The following ad supports maintaining our C.E.E.O.L. service 

 

 

Konstrukcija prošlosti ­ slučaj srpskih udžbenika istorije

«Constructing the Past: The Case of Serbian History Textbooks»

by Dubravka Stojanović

Source:Genero (Genero), issue: 10­11 / 2007, pages: 51­61, on www.ceeol.com.

51

Dubravka Stojanović UDK: 17.018.22 BIBLID 1451-2203:6(2007)10/11:p.51–60 Originalni naučni rad

Original Scientific Paper

Konstrukcija prošlosti – slučaj srpskih udžbenika istorije

APSTRAKT

U tekstu se analiziraju različiti nivoi zloupotrebe prošlosti u udžbenicima istorije. U po-slednjih 15 godina udžbenici su u Srbiji menjani dva puta. Prvi put, u vreme rata u Bosni i Hercegovini, 1993. godine, kada je te događaje bilo potrebno staviti u potrebni istorijski kontekst. Drugi put, udžbenici istorije promenjeni su posle političkih promena 2000. godi-ne.Tada je bilo potrebno načiniti raskid s komunističkom prošlošću, pa je zbog toga izme-njena slika Drugog svetskog rata. Uz manipulaciju činjenicama, udžbenici istorije efikasno su sredstvo za kreiranje nacionalne i istorijske svesti, tako da se njihovom analizom može proučiti poželjni model razumevanja „sebe“ i „drugih“.

Ključne reči: udžbenici istorije, istorijska svest, nacionalna svest, istorijski tok.

Ubrzo posle raspada Jugoslavije i početka ratova za jugoslovensko nasleđe, u Sr-

biji i u Hrvatskoj promenjeni su udžbenici, i to na prvom mestu udžbenici istorije, geo-grafije i donekle maternjeg jezika. U obe države udžbenike je propisao Prosvetni savet pri Ministarstvu prosvete, što govori o tome da se u njima menjala ideologija, ali se nije promenio princip državne kontrole nad školstvom, što je u gotovo svim evropskim dr-žavama, pa i većini susednih balkanskih država, zamenjeno slobodnim tržištem na ko-me se za svaki razred nalazi po nekoliko udžbenika različitih autora i pristupa. Prome-na udžbenika drastično se odrazila i na situaciju u Bosni i Hercegovini devedesetih, u kojoj su Republika Srpska i Herceg-Bosna prihvatile udžbenike iz Srbije i Hrvatske. Nešto kasnije napisani su posebni udžbenici za bošnjačku decu, čime je Bosna krenu-la ne samo putem podele teritorija nego i podele istorijske svesti. Posle promena reži-ma u ovim zemljama, posle 2000. godine, promenjeni su i udžbenici. U Hrvatskoj je napravljen moderan sistem koji podrazumeva tržišnu utakmicu ravnopravnih udžbeni-ka, u Bosni su uslovi propisani i strogo kontrolisani od strane međunarodne zajednice, dok je u Srbiji očuvan stari princip, po kome je Zavod za izdavanje udžbenika zadržao monopol na izdavanje jedinog priznatog učila. Već i sama ta činjenica dovoljno govori o tome da je nastava istorije i dalje sačuvala svoje posebno mesto u srpskom obra-zovnom sistemu, da njena svrha nije samo obrazovanje već i kreiranje nacionalnog identiteta na osnovu određenih koncepata koji se prenose preko školskog sistema.

52

Zbog toga analize udžbenika istorije pre svega podrazumevaju analize istorijske i naci-onalne svesti koja se diseminira putem sistema obrazovanja.

Prvu celovitu analizu novih srpskih udžbenika pokrenuo je Centar za antiratne akci-je iz Beograda 1993. godine. Knjiga1 koja je objavljena kao rezultat tog projekta bila je i prvi pokušaj da se utiče na javnost i resorno ministarstvo s ciljem da se otvori javna debata o toj temi. Ministarstvo, međutim, nije odgovorilo ni na jedan poziv, pa ni na po-nudu tima navedenog projekta da se u Zavodu za izdavanje udžbenika predstave nji-hovi rezultati.

Sledeća dva projekta pokrenuo je Institut za istraživanje školskih udžbenika „Georg Ekert” iz Braunšvajga u Nemačkoj. Pod stručnim rukovodstvom Volfganga Hepkena, profesora istorije jugoistočne Evrope u Lajpcigu, urađena su dva istraživanja: prvo je nosilo naziv “Stereotipi o drugima u udžbenicima istorije jugoistočne Evrope” a drugo se odnosilo na tretman ratova koji su od 1885. godine potresali taj prostor. Ta dva is-traživanja objavljena su u knjizi „Ulje na vatru” koju je uredio Volfgang Hepken. Posle nekoliko manjih inicijativa, 1999. godine pokrenut je dosad najopsežniji projekat čiji je nosilac nevladina organizacija „Centar za demokratiju i pomirenje na Balkanu”, sa cen-trom u Solunu. Formiran je Komitet za udžbenike, koji već više od osam godina radi na uporednim analizama nastave istorije u svih 11 zemalja jugoistočne Evrope.

