Baltrusch, X.M. Garrido Vilariño & S. Mon-tero Küpper, Viceversa 13, 99.

Se a este carácter incipiente, engadímoslle a imposibilidade de obter unha

imaxe nítida de toda a complexidade do campo de investigación da

para/tradución, temos un cocktel problemático. Afortunadamente

‗problemático‘; porque malia non sabermos a solución en moitos casos, polo

menos existe o coñecemento de certas ideas para procurar explicacións. Non

obstante, enganchados aos problemas están asociados os ‗misterios‘; fronte a

eles tan só podemos quedar ver para eles con cara de pasmo, polo momento.

Por iso, o feitío do libro ten unha intención de prospección neste terreo.

Todos os traballos erguense cunha vontade de debuxar siluetas de

artellamento, que vaian compondo puntos de soldadura para atinxir certa

comprensión das metamorfoses dos elementos culturais; unha orografía, así e

todo, con moitos cabos soltos por entender. Así, temos que deixar,

forzosamente, moitos ocos para que quen le os cubra. Poremos os puntos de

soldadura no sal e a estrutura tense que crear dende o exterior co fin de obter

unha sensación de globalidade e perspectiva de futuro.

Un destes puntos sería o uso da retórica que tan pouco cambiou dende a

época greco-latina. A cotío, nos medios de comunicación ou no espazo

público ínchanse as palabras de vaidade para dar solidez ao disparate e

monopolizar o discurso en cuestión. Mormente, é o caldo de cultivo perfecto

para ‗enmarcar‘ os significados de determinadas palabras —poñamos por caso

a apropiación de liberdade, liberal ou bilingüismo por determinados sectores da

sociedade, cos seus coñecidos efectos colaterais—. Con todo, ese poder de

‗enmarcar‘ conséguese a base de exercer a forza suficiente para impor unha

noción de ‗lexitimidade‘. Segundo Lakoff (2007: 17), o procedemento é

simple: primeiro débese conseguir o establecemento dun marco conceptual

dun determinado grupo de palabras por medio da súa reprodución; así, cada

vez que se escoiten ou se emitan os devanditos vocábulos, actívanse nos

cerebros da audiencia o marco ou conxunto de marcos impostos (ibid.). Estes

marcos de referencia son estruturas cerebrais que forman parte do

inconsciente cognitivo da xente, pero non se poden acceder de forma

consciente. Tan só as podemos apreciar a través das súas consecuencias: o

noso xeito de razoar, a linguaxe e o que se entende por sentido común (ibid.).

Moitos temas que pasan ao espazo público levan unha acumulación tal de

‗marcos‘ que resulta moi difícil resistir ás inercias xeradas. O que subxace a

esta dinámica é unha forza centrífuga que absorbe calquera novo punto de

vista que se queira introducir no debate: ou branco ou negro, comigo ou

contra min, abaratando o propio pensamento con dicotomías estériles. Disto

non se escapa a proxección interior e exterior da cultura galega e mais as

relacións entre a Lusofonía e Galicia: feitos clave que conforman o contido do

primeiro punto de soldadura deste libro (“Traducindo Galicia para o

mundo”). Nestas augas toldadas é necesario construír un parapeto para parar

e observar con detalle o que acontece. Nun ton utópico, mais implicitamente

político, preténdese falar de modo diferente e, así, pensar de modo diferente

(ibid.). Por iso, óptase pola claridade respecto a esta problemática dende tres

enfoques e métodos tanto ensaísticos como de investigación que queren

aproximarse ás necesidades de tradución entre a cultura galega e a actualidade

global.

Rosa Aneiros (capítulo 1.1) propón unha meta: recoñecer que existimos.

Para achegarse a ela, inicia cunha diagnose do estado das debilidades, ameazas,

fortalezas e oportunidades (DAFO) da cultura galega e da súa proxección

exterior nun contexto mundializado. Argumenta que a cultura galega non se

debe agochar na súa excepción cultural nin no feito de ter unha lingua

minorizada, a fin de non quedar paralizada por sentimentos de inseguridade

inapropiados. Se se quere existir fóra, primeiro cómpre recoñecer a nosa

propia existencia, un traballo que vai da man dun reforzo continuo da

autoestima. Con todo, para a poder adquirir e estabilizar é indispensable que

unha cultura se recoñeza, non como unha periferia, senón como centro.

Débese colocar no epicentro cultural do mundo, sobre todo tendo en conta as

innúmeras oportunidades das que dispón Galicia. Alén de saber manexar os

medios de comunicación en xeral e internet en particular, a cultura galega debe

saber converter as armas de destrución masiva da globalización en armas de

construción masiva. Para iso precísase de vontade institucional e dunha

concorrencia competitiva, en que a xestión e o financiamento non dependen

dunha soa administración, nin dun só goberno, posto que a política da

subvención constante non crea máis ca debedoras e debedores. Deféndese a

iniciativa empresarial e do marketing comercial para que a implicación das

empresas galegas na divulgación cultural, por medio de incentivos fiscais, non

continúe a ser unha quimera. Por outra banda, a autora non esquece unha

parte primordial para que todo este proceso funcione: a reclamación dunha

formación continua do receptor interior. Sen a inculcación dunha aprendizaxe

e creación de hábitos culturais á cidadanía, non se xera a posta en valor da

cultura propia e, xa que logo, non permitiría competir coa globalización

imposta.

Ao fío da liña de actuación xeopolítica, encetada no capítulo anterior,

Burghard Baltrusch (capítulo 1.2) desenvolve unha argumentación pragmática

tocante ás conveniencias e inconveniencias estratéxicas dunha asociación de

Galicia ao mundo lusófono. Asegura que Galicia sairía favorecida debido ao

seu talento histórico innato de traducirse e deixarse traducir. A cuestión se

Galicia debe ou non debe formar parte da Lusofonía vén sendo hipotecada

por polémicas e secuestrada por diversos tipos de discursos ideolóxicos, que

aínda dificultan unha aproximación pragmática e futurible. Ora ben, contra

esas polémicas e secuestros, o autor esboza un inventario comparativo dos

diferentes discursos ideolóxicos arredor do tema, incluíndo unha visión crítica

e poscolonial sobre a propia Lusofonía. Desde a perspectiva da tradución

cultural (Bhabha) arguméntase que unha potencial asociación de Galicia á

Lusofonía significaría apoderarse por vez primeira da propia historia para

crear a súa propia contemporaneidade e proxectarse de forma planificada cara

ao exterior. Con todo, dentro dun panorama globalizado, transcultural e

transdiscursivo, con persoas, ideas e valores en constante migración e

mestizaxe, non habería lugar para esencialismos fundacionais. As miraxes

míticas da unidade lingüística e ortográfica e a do paraíso perdido da unidade

cultural precisarían ser abandonados a favor dun modelo poscolonial e

transnacional de identificacións culturais híbridas. Os campos sociais

transnacionais luso-galegos son de carácter difuso. Malia isto, dispoñen de

redes que representan un importante capital social, do que a emigración galega

foi unha das precursoras. As súas identidades culturais portátiles (Rivas)

representan unha das máis poderosas traducións culturais que foron

actualizando a decimonónica identidade nacional cara a un modelo cada vez

máis transnacional e cosmopolita.

Nun sentido comparable, Agustín Fernández Paz (capítulo 1.3) reclama que

Galicia tome consciencia da súa valía e do feito de ser irrepetible, co obxectivo

de abrir un lugar propio no mundo. De forma parella á meta de Rosa Aneiros,

o autor inicia o seu ensaio cunha premisa central: un artista nunca é periférico.

Porque calquera persoa que traballe no mundo da creación cultural

forzosamente tense que localizar no centro do mundo e todo o que o circunda

convértese nunha inmensa periferia. Despois de todo, a súa proposta de

actuación céntrase na defensa dunha sociedade galega que aposte pola ―Galiza

Global‖ (Valdehorras e Miranda), unida ás outras sociedades a través da

comunicación, transversalidade e innovación. Emporiso, ante unha realidade

galega caracterizada por elites financeiras e empresariais que, en grande

medida, están aínda de costas ao país, xunto cunha parte da poboación a negar

a súa identidade cultural, esbózase o reto de facerse oír no concerto mundial

das culturas e de ocupar un lugar no mundo. Contra a imposición dos

produtos culturais dende os Estados Unidos e, a escala menor, do Estado

español, urxe explorar todos os camiños posibles para explotar a posición

privilexiada de Galicia: cun pé en Europa e outro en Latinoamérica. Igual ca

música feita desde Galicia soa por tantos lugares do mundo, habería que

conseguir o mesmo para as demais formas de expresión cultural e tomar

consciencia de ter unha voz orixinal que pode estar á altura da de calquera.

Insistindo no dito con anterioridade, a para/tradución é un continuo devir

procesual a múltiples niveis, basicamente diacrónico-sincrónico e diastrático-

sintrático. O dinamismo da ‗materia‘ a tratar está caracterizada pola evolución

constante, con todo, hai que facer dúas puntualizacións: por unha banda,

evolución non significa que exista un obxectivo único e concreto, nin que as

mudanzas representen un ‗progreso‘; e pola outra, a estabilización de calquera

elemento é só momentánea e representa en si un mecanismo de

transformación. Polo tanto, a variación e a enorme cantidade de variables en

xogo son algo normal e non algo excepcional.

Isto permite pasar a unha lectura aberta dende múltiples disciplinas. Se hai

algo que debe caracterizar á tradutoloxía é a intersección, unha esixencia que

vén dada polas características dos fenómenos que se estudan. Tamén requere

unha toma de conscienca por parte das persoas que traballan de forma directa

ou tanxencial neste campo coa necesidade de ter un abeiro terminolóxico

común e, asemade, construír un espazo transdisciplinar onde presentar os

desenvolvementos teóricos e metodolóxicos daqueles campos e disciplinas

científicas afins, sen facer distincións. É a oportunidade de establecer unha

vertebración coherente e plástica, unha pluralidade e unha definición

consecuentes do seu núcleo, do seu corpo e das súas metodoloxías.

Por iso, en contraste co carácter máis especulativo e político dos capítulos

anteriores, o segundo punto de soldadura deste libro (“Cara a unha crítica

da tradución”) tenta avanzar na necesidade de establecer un campo de

investigación da tradución inserido dentro das dinámicas sociais e contextuais.

Así, se se quere chegar a entender os fenómenos culturais dunha forma

complexa, non se poden desvincular das súas realidades. Debido ao reducido

espazo, tan só ofrecemos algúns dos aspectos que circundan o labor de quen

traduce (ideoloxía, análise do discurso, crítica e recepción de obras traducidas,

etc.) e a funcionalidade dos produtos tradutivos en sistemas culturais

diglósicos (normalización lingüística, terminoloxía, etc.).

A modo de presentación dos compoñentes paratradutivos, Xoán Manuel

Garrido Vilariño (capítulo 2.1) establece un estado da cuestión sobre as

relacións entre a ideoloxía e a tradución, centrándose nas responsabilidades do

suxeito tradutor, en calidade de mediador nas relacións interculturais.

Primeiramente, descríbense os espazos do texto e do paratexto onde

interveñen as crenzas e valores das sociedades receptoras do elemento

cultural, o cal pretenden incorporalo ao seu acervo. Logo, distínguese entre

ideoloxía consciente e inconsciente, amais dos tipos de modificacións textuais

que poidan xerar. Co obxecto de alicerzar a súa argumentación neste punto,

apóiase nunha comparación entre varios fragmentos do Se questo è un uomo de

Primo Levi, no orixinal italiano, coas súas versións en francés, inglés e

castelán. A partir das modificacións observadas na versión inglesa, e ante a

imposibilidade de poder denominala tradución, porque manifesta unha

manipulación ideolóxica inexistente no orixinal, habilítase o termo de

paratradución. E, finalmente, preséntase a xénese do concepto e o grupo de

investigación que elabora os seus postulados e aspiracións por se converter

nun concepto capaz de abranguer os máis diversos aspectos do coñecemento

do ser, das linguas e das culturas.

Focalizando a problemática da tradución literaria cara á recepción de textos

nun determinado sistema literario, Ana Luna Alonso (capítulo 2.2) propón

tratar este tema dende as recensións críticas nos suplementos culturais dalgúns

xornais. A partir dun corpus a partir da prensa galega dos últimos anos (A

Nosa Terra, na sección de cultura; Faro de Vigo, no suplemento Faro da Cultura;

e La Voz de Galicia, no suplemento ―Culturas‖), analiza e clasifica as

recensións de traducións literarias cara á lingua galega. Despois dunha análise

sistemática do seu corpus, conclúe que as crítica emiten xuízos de valor

imprecisos, con poucos ou nulos fundamentos, tendo en conta que xa per se os

criterios para determinar a calidade da tradución literaria non son sistemáticos.

E remátase coa proposta dunha solución con algúns puntos que deberían

tratar este tipo de críticas: (i) falar da persoa que traduce; (ii) de como traduce;

e (iii) do produto e resultado da súa tradución.

Continuando co exercicio de diagnose, Olga Castro Vázquez e Craig

Patterson (capítulo 2.3) presentan un ensaio no que deseñan o marco histórico

máis recente da tradución de textos literarios galegos no espazo británico

(1995-2005). Alén da perspectiva historiográfica, faise unha análise das

condicións de tradución e edición de cada unha das obras. De aí deriva a

reflexión verbo das asimetrías nas relacións interliterias entre Galicia e o Reino

Unido. Preténdese destacar a importancia da tradución da literatura galega

cara a outros sistemas como o británico (que dispón dun sistema robusto), na

medida en que contribúe ao aumento da autoestima cultural e da consciencia

de identidade nacional galega. Así mesmo, a tradución de literatura galega ao

inglés connota toda unha interacción entre os intereses comerciais, filosóficos

e artísticos e implica para quen traduce unha serie de dificultades prácticas nun

contexto específico, cultural e global. E, como coda, interróganse as leis

(moitas veces) imprevisibles do mercados de literatura estranxeira e galega

traducida nos países anglófonos, particularizando na actividade de traducir o

texto canónico galego Sempre en Galiza de Castelao ao inglés.

