l-l b · 2020. 8. 28. · idgam BenfTemfm'de yaygındır. Telaffuz zorluğu sebebiyle (t ~ t + d...
Transcript of l-l b · 2020. 8. 28. · idgam BenfTemfm'de yaygındır. Telaffuz zorluğu sebebiyle (t ~ t + d...
HA
me (~i = ro>iJ. tefeşşeha = tefeşşece
(~ = ~); ha/gayn : hazrame =gaz
rame (:ı.oyll = :ı..;~J. vehar = vegar (=ı>~ _,.:,). leteha = Jetega ( (!J = ~); hatkat: ha
rafe = karafe (....;} = ...;J>). safh = safk (~
..;.;... =) ; hat kaf : sefeha = sefeke ( = ı?..ı
~). hadese = kedese (._,..-if=._,.....\>); hat fa: dehara = defera (}~=ı>~). cehale =
cefele (~= ~); hatdal: ahlese =ed
lese (._,.J~t = ._,...1>1), leteha = letede (= ~ .MJ), maha = made ı~ı.. = ı:L.); hatzat: ha
ra = zera (..S;~ = ..Sı>); ha/ra : şerraha = şerrara (;y!ı = ı:y!ı), hatee = ratee (=b
lı;); hallam: habece = lebece (~=~ı.
temeyyeha = temeyyele (.,r....; =~) ; ha/
mfm : hatede = metede (..wı = ...\:ô.>), ker
deha = kerdeme (f'~..f = ı:~..f); ha/şa : hana = sena (..,.;i = ~ı, nekaha = n eka
se (..:..Ai=~); ha/sfn : maha = mase (= ı:ı..
._,..ı.. ) , ha lee = se lee ( )ı... = ~); hatşin : is
tevha = istevşa (~,._.,=ı?,.._ ı), hil/tild :
haca = zaca ( ~ = ~ı. hafef = zafef (...;.;.;. = ....o.»); ha/ta : ferşeha = ferşeta
(:-ı.~}= a.....:.}); ha/vav: nakh = nakv( =~
~). zabh = zabv (r.<> = ~); ha/ya : şerraha = şerra (..s .rı = ı:_r.), secfha = se
ciyye (~ = ~).
Bir başka dönüşüm de lafzf hafiflik
için. mahreç yakınlığı veya sıfat benzerliği sebebiyle "ha"nın diğer boğaz harf
leriyle oluşturduğu idgam ilişkisinde görülür. Boğaz harfleri içinde mahreci ağza
uzak olanın yakın olana idgamı esastır; dolayısıyla ha ile ayın daima "l)a"ya idgam
edilir( ı:~ı:+a.) . ( ı:~a. +d. (ı:~ı: +t) .. (ı:~ t +d· Hatta ha-ayn ve ayn-hil arası idgamlarda da bu iki harf, "l)a"ya dö
ner ( ~~ ~ .~ ~~ , ~~~~ ~ 1..\.lbc-Wt
~~~C" .~Y_;G... ~~Y;a.covb. ). Bu tür idgam BenfTemfm'de yaygındır. Telaffuz
zorluğu sebebiyle (t ~ t + d tarzındaki idgamı çoğunluk caiz görmezken. kurra
dan Ebfı Amr ;L;Jt.;r L)>j~ ayetini (Al-i
imran 31185) ;L;Jt.;r..;>j~ şeklin9e bu tür idgam ile okumuştur. Yine aynı sebeple
"ayn"ın "ayn"a idgamı yerine, telaffuz ha
fifliği sağladığı için "ha"ya idgamı tercih
edilmiştir. l:la-l]a'nın "l]a"ya (t ~ t +ı:).