* *

Smisao prve promene udžbenika u Srbiji, 1993. godine, nije, kao što je bio slučaj u većini drugih postkomunističkih zemlja, bio u napuštanju komunističke ideološke matri-ce, već u nameri da se istorija prilagodi tekućim političkim događajima, da se prošlost uskladi sa trenutnim političkim potrebama. Zbog toga srpske udžbenike treba posma-trati pre svega kao posledicu ratova koji su se vodili na teritoriji bivše Jugoslavije i po-trebe da se oni stave u istorijski kontekst. Drastična promena istorijske svesti i brza konstrukcija novog nacionalnog identiteta čine osnovne motive za promenu udžbenika i celokupnog nastavnog programa.

U ideološkom smislu, srpski udžbenici istorije žrtve su ideološke konfuzije koja je vladala u Srbiji devedesetih. Zbog toga se u njima mogu naći neobične ideološke kom-binacije koje, ukoliko udžbenike koristimo kao istorijski izvor, mogu vrlo precizno pred-staviti ideološku mešavinu na kojoj je počivao prethodni poredak. Taj „komunizam s nacionalnim likom” počivao je na racionalno teško razumljivom, ali politički vrlo uspe-šnom spoju nacionalizma i komunizma, koji je odredio i ideološku dvopolnost udžbeni-ka istorije.

Već i sam pregled sadržaja udžbenika za osmi razred, koji je pretrpeo najveće iz-mene, govori o nekim od motiva za njihovu izmenu. Iz te knjige izbačene su lekcije ko-je su ranije bile posvećene drugim jugoslovenskim narodima i na njihovo mesto su sta-vljene lekcije u kojima se obrađuje istorija Srba koji žive izvan Srbije. Budući da su promene udžbenika učinjene u kratkom roku, zamena lekcija je izvršena mehanički pa su napravljene upadljive neproporcionalnosti. Tako je istorija srpske države od 1858.

1Ratništvo, patriotizam, patrijarhalnost, ur. V. Pešić, R. Rosandić, Beograd 1994.

Access via CEEOL NL Germany

53

do 1914. godine prikazana na svega 11 strana, dok je istorija Srba u Austrougarskoj i Bosni i Hercegovini u istom periodu prikazana na 32 strane. Ako se ta pojava detaljnije analizira, mogu se naći i druga neadekvatna rešenja. Upadljivo je tako da je Srbima van Srbije od sredine 19. veka do Prvog svetskog rata posvećeno šest lekcija, dok je državi Srbiji posvećeno u istom udžbeniku tri lekcije. Istorija države Srbije u periodu 1903–1914, koji se uzima kao vreme najstabilnije srpske demokratije i opšteg prospe-riteta, prikazana je na svega jednoj strani, dok je prošlost Crne Gore u vreme njenog uspona i dobijanja državnosti od sredine 19. veka do balkanskih ratova smeštena na svega dve strane. Srbi na prostorima Vojne krajine, civilne Hrvatske, Slavonije i Dal-macije u istom periodu dobili su pet strana teksta. Takva nesrazmera u kojoj je istorija Srbije dobila samo trećinu prostora posvećenog srpskom narodu od sredine 19. veka do 1914. godine, jeste posledica mehaničke zamene lekcija koje su ranije bile posve-ćene istoriji drugih jugoslovenskih naroda, mada se u tome može naći i politička na-mera da se veći istorijski značaj da onim delovima srpskog naroda koji su početkom devedesetih pokušavali da u ratnim sukobima formiraju srpske države na teritorijama bivših jugoslovenskih republika.

