7

Περιεχόμενα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Εισαγωγή .....................................................................13

Ενότητα 1 Συναισθηματική νοημοσύνη..........................15 ❦ Μέσα ανάπτυξης της προσωπικότητας.......................................... 15 ❦ Tι είναι συναισθηματική νοημοσύνη;.............................................. 18 ❦ Οι 4 δεξιότητες........................................................................................... 21 ❦ Τα αποτελέσματα της έλλειψης συναισθηματικής νοημοσύνης ................................................................................................. 23 ❦ Διανοητική και συναισθηματική νοημοσύνη ............................... 26 ❦ Τι προσφέρει σήμερα το εκπαιδευτικό μας σύστημα .............. 27 ❦ Πότε και πώς αναπτύσσεται η συναισθηματική νοημοσύνη ................................................................................................... 29 ❦ Κανόνες συναισθηματικής νοημοσύνης......................................... 31 ❦ Η συναισθηματική νοημοσύνη στη σχολική ηλικία .................. 38

Τακτικές και συμβουλές για την παιδική ηλικία .......................................39

ΕΥΦΥΪΑ × 2

8

❦ Συναισθηματική νοημοσύνη στην εφηβεία .................................. 42 Τακτικές και συμβουλές για την εφηβεία ....................................................44

❦ Συναισθηματική νοημοσύνη στην ενήλικη επαγγελματική ζωή ................................................................................. 49 ❦ Σχέση πεδίων: σώμα – συναίσθημα και διανόηση..................... 54 ❦ Οικογένειες συναισθημάτων ............................................................... 59 Ενότητα 2 Βασικά συναισθήματα ..................................61

❦ Θυμός ............................................................................................................. 61 Έκφραση......................................................................................................................62 Απώθηση......................................................................................................................62 Χαλάρωση ...................................................................................................................63

❦ Φόβος............................................................................................................. 67 ❦ Ενοχή.............................................................................................................. 70 ❦ Απόλαυση – Χαρά ..................................................................................... 74 ❦ Αγάπη............................................................................................................. 79 Ενότητα 3 Άλλα μέσα ανάπτυξης συναισθηματικής

νοημοσύνης ..................................................83 ❦ Η δύναμη του μύθου και του παραμυθιού .................................... 83 ❦ Άθληση – Γυμναστική ............................................................................. 85 ❦ Καθημερινή συμπεριφορά.................................................................... 87

Το παιδί και το τηλέφωνο (ένα μικρό παράδειγμα στάσης)..............87 ❦ Η ευγένεια στη επικοινωνία ................................................................ 88 ❦ Θεατρικό παιχνίδι..................................................................................... 90 ❦ Φυσιολατρικά ενδιαφέροντα.............................................................. 94 ❦ Εθελοντισμός – Εργασία – Φιλία ....................................................... 95

Περιεχόμενα

9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Ενότητα 4 Η επιβεβαιωμένη προσωπικότητα...............97 ❦ Νοοτροπία – Στάση.................................................................................. 97 ❦ Λειτουργίες του επεξεργαστή...........................................................107

1ο χαρακτηριστικό – φίλτρο, της Αναζήτησης ........................................ 110 2ο χαρακτηριστικό – φίλτρο, της Αναγνώρισης ..................................... 110 3ο χαρακτηριστικό – φίλτρο, της Διάκρισης ............................................ 111 4ο χαρακτηριστικό – φίλτρο, της Εξοικείωσης ....................................... 113 5ο χαρακτηριστικό – φίλτρο, της Αποδοχής ............................................. 114 6ο χαρακτηριστικό – φίλτρο, της Εφαρμογής.......................................... 114

Ενότητα 5 Η ζωή και εσύ ............................................117 ❦ Η ζωή και εσύ ...........................................................................................117 ❦ Πραγματικότητα και Όνειρο .............................................................120 ❦ Καταστάσεις και Αντιδράσεις...........................................................125 ❦ Πλήθος και μοναξιά ...............................................................................130 ❦ Σύγκρουση και συμφωνία ..................................................................133 ❦ Δημιουργία και έμπνευση ...................................................................135 ❦ Δύναμη και συνείδηση..........................................................................137 ❦ Ευφυΐα × 2 .................................................................................................141 Ευχαριστίες ...................................................................145