Na vertente audiovisual da tradución, Xoán Montero Domínguez (capítulo

2.4) pon de relevo a importancia e as dificultades da dobraxe de produtos

sudamericanos na Televisión de Galicia (TVG). O autor divide o seu traballo

en dous grandes bloques. O primeiro trata de dilucidar, en xeral, o rol da TVG

no proceso de normalización da lingua galega e, en concreto, a funcionalidade

e rendemento dos produtos audiovisuais en galego. A segunda parte concreta

as liñas xerais do anterior: o valor da dobraxe de telenovelas sudamericanas.

Malia seren obras percibidas como ‗menores‘, non deixan de ter os obstáculos

habituais da tradución realizada neste ámbito. Despois dunha relación

completa das telenovelas emitidas entre 1985 e 2005, faise un percorrido por

casos conflitivos de léxico, fórmulas e fraseoloxía ao vertelos ao galego. Isto

leva a tensionar e actualizar o repertorio lingüístico. Conclúese que a dobraxe

de telenovela resulta unha peza de valor no proceso de normalización que

tende a ser ignorado.

E, para rematar, Liliana Valado (capítulo 2.5) completa o feito normalizador

da tradución dende o punto de vista dun dos seus soportes máis importantes:

o libro. As investigacións da autora poñen enriba da mesa o carácter de ben de

consumo deste obxecto na sociedade actual. Esta consideración leva implícito

que se trata dun produto sometido ás normas concretas do mercado editorial.

Tendo en conta estas premisas, a autora concreta a súa postura mediante a

análise tradutolóxica de dous exemplos: (i) casos de tradución de literatura

infantil e xuvenil e (ii) a publicación de textos escolares vertidos ao galego.

Amosa a relevancia que teñen os factores externos ao propio produto cultural.

Conclúese que boa parte da toma de decisións das editoriais vese afectada

polo comportamento do mercado, converténdose no auténtico protagonista á

hora de determinar que se traduce (a pesar de actuaren nun segundo plano).

As propias taxonomías dan a falsa impresión de estabilidade das actividades

culturais. A pesar de que a música, literatura, pintura, escultura, entre outras,

teñen canles e códigos de seu, vén de vello a interacción entre elas (cf. a figura

retórica da ekphrasis): pintar con palabras, imaxes feitas música, música feita

con trazos de pintura, ritmos a golpe de sílabas tónicas. A forma propia de

cada arte non impide que haxa unha ‗tradución‘ semiótica de códigos e canles.

Xa Picasso, púñao en práctica, cando asegurou que a pintura é poesía.

Emporiso, o transvase tanto entre diferentes sistemas semióticos como

entre sistemas iguais (por exemplo na translación entre códigos lingüísticos)

trae unha pregunta no fardel: nese camiño, que é o que se gaña e que é o que

se perde? É este o risco inherente á práctica tradutiva: un sentimento de perda

e, asemade, unha loita imposible por unha restauración que nunca terá unha

versión definitiva. Pero os códigos e canles pódense descodificar para seren

reescritas, posteriormente, noutras propostas de codificación e novos

soportes. A performance é un dos exemplos que entrarían dentro destes

parámetros (cf. infra), onde reside unha dimensión importante da tradución &

paratradución: a análise e o estudo do que está implicado na conversión de

elementos culturais, dende os aspectos máis pequenos ata os máis grandes.

En efecto, existen múltiples modalidades de transferencia semiótica que

conforman un tren interminable de posibilidades. No terceiro punto de

soldadura (“Tradución, literatura comparada e recepción”) esbózanse tres

en concreto. En primeira instancia, faise unha sondaxe nas relacións entre

dúas formas semióticas: a pintura e a narrativa no contexto da modernidade.

A continuación, escúlcase no carácter mestizo da performance a traves dun

exercicio comparativo entre tres autores. E, finalmente, explórase a recepción

da literatura brasileira nas catro linguas oficiais de España.

Vexamos, pois, con máis detalle cada unha das tipoloxías que se van a son-

dar.

É posible formular unha tradución ‗pictorico-narrativa‘? Carlos Paulo

Martínez Pereiro (capítulo 3.1) indaga na disgregación ficcional de Clarice

Lispector e Lois Pereiro a partir do concepto das pinturas literarias. Para iso,

enfróntanse as discursividades d‘Água viva (Ficção), de Clarice Lispector, e da

novela inconclusa Náufragos do Paradiso, de Lois Pereiro. Os dous proxectos

ficcionais presentan unha esvaecida trama narrativa que, diluída en lirismo e

emblemas referenciais da plasticidade, solicitan un lector activo. Neste

percurso, aténtase ao trasfondo de ‗atracción imantada‘ dos campos literario e

plástico, (con)fundidos nos dous discursos, con diferente entidade e

procedementos, mais coa coincidente centralidade da imaxe, do imperio da

ollada, do carácter non ecfrástico e mais da vontade de arranxo, orde e

arrumación no inestable territorio do ‗Caosmos‘. Co concepto das pinturas

literarias —no sentido actualizador da modernidade— preténdese responder ás

seguintes preguntas: como se desenvolve a presenza da pintura nas palabras?

Como funciona o pensamento plástico que as sustenta e ‗explica‘? Perséguese,

pois, aprehender e comprender a importancia subterránea da plasticidade e de

referentes vertebrais do legado sintáctico da modernidade, procurando a

reconstrución do mínimo de sinuosa (in)coherencia —sen a cal a lectura se

inmobiliza e se perde— destas escritas ‗derivadas‘ e situadas nun movemento

de ‗esvaramento‘ para outra cousa e nunha situación de devir constante en

intersticial terreo de ‗escorregamentos‘.

A segunda das modalidades a tratar é a performance. Este xénero conforma

un bo exemplo da capacidade de reestruturación do sistema artístico. Unha

vez posta en cuestión as canles e códigos artísticos, configúrase unha nova

forma de entender a arte netamente híbrida. Pero tamén, unha nova forma

cunha linguaxe de seu, aspecto que Alberto Valverde Otero (capítulo 3.2)

profunda a partir do cotexo de tres autores: Antón Reixa, Adolfo Luxúria

Caníbal e Arnaldo Antunes. Cunha perspectiva comparada, paratradutiva e

lusófona, comézase cunha reflexión sobre a performance como xénero

literario que nace da ruptura entre diferentes artes. Comézase cunha reflexión

sobre a performance como xénero literario que nace da ruptura entre diferentes

artes. Se ben se parte dunha pequena tradición que existe verbo da reflexión

deste aspecto nos estudos literarios galegos, tamén se destaca que noutras

latitudes os estudos da performance se están configurando como unha marca

da posmodernidade. Para isto revisítanse etapas da historia da literatura e da

arte do século xx que nos facilitan vías de entendemento desta nova praxe.

Dende este enfoque performativo defínense os trazos máis representativos

dos tres creadores cunha intención comparatista e destácase a súa faciana

interxenérica e performática no contexto das súas respectivas obras e culturas.

Dun xeito máis intenso ou case imperceptible, sempre nos sobrevoa a

dúbida do espectro da (in)traducibilidade. Así e todo, as traducións fanse e

funcionan, con maior ou menor fortuna. Umberto Eco non andaba

desencamiñado cando afirmou que o idioma de Europa é a tradución. Neste

sentido, Áurea Fernández Rodríguez (capítulo 3.3) ofrece unha visión global

da literatura brasileira traducida ás catro linguas do Estado español (catalán,

español, éuscaro e galego) nos anos que levamos do século XXI, para estudar a

súa recepción e o lugar que ocupa no sistema literario nacional. Unha vez

elaborada unha lista de obras traducidas, editadas e distribuídas en España

(excluíndo as que se editaron en América Latina), contrástase a súa acollida e

o interese dalgunhas obras literarias brasileiras en cada unha das linguas

mencionadas.

Demóstrase que a lista de autores brasileiros traducidos en España destaca

pola escaseza tanto na combinación lingüística portugués>español como nas

demais combinacións do portugués cara ás linguas minoritarias. Se ben que a

balanza do número de traducións se incline cara as linguas con maior número

de falantes e/ou lectores, a edición obedece a unha serie de esixencias

específicas: a expectativa do público, a dos mediadores e asesores ou axentes

literarios informados, dos lectores especializados e evidentemente a dos

tradutores cualificados. Se a lista de títulos traducidos da literatura brasileira é

pouco nutrida, en Galicia a porcentaxe aínda é bastante máis exigua: o

portugués non está dentro dos criterios de selección dos responsables das

principais editoriais galegas por entender que se trata dunha lingua pouco

opaca para o público lector culto en Galicia. No entanto, algunhas obras

brasileiras en lingua galega gozaron dunha boa acollida que mesmo

sorprendeu aos responsables das edicións, o que demostra que a tradución

planificada e unha boa escolla dos títulos a traducir son rendibles para as

empresas e un público que pide diversidade e orixinalidade.

A construción colectiva dun imaxinario social parte de redes complexas de

información, tanto de índole cultural (ideacional, política, económica, social,

etc.) como biolóxica (correlatos neuronais, emocións, estrutura cerebral,

etc.).17 Varían, transfórmanse, estabilízanse, reprodúcense así como dán forma

ao pensamento.18 Non é de extrañar, pois, que en moitas ocasións, as

‗polaroids‘ estáticas que facemos do noso arredor pensen por nós (cf. supra os

marcos cognitivos de Lakoff). É fácil caer vítima do conforto que isto

proporciona: cávase unha valeira para, despois, atrincheirarse dentro e ser

inmune a calquera información exterior que contradiga os seus postulados.

Mais o simple feito de que haxa factores de desestabilización (movementos

migratorios, por exemplo) xera dúas dinámicas contrapostas: por unha banda,

aumenta a diversidade do sistema, pero, pola outra, créase unha conflitividade

e resistencia que trata de derrubar a comodidade das imaxes creadas e que, a

posteriori, se recomporán doutra maneira.

17 As teorías da complexidade infiren reglas simples a partir da análise dunha grande canti-dade de comportamentos individuais para, así, desenvolver simulacións que permiten en-tender as interaccións de forma máis controlada (Steward 2008: 259, cf. tamén Tom Ray e o seu proxecto Tierra, <http://life.ou.edu/tierra/> [23.11.2009]). 18 Cf. Berlin (1969) e Weber (2005). Sobre as metáforas do pensamento, cf. Lakoff & John-son (1999: 235-266).

Así, o cuarto punto de soldadura, “Tradución e cultura” proporciona

algunhas coordenadas non só da emigración galega, senón tamén do seu radio

de acción dende a perspectiva das sociedades receptoras. Os dous primeiros

capítulos deste bloque dan a oportunidade de nos situar na banda das

sociedades que recibiron a emigración galega, concretamente a de Cuba.

Como representan as galegas e os galegos? Para respondelo, Astrid Santana

Fernández de Castro (capítulo 4.1) analiza esta representación a partir do

documental cubano recente. Estes produtos audiovisuais resultan ser

actualizacións do diálogo sobre a galeguidade na illa. Propician a iluminación

de zonas vitais do proceso intercultural, procedentes das historias íntimas da

xente común, que forman o fluxo da inserción e transculturación dos galegos

en Cuba. A pesar de seren documentais cun valor informativo, tamén

propoñen unha orquestración narrativa e dramática destas ‗vidas de galegos‘,

ofrecéndose simultaneamente como produtos históricos e documentos

emotivos dos significados da emigración.

Mentres que José F. Colmeiro (capítulo 4.2) para dar resposta ao asunto da

representación dos/das galegos/as por parte dos habitantes da illa, usa a ter-

ceira novela do escritor cubano Miguel Barnet, Gallego (1981). Esta peza

narrativa desafía as ríxidas nocións preconcibidas da identidade e a formación

nacional, así como o status da literatura testemuñal fronte á realidade histórica.

En realidade, o autor cubano teoriza sobre a complexidade social e individual

da emigración, proporcionando unha visión da realidade que se interroga

sobre as dificultades e solucións. Detrás dunha suposta transparencia, a

hibridade cultural e textual goberna tanto os procesos da construción da

identidade como os da creación literaria. As fronteiras establecidas son

sistematicamente cruzadas e, en consecuencia, orixínase unha nova realidade

híbrida, produto da con-fusión de diferenzas, polaridades e definicións

categóricas. Así mesmo, a permeabilidade da realidade documental e a ficción

literaria na obra de Miguel Barnet xera unha nova forma de hibridade

narrativa que redefine as convencións dos xéneros literarios. E, asemade,

problematiza o status tradicional do suxeito falante-escribente na literatura

testemuñal. Pola outra banda, a inestabilidade fundamental que caracteriza a

experiencia migrante desafía a idea monolítica de identidades culturais e

nacionais como esencias puras e fixas, sen por iso borrar as súas continxencias

culturais específicas.

Outra porta de acceso ao coñecemento da realidade social son os mass

media. Na actualidade, a forza e difusión da televisión, por exemplo, exerce un

enorme poder sobre quen a ve. Amais, facilita a propagación de ideas e

preconceptos (imaxinarios sobre inmigración, entre outras posibilidades) con

moita máis rapidez e eficiencia. Nesta liña, Renata de Paula Trindade Rocha

(capítulo 4.3) centra o seu interese na funcionalidade e comparación de dúas

canles de televisión públicas: a Televisión de Galicia e a Televisão Educativa

da Bahia, situada no Estado da Bahia (Brasil). Búscase comprender cal é o

radio de acción e interferencia na sociedade das compañías públicas de

televisión, dende a formación e mantemento das identidades rexionais, ata a

capacidade de participación na formación e difusión de determinadas

identificacións culturais. En definitiva, proponse que o debate sobre a

televisión pública teña como obxectivo construír formas de xestión

independentes e modos de estabilizar a calidade da programación.

Así e todo, os medios de comunicación non son as únicas vías de presión

na toma de decisións do día a día das persoas. Non hai que ir moi lonxe para

atopar formas de poder porque a realidade humana é intrinsecamente social.

Xa que logo, o líquido amniótico da sociedade, en que se está somerxido, é un

campo de atracción e repulsión de múltiples e complexas interaccións que nos

afectan en calidade de persoas individuais. Isto vólvese máis complexo nunha

sociedade multicultural, tanto para a comunidade receptora como para o

grupo que se pretende integrar.