hil-"gayn"ın "gayn"a (e~ e + d idgam
ları ise, Müberred'e göre caiz ( el-Mukteçlab, 1, 208-209), Sibeveyhi'ye göre caiz
değildir. Bir tek örnekte de (ı>) "ha"nın
kelime sonundan. başka bir harfe dö
nüşmeksizin doğrudan doğruya düşmüş
olduğu, kelimenin çoğuluna (ı:l.ı>i) da-
334
yanılarak ileri sürülmüştür (ibn Cinnf, s. 182; ibn Usffır. Il, 627)
BİBLİYOGRAFYA :
J. W. Redhouse, A Turkish and English
Lexion, istanbul 1890 ~ istanbul1978, s. 748·
749 ; Ribhf Kemal, el-Mu'cemü'l-/:ı_adiş: 'İbri·
'Arabi, Beyrut 1975, s. 18; Ham b. Ahmed, Ki·
tabü'l-HurQ{ (Şe!§şetü kütüb fi'/-f:ıurOf içinde,
nşr. Ramazan Abdüttewab). Kahire 1402/1982,
s. 36, 47; Sfbeveyhi. el-Kitab (nşr. Abdüsselam
M. HarOn), Kahire 1403/ 1983, IV, 433-434,
449-451; Ebu Mishal ei-A'rabf, Kitabü 'n-Neua
dir (nşr. izzet Hasan). Dımaşk 1380/1961, s.
20, 28, 32, 65-66, 85, 93, 171, 296-297, 389,
484, 517; İbnü's-Sikkft. Kitabü 'l-Kalb ve'l-ib
dal (nşr. A. Haffner). Kahire, ts. (Mektebetü 'l
Mütenebbf), s. 24, 26-32; Müberred. el-Mukte
çlab (nşr. M. Abdülh§li~Adfme). Beyrut 1382/
1963,1, 192, 194-195,207-209, 233; ll, lll,
140; lll, 46; Zeccacf. el-İbdal ue'l-mu'akabe
ve'n-ne?a'ir (nşr. izzeddin et-TenGhf). Dımaşk
1381/1962, s. 49-52, 101-103; Ebü't-Tayyib
ei-Lugavf. Kitabü'l-İbdal (n şr. izzeddin et-TenG
hf), Dımaşk 1379/1960,1, 156,205-212,262-
329; İbn Cinnf. Sırru şına'ati'l-i'rab (nşr. Hasan
Hindavf). Dımaşk 1405/1985, s. 46-47, 60,
179-180, 182-184; İbn Sfna, Mel]aricü'l-f:ıurQ{
(nşr. Pervfz N. Hanlerf). Tahran 1333, s. 14, 25,
38, 45; Ebu Amr ed-Danf. el-İdgamü'l-kebir
{i'l-Kur•an (nşr. Züheyr Zahid). Beyrut 1414/
1993, s. 49, 52-53; İbnü'J-Baziş. el-ikna', ı , 171-
173, 174-193, 209-210, 233-234; Ahmed b.
Muhammed er-Riizı', Kitabü '1-/;lurQ{ ( Şelaşetü
kütüb fi'l-l)uraf içinde, n şr. Ramazan Abdü t
tevvab). Kahire 1402/1982, s. 134, 136, 137,
139, 140-144, 151; İbn Yafş, Şerf:ıu'l-Mu{aşşal,
Beyrut, ts . (Alemü'l-kütüb). X, 123, 128-129,
136-137; Ebu Şame ei-Makdisf. ibrazü'l-me'a
ni min l;lırzi'l-emani · (nşi. İbrahim Atve ivaz).
Kahire ı402/1982, · s. 748-752; İbn UsfGr. el
Mümti' {i't-taşri{(nşr. Fahreddin Kabave). Bey
rut 1407/1987, ll, 627, 669, 679-684; Radf el- ·
Esterabadf. Şerf:ıu'ş-Şa{iye (n ş r. M. N Gr el-Ha
san v.dgr.). Beyrut 1402/1982, lll, 214-219,
250-251 , 264-266, 275-278; İbnü'J-Cezerf. en
Neşr, ı, 24, 238-239; Süyutf. el-Müzhir, ı . 466 ,
473, 541-544; Hüseyin Küçükkalay. Kur'an Dili
Arapça, Konya 1969, s. 177; S. Moscati. An
Introduction to the Comparative Grammar of
the Semitic Languages Phonology and Mor
phology, Wiesbaden 1980, s. 38-42; İsmail Ka
raçam, Kur'an-ı Kerim 'in Faziletleri ve Okun
ma Kaideleri, istanbul 1984, s. 18, 198-208,
218, 245-249, 382; Ganim Kaddurf ei-Hamed.