Βιβλιογραφία .................................................................147 ❦ Άρθρα .............................................................................................................. 150 ❦ Ομιλίες & οπτικοακουστικό υλικό ..................................................... 150

ΕΥΦΥΪΑ × 2

10

Παράρτημα: Το πρόγραμμα «Mentality Village» ............151 ❦ Καλοκαιρινό πρόγραμμα ανάπτυξης συναισθηματικής νοημοσύνης για παιδιά...................................151 ❦ Δεν είναι απλώς διακοπές...................................................................152 ❦ Σκοποί και στόχοι...................................................................................154

Η συμβολή στη δημιουργία μιας επιβεβαιωμένης προσωπικότητας – Συναισθηματικοί στόχοι και στόχοι νοοτροπίας ............................................................................................... 154 Η εξερεύνηση της φύσης και η συνειδητοποίηση της γης – Οι νόμοι που τη διέπουν και η προσωπική μας σχέση με αυτήν – Πώς την απολαμβάνουμε, πώς την προστατεύουμε ........................ 157 Οργάνωση και χειρισμός μέσων – κοινωνικός προσδιορισμός – συμβίωση – συνεργασία ................................................................................ 158 Ανανέωση – διασκέδαση – επαναφόρτιση – διακοπές ....................... 159 Πληροφορίες – εγγραφές .................................................................................. 160

11

Σε αυτό το βιβλίο, με έναν απλό και μεθοδικό τρόπο, γίνεται ένα τεράστιο εννοιολογικό άλμα, το οποίο όχι μόνο μας εισάγει σε ιδέες και πρακτικές, αλ-λά προσφέρει και καθοδήγηση σε όσους θελήσουν να πάρουν τα ηνία της ίδιας τους της ζωής και της ζωής των παιδιών τους, για να σκαρφαλώσουν στην κορυφή της ολοκλήρωσης και της επιτυχίας.

— Νίκος Μπλέσιος, Καθηγητής Πανεπιστημίου Πειραιώς στην επιχειρησιακή Στρατηγική και τη Διοίκηση Ποιότητας

«Χαιρετίζω την προσπάθεια του Δημήτρη και της Μάρθας Αδόργιαστου, που μέσα από τις γνώσεις τους και την εμπειρία χρόνων δουλειάς με τα παιδιά, παρουσιάζουν σε τούτο το βιβλίο, ένα ολοκληρωμένο σχέδιο εφαρμογής ειδι-κών εκπαιδευτικών τεχνικών και μαθημάτων, για την λειτουργία στην πράξη, ενός προγράμματος συναισθηματικής νοημοσύνης για παιδιά. Εύχομαι να ευο-δωθεί η προσπάθεια και το πόνημα αυτό καθώς και η εφαρμογή του, να βρει ανταπόκριση από όλους μας, ώστε να επιτευχθούν οι ωραίοι στόχοι του».

— Τάκης Σαρμπάνης, Πρόεδρος Πανελληνίου Συνδέσμου Ιδιωτικών Παιδικών Σταθμών

«Το βιβλίο Ευφυΐα × 2 του Δημήτρη Αδόργιαστου, μας εισαγάγει σε έναν κόσμο ιδεών, εννοιών και πρακτικών, που θα έπρεπε να γνωρίζαμε όλοι. Οι γνώσεις που προσφέρονται με έναν απλό αλλά όχι απλοϊκό τρόπο, είναι πο-λύτιμες τόσο για εκείνους τους ενήλικες που θέλουν να αντιμετωπίσουν σω-στά τις προκλήσεις της καθημερινότητας, όσο και για εκείνους που έχουν παιδιά στην παιδική ή εφηβική ηλικία. Είναι ακριβώς σε αυτήν την περίοδο της ζωής τους που έχουν ανάγκη να γνωρίσουν τις πρακτικές της συναισθη-ματικής νοημοσύνης».

— Ναταλία Πούλου-Παπαδημητρίου, Επίκουρη Καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας, Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

ΕΥΦΥΙΑ × 2

12

«Ένα βιβλίο σταθμός που μπορεί να πυροδοτήσει μια θετική μεταμόρφωση στη ζωή μας και στη σχέση μας με τον εαυτό μας, με το σύντροφό μας, τα παιδιά μας, τους φίλους και τους συνεργάτες μας».