Un punto de equilibrio entre o mantemento da idiosincrasia propia e unha

porta aberta no país de acollida é o movemento asociacionista. A creación

dunha infraestrutura, autoxestionada polas socias e socios, é o exemplo do cal

parte Olga Fernández Nogueira (capítulo 4.4) para nos presentar a práctica

asociativa da comunidade galega en París, onde sobrancea o papel da música

como elemento aglutinador de grupo. Dende o contexto do asociacionismo,

analízanse os elementos que se foron pondo en xogo co obxectivo de manter

viva unha cultura lonxe do seu país de orixe, e como estes elementos foron

evolucionando ao longo das últimas décadas. Sendo a música unha das

linguaxes máis universais, capaz de transpasar fronteiras e chegar aos

corazóns, ela foi, desde o comezo do asociacionismo galego na emigración, un

elemento fundamental para xuntar os emigrantes e favorecer a continuidade

da cultura galega no exterior. A través dela exhibíase a cultura galega: os

ritmos, as melodías, a lingua, as comidas, o calendario festivo, a bandeira, o

himno, etc., permitindo visibilizar a comunidade galega no país de acollida,

integrar a persoas non galegas, e darlles visibilidade ás mulleres.

E, finalmente, Bieito Romero (capítulo 4.5) repasa algunhas das figuras

máis senlleiras, aínda que pouco coñecidas, da música de gaita na emigración

galega en América e que destacan como protagonistas dun transvase cultural.

No contexto dos Estudos de tradución, a lingüística informática e, en

particular, a tradumática e a localización experimentaron un crecemento

exponencial. Non é un feito illado, en realidade é un campo de investigación

en que converxen obxectivos comúns dende camiños diverxentes:

lexicografía, terminoloxía, neoloxía, corpora lingüística, conversión texto-voz,

informática, etc. Esta liña é a que percorre o derradeiro punto de soldadura

(“Ferramentas da tradución & paratradución”), que integra a vertente

máis pragmática do libro. A vitalidade que experimenta este eido daría pé a

análises do máis variado carácter. Con todo, temos que centrarnos en tres

aspectos básicos: o uso de bases de datos, a terminoloxía e a conversión texto-

voz.

A apertura dixital leva un cambio sen retorno en boa parte do labor de

investigación. Xa non pola creación de ferramentas que aceleran o

procesamento de datos e mais o seu tratamento, senón pola concepción de

redes, onde se comparten informacións e descubertas. O coñecemento é de

carácter cooperativo, en liña co enfoque da web 2.0. Esta nova versión da web

—xunto coa chegada da web semántica, a 3.0— representa o que se deu en

chamar hive thinking, aínda que esta reciprocidade significa ás veces unha

autopromoción. De forma análoga, dase a ciencia 2.0, ou sexa, comunidades

investigadoras que presentan os seus resultados na rede e colaboran con

outras sen necesidade de compartir un espazo físico.

Internet, pois, proporciona unha plataforma para pór aplicacións en liña

cunha dupla función: por unha banda, a creación e xestión de ferramentas que

automaticen o procesamento de datos e, pola outra, facilita o fluxo

informacional, isto é, a comunicación entre persoas que traballan no mesmo

ámbito para que poidan proseguir as súas pescudas dende unha base

consolidada. Secasí, as liñas de traballo non teñen que ser converxentes, máis

ben, os nós comúns posibilitan rozar en terreos inexplorados.

Consonte con estas coordenadas, os membros do grupo BITRAGA da

Universidade de Vigo19 (capítulo 5.1) presentan A Biblioteca Dixital da

Tradución (1980-2005).20 Este proxecto de investigación, financiado polo

Ministerio de Educación e Ciencia e mais o feder, ofrece un censo de todos

aqueles textos literarios traducidos cara ao galego e dende o galego entre 1980

19 Ana Luna Alonso (investigadora principal), Burghard Baltrusch, Gonzalo Constenla Ber-guerio, Áurea Fernández Rodríguez, Iolanda Galanes Santos, Xoán M. Garrido Vilariño e Silvia Montero Küpper. 20 Accesible en <http://www.bibliotraducion.uvigo.es>.

e 2005; amais doutros datos que circundan ás obras, tales como quen as

traduciu ou a súa tipoloxía textual. Polo momento, nesta primeira versión só

se recolleron aqueles libros publicados en formato papel, mais en próximas

revisións rexistraranse diferentes formatos electrónicos.

No que atinxe ás posibilidades concretas de consulta da base de datos,

permite ao mesmo tempo contrastar información en vertical e horizontal:

estudo da recepción (dende e cara ao galego) de autores, de xéneros, de

linguas e culturas traducidas, etc. Non obstante, inmediatamente despois dun

inventario, vén unha fase de diagnose. Este catálogo proporciona unha

radiografía fidedigna á hora de analizar os movementos xerais e as carencias

da tradución no sistema literario galego. Abre un foro onde todos os axentes

implicados na produción editorial galega poden aproveitalo a fin de planificar

unha política de tradución ao galego e dende o galego.

Sexa como for, a tradución é un ximnasio onde ‗pór en forma‘ os resortes

dunha lingua. En boa medida, unha parte débese á terminoloxía e á neoloxía

que son mecanismos que perpetúan un modo ‗actualizador‘ das necesidades

de designación dunha lingua nunha sociedade da información pola que

pululan unha inxente cantidade de vocábulos novos. A entrada e convivencia

de elementos lingüísticos alleos e autóctonos nunha lingua x sempre ocasiona

tensións, aínda que haxa xeitos de as suavizar (por exemplo, o prestixio do

inglés como lingua franca). Neste contexto, tradución especializada e

terminoloxía son dúas caras dunha mesma moeda, a calidade dunha repercute

na outra e viceversa.

De feito, en linguas minorizadas en proceso de elaboración dun corpus

terminolóxico especializado, como no caso do galego, a realización de

traducións científico-técnicas é un labor dificultoso: carencia de instrumentos

terminográficos nalgunhas áreas desta póla do saber, escasa documentación

científica para a validación de termos, etc. A estas dificultades que engadirlles

unha faceta pragmática: non tería ningún sentido que se propoñan solucións

terminolóxicas, se a comunidade de usuarias e usuarios non as utiliza. Como

conseguilo é parte do proceso de normalización lingüística.

Por estes e outros interrogantes transita o estudo de Iolanda Galanes

(capítulo 5.2). Nel, a autora inspecciona os procedementos, recursos,

estratexias e criterios para elaboración de terminoloxía científico-técnica en

galego. Co fin de explicitar a toma de decisións e un método útil para se

enfrontar a esta tipoloxía textual, particulariza a súa análise nun corpus moi

concreto: dúas traducións de divulgación científica dende o francés ao

galego,21 e a elaboración dun glosario especializado22 cuns 300 termos en

francés e equivalencias en inglés, a partir dos cales debía atopar

denominacións en galego. Ao cabo, o feito de amosar todo o proceso de

tradución e de escolla terminolóxica con detalle, transforma este artigo nunha

ferramenta práctica á hora de realizar traducións de textos especializados nun

contexto como o galego.

Invoquemos un futurible: ata hai ben pouco resultaría impensable ‗adestrar‘

software. Agora, as aplicación de conversión texto-voz e voz-texto ofrecen

esta opción. Unha vez ‗acostumadas‘ á dicción do usuario, permiten

transformar un texto en voz, e tamén facer o proceso á inversa: converter a

voz en texto. As tecnoloxías de síntese de fala están saíndo fóra dos redutos

da especialidade, popularizándose en moitos dispositivos de uso cotiá. Tal é

así, que un mercado tan alleo, nun principio, como o dos videoxogos ofrece

algúns trazos da conversión texto-voz e voz-texto naqueles dispositivos

provistos de cámaras. Nun principio, aparatos e aplicacións informáticas tan

dispares como axentes conversacionais; sistemas que facilitan a vida a persoas

con necesidades especiais; programas que permiten ‗ler‘ a un móbil ou un

computador, transformando unha imaxe en voz; software para o ensino de

linguas; módulos de síntese de fala en pda e aparellos médicos de

monitorización de doentes, etc. Todo isto ten en común a integración de

sistemas de síntese da fala.

O melloramento destas tecnoloxías outorgan un campo de investigación

potente no procesamento informático de linguas naturais, no cal tamén se

están a adentrar os estudos galegos. Xa existen numerosas solucións para os

problemas de conversión grafema-fonema, pero Daniela Braga e Xosé Ramón

Freixeiro Mato (capítulo 5.3) propoñen un modelo baseado en regras

lingüísticas para o caso do galego, ideando un algoritmo de conversión

grafema-fonema do galego para o integrar en sistemas de síntese de fala. En

liñas xerais, a arquitectura do sistema consta de tres fases: primeiramente,

recibe un input, que neste caso será un texto en galego; logo, o texto é

convertido en etiquetas fonéticas, tendo sido desenvolvido para este efecto un

sistema sampa para o galego, sustentado nos xa existentes para o portugués e

o castelán; e, por último, o output do sistema é a transcrición fonética en

sampa, que será ligada a un motor de síntese baseado en hmms (Hidden 21 As dúas obras son as seguintes: (i) Guérin-Marchand, C. (1997). Les manipulations géné-tiques. Paris: Presses Universitaires de France; e (ii) Delsol, M. (1998). L´hérédité des caractères acquis. Paris: Presses Universitaires de France. 22 Houard, G. (coord.) (2005). Lexique panlatin de bioéthique. Ottawa: Bureau de la traduction du Canada.

Markov Models). Ao probar o sistema, os resultados obtidos revelaron unha

taxa de acerto de preto de 98,50%. Con todo, o balance da eficiencia do

sistema non queda só en emitir as súas bondades, senón que se identifican os

problemas e se propoñen remedios a eles.

Coda e punto de saída

Esta visión exposta do complexo duns estudos galegos de tradución e

paratraducoión é naturalmente parcial e non pode ilustrar toda a amplitude da

posibilidade de converxencia entre estudos galegos e o translation turn. Os

puntos de soldadura son interseccións que levan para un lado e para o outro,

abrindo espazos e querendo colocar novas preguntas. Mais todo este nobelo

de cuestións leva directamente á tradución e ao seu contexto (a

paratradución), partindo dos actos máis cotiáns ata os relacionados coas novas

tecnoloxías, dende os produtos televisivos ata á literatura ou o imaxinario

social. A tradución e paratradución constitúen unha das pezas chave para

describir e analizar os fenómenos culturais na súa condición permeable,

mesturada e mestiza. Con todo, este tráfico de información, que foxe do

control individual e colectivo en boa parte, xera distorsións, paradoxos e

resistencias ás constantes transformacións dos sistemas culturais. Ao final,

cultura e tradución non son reducibles á lingua.

Por onde imos levamos unha ‗cultura portátil‘, dentro e enriba da cabeza.

Non está pechada, vaise impregnando do seu contexto, ocasiona rozaduras,

pero tamén entendementos. Estes acontecementos tradutivos son redes

inmensas de información difíciles de contornar, polo que se fai indispensable

saír do abeiro das certezas e pór os pés en terreo inexplorado e netamente

transdisciplinar. Neste sentido, Soldando sal propón unha interrogación da

capacidade da tradución, no seu sentido máis amplo, no seu papel privilexiado

que ten na transformación cultural e dende áreas de traballo dispares (política,

medios de comunicación, literatura comparada, informática, terminoloxía,

música, migración, etc.). Co presente volume esperamos poder iniciar

algunhas destas interseccións dunha cartografía dos estudos galegos de

tradución e paratradución do futuro.

Archibald, P. (2007). ―A response to Alberto Moreiras‖, Social Text 25, 123-125.

____ (2007a). ―Urban transculturations‖, Social Text 25, 91-114.

Ariely, D. (2008). Predictably Irrational. The Hidden Forces that Shape Our Decisions. New

York: HarperCollins.

Aunger, R. (ed.) (2000). Darwinizing culture. The status of memetics as a science. Oxford &

New York: Oxford University Press.

____ (2002). The Electric Meme. A New Theory of How We Think. New York: Free

Press

Azougarh, A. (1996). Miguel Barnet: rescate e invención de la memoria. Genève: Editions

Slatkine.

Baceiredo, R. (2006). O suxeito posmoderno. Entre a estética e o consumo. Vigo: Galaxia.

Bagno, M. [1999] (432006). Preconceito Lingüístico – o que é, como se faz. São Paulo: Ediç-

ões Loyola.

Badiou, A. (2007). El ser y el acontecimiento. [Trad. de R.J. Cerdeiras, A.A. Cerletti e N.

Prados]. Buenos Aires: Manantial.

Ballester Casado, A. (2001). Traducción y nacionalismo: la recepción del cine americano en Es-

paña a través del doblaje (1928-1948). Granada: Editorial Comares.

Baltrusch, B. & G. Constenla Bergueiro, A. Fernández Rodríguez, I. Galanes Santos,

X.M. Garrido Vilariño, A. Luna Alonso & S. Montero Küpper (2008). ―El ob-

servatorio de la traducción en Galicia: A Biblioteca de Tradución‖. In Luis Pe-

guenaute et al. (eds.), La traducción del futuro: mediación lingüística y cultural en el siglo

XXI: La traducción y su práctica (vol. 1). Barcelona: PPU, 141-149.

Baltrusch, B. (1999). ―Filosofía e estética da ‗retranca‘ a súa intencionalidade e refle-

xividade en Suso de Toro e Antón Reixa‖. In D. Kremer (ed.), Actas do V Con-

greso Internacional de Estudios Galegos (vol. 2). Sada (A Coruña) & Trier: Ediciós

do Castro & Galicien-Zentrum der Universität Trier, 1037-1048.

____ (2004). ―Sobre o «transiberismo» como metanarrativa. José Saramago entre

universalismo e pós-colonialismo‖. In O. Grossegesse (ed.), «O estado do nosso

futuro». Brasil e Portugal entre identidade e globalização. Berlin: Edition Tranvía, 111-

133.

____ (2005). ―Mudança posue tudo… Acerca de tradución & paratradución da cultu-

ra‖, Grial 165, 38-45.

____ (2007a). ―É todo tradución? Elementos socioculturais, neurocientíficos e me-

méticos para unha teoría holística da para/tradución (I)‖, Viceversa 12, 9-38.

____ (2007b). ―O anxo da tradución: sobre a teorá da tradución crítica de Walter

Benjamin‖, Viceversa 13, 105-133.

____ (2008). ―Tradución e nación: Galicia entre a Lusofonía e o Posnacionalismo‖,

Grial 179, 60-67.

____ (2008a). ―Traduciendo entre la entropía y la subversión: la obra postmoderna

de Adilia Lopes‖, Iberoromania 65, 1-17.

