LUDO VIel SCHOPENI

SPECIMEN EMENDATIONIS

IN AEL. DONATI CO;MMENTAJlIOS TEJlENTIANOS

AD NOVAM TOTIUS OPERIS EDITIONEM

INDICENDAM PRO POS ITUM.

Nihil ad populum facit actorem velut ex tragoedia loqui ~quod vitium Plauti freqltentissimum est.•) Quis est, qui

divinare possit, qllem dicat morem comoedorum velut ex

tragoedia loqllendi? Ne te morer, locus corruptlls est,

-) Qllod dlldum monui, Donati Commentariis ubique immixtas

esse. enarrationes aliorum, id insigni eKemplo pl'obare possunt. quaein ipso operis initio de comoedia traduntur. Haec enim omnia us­que .ad verba Comoedia est fibula, non eius scriptoris sunt, cuiusferuntur in libris, sed Euantbii Grammatici, qui eadem fere, quaD~natus, aetate viKit et Constantinopoli litteras docuit. Atque hocita esse, ut dixi, Liudenbrogius probabiliter ostcndit ex Uufino.Antiochensi, qui in libr. de metris Terentianis, quaedam ex hisipsis prolegomenis citans, aorum auctorem diserte Euanthium, facit.Donati certe ea non esse, vel sola latinitas scribendique ratio docerepoterat. Vulgo libellus, unde quiucIue Iocos priores hic emendan­dos elegi, inscribitur De Comoedilt et Tragoedia; vel'a inscriptioDe Fabulet est, ut ex eodem Rufino p. 2705. patet. A. B. Wolffiusde Canticis p. 16. In libris veteribus nuUus omnil1o titulus compa­ret. Gum autem veteres dieo eclitiones, intelligo quatuor potissi­

mum, qllarllln \praestantissima prodiit ex officina Vindelini Spireusis,

152

qnem egQ, certissim:un, 'Ot opinol', coniectul'am secntus,

sie restitui: velett extra eomoediam. Nimirum solet, ut

cDnstat, Plautus, quem iste reprcuendendum hoc nomine

putat, actores nonnunquam ca ad populnm loquentes fa­

cere, quae nihil plane ad id, quod agitur, pertinere, sed

ut ille lIit, velut extra comoediam dicta esse videantur.

Erroris origo in promptu est. Extra enim enm temere

esset ab imperitis di!lseetulQ, vieinum vocabulum, quoll

etiam compendio Ilcribi solebat , in corruptelae societatem

traxit.

Quin etiam. solus ausus est Terentius" cum in flettsargumentis fldem veritatis assequeretuJ', etiam contra. prae­

scripta comica meretrices interdum non malas introducm'e,quibus tariu~n:> eur bonae sint, ct voluptas per i'psum elCallSa non desit. Postrema haee verba el 8ensns et con­

structionis diffieultatem babent. Utriclu6 incommodo ego

milli videor mederi posse, sie lenissime corrigendo: qui­bus tamen, eum bonae #nt, ct voluptas pcripsum el causa.

lWl~ difit. Res aperla esl, l1t opinol'.

llInd vero tencnclum est:> post VE.t:x/J} ~(jJf:t(j/()tav Latinos

multa fabula1'lm~ genera protu[isse .. ,ut togatas, a seenieis

atque argumentis latinis.. praetextatas.. ab diguitate perso-

anno, ut putllnt, lICCCCLXXII. Alteram sine anni cf; loci nota,quam Ebertus in Lel'. Bibliogr. T. I, p. 495., t,mquam omnium ye·tustillsimam , primo loeo PQsuit. Vindelini editione iuniorem essc cf;totam ex ca 'fluxisse, tum prohabo, enm de omni geuere subsidio.l'um, quihus in Donato cmcndandQ usus sum, proprie exponam. Be­l/quae duae, quas usurpavi, cditae sunt Tarvisii a. MCCCC LXXVII.ct Venetiis apud Lazarum Soardum a. MGCCCXCVII., quarum utra­<.ne fahnlis Terentii DonatUln c;omitem dedit.