— Σταυρούλα Μπόσινα – Γεωργοπούλου, Ιδιοκτήτρια και διευθύντρια επί 30 χρόνια, του παιδαγωγικού κέντρου «Ηλιαχτίδα» και πρόεδρος του συλλόγου «Ε.Π.Α.Φ.Η.»

«Ο συγγραφέας, βασισμένος στη μακρόχρονη εμπειρία του ως παιδαγωγός και ως προπονητής, καθώς και στις σύγχρονες θεωρίες για την ανάπτυξη της προσωπικότητας, δημιούργησε ένα βιβλίο που έλειπε από την ελληνική βι-βλιογραφία. Ας αποτελέσει ένα έναυσμα για δημιουργικό προβληματισμό στους γονείς αλλά και σε όλους μας».

— Βιβιάννα Χαδιά, Ψυχολόγος

«Αναρωτήθηκα εάν ένα βιβλίο με αυτό το θέμα θα ήταν χρήσιμο για έναν άνθρωπο με το δικό μου επάγγελμα. Η απάντηση ήρθε από το ίδιο το βιβλίο, αφού είναι ξεκάθαρο ότι η συναισθηματική νοημοσύνη σε κάνει καλύτερο και πιο αποτελεσματικό σε όλες τις σχέσεις σου: φιλικές, κοινωνικές, επαγ-γελματικές. Νοιώθεις καλύτερα ακόμα και με το εαυτό σου!».

— Σεραφείμ, Μοντέλο – ηθοποιός

«Το Ευφυΐα × 2 είναι ένα βιβλίο που βοηθά τον αναγνώστη να αναγνωρίσει και να καλλιεργήσει τα συναισθήματα και τις σκέψεις του. Επιπλέον αποτε-λεί ένα «φάρο» πορείας για το παιδί, τον έφηβο και τον ενήλικα».

— Γιάννης Φίκας, Executive Director Specials Collections the American College of Greece και συγγραφέας βιβλίων με φιλοσοφικό και ανθρωπολογικό περιεχόμενο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

13

Εισαγωγή

Σηκώνει τα μάτια κοιτώντας ίσια μπροστά το διάδρομο. Ξανακοι-τάζει με μια λοξή ματιά το σημάδι στα δεξιά. Ευθυγραμμίζει για τέ-ταρτη φορά, μετακινώντας λίγα χιλιοστά το πόδι του, προς τα πίσω. Παίρνει μια τελευταία βαθιά ανάσα και ξεκι-νά. Μεγάλα, όχι πολύ γρήγορα βήματα στην αρχή, και μετά αρχίζει να ανεβάζει την τα-χύτητα. Λίγα μέτρα μετά τρέχει με όλη του τη δύναμη! Εύχεται να πατήσει ακριβώς στην άκρη. Να μην πατήσει πολύ πίσω, αλλά κυρίως να μην ακουμπήσει την πλαστελίνη. Τελευταία μέτρα, το κεφάλι όρθιο, το βλέμ-μα καρφωμένο μπροστά και ψηλά, ο ΑΛΤΗΣ ονειρεύεται να πάει όσο πιο μακριά μπορεί!»

ΕΥΦΥΙΑ × 2

14

Να η ζωή, σκέφτομαι! Μια διαδρομή, στην αρχή αργή μετά πιο γρή-γορη και στο τέλος το μεγάλο άλμα του καθένα, το ρεκόρ του, το στίγμα του, εκεί ακριβώς που θα αφήσει το τελευταίο ίχνος στο σκάμμα. Για μερικούς ο αέρας είναι ευνοϊκός για άλλους αντίθετος, μερικοί έχουν τα καλύτερα παπούτσια, άλλοι είναι ξυπόλητοι, αλλά όπως και να έχει, αυτό που ο καθένας καλείται να κάνει, είναι το μεγαλύ-τερο άλμα που εκείνος μπορεί! Για κάθε λάθος στον αέρα, η αιτία στο μεγαλύτερο ποσοστό βρίσκε-ται στο έδαφος. Μπορεί να έφτασε στη βαλβίδα με το λάθος πόδι ή να πάτησε πολύ μακριά ή να βγήκε άκυρος. Μπορεί το τελευταίο βήμα να ήταν πολύ μεγάλο ή το σώμα πολύ μπροστά. Μπορεί πραγ-ματικά να μην έχει κάνει την απαραίτητη προετοιμασία για να απο-φύγει τα λάθη ή την απαραίτητη προπόνηση για να είναι τα πόδια του γρήγορα και δυνατά. Για τον καθένα, αλλά και για σένα, το έδα-φος, ο στενός σου διάδρομος, όσο αργά και εάν τρέχεις κάποτε τε-λειώνει. Και τότε πρέπει να κάνεις το άλμα! Το δικό σου μοναδικό άλμα στο στίβο της ζωής. Στη ζωή, το έδαφος είναι η προετοιμασία, η διαπαιδαγώγηση, η α-γωγή, η καλλιέργεια, η εκπαίδευση, η βασική διαμόρφωση! Η κίνηση στον αέρα είναι η ώριμή σου διαδρομή, η σύνθεση, η δημιουργία, η πρόοδος, το μέγεθος του ανθρώπου που θα γίνεις, Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ-ΤΗΤΑ που θα φτάσεις να είσαι!