ed-Dirasatü 'ş-şautiyye 'inde 'ulema'i't-tecuid,
Bağdad 1406/1986, s. 192-194, 257, 291-
292; H. Fleisch. Traite de philologie arabe,
Beyrut 1986, 1, 91 , 21 0-236; a.mıf.. "Ha"'. Ef ( Fr.). lll , 2; J. Cantineau. "Esquisse d 'un e pho
no1ogie de 1'arabe classique", Bulletin de la
societe de linguistique Paris, XLIIlll 06, Paris
1946, s. 113-114, 116; H. Bauer. "Ha" , iA, V/
ı. s. ı. ~ İSMAİL DURMUŞ
L
Arap alfabesinin yedinci harfi. _j
l-l alk dilinde hı olarak adlandırılan harf transkripsiyon sisteminde b (kh) ile karşılanır. Ebced hesabında sayı değeri 600'dür; astronomi cetvellerinde de Mirrfh (Mars) gezegenini gösterir. Cfm (<Z:) ve ha (<:) harflerine benzediği için üstüne konulan bir nokta ile onlardan ayrılır ve "elhaü'l-mu'ceme" (e1-h.3ü'l-menküte : noktalı ha) adıyla anılır. Süryanf ve İbrani yazılarında J:ıa ile birlikte aynı harfle gösterilir; bu sebeple o alfabelerde sayı değeri beştir ve Mars'ın sembolü olmasının sebebi de budur (Mars, Batlamyus sisteminde beşinci gezegendir) . Habeşçe'de bu iki boğaz sesi ayrı harflerle gösterilmekle birlikte, bu dilde boğaz sesleri neredeyse farkedilemeyecek derecede hafif telaffuz edildiğinden yazıda bu harflerin birbirlerinin yerine kullanıldığı görülür. Öte yandan Mina-Sebil alfabesinde 1), "J:ı"dan küçük bir çengelle ayrılır, Akkadca'da ise ı:ı
ve tı sesleri tı sesini veren hece işaretleriyle yazılır.
Gayn ile aynı mahreç sahasını paylaşan ha, boğaz harflerinden olup. gırtlağın ağza en yakın olan arkadamak (edne'l-halk) kısmından çıkar ve onun için artdamaksıl (postvelaire) kabul edilir. Ha ve gayn harflerinden hangisinin ağza
daha yakın yerden çıktığı meselesinde dil ve kıraat alimleri ihtilaf etmişlerdir. Halfl b. Ahmed, Zemahşerf. İbn Yafş. İbnü'I-Hacib. Radf ei-Esterabildf. imam eşŞatıbf ve Mekkf b. Ebfı Talib'e göre ha; Sibeveyhi ve İbnü'I-Cezerrye göre ise gayn ağza daha yakın yerden çıkar (ibn Yafş , X. 124; Radf el-Esterabadf. ııı . 251; ayrıca b k. GAYN).
Ha, benzerleri olan ha ve "l)a"ya nisbetle daha sert ve seslidir. İbn Sfna'ya göre ha sesi "J:ıa"ya benzemekle birlikte ona nisbetle ağza daha yakın bir yerden çıkar ve mahreci de daha sert. daha az rutubetli, fakat daha yapışkan bir halde bulunur. Bu ses. küçük dil ile damak arasındaki müşterek noktaya doğru kuvvetle ve damağın bütün yüzeyine yayılarak püskürtülen havanın bu rutubeti öne (ağza) doğru dağıtıp depretmesinden hasıl olur (Mel]aricü'L-t:ıurü{, s. 14, 38). Yine İbn Sina'ya göre ha sesi, kuru bir cismi ince-uzun-sert bir cismin yüzeyine sürterken veya sert bir cismin
kabuğunu soyarken çıkan sese eş değerlidir (a .g.e., s. 25, 45) .
