l รเทาทนขาว2

รเทาทนขาว(News Literacy)

สอและเทคโนโลยทเปลยนแปลง

ในปจจบนพฤตกรรมการบรโภคขาวสารของผอานไดเปลยนไปอยางมาก เนองจากสอและเทคโนโลยไดพฒนาอยางรวดเรว มการบรโภคขาวสารผานทางสอสงคมออนไลน เชน เฟซบก ทวตเตอร หรอ ไลน มากขน และในสอโซเชยลผใชงานอนเทอรเนตทวไปยงสามารถแสดงบทบาทเปนผน�าเสนอขาวเองได โดยมผอานจ�านวนไมนอยใหความสนใจและคอยตดตาม เนองจากน�าเสนอขาวทรวดเรว แปลกใหม หวอหวาและเราอารมณ

ถงแมวาความรวดเรวในการรายงานขาวทางออนไลนจะชวยท�าใหผอานรบขอมลขาวสารอยางทนทวงท แตปญหาทเกดขนคอขาวออนไลนบางสวนไมไดรบการกลนกรองคณภาพและความถกตองเนองจากเปนสอทเปดกวาง และไมไดถกจ�ากดวาเปนขาวน�าเสนอจากสอมวลชนกระแสหลกแตเพยงอยางเดยวอกตอไป นอกจากน ขาวทน�าเสนอผานทางหนานวสฟดของโซเชยลมเดยยงสามารถถกสงตอหรอแบงปนใหผอนอานตอไดในวงกวาง ซงสงผลท�าใหเกดการแพรกระจายของขาวสารอยางรวดเรวและสรางอทธพลตอความคดของคนในสงคมเปนอยางมาก ดวยเหตนจงเปนการเปดโอกาสใหผไมหวงดสรางขาวปลอมเขามาปะปนกบขาวอนๆ บนโลกออนไลน จนท�าใหผอานหลงเชอขาวปลอม ขาวลอ หรอ ขาวบดเบอนเพราะไมรเทาทนสอเหลาน

พลเมองดจทลจงควรมทกษะในการรเทาทนขาว มวจารณญาณแยกแยะไดวาขาวใดเปนขาวปลอม มทกษะในการวเคราะหและตรวจสอบเพอทจะไดขอมลทถกตองในการแสดงความคดเหน รจกประเมนและเลอกใชขอมลไดอยางมประสทธภาพ เพอสรางการเปลยนแปลงใหเกดสงคมประชาธปไตยทผคนแลกเปลยนขอมลขาวสารและแสดงความคดเหนบนขอเทจจรงและเหตผล

3News Literacy l

การรเทาทนขาว คอทกษะในการคดวเคราะหขาวสารเพอทจะตรวจสอบและประเมนความนาเชอถอของขาวสารและขอมล รวาขาวนนนาเชอถอหรอไม รวาขาวนนเขยนขนดวยจดประสงคอะไร รจกการแยกแยะขอเทจจรงออกจากความคดเหนและการชน�าของผสรางและเขยนขาว ไมใชอคตในการรบขาวสาร โดยเฉพาะอยางยงรจกการตรวจสอบขาวปลอมทมกเผยแพรทางสออนเทอรเนต เพอไดไมตกเปนเหยอของผไมหวงด

พฤตกรรมการใชสอสงคมออนไลนในการรบรและเชอขาวสารโดยขาดทกษะการรเทาทนขาวนนเปนเรองส�าคญทไมสมควรจะมองขาม ขาวสารทไมมความจรงหรอทเรยกวาขาวปลอม(Fake news) ทเผยแพรทางสอสงคมออนไลนนน สามารถจะสงผลกระทบตอสงคมโดยรวมได เนองจากขาวปลอมมการบดเบอน ใสราย และชน�า จนอาจท�าใหประชาชนเกดความสบสน และขดแยงจนอาจสงผลใหเกดความวนวายในสงคมได

ขาวปลอมคออะไร

ปจจบนยงไมมค�าจ�ากดความทแนนอนของขาวปลอม (Fake news) ผใหค�านยามกตความหมายของขาวปลอมแตกตางกนออกไป อยางไรกตาม ความหมายกวาง ๆ ของขาวปลอมคอ “ขาวทไมจรง” เนอหาของขาวปลอมอาจมขอเทจจรงเพยงเลกนอยหรอเพยงบางสวนแตขาดบรบทของรายละเอยดหรออาจเปนขาวทไมมมลความจรงเลย เนอหาของขาวเปนเรองทกขนมาหรอไมมขอเทจจรง ไมมแหลงขาวหรอค�าพดทตรวจสอบได ขาวปลอมบางประเภทกอาจมเนอขาวทตรวจสอบไดจรง แตมลกษณะการเขยนดวยอคต จงใจใหราย หรอไมใสรายละเอยดทส�าคญตอเหตการณลงในเนอขาว หรอน�าเสนอจากมมมองดานเดยว บางครงขาวปลอมกเปนโฆษณาชวนเชอทจงใจเขยนขนมาเพอชน�าคนอาน โดยมแรงจงใจทางการเมอง หรออาจเปนเพยงแค “พาดหว ยวใหคลก” (Clickbait) ทเขยนลอใหคนเขามาอานเพอเพมยอดววโดยมแรงจงใจทางการเงนอยเบองหลง อยางไรกตามขาวปลอมมลกษณะกวาง ๆ 3 ขอ คอ

การรเทาทนขาวคออะไร

l รเทาทนขาว4

5

นอกจากขาวปลอมจะแบงประเภทตามระดบความรนแรงของเนอหาแลว พจตรา สคาโมโต เสนอวาขาวปลอมยงสามารถแบงตามเจตนาความตงใจของผสงสารหรอผสรางขาวไดอก 3 ประเภทคอ

