iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca...

368

Transcript of iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca...

Page 1: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:
Page 2: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

iiU̶mʉreco pacʉ wederiqueNew Testament in Waimaha

El Nuevo Testamento en waimaja de Colombiacopyright © 2010 Wycliffe Bible Translators, Inc.Language: WaimahaTranslation by: Wycliffe Bible Translators, Inc.

WaimahaBrazil[bao]

Copyright Information© 2010, Wycliffe Bible Translators, Inc. All rights reserved.This translation text is made available to you under the terms of the Creative Commons License: Attribution-Noncommercial-No Derivative Works.(http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/) In addition, you have permission to port the text to different file formats, as long as you do notchange any of the text or punctuation of the Bible.You may share, copy, distribute, transmit, and extract portions or quotations from this work, provided that you include the above copyrightinformation:

You must give Attribution to the work.You do not sell this work for a profit.You do not make any derivative works that change any of the actual words or punctuation of the Scriptures.

Permissions beyond the scope of this license may be available if you contact us with your request.The New Testamentin Waimaha

© 2010, Wycliffe Bible Translators, Inc. All rights reserved.This translation is made available to you under the terms of the Creative Commons Attribution-Noncommercial-No Derivatives license 4.0.You may share and redistribute this Bible translation or extracts from it in any format, provided that:

You include the above copyright and source information.You do not sell this work for a profit.You do not change any of the words or punctuation of the Scriptures.

Pictures included with Scriptures and other documents on this site are licensed just for use with those Scriptures and documents. For other uses,please contact the respective copyright owners.2014-04-30PDF generated using Haiola and XeLaTeX on 13 Aug 2021 from source files dated 13 Aug 2021578d10cf-36f5-57a0-9c73-7cf116b01c7e

Page 3: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

Contents

SAN MATEO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1SAN MARCOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47SAN LUCAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75SAN JUAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124LOS HECHOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163ROMANOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2061 CORINTIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2252 CORINTIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243GÁLATAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255EFESIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262FILIPENSES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268COLOSENSES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2731 TESALONICENSES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2782 TESALONICENSES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2831 TIMOTEO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2862 TIMOTEO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292TITO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296FILEMÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299HEBREOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301SANTIAGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3171 PEDRO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3232 PEDRO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3291 JUAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3332 JUAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3383 JUAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339JUDAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340APOCALIPSIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342

iii

Page 4: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 1:1 1 SAN MATEO 1:17

SAN MATEOJesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora,

“Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ̃ja caĩarica wãmeri cõrora owaupa.

Añurije queti ca nii jʉorije: “Jĩcʉ̃, Mesías, yʉyaa pooga macãrãre ca ametʉenepʉre yʉ tiico-jorucu, Ʉmʉreco Pacʉ tĩrʉmʉpʉ cʉ̃ ca ĩiquĩri-carore birora cʉ̃ ca tiiricʉ niimi JESÚS,” ĩi wede.O biro wede nʉnʉa waa:

—Ca nii jʉori wãme, Jesucristo ñicʉ̃ jʉ̃mʉaca nii jʉo dooquĩricarãre, to biri Jesús cʉ̃ cabaʉarique maquẽre wede. Tee jirore yoari cuuwedeticãcojo, treinta cʉ̃mari jiropʉ Uwo Co-eri majʉ Juan, Jesús yee maquẽre cʉ̃ ca wedejʉguerique mena wede jʉo waa ñucã (1.1—3.12).

Jesús, cʉ̃ paderiquere bau niiro cʉ̃ ca tii jʉonʉnʉawaariquea, cʉ̃ ca uwo coe dotirique, to biriSatanás ñañaro cʉ̃re cʉ̃ ca tii dotimirique menawede jʉo waa (3.13—4.11).

Jiro Jesús, Galileapʉ Ʉmʉreco Pacʉ yee quetirebojocare cʉ̃ ca wederiquere, cʉ̃jare cʉ̃ ca bueri-quere, ca diarique cʉtirãre cʉ̃ ca catioriquere,wede nʉnʉa waa (4.1—18.35), Jesús, Jerusalén cʉ̃ca waa tʉjarique menapʉ wede yapano ea (caps.19—20).

Jesús cʉ̃ ca nii tʉjari semanare ca biiriquere,cʉ̃re cʉ̃ja ca jĩariquere, ñucã cʉ̃ ca cati tuarique,to biri cʉ̃ buerãre cʉ̃ ca baua eariquere wede(caps. 21—28).

Ate añurije queti wede yapano ea, cʉ̃re canʉnʉrãre, “Ati yepa niipetiropʉ yʉ yee quetirewederãja,” Jesús cʉ̃ ca ĩirique mena.Jesucristo yee Añurije Quetire

Mateo cʉ̃ ca owariqueJesucristo ñicʉ̃ jʉ̃mʉa ca niiricarã(Lc 3.23-38)

1 Atea, David, Abraham pãrami ca niiricʉ, Je-sucristo ñicʉ̃ jʉ̃mʉa niiquĩricarãre owa tuuriquenii:2Abraham, Isaac pacʉ niiupi.Isaac, Jacob pacʉ niiupi.Jacob, Judá, to biri cʉ̃ bairã pacʉ niiupi.3 Judá, Fares, Zera jãa pacʉ niiupi.

Cʉ̃ja paco Tamar niiupo.Fares, Jezrón pacʉ niiupi.Jezrón, Aram pacʉ niiupi.

4Aram, Aminadab pacʉ niiupi.Aminadab, Naasón pacʉ niiupi.Naasón, Salmón pacʉ niiupi.

5 Salmón, Booz pacʉ niiupi.Booz paco Rajab niiupo.Booz, Obed pacʉ niiupi.

Cʉ̃ paco, Rut niiupo.Obed, Isaí pacʉ niiupi.6 Isaí, Israel yepa macãrã wiogʉ ca niiricʉ David

pacʉ niiupi.Wiogʉ David, Salomón pacʉ niiupi. Cʉ̃ paco pea

Urías nʉmo ca niirico niiupo.7 Salomón, Roboán pacʉ niiupi.Roboán, Abías pacʉ niiupi.Abías, Asá pacʉ niiupi.8Asá, Josafat pacʉ niiupi.Josafat, Jorán pacʉ niiupi.Jorán, Uzías pacʉ niiupi.9Uzías, Jotán pacʉ niiupi.Jotán, Acaz pacʉ niiupi.Acaz, Ezequías pacʉ niiupi.10 Ezequías, Manasés pacʉ niiupi.Manasés, Amón pacʉ niiupi.Amón, Josías pacʉ niiupi.11 Josías, Jeconías to biri cʉ̃ bairã pacʉ niiupi,

israelitas're, Babilonia yepapʉ cʉ̃ja ca ñeewaari cuure.

12 Babiloniapʉ cʉ̃ja ca ñee waaro jiro Jaconías,Salatiel pacʉ niiupi.

Salatiel, Zorobabel pacʉ niiupi.13 Zorobabel, Abiud pacʉ niiupi.Abiud, Eliaquín pacʉ niiupi.Eliaquín, Azor pacʉ niiupi.14Azor, Sadoc pacʉ niiupi.Sadoc, Aquín pacʉ niiupi.Aquín, Eliud pacʉ niiupi.15 Eliud, Eleazar pacʉ niiupi.Eleazar, Matán pacʉ niiupi.Matán, Jacob pacʉ niiupi.16 Jacob, José pacʉ niiupi.José, María manʉ niiupi. María, Jesús, Mesías

mani ca ĩigʉ paco niiupo.17 To biri, Abraham niiquĩricʉ cʉ̃ ca niiri cuu

mena, David menapʉre pʉa amo peti, dʉporebaparica penituaro niiri punaari peti nii wajoanʉnʉa waaupa. Ñucã David niiquĩricʉ cʉ̃ ca niiricuumena, to biri israelitas're Babiloniapʉ cʉ̃ja cañee waari tabe menapʉre pʉa amo peti, dʉporebaparica penituaro niiri punaari peti nii wajoanʉnʉa waaupa. Ñucã Babiloniapʉ israelitas'recʉ̃ja ca ñee waari tabe mena, to biri Mesías cʉ̃ca baʉari tabepʉ menare, pʉa amo peti, dʉporebaparica penituaro niiri punaari peti nii wajoanʉnʉa waaupa.

Page 5: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 1:18 2 SAN MATEO 2:15Jesucristo cʉ̃ ca baʉarique(Lc 2.1-7)

18 Jesucristo cʉ̃ ca baʉarique o biro biiupa: Cʉ̃pacoMaría, Joséremanʉ cʉtirʉgo bii niiupo. Josémena cõ ca niiparo jʉgueropʉra, Añuri Yeri cʉ̃ catii maji niirije jʉori, mee ʉtaagapʉ nii yerijãaupo.19Cõmanʉ José pea, ca bojoca añugʉ niiri, bau ni-iropʉMaríare, “ ‘To biro biimo,’ ĩi wede batetigʉracõre ca cõacãpe niicu,” ĩi tʉgoeñaupi.

20 “To biro yʉ tiigʉda,” cʉ̃ ca ĩi tʉgoeña niiritabere, cʉ̃ ca quẽñaropʉ, jĩcʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ pʉtomacʉ̃ cʉ̃re baua eari, o biro cʉ̃re ĩiupi:

—José, David pãrami, Maríare nʉmo cʉtirʉgʉuwiticãña. Cõ camacʉ̃ jãñagʉaAñuri Yeri cʉ̃ ca tiimaji niirije jʉori cõ ca bʉaricʉ niimi. 21María jĩcʉ̃macʉ̃ cʉtirucumo, “Jesús” cõ ca wãmeo tiipʉre.O biro wãme cʉtirucumi, cʉ̃ yaarã ñañarije cʉ̃jaca tii niirijere ca ametʉenepʉ niiri —ĩiupi. 22 Ateniipetirije biiupa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ yee quetirewede jʉgueri majʉ mena:23“Jĩcõ nomio, ʉmʉmena ca nii ñaatigora, ʉtaaga

nii, jĩcʉ̃ macʉ̃ cʉtirucumo,Emanuel cõ ca wãmeo tiipʉre,” cʉ̃ ca ĩiri-

carore biro to biijato ĩiro. (“Emanuel”ĩiro, “Ʉmʉreco Pacʉ mani mena niimi,”ĩirʉgaro ĩi.)*

24 To biri José cãni wãcã, Ʉmʉreco Pacʉ pʉtomacʉ̃ cʉ̃re cʉ̃ ca tii dotiricarore birora Maríarecõre nʉmo cʉtiupi. 25Ména, cõ macʉ̃ Jesús cõ cawãmeo tiiricʉ cʉ̃ ca baʉaparo jʉguero, cõ menaniitiupi.

2Ca majirã Jesús're cʉ̃ja ca ĩarã earique

1 Tii yepa macʉ̃ wiogʉ Herodes cʉ̃ ca niiricuure, Judea yepa macã macã Belén'pʉ Jesús cʉ̃ca baʉaricaro jiro, jĩcãrã ca majirã,* muipũ cʉ̃ camʉa doori nʉñamacã yepamacãrãpʉ, ñocõa cʉ̃jaca biirijere ca buerã, Jerusalén're, 2 o biro ĩi jãiñaeaupa:

—¿Noo cʉ̃ niiti, judíos wiogʉ ca baʉaricʉ? Cʉ̃ñocõre muipũ cʉ̃ ca mʉa doori nʉñapʉ niirã ĩari,cʉ̃re jãa ĩi nʉcʉ̃ bʉorã doojãwʉ —ĩiupa.

3 To biro cʉ̃ja ca ĩirijere tʉogʉ, wiogʉ Herodespea ñee pee ĩi majiticã, bʉaro tʉgoeña paicoaupi.Ñucã Jerusalén macãrã cãa niipetirãpʉra tobirora biiupa. 4 To biri wiogʉ Herodes pea, paiaʉparãre, doti cũuriquere jʉo bueri majare, jʉonea poori:

—Mesías, ¿noopʉ cʉ̃ baʉarʉgaupari? —cʉ̃jareĩi jãiñaupi.

5 To biro cʉ̃ ca ĩi jãiñaro:—Judea yepa macã macã Belén'pʉ. O biro ĩi

owaupi Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimajʉ:6 “Mʉ Belén, Judea yepare ca niiri macã, tii yepa

macã macãri ca nii majuropeeri macãriwatoare, watoa macã macã méé mʉ nii.

Mʉre jĩcʉ̃ wiogʉ baʉarucumi, yʉ yaarã, Israel yaapooga macãrãre ca ĩa nʉnʉjeepʉ,”† ĩi —ĩiupa.

7 To cõrora Herodes pea, ca majirã wadore jʉocojori, ñocõ cʉ̃ ca bau ea jʉorica cuure añurocʉ̃jare jãiña tʉoupi. 8 To biri Herodes Belén'pʉcʉ̃jare tiicojogʉ, o biro ĩi cojoupi:

—Waarãja, wimagʉ yee maquẽre añuro mʉjajãiña tʉo peticãwa. Cʉ̃re bʉarã, yʉ cãare mʉjaqueti tiicojowa, yʉ cãa, cʉ̃re yʉ ca nʉcʉ̃ bʉogʉwaapere biro ĩirã —cʉ̃jare ĩiupi Herodes.

9 Wiogʉ to biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩirijere tʉo ya-panori jiro, ca majirã pea waacoaupa ñucã. Ñocõ,muipũ cʉ̃ ca mʉa doori nʉña macã yepapʉ niirãcʉ̃ja ca ĩaricʉ pea ñucã cʉ̃jare jʉgue nʉnʉa waa,wimagʉ cʉ̃ ca niiri tabe jotoa tua nʉcã eaupi.10 Ñocõ to biro cʉ̃ ca biiro ĩarã, ca majirã peabʉaro ʉjea niiupa. 11Tii wiipʉ earã, wimagʉre, cʉ̃pacoMaríamena ca niigʉre ĩaupa. Cʉ̃re ĩarã, cʉ̃jaãjʉro jupeari mena ea nuu, cʉ̃re ĩi nʉcʉ̃ bʉoupa.To biro tii, cʉ̃ja acacũmuarire pãa, oro,‡ yucʉ díica jʉti añurije, mirra, cʉ̃re tiicojo nʉcʉ̃ bʉoupa.12 Jiro quẽñaricaropʉ, “Herodes pʉto peera waat-icãña,” ca ĩi wede majio ecoricarã niiri, cʉ̃ja yaayepapʉ tua waarã, ape maa pee waacoaupa.

Egiptopʉ cʉ̃ja ca duti waarique13 Ca majirã cʉ̃ja ca tua waaro jiro, jĩcʉ̃, Ʉpʉ

yʉʉ cʉ̃re queti wede bojari majʉ Josére cʉ̃ caquẽñaropʉ cʉ̃re baua eari, o biro cʉ̃re ĩiupi:“Wãcãña. Wimagʉre, cʉ̃ pacore, Egiptopʉ jʉoduti waagʉja. Toopʉ mʉ niicãrucu ména. Jiromʉre yʉwederucu ñucã. Herodes wimagʉre cʉ̃rejĩa cõarʉgʉ mʉjare amagʉ doogʉ tiimi,” ĩiupi.

14 To cõrora José pea wãcã, wimagʉre ami,cʉ̃ pacore jʉo, tii ñamira waacoaupa Egiptopʉ.15 Toopʉ niicãupa, Herodes cʉ̃ ca bii yairopʉ.O biro bii eaupa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ yee quetirewede jʉgueri majʉ mena: “Egiptopʉ ca niigʉreyʉ jʉo cojowʉ yʉ Macʉ̃re,” cʉ̃ ca ĩi owa cũujʉguequĩrique.§

* 1:23 Is 7.14. * 2:1 Magos. † 2:6 Mi 5.2. ‡ 2:11 Ca wapa pacarije. § 2:15 Os 11.1.

Page 6: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 2:16 3 SAN MATEO 3:14Wimarãre Herodes cʉ̃ ca jĩa dotirique

16 Herodes pea ca majirã cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩi di-toriquere majiri, ajia ametʉacoari, Belén macãrã,tii macã wejari macãrã niipetirã ʉmʉa wimarãrepʉa cʉ̃ma ca cʉorã, cʉ̃ja jiro macãrã cãare jĩapeoticã dotiupi, ca majirã cʉ̃ja ca wedericarorebiro, “To cãnacã cʉ̃ma ca cʉogʉ niicumi,” ĩi ma-jiri.

17 O biri wãme bii eaupa, Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire wede jʉgueri majʉ Jeremías niiquĩricʉ obiro cʉ̃ ca ĩi owarique:18“Ramápʉre acaro buiriquewedeo, yacó, ñañaro

tamʉo tʉgoeña pai otirique, wedeo.Raquel ĩimo, cõ punare otigo. ‘Otiticãña,’ ĩiri-

quere bootimo,mee, cõ puna cʉ̃ja ca bii yaicoarique ca niiro

macã,” ĩiupi.*19 Herodes cʉ̃ ca bii yairo jiro, jĩcʉ̃ Ʉpʉ yʉʉ

cʉ̃re queti wede bojari majʉ, José, Egiptopʉ cʉ̃ca niiro cʉ̃ ca quẽñaropʉ cʉ̃re baua eari, o birocʉ̃re ĩiupi: 20 “Wãcãña. Wimagʉre, cʉ̃ pacore, jʉotua waagʉja ñucã Israel yepapʉ. Mee wimagʉreca jĩarʉgamiricarã bii yai peticoama,” cʉ̃re ĩiupi.21 To biri José wãcã, wimagʉre, cʉ̃ pacore, Israelyepapʉ jʉo tuacoaupi ñucã. 22To biro bii pacagʉ,Herodes macʉ̃ Arquelao, cʉ̃ pacʉ wajoaye Judeayepa macãrã wiogʉ cʉ̃ ca niirijere queti tʉori,toopʉre waarʉgʉ uwi jañuupi. To biri cʉ̃ caquẽñaropʉ Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca wede majioricʉniiri, Galilea yepa pee waacoaupi. 23 Toopʉ eagʉ,Nazaret macãpʉ niigʉ waaupi. O biro bii eaupa,Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri maja, “‘Nazaret macʉ̃ niimi,’ ĩiricʉ niirucumi,” cʉ̃ja caĩiricarore birora biro.

3Juan, ca bopori yepapʉ cʉ̃ ca biirique(Mc 1.1-8; Lc 3.1-9, 15-17; Jn 1.19-28)

1Tii rʉmʉrire Uwo Coerimajʉ Juan, Judea yepamacã yepa, ca yucʉ maniri yepapʉre ɄmʉrecoPacʉ yee quetire wede eaupi. 2O biro ĩiupi:

—Ñañarije mʉja ca tii niirijere tʉgoeña yeriwajoaya. Mee, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotipa cuueacoaro bii —ĩiupi.

3 Juan, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimajʉ Isaías o biro cʉ̃ ca ĩi owa jʉguericʉ niiupi:

“Ca yucʉ maniri yepapʉ jĩcʉ̃ cʉ̃ ca acaro buirije obiro ĩi wedeo:

‘Ʉpʉre maa queno yueya; díámacʉ̃ maari cʉ̃requeno bojaya,’ cʉ̃ ca ĩiquĩricʉ.”*

4 Juan jutiro camello poamena tiiricaro niiupa.Ñucã waibʉcʉ quejero daa menara wẽñaupi. Cʉ̃baarique pea yejeroa, macãnʉcʉ̃ macãrã dobeaoco, niiupa. 5 Cʉ̃ ca wederijere tʉorʉgarã,Jerusalén macãrã, Judea yepa niipetiro macãrã,dia Jordán pʉtori macãrã, niipetirã bojoca cʉ̃pʉtopʉre earucuupa. 6Ñañarije cʉ̃ja ca tiiriquerecʉ̃ja ca wede ametʉenero, Juan pea dia Jordán'pʉcʉ̃jare uwo coeupi.

7 Paʉ fariseos, to biri saduceos, cʉ̃re uwo coedotirʉgarã cʉ̃ja ca dooro ĩagʉ, o biro cʉ̃jare ĩiupiJuan:

—Añaa punaa, ¿ñiru mʉjare, Ʉmʉreco Pacʉñañaro cʉ̃ ca tiipe ca cõña doorijere, “Mʉjaametʉacãrucu,” mʉjare cʉ̃ ĩijãri? 8Ñañarije mʉjaca tiirucurijere tii yerijãari, mʉja ca tʉgoeña yeriwajoarijere ĩñorã, ĩa majiricarora añuro niiriquecʉti ĩño niiña. 9 Mʉja majuropeera, “Jãa, Abra-ham pãramerã jãa nii,” ĩi tʉgoeñaticãña. Yee méémʉjare yʉ ĩi: Ʉmʉreco Pacʉa, ate ʉ̃tãgaarirenaAbraham pãramerã tii jeeñocã majimi. 10 Mee,Ʉmʉreco Pacʉ bojoca ñañarãre, ñañaro cʉ̃ catiipe nii yerijãa.† Niipetirije yucʉ, añurije ca dicacʉtitirijera, paa juderi pecamepʉ joe cõacãriquenii.

11 ”Yʉa, añuro petira, ñañarije mʉja ca tiiniirijere cʉ̃ja tʉgoeña yeri wajoajato ĩigʉ, ocomenamʉjare yʉ uwo coe. Yʉ jiro ca doogʉ pea yʉametʉenero do biro ca tiiya manigʉ niimi. Yʉa,cʉ̃ yee dʉpo juti ʉno cãare cʉ̃re ca jee cotepʉ ʉnoméé yʉ nii. Cʉ̃a, Añuri Yerimʉjapʉre cʉ̃ ca ñaajãanʉcãro tiiri, ca ñañarije manirã mʉja ca tuarotiirucumi. 12 Trigo quejerire cʉ̃ ca maa mʉenebatepa tabere ami doomi. Ca ape peera‡ teerequeno cũurica tabepʉ queno cũu, tee quejeripeera pecame ca ʉ̃ʉ yatitiri pecamepʉ joe bate,tiirucumi —ĩiupi.