____ (2008b). "Elementos para uma Crítica de Tradução e Paratradução – Teoria e

Prática no Caso das Traduções Culturais Modernistas", TradTerm: Revista Inter-

departamental de Tradução e Terminologia 14, São Paulo: USP, 15-50.

Baptista, M.ªM. (2000). ―Da Cultura Europeia à Lusofonia: Pensar o Impensado

com Eduardo Lourenço‖, Página Profissional de María Manuel Rocha Teixira Bap-

tista. Consulta: 02.05.2008. <http://sweet.ua.pt/~mbaptista/da%20cultura%

20europeia %20a%20lusofonia.pdf>

Barnet, M. (1985). Gallego. La Habana: Editorial Letras Cubanas.

____ (1995). ―Intervención especial «La historia como identidad»‖. In Memorias del

encuentro Cuba: Cultura e Identidad nacional. La Habana: Ediciones Unión, 213-

224.

Barros, M.J., R. Maia, K. Tokuda, F. Resende & D. Freitas (2005). ―HMM-based Eu-

ropean Portuguese TTS System‖. In Proceedings of Interspeech 2005 (Lisboa, 4-8

setembro de 2005). 2581-2584.

Barros, M.J. (2001). Estudo Comparativo e Técnicas de geração de Sinal para a síntese da Fa-

la. [Dissertação de Mestrado]. Porto: Faculdade de Engenharia da Universida-

de do Porto.

Basnett, S. (1991). Translation Studies. London: Routledge.

Batchelor, D. (2002). Cromofobia. Madrid: Síntesis.

Battella Gotlib, N. & Equipe IMS (2004). ―Memória seletiva. A descoberta do mun-

do‖, Cadernos de Literatura Brasileira (Clarice Lispector) 17-18, 8-43.

Baujín, J. A. (2002). ―Caminos del gallego en la cultura cubana‖. In Memorias I. La

Habana: Arte y Literatura, 169-180.

Ball, Ph. (2004). Critical Mass. How One Thing Leads to Another. New York: FSG Books.

Bauman. Z. (2003). Modernidad líquida. México: Fondo de Cultura Económica.

____ (2007). Vida líquida. [Trad. de Albino Santos Mosquera]. Barcelona: Paidós.

Benet-Martínez, V., J. Leu, F. Lee & M.W. Morris (2002). ―Negotiating bicultura-

lism. Cultural frame switching in biculturals with oppositional versus compati-

ble cultural identities‖, Journal of Cross-Cultural Psychology 33:5, 492-516.

Benjamin, W. (1991). Écrits français. París: Gallimard.

____ (1991a). Gesammelte Schriften (7 vols.). Frankfurt a.M.: Suhrkamp.

____ [1923] (1991b). ―Die Aufgabe des Übersetzers‖. In R. Tiedemann & H.

Schweppenhäuser (eds.), Gesemmelte Schriften (vol. 1). Frankfurt a.M.: Suhr-

kamp, 9-21.

____ (1992). ―Über den Begriff der Geschichte‖. In W. Benjamin, Sprache und Ges-

chichte. Stuttgart: Reclam, 141-154.

Bhabha, H.K. (1990). Nation and Narration. London & New York: Routledge.

____ (1994). The Location of Culture. London & New York: Routledge.

Black, A., K. Lenzo & V. Pagel (1998). ―Issues in Building General Letter to Sound

Rules‖. In 3rd ESCA Workshop on Speech Synthesis (Jenolan Caves, Australia, no-

vembro de 1998). 77-80.

Blackmore, S. (1999). The Meme Machine. Oxford: Oxford University Press.

Bolaño, C.R. Siqueira. (1988). ―Mercado brasileiro de televisão‖. Aracaju, Universi-

dade Federal de Sergipe, PROEX/CECAC/Programa Editorial.

Bonito Oliva, A. (1988). Il tallone di Achile. Sull‘arte contemporanea. Milano: Feltrinelli.

Borelli, O. (1981). Clarice Lispector. Esboço para um possível retrato. Rio de Janeiro: Nova

Fronteira.

Borges, K. (2000) ―Passo a passo, na Bahia‖. Especial de 50 anos de TV. Jornal A

Tarde, Salvador, 16 set.

Borges, S. (1988). ―TV Educativa – 3 anos, Aniversário e Crise‖. Jornal Tribuna da

Bahia, 19 nov.

Bosch, A. & W. Daelemans (1993). ―Data-oriented methods for grapheme-to-

Phoneme conversion‖. In Sixth Conference of the European Chapter of the Associa-

tion for Computational Linguistics (EACL 93) (Utrech, Holanda, abril de 1993). 45-

53.

Bourdieu, P. (1980). Le sens pratique. Paris: Minuit.

Braga, D., L. Coelho & F.G.V. Resende Jr. (2006). ―A rule-based grapheme-to- Pho-

ne converter for TTS systems in European Portuguese‖. In VI International Tele-

communications Symposium (ITS 2006) (Fortaleza-CE, Brasil, setembro de 2006).

976-981.

Bricker Balken, D. (2005). Abstract Expressionism. London: Tate Publishing.

Brockman, J. (1996). ―Introducción. La tercera cultura que emerge‖. In J. Brock-

man, La tercera cultura. Más allá de la revolución científica. [Tradución de Ambrosio

García]. Barcelona: Tusquets, 13-26.

Brunette, L. (2000). ―L‘auto-révision. Contexte d‘une formation en révision‖. In D.

Gouadec (dir.), Formation des traducteurs. Actes du Colloque International Rennes 2

(Paris, 24-25 setembre 1999). Paris: La Maison du dictionnaire, 173-179.

Brusatin, M. (1987). Historia de los colores. Barcelona: Paidós.

Bucci, E. & M.R. Kehl (2004). Videologias. São Paulo: Editora Boitempo.

Bueno, G. (62000). El mito de la cultura. Ensayo de una filosofía materialista de la cultura.

Barcelona: Prensa Ibérica.

Bunge, M. (2008). Semántica I. Sentido y referencia. [Trad. de R. González del Solar].

Barcelona: Gedisa.

Caballé, A. (2004). ―Seguir los hilos‖, Quimera 240, 10-13

Cabré, M.ªT. (1999). ―Las fuentes terminológicas para la traducción‖. In M.ªT. Ca-

bré, La terminología: representación y comunicación. Barcelona: Institut Universitari

de Lingüística Aplicada, 203-229.

Calvo, T. (2008). ―Un disco e un libro recollerán as pezas do repertorio galego-

cubano‖, La Voz de Galicia (03.03.2008). Consulta: 06.03.2008.

<http://www.lavozdegalicia.es/ cultura/2008/03/03/0003_6618914.htm>

Caminha, A. (2005). Buen criollo. [Trad. de Á. Caso]. Valencia: Pre-textos.

Campos. H. de (1993). ―Entrevista a Arnaldo Antunes‖, Vogue 196, 16-18.

Canibal, A. Luxúria (2003). Estilhaços. Vila Nova de Famalicão: Quasi.

Carballeira Anllo, X.M. (coord.) (2000). Gran diccionario Xerais da lingua. Vigo: Xerais.

[GDXL]

Carbonell i Cortés, O. (1997). Traducir al Otro: Traducción, exotismo, postcolonialismo.

Cuenca: Publicaciones de la Universidad de Castilla-La Mancha.

Carlson, M. (1996). Performance: A Critical Introduction. London: Routledge.

Carpentier, A. (1946). La música en Cuba. México D.F.: Fondo de Cultura Económica.

Casares, C. (1998). ―I‘m going to be blind‖. [Trad. de T. Escasany]. Donaire 11, 81-

82.

____ (2004). Wounded Wind. [Trad. de R. Rutherford]. Aberystwyth (Gales): Planet

Books.

Caseiro, D.A. & I. Trancoso (2002). ―Grapheme-to-Phoneme Using Finite-State

Transducers‖. In 2002 IEEE Workshop on Speech Synthesis (Santa Mónica, Cali-

fornia, EUA, setembro de 2002). (s.n.).

Castro Vázquez, O. (2006). ―Ideoloxías textuais e paratextuais nas traducións de Le

deuxième sexe, de Simone de Beauvoir‖, Viceversa 12, 49-78.

Cavalcante, A.C. (2005). ―Vinte anos de programação regional‖. Jornal A Tarde: Revis-

ta da TV. Salvador, 6 nov., 20.

Cavalli-Sforza, L.L. (2007). La evolución de la cultura. Propuestas concretas para futuros estu-

dios. [Trad. de Xavier González Rovira]. Barcelona: Anagrama.

Cedán Fraga, A. (1998). A televisión en Galicia. Santiago de Compostela, Editora Lea.

Chotimongkol, A. & A. Black (2000). ―Statistically trained orthographic to sound

models for Thai‖. In Proceedings of ICSLP 2000 (Beijing, China, outubro de

2000). 533-554.

Cifuentes, D. Portales (2002) ―A EMPRESA: A televisão pública na América Latina:

crises e oportunidades‖. In O. Rincón (org), Televisão pública: do consumidor ao ci-

dadão. São Paulo: Editora Friedrich-Ebert-Stiftung, 119-153.

Cirio, N.P. (2005). ―Desaparición, permanencia y cambios en las prácticas musicales

de la colectividad gallega de la Argentina‖. Música Clásica Argentina. Consulta:

9.02.2009. <www.musicaclasicaargentina.com/3articulosgal.htm>

Cixous, H. (1986). Entre l‘écriture. Essai. Paris: Éditions des Femmes.

Clyne, M. (ed.) (1992). Pluricentric Languages. Differing Norms in Differing Nations. Berlin

& New York: Mouton de Gruyter.

Coker, Cecil H., Kenneth W. Church & Mark Y. Liberman (1990). ―Morphology

and rhyming: Two powerful alternatives to letter-to-sound rules for speech

synthesis‖. In Proceedings of the ESCA Workshop on Speech Synthesis (Autrans, Fran-

ce, setembro de 1990). 83-86.

Colmeiro, J.F. (1998). ―«Pr‘a Habana me vou»: Identidad, tropicalización y noma-

dismo cultural en Gallego de Miguel Barnet.‖ In G. Cabello-Castellet et al.

(eds.), Cine-Lit III: Essays on Hispanic Film and Fiction. Corvalis: Oregon State

University, 168-183.

____ (2008) ―Re-collecting Women‘s Voices from the Past: The Hybridization of

Memories in Dulce Chacón‘s La voz dormida.‖. In K. McNerney & K. Glenn

(eds.), Visiones y revisiones: La narrativa de mujer del siglo XX. Amsterdam: Rodopi,

191-209.

Cunqueiro Mora, A. (1996). Merlin and Company. [Trad. de C. Smith]. Londres:

Everyman.

Damper, R.I., Y. Marchand, M.J. Adamson & K. Gustafson (1998). ―Comparative

Evaluation of Letter-To-Sound Conversion Techniques For English Text-To-

Speech Synthesis‖. In Proceedings of 3rd ESCA/COCOSDA International Workshop on

Speech Synthesis (Jenolan Caves, Australia, novembro de 1998). 53-58.

Dancette, J. (1989). ―La faute de sens en traduction‖, TTR 2/2, 83-102.

____ (1995). Parcours de traduction: Étude expérimentale du processus de compréhension. Lille:

Presses Universitaires de Lille.

Daviña Facal, L. (1993). Problemas do léxico científico. Santiago de Compostela: Xunta

de Galicia & Dirección Xeral de Política Lingüística.

____ (1999). Lingua e ciencia. Vigo: Xerais.

____ (2002). Diccionario das ciencias da natureza e da saúde. A Coruña: Deputación da

Coruña.

Dawkins, R. [1976] (1989). The Selfish Gene. Oxford: Oxford University Press.

Debord, G. (1996). La société du spectacle. Paris: Gallimard.

Denís, Rei de Portugal (1997). ―Song about Provençal Poets‖. [Trad. de R. Zenith].

Donaire 8, 91.

Derrida, J. (1967). De la grammatologie. Paris: Minuit.

____ [1996] (2001). O Monolinguismo do Outro ou a Prótese de Origem. [Trad. de F. Ber-

nardo]. Porto: Campo das Letras.

Dias, M. (2000). ―Quinze anos em sintonia com a diversidade baiana‖. Jornal Correio

da Bahia, Salvador, 9 nov.

Díaz, L. (1999). ―Informe sobre la televisión en España (1989-1998): La década ab-

dominable‖. Barcelona: Edición B.

Dobao, X.A. (1994). ―A lingua galega e a TVG. Situación actual e propostas para

unha nova política lingüística (II)‖, Cadernos de Lingua 9, 27-53.

____ (2004). ―Dez teses para interpretar a dobraxe en Galicia‖, A Trabe de Ouro 56,

377-390.

Durán, R. (1989). ―O xurdimento dos medios de comunicación galegos‖. Santiago

de Compostela: Consellería de Presidencia e da Administración Pública &

Xunta de Galicia.

Elena, P. (1999). ―La crítica de la traducción: otros métodos, otros objetivos‖, Trans

3, 9-22.

Etxaniz, X. (2006). ―Actividad editorial en vasco. Mejor que nunca y ¿en crisis?‖. In

VV.AA., Anuario sobre el libro infantil y juvenil 2006. Madrid: Ediciones SM.

Etxebarria, I. (1994). ―Doblaje y subtitulación en Euskal Telebista‖. In F. Eguíluz et

al. (eds.), Transvases culturales: literatura, cine, traducción. Gasteiz: Euskal Herriko

Univertsitatea, 191-197.

Even-Zohar, I. (1996). ―A posición da traducción literaria dentro do polisistema lite-

rario‖. [Trad. de X.M.ª Gómez, C. Noia & M. Sola Bravo]. Viceversa 2, 59-65.

Évora, T. (1997). Orígenes de la música cubana: los amores de las cuerdas y el tambor. Madrid:

Alianza Editorial.

Fan, Z. (1990). ―Some remaks on the criteria of translation‖, Babel 36/2, 97-110.

Faulstich, E. (2002). ―Variação em terminologia. Aspectos de socioterminologia‖. In

G. Guerrero Ramos & M.F. Pérez Lagos (coords.), Panorama actual de la termino-

logía. Granada: Comares, 65-91.