Dil ve kıraat alimlerine göre ha sesinin sahip olduğu başlıca sıfatlar "hems, rihvet. isti'la, tefhfm, infitah, zuhur ve ısmat"tır. Buna göre harfin telaffuzunda dil sırtı üst damağa doğru kısmen yükseldiği (isti 'la) için tam kalın (tefhfm) değildir. Bu bakımdan Mekkf b. Ebu Talib onu, kalın harfler için belirlediği üç derecenin en altında saymıştır (İbn Cinnf, s. 62) . Tefhfm ve isti'la sıfatiarına sahip harflerde imale yapılmaması genel bir kural olduğu halde, "ha"nın bu özelliği
sebebiyle ve ondaki bu sıfatiarın zayıflıkları ya da zamanla kuwetlerini yitirmeleri sonucunda Kahire ve Lübnan'ın bazı kesimlerinde imaleye tabi tutulduğu görülmektedir: " tıafe" (korktu) yerine " beefe", " (Jane" (ihanet etti) yerine " (Jeene" denilmesi gibi (Tomiche, s. 32) . Ayrıca bu harfin telaffuzu sırasında yükselen dil sırtı damağı kapiayıp ona yapışmaz. aralarında açı klık kaldığı (infitah) gibi hems ve rıhvet sıfatları gereği ses ve nefes akışı yumuşak, sakin ve kesintisiz olarak beraberce gerçekleşir.
Klasik Arapça'da ha sesi çoğunlukla boğaz harfleri arasında olmak üzere birçok harfle dönüşüme uğrayarak benzer kelimeler meydana getirmiştir. Mesela baJt:ıa : faha = faha (ı: ı.; = tı.;) . hatta = hatta ( !:ı>= .~:.> ), sinh = sinh (~ =~) :
ha/gayn : habene = gabene (.r,' = .r.>) . de hale = degale (JC .:ı = J>.:ı): (Ja/ha : halhal ,;,· helhal (J~ = JL;;..L>). ıtrahamme = ıtrahemme (~}>1 =,..>}'ol); ha/ba : vesiha = vesibe ( ...,......,= &-ı,): ha/ta : mehane = metene ( .;r.<ı = ~): ha/şa : nekaha = nekase (~ = ~). nahfr = nesfr ~ = ~):
ha/cfm : hazerne = cezeme (r~ = r~).
halea = celea (& = & ) . hazi = cezl (J,;> = JJ>) : ha/sfn : meleha = melese (..,..ı.. = ~). haleerne = selceme (= ,..=d> ~) . tehalhale = teselsele (= ~ J-l-i ); ha/şfn : habraka = şebraka (J,r.i
J~ = ) . hacevca = şecevca ( = ~F."
~~): ha/ayn : hadefe = adefe ( ..S~
..S..~~:=) . mahn = ma'n (~ =~);ha/fa:
neteha = netefe (....,;.; = ~). tehaveza = tefaveza (.J>,lıü = ._,..,ı:;.;); ha/ kaf : hamme = kamme ( rJ = ,..> ). habea = kabea (& = &>): ha/kM : habene = kebene (.;r.( = .r.>). tehawefe = tekewefe (..S~
..s ,.o= ) . imtehha = imtekke ( ~~ = ~1) :
ha/mfm : hazeka = mezeka ( Jjo = JJ>): ha/nun : meteha = metene ( .y..o = ~).
ahfeka = enfeka ( .j.öl l = ..;.;>1 ): ha/vav :
nakh = nakv (,<J = ~) : ha/ya : nakh = naky (~ =~) . cahh = cahy ( ~= &,-).