Jesús cʉ̃ ca uwo coe ecorique(Mc 1.9-11; Lc 3.21-22)

13 Jesús, Galilea ca niiricʉ, dia Jordán Juan cʉ̃ca niiropʉ waaupi, “Yʉre cʉ̃ uwo coejato,” ĩigʉ.14 Juan pea cʉ̃re uwo coerʉgatigʉ, o biro cʉ̃reĩiupi:

* 2:18 Jer 31.15. * 3:3 Is 40.3. † 3:10 Mee comea, yucʉre ca nʉcõripʉra ca paa judepaga nii yerijãa. Niipetirãbojoca ñañarije wado ca tii niirã, yucʉgʉ pecamepʉ ca joe ecorore birora, pecamepʉ joe ecorucuma.‡ 3:12 Bojoca añurãre Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabepʉ jee cojo, ca ñañarã peera pecame pee ñañaropeti cʉ̃ja ca tamʉoro tii, tiirucumi.

Page 7: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 3:15 4 SAN MATEO 4:19

—Yʉ pee yʉ nii, mʉ ca uwo coepʉa. ¿Ñee tiigʉmʉ pee yʉ peere mʉ uwo coe dotigʉ dooti? —ĩiupi.

15To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi Jesús:—Añurucu. Mʉra yʉre uwo coecãña, Ʉmʉreco

Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojorore añurije mani ca tiiperaniiro bii —ĩiupi.

To biro cʉ̃ ca ĩiro, Juan pea Jesús're uwo coeupi.16 Juan cʉ̃ ca uwo coe yapanoro, Jesús cʉ̃ ca

maa nʉcãrora, ʉmʉreco quejero pãa nʉcãcoaupa.To biro ca biiro Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ Añuri Yeri,buare biigʉ bau duwi doo, cʉ̃re ca ñaapea eagʉreĩaupi Jesús. 17 To cõrora ʉmʉreco tutipʉ o biro ĩiwedeoupa:

—Ani niimi yʉ Macʉ̃, yʉ ca maigʉ. Cʉ̃ menabʉaro yʉ ʉjea nii —ĩiupa.

4Satanás Jesús're cʉ̃ ca ĩi buiyeemirique(Mc 1.12-13; Lc 4.1-13)

1 Jiro, Añuri Yeri ca bopori yepapʉ Jesús're am-icoaupi, Satanás're ñañarije cʉ̃ tii doti eco ñaa-jato ĩigʉ. 2 Toopʉre cuarenta rʉmʉri, cuarentañamiri, baari méé biima ĩigʉ, queya tʉgoeñaupi.3To biro cʉ̃ ca biiro, Satanás, Jesús pʉto eari, cʉ̃reĩi buiyee ñaagʉ, o biro cʉ̃re ĩiupi:

—Díámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ra mʉ ca ni-ijata, ate ʉ̃tãgaarire “Pan jee ñaaña,” ĩiña —cʉ̃reĩiupi.

4 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupi:

—Ʉmʉreco Pacʉ wederique o biro ĩi: “Bo-joca, baarique mena wado catitima. NiipetirijeɄmʉreco Pacʉ wederique mena cãare caticã ma-jima,” ĩi —cʉ̃re ĩi yʉʉupi.*

5 Jiro Satanás, ca ñañarije maniri macãJerusalén'pʉ cʉ̃re ami waa, Ʉmʉreco Pacʉ yaawii jotoa bʉaro ca emʉari tabepʉ ami mʉa waari,6 o biro cʉ̃re ĩiupi:

—Díámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ra mʉ caniijata, anopʉ menara bupu duwi waagʉja.Ʉmʉreco Pacʉ wederique o biro ĩi:“Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ pʉto macãrãre mʉre ĩa nʉnʉ-

jee doti cojorucumi,cʉ̃ja amori mena mʉre tuu ñeerucuma,jĩcãga ʉ̃tãga ʉno mena peera mʉ ca pʉata

ñaatipere biro ĩirã,” ĩi —cʉ̃re ĩiupi Sa-tanás.†

7 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupi:

—Ñucã Ʉmʉreco Pacʉ wederique o biro ĩi:“Ʉpʉ, mʉ Ʉmʉreco Pacʉre ĩi buiyee ñaaticãña,”ĩi —ĩiupi Satanás're.‡

8 Jiro ñucã Satanás, ʉ̃tãgʉ ca emʉaricʉ jotoapʉJesús're ami waa, ati yepa macã macãri, to biri tiimacãri ca cʉorije niipetirijere cʉ̃re ĩño peoticãri,9 o biro cʉ̃re ĩiupi:

—Ate niipetirije mʉre yʉ tiicojorucu, mʉ ãjʉrojupea mena ea nuuri, yʉre mʉ ca ĩi nʉcʉ̃ bʉojata—cʉ̃re ĩiupi.

10 To biro cʉ̃ ca ĩirora:—Waagʉja Satanás. Ʉmʉreco Pacʉ wederique

o biro ĩi: “Ʉpʉ, mʉ Ʉmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃bʉoya. Cʉ̃ jĩcʉ̃rena cʉ̃ ca ĩirore biro tii nʉnʉ-jeeya,” ĩi —cʉ̃re ĩi yʉʉupi Jesús.§

11 To cõrora Satanás pea, Jesús're camotati-coaupi. To biro cʉ̃ ca biiro, jĩcãrã Ʉmʉreco Pacʉpʉto macãrã Jesús're tii nemorã eaupa.

Galileapʉ Jesús cʉ̃ ca pade jʉorique(Mc 1.14-15; Lc 4.14-15)

12 Jiro Jesús, Juan're cʉ̃ja ca tia cũuriquere quetitʉori, Galilea yepa pee tuacoaupi. 13 Nazaretmacãre tuatigʉra, Zabulón, Neftalí jãa yaa yepamacã macã ʉtabʉcʉra tʉjaro ca niiri macã Ca-pernaúm pee niigʉ waaupi. 14 Ate to biro biiupaɄmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majʉIsaías, o biro cʉ̃ ca ĩiquĩricarore biro bii earo:15 “Zabulón, Neftalí jãa yaa yepa, Jordán ape

nʉña, dia pairi yaa buuro jotoare, Galilea,judíos ca niitirã cʉ̃ja ca niiri yepa,

16Ʉmʉreco Pacʉremajitima ĩirã, ca naitĩaropʉ caniirãre biro ca niiricarã, pairo ca boe ba-terijere ĩawa. Ñañaro ca bii yaiparã ca ni-irãre, ca boerije cʉ̃jare boe bate ñaacũmueawʉ,” cʉ̃ ca ĩirique.

17 Tii tabe mena Jesús, añurije quetire o biroĩi wede jʉoupi: “Ñañarije mʉja ca tii niirijeretʉgoeña yeri wajoa, Ʉmʉreco Pacʉ peere tʉonʉnʉjeeya. MeeɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotirije eacãdooro bii,” ĩiupi.

Wai wajari maja, bapari Jesús cʉ̃ ca jʉorique(Mc 1.16-20; Lc 5.1-11)

18 Jiro Jesús, Galilea ʉtabʉcʉra tʉjaro waanʉnʉa waarucugʉ, pʉarã jĩcʉ̃ punare ĩa bʉaupi.Jĩcʉ̃ Simón, ñucã cʉ̃ra Pedro ca wãme cʉtigʉ, apĩAndrés, niiupa. Wai wajari maja niiri, cʉ̃ja bapiyucʉre cõañua niirã tiiupa. 19 Cʉ̃jare ĩa, o birocʉ̃jare ĩiupi Jesús:

* 4:4 Dt 8.3. † 4:6 Sal 91.11-12. ‡ 4:7 Dt 6.16. § 4:10 Dt 6.13.

Page 8: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 4:20 5 SAN MATEO 5:19—Yʉ mena dooya. Yʉ pea waire mʉja ca

waja bʉa majirore birora, bojoca, yʉre ca tʉonʉnʉjeerã cʉ̃ja ca niiro ca tii majirã mʉjare yʉtiirucu —ĩiupi. 20 To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃jabapi yucʉre cũu, cʉ̃ mena waacoaupa.

21Ñucã too jʉguero jañuroacã pʉarã ĩa bʉaupi,Zebedeo puna Santiago, Juan, cʉ̃ja pacʉmena cũ-muapʉ cʉ̃ja bapi yucʉre ca jia jãa queno niirãre.Jesús pea cʉ̃jare jʉoupi. 22 To cõrora cʉ̃ja peacũmuare, cʉ̃ja pacʉre, cũu, cʉ̃ mena waacoaupa.

Paʉ bojocare Jesús cʉ̃ ca buerique(Lc 6.17-19)

23 Jesús, Galilea yepa niipetiropʉ cʉ̃ja ca neapoo juu bueri wiijeripʉ cʉ̃jare bue, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabe maquẽ añurije quetirewede, ñucã niipetirije bojoca cʉ̃ja ca diariquecʉtirijere, cʉ̃jare ca punirijere, cʉ̃jare ametʉene,tii yujuupi. 24 To biro Jesús cʉ̃ ca tiirije pea, Siriayepa niipetiropʉ queti bate nʉcã peticoaupa. Tobiri Jesús pʉtore bojorica wãmeri ca diariquecʉtirã niipetirã, upʉri ca ñejerãre, ca wãtĩa jãaecoricarãre, ñama diarique ca diarique cʉtirãre,ca bʉʉricarãre, jee dooupa. Jesús pea cʉ̃jarecatioupi.

25 Paʉ bojoca, Galilea macãrã, Decápolis yepamacã macãri macãrã, Jerusalén macãrã, Judeamacãrã, to biri dia Jordán ape nʉña muipũ cʉ̃ca mʉa doori nʉña macã yepa macãrã, niipetirãJesús're cʉ̃re nʉnʉupa.

5Buuropʉ Jesús cʉ̃ ca buerique(Lc 6.20-23)

1 Paʉ bojocare ĩari, Jesús pea ʉ̃tãgʉ ca nii mʉawaari buuropʉmaawaa, ea nuuwaawi. To biro cʉ̃ca biiro cʉ̃ buerã cãa cʉ̃ pʉto pee nea poo waawa.2 Cʉ̃ pea o biro cʉ̃jare ĩi bue jʉo waawi:3—Ʉjea niima, ca boo pacarã yeri ca yeri cʉtirã;

Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotiri tabea cʉ̃ja yaatabe nii.

4Ʉjea niima ñañaro ca tamʉorã, tʉgoeña tutuari-quere tiicojo ecorucuma.

5 Ʉjea niima “O biro ca biirã jãa nii,” ca ĩitirã;Ʉmʉreco Pacʉ “Yʉ tiicojorucu,” cʉ̃ ca ĩir-ica yepare cʉo earucuma.

6Ʉjea niima, añurijere tiirʉgarã, oco jinirʉga, aʉaboa, biirãre biro ca bii tʉgoeñarã; cʉ̃ja catiirʉgarore biro cʉ̃jare ca bii bojaro ʉjeaniirucuma.

7Ʉjea niima ca boo paca ĩarã; Ʉmʉreco Pacʉ cãacʉ̃jare boo paca ĩarucumi.

8 Ʉjea niima, cʉ̃ja yeripʉ añurije wado ca tʉ-goeñarã; cʉ̃ja, Ʉmʉreco Pacʉre ĩarucuma.

9Ʉjea niima, añuro jĩcãri mena niirique maquẽreca pade niirã; Ʉmʉreco Pacʉ, “Yʉ puna,”cʉ̃jare ĩirucumi.

10 Ʉjea niima, añurijere tiima ĩirã, ñañaro cʉ̃jaca tiirʉga nʉnʉjeerã; Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cadoti niiri tabea cʉ̃ja yaa tabe nii.

11 ”Ʉjea niirãmʉja niirucu, yʉ yee jʉori, bojocañañarije mʉjare ĩi tuti, ñañaro mʉjare tii, ñucãĩi ditorãra mʉja menare niipetirije ñañarije ĩi,cʉ̃ja ca ĩiro. 12 Ʉjea niiña; añuro ʉjea niirã ni-iña. Ʉmʉreco tutipʉ añurijere pairo mʉja tiicojoecorucu. Mʉja jʉguero ca dooricarã ɄmʉrecoPacʉ yee quetirewede jʉguerimaja cãare o birorañañaro cʉ̃jare tiirʉga nʉnʉjeeupa.

Moa, to biri ca boerije(Mc 9.50; Lc 14.34-35)

13 ”Mʉja ati yepa macãrã moa mʉja nii. ¿Moa,ca ocarije to ca peticoajata, do biro pee biicãriñucã nemo to oca eabogajati? Ca ocatirijepʉa ñeeʉno pee añuti. To biri macãpʉ cʉ̃ja ca cõarijerebojoca pea teere ʉta yaio batecãma. 14 Mʉja atiyepare ca ʉ̃ʉ boerije mʉja nii. Jĩcã macã ʉ̃tãgʉ jo-toa ca niiri macã do biro pee bii yaimajiti. 15Ñucãjĩa boericagare upa coro doca pee cũurʉgarã mééjĩa tuama. To biro tiitirã, emʉaro pee peoma, wiica niirã niipetirãre to ʉ̃ʉ boejato ĩirã. 16 Teerebiroramʉja cãa, bojoca cʉ̃ja ca ĩa cojoro añurijeretii niiña. Añuro mʉja ca tii niirijere ĩari, niipetirãcʉ̃ja Pacʉ ʉmʉreco tutipʉ ca niigʉre cʉ̃ja ca bajapeopere biro ĩirã.

Doti cũurique maquẽre Jesús cʉ̃ ca buerique17 ”Mʉja, “Doti cũuriquere, Ʉmʉreco Pacʉ yee

quetire wede jʉgueri maja cʉ̃ja ca wede cũuquĩri-quere, cõagʉ doogʉ doojacupi,” ĩi tʉgoeñaticãña.Teere cõagʉ doogʉ méé yʉ biiwʉ. Tee ca ĩirorebiro tiigʉ doogʉ pee yʉ doowʉ. 18 Yee méémʉjare yʉ ĩi: Ména, ati ʉmʉreco, ati yepa, caniiro, doti cũuriquea, jĩcã tabeacã ʉnora, jĩcãwãmeacã ʉnora, yai nʉcãcoa biitirucu, tee niipe-tirije ca ĩirore biro ca biiparo jʉguerore. 19To biridoti cũurique ca dotirijere bʉaro ca biitirijeacãʉnorena tee ca ĩirore biro tii nʉnʉjeeti, aperãcãare “Tee ca ĩirore biro tii nʉnʉjeeya,” ĩi buemajioti, ca biigʉa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiritabepʉre “Watoa macʉ̃ niimi,” ĩi ecorucumi. Doticũurique ca ĩirore biro tii nʉnʉjee, ñucã aperãcãare “Tee ca ĩirore biro tii nʉnʉjeeya,” cʉ̃jareca ĩi bue majio ca tiigʉa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca

Page 9: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 5:20 6 SAN MATEO 5:41doti niiri tabepʉre “Ca nii majuropeegʉ niimi,” ĩiecorucumi.

20 ”To biri doti cũuriquere jʉo bueri majare,fariseos're, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojoro añurijetii niiriquere cʉ̃jaremʉja ca tii ametʉa nʉcãtijata,jĩcãti ʉno peera Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiritabepʉre mʉja eatirucu.

Ajiarique maquẽre Jesús cʉ̃ ca wederique(Lc 12.57-59)

21 ”Mʉja, mʉja ñicʉ̃ jʉ̃mʉapʉre: “Jĩaticãña.Ca jĩagʉa, jãiña bejeri majapʉ cʉ̃ja ca jãiña bejeniigʉ tuacãrucumi,” ĩiriquere mʉja tʉojacupa.*22 Yʉ pea o biro mʉjare yʉ ĩi: No ca boogʉ cʉ̃yee wedegʉ mena ca ajiagʉa, jãiña bejeri majapʉcʉ̃ja ca jãiña beje niigʉ tuacãrucumi. Ñucã cʉ̃yee wedegʉre ñañarije ca ĩi tutigʉa, ʉparã ca niimajuropeerãpʉ† cʉ̃ja ca jãiña beje niigʉ tuacãru-cumi. Ñucã no ca boogʉ cʉ̃ yee wedegʉre, “Catʉgoeña majitigʉ,” ca ĩi tutigʉa, pecame ca ʉ̃ʉyatitiri pecamepʉ ñañaro ca bii yaipʉ niirucumi.

23 ”To biri Ʉmʉreco Pacʉre mʉ ca tiicojo nʉcʉ̃bʉorijere joe mʉenerica tutupʉ teere mʉ ca jeewaajata, toopʉ niigʉra mʉ yee wedegʉre ñañaromʉ ca tiiriqueremʉ ca tʉgoeña bʉajata, 24 tii tutupʉtora tii nʉcʉ̃ bʉorʉgʉ mʉ ca jee waariquerecũu, mʉ yee wedegʉre ñañaro mʉ ca tiiriquere,cʉ̃ mena wederique queno jʉogʉja. To biro tiiyapanoripʉ docare tua doo, tiicojo nʉcʉ̃ bʉorʉgʉmʉ ca jee waariquere joe mʉeneña. 25Ñucã mʉreca ĩa tutigʉ, ʉparãpʉre mʉre cʉ̃ ca wedejãarʉ-gajata, yoari mééra ca jãiña bejegʉ pʉtopʉ amiwaarʉgʉ cʉ̃ ca tii niiropʉra cʉ̃ mena ameri wedequenoña, cʉ̃ pʉtopʉ mʉre cʉ̃ ca ami waatiperebiro ĩigʉ. To biro mʉ ca tiitijata, ca coterãuwamarãpʉre mʉre tiicojo, ñucã cʉ̃ja pea mʉretia cũu, tiicãrucuma. 26 Yee méé mʉre yʉ ĩi:“Wapa tiirica tii ca tʉjari tiiacãpʉ mʉ ca wapatiitijata, toore mʉ wititirucu”.

Tii epericarã cʉtirique maquẽre Jesús cʉ̃ cawederique

27 ”Ñucã, “Mʉ nʉmo ca niitigopʉre tii epet-icãña,” ĩiriquere mʉja tʉojacupa. 28 “Yʉ pea, noca boogʉ jĩcõ nomiore, cõre tiirʉgarique mena caĩagʉa, mee cʉ̃ yeri cʉ̃ ca tʉgoeñarijepʉ cõ menatiicã yerijãa waami,” yʉ ĩi. 29 To biri mʉ capegadíámacʉ̃ nʉña macãga ñañarije mʉ ca tiiro toca tiijata, jade wee amiri yoaropʉ cõacãña. Jĩcãtabera mʉ upʉ macã tabe to ca bii yairo añujañu.

Niipetiri upʉ menapʉra pecame ca ʉ̃ʉ yatitiripecame pee mʉ ca cõa joe ecojata docare añuti.30 Ñucã mʉ amo díámacʉ̃ nʉña ñañarije mʉ catiiro to ca tiijata, paa taari, yoaropʉ cõacãña. Jĩcãtabera mʉ upʉ macã tabe to ca bii yairo añujañu.Niipetiri upʉ menapʉra pecame ca ʉ̃ʉ yatitiripecame pee mʉ ca cõa joe ecojata docare añuti.

Ameri cõariquere Jesús cʉ̃ ca wederique(Mt 19.9; Mc 10.11-12; Lc 16.18)

31 ”Ñucã o biro ĩirique niiupa: “No ca boogʉ cʉ̃nʉmore cʉ̃ ca cõajata, ‘To biro cõ ca biirije jʉoricõre yʉ cõa,’ ĩirica pũurore tiicojorique niirucu,”ĩirique niiupa. 32 Yʉ pea o biro mʉjare yʉ ĩi: Jĩcʉ̃cʉ̃ nʉmore, apĩmena cõ ca tii epeti pacaro cõre cʉ̃ca cõajata, cõmanʉ ca niitigʉpʉre cõ ca tiiro cõretii buiyeegʉ tiimi. Ca manʉ cõaricore ca nʉmocʉtigʉa, cʉ̃ nʉmo ca niitigopʉre tii epegʉ tiimi.

“Yeeméé yʉ ĩi,” ĩiriquere Jesús cʉ̃ cawederique33 ”Ñucã mʉja ñicʉ̃ jʉ̃mʉapʉre, o biro cʉ̃jare

cʉ̃ ca ĩiriquere mʉja tʉojacupa: “ ‘Yee méé jãaĩi,’ ĩirique mena, jãa tiicojorucu Ʉpʉre mʉja caĩiriquere, mʉja ca ĩiricarore biro tiiya,” ĩiriquere.‡34 Yʉ pea o biro mʉjare yʉ ĩi: Díámacʉ̃ra “Yeeméé yʉ ĩi,” ĩiti majuropeecãña. “Ʉmʉreco que-jero§ mena yʉ ĩi,” ĩiticãña. Ʉmʉreco quejeroa,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca duwiri tabe nii. 35 Ñucã,ati yepa mena cãare ĩiticãña. Ati yepa cãa,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ʉta cũuri tabe niiro bii.Ñucã, “Jerusalén mena yʉ ĩi,” ĩiticãña. Tii macã,Wiogʉ do biro Ca Tiiya Manigʉ yaa macã niirobii. 36 Ñucã, mʉja dʉpʉga mena cãare ĩiticãña.Mʉja poare jĩcã daarena ca botiri daa, ca ñiiridaa, ca niiro mʉja tii majiti. 37Mee, “Yʉ tiirucu,”“Yʉ tiiticu,” ĩirique menara añucã. Atere mʉja cacamotatijata, ca ñañagʉ yeere tiirã mʉja tii.*

Ñañaro tii amerique maquẽre cʉ̃ ca wederique(Lc 6.29-30)

38 ”O biro ĩiriquere mʉja tʉojacupa: “Mʉ ca-pere cʉ̃ ca ñañojata, mʉ cãa to birora cʉ̃re tiiameña. Ñucã mʉ upire cʉ̃ ca paa peejata, mʉ cãato birora cʉ̃re tii ameña,” ĩiriquere. 39 To biro caĩimijata cãare, yʉ pea o biromʉjare yʉ ĩi: “Ñañaromʉjare cʉ̃ja ca tiimijata cãare, ameticãña. Jĩcʉ̃ʉno mʉja wajopuare cʉ̃ ca paajata, ape nʉñacãare paa dotiya. 40 Ñucã jĩcʉ̃ ʉno mʉjare wede-jãacãri, mʉja jutirore cʉ̃ ca ẽmarʉgajata, jotoamʉja ca jãñarito cãare cʉ̃ amicoajato,” ĩicãña.41 No ca boogʉ, apeye ʉno jĩcã kilómetro mʉjare

* 5:21 Ex 20.13; Dt 5.17. † 5:22 Junta Suprema. ‡ 5:33 Nm 30.2. § 5:34 “Jãa ca ĩirore biro jãa tiirucu,” ĩirã ĩirique. * 5:37Stg 5.12.