Ukoliko se okrenemo analizi teksta i pitanju konstrukcije prošlosti, analizom se mo-gu izdvojiti tri osnovna nivoa preko kojih se, pomoću instrumentalizacije istorijskih či-njenica, nameću novi modeli mišljenja o prošlosti. Prvi nivo je nivo površinske kon-strukcije istorije, i mogli bismo ga nazvati faktografskim. Na tom nivou autori udžbeni-ka prilagođavaju istorijske činjenice dnevno-političkim potrebama. Najčešće su prime-njivana tri metoda: neke činjenice se iz istorije izbacuju, na nekima se insistira više ne-go što bi to odgovaralo istorijskoj realnosti, a neke se izobličuju do istorijske neistine. To se posebno odnosi na istoriju odnosa srpskog i hrvatskog naroda, u kojoj se putem selekcije činjenica stvara utisak da su nedavni ratovi među tim narodima imali svoje duboke uzroke u prošlosti. Da bi se to postiglo najčešće su bila primenjena dva po-stupka: s jedne strane, ispušteno je sve što je te narode u prošlosti povezivalo, dok su, s druge strane, svi dezintegrativni procesi među njima izvučeni iz istorijskog totaliteta i naglašeni. Ta ocena najviše se odnosi na udžbenik za osmi razred osnovne škole u kome su integrativni procesi skoro u potpunosti potisnuti uz faktografske greške neop-hodne da bi se umanjio značaj integrativnih i projugoslovenskih procesa u prošlosti. Tako se može naći i sledeća rečenica: “Ideja jugoslovenstva nije bila do početka 20. veka raširena u Srbiji jer su pobedama u Prvom i Drugom srpskom ustanku stvoreni uslovi za samostalan nacionalni, politički i kulturni razvoj”2. Ovom tvrdnjom se otvore-no poništavaju šire integrativne ideje koje su u srpskoj istoriji zastupali Dositej Obrado-vić, Ilija Garašanin, Ujedinjena omladina srpska i Mihailo Polit-Desančić. Zatim, sve ono što je učinio knez Mihailo Obrenović, ideje Vladimira Jovanovića i srpskih liberala 19. veka, integrativni koncepti Svetozara Markovića i svih političkih pravaca, od radi-kalskog do socijalističkog, koji su kasnije nastali na njegovom uzoru, kao i čitava gene-racija srpske političke i intelektualne elite koja je početkom 20. veka modernizovala Sr-biju i dovela do stvaranja Jugoslavije. Prećutkivanjem integrativnih ideja i jugosloven-skog projekta srpska prošlost ostaje neobjašnjena i netačno predstavljena, a stvaranje Jugoslavije u dva navrata u 20. veku, kao i njena dva krvava rušenja, ostaju neobja-šnjiva i podložna političkim instrumentalizacijama. 2Istorija za osmi razred, s. 49.

54

Umanjivanje značaja jugoslovenske orijentacije praćeno je izvlačenjem iz istorij-skog konteksta onih pojava koje su obeležavale dezintegrativne procese među narodi-ma bivše Jugoslavije, posebno između Srba i Hrvata. Koreni srpsko-hrvatskih sukoba nađeni su u periodu naseljavanja Srba graničara na hrvatskoj teritoriji početkom 16. veka. U svakoj lekciji koja obrađuje to pitanje u udžbenicima za 7. i 8. razred više puta se ponavlja stalna namera hrvatskog plemstva da Srbe pretvori u kmetove, hrvatskog Sabora da Srbe politički potčini i katoličke crkve da ih verski preobrati. Te istorijske či-njenice izvučene su iz istorijskog konteksta uvek složenih odnosa Srba i Hrvata, ali i ukupnog konteksta feudalnih i državno-pravnih odnosa u okviru habsburškog carstva. Budući da je istorija same Hrvatske gotovo potpuno izostavljena iz novih udžbenika, učenici neće umeti da navedene činjenice postave u istorijski okvir kome pripadaju. Tako nije napisano da je zemlja na kojoj je nastala Vojna granica oduzeta hrvatskim plemićima, pa da su odatle poticali njihovi napori da je povrate. Nije napisano da je borba za iura municipalia, tj. proširenje feudalnih odnosa bila uperena protiv čitavog stanovništva Vojne granice, pa i njenog hrvatskog i katoličkog stanovništva, i da to sve proističe iz složenih feudalnih odnosa i prava koja su imala malo veze sa nacionalnim aspektom pitanja, posebno što nacionalne svesti tada i nije bilo. Politički napori hrvat-skog Sabora i bana da pod svoju jurisdikciju stave taj prostor, takođe, imaju više veze sa kontinuitetom sukoba između Zagreba i Beča nego sa srpsko-hrvatskim sukobom.

Srpsko-hrvatski odnosi u prošlosti zaista su bili mnogoznačni, puni protivrečnosti, bogati integrativnim i dezintegrativnim procesima, i kao takve ih treba i predstaviti. Iz-vlačenje samo kontinuiteta sukoba iz te mnogoznačnosti posledica je navedene potre-be da se istorija podredi političkim potrebama trenutka, da se rat koji je vođen u trenut-ku pisanja udžbenika između Srba i Hrvata stavi u istorijski kontinuitet sukoba ta dva naroda. Time se sugeriše utisak da je sukob jedini odnos u kome se ovi narodi mogu nalaziti, da je to njihovo prirodno stanje, takoreći endemsko, na koje se ne može utica-ti i za koje ljudi ne mogu imati odgovornosti. Takvim postupkom istorija se zloupotre-bljava da bi se stvorio utisak da je sadašnji sukob između Srba i Hrvata samo prirodan rezultat ukupnog prethodnog istorijskog razvoja, čime se istorijskim misticizmom aboli-raju elite koje su odgovorne za događaje u poslednjih 10 godina.