3ประเภท

เปนขาวปลอมทตงใจปนปวน ใหราย โจมตผอนมเจตนาทจะชกน�าความคดของสงคม และปดบงความจรงDis-information

ขาวปลอมทสรางความเกลยดชง เปนขาวทมขอเทจจรงอยบางแตเจตนาสรางขนเพอดถก เหยยดหยาม สรางความเกลยดชงใหผตกเปนขาว ขาวประเภทนสงผลกระทบรายแรงทสด เชน การลาแมมดในโลกออนไลนการสอสารทสรางความเกลยดชง มการแบงเขาแบงเรา

Mal-information

Mis-information การแชรขาวปลอมโดยไมไดตงใจ ผสงสารไมมเจตนาปนปวนหรอท�ารายใคร แตแชรเพราะความไมร

มขอมลเทจ ไมวาจะมขอเทจจรงเพยง

บางสวนหรอปราศจากขอเทจจรงเลย

กระตนใหเกดการแชรออกไป

เจตนาทจะบดเบอนหรอปดบงความจรง

ดวยการใชอารมณมากกวาตรรกะ กระตน

อคตของผอาน

ลกษณะกวางๆ ของขาวปลอม

News Literacy l

ขาวปลอมอยภายในระบบนเวศขนาดใหญของขอมลทผดพลาดและบดเบอน การท�าใหผอานเขาใจผด อาจเกดโดยตงใจหรอไมไดตงใจกได แตการบดเบอนขอมลเปนขอมลเทจทสรางขนโดยเจตนาและ แพรกระจาย เพอสรางอทธพลตอความคดเหนของสาธารณชนหรอปดบงความจรง ในการจ�าแนกประเภทของขาวปลอม The European Association for ViewersInterests (EAVI) ซงเปนองคกรทไมแสวงหาผลก�าไรทสนบสนนการรเทาทนสอไดแบงประเภทขาวปลอมและขาวทสรางความเขาใจทผดดงน

2 โฆษณาชวนเชอ (Propaganda) เปนการน�าเสนอขอมลขาวสารทมงชกจงทศนคตของผรบสารตออดมการณหรอมมมองบางอยางโดยการน�าเสนอการใหเหตผลเพยงขางเดยว การโฆษณาชวนเชอมกท�าซ�าและกระจายในสอหลายชนดเพอหวงผลใหผรบสารเชอและคลอยตามอดมการณทผสงสารตองการสอ

1ขาวพาดหว ยวใหคลก หรอ คลกเบท (Clickbait) ขาวทใชค�าหรอรปภาพพาดหวทท�าใหดชวนสงสยใครร หรอดงดดใจใหผใชงานอนเทอรเนตทวไปคลกเขาไปอานผสรางขาวอาศยประโยชนจากความสงสยโดยใหขอมลเลก ๆ นอย ๆ พอชวนใหผอานสงสย แตไมพอจะขจดความสงสยนน จนตองคลกเขาไปดเนอหานน ๆ ทงทเนอข าวอาจไมค�านงถงคณภาพหรอความถกตองของขอมล แตการพาดหวท�าใหคนหลงกลคลกเขาไปเพอเรยกยอดววในเวบไซตนนเอง

3 ขาวแฝงการโฆษณา (Sponsored content, Native Advertising) รปแบบโฆษณาทใชรปแบบเนอหาแนบเนยนกบเนอหาปกตในเวบไซตนน ๆหรอแนบเนยนไปกบสงแวดลอมของแพลตฟอรมของสอนน ๆ ทเปนอย พรอมท�าหนาทใหเนอหาทคนตองการรบร หรอรบชม โดยไมทราบวาเปนโฆษณาจนกวาจะไดอาน/ดจบ ขาวแฝงการโฆษณานจะท�าการแฝง (Tie-in) เรองราวของแบรนดและสนคาไมมากเกนไป ท�าใหคนอานหรอคนเสพสอนนรสกวาไมไดอานโฆษณาอย เนอหาคอนเทนตนนอาจจะเปนทงการผลตโดยผลงโฆษณา หรอเปนการรวมกนผลตระหวางผโฆษณาและเจาของชองทาง

4 ขาวลอเลยนและเสยดส (Satire and Hoax) ขาวทดดแปลงขอมลเพอมงสรางอารมณขนใหกบผอาน ใชเนอหาทตลกขบขนเพอแสดงความคดเหนเกยวกบเหตการณขาวในโลกแหงความเปนจรงผานการลอเลยนหรอเสยดส

5ขาวทผดพลาด (Error) บางครงแมแตขาวทเผยแพรจากส�านกขาวออนไลนทเชอถอได กอาจมความผดพลาดไดเชนกน เชน การเขยนขอความทผด ชอบคคลหรอรปภาพผดจากเนอขาวจรง ๆซงท�าใหผรบสารเขาใจไปในทศทางอน หรอไมเขาใจในขาวนน

l รเทาทนขาว6

6ขาวเอนเอยงเลอกขาง (Partisan) เปนขาวบดเบอนขาวสาร มกจะเลอกขางโดยน�าเสนอขาววพากษวจารณในทางลบตอฝายทตนเองไมชอบ ในขณะทฝายทตนเองสนบสนน จะเสนอขาวชนชมเกนจรง โดยเฉพาะดานการเมอง

7ทฤษฎสมคบคด (Conspiracy theory) เปนเรองเลาหรอบทความทสรางขนมาจาก ความคดของคน หรอกลมคนทน�าเหตการณตาง ๆ ทเกดขนมาปะตดปะตอเขาดวยกน ทฤษฎสมคบคดอธบายเหตการณทเกดขนโดยอาศยขอมลทไมมความเชอมโยงกน เชนเครองบนพาณชยทหายไปจากจอเรดารอยางไรรองรอยเกดจากมนษยตางดาวลกพาตวไป ทฤษฎสมคบคดยงอาจมวตถประสงคซอนเรนอน ๆ เพอใหประโยชน ใหโทษตอบคคลหรอ กลมบคคลหนงใด เชน เครองบนท หายไปนนโดน CIA ยดไวเพราะตองการ ของส�าคญทอยในเครองบน