Page 10: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 5:42 7 SAN MATEO 6:16cʉ̃ ca jee waa dotijata, pʉa kilómetropʉ cʉ̃re jeewaa bojaya. 42 No ca boogʉ apeye ʉno mʉjareca jãigʉre, cʉ̃re tiicojoya. Mʉja yeere ca wajorãcãare, “Jãa wajoti,” ĩiticãña.

Ca ĩa tutirãre mairique(Lc 6.27-28, 32-36)

43 ”Ñucã o biro ĩiriquere mʉja tʉojacupa: “Mʉmenamacʉ̃re mai, mʉre ca ĩa tutigʉ peera ĩa tuti,tiiya,” ĩiriquere.† 44 To biro ca ĩimijata cãare, yʉpea o biro mʉjare yʉ ĩi: Mʉjare ca ĩa tutirãremai, ñañaro tiirʉgarãmʉjare ca nʉnʉrãre juu bueboja, tiiya. 45To biro tiirã mʉja Pacʉ ʉmʉreco tu-tipʉ ca niigʉ punamʉja niirucu. Cʉ̃a, cʉ̃ muipũreca bojoca ñañarã, ca bojoca añurã, cʉ̃ja ca niirocãare cʉ̃ ca ajiro tii, ñucã to birora ñañarije catiirã, añurije ca tiirã, cʉ̃ja ca niiri taberi cãareoco ca pearo tii, tiimi. 46Mʉjare ca mairã wadoremʉja ca maijata, ¿ñee ʉno añurije mʉja tiicojoecorãti? Roma maquẽ ca niipere wapa jee bojarimajapʉ cãa, to birora biirique cʉtima. 47 Ñucãmʉja yaarã wadore mʉja ca añu dotijata, ¿ñeeʉno pee añurijere tii ametʉene nʉcãrãmʉja tiiti?Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirãpʉ cãa, to biirijerabiima. 48 Mʉja Pacʉ, ʉmʉreco tutipʉ ca niigʉañugʉ cʉ̃ ca niirore birora, mʉja cãa, añurã niiña—ĩi wedewi Jesús.

6Ca boo pacarãre tii nemorique maquẽre cʉ̃ ca

buerique1 —Añurijere tii niirã, bojoca cʉ̃ja ĩajato ĩirã

wado tiiticãña. To biro mʉja ca tiijata, mʉjaPacʉ, ʉmʉreco tutipʉ ca niigʉ, jĩcã wãme ʉnoraañurijere mʉjare tiicojotirucumi. 2 To biri caboo pacarãre tii nemorã mʉja ca tiicojoriquere,bojocaniipetirãpʉre to biromʉja ca tiirijerewedebate cojoticãña, watoara ca bii dito pairã, “Cabojoca añurã niima” jãare cʉ̃ja ĩi nʉcʉ̃ bʉojatoĩirã, nea poo juu buerica wiijeripʉ, wiijeri watoamacã yeparipʉ, cʉ̃ja ca ĩi nucũ yujurore biro.Díámacʉ̃ mʉjare yʉ ĩi: To biro ca ĩirãra, meebojoca to biro cʉ̃jare cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorijeraniicã, cʉ̃ja ca wapa taarije. 3 To biri mʉ, ca boopacarãre mʉ ca tii nemojata, mʉ mena macʉ̃ canii majuropeegʉ cãare wedeticãña. 4 Yaioroacãmʉ jĩcʉ̃ra tiicã niiña. To biri mʉ Pacʉ yairopʉmʉca tiirijere ca ĩagʉ, to biro mʉ ca tiirije wapareañurije mʉre tiicojorucumi.

Juu buerique maquẽre Jesús cʉ̃ ca buerique(Lc 11.2-4)

5 ”Ñucã juu buerã, watoara ca bii dito pairã,bojoca jãare cʉ̃ja ĩajato ĩirã, nea poo juu buericawiijeripʉre, ñucã wiije watoa macã yeparipʉrenucũcãri, cʉ̃ja ca juu bue nucũ yujurore birobiiticãña. Yeeméémʉjare yʉ ĩi: To biro ca tiirãra,mee, bojoca cʉ̃jare cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorijera niicã,cʉ̃ja ca wapa taarije. 6Mʉ pea mʉ ca juu buejata,mʉ yaa jawipʉ jãa waa, jope bia, mʉ Pacʉ mʉmena yaioropʉ ca niigʉ wado cʉ̃ ca majiro juubueya. To biri mʉ Pacʉ yaioropʉ mʉ ca tiirijereca ĩagʉ, añurijere mʉre tiicojorucumi.

7 ”Ñucã juu buerã, Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirãcʉ̃ja ca ĩirore biro, “Jĩcãti méé jãa ca ĩiro ɄmʉrecoPacʉ jãare tʉorucumi,” ĩi tʉgoeñari, tii wãmewadorena bʉaro jañuro cʉ̃ja ca ĩicã dia waarorebiro ĩiticãña. 8 Cʉ̃jare biro biiticãña. Mʉjara, meemʉja Pacʉ mʉja ca jãiparo jʉgueropʉra mʉja caboorijere maji yerijãami. 9 Mʉja o biro ca ĩi juubueparã mʉja nii:“Jãa Pacʉ, ʉmʉreco tutipʉ ca niigʉ, mʉ wãme ĩi

nʉcʉ̃ bʉorica wãme to niijato.10 Mʉ ca dotirije to doojato. Ʉmʉreco tutipʉre

mʉ ca boori wãme mʉ ca tiirore biroratiiya ati yepa cãare.

11 Mecʉ̃ jãare tiicojoya, to cãnacã rʉmʉra jãa cabaapere.*

12 Ñañarije jãa ca tiiriquere jãare acoboya, aperãñañaro jãare cʉ̃ja ca tiirijere jãa caacoborucurore biro.

13Ñañarije ca bii buiyeerijere jãa ca tiiro tiiticãña;tiitigʉra ñañarijere jãare ametʉeneña.Ʉpʉ niirique, do biro ca tiigʉ manigʉ ni-irique, ca añu majuropeegʉ niirique, mʉyee to birora ca niicõa niirije nii. To biroto biijato,” ĩiña.

14 ”Aperã ñañaro mʉjare cʉ̃ja ca tiiriqueremʉja ca acobojata, mʉja Pacʉ ʉmʉreco tutipʉca niigʉ cãa, ñañarije mʉja ca tiirijere mʉjareacoborucumi. 15 Aperã ñañaro mʉjare cʉ̃ja catiirijere mʉja ca acobotijata, Ʉmʉreco Pacʉ cãa,ñañarije mʉja ca tiiriquere mʉjare acobotiru-cumi.

Betiri juu buerique maquẽre Jesús cʉ̃ ca wed-erique

16 ”Betiri juu bue niirã, watoara ca bii ditopairã, bojoca, “Betiri juu buerã tiima,” jãare cʉ̃jaĩi ĩajato ĩirã, tʉgoeñarique pairã cʉ̃ja ca niirorebiro biiticãña. Yee méé mʉjare yʉ ĩi. To biro ca

† 5:43 Lv 19.18. * 6:11 To cãnacã rʉmʉra jãare baarique tiicojocõa niiña.

Page 11: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 6:17 8 SAN MATEO 7:5biirãra, “Teere tiirã tiima,” bojoca cʉ̃jare cʉ̃ja ca ĩinʉcʉ̃ bʉorijera niicã, cʉ̃ja ca wapa taarije. 17Mʉpea betiri mʉ ca juu buejata, mʉ poare wʉa peoqueno, ca jʉti añurije wada, mʉ diámacʉ̃re waacoe, tiiya, 18 bojoca, “Betiri juu bue niigʉ tiimi,”cʉ̃ja ca ĩi ĩa majitipere biro ĩigʉ. To biro mʉ catiiro, mʉPacʉ yairopʉ ca niigʉ, yairopʉ tiiriquereca ĩagʉ wado, añurijere mʉre tiicojorucumi.

Ʉmʉreco tutipʉ apeye cʉti niirique(Lc 12.33-34)

19 ”Õpẽcõarã baa yaiocã, no ca boorora biiyaicã, jee dutiri maja jãa waa jee duticã, cʉ̃ja catii niiri yeparena pairo apeye cʉti, jee cũu cʉo, tiiniiticãña. 20Apeye mʉja yee ca niipere, ʉmʉrecotutipʉ, õpẽcõa ʉnora baati, boati, jee dutiri majacãa jãa waari jee dutiti, cʉ̃ja ca biiri tabepʉrequeno cũuña. 21To biri mʉja apeye ca niiri taberaniirucu, mʉja yeri cãa.

Upʉ maquẽ ca jĩa boerije(Lc 11.34-36)

22 ”Capegaaria, upʉ maquẽ ca jĩa boericari nii.To biri mʉja cape añurije to ca niijata, mʉjaupʉ niipetiro ca boerijere cʉorucu. 23Mʉja capeñañarije to ca niijata, mʉja upʉ niipetiropʉra canaitĩaropʉ niicãrucu. Ca boerije mʉjare ca ni-imiriquera ca naitĩarije to ca bii ñañacoajata, ¿nocõro peti to naitĩagajati, ca naitĩa majuropeeri-jepʉa?†

Jĩcʉ̃ ʉno peera pʉarãpʉre pade nʉnʉjee ma-jitimi

(Lc 16.13)24 ”Jĩcʉ̃ ʉno peera, pʉarã ʉparãpʉre pade cote

majitimi. To biro cʉ̃ ca biijata, jĩcʉ̃re ĩa tuti, apĩpeeremai, ñucã jĩcʉ̃ cʉ̃ ca dotirijere tii boja, apĩ cʉ̃ca dotirije peera tiiti, biicãcumi. To biri ɄmʉrecoPacʉ yeere tii pacagʉ, ñucã apeye cʉti niiriquepee cãare tii nʉnʉjee majiña mani.

Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ punare ĩa cotemi(Lc 12.22-31)

25 ”To biri o biro mʉjare yʉ ĩi: “Catirʉgarã,baa, jini, mʉja ca tii niiperena, ñucã juti mʉjaca jãñaperena, tʉgoeñarique paiticãña. ¿Mani cacatirijea baarique ametʉenero wapa cʉti, ñucãmani upʉ cãa, juti ametʉenero wapa cʉti, tobiititi? 26 Minia, ʉmʉreco quejerore ca wʉʉrãreĩañaaqué: Oteti, ote dicare jeeti, ote dica quenocũurica wiijeripʉ queno cũu cʉoti, biima. To birocʉ̃ja ca bii pacaro, mʉja Pacʉ ʉmʉreco tutipʉ

ca niigʉ pea, cʉ̃ja ca baapere cʉ̃jare tiicojomi.¡Mʉja pee doca, minia ametʉenero mʉja wapacʉti! 27 ¿To biicãri, mʉja mena macʉ̃ niipe, bʉarocʉ̃ ca tʉgoeña pato wãcãrije menara, jĩcã cuu cʉ̃bʉcʉa mʉa nemo majicãgajati?

28 ”¿Ñee tiirã juti mʉja ca jãñaperena to cõrobʉaro mʉja tʉgoeñarique paiti? Ĩañaaqué. Dobiro to bʉcʉati oori taa yeparipʉre. Padeti, juti cajãñapere juati, bii. 29 To ca bii pacaro, wiogʉ Sa-lomón peti cãa niipetirije añurije cʉocã pacagʉ,tee ametʉenero añurijepʉra juti jãñatiquĩupi,”mʉjare yʉ ĩi. 30 Mecʉ̃re nii, ñucã boero ʉnorajoe bate ecocã yaiwa, ca biirije taa cãare ĩaricaroañurije juti jãami Ʉmʉreco Pacʉ. Mʉja docaretee ametʉenero añurije mʉjare juti jãarucumi,petoacã peti díámacʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorã.

31 ”To biri, “¿Ñee mani baarãti? ¿Ñee manijinirãti? ¿Ñee mani jãñarãti?” ĩi tʉgoeñariquepai, jãiña nucũ yujuticãña. 32Ʉmʉreco Pacʉre camajitirã niima, ate niipetirije ca amanucũ yujurã.Mee, mʉja pea ʉmʉreco tutipʉ ca niigʉre, jĩcʉ̃mʉja Pacʉ cʉti, mʉja ca boorije niipetirijere camajigʉre. 33 To biri mʉja, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cadoti niirije peere, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojororeañurije tii niirique peere, ama jʉoya, ñucã ateniipetirije cãare mʉja tiicojo ecorucu.

34 ”To biri boero ca biipere tʉgoeña pato wãcãbʉañaaticãña. Boero cãare niirucu ñucã, apeyemʉja ca boo tʉgoeñarije. To cãnacã rʉmʉra tʉ-goeñarique pairiquemenawadoniicã—ĩiwedewiJesús.

7Aperãre ĩa bejeticãña(Lc 6.37-38, 41-42)

1 —Jĩcʉ̃ ʉno peerena, “To biro biimi,” ĩi ĩabejeticãña, mʉja cãa, mʉja ca ĩa beje ecotiperebiro ĩirã. 2 Aperãre mʉja ca ĩa bejericarorebirora Ʉmʉreco Pacʉ cãa, mʉjare ĩa bejerucumi.Ñucã aperãre ñañaro mʉja ca tiiricaro cõrora,Ʉmʉreco Pacʉ cãa ñañaro mʉjare tiirucumi.3 ¿Ñee tiigʉ mʉ yee wedegʉre taa daacã cʉ̃ cape-gapʉre ca niiri daa peere mʉ ĩa nʉnʉjeeti, mʉcapega peere yucʉ dʉcaro ca jãñari dʉca peera“To biro bii,” ĩiti pacagʉ? 4 Mʉ capegare yucʉdʉcaro ca jãñagʉ nii pacagʉ, ¿ñee tiigʉ mʉ yeewedegʉre, “Taa daa mʉ capegapʉre ca jãñaridaare yʉre ami cõa dotiya,” cʉ̃re mʉ ĩibogajati?5 ¡Watoara ca bii dito paigʉ! Mʉ capegare ca

† 6:23 “Mʉja capegaari añurije to ca niijata,” ĩiro, ca apeye maitigʉre ĩiro ĩi. Dt 15.9; Pr 23.6; 28.22; Lc11.34-35.

Page 12: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 7:6 9 SAN MATEO 8:2jãñari dʉcaro peere ami cõa jʉoya. To biro tiicãrijiropʉ, mʉ yee wedegʉ capegapʉre taa daa cajãñari daare ami cõarʉgʉ, añuro mʉ ĩa majirucu.

6 ”Ñucã, Ʉmʉreco Pacʉ yee añurije quetire catʉo junarãrena wedeticãña, teere tʉo ajiama ĩirã,mʉjare ñañaro cʉ̃ja ca paa jude batetipere biroĩirã. Ñucã mʉja yee ʉ̃tã ca wapa pacarije cãare,*yejeapʉre cõa cũuticãña, teere cʉ̃ja ca ʉta yaiobatetipere biro ĩirã —ĩi wedewi Jesús.

Ʉmʉreco Pacʉre jãirique(Lc 11.9-13; 6.31)

7—Jãiña, Ʉmʉreco Pacʉ mʉjare tiicojorucumi.Amaña, amarã mʉja bʉarucu. Jopere eari jʉoya,mʉja pãa jõene ecorucu. 8 To biri ca jãigʉ tiicojoecomi. Ca amagʉ cãa bʉami. Ñucã jopere eari cajʉogʉ cãapãa ecomi. 9¿Todocare, jĩcʉ̃mʉjamenamacʉ̃ ʉno, cʉ̃ macʉ̃ pan† cʉ̃re cʉ̃ ca jãiro, ʉ̃tãgaracʉ̃re cʉ̃ tiicojocãbogajati? 10 ¿Ñucã wai cʉ̃ cajãiro, añarena cʉ̃re cʉ̃ tiicojocãbogajati? 11Mʉjañañarã nii pacarã, mʉja punare añurijere mʉjatiicojo maji. ¡Mʉja Pacʉ ʉmʉreco tutipʉ ca niigʉpee doca, ametʉenero añurijere tiicojorucumi,cʉ̃re ca jãirãre!

12 ”To biri mʉja, aperã añuro mʉjare cʉ̃ja catiiro mʉja ca boorore birora, añuro cʉ̃jare tiiya.Atera niicã, doti cũurique, ñucã Ʉmʉreco Pacʉyee quetire wede jʉgueri maja, cʉ̃ja ca ĩirique.

Ca ejatiri jope(Lc 13.24)

13 ”Ca ejatiri jope peere jãa waarãja. Jopeejari jopero, maa eja añuri maaro, nii, ñañaro biiyairica tabepʉre ca nii waarijea. Teepʉre paʉ jãawaama. 14 Jope, maa, to birora caticõa niiricatabepʉre ca nii waarije pea ejati, ñucã do birobii waa majiña manirijeacã nii, bii. Paʉacã mééniima, tii jopere, tii maare, ca bʉarã.

Yucʉgʉre tiigʉ dica mena ĩa majirique nii(Lc 6.43-44)

15 ”Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩirijere ca wederãrebiro ca ĩi dito yujurã menare tʉo majiña. Ovejarebiirã baurã mʉja pʉtore dooma. Bii pacarã cʉ̃jayeripʉra macãnʉcʉ̃ yaia‡ ca wuarã petire biro caniirã niima. 16 Mʉja pea cʉ̃ja ca tii niirijepʉremʉja ĩa majirucu. Pota yucʉpʉre, ʉjere jeeyamani. Ñucã higo cãare, pota woopʉre jeeyamani. 17 Niipetirije yucʉ añurije, añurije dicacʉti. Yucʉ ñañarije cãa, ñañarijera dica cʉti.18 Yucʉ añuri yucʉra, ñañarije dica cʉtiti. Ñucã

to birora ñañari yucʉ pee cãa, añurije dica cʉtiti.§19 To biri niipetiri yucʉ añurije ca dica cʉtitiriyucʉra queti, pecamepʉ joe batecãrique nii. 20Tobiri mʉja, cʉ̃ja ca tii niirijepʉre mʉja ĩa majirucu.

Niipetirãpʉra ea waatirucuma(Lc 13.25-27)

21 ” “¡Wiogʉ, Wiogʉ!” yʉre ca ĩirã niipe-tirãpʉra Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabepʉreea waatirucuma. Yʉ Pacʉ, ʉmʉreco tutipʉ caniigʉ cʉ̃ ca boorore biro ca tiirã wado ea waaru-cuma. 22Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa bejeri rʉmʉ ca ni-irore, paʉ o biro yʉre ĩirucuma: “Wiogʉ, Wiogʉ,jãa cãa, mʉ ca dotiromena ca biipere wede jʉgue,mʉ wãme mena ĩiri wãtĩa, bojocapʉre ca ñaajãanʉcãricarãre cõawiene, ñucãmʉwãmemena ĩiri,paʉ wãmeri ca ĩa ñaaña manirije tii bau nii, jãatiiwʉ,” ĩimirucuma. 23 To cõrora yʉ pea o birocʉ̃jare yʉ ĩirucu: “Jĩcãti ʉno peera mʉjare yʉ ĩañaatiwʉ. Yʉre camotati waarãja mʉja ñañarije catiirã,” cʉ̃jare yʉ ĩirucu.

Ca tʉgoeña majigʉ, ca tʉgoeña majitigʉ(Mc 1.22; Lc 6.47-49)

24 ”To biri yʉ ca ĩirijere tʉori, yʉ ca ĩirore biroca tiigʉa, ca tʉgoeña majigʉ, ʉ̃tãga jotoara cawii bʉaricʉre biro niimi. 25 Oco pea, diari pai,tii wiire bʉaro wino paa puu cõa tuu, tiiupe.To biro to ca tiicã pacaro, ʉ̃tãga jotoarena wiibotarire cʉ̃ ca nʉcõrique niiri ñaatiupe. 26 Yʉ caĩirijere tʉo pacagʉ, yʉ ca ĩirore biro ca tiitigʉa,ca tʉgoeña bojoca catitigʉ, jita dupari yeparenaca wii bʉaricʉre biro niimi. 27 Oco pea, diaripai, wino bʉaro to ca paa puurora, cague batecãñaaduwi waaupe. To biro ca biirije pea do biro tiimajiña maniro tʉgoeñarique paiorije biiupe —ĩiwedewi Jesús.

28 Atere Jesús cʉ̃ ca wede yapanoro, niipe-tirã bojoca cʉ̃ ca bue majiorijere tʉorã, ñee peeĩiticãwa, 29 doti cũuriquere ca jʉo buerãre biroméé, añuro doti majirique mena cʉ̃ ca bue ma-jioro macã.

8Ca cami boagʉre Jesús cʉ̃ ca catiorique(Mc 1.40-45; Lc 5.12-14)

1 Ʉ̃tãgʉ ca nii mʉa waari buuropʉ ca niiricʉJesús cʉ̃ ca duwi dooro, paʉ bojoca cʉ̃re nʉnʉupa.2 Tii tabere jĩcʉ̃ ca cami boagʉ, Jesús pʉto ea, cʉ̃ãjʉro jupea mena cʉ̃ jʉguero ea nuu waari, o birocʉ̃re ĩiupi:

* 7:6 Perlas. † 7:9 Pan: Judíos to cãnacã rʉmʉra cʉ̃ja ca baarique, wʉabe ʉno. ‡ 7:15 Lobos feroces. § 7:18Bojoca añurã añurijere tii, ñañarã ñañarijere tii, tiima.