U udžbenicima koji su napisani posle 2000. godine učinjena je druga vrsta fakto-grafske zloupotrebe istorije. U njima je glavni cilj bila izmena podataka vezanih za Dru-gi svetski rat. To je posledica snažnog talasa antikomunizma koji je stupio na javnu scenu Srbije posle 2000. godine, a koji je kao jedan od osnovnih zadataka postavio promenu činjenica iz vremena ovog ratnog sukoba. Zbog toga su udžbenik istorije za završni razred srednjih škola (objavljen 2002) i onaj za završni razred osnovnih škola (objavljen 2006) kao svoj prvenstveni zadatak stavili reinterpretaciju i reviziju Drugog svetskog rata. Način na koji je taj rat interpretiran direkno je suprotan onom na koji je bio tumačen u komunističkom periodu. Najvažnija promena dogodila se u tretmanu četnika i partizana, s tim što je izmenjena i ocena kolaboracionističkog režima Milana Nedića. General Milan Nedić, predsednik srpske vlade pod okupacijom, predstavljen je kao čovek „velikog ugleda kod Srba“, koji je kako piše, spasavao „biološku supstan-cu srpskog naroda“, jer je „smatrao da je Nemačka trenutno suviše moćna i da se sa okupatorom, kako bi se sprečilo dalje stradanje srpskog naroda – mora sarađivati. Zbog strahovitih odmazdi nad civilima protivio se svim nepromišljenim pokretima protiv

55

okupatorske vojske“. U novim udžbenicima bitno je ublažena i ocena uloge Dimitrija Ljotića i njegovog Srpskog dobrovoljačkog korpusa, koji su bili glavni pomagači SS je-dinicama i Gestapou u masovnim hapšenjima i zločinima vršenim po Srbiji. U udžbeni-cima su, bez pominjanja njihove stvarne uloge, prikazani jednom rečenicom koja više skriva nego što otkriva: „njihov ideološki fanatizam bio je veći i od onog komunistič-kog“.

Ipak, najveći napor uložen je da bi se promenio lik četničkog vođe Draže Mahailovi-ća i njegovih vojnih jedinica. Da bi četnici i partizani izmenili mesta good i bad guys, bi-lo je potrebno učiniti duboke rezove na tri najvažnija pitanja: 1. pitanje tumačenja me-đusobnog odnosa četnika i partizana, 2. pitanje kolaboracije i, 3. pitanje zločina nad ci-vilima. Suština tih promena bila je da se četnici prikažu kao istinski i jedini predstavnici srpskih nacionalnih interesa, koji su, iako, kako se u udžbeniku neprestano insistira, pokretači antifašističkog otpora, na kraju bili izdani od saveznika. Ta saveznička „izda-ja“ ostala je neobjašnjena, ali se pojavila kao jedino obrazloženje četničkog poraza. Četnici su prikazani kao jedini istinski pokret protiv okupatora, kao „jezgro srpskog gra-đanskog otpora“, koji je „za razliku od komunista koji su nameravali da podele srpski etnički prostor, pod srpskim zemljama, pored Srbije, podrazumevao Crnu Goru, celu Bosnu i Hercegovinu, deo Dalmacije uključujući i Dubrovnik i Zadar, ceo Srem, uklju-čujući Vukovar, Vinkovce i Dalj, Vojvodinu, Kosovo i Metohiju i južnu Srbiju (Makedoni-ju)“, čime su autori udžbenika iscrtali željenu kartu etničkih granica.

Kada je reč o izmenama koje su unete u tumačenje odnosa četničkog i partizan-skog pokreta, prikazano je da se radi o dva ravnopravna pokreta otpora, ali već čitav niz detalja otkriva koji je pokret ideološki bliži piscima udžbenika. Tako, na primer, iako se navodi da su nastali istovremeno, prvi deo teksta posvećen je četnicima, dok se tek posle nekoliko strana pojavljuju i partizani. Ili, još rečitiji primer: slika Josipa Broza Tita nalazi se tek na osmoj strani od početka lekcije posvećene Drugom svetskom ratu na tlu Jugoslavije. Takođe, u uporednim biografijama dvojice vođa, navodi se da je Dra-goljub Mihailović bio obrazovan u Francuskoj i da je voleo francusku književnost, dok je Tito predstavljen kao „notorni agent Kominterne“.