Fernández del Riego, F. (1984). Escritores de Portugal e do Brasil. Sada (A Coruña): Edi-

ciós do Castro.

Fernández Ocampo, A. (2002). A esperanza bretona. Á luz dos estudios de traducción. San-

tiago de Compostela: Sotelo Blanco.

____ (2005). ―Baixo o impulso da repetición. Historia de la traducción en España, de

Lafaga & Pegenaute (eds.)‖, Viceversa 11, 261-266.

____ (2005a). ―O despeito de Mami Wata: a actitude holística nos Estudos sobre

tradución‖, Viceversa 9-10, 71-80.

Fernández Rei, F. (1993). ―La place de la langue galicienne dans les classifications

traditionnelles de la Romania et dans les classifications standardalogiques ré-

centes‖, Plurilinguismes 6, 89-120.

Fernández, M.J. (2006). ―Emigration et développement. La signature du Traité his-

pano-français d‘émigration de 1961‖. Relatorio presentado no Encontro sobre a

emigracion e o exilio galego en Francia, París, marzo de 2004, Francia.

Figueroa, A. (1996). Lecturas alleas. Sobre das relacións con outras literaturas. Santiago de

Compostela: Sotelo Blanco.

____ (2001). Nación, literatura, identidade. Comunicación literaria e campos sociais en Galicia.

Vigo: Xerais.

Fisher, L. (2008). Rock, Paper, Scissors. Game Theory in Everyday Life. New York: Basic

Books.

França, J.-A. (2004). História da Arte em Portugal: o Modernismo. Lisboa: Presença.

Freixas, L. (2001). Clarice Lispector. Barcelona: Omega.

Freixeiro Mato, X.R. (1998). Gramática da Lingua Galega I. Fonética e Fonoloxía. Vigo:

Edicións A Nosa Terra.

García, J.A. (2001). Guía crítica del cine cubano de ficción. La Habana: Arte y Literatura.

Garrido Vilariño, X. M. (2005). ―Texto e paratexto. Tradución e paratradución‖, Vi-

ceversa 9, 31-39.

____ (2007). ―Ideología y traducción: la paratradución‖, Lenguas en contexto. Revista de

la Facultad de Lenguas de la Benemérita Universidad Autónoma de Puebla 4, 52-59.

Garrido, C. & C. Riera (2000). Manual de galego científico. Ourense: Associaçom Galega

da Língua.

GECA Consultores. (2004). ―El anuario de la televisión 2004. Guía de los profesiona-

les, los programas y las empresas del sector en España‖. Madrid: GECA Con-

sultores.

Genette, G. (1987). Seuils. Paris: Seuil.

Gigerenzer, G. (2008). Decisiones instintivas. La inteligencia del inconsciente. [Trad. de J.

Soler]. Barcelona: Ariel.

Giles, J. & T. Middleton (22008). Studying Culture. A Practical Introduction. Malden

(MA): Blackwell Publishing.

Goldberg, R.L. (1999). Performance Art: From Futurism to the Present. London: Worl of

Art.

González Fernández, H. (1996). ―Rompente, poderosa pomada‖, Anuario de Estudos

Literarios Galegos 1997, 47-84.

González, M. (2000). ―Cuba, Galicia: cine e emigración‖. In C. Fontenla San Juan &

M. Silve, Galicia-Cuba: un patrimonio cultural de referencias y confluencias (Santiago de

Compostela, 24-26 de marzo 1999). Sada (A Coruña): Ediciós do Castro, 199-

212.

Gouadec, D. (1989). ―Comprendre, évaluer, prévenir‖, TTR 2/2, 35-54.

Hassin, R.R., J.S. Uleman & J.A. Bargh (2005). The New Unconscious. New York: Ox-

ford University Press.

Hatim, B. & I. Mason (1990). Discourse and the Translator. London: Longman.

Hermans, T. (ed.) (1985). The Manipulation of Literature Studies in Literary Translation.

London: Croom Helm.

Hermida Ruibal, A. (2001). Glosario de termos de internet. [Proxecto fin de carreira]. Vi-

go: Universidade de Vigo. Dispoñible en Internet: <http://webs.uvigo.es

/sli/glinternet/ index.html> (10.10.2007).

Herz, D. (1987). A História Secreta da Rede Globo. Porto Alegre: Editora Tche!.

Hewson, L. & J. Martin (1991). Redefining Translation. The Variation Approach. London:

Routledge.

Hobsbawm, E. & T. Ranger (1983). The Invention of Tradition. Cambridge: Cambridge

University Press.

Holmes, J. (1988). Translated Papers in Literary Translation and Translation Studies. Ams-

terdam: Rodopi.

Hooper, K. (2005). ―Novas cartografías nos estudos galegos. Nacionalismos litera-

rio, literatura nacional, lecturas posnacionais‖, Anuario Grial de Estudos Literarios

Galegos 2005, 64-73.

House, J. (1977). A Model for Translation Quality Assessment. Tübingen: TBL & Verlag

Gunter Narr.

Huntington, S. (1996). The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. New

York: Simon & Schuster.

Hurtado, A. (2001). Traducción y traductología: introducción a la traductología. Madrid: Cá-

tedra.

Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística — IBGE (2005). ―Tabelas das Grandes

Regiões. Censo Demográfico 2000 — Resultados do Universo‖. IBGE (Instituto

Brasileiro de Geografia e Estatística. Consulta: 18.10.2005.

<http://www.ibge.gov.br/home/estatistica/populacao/censo2000/tabelagran

des_regioes211.shtm>

Instituto Galego de Estatística — IGE (2005). ―Principais datos de Galicia‖. IGE (Ins-

tituto Galego de Estatística. Consulta: 18.10.2005. <http://www.xunta.es/wiges

/hipertablas/datos_basicos.jsp>

Internacional Situacionista (1999-2001). Textos completos en castelán da revista Interna-

tionale Situationiste (1958-1969). 3 vols. Madrid: Literatura Gris.

Izard, N. (1992). La traducció cinematogràfica. Barcelona: Centre d‘Investigació de la

Communicació & Generalitat de Catalunya.

Júdice, N. (1998). As Máscaras do Poema. Lisboa: Aríon.

Junqueira, V. (2004). Mão Morta: narradores da decadência. Vila Nova de Famalicão:

Quasi.

Kaplan, R.M. & M. Kay (1994). ―Regular models of Phonological rule systems‖,

Computational Linguistics 20(3), 331-378.

Kaprow, A. (1996). Assemblage, Environments & Happenings. New York: Harry N.

Abrams.

Kups-Losereit, S. (1985). ―The problem of translation error evaluation‖. In C. Tit-

ford & A.E. Hieke (eds.), Translation in Foreign Language Teaching and Testing. Tü-

bingen: Narr, 169-179.

Lakoff, G. & M. Johnson (1999). Philosophy in the Flesh. The Embodied Mind and Its

Challenge to Western Thought. New York: Basic Books.

Lakoff, G. (2007). No pienses en un elefante. Lenguaje y debate político. [Trad. de M. Mora].

Madrid: Editorial Complutense.

Laplantine, F. & A. Nouss (2001). Metissages. De Archimboldo a zombi. Paris: Pauvert.

Larose, R. (1989). Théories contemporaines de la traduction. Québec: Presses de

l‘Université de Québec.

Ledo Andión, M. (2001) ―O audiovisual‖. In X. López García (coord.), A comunica-

ción en Galicia 2000. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 85-

101.

____ (2005) ―Tamén na televisión un mondo diverso é possible‖. In X. López Gar-

cía (coord.), Tres décadas de Televisión en Galicia: Cronoloxía e posicións perante o desa-

fío den novo modelo audiovisual. Santiago de Compostela: Sección de Comunica-

ción do Consello da Cultura Galega.

Lefevere, A. (ed.) (1992) Translation, Rewriting, and the Manipulation of Literary Fame.

London: Routledge.

Levi, P. (1986). If This is a Man: Remembering Auschwitz. A 3-In-1Volume by Primo Levi:

Suvival in Auschwitz, The Reawakening, Moments of Reprieve. [Inclúe:] ―Afterword:

The Author‘Answers to his Reader‘s Questions‖. [Trad. de R. Feldman]. New

York: Summits Books.

____ (1987). Si c‘est un homme. [Trad. de M. Schruoffeneger]. Paris: Julliard.

____ (1989). Se questo è un uomo. La tregua. Torino: Einaudi.

____ (1995). Si esto es un hombre. [Trad. de P. Gómez Bedate]. Barcelona: Muchnik.

Lispector, C. (1998). Água Viva. Rio de Janeiro: Rocco.

Llewellyn, M. (2000). ―Them and Other Stories‖. Celtic Cultural Studies, an Interdiscipli-

nary Online Journal. Consulta: 05.11.2006. <http://www.celtic-cultural-

studies.com/ papers/ 02/ferrin-01.html>

Lourenço, E. (1999). A Nau de Ícaro seguido de Imagem e Miragem da Lusofonia. Lisboa:

Gradiva.

____ (2005). A Morte de Colombo. Metamorfose e Fim do Ocidente como Mito. Lisboa: Gra-

diva.

Lucassen, J.M. & R.L. Mercer (1984). ―Discovering Phonemic based forms automa-

tically: an information theoretic approach‖. In IEEE International Conference on

Acoustics, Speech and Signal Processing (marzo de 1984). 42-45.

Luna Alonso, A. & S. Montero Küpper. (2006). ―Aspectos paratradutivos e políticas

editoriais da literatura infantil e xuvenil traducida‖. In A. Luna Alonso & S.

Montero Küpper (eds.), Tradución e Política editorial da Literatura infantil e xuvenil.

Vigo: Servizo de Publicacións da Universidade de Vigo, 11-23.

Luna Alonso, A. (2003). ―Imaxes e representacións do outro: a literatura galega cara

ás linguas do estado español‖, Anuario Grial de Estudos Literarios Galegos 2003,

52-59.

Lyotard, F. (1971). Discours, figure. Paris: Klincksieck.

Machado, A. (2000). A televisão levada a sério. São Paulo: Editora SENAC.

Maneiro Vila, A. (1989). Funcións da TV Autonómica Galega e do Centro Rexional de TVE

en Galicia: Investigación sobre a razón de ser de duas ofertas públicas de TV nunha Comu-

nidade Autônoma. Santiago de Compostela: Consellería de Presidencia e da Ad-

ministración Pública & Xunta de Galicia.

Marco, J. (2001) ―La descripción y comparación de traducciones: hacia un modelo

integrador‖. Sendebar 12, 129-152.

Marcus, G. (1989). Lipstick Traces. A Secret History of the Twentieth Century. Cambridge:

Harvard University Press.

Marcus, G.F. (2001). The Algebraic Mind. Integrating Connectionism and Cognitive Science.

Cambridge (MA): MIT Press.

Margarido, A. (2000). A Lusofonia e os Lusófonos: Novos Mitos Portugueses. Lisboa: Ediç-

ões Universitárias Lusófonas.

Maria, C. (1985) ―Depois de 12 anos a Bahia inaugura sua TV Educativa‖. Jornal da

Bahia, Salvador, 8 nov.

Martí i Pérez, J. (1996). ―Música y Etnicidad: una introducción a la problemática‖,

Revista Transcultural de Música/Transcultural Music Review, 2.

Martínez de Sousa, J. (1999). Manual de edición y autoedición. Madrid: Pirámide.

Martínez Pereiro, C.P. (2003). ―Do carácter transitivo da literatura e da plástica (...e

mais da cor nunha narrativa de Lois Pereiro)‖. In M.ª do A. Tavares Maleval &

F. Salinas Portugal (orgs.), Estudos Galego-Brasileiros. Rio de Janeiro: H.P. Comu-

nicação, 295-326.

Martins, E. (2002). Cultura e Poder. Brasília: IRBI.

Martins, M. de Lemos (2006). ―Lusofonia e Luso-tropicalismo: equívocos e possibi-

lidades de dois conceitos hiper-identitários‖, Visages d‘Amérique Latine 3, 89-96.

Meltzer, B.N. & G.R. Musolf (2002). ―Resentment and Ressentiment‖, Sociological

Inquiry 72:2, 240-255.

Méndez Ferrín, X.L. (1996). Them and Other Stories. [Trad. de J. Rutherford, X. de

Toro & B. Fernández Salgado]. Aberystwyth (Wales): Planet Books.

Meng, H.M.,S. Seneff & V. Zue (1994). ―Phonological parsing for bi-directional let-

ter-to-sound/sound-to-letter generation‖. In ARPA Human Language Technology

Workshop (Princeton, EUA, marzo de 1994). 289-294.

Meschonic, H. (1973). Pour la poétique. Paris: Gallimard.

Monteagudo, H. & X.M. Bouzada Fernández (2003). O proceso de normalización do

idioma galego (1980-2000). Volume III: Elaboración e difusión da lingua. Santiago de

Compostela: Consello da Cultura Galega.

Monteagudo, H. (1995). ―Na procura da «Recendente Pantera»: os escritores galegos

e a construcción da lingua literaria‖, Revista Colóquio/Letras 137/138, 51-64.

Montero Domínguez, X. (2005). ―Un achegamento á tradución para a dobraxe en

Galicia‖, Madrygal, 91-96.

____ (2006). ―Achegas para a tradución de produtos destinados á dobraxe cara ao

galego‖, Viceversa 12, 111-120.

Moreiras, A. (2007). ―Freedom from transculturation. A response to Priscilla Archi-

bald‖, Social Text 25, 115-122.

____ (2007a). ―Transculturación e conciencia dobre‖. O espectro politico hoxe. Ilustra-

ción e barbarie. Vigo: Universidade de Vigo. Consulta: 06.04.2008.

<http://www.uvigo.tv/ gl/serial/254.html>

Moreira, P. (1991) ―A difícil tarefa da TVE de levar uma programação educativa e

alternativa‖. Jornal Correio da Bahia. Salvador. 19 out.

Mossop, B. (1989). ―Objective translational error and the cultural norm of transla-

tion‖, TTR 2/2, 55-70.

Mott, L. (2002) ―Vozes da sociedade civil: o movimento homossexual no Brasil‖. In

S. Caldas Alcides et al. (ed.), Atas Simpósio. Brasil: 500 anos despois (Santiago de

Compostela, 6 a 10 de novembro de 2000). A Coruña: Deputación Provincial

da Coruña, 135-140.

Moure, T. (2004). A xeira das árbores. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco.