155

narzma cl latiniJ Msloria, .tltellanal ~ a ci'Vitate Campaniae,uvi actitatae sunt plurimae ~ .RTdnthonicas., ab actoris no­

mine. ChI'. Reuvens. Collect. Lilt. p. 47' legendum' su­spicatur a scenicis togis atque arg. lat.~ quem ego non se­qual'. Nam ea mutatione', magnopere vereor, ne, quaesana et integra sunt, corrnpta flant. Qllid igitur? 8cenicoslatinos eum dieit, histrione5, ni faUar, describit, qniRomanornm habitu, id est, togati, in scenam prodibant.Quod qllam recte et Latinorum consuetudini Ioquendiconvenienter dixerit, neseio; hoc 8eio, taU omnino di­cendi genere hunc libellum scriptnm esse, vix ut ullumin eo priscae elegantiae stndium agnoseas. Paullo inferiu!post personarum IibH veU. voeem tragicarum ~ vnlgo omis­sam, recte addnnt. A. G. Langins Vindie. Trag. Rom.p. 52. Qnod antem in extremo Rhinthonem, qnem omnespoetam fu.isse tradu.nt, actorem voeat: vulgaris seripturamacnlam traxil:, quam iure mireris ne panllulum quidemsuboluisse Gisb. Cupero Obss. I. 10. p. 75. Seripsit ab

auctoris nomine, ut fam pridem in tanla al)errandi facili­

tale reponeudum mOl1ucrunt G. 1. Vossins Instit. Poet.

H. I. p. [05. et I. Toupius Emend. Suid. H. p. 156. Ox.

Latinae fabulae prima a Livia Jndronico scriplae sunt

ael cunctas res, etiam. tltm reccntius idem poeta cl actorfabularum suarum fidssct. Sie Jibri vetares, seusn nullo.

llaqne l\furetus ,eum in aliis exemplis scriptum reperisset

cum etiam tum recentius idem etpoeta ete., Jegendu~ eoniieitllOc modo: Latinac fabulae prima a Li'Vio Andronico scri­

ptae sunt; cum, etfam tlellt acl cuncta recentibus j idcm et

poeta et actor fabulamm suarum. fuisset ~ ut hoc signi6ce­tur, ideo enndcm el poelam ct actorem fuisse, qu.od Ro­

mani etiam tum aa eiuslUodi omnia rndes essent. In quo

154

primnm id mirum est, quO(! recentilms iUud, (jllO eorm·

ptelam sibi llaDasse videtur, plane non habet, quo hute

referatur. Nam ad Romanos referri posse, curn nuUaeornm hin mantio fiat, nemini credo Muretnm persuasu­

rum esse. Quill etiam tuneta , sie nnde positnm, de om­nibus omnino rebns, non de seenieis tantum, quemad­mpdum Mnretus voluit, intelligi debet. Quare_ eum aHa

]ahoranti huie ]oeo medieina adhiJlenda sit, afferarJ1 ipse,si quid eertiuB possum. Suspieor enim legi oportere: La­tiMe Jal;ulae prima a Livia .Andronieo scriptae sunt J adeo

cur"eta re etiam tum reeenti, ut idem et poeta et actor Ja­bularum suarumfuisset. Eam mutationem, quae scriptoris

menti plane respondet, duetam esse ex ipsis veteris scri­

pturac vestigiis, facHe intclligit, qui aliquam co in genereexercitationem habet. Singula pel'sequi n,on libct; tantumadmonebo, oe quid vitiosi residere existimes> structuram

verbi Juisset J pro esset positi, non inusitatam esse seri.ptoribas huius aetatis, ut exemplis docetSalm8sius ad Tel'.

tuU. de Pallio p. 120. Etian: tum antern est tum adhuc>ut vulgo Ioquuntur. Saeton. de Hlust. Gr. init. Gramma.tic,a. Romae ne in llSU l{uidem, nedum in lwnore ullo. erat,radi scilicet ac bellieosa etiam twn civitate. Fr. A. Wol..

fias ad Tacit. ADna). I. 5.

Protasis primus est actus initiumquc dramatis, epita­

sis incrementum processusque turbarum ac totius, ut itadixerim, motus el'roris. Haec eum primuID legerem,motus erroris mendurh putabam operarum. Sed idem miroconsensu edit:i omnes, nisi quod vetustissimi modus erro­

ris habent. rnius litterae mntatione sensns veritatem resti­

tni, scrihendo nodl~s erroris. Ql1.am emendationem egregie

Duper eomllfobatam invelli Collectaneis Rag. e:x.emplaris,

155

uude in altera lihello de comoedia haee omnlll ll. Lin­

denhrogi() pro vetare librisque iirmll.ta scriptura temere

supposita sunt.