Da bi se prikrila suština građanskog rata u Srbiji i četnički napadi na slobodnu teri-toriju koju su partizani stvorili u okolini Užica u leto 1941. godine, bilo je potrebno u ve-likoj meri izmeniti istorijske činjenice. Tako se govori o oslobođenoj teritoriji, ali se ni na jednom mestu ne navodi da su je vojno oslobodili partizani i držali je pod svojom vlašću, jer bi to značilo priznavanje partizanskog vojnog uspeha. Autorima je bilo va-žno da se taj deo ratne istorije iskoristi samo da bi se stvorio utisak da su partizani prvi napali četnike i time izazvali građanski rat a da se, pritom, prikrije činjenica da su čet-nici, zajedno sa nemačkim snagama, napali slobodnu teritoriju i time pomogli da dođe do kraja borbi u Srbiji.

Sledeće pitanje koje je autorima udžbenika predstavljalo problem u interpretaciji je-ste pitanje kolaboracije. Da bi se sa četnika skinula odgovornost kolaboracije, bilo je potrebno primeniti čitav niz retoričkih sredstava i prikriti veliki broj istorijskih činjenica. U prvom udžbeniku koji je objavljen 2002. godine, primeri četničke kolaboracije nisu ni bili navedeni, ali se posle kritika u javnosti, u drugom udžbeniku iz 2006. godine, poja-vio čitav niz argumenata koji suštinski opravdavaju kolaboraciju. Jedan od tih argume-nata jeste stalno insistiranje na tome da su svi učesnici u ratu na jugoslovenskom tlu

56

kolaborirali sa okupatorskim snagama, čime je već unapred nabavljena indulgencija za četničku saradnju. To, međutim, nije izgledalo dovoljno autorima, pa su dodali i ekspli-citno opravdanje takvog postupanja: „Među mnogim četničkim starešinama prevladalo je mišljenje da je italijanska vojska znatno manje opasna od ustaša i da stoga treba obustaviti dalju borbu. Italijanska okupacija bila je najboje ‚ratno rešenje’ za očuvanje golog života Srba, naročito na prostoru Like, severne Dalmacije i Hercegovine, a itali-janski vojnici najmanje zlo od svih zala s kojima su imali da se nose“.

S druge strane, partizanska kolaboracija prikazana je kao daleko uspešnija i sa-svim drukčije motivisana. Sudeći po tekstu udžbenika, partizani nisu imali namere da sačuvaju narod kao četnici i nedićevci, već je navedeno da su oni ušli u saradnju s Nemcima radi jasnih vojnih interesa. Njihov prvi ratni cilj, reklo bi se sudeći po udžbe-niku, bio je da poraze četnike, pa je tako saradnja sa okupatorima trebalo da posluži da bi „svoj glavni udar usmerili na četnike“. Na drugom mestu, partizanska vojna stra-tegija i saradnja s Nemcima, prikazana je i kao ozbiljna ratna politika koja je ugrožava-la i međusavezničke odnose i dogovore velikih sila. Partizani se, u tom delu teksta, vi-še ne prikazuju samo kao neprijatelji četnika, već i kao protivnici savezničke Velike Britanije i kao snaga koja je imala za cilj da poremeti plan savezničkog iskrcavanja na Balkanu. Podrazumevajući da bi to iskrcavanje četnicima donelo pobedu u Drugom svetskom ratu, autori udžbenika navode: „Visoka partizanska delegacija predlagala je (Nemcima) obustavu neprijateljstava u obostranom interesu. A obostrani interes i par-tizana i Nemaca u tom trenutku bio je da ne dođe do iskrcavanja Engleza na Jadran-sku obalu“. Navedeno je da su partizani s Nemcima imali oko 40 sastanaka, kao i da je partizanska delegacija „putovala sa urednim ustaškim propusnicama i u nemačkoj pratnji“.

Kada je kolaboracija u pitanju, poseban problem za reinterpretaciju istorije autorima udžbenika predstavljala je bitka na Neretvi u kojoj su četnici zajedno sa italijanskim trupama sa brda napadali partizane koji su preko te reke prenosili ranjenike. Da bi se izbeglo objašnjenje te ratne situacije napisan je sledeći tekst: „Tako je nastao najdra-matičniji trenutak između dve vojske i moralna dilema kod četničkih komandanata zbog sudbine narodnog zbega u slučaju da dođe do odsudne bitke. Kod partizanskih komandanata takve dileme nije bilo“. Kasniji napad četnika i italijanskih trupa na kolo-nu ranjenika nije pomenut.