Nación Reixa (1997). Safari mental. [Gravación sonora]. Irún: Esan Ozenki Records.

Neira Vilas, X. (1994). Memoria da emigración. Sada (A Coruña): Ediciós do Castro.

Neto, J. Pires (2005). Bahia Singular e Plural: registro audiovisual de folguedos, festas e rituais

populares. Salvador: Secretaria da Cultura e Turismo & Fundação Cultural.

Neves, F. dos Santos (2001). Para uma Crítica da Razão Lusófona: Onze Teses sobre a

CPLP e a Lusofonia. Lisboa: Edições Universitárias Lusófonas.

Newmark. P. (1991). About Translation. Clevedon: Multilingual Matters Ltd.

Nida, E.A. & C.A. Taber (1974). The Theory and Practice of Translation. Leiden: E. J.

Brill.

Noia Campos, M.ªC. (1995). ―Historia da traducción en Galicia no marco da cultura

europea‖, Viceversa 1, 13-62.

____ (2004). ―El ámbito de la cultura gallega‖. In F. Lafarga & L. Pegenaute (eds.),

Historia de la traducción en España. Salamanca: Ambos Mundos, 721-790.

Noiriel, G. (1992). Population, immigration et identité nationale en France XIXe – XXe siècle.

Paris: Hachette.

Nora, P. (org.) 1984/1986. Les Lieux de Mémoire (2 vols.). Paris: Gallimard.

Nord, Ch. (1991). Textanalyse und Übersetzen: theoretische Grundlagen, Methode und didak-

tische Anwendung einer übersetzungsrelevanten Textanalyse. Heidelberg: Julius Groos

Verlag.

____ (1996). ―El error en la traducción: categorías y evaluación‖. In A. Hurtado

(ed.), La enseñanza de la traducción. Castellón: Universitat Jaume I, 91-107.

Nouss, A. (1995). ―La traduction comme OVNI‖, Meta 3, 335-342.

____ (2005). Plaidoyer pour un monde métis. Paris: Les éditions Textuel.

____ (2007). ―Translation and métissage‖. In P. St-Pierre & P.C. Kar (eds.), Transla-

tion. Reflections, Regractions, Transformations. [Trad. de Paul St-Pierre]. Amsterdam

& Philadelphia: John Benjamins, 245-252.

Oliveira, C., L. Moutinho & A. Teixeira (2004) [no prelo]. ―Um novo sistema de

conversão grafema-fone para PE baseado em transdutores‖. In Actas do II Con-

gresso Internacional de Fonética e Fonologia (Maranhão, Brasil).

Oliveira, L., M.C. Viana & I. Trancoso (1992). ―A Rule-Based Text-to-Speech

System for Portuguese‖. In Proc. ICASSP 92 - Int. Conf. on Acoustics, Speech, and

Signal Processing (San Francisco, EUA), 73-76.

Oliveira, L.C. (1996). Síntese de Fala a Partir de Texto. [Dissertação de doutoramento].

Lisboa: Instituto Superior Técnico & Universidade Técnica de Lisboa.

Oliveira, P.C. Miguez de (2002) A Organização da Cultura na ―Cidade da Bahia‖. [Tese

de doutoramento]. Salvador de Bahia: Facultade de Comunicação (Universida-

de Federal da Bahia).

Oliveira, S.M. de (2002). ―Discourses of identity at the Spanish/Portuguese border.

Self-identification strategies of centre and periphery‖, National Identities 4:3,

245-256.

Ortiz, F. (1963). Contrapunteo cubano del tabaco y el azúcar. La Habana: Consejo Nacio-

nal de Cultura.

____ (1987). Contrapunteo cubano del tabaco y del azúcar. Caracas: Biblioteca Ayacucho.

Ortiz, R. (1998). A Moderna Tradição Brasileira. São Paulo: Brasiliense.

Palacio, M. (2001). Historia de la televisión en España. Barcelona: Gedisa.

Palazuelos, J.C. et al. (1992). El error en traducción. Santiago de Chile: Universidad Ca-

tólica de Chile.

Patiño, A. (1993). Xeometría líquida. Santiago: Positivas.

____ (2002). Horizonte vertical 1987-2001. Madrid: Ayuntamiento de Madrid.

Patterson, C. (2007). ―Traducir Castelao ao inglés: desafíos de difusión e recepción

no mundo anglófono‖, A Trabe de Ouro 69, 57-71.

Pereiro, L. (1997). ―Náufragos do Paradiso‖, Luzes de Galiza 28, 11-30.

Pérez Durán, G. (2008). A espiral posmoderna. Unha perspectiva da (para)tradución dende a

neurociencia e a memética. [Traballo de investigación tutelado, dir. B. Baltrusch].

Vigo: Universidade de Vigo.

Pérez Sánchez, M.A. (1997). ―Navy Bar‖. [Trad. do Translation Workshop of the

Centre for Galician Studies de Oxford]. Donaire 8, 90.

Pessoa, F. [1986]. Portugal, Sebastianismo e Quinto Império. [Ed. por António Quadros].

Mem Martins: Europa-América.

Piedra, M. (1999). ―En el Corán no hay camellos‖. In C. Fontenla San Juan & M.

Silve, Galicia-Cuba: un patrimonio cultural de referencias y confluencias (Santiago de

Compostela, 24-26 de marzo 1999). Sada (A Coruña): Ediciós do Castro, 213-

228.

Rabadán, R. (1991). Equivalencia y traducción. Problemática de la equivalencia translémica

inglés-español. León: Universidade de León.

Radhakrishnan, R. (1992). ―Nationalism, Gender, and the Narrative of Identity‖. In

A. Parker et al. (eds.), Nationalisms and Sexualities. New York: Routledge, 77-95.

Regueira, X.L. (1997). ―Elementos para a definición dun modelo fonético estándar

da lingua galega‖. In B. Fernández Salgado (ed.), Actas do IV Congreso Internacio-

nal de Estudios Galegos (vol. 1). Oxford: Centre for Galician Studies, 179-194.

Reixa, A. (1994). Viva galicia beibe. Santiago: Positivas.

____ (1999). Escarnio. Santiago: Nordesía.

Rehman, L.A. (2002). ―Recognizing the significance of culture and ethnicity. Explo-

ring hidden assumptions of homogeneity‖, Leisure Sciences 24, 43-57.

Rich, M. (2003). ―What else was Lost in Translation‖, The New York Times

(21.09.2003). Consulta: 22.02.2008. <http://www.nytimes.com/2003/09/21/

fashion /21LOST.html?ei=5007&en=5e68751e4e2a748d&ex=1379476800&

partner=USERLAND&pagewanted=print&position=>

Rincón, O. (org.) (2002). Televisão pública: do consumidor ao cidadão. São Paulo: Editora

Friedrich-Ebert-Stiftung.

Rivas, M. (1997). ―Derradeira entrevista [a Lois Pereiro]. Apostei á carta máis alta‖,

Luzes de Galiza 28, 7-10.

____ (2000). Butterfly‘s Tongue. [Trad. de M. Jull Costa & J. Dunne]. London: Harvill

Press.

____ (2001). The Carpenter‘s Pencil. [Trad. de J. Dunne]. London: Harvill Press.

____ (2002). Vermeer‘s Milkmaid: And Other Stories. [Trad. de M. Jull Costa & J. Dun-

ne]. London: Harvill Press.

____ (2003). In the Wilderness. [Trad. de J. Dunne]. London: Harvill Press.

____ (2007). ―O país portátil e a Galicia global‖, El País. Consulta: 14.02.2007.

<http://www.elpais.com/articulo/Galicia/pais/portatil/Galicia/global/elpep

uespgal/20070209elpgal_31/Tes>

Rocha, R. (2003) ―Só se vê na TV Bahia: A Trajetória da emissora de maior audiên-

cia no Estado‖. Salvador: Relatório de Pesquisa – CNPq/PIBIC (Inédito).

Roche E. & Y. Schabes (1995). Exact Generalization of Finite-State Transductions: Appli-

cation to Grapheme-to-Phoneme Transcription (Mitsubishi Electric Research Labora-

tories, Cambridge, EUA, Technical Report TR-95-08).

Rodríguez Castelao, D.A. (2000). Things. [Trad. de C. Patterson, K. Hooper, I. Man-

cebo Portela & M. Puga Moruxa]. Aberystwyth (Wales): Planet Books.

Rodríguez Fer, C. (2000). ―Beyond and Other Poems‖. [Trad. de D. Conchado, K.

March, J. Palley & J. Dunne]. Galician Review 1999-2000, 3-4, 105-132.

Rodríguez Marcos, J. (2006) ―Homero no escribía en español‖, El Pais, Babelia

(28.10.06)

Rodríguez, S. (2006). ―A emigración galega a París entre 1960-1970‖. Relatorio pre-

sentado no Encontro sobre a emigracion e o exilio galego en Francia, París, marzo de

2004, Francia.

Rodríguez, J.L. (2003). ―Para umha Galiza plena na Lusofonia‖. In A.S. Caldas et al.

(eds.), Brasil: 500 anos depois. A Coruña: Deputación Provincial da Coruña, 291-

303.

Rubel, P.G. & A. Rosman (eds.) (2003). Translating Cultures. Perspectives on Translation

and Anthropology. Oxford: Berg.

Safranski, R. (2000). El Mal o el drama de la libertad. [Trad. de R. Gabás]. Barcelona:

Tusquets Editores.

Sager, J.C. (1989). ―Quality and standars –the evaluation of translations‖. In C. Pic-

ken (ed.), The Translator‘s Handbook. London: Aslib, 91-102.

Sanguineti, E. (2001). Ideologia e linguaggio. Milano: Feltrinelli Editore.

Saramago, J. (1998). ―De como a personagem foi mestre e o autor seu aprendiz‖,

Jornal de Letras, Artes e Ideias 736, 16-XII, 10-13.

Schechner, R. (2002). Performance Art. An Introduction. London: Routledge.

Schrödinger, E. (1951). Science and Humanism. Physics in our Time. Cambridge: Cam-

bridge University Press.

Schwartz, B. (2004). The Paradox of Choice. Why Morre Is Less. New York: HarperCo-

llins.

Sejnowski, T.J. & C.R. Rosenberg (1987). ―Parallel networks that learn to pronounce

English Text‖, Complex Systems 1, 145-168.

Shelton, R. (1993). Cuba y su cultura. Miami: Ediciones Universal.

Silva, D., A. Lima, R. Maia, D. Braga, J.F. Moraes & F. Resende Jr., (2006). ―A rule-

based grapheme-phone converter and stress determination for Brazilian Por-

tuguese natural language processing‖. In VI International Telecommunications

Symposium (ITS 2006) (Fortaleza-CE, Brasil, setembro de 2006). 992-996.

Simon, Sh. (1996). Gender in Translation: Cultural Identity and the Politics of Transmission.

London & New York: Routledge.

Sloterdijk, P. (1999). Sphären I. Frankfurt a. M.: Suhrkamp.

Snow, C.P. (1998). The Two Cultures. Cambridge: Cambridge University Press.

Sodré, M. (1984) A máquina de Narciso – televisão, indivíduo e poder no Brasil. Rio de Ja-

neiro: Achiamé.

Soengas Pérez, X. (2004) ―O papel da Televisión de Galicia e da Radio Galega na

normalización lingüística‖. In R. Álvarez Blanco, F. Fernández Rei & A. San-

tamarina (eds.), A lingua galega. Historia e actualidade. Actas do I Congreso Internacio-

nal (16-20 de setembro de 1996) (vol. 1). Santiago de Compostela: Instituto da

Lingua Galega & Consello da Cultura Galega, 431-437. Dispoñible en Inter-

net: <http://consellodacultura.org/mediateca/pubs.pdf/galego_historia. pdf>

(17.03.2009)

Sousa, C. Mendes da (2000). Clarice Lispector. Figuras da Escrita. Braga: Universidade

do Minho & Centro de Estudos Humanísticos.

Soutullo, D. (2001). Sobre clons e xenes: ensaios sobre as implicacións sociais da bioloxía. San-

tiago de Compostela: Laiovento.

____ (2007). De Darwin ao ADN: ensaios sobre as implicacións sociais da bioloxía. Santiago

de Compostela: Laiovento.

Spilka, I.V. (1984). ―Analyse de traduction‖. In A. Thomas & J. Flamand (eds.), La

traduction: l‘universitaire et le praticien. Ottawa: Éditions de l‘Université d‘Ottawa,

72-81.

Spitta, S. (1995). Between Two Waters: Narratives of Transculturation in Latin America.

Houston: Rice University Press.

Spivak, G.Ch. (1996). ―Subaltern studies. Deconstructing historiography‖. In D.

Landry & G. MacLean (eds.), The Spivak Reader. London: Routledge, 203-236.

____ (1999). ―Translation as culture‖. In I. Carrera Suárez, A. García Fernández &

M.S. Suárez Lafuente (eds.), Translating Culture. Oviedo & Hebden Brigde: KRK

& Dangaroo, 17-30.

Stewart, I. (2008). La cuadratura del cuadrado y otras curiosidades matemáticas del gabinete del

profesor Stewart. [Trad. de J. García Sanz & F. Pedrosa]. Barcelona: Crítica.

Taleb, N.N. (2007). The Black Swan. New York: Random House.

Taylor, P. (2005). ―Hidden Markov models for Grapheme to Phoneme conversion‖.

In Proceedings of Interspeech 2005 (Lisboa, Portugal, setembro de 2005). 1973-

1976.

Teixeira, A.J.S. (2000). Síntese Articulatória das vogais nasais do Português Europeu. [Dis-

sertação de doutoramento]. Aveiro: Universidade de Aveiro.

Teixeira, J.P.D. Freitas, P. Gouveia, G. Olaszy & G. Németh (1998). ―Multivox:

Conversor Texto-Fala para Português‖. In Proceedings of PROPOR 98 (Porto Ale-

gre, Brasil, novembro de 1988). (s.n.).

Toury, G. (1980). In Search of a Theory of Translation. Tel Aviv: Tel Aviv University.

____ (1995). Descriptive Translation Studies and Beyond. Amsterdam & Philadelphia:

John Benjamins.

Trías, E. (2007). El canto de las sirenas. Argumentos musicales. Barcelona: Círculo de Lec-

tores & Galaxia Gutemberg.