Bunların dışında "ha"nın kalın harflerden (hurOf-ı isti'la) olması sebebiyle ondan önce gelen "sfn"in "sad"a dönmesi caiz, hatta "ha"ya yakınlığı nisbetinde gerekli görülmüştür(~ =~,~=~)
(Müberred , 1, 225; İbn Yafş , X, 5 I; RadfelEsterabadf, 111 . 239) . Ancak "sfn"in "ha"dan ve diğer kalın harflerden sonra gelmesi halinde bu dönüşüm söz konusu değildir. ·
Klasik Arapça'da ve Tilimsan, Bağdat gibi bazı yörelerde konuşulan günümüz Arapça 'sında ha ve gayn harflerinin birbirine idgam edildiği görülür ( t +- t + t. t. +- t. + tl (Marçais, s. 26) . Sfbeveyhi bunu caiz görmekle birlikte idgam etmemenin daha uygun olacağını söyler (el
Kit.ab, IV, 451). t_ +- t_+ t vet+- t+t_ tarzındaki idgam ise Müberred'e göre caiz. Sfbeveyhi'ye göre caiz değildir (el-Mukteçiab, ı . 208-209) . Çoğunluğun aksine bazı nahivciler t +- t + ı: ve t +- t + t_ idgamlarını da geçerli görmektedirler (İbn U sfOr, ll , 684) . Ha ile ilgili fonetik değişikliklerden biri de bazı dörtlü formlardaki çift ha harflerinden birinin düşmesidir (bebba + bebba [~+~ 1 fiilinin babbaba 1~ 1 şeklini alması gibi : a.g.e., ll , 627; Sa fedf. s. 27 ).
Ana Türkçe'de h ve I:ı gibi b sesi de yoktur. Ancak bu sesin h ile birlikte VIII. yüzyıldan itibaren Arapça ve Farsça'nın etkisiyle ve özellikle k (ka) sesinin değişime uğraması sonucunda ortaya çıktığı görülür ( kangı > hangi, kağan > bakan gi-
·. bi ). Bugün ise Türkiye Türkçesi'nin istanbul ağzında b sesi yoktur ve Arapça, Farsça kökenli veya bu diller aracılığıyla alınmış kelimelerin başında ve sonunda bulunan "(Ja"lar bazan "ha"ya (barfta > hari ta , baber > haber, te' rfb > tarih gibi) , bazan da "ka"ya dönüşmüştür (balffe > ka l fa. baygene > kaygana, matbab > mutfak gibi) : ortadaki "ha"lar ise daima ha ile telaffuz edilmektedir (ab ir > ahir, ab la k> ahlak gibi) . Buna karşılık Anadolu ağızlarının pek çoğunda ve Azerf Türkçesi'nde kelime ister Türkçe ister yabancı kökenli olsun, hece sonlarında ve iki ünlü arasında yer alan "ka"lar ha şeklinde söylenmektedir (çok> çob. so lak > solab . sokak > sobab. arka > arba gibi) . Ayrıca yine halk ağızlarında Arapça kökenli kelimelerdeki "I:ıa "ların da eğer ünlüler kahnsa " (Ja"ya dönüştüğü görülür (abma~> abmab. sabra > sabra, sabur > sab ur gibi) .
HA
BİBLİYOGRAFYA :
Lisanü 'l-'Arab, "ba,, md.; J. W. Redhouse, A Turkish and Eng lish Lexion, İstanbu l 1890 ~ İstanbul 1978, s. 748-749, 817-818; Hain b. Ahmed. Kitabü '1-Hurüf ( Şe/aşetü kütüb fj'j-fiurOf içinde, n ş r. Ramaza n Abdüttevvab). Kah i re 1402/1982, s. 37; Sibeveyhi, el-Kitab (n ş r. Abdüsselam M. Harun), Kahire 1403/1983, IV, 443-444, 451; EbG Mishal ei-A'rabi, Kitabü 'n/'ievadir(n ş r. izzet Hasa n). Dımaşk 1380/1961, s. 8, 13, 19, 25, 80, 85, 92, 103, 365, 403; ibnü's-Sikkit. Kitabü 'l-Kalb ve'l-ibdal (n şr. A. Haffner), Kahire, ts. (Mektebetü ' l-Mütenebbf). s. 29, 30-32 ; Müberred. el-Mu /!:teçtab (n ş r. M. AbdülhiHi ~ Adfme), Beyrut 1382/ 1963, 1, 192, 194-195, 207-209, 225; ll , lll ' 140; lll , 46; Zeccaci. el-İbdal ve'l-mu' akabe ve 'n-ne?a'ir (n ş r. izzeddin et-TenGh f), Dımaşk 1381/1962, s. 53, 91 ; Ebü't-Tayyib el-Lugavi, Kitabü '1-İbdal (nşr. izzeddin et-TenOhf). Dımaşk 1379/1960, 1, 98, 157, 213-215, 262-272, 330-342, 343-352; İbn Cinni, Sırru şına'ati 'l-i'rab (n ş r. Hasan ei-Hindavf) , Dımaşk 1405/ 1985, s. 46-47, 60, 62, 180, 183-184; İbn Sina. Mel;aricü 'l-f:ıurüf (nş r. Pervfz N. Hanleri). Tahran 1333, s. 14, 25, 38, 45; ibnü'I-Baziş , el-ik na' , ı , 174-193, 211, 257-258; Ahmed b. Muhammed er-Razi. Kitabü'l-Hurüf (Şe!.§şetü kütüb fi'l-/:lurOfi çinde. nş r.