Treće pitanje koje je doživelo suštinske izmene u najnovijim udžbenicima jeste pita-nje ratnih zločina. U prvom udžbeniku objavljenom posle promena 2000. godine bilo je navedeno da su na oslobođenim teritorijama partizani hapsili, mučili i streljali svoje klasne neprijatelje, dok je za četnike samo navedeno da su bili uvučeni u građanski rat. Četnički zločini protiv nesrpskog stanovništva u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, pri tom nisu bili pomenuti. Posle kritika u javnosti, isti autori su u svom novom udžbeniku za 8. razred osnovne škole dodatno pojačali svoju poziciju. I dalje se ne navode čet-nički zločini nad drugim bivšim jugoslovenskim narodima, već isključivo, kako kaže, nad „komunističkim jatacima“, što, pretpostavlja se, samo po sebi daje iskupljenje. Podvučeno je i da su ta ubistva činili pobunjene četničke jedinice koje nisu bile ni pod čijom kontrolom. Uz to se dodaje da je jedna od „najprimenjivanijih mera zastrašivanja kod četnika bilo batinanje“.

57

S druge strane, za partizane se kaže da su za sobom ostavljali „pasja groblja“, da-kle neobeležene masovne grobove svojih protivnika, i da je u narodu postojao strah od partizana čiji su „preki sudovi i ne trepnuvši osuđivali ljude na smrt. (..) Tajna i javna ubistva uglednih ljudi i običnih seljaka, ubistva iz osvete, kao i onih članova KPJ koji su se tome suprotstavljali, bili su skoro svakodnevne pojave”.

Sam kraj rata i partizanska pobeda opisani su u potpoglavlju čiji je naslov „Ofanziva na Srbiju“, čime se već jasno stavlja do znanja da se nije radilo o onome što se done-davno zvalo oslobođenjem, već „komunističkom okupacijom“, čime je svim događaji-ma dat potpuno suprotan predznak. Kao glavni razlog koji je doveo do partizanske po-bede navedena je činjenica da su njih podržali saveznici, dok njihova brojačnost, orga-nizacija i vojni uspesi nisu pomenuti. Ujedinjavanje snaga četnika, nedićevaca i ljotiće-vaca protiv partizana prilikom njihovog prelaska u Srbiju u leto i jesen 1944. godine, objašnjeno je kao nužnost proistekla iz činjenice da su saveznici ostavili svoje stare saveznike četnike, priklonili se partizanima i time izazvali otpor jedinica Draže Mihai-lovća, nateravši ih na kolaboraciju: „prednost koju su saveznici dali partizanima učinila da su se sada na istoj strani našli do tada politički veoma udaljene vojske: četnici, ne-dićevci i ljotićevci, Nemci i Bugari“. Naglasak je, dakle, stavljen na odgovornost save-znika za četničku kolaboraciju i na, kako kažu autori, činjenicu da su te snage ranije bile „veoma udaljene“, čime je ponovo izbegnuto da se kolaboracija nazove svojim imenom i da se pokaže ideološka bliskost tih pokreta.

Budući da je četnički pokret u novim udžbenicima prikazan kao jedini koji je izraža-vao „srpske nacionalne interese“, i sam kraj Drugog svetskog rata dobio je sada sa-svim izmenjen smisao. Srbija se, po novom udžbeniku, logično, porazom četnika, na-šla na strani poraženih u Drugom svetskom ratu, što nedvosmisleno kazuje završna, boldovana rečenica dela udžbenika posvećenog Drugom svetskom ratu: „U Drugom svetskom ratu srpsko građanstvo bilo je uništeno, nacionalni pokret razbijen a inteli-gencija je doživela slom“. Poraz četnika time je izjednačen s porazom Srbije, čime joj se oduzima njena partizanska i antifašistička tradicija, kao i činjenica da se, zajedno sa drugim jugoslovenskim narodima, našla na strani sila pobednica kao važan save-znik. Autori udžbenika bili su spremni, dakle, čak i da izmene ishod Drugog svetskog rata i da Srbiju stave na stranu poraženih da bi sproveli svoju ličnu, četnicima naklo-njenu verziju događaja.

Na drugom, dubljem nivou konstrukcije istorije, sugerišu se koncepti istorijske i na-cionalne svesti kojima se stvara stereotipna predstava o vlastitoj naciji i njenom istorij-skom mestu. Poruke o “istorijskoj sudbini” sopstvenog naroda koje se u udžbenicima šalju preko na različite načine upotrebljenih i interpretiranih istorijskih činjenica često se poklapaju sa zloupotrebama istorije koje su u javnosti korišćene u propagandne svrhe tokom prethodnih dvanaest godina. Pritom, kada je reč o tom drugom nivou kon-strukcije istorije, na kome se formulišu poželjne osobine nacionalnog identiteta, treba imati na umu da je gotovo identična matrica nađena u komparativnim istraživanjima udžbenika svih balkanskih zemalja. Time se ne umanjuje značaj srpske interpretacije sopstvene prošlosti već se ukazuje na poseban problem koji proističe iz susreta tako formulisanih istorijskih svesti balkanskih naroda. Budući da su sve one zasnovane na ideji o sopstvenoj istorijskoj ispravnosti i istorijskoj krivici “drugog”, treba razmišljati o

58

toj paranoičnoj slici balkanske istorije u razbijenom ogledalu, što se u svim krizama pokazalo kao važan psihološki generator sukoba.