Page 13: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 8:3 10 SAN MATEO 8:22—Wiogʉ, mʉ ca boojata, yʉ ca boa diarique

cʉtirijere yʉre ametʉeneña —ĩiupi.3To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea cʉ̃ amomena cʉ̃re

padeñari:—Yʉ boo, cami manigʉ tuaya —cʉ̃re ĩiupi. To

biro cʉ̃ ca ĩirora, ca cami boamiricʉ jĩcãto camimanigʉpʉ tuacãupi. 4 To biro tii yapano, o birocʉ̃re ĩi nemoupi Jesús:

—Tʉoya, jĩcʉ̃ ʉno peerena wedeticãña. Díá-macʉ̃ra pai pʉtopʉwaari, ĩñoñamʉ ca biiriquere.Ñucã Moisés niiquĩricʉ cʉ̃ ca tiicojo dotiriquerejee waagʉja, paiapʉ cʉ̃ja ca majipere biro ĩigʉ —ĩiupi.

Uwamarãʉpʉre pade bojarimajʉre Jesús cʉ̃ cacatiorique

(Lc 7.1-10)5 Jesús, Capernaúm macãre cʉ̃ ca piya nʉnʉa

waaro, jĩcʉ̃ romano uwamarã ʉpʉ yʉre tiinemoña ĩigʉ, Jesús pʉto dooupi. 6O biro ĩiwi:

—Wiogʉ, wiipʉre yʉ paderi majʉ bʉʉcãri, waamajiri méé, ñañaro peti punirije tamʉo niijãwi —cʉ̃re ĩiwi.

7 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea:—Jaʉ. Cʉ̃re yʉ catiogʉwaarucu—cʉ̃re ĩi yʉʉwi.8 To biro cʉ̃ ca ĩiro, uwamarã ʉpʉ pea o biro

cʉ̃re ĩi yʉʉwi:—Wiogʉ, yʉa, yʉ yaa wiire mʉre ca jãa dotipʉ

ʉno méé yʉ nii. Yʉre pade bojari majʉ cʉ̃ cadiarique ametʉape wadore doti cojoya. Yʉrepade bojari majʉ caticoarucumi. 9 Yʉ cãa, yʉwiorã cʉ̃ja ca dotirijere ca tiigʉ yʉ nii. Yʉ cãañucã, uwamarã yʉ ca dotirije ca tiirãre yʉ cʉo. Tobiri jĩcʉ̃ cʉ̃ja mena macʉ̃re, “Waagʉja,” yʉ ca ĩiro,waami. Ñucã apĩre, “Dooya” yʉ ca ĩiro, doomi.Yʉre pade bojari majʉ cãare, “Teere tiiya” yʉ caĩiro, yʉ ca ĩirore biro tiimi —ĩiwi Jesús're.

10 Jesús pea atere tʉogʉ, tʉo ʉcʉacoawi. To birio biro ĩiwi cʉ̃re ca nʉnʉrãre:

—Yee méé mʉjare yʉ ĩi: Ano Israel yeparejĩcʉ̃ ʉno peerena ani to cõro bʉaro “Yʉre tiinemocãrucumi,” cʉ̃ ca ĩi tʉgoeña bayirore biro cabiigʉre yʉ bʉa ea ñaati. 11 To biri paʉ, muipũ cʉ̃ca mʉa doori nʉña macãrã, cʉ̃ ca ñaajãa waarinʉña macãrã, doori, Abraham, Isaac, Jacob jãamena, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabepʉre baaduwirucuma. 12 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiritabepʉre ca niiboricarã pea,* ca naitĩari yepa peecõa wiene ecorucuma, oti, cʉ̃ja upi baca dʉpo,cʉ̃ja ca biipa yepapʉre —ĩiwi Jesús.

13 To biro ĩi, uwamarã ʉpʉ peera o biro ĩiwi:—Tua waagʉja mʉ yaa wiipʉ. “Yʉre catio

bojacãrucumi,” mʉ ca ĩi tʉgoeña bayirore birorato biijato—cʉ̃re ĩiwi. Uwamarã ʉpʉre pade coterimajʉ pea to biro cʉ̃ ca ĩiri nimarora caticoaupi.

Pedro mañicõre Jesús cʉ̃ ca catiorique(Mc 1.29-31; Lc 4.38-39)

14 Jiro Jesús, Pedro yaa wiipʉ waagʉ, Pedromañicõ wiorique ca dia yojagore bʉa eaupi. 15 Tobiro cõ ca biiro, Jesús pea cõ amore cʉ̃ capadeñarora, wiorique jĩcãto yerijãacoaupa. Tobiri wãmʉ nʉcã, “¿Mʉja doocãjãri?” cʉ̃jare ĩi jãiboca jʉo waaupo.

Ca diarique cʉtirã paʉre Jesús cʉ̃ ca catiorique(Mc 1.32-34; Lc 4.40-41)

16 Ca naio doori tabe ca niiro paʉ bojoca cawãtĩa jãa ecoricarãre jee waaupa Jesús pʉtopʉ.Jesús pea cʉ̃ ca wederije menara yeri ñañarãrecõa wiene, ñucã niipetirã ca diarique cʉtirã cãarecʉ̃jare catio, tiiupi. 17 Atea Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire wede jʉgueri majʉ Isaías niiquĩricʉ:“Cʉ̃ majuropeera mani ca diarique cʉtirijere jee,

puniromani ca tamʉorijere jee ʉpa, tiiwi,”cʉ̃ ca ĩiquĩrique ca ĩirore biro to biijatoĩiro, bii earo biiupa.†

Jesús're ca nʉnʉrʉgamiricarã(Lc 9.57-62)

18Paʉ peti bojoca cʉ̃re cʉ̃ja ca nucũ amojoderoĩari, “Ʉtabʉcʉra ape nʉñapʉ mani tĩa waaco,”ĩiwi Jesús. 19 To biro cʉ̃ ca ĩiri tabera, jĩcʉ̃ doticũuriquere bueri majʉ cʉ̃ pʉto doori, o biro ĩiwiJesús're:

—Buegʉ, yʉ cãa, noo mʉ ca waari taberi cõromʉ mena yʉ waa yujurʉga —ĩiwi.

20 To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉwi Jesús:—Buu yairoa‡ cʉ̃ja ca cãniri operi cʉoma.

Minia cãa cʉ̃ja die batiri cʉoma. Yʉ, Ca NiiMajuropeegʉ Macʉ̃ pea, yʉ ca cãniri tabe ʉnorayʉ cʉoti —cʉ̃re ĩiwi.

21Ñucã apĩ jĩcʉ̃ cʉ̃ buerãmenamacʉ̃ o biro cʉ̃reĩiwi:

—Wiogʉ, yʉ pacʉre yʉ yaa jʉogʉ waarʉgaména —ĩiwi.

22 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉwi:

—Yʉ mena pee dooya. “Ca bii yairã ma-juropeera cʉ̃ja yaarã ca bii yairãre cʉ̃ja yaajato,”ĩicãña —ĩiwi.

* 8:12 Judíos, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca jee dica wooricarã peti ca niirã pea ca naitĩari yepa pee cõa wieneecorucuma. † 8:17 Is 53.4. ‡ 8:20 Zorras.

Page 14: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 8:23 11 SAN MATEO 9:11Winore, oco ca jaberijere, Jesús cʉ̃ ca yerijãa

dotirique(Mc 4.35-41; Lc 8.22-25)

23 To biro ĩi yapano, cũmuapʉ ea jãacoawi. Cʉ̃buerã cãa cʉ̃re jãa nʉnʉ waawʉ. 24 Too jãa catĩa nʉnʉa waaro, ca niiro tʉjarora, ʉtabʉcʉrarebʉaro wino paa puu, bʉaro oco jabe, biima ĩiro,ca duacoaparo cõropʉ cũmuare oco jabe jãawʉ.Jesús pea cãnicoaupi. 25To biro ca biiro, cʉ̃ buerãpea o biro cʉ̃re jãa ĩi wãcõrã waawʉ:

—Buegʉ, jãare ametʉeneña. Dua waarã manibii —jãa ĩi acaro buiwʉ.

26To biro jãa ca ĩiro, cʉ̃ pea o biro jãare ĩi yʉʉwi:—¿Ñee tiirã to cõro bʉaro mʉja uwiti?

¿“Manire ametʉenecãrucumi,” ĩi tʉgoeña bayiri-quere no cõro petoacã peti mʉja cʉocãti? —jãareĩiwi. To biro jãare ĩicã, wãmʉ nʉcãri, winore, ococa jaberijere to cõrora yerijãa dotiwi. To biro cʉ̃ca ĩirora, jĩcãto añuropʉ yerijãa peticoawʉ. 27 Tobiro ca biirijere jãa pea ĩa ʉcʉacoari, jãamajuropeo biro jãa ameri ĩi jãiñawʉ:

—¡Ayó nija! ¿Ñiru ʉno peti cʉ̃ niigajati ania,winopʉra, oco ca jaberijepʉra, cʉ̃ ca dotirore biroañuro ca tʉo nʉnʉjee ecogʉa? —jãa ĩiwʉ.

Pʉarã Gadara yepa macãrã ca wãtĩa jãa ecori-carã

(Mc 5.1-20; Lc 8.26-39)28 Ʉtabʉcʉra ape nʉñapʉ Gadara yepapʉre

Jesús cʉ̃ ca tĩa earo, pʉarã ca wãtĩa jãa ecoricarã,maja operi watoapʉ ca niiricarã ũmaa witi doori,Jesús pʉto eawa. Bʉaro peti uwioro ca tiirã cʉ̃jaca niiro macã, jĩcʉ̃ ʉno peera tii maare waatiru-cuupa. 29 Cʉ̃ja pea o biro ĩi acaro buiwa:

—Jesús, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃, jãare patowãcõgʉ dooticãña. ¿Tii cuu ca eatirora ñañarojãare tiigʉ doogʉ anopʉ mʉ doojãri? —ĩiwa. 30Tobiro cʉ̃ja ca ĩi niiri tabe jʉguero jañuro peereecaricarã yejea paʉ baa niiwa. 31 To biri wãtĩapea bʉaro Jesús're o biro ĩi jãiwa:

—Jãare mʉ ca cõa wienejata, yejeapʉre jãarejãa dotiya —ĩiwa.

32 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, “Waarãja,” cʉ̃jare ĩiwiJesús. To biro cʉ̃ ca ĩirora, wãtĩa, ʉmʉapʉreca niiricarã witi waari, yejeapʉre ñaajãa nʉcãeawa. To cõrora yejea pea, niipetirãpʉra upatʉdipʉ ũmaa bua waa, ʉtabʉcʉrapʉ ñaañua, duayai peticoawa. 33 Yejeare ca cote niiricarã peato biro ca biirijere ĩa ʉcʉa ũmaa duti tua waa,macãpʉ earã, to biro ca biirique niipetirore, ñucãca wãtĩa jãa ecomiricarã cʉ̃ja ca biirique cãarewedeupa. 34To biro cʉ̃ja ca ĩirijere tʉori, tii macã

macãrã niipetirã Jesús cʉ̃ ca niiri tabepʉre ĩarãdooupa. To biri cʉ̃re ĩarã, tii yepare cʉ̃ ca niirobootirã, “Aperopʉ waacoagʉja,” bʉaro cʉ̃re ĩiwaJesús're.

9Ca bʉʉricʉre Jesús cʉ̃ ca catiorique(Mc 2.1-12; Lc 5.17-26)

1 Ate jiro Jesús cũmuapʉ ea jãa, ʉtabʉcʉra apenʉñapʉ tĩa waa, cʉ̃ yaa macãpʉ eaupi. 2Toopʉ cʉ̃ca earo, jĩcʉ̃ ca bʉʉricʉre ca diagʉre ami waaricaquejero mena cʉ̃re yoo waaupa. Jesús pea, “Jesúscʉ̃re catiocãrucumi,” cʉ̃ja ca ĩi tʉgoeña bayirijereĩa majiri, o biro ĩiupi ca bʉʉricʉre:

—Macʉ̃, tʉgoeña tutuaya. Mee, ñañarije mʉ catii bui cʉtirique acoboriquepʉ nii —ĩiupi.

3 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉorã jĩcãrã, doti cũuquĩri-quere jʉo bueri maja pea o biro ĩi tʉgoeñaupa:“Ani cʉ̃ ca ĩirijea Ʉmʉreco Pacʉre ñañaro ĩi tu-tirique niiro bii,” ĩiupa.

4 Jesús pea to biro cʉ̃ja ca ĩi tʉgoeñarijeremajiri, o biro cʉ̃jare ĩi jãiñaupi: “¿Ñee tiirã mʉjato cõro peti ñañarije mʉja tʉgoeñarique cʉticãti?5 ¿Ñee pee ĩiricaro popiye méé to niiti, ‘Mee,ñañarije mʉ ca tii bui cʉtirique acoboriquepʉnii,’ ĩirique, ‘Wãmʉ nʉcãri waagʉja,’ ĩirique pee?”6 Too docare, “Yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃,ati yepa cãare ñañarije tiiriquere yʉ ca acobomajirijere mʉja ca majipere biro ĩigʉ, mʉjareyʉ ĩñorucu,” ĩiupi. To cõrora o biro ĩiupi cabʉʉricʉre:

—Wãmʉnʉcãña. Mʉ capejarica quejerore ami,mʉ yaa wiipʉ tua waagʉja —cʉ̃re ĩiupi Jesús.

7 To biro cʉ̃ ca ĩiro cʉ̃ pea wãmʉ nʉcã, cʉ̃ yaawiipʉ tuacoaupi. 8 Bojoca pea atere ĩarã, bʉarouwi, Ʉmʉreco Pacʉre baja peoupa, to cõro petidoti majiriquere bojocare cʉ̃ ca tiicojorique jʉori.

Mateore Jesús cʉ̃ ca jʉorique(Mc 2.13-17; Lc 5.27-32)

9 Too ca niiricʉ waagʉ, yʉ, Mateo ca wãmecʉtigʉ, Roma maquẽre wapa jee bojagʉ duwiricatabepʉ yʉ ca duwiro yʉre ĩa bʉari:

—Jamʉ. Yʉ mena dooya —yʉre ĩiwi Jesús. Tocõrora wãmʉ nʉcã, cʉ̃re yʉ nʉnʉcoawʉ.

10 Jesús, yʉ yaa wiipʉ cʉ̃ ca baa niiro, paʉRoma maquẽ wapa jee bojari maja, aperã bojocañañarije ca tiirique cʉtirã, eari cʉ̃ja cãa, Jesús, tobiri jãa cʉ̃ buerã mena baa duwiwa. 11Atere ĩarã,fariseos pea o biro jãare ĩi jãiñawa:

Page 15: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 9:12 12 SAN MATEO 9:33—¿Ñee tiigʉ mʉjare ca buegʉ pea Roma

maquẽre wapa jee bojari maja mena, ñañarãmena, cʉ̃ baa bapa cʉti niiti? —ĩiwa.

12 Jesús pea to biro cʉ̃ja ca ĩirijere tʉori, o birocʉ̃jare ĩiwi:

—Añurã, ca diarique manirã, ʉco tiiri majʉrebootima. Ca diarique cʉtirã ʉco tiiri majʉrebooma. 13 Waari, ate ca ĩirʉgarijere to biro ĩirʉ-garo ĩi, ĩi buemajirãja: “Mʉjare yʉ ca boo jãarijea,ca ĩa mairã mʉja ca niipe pee nii. Waibʉcʉrã jĩarimʉja ca joe jʉti añumʉenerucurijere yʉbooti,” caĩirijere. Yʉa añurãre jʉogʉ doogʉméé yʉ doowʉ.Ñañarã peere jʉogʉ doogʉ yʉ doowʉ —ĩiwi.

Betiri juu buerique maquẽre cʉ̃ja ca jãiñarique(Mc 2.18-22; Lc 5.33-39)

14 Jĩcã rʉmʉ Juan buerã Jesús pʉto eari, o birocʉ̃re ĩi jãiñawa:

—Jãa, to biri fariseos, paʉ tiiri betiri jãa juubuerucu. ¿Ñee tiirã mʉ buerã pea betiri cʉ̃ja juubuetiti? —ĩiwa.

15 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉwi:

—¿To docare amo jiarica boje rʉmʉre cʉ̃ja cajʉo cojoricarã, ca amo jiapʉ cʉ̃ja mena cʉ̃ canii pacaro, bʉaro tʉgoeñarique pai yapa puarãcʉ̃ja nii cotebogajati? Biiropʉa earucu jĩcã rʉmʉ,ca amo jiapʉre cʉ̃ja ca ami weo waari rʉmʉ.To cõro docare betirucuma. 16 Jĩcʉ̃ ʉno peera,jutiro bʉcʉrore wãma quejero mena sere tuuqueno majitimi. To biro cʉ̃ja ca tiijata, wãmaquejero pee tʉ̃a dʉoma ĩiro, jutiro bʉcʉro peeretʉ̃a yegacãcu; ca yegari ope pea pairi ope waacuyua. 17 Ñucã ʉje oco wãmare, waibʉcʉ quejeropoa bʉcʉ poapʉre pio jãaña mani. To biro tiijata,tii poa yega yaicoacu. To biri ʉje oco cãa jitebatecoa, tii poa cãa yegacã yai waa, biicu. Tobiri ʉje oco wãmare waibʉcʉ quejero poa wãmapoapʉ ca pio jãape nii. To biro tiiricaro, pʉawãmepʉra añuro niicã —ĩiwi.

Jairo macõ, to biri Jesús jutirore ca padeñarico(Mc 5.21-43; Lc 8.40-56)

18Ména Jesús to biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩi niirora, jĩcʉ̃judíos ʉpʉ ea, cʉ̃ ãjʉro jupeari mena cʉ̃ jʉgueroea nuu waari, o biro ĩiwi Jesús're:

—Yʉ macõ mecʉ̃acãra bii yaicã yerijãa waamo.To ca bii pacaro doori, mʉ amo mena cõre ñiapeogʉ dooya, caticoarucumo ñucã —ĩiwi.19To biro cʉ̃ ca ĩiro Jesús peawãmʉnʉcã, cʉ̃menawaagʉ, jãa, cʉ̃ buerãmenabapa cʉtiwaawi. 20Toojãa ca waaro Jesús jiro pee, jĩcõ nomio pʉa amopeti, dʉpore pʉaga penituaro niiri cʉ̃mari peti díi

ca waa yerijãatirije ca diarique cʉtigo doori, cʉ̃jutiro yapapʉ padeñaupo, 21 o biro ĩi tʉgoeñari:“Cʉ̃ jutiro wadorena yʉ ca padeña eyocãjata, teemenara diarique manigo yʉ tuarucu,” ĩiri.

22 Jesús pea amojode nʉcã cõre ĩari, o biro ĩiwi:—Macõ, tʉgoeña tutuaya. “Jesús yʉre cati-

ocãrucumi,” mʉ ca ĩi tʉgoeña bayirije jʉori mʉdiarique ametʉene eco —ĩiwi. Cõ pea to biro cõrecʉ̃ ca ĩiri tabe mena, diarique manigo tuawo.

23 Jesús pea judíos ʉpʉ yaa wiipʉ eagʉ, cõrecʉ̃ja ca yaaro ca baja coteparã ca queno yueri-carãpʉre, to biri bojoca bʉaro ca oti yugui niirãreĩari, 24 o biro cʉ̃jare ĩiwi:

—Anore witicoarãja. Atio wãmo bii yaitimo.Cãnigo tiimo —cʉ̃jare ĩiwi. To biro cʉ̃ ca ĩirotʉorã, bojoca pea cʉ̃re boca buicãwa. 25 Cʉ̃ peacʉ̃jare wiene peticãri, ca bii yairico cõ ca niiropʉjãa waa, cõ niiquĩrico amore ñeewi. Cõ pea catituawãmʉnʉcãcoawo. 26Tobiro Jesús cʉ̃ ca tiirije,tii yepare queti jeja nʉcã peticoaupa.

Pʉarã ca ĩatirãre, cʉ̃ja ca ĩaro Jesús cʉ̃ catiirique

27 Jesús too ca niiricʉ cʉ̃ ca waa nʉnʉa waaro,pʉarã ca ĩatirã o biro cʉ̃re ĩi acaro bui nʉnʉjeewa:

—Jesús, David Pãrami, jãare boo paca ĩaña —ĩiwa.

28Wiipʉ Jesús cʉ̃ ca jãa waaro, ca ĩatirã cʉ̃ pʉtopee doowa. Cʉ̃ pea o biro cʉ̃jare ĩi jãiñawi:

—“¿Atere jãare ametʉenecãrucumi,” mʉja ĩitʉgoeña nʉcʉ̃ bʉoti? —cʉ̃jare ĩiwi. To biro cʉ̃ caĩiro, cʉ̃ja pea:

—“Ʉ̃gjá Wiogʉ,” cʉ̃re ĩi yʉʉwa.29 To cõrora Jesús pea cʉ̃ja capere padeñari, o

biro cʉ̃jare ĩiwi:—“Jesús jãare catiocãrucumi,” mʉja ca ĩi tʉ-

goeña bayirore birora to biijato —ĩiwi. 30 To birocʉ̃ ca ĩirora, añuro ĩacoawa. Jesús pea bʉaropʉra:

—Atere aperã cʉ̃ja ca majiro tiiticãña —cʉ̃jareĩi wede majiomiwi. 31 To biro cʉ̃ ca ĩi pacaro,cʉ̃ja pea too ca niiricarã witi waarãra, Jesús cʉ̃ca tiiriquere tii yepa macãrã niipetirãpʉre wedebato peoticãupa.

Cawedetigʉre cʉ̃ cawedero Jesús cʉ̃ ca tiirique32 Ca ĩatirã ca niiricarã cʉ̃ja ca witi waari

tabera, jĩcãrã jĩcʉ̃ ca wedetigʉ, ca wãtĩ jãaecoricʉre Jesús pʉto ami doowa. 33 Jesús, wãtĩrecʉ̃ ca cõa wienerora, ca wedetigʉ ca niirucumir-icʉ pea wedecoawi. Bojoca pea teere ĩa, ñee peeĩi majiticã, o biro ĩiwa:

—Jĩcãti ʉno peera, ano Israel yepapʉre ateʉnore ĩaña maniwʉ —ĩiwa.

