Εκδόσεις Πατάκη – Λατίνοι συγγραφείς L.A. Seneca, Περί προνοίας [De providentia] Εισαγωγή, µετάφραση, σχόλια: Αντώνης Η. Σακελλαρίου Copyright© για την εισαγωγή, τη µετάφραση και τα σχόλια Σ. Πατάκης ΑΕΕ∆Ε (Εκδόσεις Πατάκη) και Αντώνης Η. Σακελλαρίου, Αθήνα, 2005 Πρώτη ψηφιακή έκδοση από τις Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, Σεπτέμβριος 2013 ΚΕΤ 8769 ISBN 978-960-16-2726-7 ΠΑΝΑΓΗ ΤΣΑΛ∆ΑΡΗ (ΠΡΩΗΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ) 38, 104 37 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 210.36.50.000, 210.52.05.600, 801.100.2665 - FAX: 210.36.50.069 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ∆ΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 210.38.31.078 YΠOKΑΤΑΣΤΗMA: ΚΟΡΥΤΣΑΣ (ΤΕΡΜΑ ΠΟΝΤΟΥ-ΠΕΡΙΟΧΗ Β΄ ΚΤΕΟ), 57009, ΚΑΛΟΧΩΡΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Τ.Θ. 1213, ΤΗΛ.: 2310.70.63.54, 2310.70.67.15 - FAX: 2310.70.63.55 Web site: http://www.patakis.gr • e-mail: info@patakis.gr, sales@patakis.gr

Το παρόν έργο πνευµατικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νοµοθεσίας (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήµερα) και τις διεθνείς συµβάσεις περί πνευµατικής ιδιοκτησίας. Απαγoρεύεται απολύτως η άνευ γραπτής αδείας του εκδότη κατά οποιονδήποτε τρόπο ή µέσο (ηλεκτρονικό, µηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκµίσθωση ή δανεισµός, µετάφραση, διασκευή, αναµετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε µορφή και η εν γένει εκ µετάλλευση του συνόλου ή µέρους του έργου.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ....................................................................................................................5 ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . ......................................................................................…9 ΠΕΡΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ

Κείµενο - Απόδοση στη νέα ελληνική.............................................................10

5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Παρακαλείται ο αναγνώστης, για µια εµπεριστατωµένη παρουσίαση της ζωής και του έργου του Λ. Ανναίου Σενέκα (4 π.Χ. – 65 µ.Χ.), να συµβουλευθεί την Εισαγωγή του Ν. Πετρόχειλου στο έργο του Σενέκα Για µια ευτυχισµένη ζωή (De vita beata), πρώτη σχολιασµένη µετάφραση στη σειρά «Λατίνοι Συγγραφείς - Κείµενα» των εκδόσεων Πατάκη (Αθήνα, 2004). Στη συνέχεια ο Ν. Πετρόχειλος δηµοσίευσε µεταφράσεις δύο ακόµη πραγµατειών του Σενέκα, της Περί της πνευµατικής γαλήνης (De tranquillitate animi) και της Περί της συντοµίας της ζωής (De brevitate vitae). H παρούσα µετάφραση συνεχίζει τη σειρά αυτή. Ο µεταφραστής ελπίζει ότι θα διατηρήσει τη σειρά στο αυτό επίπεδο µε τις πρώτες τρεις δηµοσιεύσεις.