8วทยาศาสตรลวงโลก (Pseudoscience)คอ ขอเขยนทอางวาเปนทงวทยาศาสตรและขอเทจจรง แตจรง ๆ แลวขดแยงหรอเขากนไมไดกบกระบวนการทางวทยาศาสตรหรอไมมหลกฐานหรอความเปนไปไดใด ๆมาสนบสนน ไมสามารถท�าการตรวจสอบ หรอขาดฐานความเปนวทยาศาสตร ในแวดวงขาว วทยาศาสตรลวงโลกจะมาในรปแบบของบทความทางการแพทยหรอบทความสขภาพทแฝงโฆษณายารกษาหรอ อปกรณเพอสขภาพ โดยแอบอางวา ไดผานการวจยทางวทยาศาสตรแลว มการสรางภาพผเชยวชาญขนมา เพอใหดนาเชอถอ

9ขาวทใหขอมลผด ๆ (Misinformation) คอ ขาวทไมไดตรวจสอบใหแนชดเสยกอน ขอมลอาจมทงจรงและเทจผสมกน ผสงสารตงใจจะสงขาวออกไป แตอาจจะไมไดตระหนกวาขาวนนมขอมลทผดพลาดอย เชน ขาวลอ

10ขาวหลอกลวง (Bogus) คอ ขาวปลอมทเจตนาในการสรางขนมาและจงใจใหแพรกระจาย มวตถประสงคเพอหลอกลวงอาจมเนอเรอง ภาพ หรอขอมลตาง ๆ ทเปนเทจมาประกอบกนอาจรวมถงการแอบอางเปนแหลงขาวหรอบคคลทอยในเหตการณทกวธการทจะท�าใหขาวนนดเปนขาวปลอมทสมบรณมากขน

อยางไรกตาม ประเภทของขาวปลอมอาจไมไดแบงแยกกนเปนอสระทชดเจน แตคาบเกยวกนได เชน ขาวเอนเอยงเลอกขางอาจจดเปนโฆษณาชวนเชอกได หรอโฆษณาชวนเชออาจอยในกลมของขาวแฝงโฆษณากได ขาวหลอกลวงอาจจะใชคลกเบทเพอดงดดความสนใจคนอานไดเชนกน

7News Literacy l

ส�าหรบลกษณะเนอหาของขาวปลอมนน First Draft News ซงเปนองคกรทตงขนมาเพอตอสกบขาวปลอม รวมกบโซเชยลมเดย และ Publisher อกกวา 30 ราย รวมถง เฟซบก, ทวตเตอร,New York Times หรอ BuzzFeed ไดจดรปแบบเนอหาของขาวปลอมไว 7 แบบโดยเรยงตามระดบความรนแรงจากนอยไปหามาก ดงน

รปแบบเนอหาของขาวปลอม

เนอหาลอเลยนเสยดส (Satire or Parody)ขาวลอเลยน ไมไดมเจตนาในการสรางความเขาใจผดหรอตองการใหผอานหลงเชอ แตตองการลอเลยน หรอท�าใหขบขน มกเปนการลอเลยนเหตการณบานเมองในปจจบน หรอลอเลยนคนมชอเสยง โดยมกมการจดหนาเลยนแบบหรอรปแบบใหเหมอนขาวจรง จนบางครง ผอานหลงเชอวาเปนขาวจรงได เชน บทความใน “ผจดกวน” หรอในเวบไซต “ขาวปด” จรง ๆ แลวขาวลอเลยนไมใชขาวปลอม แตการทผอานอาจขาดความรความเขาใจ จงท�าใหขาวลอเลยนมคณลกษณะถกจดวาเปนขาวปลอมไดเชนกน ขาวประเภทนมระดบความรนแรงนอยทสด

เนอหาไมตรงพาดหว (False connection)เรยกอกอยางวา พาดหว ยวใหคลก (Clickbait) คอขาวมการเชอมโยงเนอหาทผด พาดหวขาวรปภาพ หรอค�าบรรยาย ไมไดเชอมโยงกบเนอหาขาวจรงๆ เปนการโยงสองสงไมไดเกยวของกนเลยแตถกน�ามากลาวถงในขาวเดยวกนหรอท�าใหมาเชอมโยงกน โดยพาดหวมกจะเปนการเราอารมณดงดดใหคนเขามาอาน เนองจากปจจบน ผอานมกจะมชวงความสนใจทสนลงจงท�าใหส�านกขาวออนไลน เนนพาดหวขาวใหหวอหวา หรอใชรปทไมไดเกยวของโดยตรงกบขาวเพอดงความสนใจใหคนกดเขามาอาน

l รเทาทนขาว8

เนอหาชน�า (Misleading)เปนขาวทมเนอหาขอเทจจรงแตจงใจบดเบอนเรองราวหรอใสรายผอนใหเขาใจผดโดยการชน�าไปในทางใดทางหนง เปนการเขยนขาวโดยใชอคตของผเขยน เชน ขาวรฐบาลปลดลอกกญชาเสรทนกขาวเจตนาชน�าใหคนอานเขาใจผดวารฐบาลจะท�าใหการเสพกญชาถกกฎหมายทงทในความจรงเปนการเปดโอกาสใหสามารถน�ากญชาไปใชประโยชนทางการแพทย