Ključne ideje o vlastitom istorijskom identitetu koje se emituju preko tog drugog ni-voa instrumentalizacije istorije jesu ideja o istorijskoj ispravnosti sopstvene nacije, ide-ja o sopstvenoj naciji kao istorijskom pobedniku i ideja o svom prostoru i svom narodu kao “pupku sveta”. U ovom radu te ideje biće samo ukratko opisane da bi bilo više pro-stora za ključnu ideji o naciji-žrtvi, koja određuje srpsko-hrvatske odnose. Ideja o isto-rijskoj ispravnosti sopstvene nacije važan je element svake ideologizacije istorijske svesti. Komparativna analiza srpskih udžbenika istorije je pokazala da se odnos pre-ma ratu u udžbenicima menja u zavisnosti od tipa konflikta i uloge koju je Srbija u nji-ma imala. Dok su svetski ratovi prikazani objektivno, sa korektnim uvidom u komplek-snost uzroka, interesa i motiva za rat svih strana, uzroci ratova koje je Srbija započi-njala i u kojima je kao svoj ratni cilj imala proširenje teritorija nisu objašnjeni ili se čak stvara utisak o odgovornosti druge strane. Primeri za ovo su srpsko-bugarski rat iz 1885. godine i akcije srpske vojske u severnoj Albaniji tokom 1912. i 1913. godine3.

Druga važna komponenta istorijske svesti jeste svest o vlastitoj naciji kao pobed-ničkoj. Ovaj utisak stvara se tako što se o srpskim porazima u udžbenicima govori ma-lo ili nimalo, dok su pobede detaljno opisane. Uz to, retki navedeni porazi redovno se obrazlažu ili opravdavaju, dok se pobede ne objašnjavaju – one se podrazumevaju. Ovde se može navesti primer Berlinskog kongresa. Od odluka Berlinskog kongresa navedene su samo one koje su značile sprske diplomatske uspehe, dok je zanemare-na istorijska činjenica da je takvo rešenje Istočne krize u ondašnjoj Srbiji primljeno kao poraz koji je, zbog austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine, ostavio težak utisak i bio izvor kriza koje su usledile i, na kraju dovele i do Prvog svetskog rata.

Među elementima željene istorijske svesti može se naći još jedan koji je posebno zanimljiv i koji je imao važnu ulogu u političkoj propagandi tokom poslednje decenije. To je stereotipna ideja o Balkanu kao buretu baruta. Zanimljivost je u tome što je taj stereotip koji je u svetu određen negativnim konotacijama, potpuno prihvaćen u srp-skim udžbenicima istorije, ali sa pozitivnim određenjem. O tome svedoči činjenica da se Gavrilo Princip u njima naziva srpskim nacionalnim herojem, iako on ni izbliza nije tako doživljen u Beogradu u vreme atentata 1914. godine, pa ni u kasnijoj istorijskoj obradi. Ovde se može navesti i primer udžbenika iz predmeta „Poznavanje prirode i društva” za treći razred osnovne škole. U lekciji o Prvom svetskom ratu možemo, na mestu gde se pominju Cerska i Kolubarska bitka pročitati sledeću rečenicu: “Ovim bit-kama između Austro-Ugarske i Srbije započeo je Prvi svetski rat”4. Radi se o hronolo-škoj grešci, jer je taj rat počeo 1. avgusta, dok je Cerska bitka trajala od 12. do 20 av-gusta, a Kolubarska bila u decembru 1914. Međutim, iza te greške krije se potreba da se naglasi da je upravo ovo prostor na kome počinju prekretni istorijski događaji, kao što je to i prostor na kome se oni završavaju, pa se tako i lekcija završava sledećom, takođe istorijski pogrešnom rečenicom: “Austro-Ugarska i Nemačka su posle Bugar-ske predale oružje (srpskoj vojsci) i Prvi svetski rat je završen 1918”5. Budući da nije

3 Udžbenik za osmi razred. Detaljniju analizu vidi u: D. Stojanović, “Udžbenici istorije kao ogledalo vremena”, u: Ratništvo, patriotizam, patrijarhalnost. 4 Poznavanje prirode i društva, III razred, Beograd 1995, s. 27. 5 Isto, s. 60

59

predstavljen istorijski okvir u kome se odigrao taj rat, stiče se utisak da je ključni sukob bio onaj između Srbije i Centralnih sila, iz čega se dalje može izvući zaključak o ključ-noj ulozi Srbije u svetskim događajima.