ΕΝΟΤΗΤΑ 1

15

Συναισθηματική νοημοσύνη

❦ Μέσα ανάπτυξης της προσωπικότητας

Η βασική προετοιμασία για μια δημιουργική ζωή έχει στόχο μια επιβεβαιωμένη προσωπικότητα! Κατά τον G. Giugni (1962), προ-σωπικότητα είναι «η δυναμική οργάνωση των διανοητικών μορφών, των συναισθηματικών και βουλητικών, των φυσιολογικών και μορ-φολογικών του ατόμου». Για να γίνει κανείς μια επιβεβαιωμένη προσωπικότητα θα πρέπει να εργαστεί πάνω σε τέσσερις τομείς: • τη μόρφωση, • τις εμπειρίες, • την επικοινωνία • και τη νοοτροπία!

ΕΥΦΥΙΑ × 2

16

Πρέπει να πούμε τέσσερα μεγάλα ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΝΟΜΑΙ, για μπορέ-σουμε να έχουμε μια σημαντική ζωή: ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΝΟΜΑΙ στην ανάγκη για μια υψηλότερη κουλτούρα! Για μια ολοκληρωμένη μόρφωση! Μια δυνατότητα να παράγει επι-στημονική σκέψη και επιτεύγματα για την ανθρωπότητα σε όλους τους τομείς. Αλλά και για μια ευρύτερη ακαδημαϊκή μόρφωση, που να κατανοεί την τέχνη, την πολιτική και την αναζήτηση της ύπαρξης. ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΝΟΜΑΙ στην ανάγκη της εμπειρίας! Να γευτώ, να ερω-τευτώ, να ιδρώσω, να αγωνιστώ, να πετύχω και να αποτύχω. Πρέπει κανείς να δοκιμάσει και να δικαιωθεί, να δοκιμάσει και να απογοη-τευτεί. Η ζωή δεν είναι θεωρία και μόνο η εμπειρία, το προσωπικό βίωμα, είναι αυτό που θα σε κάνει σοφότερο. Αναζήτησε τη δράση, την εμπλοκή ακόμα και την περιπέτεια. ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΝΟΜΑΙ σε μια παραγωγική επικοινωνία! Σε μια ζωή όπου τον περισσότερο χρόνο θα τον μοιραστούμε με άλλους αν-θρώπους, είναι σημαντικό να μπορέσουμε να επικοινωνήσουμε με τρόπο που να εξελίσσει και εμάς και τους άλλους. Πολλά είναι τα χαρίσματα που θα χρειαστεί κάποιος για να μπορέσει να έχει μια επικοινωνία ποιότητας. Αλλά όλα είναι εφικτά για κείνον που θα το θελήσει. Η επικοινωνία δεν είναι αποτέλεσμα μιας καλής σχέσης, αλλά προϋ-πόθεση. ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΝΟΜΑΙ στην ανάγκη για μια επιβεβαιωμένη νοοτροπία! Μια θετική στάση απέναντι στη ζωή και τις προκλήσεις της! Μια στά-ση χωρίς ενοχές, κόμπους, κατάλοιπα, απωθημένα, κόμπλεξ. Μια στά-ση που να μην τραγικοποιεί καταστάσεις, αλλά να δίνει στα πράγμα-τα την αξία που πραγματικά έχουν. Η νοοτροπία είναι ο καταλυτικός παράγοντας στο αποτέλεσμα που διαμορφώνεται, μέσα από το νόμο:

Ενότητα 1: Συναισθηματική νοημοσύνη

17

«κάθε δράση έχει και μια αντίδραση». Εάν πετάξουμε ένα μπαλάκι σε έναν τοίχο, αυτό επιστρέφει πίσω με μια ορισμένη ταχύτητα, που ε-ξαρτάται από την ταχύτητα που έχει το μπαλάκι καθώς κινείται προς το τοίχο, αλλά και από τη σκληρότητα του τοίχου. Δεν είναι στο χέρι μας να ελέγχουμε πόσα, τι είδους και με τι ταχύτητα μπαλάκια θα ε-κτοξευθούν κατά πάνω μας! Αλλά είναι απόλυτα στο χέρι μας να διαμορφώσουμε ένα τέτοιο υλι-κό αντίστασης (τοίχος), που να επιφέρει την αντίδραση που επιθυ-μούμε και τη θεωρούμε ευεργετική. Το υλικό του τοίχου είναι η νοο-τροπία μας. Μια στάση που να ανάγει την κάθε μέρα σε μια σπου-δαία μέρα. Η τέχνη της ζωής είναι συνδυασμός από πολλές δεξιότητες που έ-χουν σχέση με τα 4 πεδία ανάπτυξης. Αν κάποιος πρέπει να ανταποκριθεί με συνέπεια στην ανάγκη για μόρφωση και σε μια ζωή με εμπειρίες και δράση, δύο φορές περισ-σότερο πρέπει να ανταποκριθεί στην ανάγκη να δημιουργήσει μια σωστή νοοτροπία και μια παραγωγική επικοινωνία. Τα δυο τελευταία αυτά ανθρώπινα χαρακτηριστικά «ακουμπούν» σε μια βασική λειτουργία του ανθρώπου που ονομάζεται συναισθη-ματική νοημοσύνη (Σ.Ν). Η συναισθηματική νοημοσύνη συμβολί-ζεται διεθνώς με το E.Q (emotional quotient = συναισθηματικό πηλί-κο) ή με το E.I. (emotional intelligence = συναισθηματική ευφυΐα). Στο εξωτερικό, σημαντικοί ερευνητές και ψυχολόγοι έχουν ασχολη-θεί με το θέμα κυρίως μετά το 1990, όπως οι: Howard Garden, Reu-ven Barοn, Mayer, Caruso, Salovey, Daniel Goleman, John Gottman, Travis Bradberry, Jean Greaves, Graham Brown, Claude Steiner, Claudio Fernadez-Araoz, Lawrence E. Shapiro. Αλλά και στην Ελλά-δα, ψυχολόγοι, ειδικοί στους τομείς ανθρώπινου δυναμικού και

ΕΥΦΥΙΑ × 2

18

marketing, επιστήμονες και εκπαιδευτικοί έχουν συγγράψει πλήθος άρθρα και έχουν δώσει σεμινάρια και διαλέξεις. Αναφέρω αρκετά ονόματα με τον κίνδυνο να αδικήσω πολύ περισσότερους: Θεόδω-ρος Δ. Παρασκευόπουλος, Βασιλική Πλωμαρίτου, Απόστολος Δαρό-πουλος, Δήμητρα Ιορδάνογλου, Όλγα Επιτροπάκη, Αναστασία Αθα-νασούλα–Ρέππα, Κυριάκος Δαμουλιάνος, Νίκος Τράντος, Αλεξάνδρα Ευκαρπίδου, Αναστάσιος Ματσόπουλος, Νίκη Λαμπροπούλου, Α-σπασία Τσαούση, Χριστίνα Νικολοπούλου. ❦ Tι είναι συναισθηματική νοημοσύνη;