เนอหาทผดบรบท (False Context)เปนขาวทมเนอหาขอมลจรงแตน�าบรบทอนทไมเกยวกบเนอหานนมาเชอมโยงท�าใหคนตความผด เชน เนอหาของขาวเปนเรองจรงแตน�าภาพประกอบจากแหลงอนมาประกอบ เชน ขาวกภยจบงเหลอมเขาบาน เนอขาวเปนเรองจรง แตน�าภาพประกอบงอนาคอนดาจากภาพยนตรมาประกอบ ซงท�าใหคนเขาใจผดวางเหลอมทถกจบนนตวใหญมาก

เนอหาแอบอาง (Impostor) คอขาวทมการแอบอางบคคล แหลงขอมลหรอแหลงขาวทไมจรง หรออางตวเปนแหลงขาวทนาเชอถอ ขาวปลอมประเภทนมกเปนขาวออนไลนทสรางรปแบบใหเหมอนส�านกขาวจรง ๆหรอแอบอางชอส�านกขาวทมชอเสยง ซงท�าความสบสนใหผอานอยางมาก เชนแอบอางเปนส�านกขาว CNN โดยใชรปแบบและชอโดเมนทใกลเคยงกบของเวบไซตของ CNN

เนอหาหลอกลวง (Manipulated)คอขาวตดตอ หรอขาวทมเนอหาขอมลหรอภาพขาวจรง ๆ แตถกดดแปลงดวยการปลอมหรอตดตอ เพอสรางเรองหลอกลวง เชน ภาพของ อดตประธานาธบดสหรฐ George W. Bushอานนทานกบเดกในโรงเรยนแหงหนง แตเขากลบถอหนงสอกลบหว แตความจรงแลวมนเปนภาพตดตอทสรางขนมา และในภาพจรงนนเขาถอหนงสอถกตอง

เนอหากขนมา (Fabricated )คอขาวทกเรองขนมาทงหมด เปนขอมลเทจ 100% มเจตนาทจะหลอกลวงหรอใสราย ขาวกถกสรางขนมาโดยผไมหวงด โดยอาจจะท�าเองหรอจายเงนจางใหผอนท�าเพอหวงผลใหเกดความเขาใจผดในวงกวาง เชน การน�าเสนอขาววา ผมชอเสยงบางคนไดเสยชวตแลว ทงทเจาตวยงมชวตอย สวนใหญขาวกมกมเนอหาเกยวกบการเมอง เชน ขาวรฐมนตรดมกาแฟแกวละหมนสองพนบาท ขาวประเภทนมระดบความรนแรงมากทสด

9News Literacy l

ผสรางขาวปลอมตองการใหเกดความขบขน โดยการลอเลยนหรอเสยดสผมอ�านาจ คนทมชอเสยง หรอเหตการณปจจบน เนองจากเปนการงายกวาทท�าใหผอานสนใจทตวบคคล แทนทจะเปนการเสนอความเหนหรออภปรายเรองนโยบายทซบซอน เชน ขาวลอเลยนในหนงสอพมพผจดกวน

ผสรางขาวปลอมอาจมอคต หรอมทศนคตทเอนเอยงเลอกขาง จงตองการชน�าผอานใหคลอยตามโดนการบดเบอนขอมล เนอหาขาวอาจจะเปนการชนชมบคคลหรอฝายทตนเองชอบเกนจรง หรอใสรายฝายตรงขาม เชน การพาดหวขาวทใส “ความเหนสวนตว” ลงไปในลกษณะชน�าผอาน ถงแมเนอหาของขาวนนจะมความจรงอยบาง

ทส�าคญขาวปลอมสามารถสรางรายไดใหคนท�าได ในการแขงขนทางการเมองหรอทางธรกจ อาจมผวาจางใหคนท�าขาวปลอมเพอใสรายฝายตรงขามดวยการบดเบอน

ขอมลและเผยแพรในโลกออนไลน ในโลกอนเทอรเนต ขาวทมคนเขาไปอานมากจะท�ารายไดจากโฆษณา ยงคนเขาไปอานขาวมากเทาไหร กยงเพมโอกาสทโฆษณาในหนานนจะถกเหน และท�าใหผดแลเวบไซตนนๆ มรายได ผดแลจงมกใชพาดหวขาวในลกษณะคลกเบท ในบางกรณ ผสรางขาวปลอมหลอกใหผอานชมคลปขาวปลอมเปนจ�านวนหลกหมน แลวเวบไซตเหลานไดควบคมบญชเฟซบกของผหลงเขาไปเพอไปใชประโยชนทางการคาพอกดดคลป กจะตองลงชอเขาใชเฟซบก พอกดอนญาตในเฟซบก คนสรางเวบปลอมนนกจะใชเฟซบกของเหยอเปนบอท (หนยนต) และน�าไปเปนใชเปนสวนหนงของกองทพไลคของเขา เพอขายไลคอกตอหนง

l รเทาทนขาว10

มเหตผลมากมายทผอานหลงเชอขาวปลอม สวนใหญมกจะลมตงค�าถามทส�าคญเมอก�าลงอานขาว อกทงขาวปลอมยงถกสรางไดแนบเนยนจนเราไมผดสงเกตผอานขาวทไมรเทาทนขาวปลอมมกหลงเชอดวยสาเหตตอไปน

ท�าไมคนถงหลงเชอขาวปลอม

1. ตกหลมพราง ผอานมแนวโนมทจะแชรขาวปลอมทตรงกบความคดความเชอของตนเองอยแลวคนสรางขาวปลอมตงใจแตแรกทจะหลอกผอานขาว พวกเขาจงสรางขาวปลอมทเราอารมณดงความสนใจกลมเปาหมายเพอใหเกดความรสกรวมไปกบการชน�าของผสราง ผอานทมประสบการณรวมพรอมทจะเชอและแชรตอ โดยเฉพาะเมอเปนขาวทตรงขามกบขวตรงขามของตน พวกเขารสกวาตองมปฏกรยาตอบกลบอยางใดอยางหนงตอประเดนเนอหาทขาวน�าเสนอดวยการกดชอบ/ไมชอบ สงตอ แชร หรอแสดงความเหนตอขาวนน ท�าใหขาวปลอมไดรบความสนใจมากขน