O «διάλογος» του Σενέκα µε τον συνηθισµένο τίτλο De providentia (= Περί Πρόνοιας) έχει ως θέµα ό,τι δηλώνεται στην πρώτη φράση του έργου: «γιατί τόσα κακά συµβαίνουν στους αγαθούς ανθρώπους, αν τον κόσµο διοικεί η Πρόνοια». Το χφ. Α µας δίνει ως τίτλο µια διαφορετική διατύπωση (αν και «σε χειρότερα λατινικά», Rose, B΄, 71) της παραπάνω φράσης, αλλά αυτός είναι ο «αληθινός τίτλος» (Waltz, 6). To θέµα δηλαδή είναι η «θεοδικία», η δικαίωση του Θεού και της θείας Πρόνοιας για όσα κακά (φυσικά, ηθικά) συµβαίνουν στον κόσµο, και γιατί κάποια κακά πλήττουν συχνότερα τους «αγαθούς άνδρες» (boni viri). Το θέµα αυτό πρωτοσυναντάται στη Βίβλο (Ιώβ), απασχολεί όλες τις φιλοσοφικές σχολές της αρχαιότητας (προσωκρατικούς, πλατωνικούς, περιπατητικούς, στωικούς, επικούρειους, σκεπτικούς, κυνικούς), τη χριστιανική διανόηση (κυρίως Απόστολο Παύλο, Αυγουστίνο), την νεότερη ευρωπαϊκή φιλοσοφία (π.χ. Λάιµπνιτς, Καντ) (Dionigi).

To έργο απευθύνεται στον πιστό φίλο του Λουκίλιο τον Νεότερο (Lucilius Junior), που ο Σενέκας τον εισήγαγε στον Στωικισµό (ίσως ο Λουκίλιος να ήταν αρχικά επικούρειος – αλλά και ο Σενέκας είχε δεχθεί κάποια επίδραση από τους Επικουρείους), και ο Λουκίλιος διατυπώνει στον «δάσκαλό» του, ως «αγαθόν άνδρα», το ερώτηµα του τίτλου. Στον Λουκίλιο ο Σενέκας απευθύνει και τις 124 Ηθικές Επιστολές (Epistulae morales) και του αφιερώνει τις Ερωτήσεις Φυσικής (Naturales quaestiones), έργα που θεωρούνται ότι ανήκουν στην όψιµη περίοδο του Σενέκα.

Με τον Λουκίλιο συνάπτεται και το ερώτηµα για το πότε και πού γράφτηκε η πραγµατεία αυτή περί Πρόνοιας. Αν είναι σύγχρονη προς τις Επιστολές και τις Ερωτήσεις (στο Ι.4 ο Σενέκας αναφέρει ένα πρόβληµα, στο οποίο αργότερα απαντά στις Ερωτήσεις), θα πρέπει να ανήκει στην περίοδο της αποχώρησης του Σενέκα από την πολιτική, µετά τον θάνατο του Βούρρου (62 µ.Χ.). Στην περίπτωση αυτή το κακό στο οποίο αναφέρεται ο Λουκίλιος πρέπει να είναι η αποχώρηση αυτή. Η άποψη αυτή (την υποστήριξε πρώτος ο Lehmann to 1853) προσκόπτει στο ότι η αποχώρηση αυτή ήταν πράξη επιλογής και όχι εξαναγκασµού (άρα δεν ήταν κακό – incommodum), αλλά και γιατί ο Σενέκας στην πραγµατεία του De otio (αν την χρονολογούµε σωστά ως όψιµη) εξυµνεί την απαλλαγή από δηµόσιες υποχρεώσεις, όταν το φέρει η περίσταση.

To «κακό» στο οποίο αναφέρεται ο Λουκίλιος πιθανόν σχετίζεται µε την εξορία του Σενέκα στην Κορσική (είναι η παλαιότερη άποψη, που πρώτος έθεσε ο Lipsius το 1615). Το 41 µ.Χ. ο Σενέκας κατηγορείται από τον Κλαύδιο για σχέσεις

6

ανεπίτρεπτες µε την αδελφή τού Καλιγούλα Ιουλία Λιβίλλα (δολιότητα της Μεσσαλίνας σε βάρος του ή πολιτικοί λόγοι;) και η Σύγκλητος τον εξορίζει. O Σενέκας έγραψε το έργο αυτό στους πρώτους µήνες της εξορίας του στο νησί, όπως συνάγει ο Waltz από την αναφορά του συγγραφέα στη γνωριµία του µε τον Κυνικό ∆ηµήτριο. Αν είναι έτσι, ο «διάλογος» αυτός αποτελεί και την «παραµυθία» του Σενέκα «πρὸς ἑαυτόν» και ο συγγραφέας προσπαθεί να ενθαρρύνει τον εαυτό του.