Posebno važnu komponentu konstruisane istorijske svesti čini ideja o naciji-žrtvi. Ta slika o sopstvenoj naciji kao žrtvi skoro svih okolnih naroda sistematski se formira tokom čitavog školovanja, a ono što posebno zabrinjava jeste brutalnost s kojom su čak i najmlađoj deci prikazani zločini. U ovom izlaganju neće biti navođene interpreta-cije koje se odnose na druge narode (Turke, Albance, Bugare), već samo način na koji su opisani srpsko-hrvatski odnosi. Tako se već u trećem razredu osnovne škole deve-togodišnjim učenicima, u posebno zaokruženom delu lekcije, sugeriše da veću pažnju posvete zločinima izvršenim nad Srbima: “1. Čitajte tekstove o genocidu nad Srbima i drugim narodima 2. Postoje filmovi o tome, treba ih gledati i o njima razgovarati”6. Ta-kav tekst praćen je zastrašujućim fotografijama na kojima se, u četvrtom razredu osnovne škole nude lobanje sa Ćele kule, masovna streljanja u Kragujevcu, odvođe-nje kragujevačkih talaca na streljanje, narod u zbegu, naga tela jasenovačkih žrtava. Pored navedenih ilustracija i sam jezik kojim su pisani udžbenici oslikava potrebu da se učenici šokiraju. Tako su mučenja u Jasenovačkom logoru opisana sledećim reči-ma: “Jasenovački logoraši su klani noževima, ubijani bradvama, sekirama, čekićima, maljevima i gvozdenim polugama, streljani i spaljivani u krematorijumu, živi kuvani u kotlovima, vešani, satirani glađu i hladnoćom jer se u logoru živelo bez hrane i vode”7.

Takve formulacije, bez obzira na njihovu istorijsku utemeljenost, razvijaju strah, na-petost i anksioznost kod sasvim male dece ili tinejdžera kojima su namenjeni. Budući da su na slično brutalan način predstavljeni odnosi i sa drugim susednim narodima, može se reći da udžbenici istorije razvijaju jedan paranoidan model istorijske svesti koji može dati solidnu osnovu za mržnju i prezir prema susednim narodima, čime mo-gućnosti za dalje nesporazume, sukobe i revanše ostaju trajno otvoreni. Konstruisa-njem takvih dimenzija istorijske svesti obrazovanje dobija značajnu mobilizatorsku funkciju sa odloženim dejstvom, jer se kapital mržnje i model ponašanja nametnuti u najranijim godinama života prenose i na neko buduće vreme, čime se smanjuje mo-gućnost racionalnog suočavanja sa prošlošću i sadašnjošću.

Na trećem, najdubljem nivou instrumentalizacije istorije može se govoriti o određe-nim konceptima filozofije istorije koji dominiraju udžbenicima. Analize pokazuju da se istorija uglavnom predstavlja kao strogo determinisan tok, kao neumitni zakon koji de-luje mimo volje ljudi. Istorija je time svedena na sudbinu, metafizički tok nezavisan od procesa i svake promenljivosti. Time se dobija mitska, antiistorijska percepcija vreme-na u kojoj je vreme zaustavljeno, svedeno na večno prisustvo ili večni povratak istog. Ključ tog antiistorijskog pristupanja bolje se može uočiti na onim mestima na kojima se eksplicitno tvrdi da se istorija ponavlja, što nije samo amaterski pristup istoriji već i vrlo opasno propagandno sredstvo. Tim sredstvom se zaobilaze sve razlike u vremenu i istorijskim procesima koje čine suštinu istorijskog mišljenja i nameće se esencijalistič-ko shvatanje istorije kao nečega što ima svoju stalnu i nepromenljivu prirodu. Takav odnos prema prošlosti posebno je opasan kada se kao matrica nametne interpretaciji odnosa među različitim narodima jer se time nameće pogrešna slika da narodi sa svo- 6 Isto, s. 62. 7 Istorija, Osmi razred, s. 122.

60

jim uvek istim, nepromenljivim i za sve njihove pripadnike važećim osobinama samo igraju svoje davno zapisane istorijske uloge. Uz netačnu sliku o prošlosti, takav manir nameće i odnos prema budućnosti, koja će se sledstveno tom modelu, takođe svesti na večno ponavljanje istog, što je koncept zatvorenog kruga na kome se temelje sva zatvorena društva.

ABSTRACT

The text analyzes various levels of the misuse in interpretation of the past in historical textbooks. Manipulation of facts makes historical textbooks an efficient means for creation of national and historical consciousness, and their analysis therefore offers a valuable model for understanding ‘us’ and ‘others’. Key words: history textbooks, historical consciousness, historical course.