2. ไมสามารถแยกแยะขาวบนหนาเวบ จากทเมอกอนขาวสารไดการเผยแพรผานสอดงเดมอยางหนงสอพมพ วทย หรอโทรทศนซงมกระบวนการการคดกรองขาวอยแลวและผรบสารมกจะคนเคยกบสอเหลานเปนอยางด จงพอจะแยกแยะไดวาขาวใดเปนขาวปลอมหรอไมใสใจมากนก แตในปจจบนทผอานขาวสวนใหญรบขอมลขาวสารผานสอออนไลน ซงเปนสอทขาวปลอมถกท�าใหกลมกลนกบขาวจรง ไมวาจะเปนรปแบบการจดหนา หรอการแอบอางเปนแหลงขาว จงท�าใหผอานสบสนและยากทจะแยกแยะขาวปลอม

3. เปนกลไกของความเชอ เมอมเพอนหรอคนในครอบครวสงตอขาวมาใหอานผานทางสอสงคมออนไลน ผอานมกจะไมตระหนกหรอใชวจารณญาณในการตรวจสอบขาวนน ๆ กอน เพราะคดวาผสงคงกลนกรองมาเรยบรอยแลว ในกรณขาวทเขยนโดยคอลมนสตจากส�านกขาว บลอกเกอร หรอผดแลแฟนเพจรายงานขาวในเฟซบกกเชนเดยวกน หากเปนบคคลทผอานขาวชนชมและตดตาม พวกเขากจะพรอมทจะเชอขาวทน�าเสนอมาไดอยางงายดาย หากขาวนนตรงกนกบความคดความเชอของพวกเขา เชน ขาวทน�าเสนอผานแฟนเพจ Drama Addict หรอ CSI LA

4. ขาวปลอมเลนกบความรสก ผสรางขาวปลอมฉลาดทจะเลนกบความรสกของผอาน ดวยการเนนพาดหวทหวอหวา เนอขาวทเราอารมณ เชน ความไมยตธรรมในสงคม การเอาเปรยบทางชนชน ขาวลบลวงพราง พวกเขารวาคนอานจะถกกระตนอารมณใหมปฏกรยาตอขาวนน ๆ เชนการกดเขาไปอาน กดไลค แสดงความเหนและชวยแชรขาวออกไป

5. ผอานมชวงความสนใจสน อกหนงกลวธทใชในการเผยแพรขาวปลอมหรอขาวทมคณภาพต�าคอการหาผลประโยชนจากพฤตกรรม ‘นกอานเวลานอย’ เนองจากขอมลขาวสารทเราไดรบในแตละวนมจ�านวนมหาศาล ผคนจงมกใชเวลาอานเพยงพาดหวขาวหรอขอความในยอหนาแรกกอนแชรเรองราวนนตอ ผประสงครายจงฉวยโอกาสนดวยการเขยนพาดหวขาวและยอหนาแรกทตรงไปตรงมาและประกอบดวยขอเทจจรง โดยเรองราวสวนทเหลอเปนขาวปลอมและขอมลทไมเปนความจรง

11News Literacy l

ผใชงานคนไทยนยมใชอนเทอรเนตโดยมจ�านวนชวโมงการใชงานโดยเฉลยสงถง

10 ช.ม. 5 นาท ตอวนและมพฤตกรรมการเสพขาวจากโลกสอออนไลนมากขนโดยเฉพาะในยคทมกพบขาวปลอมแพรระบาดบนโลกโซเชยล

กลบเชอถอขอมลทไดรบจากชองทางโซเชยลมเดย ซงเปนตวเลขทสงสดในภมภาค กลมผอานทคอนขางสงอายคอกลมคนทแชรขาวปลอมมากทสด

คนไทย 40%

แชรบทความขาวปลอมมากกวากลมคนวย 45-65 ป ไมต�ากวา 2 เทา และมากกวากลมวย 18-29 ป เกอบ 7 เทา เนองจากคนกลมนเพงเขาสโลกอนเทอรเนตตอนอายมากแลวขาดทกษะเรองความเทาทนสอ และเทคโนโลยดจทล ไมทนคดวาภาพ เสยงและวดโอสมยนตดตอใหดเหมอนจรงได หรอไมทนยคสมยโดยเชอโดยสนทวาขาวทกขาวทน�าเสนอไดผานการกลนกรองมาแลว ไมทนคดวาจะมผไมหวงดสรางขาวปลอมมาเพอหลอกคนอน

ผใชเฟซบกทอาย 65 ปขนไป

ผลกระทบของขาวปลอม

• ขาวปลอมไมใชปรากฏการณใหมแตมมานานแลว เชน ทเราคนเคยกนดคอขาวปลอมทปลอยออกมาทกปในวนโกหกแหงชาต (April Fool’sDay) ซงมจดประสงคจะสรางความขบขน ไมท�ารายใคร และผอานขาวสามารถแยกแยะไดเกอบจะทนทวาเปนขาวตลกขบขน

l รเทาทนขาว12

ผลส�ารวจของ EDTA ในป 2561 ผลวจยจากโครงการคอนเนคเตด ไลฟ

บรษทวจย YouGov ทไดท�าการวจยพฤตกรรมของผใชงาน Facebook ในสหรฐ

13

• ขาวปลอมจะไมเปนอนตรายมากตราบทผสรางขาวไมไดมเจตนารายแตขาวปลอมเรมเปนหวขอทพดถงอยางมากในระยะ 2-3 ปทผานมาเนองจากขาวปลอมไดสงผลกระทบตอผคนและสงคมมากขน และผสรางขาวมกมเจตนาแอบแฝง ปจจบนเทคโนโลยดจทลและอนเทอรเนตท�าใหการสรางขาวปลอมท�าไดงาย เผยแพรไดรวดเรวและมผรบสารอยตลอดเวลา