Page 16: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 9:34 13 SAN MATEO 10:2034 To biro cʉ̃ja ca ĩicãro, fariseos pea o biro ĩi

cotewa:—Ania wãtĩa wiogʉ majuropeera wãtĩare cõa

wiene majiriquere cʉ̃ ca tiicojoricʉ niiri to birotiimi —ĩiwa.

Paderi maja mani jañucãma35 Jesús to cãnacã macãripʉrena paca macãri,

õcã macãriacã cãare, nea poo juu buerica wi-ijeripʉ bue majio, añurije queti Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca doti niiri tabe maquẽre cʉ̃jare wede, ñucãniipetirije diarique, cʉ̃ja upʉri ca punirijereametʉene, tii yujuwi. 36 Paʉ bojocare ĩari, cʉ̃jareboo paca ĩawi, tʉgoeñarique pairã, do biro biimajiti, oveja cʉ̃jare ca cotegʉ manirã cʉ̃ja cabiirore biro cʉ̃ja ca biiro macã. 37 To biri jãa cʉ̃buerãre, o biro jãare ĩiwi Jesús.

—Añuro petira, ote dica paʉ peti niicã. Paderimaja pee paʉacã méé niima. 38 To biri mʉja,oterique Ʉpʉre jãiña, paderi maja teere cajeeparãre cʉ̃ tiicojojato ĩirã —ĩiwi.

10Cʉ̃ buerã ca niiparãre Jesús cʉ̃ ca beje jeerique(Mc 3.13-19; Lc 6.12-16)

1 Jesús, pʉa amo peti, dʉpore pʉaga pen-ituaro ca niirã cʉ̃ buerãre jʉo cojori, yeriñañarãre cõa wiene majiriquere, diarique ca ni-irije cõrorena, upʉri ca punirijere, ametʉeneri-quere jãare ʉpowi. 2Ate nii, jãa cʉ̃ buerã, pʉa amopeti, dʉpore pʉaga penituaro ca niirã wãme:ca nii jʉogʉ Simón, ñucã cʉ̃ra Pedro ca wãme

cʉtigʉ,cʉ̃ yee wedegʉ Andrés,Zebedeo puna, Santiago, cʉ̃ yee wedegʉ Juan,3 Felipe,Bartolomé,Tomás,yʉMateo, Romamaquẽre wapa jee bojari majʉ ca

niiricʉ,Alfeo macʉ̃ Santiago,Tadeo,4 Zelote yaa puna macʉ̃ Simón,Judas Iscariote, jiro Jesús're ca wedejãa buiyee

cõapʉ.Jesús cʉ̃ buerãre cʉ̃ ca doti cojorique(Mc 6.7; Lc 9.1-6)

5 Jesús jãa cʉ̃ buerã pʉa amopeti, dʉpore pʉagapenituaro ca niirãre o biro ĩi majiocãri, jãaretiicojo cojowi:

—Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirã cʉ̃ja ca niirimacãrire, ñucã Samaria yepa macã macãri cãare,

waaticãña. 6 Israel yaa pooga macãrã, oveja camaa wijia yairicarãre biro ca niirã peere waarãja.7Noo mʉja ca waari taberi cõro, “Mee, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca doti niiri cuu eacã doo,” cʉ̃jare ĩiwedeya. 8 Ca diarique cʉtirãre cʉ̃jare diariqueametʉene, ca bii yairicarãre cʉ̃ja ca cati tuaro tii,cami boarique ca diarique cʉtirãre catio, wãtĩarecõa wiene, tiiya. Mʉja atere tii maji tutuariquerewapa maniro mʉja ñeewʉ. To biri to biiro mʉjaca tiirijere wapa jãiticãña.

9 ”Mʉja wẽñarica daare mʉja ca yoori poareoro, plata, cobre ʉnora, jee jãa waa, 10 wajopoaʉnora, juti mʉja ca wajoa jãñape ʉnora, dʉpo jutimʉja ca wajoape ʉnora, ñucã tuericagʉ ʉnora,jee waaticãña. Paderi majʉa tee wapara baariqueeca eco majimi. 11 Jĩcã macã, pairi macã ʉnore,peti macãacã ʉnore, earã, bojocʉ ca añugʉ ʉnoreamari, cʉ̃ yaa wiira niicãña. Apero mʉja ca waarirʉmʉpʉ tii wiire witiya. 12 Wiire jãa waarã, tiiwii macãrãre añu doti jãa eaya. 13 Tii wii macãrãteere ca boorã ʉno cʉ̃ja ca niijata, añuro ni-irique cʉ̃jare mʉja ca boo jãarije mʉja ca boororebirora cʉ̃jare biirucu. Teere ca bootirã cʉ̃ja caniijata, mʉja peera añuro niirique yai nʉcãtirucu.14 Mʉjare booti, mʉja ca wederijere tʉorʉgati,cʉ̃ja ca biijata, to cõrora tii wiire, tii macãre, witiwaarã, jita mʉja dʉpore ca niirijere paa bate cũu,waacoarãja. 15 Yee méé mʉjare yʉ ĩi: ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca ĩa bejeri rʉmʉ caniiro, tiimacãmacãrãSodoma, Gomorra macãri macãrã ñañaro cʉ̃ja catamʉoricaro ametʉenero, ñañaro tamʉorucuma.

Ñañaro cʉ̃ja ca tiirʉga nʉnʉjeepe16”Ĩaña. Ovejare biro ca niirãre,macãnʉcʉ̃ yaia

ca uwiorã* watoapʉre mʉjare yʉ tiicojo. To biriaña cʉ̃ ca biirore biro ca bii majirã niiña. Biipacarã, búá cʉ̃ ca biirore biro ñañarije ca tiitirãniiña. 17Bojoca catiri niiña, ʉparã pʉtopʉmʉjarejee waa, nea poo juu buerica wiijeripʉra mʉjarebape, 18ñucã yʉ yee jʉori, macãri ʉparã pʉtoripʉ,wiorã pʉtoripʉ mʉjare jee waarucuma. To birocʉ̃ja ca tiiro, yʉ yee maquẽre wiorãre, ɄmʉrecoPacʉre ca majitirãre, mʉja wederucu. 19 Mʉjareñeeri, ʉparãpʉre mʉjare cʉ̃ja ca tiicojoro, mʉjaca ĩipere, “¿Do biro mani ĩirãti?” ĩi tʉgoeñariquepaiticãña. Mʉja cawedepa tabe ca earo, ɄmʉrecoPacʉ mʉja ca wedepere mʉjare majiorucumi.20 Mʉja méé mʉja wederucu. Mʉja Pacʉ yʉʉAñuri Yeri, mʉjapʉre ñaajãa nʉcãri, mʉjare wedebojagʉ ĩirucumi.

* 10:16 Lobos: Ca bojoca ñañarãre ĩigʉ cʉ̃ ca ĩirica wãme nii. Lc 10.3.

Page 17: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 10:21 14 SAN MATEO 11:221 ”Cʉ̃ yee wedegʉ, cʉ̃ yee wedegʉrena cʉ̃ja

ca jĩa cõaro tii, cʉ̃ pacʉ cʉ̃ macʉ̃rena wedejãabuiyee cõacã, ñucã cʉ̃ja puna cãa cʉ̃ja pacʉarenaĩa junari, cʉ̃jare cʉ̃ja ca jĩa cõaro tii, tiirucuma.22 Yʉ yee jʉori, niipetirã mʉjare ĩa tutirucuma.To biro ca biirije watoara ca tʉgoeña bayi yapanonʉcãcãgʉa, ametʉarucumi. 23 Ñucã jĩcã macãreñañaro mʉjare tiirʉgarã cʉ̃ja ca nʉnʉjata, apemacã pee duticoarãja. Yee méé mʉjare yʉ ĩi.Israel yepa macã macãrire mʉja ca waa yujupetitirora, yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃, yʉ eacãdoorucu.

24 ”Jĩcʉ̃ bueri majʉ peera, cʉ̃re ca buegʉametʉeneromajitimi. Ñucã jĩcʉ̃ pade coteri majʉpeera, cʉ̃ ʉpʉ ametʉenero niitimi. 25 Ca buegʉa,cʉ̃re ca buegʉ cʉ̃ ca biirore biropʉ cʉ̃ ca bii earoañu. Ca pade coteri majʉ cãa, cʉ̃ ʉpʉre biropʉcʉ̃ ca bii earo añu. Wii ʉpʉrena, “Beelzebú”†cʉ̃ja ca ĩicãjata, cʉ̃ yaa wii macãrã pee docareametʉenero ĩicuma.

¿Ñirure ca uwipe to niiti?(Lc 12.2-9)

26 ”Bojocarena uwiticãña. Jĩcã wãme ʉno peerajĩcãrãra majirique, majiña manirijera biicã yeri-jãa waa, ca biirije mani. Ñucã yaioropʉ ca niirijecãa, majiña manirijera biicã yerijãa waa, biiti.27 Yaioropʉ mʉjare yʉ ca ĩirijere paʉ cʉ̃ja ca tʉocojoropʉ wede bateya. Ñucã mʉja wadorena yʉca ĩirije cãare, wiijeri jotoapʉ mʉa peari, acarobui wede bateya.

28 Upʉre ca jĩa cõarãrena uwiticãña. Maniyeripʉra jĩa cõa majiticuma. Upʉre, mani yeripʉcãare, pecame ca ʉ̃ʉ yerijãatiri pecamepʉ ca joecõagʉ pee docare uwiya.‡ 29 ¿Jĩcã tiiacã, wapatiirica tii wapara pʉarãpʉ miniare to noniñamaniti? To ca bii pacaro, mʉja Pacʉ cʉ̃ cabootijata, jĩcʉ̃ ʉno peera ñaacoa, biitima. 30 Cʉ̃a,mʉja cãare, mʉja dʉpʉga maquẽ poare tii daaricõrorena cʉ̃ ca cõo peotiriquepʉ cʉocãmi. 31 Tobiri uwiticãña. Mʉja, paʉ minia ametʉenero cawapa cʉtirã mʉja nii.

Jesucristo yeere bojocare ca wederã(Lc 12.8-9)

32 ”No ca boogʉ yʉre ca tʉo nʉnʉjeegʉ yʉ yeemaquẽre bojocare cʉ̃ ca wedejata, yʉ cãa, yʉPacʉ ʉmʉreco tutipʉ ca niigʉre, cʉ̃re yʉ wedebojarucu. 33 Bojoca cʉ̃ja ca tʉo cojoro, “Jesús'reyʉ majiti” ca ĩigʉra, yʉ cãa, “Cʉ̃re yʉ majiti” yʉĩirucu, yʉ Pacʉ ʉmʉreco tutipʉ ca niigʉre.

Jesús, dica watiricaro ca tiigʉ(Lc 12.51-53; 14.26-27)

34 ” “Ati yepare añuro niiriquere jee doogʉbiijacupi,” yʉre ĩi tʉgoeñaticãña. Añuro niiriquejee doogʉ méé yʉ biiwʉ. Añuro jĩcãri mena ca niimajiña manirije peere jee doogʉ yʉ doowʉ.35 “Jĩcʉ̃ ʉmʉ, cʉ̃ pacʉrena ĩa juna,

cõ macõ cõ pacorena ĩa juna,cõ macʉ̃ nʉmo cõ mañicõrena ĩa juna,

cʉ̃ja ca biipere jee doogʉ yʉ doowʉ.36To biri cʉ̃ja ca niiro cõrorena cʉ̃jare ca ĩa tutirã,

cʉ̃ja yaarãra niirucuma.”§37 Yʉre cʉ̃ ca mairo ametʉenero, cʉ̃ pacʉre, cʉ̃pacore ca maigʉa, yʉ yeere tii nʉnʉjee majitimi.Ñucã yʉre cʉ̃ camairo ametʉenero cʉ̃ macʉ̃re, cʉ̃macõre, camaigʉa, yʉ yeere tii nʉnʉjeemajitimi.38Yʉ yee jʉori, ñañaro tamʉo ca bii nʉnʉjeetigʉa,yʉ yeere tii nʉnʉjee majitimi. 39 Cʉ̃ ca cati niiri-jere ca maigʉa, cʉ̃ ca catipere bʉatirucumi. Yʉyee jʉori, ñañaro ca tamʉo yaigʉa, cʉ̃ ca caticõaniipere bʉarucumi.

Mani ca wapa taape(Mc 9.41)

40 ”Añuro mʉjare ca ñeegʉa, yʉrena ñeegʉ ti-imi. Yʉre ca ñeegʉa, yʉre ca tiicojo cojoricʉrena*ñeegʉ tiimi. 41 Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wedejʉgueri majʉre, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wedejʉgueri majʉ cʉ̃ ca niiro macã, añuro ca jãibocagʉa, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimajʉ cʉ̃ ca wapa taaro cõrora wapa taarucumi.Ñucã ca añugʉre añugʉ cʉ̃ ca niiro macã, añurocʉ̃re ca jãi bocagʉa, añugʉ cʉ̃ ca wapa taarocõrora wapa taarucumi. 42 Yee méé mʉjare yʉ ĩi:No ca boogʉ, yʉre ca tʉo nʉnʉjeerãmenamacʉ̃repetoacã ca oco tĩagʉa, jĩcʉ̃ yʉre ca tʉo nʉnʉjeerãmenamacʉ̃re cʉ̃ ca tiirije ca niiro macã, tee wapawapa ñeetigʉra tua, biitirucumi—jãare ĩiwi Jesús.

11Jesús, to biri bojocare Uwo Coeri majʉ Juan(Lc 1.17; 7.18-35)

1 Jesús, jãa cʉ̃ buerã pʉa amo peti, dʉporepʉaga penituaro ca niirãre wede majio yapano,too ca niiricʉ Galilea yepa macã macãripʉ cʉ̃jarebue majio, añurije quetire wede, tii yujugʉ waa-coawi.

2Uwo Coeri majʉ Juan tia cũurica wiipʉ niigʉ,Cristo cʉ̃ ca tii niirijere queti tʉori, cʉ̃ buerãmenamacãrã pʉarãre:

† 10:25 “Wãtĩa wiogʉ,” ĩirʉgaro ĩi. ‡ 10:28 Ʉmʉreco Pacʉ. § 10:36 Mi 7.6. * 10:40 Ʉmʉreco Pacʉ.

Page 18: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 11:3 15 SAN MATEO 11:253 —¿Mʉra mʉ niiti, “Mesías doorucumi” cʉ̃ja

ca ĩiricʉ? ¿Ména apĩre jãa yuerãtiqué? —ĩi jãiñadotigʉ tiicojo cojoupi.

4 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉwi:

—Waari, mʉja ca ĩarijere, mʉja ca tʉorijere,Juan're wede dooya. 5 Ca ĩatirã ĩama; upa yuriricãa waa majima; ca cami boamiricarã cʉ̃ja diari-quere ametʉene ecoma; ca tʉotirã cãa tʉocoama;ca bii yairicarã cãa cati tuama; ñucã ca boo pacarãcãa, añurije quetire wede ecoma. 6 ¡Ʉjea niiña, yʉyee jʉori ca tʉgoeña maa wijiatigʉa! Cʉ̃re ĩi wededooya —ĩiwi Jesús.

7 Juan buerã cʉ̃ja ca waaro jiro, Juan yeemaquẽre bojocare o biro ĩi wede jʉo waawi Jesús:

—¿Ñeere ĩarã waarã, ca yucʉ maniri yepapʉmʉja waari? ¿Jĩcã wãjo wino ca paa puurijemena ca yugui nucũri wãjore ĩarã waarã mʉjabiiri? 8Teeméére ĩarãmʉja ca biijata, ¿Ñeere ĩarãwaarã mʉja biiri? ¿Jĩcʉ̃, añurije ca juti jãñagʉreĩarãwaarãmʉjawaari? Mʉjamaji. Bojoca añurijeca juti jãñarã, wiorã yaa wiijeripʉ niima. 9 Todocare ¿ñee peere ĩarã waarã mʉja waari? ¿Jĩcʉ̃Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majʉreĩarã waarã mʉja biiri? Cʉ̃ petire ĩarã waarãmʉja biijacupa. Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wedejʉgueri majʉ ametʉenero ca niigʉre ĩarã mʉjabiijacupa. 10 Ʉmʉreco Pacʉ wederiquepʉ: “Yʉyee quetire wederi majʉre mʉ jʉguero cʉ̃re yʉtiicojo, mʉre cʉ̃ maa queno yuejato ĩigʉ,”* cʉ̃jaca ĩi owaquĩricʉra niimi Juan.

11 ”Yee méé mʉjare yʉ ĩi: Jĩcʉ̃ ʉnopeeraati yepapʉ ca baʉaricʉ, Uwo Coeri majʉ Juanametʉenero ca nii majuropeegʉ maniupi. Toca bii pacaro, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiritabepʉra watoa macʉ̃ ca niigʉra, Juan ametʉen-ero ca nii majuropeegʉ niimi. 12Uwo Coeri majʉJuan cʉ̃ ca niirica tabe mena, to biri mecʉ̃pʉmena Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niirije, ñañaroca tamʉorije watoara bii nʉnʉa waa. Teere catʉorʉgatirã, teere tii yaiorʉgamima. 13ɄmʉrecoPacʉ yee quetire wede jʉgueri maja niipetirã, tobiri doti cũurique, cʉ̃ja ca wede jʉguerique Juanmenara bii yapano eaupa. 14 Yʉ ca ĩirijere díá-macʉ̃ mʉja ca tʉorʉgajata, Juan, Ʉmʉreco Pacʉyee quetirewede jʉguerimajʉ, “Elías doorucumi”cʉ̃ja ca ĩiricʉra niimi. 15 Ca amoperi cʉtirã tʉoyayʉ ca ĩirijere.

16 ”¿Ñee mena ati cuu macãrã bojocare yʉĩi cõoñabogajati? Wimarã macã yepapʉ† epeduwirã, cʉ̃ja mena macãrãre o biro ca ĩi acaro buiduwirãre biro niima:17 “Tõrogare jãa putimijãwʉ,

mʉja pea mʉja bajatijãwʉ;boori bajare jãa bajamijãwʉ,

mʉja pea mʉja otitijãwʉ,”ca ĩi ameri acaro bui duwi yujurãre biro niima.18 Juan baati, ʉje ocore‡ jiniti, ca biigʉ dooupi.§Teerena cʉ̃ja pea “Ca wãtĩ jãa ecoricʉ niimi,” cʉ̃reĩima. 19 Jiro yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃, baa,jini ca tiigʉ yʉ doowʉ. Teerena cʉ̃ja pea, “Ca baapacagʉ, ca cũmu paigʉ, ñañarã mena macʉ̃, ñucãRoma maquẽre wapa jee bojari maja mena macʉ̃niimi,” yʉre ĩima. Biiropʉa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ camajirijea tee ca tii niirije menapʉ bii bau nii ĩño—ĩiwi Jesús.

Ca ametʉene nʉcãri macãri(Lc 10.13-15)

20To cõrora Jesús, paʉ peti ca ĩa ñaañamanirijecʉ̃ ca tii bau nii ĩñorica macãri macãrã, teereĩa pacarã tʉgoeña yeri wajoari, Ʉmʉreco Pacʉrecʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeetirije jʉori, o biro ĩi tuti jʉowaawi:

21 —¡Abé nija, Corazín, Betsaida ñañaro petimʉja biirucu! Mʉja watoare, ca ĩa ñaaña manir-ije yʉ ca tii bau niiriquere Tiro, Sidón macãrimacãrã peere yʉ ca tii bau nii ĩñojata, meetĩrʉmʉpʉra ñañaro cʉ̃ja ca tiiriquere, ñañarobii tʉgoeñarique pai, tʉgoeña yeri wajoa, bi-ibojacupa. 22 “Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa bejerirʉmʉ ca niiro, Tiro, Sidón macãrã ametʉeneroñañaro mʉja tamʉorucu,” mʉjare yʉ ĩi. 23 MʉjaCapernaúm macãrã, ¿“Ʉmʉreco tutipʉ jãa amimʉa waa ecorucu,” mʉja ĩi tʉgoeñati? “Ca ʉ̃cʉ̃ariopere ca ʉ̃cʉ̃a majuropeeri tabepʉ mʉja cõaduwio ecorucu. Mʉja watoare ca ĩa ñaaña manir-ije yʉ ca tii bau niiriquere, Sodoma macãrã peeretii bau nii ĩñorique to ca niijata, ati rʉmʉripʉcãare niicãbocuma. 24 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ caĩa bejeri rʉmʉ ca niiro, Sodoma yepa macãrãametʉenero, ñañaromʉja tii ecorucu,” mʉjare yʉĩi —ĩiwi Jesús.

Yʉ mena doori yerijãaña(Lc 10.21-22)

25 Tii rʉmʉrire o biro ĩiwi Jesús:—Añuro mʉre yʉ ĩi nʉcʉ̃ bʉo Cáacʉ, ati

ʉmʉreco, ati yepa Ʉpʉre, ca majirãre, ca tʉgoeñapuorãre, mʉ ca yaioriquere watoa macãrã peere

* 11:10 Mal 3.1. † 11:16 Macã decomacã macã yepa, apeye noniri maja cʉ̃ja ca niiri tabe. ‡ 11:18 Vino. § 11:18 Lc1.21.

Page 19: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 11:26 16 SAN MATEO 12:21mʉ ĩño. 26 Ʉ̃gjá, Cáacʉ, o birora ca biiro mʉboowʉ.

27 ”Yʉ Pacʉ, niipetirijepʉrena yʉre tiicojowi.Jĩcʉ̃ ʉno peera, cʉ̃ Macʉ̃ yʉ ca niirijere majitima.Yʉ Pacʉ wado majimi. Ñucã jĩcʉ̃ ʉno peera, yʉPacʉ cʉ̃ ca niirijere majitimi. Yʉ cʉ̃ Macʉ̃, to biricʉ̃ Macʉ̃ yʉ ca boorã wadore cʉ̃ja ca majiro yʉ catiirã wado, majima.