Personati primi egisse dicuntur comoediam Cincius et

Faliscus, tragoediam Milwtius et Protlwnius. *) Lioden­

brogH ms. nOIl Prothonius habet, sad Prothimus, eamc!uelectionem firmat Adelphorum Didascalia: Egere L . .dti·Lias Praenestinas? Minutius Prothimus. loseriplio vetusGruteri p. DCCCCXXXI. Protkumum habet, et lapis apudMurator. p. MDCCXXXII. Protltymum. Nomen Protll,onii

lIusquam inveoi. Prothimus aulem vel, quod libentiusseriberem, Prothymus graecae origlols est, quaHa saepis­sime .Iihartiois utriusclue sexus apud Romanos cognomina

erant. 'Manut. ad eie. Epist. Fam. VII. 24. el ßentleitlsad Horat. Serm. I. 5. 40. Idem nomen e~ libris meisve­lustts restituo Doualo in Praefat. Eunuehi, ubi hodiePostkumio legitar. Sad .quod nostro 1060 lIlinutius etProtk. non uDius hominis, ut in Didasealia, sad duorum

"') Hic ct qui scquuntul' Iod dcsumti sunt ex commentarioloDonati de comoedia. cuius initium in Jibris veteribus arcte cltmextremo Euanthio cohaeret, Dullo interillctll titulo. Mss. Lin­denbrogii indicem tantnm De Cotnoedia habent, scriptolis Domennon addnnt. Neque tamen dubitll.ndum videtltr, quin recte Donatolibrnm vindicaverim. Nam> ne dicam> in dictionis genere vix quid­quant inveniri, qnod ab huins scriptoris elegantia dissidere videa­tur: ipse etiam Donatus in Praef. Adelph. testatur se commentariononnuUa de comoedia praeposuisse. Protasis est turbulenta, in­quit> epitasis clamosa> catastrophe lenis i quarum 1'(uioneln dili­sentilts in prineipio proposuimus, cum de comoedia qltaedam dice­remus, Atque haee eadem, quod percommode cecidit. etiamnumlibeUus continet. cetera adeo mutilus ct !acunostls , nt, 'qllae bodiceius supersunt, fragmentorum Domine inscribenda videantur.

156

!i'unt nomina, pariterq116 Cincius, quod magis edam mi­

rere, diversl1s a Falisco ponitul', eum et ipsum lihrario:.

rum potius enorem, quam eruditi Grllmmatici, Wolffius

de Canticis p. 25. eredit mihique plane pel'suasit, utrohi­

que partieulam ct eiiei oportere.'

OmniZLm autem comoediarmn script«. ea: qZLatzLor re/JUs

omnino slLmuntILT' , flomine ~ loco, facto, eventu; nomine,

ut Phormio, Hecyra, Curculio, Epidicus; loco, utAndria,

Lcucadia, Brund1f:sina; facto, ut Eunuclms, Asinal'iaj

Captivi; eventu, Commorientes, .Adelphi , ll"eautontlmoru­

menol>. His paueis in "erMs, vix credibiIe est,quam

multa scriharnm errore depravate legantur. Primnm mud

comoediarum scripta, quid quaeso est? Nempe truncavit

posterius hoc similitudo litterae praececlelltis. Lege in­scripta. , quod eadentis sane latinitati8 vocabulum reperi­

tur etiam apud Gellium in Praefat. N. A. Sed gmviori

medicina agent, quae llequuntur: nondne.. ut Plwrmio,

Hecyra, Curculio J J:.:pidiclll>. InseriJ>l ait quasdam falmlas

a nomina, eorum llcilicet, qui praeeipuas in iis partes

tenent, Cuius rci exempla ut recte al Phormio cl Curen­

lio ct Epiclieuli ponuntur: ita Heeyrae nomen, quo(l au...ditum legitnr, nOll duhito, quin temere ab aliquo impe­

rito inculeatum sit. Ipse enim ad Hee. docet, quod val

nomen deelarat, hane icleo vocari, quia per soerus ct

soeeros in ea mnlta agantur. Neqo.e leve huius frlludis

indicium putari dehet, quod hoc uno 1000 quatnor, non

tria; ut in reliquis, fabularum nomina commemorantur.