Ο Giancotti ανακεφαλαιώνει τις δύο υποθέσεις: θα πρέπει να γράφτηκε ή στη αρχή της εξορίας (41-42) ή µετά την αποχώρηση του Σενέκα από την πολιτική (62), και µε πιθανότητα προτείνει το 64, έτος που ο Νέρων δέχεται την κληροδοσία του Σενέκα. Η πραγµατεία αυτή περιέχεται στον τόµο που ο Σενέκας επέγραψε ως Dialogi. ∆εν θυµίζουν όµως οι πραγµατείες αυτές τους γνωστούς µας πλατωνικούς διαλόγους, γιατί τίποτα το διαλογικό δεν έχουν. Μόνο σε µία τους (De tranquillitate animi) µιλά ο Σερήνος διά µακρών και του απαντά ο Σενέκας διά µακροτάτων. Ο Σενέκας (De benef. 5.9,18) χρησιµοποιεί τη λέξη αυτή εννοώντας την συνοµιλία µε κάποιον υποθετικό συνοµιλητή (βλ. και Κοϊντιλιανό, Ρητορ. Αγωγή, 9.2,30-31), και αυτό συµβαίνει π.χ. στον «διάλογο» De otio, όταν ο Σενέκας υποθέτει (βλ. Ι.4-5, VΙ.1 και 5, κλπ.) ότι ο Σερήνος – ως «δικηγόρος του διαβόλου» (advocatus diaboli) - προβάλλει κάποιες αντιρρήσεις στα λεγόµενά του. Οι Dialogi είναι ουσιαστικά µονόλογοι του συγγραφέα, που συνοµιλεί µε τον εαυτό του, «καθ’ ἑαυτόν». Στην παρούσα µετάφραση αποδίδω τη λ. dialogus µε τη λ. πραγµατεία ή «διάλογος» (σε εισαγωγικά). Η πραγµατεία De providentia, επηρεασµένη ίσως από τον Κλεάνθη (Μ. v. Albrecht, 1352), διαιρείται σε 6 κεφάλαια: Στο 1ο κεφάλαιο και στο ερώτηµα του Λουκιλίου (ο οποίος δεν αµφισβητεί την ύπαρξη της θείας Πρόνοιας, αλλά δεν µπορεί να την συµβιβάσει µε τα δεινά που υποφέρουν οι αγαθοί), αφού αναφέρει µια σειρά από φυσικά φαινόµενα που µοιάζουν τυχαία, απαντά ότι τα πάντα έχουν το λόγο τους (την αιτία τους και το σκοπό τους), κυβερνώνται από τη θεία Πρόνοια και ο Θεός δοκιµάζει τον άνθρωπο µέσω των «δεινών» αυτών, όπως ο πατέρας τους γιους του που αγαπά και θέλει να τους καταστήσει όµοιούς του. Στο 2ο κεφάλαιο ο Σενέκας επαναλαµβάνει το ερώτηµα του Λουκιλίου και απαντά µε γενικό τρόπο αρχικά ότι κανένα κακό δεν µπορεί να συµβεί στον αγαθόν άνδρα, γιατί τα αντίθετα δεν αναµειγνύονται. Ο γενναίος άνθρωπος υπερνικά τα κακά και η αρετή χρειάζεται αντίπαλο για άσκηση. Ο Θεός εξασκεί τον αγαθό µε τις δοκιµασίες που του στέλνει, και χαίρεται όταν ο γενναίος τις ξεπερνά. Παράδειγµα η αυτοκτονία του Κάτωνα ως πράξη ελεύθερη. Στο 3ο κεφάλαιο ο Σενέκας, αφού αναφέρει τις έξι πλευρές από τις οποίες θα ερευνήσει το θέµα του, αναπτύσσει την άποψη ότι συχνά οι δοκιµασίες των αγαθών ανθρώπων αποτελούν αγαθό πραγµατικό, ενώ φαινοµενικά χαρακτηρίζονται ως δεινά. Οι δοκιµασίες βοηθούν τον αγαθόν άνθρωπο να αναπτύξει την εσωτερική του ελευθερία, που αποτελεί το αληθινό αγαθό. Παρουσιάζει ως παραδείγµατα θετικά τους (παραδοσιακούς) Ρωµαίους Μούκιο, Φαβρίκιο, Ρουτίλιο, Ρήγουλο, τον Κάτωνα, τον Σωκράτη, και ως αρνητικό παράδειγµα τον Μαικήνα (που δεν υπήρξε ευτυχής). Για τον γενναίο η δοκιµασία είναι ευπρόσδεκτη και τελικά ωφέλιµη. Στο επόµενο κεφάλαιο ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος στις δυστυχίες αποδεικνύει την αρετή του, αποκτά αυτογνωσία (γιατί διαπιστώνει ώς πού φτάνουν οι δυνάµεις του), εποµένως τα κακά αποτελούν ευκαιρία για την καλλιέργεια της αρετής και της αντοχής (παράδειγµα η σπαρτιατική «διαµαστίγωσις», συνειδητά προκαλούµενος ισχυρός σωµατικός πόνος), ο αγαθός σκληραγωγείται στο σώµα και το πνεύµα και µαθαίνει να περιφρονεί τα παθήµατα.