Ramazan Abdüttevvab). Kahire 1402/1982, s. 136, 139-144, 151 ; ibn Yaiş, Şerf:ıu 'l-Mufaşşal, Beyrut, ts. (Aiemü 'l-kütüb). X, 51, 124, 128-129, 137-138; EbG Şame ei-Makdisi. ibrazü 'lme'anf min Hırzi 'l-emani (n ş r. İbra him Atve ivaz). s. 748-752; İbn Usfür, el-Mümti' fi't-taşrif (n ş r. Fa h reddin Kabave). Beyrut 1407/1987, ll , 627, 669, 683-684; Radi ei-Esterabadi, Şerf:ıü 'ş-Şaflye ( n ş r. M. NO r el-Hasan v. dğ r.). Beyrut 1402/1982, lll, 214-219, 230, 239, 250-251 , 276-278; Safedi. Gavamiçiu 'ş-Şıt:ıaf:ı (haz. İ smail Durmuş. doçentlik takdim tezi, 1992). Dokuz Eylül Üniversitesi ilahiyat Fakültesi, s. 27; İbnü'I-Cezeri, en-/'ieş r. 1, 24, 38-39; SüyGti, elMüzhir, 1, 466, 552-554; W. Marçais, Le dialecte arabe par/e Tlemcen, Paris 1902, s. 26; Naim Hazım Onat, Arapça 'nın Türk Diliyle Kuruluşu, İstanbul 1944, 1, 99, 117, 119-120, 121, 360; W. Leslau. Manual of Phonetics, Amsterdam 1957, s. 329; N. Tomiche, Le parler arabe du Caire, Paris 1964, s. 32; H. Blanc. Proceedings of the Jntem Conference on Semitic Studies, Jerusalem 1965, s. 17; S. Moscati, A n Introd uction to the Comparative Grammar of the Semitic Languages Phonology and Morphology, Wiesbaden 1980, s. 38-42; İsmail Karaçam, Kur'an-ı Kerim 'in Faziletleri ve Okunma Kaideleri, İstanbul 1984, s. 198-208, 218, 223, 227-229 , 242, 244, 245-249, 385; Ganim KaddGri ei-Hamed. ed-Dirasatü'ş-şavtiyye 'inde 'ulema'i't-tecvid, Bağdad 1406/1986, s. 192-193, 257, 477-478; H. l'leisch, Traite de philologie arabe, Beyrut 1986, 1, 59, 214, 236; a.mlf., "Kha" , El' (F[) , IV, 927 -928; J . Cantineau, "Esquisse d'une phonologie de l 'arabe classique", Bulletin de la societe de linguistique Paris, XLIII, Paris 1946, s. 104-105, 113-114 , 116; a.mlf., Les pariers arabes du Hôran, Paris 1964, s. 32; H. Bauer. "Ha" , İA , V /1 , s. ı .
li İSMAİL DURMUŞ
335