Ex codem genera vitiorum illud est, quod aliquanto post

vulgo ita legitur: eventu, Commorientes, Adelphi , Beau­

tontimorunl,enos. In libris veterilms, quos mihi quidem

usurpare licuit, pro Adclphi eonstantel' Crimen inveni,

,

157

ellmqne liel'iptnram veram esse arbitror. Respleit anlem,

ni falIor, Afrllnii hoc nomine togatam, cnitlS memoriam

seI'Vavit Nonius. Altera inseriptio supposita est in locum

genuinae, quippe in vnlgns ignotae. Sed loeus etiam aHo,quanquam leviori. et sola conieeturll. facHe eximendo.. vi­tio laJ>orat. Suspieor eoim post voeem eventu exeidi8separt. ut eadem de causa, qnam modo signlfieavi. Ceterumpraeteriens moneo, ßruodusinam quam voeat, esse eius­dem Afranii, ut ex Festo v. Sagace8 patet. Eandemne di­

cant Charisius 1. p. 80. et Priseianns X. p. 879" viderintalii. Leu.eadia aulem Turpilii Comici fabula est, a Nonio

saepius laudata. Plura habet Davisius ad Cie. Tuse. Disp·

IV. 54., qui loeus frandi fuit lexicographo eximio, Aeg.

FOl'cellino s. v. Leucadius.

Comoediarum formae Gunt tres" Palliatae" graecum.

habltum. reftrentes" quas nonmtlli tabernarias 'Vocant.. Toga­

lac, iuxla formam personarum habitu11l. togarum desideran­

les. , libri8 veteribus8cl'ipsi referentes" cum vulgo es­

set [erentes. Renvensio Collect. Litt. p. 47' verba quas

nonnul,li tab. vocant, cum pa~liatas nemo unquam taberna­

rias dixerit, sedem mutassß suspicanti, probabili conie·ctura scribendnm vi(letnr: Togatae.1 iuxta formam persOlla­

rltm habitum togarnm desideralltes.1 quas nonnulli taberna­

rias. 'Vocant. Verum haec omnia eum eiusdem esse nonpossint, qui pauUo anle multa, non tria tantum comoe­diamm genera esse dixit: noH dubital'e, quin alterntro

loeo alienae manns lacinia sit. UItra progredi, nt nunesunt ista fragmellta, hariolantis est.

In scena duae arae poid solebant.1 de:r:lra Liberi, Sl/ll­

stJ'a eius dei.1 eid ludi fiebtuzt: rmde Terentius in Andria

158

ait: E:x: ara hae $Ume verbenas. Hine Ulyssem pal..liatum semper indueunt: sive quod aliquando insa1dam si­

mulavit.. quo tempore tectum se esse voluit... ne agnitus co'"

geretur in bella prodire.. seu ob singularem sapientiam1

q!ta teet!ts mWtitU9que plurimum sociis profuit. Huius

enim virtutis erat animi semper decipientis ingenium. Non:'

nulli Itlul.cae incolas, sieut boeros... palliatos fuisse com­

memorant. Ac1dllis et Neoptolemi personae diademata ha­

bent} quamvis regalia sceptra nunquarrl. tenuerint. Deesse

notmulla post 'lJerbenas, perspicuum est. Sed egl'egie fallol',

aut omnino ea, quae de tragico narrantnr hahitu, aliundehue irrepsere. Nec tamen prohll.Verim Oct. Ferrarium de

Re Vest. H. 4. I., qui quas llihi ineptias merito hie depre­hendisse videtur, interpolatoris indicium habet. Quisqnisenim lu.ec scripsit, profeeto non pallium, sed, quod iamex ipsa, quam addidit, rei e1plicatione patet, pileum U1yssi

eiusque popularihus trihuit. Ulyssem certe tantum nonseroper piteatum fnisse, ex imaginihus scriptorihusque nota

res est. 1. Meursius Mise. Lac. 11. 17. Raynaud. dc l'ileoVUI. p. 1265. Thes. Graev. Winckelmann. Bist. Art. X.

I. §. 26. Addam insignem Varronis locum e:lt Nonio p. 544'1a roe, ut opinor, integritati rcstitutum. DiofJenem posteapallium solum habzdsse et habere Ulyssem meraln tunicam..

pilewn ideo ltabere. Negationem, quae vulgo post ideo

ponituf, eied; idque Hs, qui totum locum attente per.penderint, faeile prohatum: iri puto. Nam UIysses, ut Var­

roni videtur, ideo pileum habet, 'luia meraindutus esttuniea.. non pallio, quo ipsum caput Diogenem obtc:ltiss8

constat,