Η αλήθεια είναι ότι δεν υπάρχει ένας σύντομος, ακριβής και ολο-κληρωμένος ορισμός. Εντούτοις είναι πολύ σημαντικό να αναφέ-ρουμε τρεις, αυτούς που προσεγγίζουν περισσότερο την πληρότητα του όρου. Ο πρώτος ορισμός είναι το μοντέλο Salovey-Mayer (1990), ο οποίος ορίζει τη Σ.Ν. ως την ικανότητα αντίληψης, κατανόησης και χειρισμού των συναισθημάτων για τη διευκόλυνση (facilitation) της σκέψης. Σ΄ αυτή την προσέγγιση, συναισθηματική νοημοσύνη είναι: «Η ικανότητα του ατόμου να ελέγχει και να ρυθμίζει τα συναισθή-ματα και τις συναισθηματικές αντιδράσεις του εαυτού του και των άλλων, να μπορεί να τα διακρίνει και να χρησιμοποιεί τις πληροφο-ρίες που απορρέουν από αυτά, με στόχο να καθοδηγούν τις σκέψεις και τις δράσεις του». Πιο απλά: 1. Να γνωρίζεις πώς νιώθεις, πώς νιώθουν οι άλλοι και τι πρέπει να κάνεις για αυτό. 2. Να γνωρίζεις τι σε κάνει να αισθάνεσαι καλά, τι σε κάνει να αι-σθάνεσαι άσχημα και πώς να πας από το «άσχημα» στο «καλά».

Ενότητα 1: Συναισθηματική νοημοσύνη

19

Το δεύτερο μοντέλο είναι του Goleman (1995), το οποίο βλέπει τη Σ.Ν. σαν μια σειρά από ικανότητες και δεξιότητες που καθοδη-γούν την αποτελεσματική συμπεριφορά. Σε αυτή την προσέγγιση, συναισθηματική νοημοσύνη είναι: «Η ικανότητα να ελέγχεις τις επιθυμίες σου και να μπορείς να επιμέ-νεις για την ικανοποίησή τους, να μπορείς να ρυθμίζεις τις διαθέσεις των άλλων, να απομονώνεις το συναίσθημα από την σκέψη, να μπο-ρείς να μπαίνεις στη θέση του άλλου και να ελπίζεις». Η τρίτη προσέγγιση είναι του Bar-On (1997), η οποία αποτελεί μια σύζευξη συναισθηματικών και κοινωνικών δεξιοτήτων που επη-ρεάζουν την έξυπνη (Intelligence) συμπεριφορά. Σ΄ αυτή την προσέγγιση, συναισθηματική νοημοσύνη είναι: «Ένας συνδυασμός συναισθηματικής και κοινωνικής νοημοσύνης. Μια διαθεματική περιοχή από συσχετιζόμενες ικανότητες – δεξιότη-τες και παράγοντες που καθορίζουν πόσο αποτελεσματικά κατανο-ούμε τον εαυτό μας, εκφραζόμαστε, κατανοούμε τους άλλους και συσχετιζόμαστε μαζί τους και ανταποκρινόμαστε στις καθημερινές ανάγκες». Συνολικά, η συναισθηματική νοημοσύνη εμπεριέχει (χωρίς να απο-κλείει άλλα) μια σειρά από πεδία-ικανότητες, στα οποία κάποιος μπορεί να εξελίσσεται: • διάθεση για προσωπική ανάπτυξη και αλλαγή, • εντοπισμός και ονομασία του συναισθήματος, • αίτια που το παράγουν, • κατανόηση της έντασης, • διαχείριση συναισθήματος,

ΕΥΦΥΙΑ × 2

20

• ενσυναίσθηση, • ικανότητα πρόβλεψης, • προσαρμοστικότητα, • έλεγχος του άγχους, • διαχείριση συγκρούσεων, • να δίνει στα πράγματα την αξία που έχουν, • ικανότητα επικοινωνίας και διαπροσωπικών επαφών/σχέσεων, • θετική νοοτροπία και θετική στάση ζωής, • κοινωνική ευθύνη - εθελοντισμός, • κατανόηση της διαφορετικότητας, • αυτοπραγμάτωση, • αυτοπεποίθηση, • επιρροή, • ικανότητα να ακούει, • δεν φοβάται να εκτεθεί στους άλλους (τα «πιστεύω» του, την εμφάνιση, ό,τι τον/την αντιπροσωπεύει), • δεν φοβάται να δεσμευτεί, • δεν θίγεται εύκολα, • εύστοχη και συνειδητή χρήση της συγγνώμης, • ικανότητα να θέτει στόχους και να τους πραγματοποιεί και • αυτογνωσία: γνώση των ικανοτήτων και αποδοχή των αδυνα-μιών του.