Tymoczko, M.ª (2007). Enlarging Translation, Empowering Translators. Manchester: St.

Jerome Publishing.

Tyulenev, S. (2009). ―Why (not) Luhmann? On the applicability of social systems

theory to translation studies‖, Translation Studies 2:2, 147-162.

Valente, J.A. (1993). ―Prólogo‖. In Lectura de Paul Celan: Fragmentos. Segovia: Institu-

to de Bacharelato ―Francisco Giner de los Ríos‖.

Valim, J. & Th. Biondo (2002). Televisão na Bahia – 40 anos de História. Salvador: Re-

decom.

Valverde, A. (2004). ―A performace en Rompente‖, Anuario Grial de Estudos Literarios

Galegos 2004, 96-105.

Van Dijk, T.A. (2003). Ideología y discurso. Barcelona: Ariel Lingüística.

Varela Sieiro, X. (2006). ―Creacións escritas da emigración galega en París‖. Relato-

rio presentado no Encontro sobre a emigracion e o exilio galego en Francia, París, mar-

zo de 2004, Francia.

Veiga, R. (2004) ―A lingua do noso audiovisual‖. In Comisión Técnica de Cinema-

tografía e Artes Visuais, Libro branco de cinematografía e artes visuais en Galicia. San-

tiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 311-330. Dispoñible en In-

ternet: <http://consellodacultura.org/mediateca/pubs.pdf/libro_branco

_cine.pdf/> (17.03.2009).

Venuti, L. (1996). The translator‘s invisibility. A history of translation. London: Routledge.

____ (1998). The Scandals of Translation. Towards an Ethics of Difference. London: Rou-

tledge.

Vidal, Y. (2002). ―El fondo gallego del Instituto de Literatura y Lingüística‖. In Me-

morias I. La Habana: Editorial Arte y Literatura, 207-218.

Vilavedra, D. (1999). Historia da literatura galega. Vigo: Galaxia.

Villares, R. (2007). ―Galicia é nación porque creou unha cultura‖ [entrevista de Xan

Carballa con Ramón Villares], El País. Consulta: 09.02.2008.

<http://www.elpais.com/articulo/Galicia/Galicia/nacion/creou/unha/cultur

a/elpepiautgal/20061201elpgal_21/Tes/>

VV.AA. (2002). Diccionario galego de termos médicos da Real Academia de Medicina e Cirurxía

de Galicia. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. [DGTM]

VV.AA. (2005). Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego. A Coruña: Real Aca-

demia Galega. [NOMIG]

VV.AA. (2005). Vocabulario ortográfico da lingua galega. A Coruña: Real Academia Galega

2005. [VOLG].

Walther, I. (ed.) (2001). Arte del siglo XX. Barcelona: Taschen.

Weber, M. (2005). Conceptos sociológicos fundamentales. [Trad. de J. Abellán]. Madrid:

Alianza Editorial.

Wittgenstein, L. (1989). Philosophische Untersuchungen, in Werkausgabe (vol. I). Frankfurt

a. M.: Suhrkamp.

Willemyns, R. (2002). ―The dutch-french language border in Belgium‖, Journal of

Multilingual and Multicultural Development 23:1&2, 36-49.

Yuste Frías, J. (2005). ―Desconstrucción, traducción y paratraducción en la era digi-

tal‖. In J. Yuste Frías & A. Álvarez Lugrís (eds.), Estudios sobre traducción: teoría,

didáctica, profesión. Vigo: Servizo de Publicacións da Universidade de Vigo, 59-

82.

____ (2007). ―Para-traducir libros infantís‖, Viceversa 13, 135-170.

Zenith, R. (1995). 113 Galician-Portuguese Troubador Poems in Galician-Portuguese and En-

glish. Manchester: Carcanet.

Zimbardo, P. (2008). El efecto Lucifer. [Trad. de G. Sánchez]. Barcelona: Paidós.

Žižek, S. (2007). ―Tolerancia multicultural como ideoloxía‖. Os sentidos das culturas.

Un diálogo aberto sobre o presente e futuro da Cultura. Santiago de Compostela: Con-

sello da Cultura. Consulta: 09.12.2007. <http://consellodacultura.org

/sentidos/?cat=3>

Rosa Aneiros

(<http://www.aelg.org/Centrodoc/GetAuthorById.do?id=autor32>) is a

writer and researcher at the Consello da Cultura Galega. She also works as a

journalist in the press, radio and digital media. Some of her articles, which

straddle literature and journalism, have been compiled in Agardando as lagartei-

ras (2003) and Ao pé do abismo (2007). As a fiction writer she has published

short stories and novels such as Resistencia (2002), O xardín de media lúa (2004),

Veu visitarme o mar (2004), Os ourizos cachos e o gran ríos gris (2008) and Sol de in-

verno (2009), among others. She has also collaborated in the Proxecto Neus-

ton, a cooperation scheme among scientists and writers, and has won nume-

rous prizes, including the Manuel Lueiro Rey (1996), the Modesto Figueiredo

(1998), the Arcebispo Juan de San Clemente (2003) and the Xerais (2009)

awards.

Burghard Baltrusch

(http://uvigo.academia.edu/BurghardBaltrusch) received his Ph.D. (1996)

and M.A. (1991) from the University of Bonn where he worked as assistant

lecturer in Portuguese Literature. He is senior lecturer in Portuguese Studies

at the University of Vigo, since 1999, where he has coordinated several Ph.D.

programmes, e.g. in Translation & Paratranslation Studies and collaborates

with the GAELT research group (Grupo de Análise e Estudo da Literatura e

da Traductoloxía). He has been President of the International Association of

Galician Studies (<http://www. estudosgalegos.org>) and has taught semi-

nars on Portuguese and Brazilian literature, cultural studies, Galician studies

and translation studies in Vigo, Bonn, Augsburg and Coimbra. His publica-

tions include more than 30 articles and book chapters mostly on Portuguese

and Galician literature, as well as on postmodernism and translation studies.

Other books published are Bewußtsein und Erzählungen der Moderne im Werk

Fernando Pessoas, Frankfurt & New York 1997 and Kritisches Lexikon der Roma-

nischen Gegenwartsliteraturen (with W.-D. Lange et al.), 5 vols., Tübingen (since

1999).

Daniela Braga

(<http://www.danielabraga.com/>) has a B.A. degree in Linguistics (2000)

from the University of Porto, Portugal, an M.A. degree in Discourse Analysis

and Pragmatics (2005) from the University of Minho, Portugal, and a Ph.D.

in Speech Synthesis (2008) from the University of A Coruña, Spain. She

worked as a researcher in Speech Technology at the University of Porto

(Portugal) from 2000 to 2006. Her current assignment at Microsoft Spain is

as the person-in charge of speech synthesis, language expansion and research

areas at the Microsoft Language Development Centre, the only Microsoft

Research and Development Centre dedicated to speech technology in Euro-

pe. She was assistant lecturer at the University of Porto, Polytechnic Institute

of Porto, and at the University of A Coruña. She has participated in national

and international R&D projects and consortia (COST actions, ECESS, LC-

STAR) since 2001, besides being an author in more than 50 papers in national

and international conferences and journals, on Text-to-Speech Conversion,

Speech Synthesis, Phonetics, Prosody, and Speech Recognition in several

languages, including Galician.

Olga Castro Vázquez

(<http://webs.uvigo.es/olgacastro/>) has B.A. degrees in Journalism from

the University of Santiago de Compostela (2002) and in Translation and In-

terpreting from the University of Vigo (2006). Ms. Castro received her Di-

ploma in Advanced Studies (2006) from the University of Vigo, where she

completed her Ph.D. thesis on the interactions between gender, language and

translation in 2010 and where she is a member of the GAELT research

group (Grupo de Análise e Estudo da Literatura e da Traductoloxía). She has

also worked as research associate at Sheffield Hallam University and at the

University of Vic. Her published articles include: ―As traducións da literatura

galega no Reino Unido. A situación actual e proxección de futuro‖, Anuario

Grial de Estudos Literarios Galegos 2005, 22-37; ―Ideoloxías textuais e paratex-

tuais nas traducións de Le Deuxième Sexe de Simone de Beauvoir‖, Viceversa

12, 2006, 49-78; ―(Para)Translated Ideologies in Simone de Beauvoir‘s Le

deuxième sexe: The (Para)Translator‘s Role‖. In Teresa Seruya & Maria Lin

Moniz (eds.), Translation and Censorship in Different Times and Landscapes, New-

castle 2008, 130-146; ―Género y traducción: elementos discursivos para una

reescritura feminista‖, Lectora 14, 2008, 285-301.

José F. Colmeiro

(<http://artsfaculty.auckland.ac.nz/staff/?UPI=jcol164>) has a Ph.D. from

the University of California, Berkeley, in Hispanic Languages and Literatures

(1989), an M.A. in Comparative Literature from Stony Brook University,

New York (1984), and a B.A. in English from the University of Salamanca

(1980). At present he holds the Prince of Asturias Chair, School of Euro-

pean Languages and Literatures at the University of Auckland (New Zea-

land). Dr. Colmeiro has taught seminars on modern Spanish literature and

cultural studies, Hispanic cinema and popular music, Galician studies and

transatlantic studies. His publications include more than 60 articles and book

chapters and three single-authored books: on historical memory and cultural

identity in modern Spain (Memoria histórica e identidad cultural), on Spanish de-

tective fiction (La novela policiaca española), and on Manuel Vázquez Montal-

bán‘s fiction (Crónica del desencanto), which won the 1995 ―Letras de Oro‖ pri-

ze in the U.S. He is also the editor of three books of critical editions and co-

llective monographs, and co-editor of the book Spain Today: Essays on Literatu-

re, Culture and Society. His latest works being finished now are: Galeg@s sen fron-

teiras (Xerais), a book of conversations with contemporary Galician cultural

figures, and a monograph on Galician cultural studies titled Peripheral Visions,

Global Positions: Remapping Galician Culture.

Gonzalo Constenla Bergueiro

(<http://dialnet.unirioja.es/servlet/extaut?codigo=1182997>) is a Professor

of the Escolas Oficiais de Idiomas and associate lecturer at the Faculty of

Philology and Translation, University of Vigo. He was a member of the La

traducción literaria en España 1940-2002 research group at the University of

Barcelona, and the Biblioteca dixital da tradución literaria galega (1980-2005) at the

University of Vigo, funded by the Ministry of Science and Technology. Mr.

Constenla has spent time at the Universities of Kent (England), Cork (Ire-

land), Malta, Wales and Costa Rica, and has been guest lecturer at the Uni-

versities of Bochum (Germany) and Brussels (Belgium). He is a member of

the board of editors for the journal Viceversa. Revista galega de traducción, and

has been on the organising committees of several congresses, symposia and

seminars. Main publications: Antoloxía do ensaio sociolingüístico, Vigo 1998; ―A

situación do galego: do colonialismo á mundialización. Unha lectura políti-

ca‖, in Nacionalismo e globalización: lingua, cultura e identidade, Vigo 2003; as well

as overviews on literary translation into Galician published in Anuario de estu-

dos literarios galegos, from 1995 to 2006. He is also the author of several transla-

tions from English into Galician.

Olga Fernández Nogueira

(<http://www.facebook.com/people/Olga-Nogueira/1075323065?ref=sear

ch>) has an M.A. in Galician Philology from the University of Santiago de

Compostela, where she is a member of the Galician Literature History rese-

arch group. She also has an M.A. in Musical Anthropology from the École

des Hautes Études en Sciences Sociales in Paris (2006), where she worked as

a lecturer at the Centro de Estudos Galegos of the University of Paris III.

From 2006-2009 she looked after overseas promotion at the former IGAEM

and collaborated in the development and promotion of the Galician Tunes

Project. She received the María Casares Theatre Award (with Avelino Gonzá-

lez) for best adapted text from 2007 to 2009 for A raíña da beleza de Leenane,

A bombilla máxica, and Aeroplanos, respectively. Her other interests are singing

and playing the accordion, and she was a member of the group Chouteira.

Agustín Fernández Paz

(http://www.aelg.org/Centrodoc/GetAuthorById.do?id=autor1>) teaches

Galician Language and Literature in a secondary school and is a writer with a

long career in storytelling for children and youngsters. Besides receiving

many awards (Merlín, Edebé Juvenil, Lazarillo, Raíña Lupa, etc.), his work

has been recognised outside Galicia, where he has been a member, for exam-

ple, of the International Board on Books for Young People (IBBY, 1992 and

2002) and has received the National Award for Literature for Children and

Young People (2008). Of particular note among his numerous published

works are: Contos por palabras (1990), Cartas de inverno (1995), O centro do labirin-

to (1997), O laboratorio do doutor Nogueira (1998), Aire negro (2000), No corazón do

bosque (2001), Noite de voraces sombras (2002), O meu nome é Skywalker (2003),

Trece anos de Branca (2006), Corredores de sombra (2006), O único que queda é o amor

(2007). He was a founding member of the Avantar and Nova Escola Galega

movements and has published several educational works.

Áurea Fernández Rodríguez

(<http://webs.uvigo.es/aluna/index.php>) has a Ph.D. degree in Romance

Philology from the University of Santiago de Compostela, and is presently

working as a senior lecturer at the Faculty of Philology and Translation, Uni-

versity of Vigo. Her research focuses on French literature, comparative litera-

ture and translation studies (teaching and theory). She has participated in

scientific groups and meetings in Brazil, Cuba, Canada, Switzerland, France,

Romania, Germany and the United Kingdom. Her most recent works inclu-

de: ―L‘orthotypographie pour traducteurs: usage et norme‖, López Díaz,

Montserrat & María Montes López (eds.): Perspectives Fonctionnelles: emprunts

économie et variation dans les langues, Lugo 2006, 433-436; ―Correspondances

missionnaires: l‘écart entre le texte source et le texte cible (missions

d‘Amérique latine XVI siècle)‖, Transversalités, 104, 2007, 13-33; ―La recepción

de las literaturas francófonas en España en el siglo XXI‖, Luis Pegenaute et al.

(eds.): La traducción del futuro: mediación lingüística y cultural en el siglo XXI, Barce-

lona 2008, 175-184; ―La traducción literaria en el siglo XXI español-gallego-

español‖, Assumpta Camps & Lew Zybatow (eds.): Traducción e interculturali-

dad, Frankfurt/Main 2008, 125-140.