• จากการศกษาขอความในทวตเตอร 126,000 ขอความ ททวตกวา4.5 ลานครง โดยผใชงาน 3.5 ลานคน ตงแตป 2006-2017 โดยนกวจยMIT พบวาขาวปลอมสามารถแพรกระจายไดรวดเรวกวาขาวจรงถง100 เทา โดยขาวปลอมมคนเขาถงประมาณ 1,000-100,000 คนในขณะทขาวจรงมคนเขาถงเพยง 1,000 คนเทานน และขาวปลอมมกถกรทวตมากกวาขาวจรงถง 70%

• อกทงรปลกษณของขาวปลอมยงยากทจะแยกแยะออกจากขาวจรงตางจากสมยกอนนมาก จากขอมลการศกษาของ YouGov ซงไดรบการสนบสนนโดย เฟซบก ระบวาในประเทศไทย มเพยงจ�านวนรอยละ 42 ของผตอบแบบสอบถามบอกวาพวกเขามนใจวาตวเองสามารถระบขาวปลอมได

• ตลอดป 2559 ศนยชวรกอนแชรในประเทศไทยสามารถเกบขอมลไดวามขาวปลอมรวมกวา 300 หวขอ และพบวาแตละหวขอมการไลคและแชรบนเฟซบกรวมกนอยในหลกแสน การทขาวปลอมแพรกระจายไดรวดเรวและยากตอการแยกแยะกอใหเกดผลกระทบตอทงบคคลและสงคมเปนอยางมาก กลาวคอ...

News Literacy l

1. ผลกระทบตอความคดและความเชอ เปนผลกระทบทชดเจนและส�าคญทสด เพราะวาขอมลขาวสารมอทธพลตอโลกทศนตอผอาน และผรบสารตดสนใจบนพนฐานของขอมลทไดรบ พวกเขาจะมทศนคตตอผคนและตอเหตการณอยางไรกขนกบวาเขาไดรบขอมลแบบไหน ถาขอมลทพวกเขาไดรบเปนขาวปลอม ขาวบดเบอน หรอขาวทกขนมา พวกเขากไมสามารถใชการวจารณญาณไดถกตองเนองจากขาดขอเทจจรง และสงผลตอการตดสนใจของพวกเขา ไมวาจะเปนการตดสนใจระดบชาต เชน การเลอกตง หรอระดบสวนตว เชน การเลอกใชยาสมนไพรรกษามะเรง

2. ผลกระทบดานการเงนและสขภาพ ขาวปลอมทถกสรางขนโดยมรายไดเปนแรงจงใจจะชกจงใหผรบสารจายเงนเพอสนคาและบรการ และหากสนคาและบรการนนไมไดคณภาพกอาจสงผลเสยตอรางกายและสขภาพของผหลงเชอดวย เชน ขาวปลอมทชกชวนใหคนอานมาลงทน เพอจะไดรบผลตอบแทนทฟงดเกนจรง หรอโฆษณาผลตภณฑลดความอวนทน�าเสนอในรปแบบของวทยาศาสตรลวงโลกใหคนคลอยตาม กอาจท�าใหผหลงเชอ ไมเพยงเสยเงนแตยงสงผลเสยตอรางกายอกดวย

3. ผลกระทบดานอารมณความรสก ขาวคลกเบทอาจสรางความหงดหงดใหผอาน เมอพบวาเนอขาวไมไดมอะไรนาสนใจอยางทรปภาพหรอพาดหวดงดดใหเขามาอาน ขาวปลอมทสรางขนมาดวยความคกคะนองกอาจท�าใหผอานเกดความกลวและวตกกงวล เชน ขาว พยากรณอากาศ ภยพบตทไมมมลความจรง หรอขาวแกลงกนเลนวามฆาตกรโรคจตก�าลงออกอาละวาดในละแวกบาน

4. ผลกระทบดานทศนคต ขาวปลอมทเอนเอยงเลอกขาง หรอขาวชน�าอาจสรางอคตและทศนคตเชงลบแกบคคลหรอกลมคนทถกใสรายอยางไมเปนธรรม เชน โฆษณาชวนเชอทางการเมอง ขาวตอตานรฐบาล หรอขาวทสรางความเกลยดชงตอคนทมอตลกษณทางสงคมทแตกตางจากคนสวนใหญ เชน กลมเกย ชาวมสลม หรอคนตางดาว

5. ผลกระทบดานความรนแรง ขาวลอทเราอารมณและโจมตใสรายบคคลอาจกอใหเกดความรนแรง ผทถกกลาวหาอาจจะถกกลนแกลงทางออนไลนเพราะความเขาใจผด หรออาจถกขมข คกคาม และท�ารายในชวตจรงได เชน ในอนเดย เมอป 2018 มรายงานผเสยชวต อยางนอย29 คน จากการถกฝงชนรมท�าราย ผเสยชวตสวนใหญมกถกลอวาเปนพวกลกพาตวเดก โดยผท�ารายไดรบขาวปลอมทสงตอกนทางอนเทอรเนตและเขาใจผด

6. ผลกระทบตอสอวชาชพ ขาวปลอมสรางความเสยหายตอชอเสยงเวบไซตทถกเลยนแบบ นบตงแตชวงป 2016 หนงสอพมพไทยรฐ ขาวสด และมตชน ตางเขาแจงความกบเวบไซตเลยนแบบเพอหลอกลวงผอาน โดยปญหาหนงในการรบมอกบเวบปลอมคอ องคกรสอมกจะรตวกตอเมอเวบปลอมเหลานไดถกสงตอและสรางความสบสนกบผอานเรยบรอยแลว