7

Στο 5ο κεφάλαιο ο Σενέκας συνεχίζει λέγοντας ότι το παράδειγµα του αγαθού ανθρώπου, που αντιστέκεται στα «δεινά» της ζωής παραδειγµατίζει και ωφελεί τους πάντες - οι ενάρετοι µάλιστα επιδιώκουν τη δοκιµασία. Το µόνο κακό στη ζωή είναι η έλλειψη της αρετής - όλα τα άλλα είναι «αδιάφορα», ουδέτερα, και ο Θεός τα µοιράζει σε όλους. Γιατί η θέληση του Θεού είναι το Πεπρωµένο από το οποίο κανείς δεν ξεφεύγει, ούτε ο ίδιος ο Θεός µπορεί να µας εξαιρέσει από αυτό. Το κεφάλαιο κλείνει µε το οβιδιακό παράδειγµα του Φαέθοντα, του µυθικού γιου του Ηλίου που προκαλεί τη µοίρα.

Στο τελευταίο κεφάλαιο ο φιλόσοφος τονίζει (µε το στόµα του Θεού / της θείας Πρόνοιας) ότι ο αγαθός άνθρωπος κανένα κακό δεν υφίσταται, γιατί το µόνο κακό είναι η κακή σκέψη και η κακή πράξη. Χωρίς τη δοκιµασία δεν µπορεί κανείς να αποβεί αγαθός και ανδρείος, και ο αγαθός δεν είναι δυστυχής, κι ας δοκιµάζεται σκληρά κι ας χαρακτηρίζεται άτυχος. Το αγαθό υπάρχει µόνο µέσα µας και είναι η αρετή, η ανδρεία απέναντι στα απρόοπτα προβλήµατα που θέτει η ζωή. Αν κάποιος νιώθει δυστυχής, έχει τον τρόπο να τερµατίσει τη «δυστυχία» του – µε την αυτοκτονία.

Συνοπτικά, η όλη πραγµατεία διακηρύσσει την πίστη του Σενέκα σε θεία Πρόνοια που παρακολουθεί τα πάντα (και ιδιαίτερα τους αγαθούς ανθρώπους), καθορίζει τα πλαίσια της πορείας τους και τους ανταµείβει µε τη συναίσθηση της αρετής, που είναι – κατ’ αυτόν – το µόνο εσωτερικό και αδιαφιλονίκητο αγαθό. Η απόσταση από το χριστιανικό «αἱ τρίχες τῆς κεφαλῆς ὑµῶν πᾶσαι ἠρίθµηνται» (Λουκ. Ιβ΄ 7) δεν είναι µεγάλη.