28 ”Yʉ mena pee dooya mʉja niipetirã, mʉjapaderiquere juti, tʉgoeñarique pai, ca biirã. Yʉ,mʉja ca yerijãaro mʉjare yʉ tiirucu. 29 Yʉ cadotirijere tii nʉnʉjee, yʉ ca biirique cʉtirijereĩa cõo, tiiya. Yʉa, ca bojoca añugʉ, ca yeripato wãcãtigʉ, yʉ nii. To biro biirã, mʉja cacati niirijepʉ yerijãarique mʉja bʉarucu. 30 Yʉca dotirijea, yʉ ca biirore biro mʉjare yʉ ca biidotirijea, popiye méé nii —ĩiwi Jesús.

12Yerijãarica rʉmʉ Wiogʉ(Mc 2.23-28; Lc 6.1-5)

1 Tii rʉmʉrire Jesús, yerijãarica rʉmʉ ca niiro,oteriquewatoarewaa nʉnʉawaawi. Jãa, cʉ̃ buerãpea queyama ĩirã, trigore tune jeeri jãa baawʉ.2 Teere ĩari, fariseos pea o biro ĩiwa Jesús're:

—Ĩaña. Mʉ buerã yerijãarica rʉmʉre ca tiidotitirijere tiima —ĩiwa.

3 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, cʉ̃ pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉwi:

—¿Mʉja, jĩcãti David, cʉ̃ mena macãrã menaqueyama ĩigʉ cʉ̃ ca tiiriquere mʉja bue ñaatiti?4 Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ jãa waari, ɄmʉrecoPacʉ yee cʉ̃ja ca jee dica woorique pan're,* cʉ̃,cʉ̃ mena macãrã cãa, cʉ̃ja ca baatipe ʉnorena,paia wado cʉ̃ja ca baarijerena baaupa. 5 ÑucãMoisés cʉ̃ ca doti cũurique, “Paia ñañarije tiirãméé tiima, ɄmʉrecoPacʉ yaawiipʉre, yerijãaricarʉmʉrena cʉ̃ja ca yerijãaticãjata cãare,” ¿Ca ĩiri-jeremʉja bueñaatiti? 6“AnoraɄmʉreco Pacʉ yaawii ametʉenero ca nii majuropeegʉ yʉ nii,” mʉ-jare yʉ ĩi. 7 Ate: “Mʉjare yʉ ca boo jãarijea, ca ĩamairã mʉja ca niipe pee nii, waibʉcʉrã jĩari mʉjaca joe mʉenerucurijere yʉ booti,” ca ĩirijere mʉjaca tʉo puocãjata,† ñañarije ca tiitirãrena, ñañaromʉja tiitibocu. 8 To biri yʉ, Ca Nii MajuropeegʉMacʉ̃a, yerijãarica rʉmʉre ca doti majigʉ yʉ nii—cʉ̃jare ĩiwi.

Ca amo bʉʉricʉre Jesús cʉ̃ ca catiorique(Mc 3.1-6; Lc 6.6-11)

9To ca niiricʉ waagʉ, tii tabemacãwii, nea poojuu buerica wiipʉ jãa waawi. 10 Tii wiipʉre niiupijĩcʉ̃, ca amo bʉʉricʉ. “¡Do biro cʉ̃ ca tiiro cʉ̃remani wedejãarãti!” ca ĩi niirã niiri, o biro cʉ̃re ĩijãiñawa Jesús're:

—¿Judíos cʉ̃ja ca yerijãari rʉmʉrena ca di-arique cʉtirãre to catio doticãti?‡ —ĩiwa.

11 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉwi:

—¿Nii mʉjamenamacʉ̃, jĩcʉ̃ oveja ca cʉogʉ, cʉ̃yʉʉ oveja yerijãarica rʉmʉrena opepʉ cʉ̃ ca ñaa-jãacoaro, jĩcãtora waari, cʉ̃re cʉ̃ ami mʉenetiti?12 Bojocʉ pee doca oveja ametʉenero wapa cʉ-timi. To biri yerijãarica rʉmʉrire añurijere tiidoti —ĩiwi.

13 To biro ĩi, ca amo bʉʉricʉre o biro cʉ̃re ĩiwi:—Mʉ amore juu pooya—ĩiwi. To biro cʉ̃ ca ĩiro,

cʉ̃ pea cʉ̃ amore cʉ̃ ca juu poorora, ape amorebiro añuri amo tuawʉ. 14 To biro cʉ̃ ca tiiro ĩarã,fariseos pea witi waari, Jesús're cʉ̃ja ca jĩapereameri wede peni jʉo waaupa.

Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca beje amiricʉ15Tobiro cʉ̃ja ca ĩi niirijeremajiri, Jesús pea too

ca niiricʉ waacoawi. Paʉ bojoca cʉ̃re nʉnʉ waa,cʉ̃ pea ca diarique cʉtirã niipetirãre catiori, 16 cʉ̃yee maquẽre “Paʉ cʉ̃ja ca tʉoropʉ wedeticãña,”cʉ̃jare ĩiwi. 17 Ate pea Ʉmʉreco Pacʉ yee quetirewede jʉgueri majʉ Isaías, o biro cʉ̃ ca ĩiquĩriquecʉ̃ ca ĩiricarore biro to biijato ĩiro biiwʉ:18 “Ani niimi yʉre pade bojari majʉ, yʉ ca beje

amiricʉ, yʉ ca maigʉ, cʉ̃ ca tii niirijere yʉca ĩa ʉjea niigʉ.

Yʉ Yerire cʉ̃re yʉ tiicojorucu. Cʉ̃ pea bo-joca poogaari niipetirãpʉre añurije que-tire wederucumi.

19Ameri tuti, acaro bui, ĩitirucumi.Jĩcʉ̃ ʉno peera wiijeri watoa macã maaripʉ cʉ̃ ca

wederijere tʉotirucuma.20 Ca tʉgoeña bayitirãre, ñucã wãma ca tʉo maji

jʉo doorã cãare, “To birora cʉ̃ja biicãjato,”ĩitirucumi.

Añurije pee wado ca bii ametʉa nʉcãropʉ tiinemo yerijãarucumi.

21 Bojoca poogaari cõrora, ‘Cʉ̃ ca ĩirore biromanire tii nemorucumi,’ ĩi yue niiru-cuma,” cʉ̃ ca ĩirique.§

* 12:4 Pan consagrado para Dios. † 12:7 Os 6.6. ‡ 12:10 Judíos cʉ̃ja ca yerijãarica rʉmʉa viernes're muipũ cʉ̃ca ñaajãa waari tabe bii jʉo, ñucã sábado peera muipũ cʉ̃ ca ñaajãa waari tabe peti. § 12:21 Is 42.1-4.

Page 20: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 12:22 17 SAN MATEO 12:42Jesús, to biri Beelzebú(Mc 3.19-30; Lc 11.14-23; 12.10)

22 Jĩcʉ̃ ʉmʉ ĩati, wedeti, ca biigʉ ca wãtĩ jãaecoricʉre Jesús pʉto cʉ̃re ami dooupa. Jesús pea,cʉ̃ ca ĩaro tii, cʉ̃ ca wedero tii, cʉ̃re tii catiowi.23 To biro cʉ̃ ca tiiro, niipetirã bojoca do biro peeĩi majiticã, o biro ĩiwa:

—¿Ania, David Pãramira cʉ̃ niigajati? —ĩiwa.24 To biro cʉ̃ja ca ĩirijere tʉori, fariseos pea o

biro ĩiwa:—Ania Beelzebú,* wãtĩa wiogʉmajuropeera cʉ̃

ca yeri tutuarijere cʉ̃ ca tiicojoricʉ niiri, wãtĩarecõa wiene majimi —ĩiwa.

25 Jesús pea to biirije cʉ̃ja ca ĩi tʉgoeñarijere camajicãgʉ niiri, o biro cʉ̃jare ĩiwi:

—Jĩcã yepa macãrãra cʉ̃ja majuropeeracamotaticãri cʉ̃ja ca ameri ĩa juna niijata, cʉ̃jamajuropeera ameri jĩa peticã yai waacuma. Ñucãjĩcã macã macãrãra, jĩcã wii macãrãra, cʉ̃jaca ameri ĩa juna niijata, añuro nii majiticuma.26 To birora Satanás cãa, Satanás'rena cʉ̃ ca cõawienecãjata, cʉ̃ majuropeera camotatigʉ tiimi.¿To biro cʉ̃ ca tiijata, do biro pee tiicãri, to biroracʉ̃ doti tutuacõa nii majibogajati? 27 “Mʉja,Beelzebú cʉ̃ ca yeri tutuarije mena wãtĩare cõawienemi,” yʉre mʉja ĩi. To biro to ca biijata,mʉja ca buerijere ca tʉo nʉnʉjeerã peera, ¿ñirucʉ̃ tiicojoti, wãtĩare cʉ̃ja ca cõa wiene tutuamajipere? To biri cʉ̃jara bii ĩñocãma, no caboorora mʉja ca ĩi maa wijiarijere.† 28 ɄmʉrecoPacʉ yʉʉ Añuri Yeri jʉori, wãtĩare yʉ ca cõawienejata, “Mee, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiritabe mʉjapʉre ea yerijãa,” ĩirʉgaro bii. 29 ¿Jĩcʉ̃ʉno, jĩcʉ̃ ca tutuagʉre cʉ̃ ca jia dopo jʉotijata,do biro tiicãri cʉ̃ yaa wiire jãa waari, cʉ̃ yeere cʉ̃jee duti majibogajati? Cʉ̃re jia dopocã jʉoripʉdoca, cʉ̃ yeere jee duti majibocumi. 30 Yʉ menaca niitigʉa, yʉre ca junagʉ niimi. Yʉ mena ca jeeneotigʉa, no ca boorora ca dee batecãgʉ niimi.31 To biri mʉjare yʉ ĩi: Ʉmʉreco Pacʉ, bojocañañarije cʉ̃ja ca tiirije niipetirore, ñañarijecʉ̃ja ca ĩirije niipetirore, acoborucumi. AñuriYerire ñañaro ca ĩi tutigʉ docare, acobotirucumi.32 No ca boogʉ, yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃re,ñañarije cʉ̃ ca ĩimijata cãare, to biro cʉ̃ caĩiriquere acobocãrucumi Ʉmʉreco Pacʉ. AñuriYerire ñañarije ca ĩi tutigʉ docare, ati cuu cãare,

to biri ati yepare cʉ̃ ca wajoaro jiro macã cuupʉcãare, to biro cʉ̃ ca ĩiriquere acobotirucumi.

Yucʉgʉre tiigʉ dica mena ĩa majirique nii(Lc 6.43-45)

33 ”Yucʉgʉ añuricʉ to ca niijata, añurije dicacʉtirucu. Ñañaricʉ to ca niijata, ñañarije dicacʉtirucu. Yucʉre ca dica mena ĩa majirique nii.34 ¡Añaa punaa! Mʉjapʉra ñañarã niicã pacarã,¿do biro pee biicãri, añurije mʉja ĩibogajati?Yeripʉ ñañarije tʉgoeñariquerena wede, ʉjero.35 Bojocʉ ca añugʉ, añurije wedemi, cʉ̃ yeripʉreañurije ca niiro macã. Ñañagʉ cãa, ñañarijewedemi, cʉ̃ yeripʉre ñañarije ca niiro macã. 36Tobiri o biro mʉjare yʉ ĩi: Ʉmʉreco Pacʉ bojocarecʉ̃ ca ĩa bejeri rʉmʉ ca earo, niipetirãpʉra no caboorije docuorije cʉ̃ja ca ĩirica wãmeri cõrorenacʉ̃re wederucuma. 37 Mʉja ca wederije jʉorira,“Ca ñañarije manirã,” ĩi eco, tee jʉorira ñañaro tiieco, mʉja biirucu —ĩiwi Jesús.

Jonás cʉ̃ ca bii ĩño jʉguerique(Mc 8.12; Lc 11.29-32)

38 To biro cʉ̃ ca ĩiro, jĩcãrã fariseos, to biri doticũuriquere ca jʉo buerãmenamacãrã, o biro ĩiwaJesús're:

—Buegʉ, jĩcã wãme, ca bii ĩñori wãmemʉ ca tiibau niirijere jãa ĩarʉga‡ —ĩiwa.

39 To biro cʉ̃ja ca ĩiro o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉwiJesús:

—Anija bojoca ñañarã Ʉmʉreco Pacʉre ca tʉonʉnʉjeetirã, jĩcã wãme ca ĩa ñaaña manirije tiibau niiriquere jãima. To biro cʉ̃ja ca ĩimijatacãare, jĩcã wãme ʉno peera, Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire wede jʉgueri majʉ Jonás cʉ̃ ca biiriqueametʉeneropʉra, ca ĩa ñaaña manirije tii bau niiĩño ecotirucuma. 40 Jonás itia rʉmʉ, itia ñami,wai paigʉ paa totipʉ cʉ̃ ca jãñaricarore birorayʉ, ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃ cãa, yʉre cʉ̃ja cayaa cõaro ca bii yairã cʉ̃ja ca niiri tabepʉre itiarʉmʉ, itia ñami niiri jiro yʉ cati tuacoarucu ñucã.41Nínivemacãrã, ati cuumacãrãreɄmʉreco Pacʉcʉ̃ ca ĩa bejeri rʉmʉ ca niiro cati tuari, ñañaromʉjare tiirucuma. Nínive macãrã, Jonás cʉ̃ cawederijere tʉo, ñañaro cʉ̃ja ca tiiriquere tʉgoeñayeri wajoari, Ʉmʉreco Pacʉ peere tʉo nʉnʉjee-upa. Ano ca niigʉ pea, Jonás ametʉenero caniigʉ niimi. 42 Ñucã jõcʉ̃ jiro macã yepa macõʉpo niiquĩrico cãa, ati cuu macãrãre cʉ̃ ca ĩa

* 12:24 Beelzebú. Wãtĩa wiogʉ. Hebreos, cananeos yʉʉ jʉ̃guẽ Baal're, Baal-zebub “becoa ʉpʉ” ĩirã cʉ̃ja caĩirica wãme niiupa. 2R 1.2-3. † 12:27 Cʉ̃jara niicãrucumamʉjare ca ĩa bejerã. ‡ 12:38 “Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca tiicojo cojoricʉra mʉ ca niirijere ca bii ĩñori wãmere mʉ ca tiiro jãa ĩarʉga.”

Page 21: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 12:43 18 SAN MATEO 13:17bejeri rʉmʉ ca niiro cati tuari, ñañaro mʉjaretiirucumo. Cõa, ca yoaropʉ macõra dooupo, Sa-lomón cʉ̃ camajirijere tʉorʉgo. Ano ca niigʉ pea,Salomón ametʉenero ca majigʉ yʉ ca niimijatacãare, yʉre mʉja tʉo juna.

Wãtĩ yeri cʉ̃ ca tua earije(Lc 11.24-26)

43 ”Jĩcʉ̃ wãtĩ bojocʉpʉre ca niiricʉ witi waarijiro, ca bopori yeparipʉ waa yujucumi, cʉ̃ cayerijãa niipa tabere ama yujugʉ. Cʉ̃ ca bʉatijata,o biro ĩi tʉgoeñacumi: 44 “¡Agó nija! Yʉ yaawii, yʉ ca witi weorica wiipʉra yʉ tua waarucuñucã,” ĩicumi. Tua eagʉ, ca bojoca maniri wiireañuro woa batecã, añuro quenocã, tiirica wiirebiro cʉ̃re ĩacumi. 45 To biri waa, aperã wãtĩa,cʉ̃ ametʉenero ñañarã petire jĩcã amo peti, apeamore pʉaga penituaro ca niirã peti cʉ̃jare jʉoneo, cʉ̃ja mena jĩcãri cʉ̃pʉre niirã jãa waacuma.To biri jʉguero cʉ̃ ca biiricaro ametʉeneropʉñañaro tamʉocumi. O biriwãmera cʉ̃jare biirucu,anija bojoca ñañarãre —ĩiwi Jesús.

Jesús paco, to biri cʉ̃ bairã(Mc 3.31-35; Lc 8.19-21)

46 Ména Jesús bojocare to biro cʉ̃ ca ĩi wedeniirora, cʉ̃ paco, cʉ̃ bairã, cʉ̃ mena wede penirʉ-garã dooupa. Macãpʉra cʉ̃ja ca tua nʉcãro macã,47 jĩcʉ̃ Jesús're o biro ĩi wedewi:

—Mʉ paco, mʉ bairã, mʉ mena wede penirʉ-garã, õo macãpʉ yue nucũjãwa —ĩiwi.

48 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea cʉ̃re ca wedegʉeagʉre o biro cʉ̃re ĩi yʉʉwi:

—¿Ñiruo cõ niiti yʉ paco? ¿Noa cʉ̃ja niiti yʉbairã? —cʉ̃re ĩiwi. 49To biro ĩi, jãa, cʉ̃ buerã peerejuu pua cojori, o biro ĩiwi:

—Yʉpaco, yʉ bairã, anija niima. 50No ca boorã,yʉ Pacʉ, ʉmʉreco tutipʉ ca niigʉ cʉ̃ ca boororebiro ca tiirã niima, yʉ bai, yʉ baio, yʉ paco, caniirã —ĩiwi Jesús.

13Oteri majʉre cʉ̃ ca ĩi cõoña wederique(Mc 4.1-9; Lc 8.4-8)

1Tii rʉmʉrena Jesús, wiipʉ ca niiricʉ witi waa,ʉtabʉcʉra tʉjaropʉ ea nuu eawi. 2 Paʉ bojocacʉ̃re cʉ̃ja ca nea pooro macã, Jesús pea cũmuapʉea jãa, ea nuu waawi, bojoca pea jita dupariyepapʉra cʉ̃ja ca tua nʉcãro ʉno. 3Toopʉ niicãri,paʉ wãmeri ĩi cõoñarique mena cʉ̃jare wede jʉowaawi. O biro ĩiwi:

—Jĩcʉ̃ oteri majʉ otegʉ waaupʉ. 4 Cʉ̃ otere cʉ̃ca dee bate ote nʉnʉa waaro, ote ape jĩcãgaarimaapʉ ñaaupe. To biro ca biirijere minia eari,baacãuparã. 5 Apeye ʉ̃tã watoa ca jita manijañuropʉ ñaaupe. Tee oterique yoari méé wi-icoaupe. Ca jita ʉje meniroacã ca niiro macã,6muipũ aji mʉa doogʉra, teere aji jĩa batecãupʉ.Nʉcõri manima ĩiro jinicoaupe. 7Apeye oteriquepota watoapʉ ñaaupe. Pota yucʉ pee teere bʉcʉaametʉene, wii bʉato yaiocãupe. 8Apeye oteriquepea añuri jitapʉ ñaaupe. Tee pea añurije wii,bʉcʉa, añurije dica cʉtiupe. To biri jĩcã jaticien'gaari dica cʉtiupe. Ape jati setenta, ape jatitreinta, dica cʉtiupe. 9 Ca amoperi cʉtirã tʉoyayʉ ca ĩirijere —ĩiwi Jesús.

¿Ñee tiiro ĩi cõoñarique to niiti?(Mc 4.10-12; Lc 8.9-10)

10 Jiro jãa, cʉ̃ buerã pea Jesús pʉto pee waa:—¿Ñee tiigʉ bojocare ĩi cõoñarique mena cʉ̃-

jare mʉ wedeti? —jãa ĩi jãiñawʉ.11To biro jãa ca ĩiro, o biro jãare ĩi yʉʉwi Jesús:—Mʉjara, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabe

maquẽ ca majiña manirije ca niimiriquere, mʉjaca majiro mʉjare tiimi. Cʉ̃ja peera to birotiitimi. 12 To biri yʉ yee quetire aperãre cawedemajiogʉra, bʉaro jañuro tʉomajirique cʉ̃retiicojorique niirucu. To biri majiriquere pairocʉorucumi. To biro ca tiitigʉra, petoacã cʉ̃ ca tʉomajimiriquemenapʉra ẽmacãrique niirucu. 13Tobiri ĩi cõoñariquemena cʉ̃jare yʉ wede. Ca ĩacãrãnii pacarã, ca ĩatirãre biro biima. Ñucã ca tʉocãrãnii pacarã, ca tʉotirãre biro tʉo majiti biicãma.14O biro cʉ̃ja ca biirije, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetirewede jʉgueri majʉ Isaías niiquĩricʉ o biro cʉ̃ caĩiquĩricarore biro biiro bii:” “Bʉaro ca tʉocãrã nii pacarã, tʉo puotirucuma.

Bʉaro ca ĩacãrã nii pacarã, ĩa majitirucuma.15 Ati pooga macãrã, cʉ̃ja yeripʉra ca tʉo nʉnʉ-

jeerʉgatirã jeeñacã yai waama.Cʉ̃ja amoperi tiarique cʉocãma.Cʉ̃ja capegaari cãa biarique niicã, to biro

cʉ̃ja ca biitijata,cʉ̃ja cape mena ĩa,

cʉ̃ja amoperi mena tʉo,cʉ̃ja ca cati niirijepʉ teere tʉo puo,

tʉgoeña yeri wajoa, biibocuma,yʉ pea cʉ̃jare yʉ catiobocu.*

16 ”Mʉja, mʉja ca ĩarije cape cʉti, mʉja ca tʉorijeamoperi cʉti, ca biirã pea, ʉjea niiña. 17 Yee méémʉjare yʉ ĩi. PaʉɄmʉreco Pacʉ yee quetire wede

* 13:15 Is 6.9-10.

Page 22: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 13:18 19 SAN MATEO 13:35jʉgueri maja, ca bojoca añurã, mʉja ca ĩarijereĩarʉga, mʉja ca tʉorijere tʉorʉga, biimiupa. Tobiro bii pacarã tʉoti, ĩati, biiupa.