Xosé Ramón Freixeiro Mato

(<http://bvg.udc.es/ficha_autor.jsp?id=XosFreix&alias=&solapa=biografia

>) has a Ph.D. degree in Galician-Portuguese Philology from the University

of A Coruña, where he has been a senior lecturer at the Faculty of Philology,

since 1993. His main lines of research are Galician grammar and sociolinguis-

tics, literary language and stylistics. In addition to Lingua galega: normalidade e

conflito (2002) and Gramática da Lingua Galega in 4 volumes (2006), his work al-

so includes: Os marcadores discursivos. Conectores contraargumentativos no galego escrito

(2005, Critics Award for research 2006), Lingua, nación e identidade (2006) and

Cucou o cuco cuqueiro. Lingua e estilo na obra de Manuel María (2007, Ánxel Fole

Literary Award).

Iolanda Galanes Santos

(<http://webs.uvigo.es/aluna/index.php>) has a Ph.D. degree in Galician

Philology from the University of Santiago de Compostela and has done post-

graduate studies at the University of Laval (Quebec). She is presently working

as a senior lecturer at the University of Vigo and has been President of the

Galician Terminology Society since 2005. Her research focuses on linguistic

planning, translation of specialized texts and terminology, and she has con-

tributed in the production of glossaries, dictionaries and lexicons both natio-

nally and internationally in the field of terminology. Her publications include:

A lingua galega do dereito (2002); ―Procesos de implantación lingüística: a plani-

ficación terminolóxica en Galicia‖, Madrygal 8, 2005, 43-54; ―A utilización das

formas de tratamento persoal no galego lexislativo e administrativo actual‖,

J.M. Oro Cabanas et al. (eds.): Lengua y sociedad: lingüística aplicada en la era global

y multicultural, 2006, 233-246; ―Os traballos de fin de carreira de T&I, un te-

souro terminilóxico inexplorado‖, Viceversa 13, 2007, 207-220.

Xoán Manuel Garrido Vilariño

(<http://webs.uvigo.es/paratraduccion/>) has M.A. degrees in Romance

Philology (French) and in Hispanic Philology (Galician-Portuguese) from the

University of Santiago de Compostela. He received his Ph.D. in Translation

and Interpreting Studies from the University of Vigo, in 2004. He is a secon-

dary school Professor and teaches Galician language & literature, and Portu-

guese language. He also works as an associate lecturer in Translation and In-

terpretation, at the University of Vigo, besides working as a translator from

French and Spanish into Galician. He has a permanent position in the Uni-

versity of Vigo‘s ―Tradución & Paratradución‖ research group and is a con-

sultation group member of the Centro de Estudos Interculturais at the Insti-

tuto Superior de Contabilidade e Administração in Porto. Main publications:

―Os límites do cinema na representación do Holocausto: o modelo de Shoah

como tradución/paratradución do acontecemento‖ in Carmen Becerra et al.

(eds): Lecturas: Imágenes, Cine y Memoria, Vigo 2007, 29-49; ―Texto e Paratexto.

Tradución e Paratradución‖ (2005) in Viceversa 9-10, 31-39; (with Ana Luna

Alonso) ―L‘image des interprètes dans les films de l‘Holocauste: Du casque

au visage‖ in Anales de Filología Francesa 12, 151-175. Main Translations: Gas-

ton Leroux: O Fantasma da Ópera (fr. Le fantôme de l‘Opéra), Vigo, 1998; Jean-

Jacques Roubine: Introducción ás grandes Teorías do Teatro (fr. Introduction aux

grandes théories du théâtre), Vigo, 2002; (with Burghard Baltrusch and Silvia

Montero Küpper) ―A tarefa de quen traduce‖ (de. ―Die Aufgabe des Über-

setzers‖), in Viceversa 13, 2007, 84-103.

Ana Luna Alonso

(<http://www.bibliotraducion.uvigo.es/>) received her Ph.D. degree in

French Philology from the University of Santiago de Compostela in 1998,

and is presently a senior lecturer at the Faculty of Philology and Translation,

University of Vigo, where she teaches translation of general and specialized

texts for the French-Galician language combination. She is the head resear-

cher for the BITRAGA research group and the ―Panorama e desenvolvemento

da tradución en Galicia‖ Project at the University of Vigo, a member of the

board of editors for the journal Viceversa, and has participated since 2005 in

the University of Barcelona project: La traducción literaria en España (1940-

2002). Her publications include: La traducción en el ámbito institucional: autonómi-

co, estatal y europeo (with Susana Cruces Colado), Vigo 2004; ―A literatura gale-

ga traducida no estranxeiro: un intercambio desigual‖, Grial 167, 2005, 32-45;

―La qualité en traduction: contexte professionnel et contexte pédagogique‖,

Jean Peeters (ed.): On the Relationships between Translation Theory and

Translation Practice, Paris 2005; Tradución e política editorial de literatura infantil e

xuvenil (with Silvia Montero Küpper), Vigo 2006; ―Sobre las relaciones entre

el sistema literario gallego y el castellano en la época contemporánea a través

de la traducción‖, El pensamiento contemporáneo sobre la traducción, Barcelona

2008.

Carlos Paulo Martínez Pereiro

(<http://bvg.udc.es/ficha_autor.jsp?id=CarMart%ED1&alias=Carlos+Paul

o+Mart%EDnez+Pereiro&solapa=biografia>) received his Ph.D. degree in

Galician-Portuguese Philology from the University of Santiago de Composte-

la (1990), and has been a senior lecturer at the University of A Coruña, since

1992. His teaching and research works, which have been published in nume-

rous editions, monographs and articles, focus on Galician and Portuguese

medieval literature, Galician literature and Portuguese and Brazilian literatu-

res, as well as the relationship between art and writing in the contemporary

world. His noteworthy published works include: As cantigas de Fernan Paez de

Tamalancos. Edición crítica (1992), Natura das Animalhas. Bestiario medieval da lírica

profana galego-portuguesa (1996), A Pintura nas Palavras. ―A Engomadeira‖ de Al-

mada Negreiros: Uma Novela em Chave Plástica (1996), Hospital das Letras. Ensaios

e in(ter)vencións literarias (1997), A indócil liberdade de nomear. Por volta da ―interpre-

tatio nominis‖ na literatura trovadoresca (2000) and Querer crer entrever. Expresións

críticas de reflexión e lectura (2007). He received the Xunta de Galicia Research

Award (1992) and the Espiral Maior Essay Award (1999).

Xoán Montero Domínguez

(<http://deptrad.wordpress.com/profesorado/xoan-montero-

dominguez/>) has a Ph.D. degree in Translation and Interpreting studies

from the University of Vigo, where he has worked as a lecturer since 2004.

His research centres on audiovisual translation (theory and practice), with

particular emphasis on Galicia. He has collaborated with several groups and

participated in scientific meetings in Brazil, the United Kingdom, México and

Spain, and organised the I Congreso de tradución para a dobraxe en Galiza, País

Vasco e Cataluña. His recent work includes: ―Un achegamento á tradución au-

diovisual en Galicia‖, Madrygal 8, 2005, 91-96; ―Achegas para a tradución de

produtos destinados á dobraxe cara ao galego‖, Viceversa 12, 2006, 111-120;

―A importancia da relación texto-imaxe na tradución da literatura infantil‖,

en Ana Luna Alonso & Silvia Montero Küpper (eds.): Tradución e Política Edi-

torial da Literatura Infantil e Xuvenil, Vigo 2006, 277-285; ―La utilidad de la tra-

ducción audiovisual en el aprendizaje de idiomas‖, Lenguas en contexto 4, 2007,

46-51.

Silvia Montero Küpper

(<http://deptrad.wordpress.com/profesorado/silvia-montero-kupper/>)

has an M.A. degree in Hispanic and German Philology and in Comparative

Literature from the University of Bonn and received her Ph.D. in Translation

and Interpreting Studies from the University of Vigo. She is currently a se-

nior lecturer at the University of Vigo, Department of Translation and Lin-

guistics, where she teaches translation of general and specialised texts for the

German-Galician language combination and translation criticism. Her rese-

arch centres on translation in Galicia as a tool for standardisation, analysis of

paratranslation elements in translation for publishing and Galician-German-

Galician lexicography. She is a co-editor for the Real Academia Galega‘s

German-Galician-German Dictionary project and a member of the scientific

board of the journal Íkala. In addition to several works on contrasting as-

pects of the German and Galician languages, she has published (with Ana

Luna Alonso) Tradución e política editorial de literatura infantil e xuvenil, Vigo 2006;

O comportamento traductivo do alemán ó galego: análise da tradución dos verbos modais ó

alemán, Vigo 2006; and ―Paratranslatorische Aspekte der deutsch-galicischen

Übertragungen seit 1983‖, Ibón Uribarri Zenekorta (ed.): Übersetzungen, Vie-

na/New York 2009, 89-101.

Craig Patterson

(<http://www.cardiff.ac.uk/euros/contactsandpeople/profiles/pattersonc.h

tml>) lectures in Galician and Hispanic studies at the School of European

Studies, University of Cardiff. His research focuses predominantly on the

meeting of Modernism and cultural nationalism in Galicia during the early

twentieth century. The Galician version of his first book was recently laun-

ched under the title O devalar da idea: Otero Pedrayo e a identidade galega. He has

also published on the Generation of 1898 and Ramón del Valle-Inclán, and is

a regular contributor to the Galician-language daily newspaper, Galicia Hoxe.

He is currently on sabbatical leave and finalising his translation of Castelao‘s

Sempre en Galiza into English. At present he is president of the International

Association of Galician Studies (<www.estudosgalegos.org>).

Gabriel Pérez Durán

(<http://uvigo.academia.edu/GabrielPérezDurán/>) received his M.A. de-

gree in Galician Philology (2006) and his Diploma in Advanced Studies

(2008) from the University of Vigo, where he is currently completing his

Ph.D. thesis on the relationships between music and translation, using ap-

plied methods from both sciences and humanities. Furthermore, he is a

member of the GAELT research group (Grupo de Análise e Estudo da Lite-

ratura e da Traductoloxía) and a literary critic for the journals ProTexta, Anua-

rio Grial de Estudios Literarios and Grial. He has published several articles on

the plays of Xohana Torres, the third culture and music. As a musician he

has participated in several groups performing a wide range of styles including

classical, traditional and experimental.

Renata de Paulo Trindade Rocha

(<http://buscatextual.cnpq.br/buscatextual/visualizacv.jsp?id=K4730802J1

>) has an M.A. degree in Communication and Journalism from the Federal

University of Bahia (2006). She is a trainee researcher at the Centro en Estu-

dos Multidisciplinares en Cultura on the postgraduate Culture and Society

programme at the same university, with a scholarship from the Fundação

Amparo à Pesquisa do Estado da Bahia. Her current research includes the

reorganisation of Televisão Educativa da Bahia under the influence of audio-

visual cultural policies in Brazil. She has published Sobrados e Coretos - Breve

História de 10 municípios do interior da Bahia e suas bandas contemplados pelo Projeto

Domingueiras, Salvador 2005 and is a membar of the CULT research group

(Grupo de Estudos Multidisciplinares em Cultura) at the Universidade Fede-

ral da Bahia (Brazil).

Bieito Romero

(<http://www.luarnalubre.com/>) plays the bagpipes and accordion and is

also a composer. He is a founding member Luar na Lubre, one of Galicia‘s

most important folk groups that has also achieved recognition internatio-

nally. Mr. Romero has received numerous awards which include two gold

discs. Despite being founded in 1986 and having released several records,

Luar na Lubre became well-known in 1997 with Plenilunio, and have gone on

to produce 11 CDs. Their most recent works are: Hai un paraíso (2004), Sauda-

de (2005), Camiños da fin da terra (2007) and Ao vivo (2009). He has taken part

in the Radio Galega programme ―Lume na palleira‖, which specialises in tra-

ditional and folk music.

Astrid Santana Fernández de Castro

(<http://hispanismo.cervantes.es/Departamentos_ficha.asp?DOCN=2598>

) has an M.A. degree in Humanities (2000) from the University of Havana,

where she works as assistant lecturer in the Department of Linguistic and Li-

terary Studies at the Faculty of Arts and Culture. She works in the field of

non-Hispanic literature and collaborates in the discipline of literary theory.

Ms. Santana holds the Chair in Galician Culture at the University of Havana

and has published several articles within this field of study, as well as the bo-

ok Islas y ficciones. En torno al Sinbad de Álvaro Cunqueiro (2007). Her main lines

of research focus on comparative literature and cultural studies, with special

attention to the relationships between literature and film, about which she

published ―Entre la literatura y el cine: otra vuelta por El siglo de las luces‖,

Universidad de La Habana (2004) and ―Cumbite. Palabra y performatividad‖,

Anales del Caribe (2008).

Liliana Valado

(<http://deptrad.wordpress.com/profesorado/liliana-valado-fernandez/>)

is a translator and holds a BA. in Translation and Interpreting and a Ph.D.

from the University of Vigo, Spain. She is also a lecturer at the University of

Vigo and teaches Translation from English into Galician and Spanish, and

vice-versa, in the Translation and Interpreting B.A. degree program. Her re-

search interests include translation theory, practice and pragmatics, transla-

tion for publishing houses, translation quality in publishing as a process, and

protocols for professional translation with didactic applications. She has spe-

cialised in the field of modern Galician translation in publishing and has tran-

slated works from English, French, Norwegian, Spanish and Swedish. She is

currently editing the monograph A tradución editorial a debate en Galicia (forth-

coming from Edicións Xerais de Galicia). As a scholar, she has written Xes-

tión de proxectos de tradución editorial (forthcoming from Servizo de Publicacións

da University of Vigo).

Alberto Valverde Otero

has M.A. degrees in Galician Philology and in Portuguese Philology from the

University of Santiago de Compostela, and received his Diploma in Advan-

ced Studies from the University of Vigo, where he is currently completing his

Ph.D. thesis on the Galician avant-garde movement ‗Rompente‘. He cu-

rrently teaches Galician Language and Literature in a secondary school and is

a member of the GAELT research group (Grupo de Análise e Estudo da Li-

teratura e da Traductoloxía) at the University of Vigo. He has also coopera-

ted in various works for Galician Associations. Among other contributions

he has published ―A performance en Rompente‖, Anuario Grial de Estudos Li-

terarios Galegos 2004, 130-146.