Πηγές του Σενέκα στον παρόντα «διάλογο» πρέπει να υπήρξαν τα κείµενα των Στωικών περί ειµαρµένης και Πρόνοιας (Χρύσιππος, Παναίτιος, κυρίως Φίλων ο Αλεξανδρεύς) και από τον Σενέκα ίσως άντλησαν οι Χριστιανοί που αντιµετώπισαν το – κεντρικό για αυτούς – θέµα: Ιωάννης Χρυσόστοµος, Θεοδώρητος, Συνέσιος.

Ο Σενέκας είναι πολύ καλός γνώστης της ρητορικής και µάλιστα της δικανικής. Συχνά χρησιµοποιεί όρους τεχνικούς (ιδιαίτερα στο κεφάλαιο Ι) και στη δοµή ακολουθεί πιστά, αν και ανισοµερώς (το α΄ ερώτηµα αναπτύσσεται εκτεταµένα, τα λοιπά µε πολλή συντοµία), τα καθιερωµένα: προοίµιο (Ι), διήγηση (ΙΙ), πρόθεση (ΙΙΙ.1), διαίρεση και επιχειρηµατολογία (ΙΙΙ.2 - VI.5), επίλογος - σε ύφος που χαρακτηρίζεται από ρητορική έξαρση (VΙ.6-9). H επιχειρηµατολογία όµως παρουσιάζει αδυναµίες: Ο Σενέκας δεν αποφεύγει τις επαναλήψεις (που δεν είναι µόνο φραστικές, βλ. το παράδειγµα του Κάτωνα), αναφέρεται συχνά σε περιπτώσεις ειδικότερες χωρίς να γενικεύει, αντλεί επιχειρήµατα από την κοινή γνώµη, παρασύρεται από τη ρητορική του δεινότητα – π.χ. παρουσιάζει την αυτοκτονία ως πράξη ενθουσιώδη, ενώ αποβαίνει κάποτε αναπόφευκτη - είναι ασαφής κάποτε στη χρήση των όρων (π.χ. της λέξης mala στο 6ο κεφάλαιο) κ.ά.. Στο λεξιλόγιο ο Σενέκας αντλεί από τον καθηµερινό λόγο, την ποιητική γλώσσα, την oρολογία των δικαστηρίων. Το ύφος της πραγµατείας είναι το συνηθισµένο και λαµπερό του Σενέκα: προτάσεις µικρές και ρυθµικές, λεξιλόγιο ηχηρό και πλούσιο, µε χαρακτηριστικά την αντίθεση, την αναφορά και την ποικιλία, ζωντανές µεταφορές και γενικά άφθονα ρητορικά τεχνάσµατα. (Στη µετάφραση βέβαια σώζεται αναπόφευκτα ένα µέρος τους µόνο). «Ο Σενέκας είναι κλασικός εκπρόσωπος της ρητορικής της εποχής του» (M. von Albrecht, 1359). Παρά τις λογικές αδυναµίες ή τις ρητορικές υπερβολές του έργου, ο αναγνώστης εντυπωσιάζεται από το πάθος µε το οποίο ο συγγραφέας υπερασπίζεται τη θέση του στο θέµα της θεοδικίας και του νοήµατος της ζωής. Παρά τις παλινωδίες που ίσως χαρακτηρίζουν την όλη πολιτική δραστηριότητά του, η αυτοκτονία του

8

έδειξε ότι όσα έλεγε για ηρωική έξοδο από την όποια δυστυχία της ζωής τα πίστευε πραγµατικά.

To δηµοσιευόµενο κείµενο στηρίχθηκε κυρίως στην έκδοση L. D. Reynolds (1977) στη σειρά της Οξφόρδης. Ακολουθείται εδώ η ορθογραφία της έκδοσης αυτής. Αθήνα, 29-06-2013 Αντώνης Η. Σακελλαρίου