Oteri majʉre cʉ̃ ca ĩi cõoñariquere cʉ̃ ca wedemajiorique

(Mc 4.13-20; Lc 8.11-15)18 ”Tʉoya. Oteri majʉre ĩi cõoñari yʉ ca

wedejãrije o biro ĩirʉgaro ĩi: 19 Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca doti niiri tabe maquẽ quetire tʉo pacarã,ca tʉo puotirã, oterique maapʉre ca ñaariquerebiro niima. Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere cʉ̃jayeripʉ añuro cʉ̃ja ca tʉo ñeemiriqueacãre, Sa-tanás doori, cʉ̃jare ẽmacãmi. 20 Oterique ʉ̃tãwatoapʉ ca ñaarique pea, añurije quetire tʉorã,jĩcãtora ʉjea niirique mena ca tʉo ñeerã ni-ima. 21 Oterique ca nʉcõri mani jañuricarorebirora, cʉ̃ja cãa tʉgoeña tutuatima. Añurijequeti jʉori ñañaro cʉ̃jare ca biirora, ñucã aperãñañaro cʉ̃jare cʉ̃ja ca tiirʉga nʉnʉjeero uwimaĩirãra, to cõrora teere camotaticãma. 22Oteriquepota watoapʉ ca ñaarique pea, añurije quetireañuro tʉo nʉnʉjee pacarã, ati yepa maquẽ peerebʉaro boo tʉgoeña, ñucã pairo apeye cʉtiriquepeere boo ametʉene biima ĩirã, pota watoapʉ cañaariquere, ca dica manirora ca wii biato yaioecoriquere birora biicãma. To biri ate niipetirijecʉ̃ja ca boo tʉgoeñarije pee nii ametʉenema ĩiro,añurije queti peera, cʉ̃ ca otemiriquere ca dicamanirora ca wii bʉato yaioricarore biro cʉ̃jaretii yaiocã. 23 Oterique añuri jitapʉ ca ñaariquepea, añuro dica cʉti, jĩcã jati cien, sesenta, treintaapegaari ca dica cʉtiricarore birora biima, añurijequetire tʉori, añuro ca tʉo nʉnʉjeerã —jãare ĩiwedewi Jesús.

Taa ñañarijere cʉ̃ ca ĩi cõoña wederique24Ape wãme ĩi cõoñari wedewi ñucã Jesús:—Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabea, jĩcʉ̃ cʉ̃

yaa wejepʉre ote añurije ca otericʉre biro nii.25To biro cʉ̃ ca tiimiriquere jĩcʉ̃ cʉ̃re ca ĩa tutigʉ,niipetirã cʉ̃ja ca cãni ditoye eari, trigo watoapʉretaa ñañarijere ote, waacoaupʉ. 26 Jiro, trigo cʉ̃ca oterique wii, bʉcʉa yapano, oo yucʉ nʉcã, cabiiri tabera, taa ñañarije cãa tee watoare wiiupe.27 To biro ca biiro, paderi maja pea tii weje ʉpʉreo biro cʉ̃re ĩirã waauparã: “¡Wiogʉ! Mʉ yaawejere añurije mʉ ca oterique nii pacaro, ¿dobiro biicãri, taa ñañarije cãa to wiijapari?” cʉ̃reĩiuparã.

28 ”To biro cʉ̃ja ca ĩiro, tii weje ʉpʉ pea obiro cʉ̃jare ĩiupʉ: “Jĩcʉ̃ yʉre ca ĩa tutigʉ to birotiijacupi,” ĩiupʉ.

”To biro cʉ̃ ca ĩiro, paderi maja pea o biro cʉ̃reĩi jãiñauparã: “¿Waari, taa ñañarijere jãa ca wẽebatecãro mʉ booti?” ĩiuparã.

29 ”To biro cʉ̃ja ca ĩiro, cʉ̃ pea o biro cʉ̃jareĩiupʉ: “Waaticãña. Taa ñañarijere wẽe batemaĩirã, trigo menara mʉja wẽe batecãbocu. 30 Teemenara jĩcãri to bʉcʉacãjato. Ca dicare jeericatabepʉ trigore ca jeerãre: “ ‘Taa ñañarije peerejee jʉori, upa dotori jiaya, teere joe baterʉgarã.To biro tii yapanoripʉ trigore jeeri, yʉ yaa wiibaarique queno cũurica wiipʉ queno cũuña,’ cʉ̃-jare yʉ ĩirucu,” cʉ̃jare ĩiupʉ tii weje ʉpʉ —ĩiwedewi Jesús.

Mostaza apegare ĩi cõoñari cʉ̃ ca wederique(Mc 4.30-32; Lc 13.18-19)

31Ape wãme ĩi cõoñari wedewi ñucã Jesús.—Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabea, jĩcʉ̃ cʉ̃

wejepʉre mostaza apegaacãre cʉ̃ ca otericarorebiro nii. 32 Niipetirije ote apegaari ametʉeneropetigaacã peti nii pacaro, bʉcʉa waaropʉa, ote,wejepʉre ca niiri yucʉ ametʉenero pairicʉ bʉcʉa.To biri minia tiigʉ dʉpʉripʉre cʉ̃ja die batiriqueno, cʉ̃ja ca tii niirore birora bii —ĩi wedewiJesús.

Ca wauaro ca tiirije mena ĩi cõoñarique(Lc 13.20-21)

33Ati wãme ĩi cõoñari wedewi ñucã Jesús:—Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabea, jĩcõ

nomio trigo wetare itia bapa cõori,† niipetiribʉrʉapʉra to waua peticoajato ĩigo, ca wauaro catiirijere cõ ca ayiarore biro bii —ĩiwi.

Jesús cʉ̃ ca ĩi cõoña wederije(Mc 4.33-34)

34 Ate niipetirore ĩi cõoñarique mena wadoĩiri wedewi Jesús, bojocare. Dije ʉno peerena,ĩi cõoñatigʉra cʉ̃jare wede, tiitiwi. 35 Ate peaɄmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majʉ:“Ĩi cõoñarique mena wado yʉ wederucu.Ʉmʉreco Pacʉ, ati ʉmʉrecore cʉ̃ ca jeeño jʉori

tabepʉra ca majiña manirije ca niiriquerecʉ̃jare yʉ wederucu,”‡

cʉ̃ ca ĩi jʉguericarore biro bii earo biiwʉ.Taa ñañarije maquẽre cʉ̃ ca wede majiorique

† 13:33 8 kilos. ‡ 13:35 Sal 78.2.

Page 23: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 13:36 20 SAN MATEO 13:5836 Jiro Jesús bojocare waarique wui yapano,

waa, wiipʉ jãa waawi. To biro cʉ̃ ca biiro, jãa, cʉ̃buerã pea cʉ̃ pʉtowaari, o biro cʉ̃re jãa ĩi jãiñawʉ:

—Jãare wedeya, do biro ĩirʉgaro to ĩiti, taañañarije wejepʉre ca wiiriquere ĩi cõoñari mʉ cawedejãrije —jãa ĩiwʉ.

37Tobiro jãa ca ĩiro, o biro jãare ĩiwedewi Jesús:—Ote añurijere ca otegʉa, yʉ Ca Nii Ma-

juropeegʉ Macʉ̃ yʉ nii. 38 Oterica yepa pea, atiʉmʉreco nii. Ote añurije pea Ʉmʉreco Pacʉyaarãre ĩiro ĩi; taa ñañarije pea Satanás yaarãreĩiro ĩi. 39 Ca ĩa tutigʉ taa ñañarijere ca otericʉpea Satanás niimi. Ote dicare jeerique pea, atiʉmʉreco ca peti peere ĩiro bii. Ca dicare ca jeerãpea, Ʉmʉreco Pacʉre pade bojari maja§ niima.

40 ”To biri taa ñañarijere jeeri, pecamepʉ joebatericarore birora biirucu, ati ʉmʉreco ca pe-tiro. 41 Yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃, yʉ ca dotiniiri yepare ñañarije tii, aperãre ñañaro cʉ̃ja catiiro tii, ca tii niirã niipetirãre, yʉ jee neo doticojorucu, yʉre ca pade bojari majare. 42 Cʉ̃jarejee neo yapano, pecame ca ʉ̃ʉ yatitiri pecamepʉcõa joerucuma, cʉ̃ja upire baca dʉpo tuu, oti, cʉ̃jaca biipa tabepʉre. 43 To biro cʉ̃ja ca biiri tabere,ca ñañarije manirã pea, muipũ ʉmʉreco macʉ̃rebiro boe bate niirucuma, cʉ̃ja Pacʉ cʉ̃ ca doti niiritabepʉre. Ca amoperi cʉtirã tʉoya yʉ ca ĩirijere.

Ca wapa pacarije yaioropʉ ca niirijere cʉ̃ ca ĩicõoñarique

44 ”Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabea, cawapa pacarijere jĩcã yepapʉ yaio cũuricarore bironii. Jĩcʉ̃ ʉmʉ teere bʉa, ñucã toora teere yaio cũu,bʉaro ʉjea niirique mena waa, cʉ̃ yee apeye ni-ipetirijere noni peticã, tee wapa mena tii yeparewapa tii ami, cʉ̃ ca tiirore birora bii.

Perla mena cʉ̃ ca ĩi cõoñarique45 ”Ñucã Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabea,

jĩcʉ̃, apeye noniri majʉ, perlas añurijere ca amayujugʉre biro nii. 46 To biri jĩcãga bʉaro ca wapapacaricare bʉari, waa, cʉ̃ yee apeye niipetirijerenoni peticã, tee wapa mena tiigare wapa tii ami,cʉ̃ ca tiirore birora bii.

Bapigʉre cʉ̃ ca ĩi cõoñarique47 ”Ñucã Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabea,

jĩcãgʉ bapigʉre dia pairi yaapʉre cõañua cojori-caro, wai cʉ̃ja ca niiro cõrora cʉ̃ja ca yoorore bironii. 48 Bapigʉre wai cʉ̃ja ca jãa dadaro ĩa, waijĩari maja pea, jita dupari yepa pee wee maa waa,añurãre piwʉpʉ jee jãa, ñañarã peera cõañuacã,cʉ̃ja ca tii duwirore biro bii. 49 O biri wãmera

biirucu, ati ʉmʉreco ca petiro. Ʉmʉreco Pacʉpʉto macãrã, niipetiri taberipʉ waari, añurã wa-toare bojoca ñañarãre bojoricaro cʉ̃jare jee dicawoorucuma. 50 Ñañarãra pecame ca ʉ̃ʉ yatitiripecamepʉ cʉ̃jare cõa joerucuma. Bʉaro oti, cʉ̃jaupire baca dʉpo tuu, cʉ̃ja ca biiparopʉre —ĩiwedewi Jesús.

Wãma wãme, bʉcʉ wãme51 To biro ĩi yapano, o biro ĩi jãiñawi Jesús:—¿Ano yʉ ca ĩirije niipetirijeremʉja tʉo puoti?

—ĩiwi.To biro cʉ̃ ca ĩiro, “Ʉ̃gjá Wiogʉ,” jãa ĩi yʉʉwʉ.52 To biro jãa ca ĩiro, o biro jãare ĩiwi Jesús:—Jĩcʉ̃, doti cũuriquere ca jʉo buegʉ, Ʉmʉreco

Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabe maquẽre cʉ̃ ca buejata,wii ʉpʉre biro biimi. Cʉ̃ yaa wii maquẽ cʉ̃ caqueno cũurije wãmare, to biri bʉcʉre, jee wienemajimi —jãare ĩi wedewi Jesús.

Nazaret'pʉ Jesús cʉ̃ ca biirique(Mc 6.1-6; Lc 4.16-30)

53 Jesús atere ĩi cõoña wede yapano, too caniiricʉ waacoawi. 54 Cʉ̃ yaa yepa majuropeepʉreeagʉ, cʉ̃ja yaa wii cʉ̃ja ca nea poo juu bueri wiipʉwaari, bojocare bue jʉo waawi. Too macãrã peateere tʉo, do biro pee ĩi majitima ĩirã:

—¿Ania, ate niipetirije cʉ̃ ca majirijera, noopʉcʉ̃ buejapari? ¿Do biro biicãri, ca ĩa ñaañamanirije tii bau nii majirique cãare cʉ̃ tii majiti?55 ¿Ania, yucʉ pĩiri paderi majʉ José macʉ̃,* ñucãMaría macʉ̃ méé cʉ̃ niiti? ¿Santiago, José, Simón,Judas jãari jũwʉ méé cʉ̃ niiti? 56 ¿Ñucã anomani watoa ca niirã cãa, cʉ̃ bairã romiri méé cʉ̃janiiti? ¿Ate niipetirije cʉ̃ ca majirijere noopʉ cʉ̃bʉajapari? —ameri ĩiwa. 57 To biirije cʉ̃re ca ĩirãniiri, cʉ̃ ca wederijere tʉo nʉnʉjeerʉgatiwa.

To biro cʉ̃ja ca biiro ĩari, Jesús pea o biro cʉ̃jareĩiwi:

—Jĩcʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimajʉre niipetiri taberipʉre cʉ̃re nʉcʉ̃ bʉoma. Cʉ̃yaa macã majurope macãrã, cʉ̃ yaa wii macãrãmajurope pea, cʉ̃re nʉcʉ̃ bʉotima —ĩiwi. 58 Tobiri cʉ̃ ca wederijere díámacʉ̃ cʉ̃re cʉ̃ja ca tʉonʉnʉjeetiro macã, tii macãre niigʉ ca ĩa ñaañamanirijere paʉ tii bau niitiwi.

14Juan're cʉ̃ja ca paa taa cõarique(Mc 6.29; Lc 9.7-9)

§ 13:39 Ángeles. * 13:55 Carpintero.

Page 24: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 14:1 21 SAN MATEO 14:301 Tii rʉmʉrira Galilea yepa wiogʉ Herodes,

Jesús cʉ̃ ca tiirijere cʉ̃ja ca wedero tʉori, 2 cʉ̃reca pade coterãre o biro ĩiupi:

—Cʉ̃a, Uwo Coeri majʉ Juan niiquĩricʉ, ca catituaricʉ niicumi. To biri ca ĩa ñaaña manirije tiibau nii majiriquere cʉocumi —ĩiupi. 3 Herodespea, cʉ̃ bai Felipe nʉmo Herodías jʉori, Juan'reñee dotiri, come daa mena jiari, tia cũurica wiipʉcʉ̃re cũu dotiupi. 4 Ména, Juan pea to biro cʉ̃tiijato ĩigʉ: “Cõre nʉmo cʉtigʉ, doti cũurique catii dotitirijere mʉ tii,” ĩiupi Herodes're. 5Herodespea Juan're jĩarʉga nii pacagʉ, bojoca peereuwiupi, niipetirã “Juan Ʉmʉreco Pacʉ yee que-tire wede jʉgueri majʉra niimi,” cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃bʉogʉ cʉ̃ ca niiro macã.

6To ca bii pacaro, Herodes cʉ̃ ca baʉarica rʉmʉʉno ca earo cʉ̃ ca tiiri boje rʉmʉre, Herodíasmacõ pea niipetirã Herodes cʉ̃ ca jʉo cojoricarãcʉ̃ja ca ĩa cojoropʉ bajago wia waaupo. Herodespea cõ ca bajarijere ĩa mecʉ̃ma ĩigʉ, o biro cõreĩiupi: 7 “No ca boorije mʉ ca jãirijere mʉre yʉtiicojo majuropeecãrucu. ¡Yee méé mʉre yʉ ĩi!”cõre ĩiupi. 8 Cõ pea cõ paco cõ ca wede majioriconiiri, o biro ĩiupo Herodes're:

—Jotʉ bapapʉ Juan dʉpʉgare jãari, yʉre tiico-joya —cʉ̃re ĩiupo. 9To biro cõ ca ĩiro tʉogʉ, bʉarotʉgoeñapaiupiHerodes. Bʉari, niipetirã cʉ̃ ca jʉocojoricarã cʉ̃ja tʉo cojoropʉ: “Mʉ ca jãirijere yʉtiicojo majuropeecãrucu,” cʉ̃ ca ĩirique ca niiromacã, cõ ca ĩirore biro tii dotiupi. 10 To biri cʉ̃ʉmʉare tia cũurica wiipʉ ca niigʉ, Juan dʉpʉgarepaa taa doti cojoupi. 11 Jiro jotʉ bapapʉ amijãa ami waari, wãmore cõre tiicojoupa. Cõ pea,cõ pacopʉre tiicojoupo. 12 To biro cʉ̃re cʉ̃ja catiiriquere queti tʉo, cʉ̃ buerã ca niiricarã eari,cʉ̃ upʉri niiquĩriquere ami waa, yaa cõa yapanorijiro, Jesús're wederã waaupa.

Paʉ bojocare Jesús cʉ̃ ca baarique ecarique(Mc 6.30; Lc 9.10-17; Jn 6.1-14)

13 Jesús pea teere cʉ̃ja ca queti wedero tʉori,too ca niiricʉ, jãa, cʉ̃ buerãmena cũmuapʉ ea jãa,jʉo waacoawi ca bojoca maniro pee. Toopʉ jãa cawaariquere majiri, tii macãri macãrã pea maapʉjãare nʉnʉwaaupa. 14To biri Jesús ʉtabʉcʉra apenʉñapʉ tĩa ea maa nʉcãgʉ, paʉ bojoca cʉ̃ja caniiro ĩawi. Cʉ̃jare ĩa boo pacari, ca diarique cʉtirãcʉ̃ja ca jee waaricarãre cʉ̃jare catio bojawi.

15 Jãa, cʉ̃ buerã pea, naiocoaro ca biiro ĩarãJesús pʉto pee waa, o biro cʉ̃re jãa ĩiwʉ:

—Mee ñamica niicoa. Anoa ca bojocamaniropʉ nii. Bojocare, “Waarãja,” cʉ̃jare ĩiña.

Macãpʉ waari, cʉ̃ja ca baapere cʉ̃ja wapa tiirãwaajato —cʉ̃re jãa ĩiwʉ.

16 To biro jãa ca ĩiro, Jesús pea o biro jãare ĩiyʉʉwi:

—Ñeere ĩirã waaticuma. Mʉjara cʉ̃jare baari-quere ecaya —ĩiwi.

17 To biro cʉ̃ ca ĩiro, jãa pea:—Jãa, anora jĩcã amo cõro pan'gaariacã, wai

pʉarãacã to cõrora jãa cʉo —cʉ̃re jãa ĩiwʉ.18 To biro cʉ̃re jãa ca ĩiro tʉo:—Ano pee ami dooya —jãare ĩiwi Jesús. 19 Ĩi

yapano, bojocare taa yepapʉ cʉ̃jare duwi dotiwi.Duwi doti yapano, pan jĩcã amo cõro ca niiri-carire, wai pʉarã mena jeeri, ʉmʉreco pee ĩamʉene cojori, Ʉmʉreco Pacʉre:

—¡Añu majuropeecã! Añurije jãare ĩa cõa peobojaya —ĩi juu bue yapano, pan'gaarire pee ba-tori, jãa cʉ̃ buerãre noniwi. Jãa pea bojocare jãabatowʉ. 20 To biro jãa ca tiirijere, niipetirãpʉrabaa yapi peticoawa. Jãa pea ca dʉjarijere jee neo,pʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaro niiri pi-jeeri peti jãa jee jãa dadowʉ. 21Teere ca baaricarãpea jĩcã amo cõromil ʉmʉa niiwa, nomia, wimarãcõoña maniro niirã.

Oco jotoara Jesús cʉ̃ ca waarique(Mc 6.45-52; Jn 6.16-21)

22 Ate jiro Jesús, jãa, cʉ̃ buerãre cũmuapʉ eajãa dotiwi, bojocare cʉ̃ ca waarique wui ditoye,cʉ̃ jʉguero ape nʉñapʉ cʉ̃ja tĩa waa yuecãjatoĩigʉ. 23Bojocarewaariquewui cojo yapano, ʉ̃tãgʉjotoapʉ jĩcʉ̃ra juu buegʉmʉacoaupi Jesús. Ména,ca naioro jiro jĩcʉ̃ra toora niicãupi. 24 Mee, jãapea yoaropʉ jãa tʉjacã tĩa waawʉ. Wino bʉaro jãaca waaro peera paa puu dooma ĩiro, jãa cũmuareuwioro, oco jabe cõa tuu niiwʉ.

25 To biro jãa ca bii paja yujuro, ca boeparojʉgueroacã jãa pʉto pee doo nʉnʉa doowi Jesús.“¡Níjá! Oco jotoara doocã nʉnʉa doowi.” 26 Ocojotoara cʉ̃ ca doo nʉnʉa dooro ĩa ʉcʉacoari,bʉaro uwirique mena:

—Wãtĩro doo béé —jãa ĩi acaro buicoawʉ. 27Tobiro jãa ca ĩiro, Jesús pea o biro jãare ĩi cojowi:

—Yerijãa waarãja. Yʉra yʉ nii. Uwiticãña —jãare ĩiwi.

28 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pedro pea o biro ĩiwiJesús're:

—Wiogʉ, mʉra mʉ ca niijata, oco jotoara mʉpʉtopʉ yʉre waa dotiya —ĩiwi.

29 To biro cʉ̃ ca ĩiro:—Dooya —cʉ̃re ĩiwi. To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pedro,

cũmuapʉ ca jãñaricʉ wãcã ñaa, oco jotoara Jesúscʉ̃ ca niiro díámacʉ̃ waacã nʉnʉa waawi. 30 Too

Page 25: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 14:31 22 SAN MATEO 15:19

waa nʉnʉa waagʉ, wino bʉaro ca paa puuro ĩauwima ĩigʉra, duacã nʉnʉa waawi. “Duacã yaiwaagʉ yʉ bii,” ĩima ĩigʉra, o biro ĩi acaro buiwiPedro:

—Wiogʉ, yʉre ñeegʉ dooya —ĩiwi Jesús're.31 To biro cʉ̃ ca ĩirora, Jesús pea cʉ̃ amore juu

cojo, cʉ̃re ñeeri, o biro cʉ̃re ĩiwi:—¡Petoacã peti yʉre mʉ tʉo nʉnʉjeecã! ¿Ñee

tiigʉ, “Yʉre tii nemocãrucumi,” mʉ ĩi tʉgoeñabayitijãri? —ĩiwi. 32 Cũmuapʉ cʉ̃ja ca ea jãarora,wino paa puu yerijãacoawʉ.