7. ผลกระทบดานสงคม เมอขาวปลอมทเกยวของกบประเดนส�าคญในสงคมแพรระบาด คนในสงคมจะขาด “ขอเทจจรง” ทตองใชในการวเคราะห อภปรายและตดสนใจในเรองนน ๆ สงผลท�าใหเกดความสบสน การแบงฝายและสรางความขดแยงในสงคมเพราะแตละฝายรบรชดของขอมลทตางกน ขาวปลอมยงสงผลตอการตดสนเลอกตงของผมสทธโหวต เมอขอมลผด ๆ ไดถกเผยแพร ดงเชนในสหรฐอเมรกา ขาวปลอมแพรออกมาวาสนตะปาปาสนบสนนผสมครประธานาธบดคนหนง ขาวปลอมอกแหลงกเสนอวาผทาชงอกคนมปญหาดานสขภาพอยางรายแรง ท�าใหคนอเมรกนสบสนในขอเทจจรง ขาวปลอมทปลอยออกมาเชนนอาจเปลยนใจผมสทธลงคะแนนเสยงในทศทางตาง ๆ ได ขาวโฆษณาชวนเชอของรฐบาลเองกมผลกระทบตอความคดของสงคมเชนกน เชน ขาวชน�าชกชวนใหลงประชามตรบรางรฐธรรมนญไปกอนหากตองการใหประเทศมการเลอกตงโดยเรวและท�าใหประชาชนลดความสนใจทจะอานเนอหาของรางรฐธรรมนญและสนใจการเลอกตงมากกวา

ลกษณะปญหาของการสรางและแพรกระจายขาวปลอมทางอนเทอรเนตนนยากทจะระบแหลงทมาของการสรางขาว และควบคมการแพรกระจายทเกดไดในเวลารวดเรวและวงกวาง ผลกระทบของขาวปลอมยงท�าใหเกดความขดแยงและสบสนในสงคม การจดการกบขอมลทไมเปนความจรงและขาวปลอมเปนปญหาทซบซอนและจ�าเปนตองบรณาการความรวมมอกนระหวาง ภาคประชาสงคมและรฐบาล นกวชาการรวมถงองคกรดานเทคโนโลยและสอมวลชน

l รเทาทนขาว14

ความรวมมอจากภาคสวนตางๆในการจดการขาวปลอม

ทางภาครฐกไดตระหนกถงผลรายของขาวปลอม จงไดออกมาตรการบงคบทางกฎหมายเพอลงโทษผกระท�าผด และไดใหความรความเขาใจดานกฎหมายเพอทจะเตอนไมใหผใชงานอนเทอรเนตตกเปนเหยอของผไมหวงด เนองจากการน�าขอมลปลอม ขาวปลอม ไมวาจะเปนการปลอมทงหมด หรอแคบางสวน หรอขอมลอนเปนเทจ เขาสระบบคอมพวเตอร หรอแมแตการแชร หรอสงตอขอมลอนเปนเทจเหลานน ลวนมความผด ตาม พ.ร.บ.คอมพวเตอร ซงเปนความผดทไมสามารถยอมความได

สอสงคมออนไลน เชน เฟซบก ทวตเตอร และไลน อยในสถานะผเผยแพรเนอหาดจทล จากการศกษาพบวาขาวปลอมถกเผยแพรผานสอเหลานเปนอยางมาก บานสมเดจโพลรายงานวาระบผใชงานอนเทอรเนตในกรงเทพมหานครเจอขาวปลอมจากสอเฟซบกมากทสด คอ รอยละ 54.2 เพอลดจ�านวนการแพรกระจายขาวปลอม ผใหบรการสอสงคมออนไลนจงไดมแนวปฏบตตาง ๆ เพอผใชงานจะไดรบขอมลทมคณภาพ เชน เฟซบกลดจ�านวนการเขาถงเนอหาทเปนขาวปลอมและคลกเบท ทวตเตอรมการลบทวตทพสจนไดวาเปนฝมอบอท รวมถงการลบแอคเคานทปลอม

รอยละ54.2

อกหนงวธในการจดการกบขาวปลอมและปองกนความสบสนในขอมลขาวสารทมอยมากมายบนโลกอนเทอรเนต คอการเสนอขอมลขาวสารทประกอบดวยขอเทจจรงผานการตรวจสอบแลวเพอตอบโตขอมลเทจทก�าลงเผยแพรอยในชวงเวลานน ๆ ปจจบนภาครฐและเอกชนไดพยายามเสนอขอมลขาวสารทเชอได เพอลดความสบสนทเกดจากการน�าเสนอของขาวปลอมและเปดโอกาสใหประชาชนสอบถาม ตรวจสอบขาวทก�าลงเผยแพรอยในโลกออนไลน เชน ศนยชวรกอนแชร ของส�านกขาวไทย อสมท.

15News Literacy l

ถงแมวาปญหาขาวปลอมจะไดรบการดแลและจดการจากภาคสวนตาง ๆ เชน การออกกฎหมายลงโทษของภาครฐ การก�ากบดแลกนเองของภาคอตสาหกรรม การใหความรและขอเทจจรงของภาคประชาสงคมและสอมวลชนทเปนมออาชพ และการวางนโยบายการใชงานของผเผยแพรเนอหาในสอสงคมออนไลนแตสงทนากงวลคอความไมรเทาทนขาวสารของตวผใชงานเองทตกหลมพรางของผสรางขาวปลอมดงนนผรบขาวสารเองควรมทกษะในการรเทาทนสอ สามารถวเคราะห

สรางทกษะรเทาทนขาวเพอรบมอกบขาวปลอม

ใชวจารณญาณในการรบขาวสาร เปดรบแหลงขาวทนาเชอถอ สามารถแยกแยะขอเทจจรงกบความคดเหนออกจากกนได ร ถงเจตนาทตองการสอในขาว เมอผรบขาวสารรเทาทนขาว กจะท�าใหลดจ�านวนการแชรและแพรกระจายของขาวปลอมได

เฟซบก ประเทศไทย รวมกบ คณะนเทศศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ส�านกงาน คณะกรรมการการเลอกตง (กกต.), กระทรวงดจทลเพอเศรษฐกจและสงคม (ดอ) และศนยชวรกอนแชร ส�านกขาวไทย อสมท. ไดใหค�าแนะน�าผใชงานอนเทอรเนต ในการเรยนรวธสงเกตขาวปลอม ดงตอไปน

l รเทาทนขาว16

17News Literacy l

ทกษะการรเทาทนขาว เปนเรองส�าคญทพลเมองดจทลควรไดรบการเรยนรและฝกฝนเพราะวาในยคขอมลขาวสาร ผรบขาวตองรจกประเมนไดวาอะไรจรงหรอไมจรงและรจกวเคราะหขอมลขาวสารทไดรบมาอยางระมดระวง รจกแยกแยะขอเทจจรงออกจากความคดเหน และรจกตรวจสอบขอมลทไดรบมาจากหลาย ๆ แหลง เพอทจะไดกลนกรองขอมลทนาเชอถอและหลากหลายในการประกอบการคด ตดสนใจ และแสดงออกทางความคดเหนในฐานะพลเมองในสงคมประชาธปไตย

ขาวจรง ขาวปลอม

VS• มาจากแหลงขาวทนาเชอถอ• พาดหวมทศทางเดยวกบเนอขาว• มชอผรบผดชอบหรอผเขยนขาว• URL เขากนไดกบแหลงขาว• บอกวนททลงขาว • เมอกดเขาไปดลงคอน ๆ สามารถ ยอนไปทแหลงขาวตนสงกดได

• มาจากเวบไซตทไมคนชอ• พาดหวเราอารมณหรอไมไป ทางเดยวกบเนอขาว• ไมมชอผเขยนขาว• URL ดแปลก ๆ หรอเขากนไมได กบแหลงขาว• อาจลงวนทเกา ๆ หรอไมได บอกเลย• ไมสามารถกดลงคยอนไปหา แหลงขาวตนสงกดได

l รเทาทนขาว18

เอกสารอางอง

เคลดลบในการสงเกตขาวปลอม [online]. แหลงทมา https://www.facebook.com/help/188118808357379 [12 กมภาพนธ 2562]

ใจด โลกสวย เชอคนงาย!!! คนไทย 40% เชอขาวปลอมบนโซเชยลสงสดในภมภาค [online]. แหลงทมา https://www.brandbuffet.in.th/2017/10/kantartns-research-connected-life/[11 กมภาพนธ 2562]

นนทกา หนสม (2560). ลกษณะของขาวปลอมในประเทศไทยและระดบความรเทาทนขาวปลอมบนเฟซบกของผรบสารในเขตกรงเทพมหานคร [online]. แหลงทมา http://dspace.bu.ac.th/bitstream/123456789/3177/1/nuntika_noos.pdf / [15 กมภาพนธ 2562]

ผลวจยชคนวย 65+ แชรขาวปลอม (Fake News) มากทสด [online]. แหลงทมา https://vantage.in.th/2019/01/old-people-than-65-share-fake-news/ [13 กมภาพนธ 2562]

พจตรา สคาโมโต. รจกขาวปลอมในสอออนไลน [online]. แหลงทมา https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=1528136010664438&id=191774957633890 [25 กมภาพนธ 2562]

โพลระบคน กทม. เจอขาวปลอม 65.1% จากเฟสบคและเรองการเมองมากทสด [online]. แหลงทมา https://prachatai.com/journal/2018/09/78541 / [10 กมภาพนธ 2562]

ETDA เปดพฤตกรรมผใชอนเทอรเนตป 61 คนไทยใชเนตเพม 10 ชวโมง 5 นาทตอวน [online]. แหลงทมา https://www.etda.or.th/content/etda-reveals-thailand-internet-user-profile-2018.html [10 กมภาพนธ 2562]

Claire Wardle. Fake News. It’s complicated [online]. แหลงทมา https://firstdraftnews.org/fake-news-complicated/ [16 กมภาพนธ 2562] [10 กมภาพนธ 2562]

Infographic: Beyond Fake News – 10 Types of Misleading News – eleven Languages [online]. แหลงทมา https://eavi.eu/beyond-fake-news-10-types-misleading-info/[20 กมภาพนธ 2562]

19News Literacy l

รเทาทนขาว(News Literacy)

พมพครงท 1 : มถนายน 2562จ�านวนการพมพ : 2,000 เลมเขยนและเรยบเรยง : ดร.สรานนท อนทนนทบรรณาธการ : เขมพร วรณราพนธ, ลกษม คงลาภฝายศลป/ออกแบบรปเลม : อรสมน ศานตวงศสกลจดพมพและเผยแพร : มลนธสงเสรมสอเดกและเยาวชน (สสย.)6/5 ซอยอารย 5 พหลโยธน แขวงสามเสนใน เขตพญาไท กรงเทพฯโทรศพท 02-617-1919E-mail : childmedia2017@gmail.comWebsite : www.childmedia.netพมพท : บรษท วอลค ออน คลาวด จ�ากด77/62 หม 6 หมบานแกวขวญ1 ถนนล�าลกกา11ต�าบลคคต อ�าเภอล�าลกกา จงหวดปทมธาน 12130โทรศพท 02-987-4031 แฟกซ 02-987-4913E-mail : walkoncloud.th@gmail.com