33 To cõrora, jãa, cũmuapʉ ca niirã pea:—Mʉa díámacʉ̃ra, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ra mʉ

nii —jãa ĩi nʉcʉ̃ bʉowʉ Jesús're.Genesaret'pʉ ca diarãre Jesús cʉ̃ ca catiorique(Mc 6.53-56)

34 To biro bii tĩa waa, Genesaret yepapʉre jãaeawʉ. 35 Toopʉ jãa ca earo, too macãrã peaJesús're ĩa majiri, too cʉ̃ ca earo, too pʉtorimacãrã niipetirãpʉre queti wede bate peoticã co-joupa. Niipetirã ca diarique cʉtirãre jeecãri, Jesúspʉto 36 “Jãa cãare petopʉra, mʉ jutiro yapaacãʉnorena, jãare padeña dotiya,” ĩi eawa. Niipetirãcʉ̃ jutirore ca padeñarã cõrora cati peticoawa.

15Bojocʉre ca ñañorije(Mc 7.1-23)

1 Jĩcãrã fariseos, to biri doti cũuriquere ca jʉobueri maja, Jerusalén'pʉ ca dooricarã Jesús pʉtoeari, o biro ĩi jãiñawa:

2 —¿Ñee tiirã mʉ buerã pea mani ñicʉ̃ jʉ̃mʉacʉ̃ja ca tii jʉo dooriquere cʉ̃ja tii nʉnʉjeetiti?¿Ñee tiirã baarʉgarã jʉguero amo coeriquere cʉ̃jatii nʉnʉjeetiti? —ĩiwa.

3To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pee cãa o biro cʉ̃jareĩi jãiñawi:

—¿Ñee tiirã mʉja cãa, mʉja ñicʉ̃a cʉ̃ja ca tiijʉo doorique peere tii nʉnʉjeerʉgarãra ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca doti cũuriquere mʉja tii nʉnʉjeetiti?4O biro ĩiupi Ʉmʉreco Pacʉ: “Mʉ pacʉre, mʉ pa-core nʉcʉ̃ bʉoya.* Cʉ̃ pacʉre, cʉ̃ pacore ñañaroca ĩigʉa, jĩa cõacãricʉ niirucumi,”† ĩiupi. 5To birocʉ̃ ca ĩi cũurique ca nii pacaro, mʉja pea o biromʉja ĩirucu: “Jĩcʉ̃, cʉ̃ pacʉre, cʉ̃ pacore, ‘Yʉ yeeniipetirije Ʉmʉreco Pacʉre yʉ ca nonijãrije wadonii. To biri mʉjare yʉ tii nemomajiti,’ ĩicãmajimi.6 To biirije ca ĩigʉa, cʉ̃ pacʉre, cʉ̃ pacore cʉ̃ ca

tii nemorucuricarore biro tii nemomajitimi yua,”mʉja ĩi wederucu. O biirije ĩicãri, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca doti cũurique peere tee jãa ĩiri méé mʉjabii yaiocã, mʉja majuropeera mʉja ca ĩirije peewadore tii nʉnʉjeema ĩirã.

7 ¡Watoara ca bii dito pairã! Díámacʉ̃ra ĩiquĩupiɄmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majʉIsaías, mʉja yee maquẽre ĩigʉ:8—“Anija, ʉjero ĩirique wado yʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉoma.

Cʉ̃ja yeri pea aperopʉ niicã.9Yee petira yʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉocãma.

Cʉ̃ja ca buerijea, cʉ̃ja majuropeera cʉ̃ja catii doti niirije nii,”‡ cʉ̃ ca ĩiquĩriquera —cʉ̃jare ĩiwi Jesús.

10 To biro cʉ̃jare ĩi yapano, bojocare jʉo cojori,o biro cʉ̃jare ĩiwi Jesús:

—Atere tʉori añuro tʉo puoya: 11 Baariqueʉjero pee ca jãa waarijeméé bojocare ñañarã cʉ̃jaca niiro tii. Cʉ̃ja ʉjero mena pee ñañarije cʉ̃ja cawede wienerije pee nii, bojocare ñañarã cʉ̃ja caniiro ca tiirije —ĩiwi.

12To biro cʉ̃ ca ĩiro jãa cʉ̃ buerã pea cʉ̃ pʉto peewaari, o biro cʉ̃re jãa ĩi jãiñawʉ:

—¿Mʉ ca ĩijãrijere tʉori, fariseos cʉ̃ja ca ajia-coajãrijere mʉ majiti? —cʉ̃re jãa ĩiwʉ.

13 To biro jãa ca ĩiro:—No ca boorije yʉ Pacʉ, ʉmʉreco tutipʉ ca

niigʉ, cʉ̃ ca otetiriquea, niipetirijepʉra ca nʉcõrimenapʉra wẽe bate ecorucu. 14 To birora cʉ̃jareĩacãña. Ca ĩatirãre biro nii pacarã, aperã caĩatirãre ca jʉguerãre biro ca niirã niima cʉ̃ja. Nojĩcʉ̃ ʉno ca ĩatigʉra, apĩ ca ĩatigʉre cʉ̃ ca jʉguewaajata, cʉ̃ja pʉarãpʉra opepʉ ñaajãacoarucuma—jãare ĩiwi Jesús.

15 To biro cʉ̃ ca ĩiro jiro, Pedro pea: “Mʉ caĩi cõoña wedejãrijere jãare wede majioña,” ĩiwiJesús're.

16 To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro ĩi yʉʉwi Jesús pea:—¿Mʉja cãa ména mʉja tʉo puoticãti?

17¿Ʉjero pee ca jãawaarije niipetiro ʉtamiji daaripee waa, jiro witi baterʉgaro mʉja ĩi majititi?18 Ʉjero pee ca witirije doca, bojocare ñañarãcʉ̃ja ca niiro ca tiirije nii, cʉ̃ja yeripʉ ñañarijetʉgoeñacãri cʉ̃ja ca wede wienerije niima ĩiro.19 Bojoca cʉ̃ja yeripʉ ñañarijere tʉgoeñama.Jĩariquere, apĩ nʉmopʉre tii eperiquere, tiiricawãme cõro méépʉ ñee epericarã cʉti yaiwaariquere, jee dutiriquere, ĩi ditorique, aperãreacaro bui tutiriquere, ĩi wienema cʉ̃ja ʉjero

* 15:4 Ex 20.12; Dt 5.16. † 15:4 Ex 21.17; Lv 20.9. ‡ 15:9 Is 29.13. Cʉ̃jara cʉ̃ja ca ĩirijerena, “Ate nii ɄmʉrecoPacʉ manire cʉ̃ ca tii dotirije,” ĩi wederucuma.

Page 26: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 15:20 23 SAN MATEO 16:3mena. 20 Ate nii, bojocare ñañarã cʉ̃ja ca tuaroca tiirije. Amo coetigʉra cʉ̃ ca baarijea bojocʉreñañagʉ cʉ̃ ca niiro tiiti —ĩiwi.

Cananea díámacʉ̃ cõ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorique(Mc 7.24-30)

21 Jiro, too ca niiricarã, Tiro, Sidón ca wãmecʉtiri yepa pee jãa waacoawʉ. 22 Toopʉ jãa caearo, jĩcõ nomio tii yepa macõ cananea, Jesúspʉtore o biro ĩi acaro bui eawo:

—Wiogʉ, David Pãrami, yʉre boo paca ĩaña. Yʉmacõ wãtĩ jãa ecocãri ñañaro peti tamʉomo —cʉ̃re ĩi eawo.

23 To biro cõ ca ĩi pacaro, Jesús pea cõreyʉʉtiwi. To biro cʉ̃ ca biiro ĩa, jãa, cʉ̃ buerã pea,cʉ̃ pʉtoacã waari, o biro cʉ̃re jãa ĩiwʉ:

—Cõre tii nemocãña nija. Mani jiro acaro buinʉnʉjee doomo —jãa ĩiwʉ.

24 To biro jãa ca ĩiro tʉo, o biro ĩiwi Jesús:—Ʉmʉreco Pacʉa, Israel yaa pooga macãrã,

oveja ca yairicarãre biro ca niirã wadore tii nemodotigʉ yʉre tiicojowi —ĩiwi.

25To biro cʉ̃ ca ĩi pacaro, nomio pea cʉ̃ jʉguerocõ ãjʉro jupeari mena ea nuuri:

—Wiogʉ, yʉre tii nemoña —cʉ̃re ĩiwo.26 Jesús pea o biro cõre ĩi yʉʉwi:—Cʉ̃ puna cʉ̃ja ca baarije pan're ẽmari, yaia

peere cʉ̃ ca ecajata, añuti —cõre ĩiwi.27 To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩiwo cõ pea:—To birora bii biiropʉa, Wiogʉ. To biro to ca

bii pacaro, yaia cãa, cʉ̃ja ʉparã cʉ̃ja baa baterijerebaama —ĩiwo Jesús're.

28 To biro cõ ca ĩiro, o biro cõre ĩiwi Jesús:—¡Nomio, díámacʉ̃ peti mʉ tʉo nʉnʉjee ma-

juropeecã! Mʉ ca boori wãmere birora to biijato—ĩiwi.

To biro cõre cʉ̃ ca ĩirije menara, cõ macõ peajĩcãto caticoaupo.

Paʉ bojoca ca diarique cʉtirãre Jesús cʉ̃ cacatiorique

29 Too ca niiricarã waa, Galilea ʉtabʉcʉra tʉ-jaropʉ jãa eawʉ. Jiro, buuro jotoapʉ maa waa,ea nuu waawi Jesús. 30 To biro cʉ̃ ca biiro, paʉbojoca cʉ̃re nea poo eawa. Cʉ̃ja yaarã ca diariquecʉtirã, upa yuriri, ca ĩatirã, ca dicari pojaricarã,cawedetirã, to biri aperã paʉ ca diarique cʉtirãre,Jesús pʉto jee eawa. To biro cʉ̃ja ca tiirãre,Jesús pea cʉ̃jare catio bojawi. 31 Bojoca pea cawedetimiricarã wede, ca dicari pojaricarã cãaañucoa, upa yuriri añuro waa majicoa, ñucã caĩatimiricarã cãa ĩacoa, cʉ̃ja ca biiro ĩarã, ñee peeĩiticãwa. Teere ĩari, Israel Ʉmʉreco Pacʉre ĩinʉcʉ̃ bʉowa.

Paʉ bojocare Jesús cʉ̃ ca baarique ecarique(Mc 8.1-10)

32 Jiro Jesús, jãa, cʉ̃ buerãre jʉo cojori, o birojãare ĩiwi:

—Anija bojocare bʉaro cʉ̃jare yʉ boo paca ĩa,mee itia rʉmʉ niicoa yʉ mena cʉ̃ja ca niiro.Baarique ʉno cʉotima. Baari méé ca biirãrenacʉ̃ja yaa wiijeripʉ yʉ tuenecojorʉgati. To biroyʉ ca tiijata, waa bayiti, maa decomacãrira diañaacoabocuma —ĩiwi.

33To biro jãare cʉ̃ ca ĩiro, jãa pea o biro cʉ̃re jãaĩiwʉ:

—To cõro paʉ bojoca ca niirãre mani ca eca-pere, ano ʉno ca bojoca maniropʉre ¿do biro peetiicãri baariquere mani bʉarãti? —jãa ĩiwʉ.

34To biro jãa ca ĩiro, o biro jãare ĩi jãiñawi Jesús:—¿Mʉja pea no cõro paʉ pan'gaari mʉja cʉoti?

—ĩiwi. To biro cʉ̃ ca ĩiro:—Jĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro

niirije pan'gaari, to biri no cãnacãrã mééacã jãawai cʉo —cʉ̃re jãa ĩiwʉ.

35 To biro jãa ca ĩiro, bojocare yepapʉ duwidoti cojowi. 36 To biro ĩi yapano, jĩcã amo peti,ape amore pʉaga penituaro ca niirije pan'gaari,to biri wai menare jeeri, Ʉmʉreco Pacʉre: “Añumajuropeecã,” ĩi yapano, pee bato noni cojowi,jãa cʉ̃ buerãre. Jãa pea bojoca peere jãa noni batocojowʉ ñucã.

37 To biro cʉ̃ ca tiirijere niipetirãpʉra baa yapipeticoawa. Ca dʉjariquere jãa ca jee neoro, jĩcãamo peti, ape amore pʉaga penituaro niiri pijeeripeti dadawʉ. 38Teere ca baaricarã pea bapari milpeti ʉmʉa niiwa, nomia, wimarã, cõoña manironiirã. 39 Jiro Jesús, bojocare waarique wui, cũ-muapʉ ea jãa, jãa waacoawʉ, Magadán ca wãmecʉtiri yepa pee waarã.

16Tii bau niiriquere cʉ̃ja ca ĩarʉgarique(Mc 8.11-13; Lc 12.54-56)

1 Fariseos, to biri saduceos, Jesús pʉto doori,cʉ̃re ĩi buiyee ñaarã, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiico-joricʉra cʉ̃ ca niirijere ca bii ĩñorije jĩcã wãme caĩa ñaaña manirije cʉ̃re tii bau nii dotiwa.

2 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉwi:

—Ʉmʉreco ca jũa naio waaro ĩari, “Boeroreañuri rʉmʉ niirʉga,” mʉja ĩi. 3Ñucã boeri tabere,ʉmʉreco quejero jũa, bueri bʉrʉri nii, ca biiroĩarã, “Oco rʉmʉ niirʉga,” mʉja ĩi. Ʉmʉreco tobiro ca biirijere ĩari, to biirije biirʉga añuro caĩi majirã nii pacarã, ¿ñee tiirã ati yʉtearire ca

Page 27: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 16:4 24 SAN MATEO 16:25bii niirije peera mʉja ĩa majititi? 4 Anija bojocañañarã, Ʉmʉreco Pacʉre ca tʉo nʉnʉjeetirã, jĩcãwãme ca ĩa ñaaña manirije tii bau niiriquereĩarʉgama. To biro cʉ̃ja ca ĩimijata cãare, jĩcãwãme ʉno peera Jonás cʉ̃ ca biiriquere biro apeyeca ĩa ñaaña manirije tii bau nii ĩño ecotirucuma—ĩiwi. To biro ĩi, toora cʉ̃ja ca niiro cʉ̃jare waaweocoawi.

Fariseos, saduceos, cʉ̃ja ca tii niirije(Mc 8.14-21)

5 Jãa, cʉ̃ buerã, Jesús mena ʉtabʉcʉra apenʉñapʉwaarã, acoboma ĩirã pan jãa jeewaatiupa.6 Jesús pea:

—Fariseos, saduceos, cʉ̃ja ca tii niirije, pan'reca wauaro ca tiirijere biro ca niirijere ĩa majiriniiña —jãare ĩiwi.

7 To biro cʉ̃ ca ĩiro, jãa, cʉ̃ buerã pea:—¡Agó nija! Panmani jee dootijapa —jãa ameri

ĩiwʉ. 8 Jesús pea to biro jãa ca ameri ĩirijeremajiri,o biro jãare ĩiwi:

—¿Ñee tiirã, “Pan mani cʉoti,” mʉja ameri ĩiti?No cõro petoacã peti díámacʉ̃ mʉja tʉo nʉcʉ̃bʉocãti. 9 ¿Mʉja tʉo jeeñoticãti ména? ¿Jĩcãamo cõro niiricari pan menara, jĩcã amo cõromil ca niirãre yʉ ca ecarique cãare mʉja majititi?¿No cãnacã pijeeri peti mʉja jee neori? 10 ¿Ñucãpan'gaari jĩcã amo peti, ape amore pʉaga penitu-aro ca niiricari menara bapari mil ca niirãre yʉ cabatorique cãaremʉjamajititi? ¿No cãnacã pijeeripeti mʉja jee neori? 11 ¿No cõro peti pan mééreyʉ ca ĩi pacaro mʉja tʉo majititi? Fariseos, to birisaduceos, cʉ̃ja ca tii niirije baarique ca wauaro catiirijere biro ca niirije menare ĩa majiri niiña —jãare ĩiwi.

12 To biro cʉ̃ ca ĩiropʉ pan're ayiarique méére,fariseos, to biri saduceos, cʉ̃ja ca ĩi dito buerijeretʉo majiri niiña ĩigʉ, Jesús to biro jãare cʉ̃ caĩirijere jãa tʉo majiwʉ yua.

Pedro, “Mesías mʉ nii,” Jesús're cʉ̃ ca ĩirique(Mc 8.27-30; Lc 9.18-21)

13 Jiro Jesús, Cesarea de Filipo yepapʉ eari, obiro jãare ĩi jãiñawi:

—¿Yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃re, “Ñiru ni-imi,” cʉ̃ja ĩirucuti bojoca? —ĩi jãiñawi.

14 To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re jãa ĩi yʉʉwʉ:—Jĩcãrã, “Uwo Coeri majʉ Juan niimi,” ĩima.

Aperã, “Elías niimi,” ĩima. Aperã, “Jeremías niimi;ñucã apĩ Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimajʉ niimi,” ĩirucuma —cʉ̃re jãa ĩiwʉ. 15 To birojãa ca ĩiro:

—Mʉja pea, ¿“Ñiru niimi,” yʉre mʉja ĩiti? —jãare ĩi jãiñawi Jesús.

16 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Simón Pedro o biro cʉ̃re ĩiyʉʉwi:

—Mʉa Mesías, Ʉmʉreco Pacʉ to birora ca cat-icõa niigʉ Macʉ̃ mʉ nii —ĩiwi.

17 To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro ĩiwi Jesús:—Ʉjea niiña mʉ, Simón, Jonás macʉ̃. Jĩcʉ̃

bojocʉ ʉno peera atere mʉre wede majiotijacupi.Yʉ Pacʉ ʉmʉreco tutipʉ ca niigʉ, atere mʉremajiomi. 18 To biri yʉ pea: “Pedro mʉ nii,”mʉre yʉ ĩi. Atiga ʉ̃tãga jʉorira yʉre ca tʉonʉnʉjeerã cʉ̃ja ca nii nʉnʉa waaro yʉ tiirucu.Bii yairicaro ca tii tutua niirijepʉ cãa, cʉ̃jareametʉenenʉcãtirucu. 19Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotiniiropʉre ca waarãre ca jope pãa jʉguegʉre biromʉre yʉ cũu. Ati yepare niigʉ tii niiriquere mʉca bootijata, ʉmʉreco tutipʉ cãare boo ecotirucu.Ñucã ati yepare niigʉ tii niiriqueremʉ ca boojata,ʉmʉreco tutipʉ cãare boo ecorucu—ĩiwi Pedrore.20 To biro ĩi yapano, jãa cʉ̃ buerãre:

—Mesías yʉ ca niirijere jĩcʉ̃ ʉno peerenawede-ticãña —jãare ĩiwi Jesús.

Cʉ̃ ca bii yaipere cʉ̃ ca wederique(Mc 8.31—9.1; Lc 9.22-27)

21 Jesús, tii tabe mena, jãa cʉ̃ buerãre,Jerusalén'pʉ cʉ̃ ca waapere to biri bojocare cajʉo niirã, paia ʉparã, doti cũuriquere ca jʉo buerimaja, ñañaro cʉ̃re cʉ̃ja tiipere, ñucã cʉ̃re cʉ̃ja cajĩa cõapere, to biro cʉ̃re cʉ̃ja ca tii cõacãmijatacãare ñucã itia rʉmʉ jiro cʉ̃ ca cati tuapere, jãarewede jʉowi.

22 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉo, Pedro pea apero peecʉ̃re ami waari, o biro cʉ̃re ĩi tuti jʉo waawiJesús're:

—¡Agó nija Wiogʉ, Ʉmʉreco Pacʉ teere mʉrecʉ̃ camotajato! ¡Atea jĩcãti ʉno peera to biirijepeti mʉre biitirucu! —cʉ̃re ĩiwi.

23To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea Pedrore amojodeĩari, o biro cʉ̃re ĩiwi:

—¡To cõrora yʉre camotatiya, Satanás! Mʉa,apeye pee yʉ ca bii maa wijiaro yʉre tiirʉgʉ mʉĩi. Mʉa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biro méémʉ tʉgoeña. Bojoca cʉ̃ja ca tʉgoeñari wãme peewado mʉ tʉgoeñacã —cʉ̃re ĩiwi.

24To biro cʉ̃re ĩi yapano, jãa, cʉ̃ buerãre, o birojãare ĩiwi:

—Jĩcʉ̃, yʉ buegʉ ca niirʉgʉ ʉnoa, mʉmajuropemʉ ca tiirʉgarijere to cõrora acobori, to cãnacãrʉmʉra yʉ yee jʉori ñañaro tamʉo pacagʉ, tobirora yʉre tʉo nʉnʉjeecõa niiña. 25 Cʉ̃ ca catir-ijere ca maigʉa, cʉ̃ ca catipere bʉatirucumi. Yʉ

Page 28: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 16:26 25 SAN MATEO 17:20-21

yee jʉori ñañaro ca tamʉo yaigʉa, cʉ̃ ca catiperebʉarucumi. 26 ¿Bojocʉre ñee ʉno peere to tiinemoti ati yepa maquẽ niipetirijepʉrena cʉocãpacagʉ, cʉ̃ yerire cʉ̃ ca tii yaio nʉcõcãjata? ¿Ñucãcʉ̃ ca cati niipe wapare, no cõro pairo mena cʉ̃wapa tii majibogajati? 27Yʉ, Ca Nii MajuropeegʉMacʉ̃, yʉ Pacʉ cʉ̃ ca boe baterije mena, ñucãyʉ yaarã yʉre queti wede bojari maja mena, yʉdoorucu. To cõrore to cãnacãrãpʉrena cʉ̃ja ca tiiniiricawãmeri ca niirore biro, cʉ̃ja yee caniirijerecʉ̃jare yʉ noni wapa tiirucu. 28 Díámacʉ̃ mʉjareyʉ ĩi: Jĩcãrã ano ca niirã, yʉ, Ca Nii MajuropeegʉMacʉ̃, Wiogʉ yʉ ca niigʉ dooro ĩatirãra mʉja biiyaitirucu —jãare ĩiwi Jesús.

17Jesús cʉ̃ ca baurije ca wajoarique(Mc 9.2-13; Lc 9.28-36)

1 Jĩcã amo peti, ape amore jĩcãga penituaroca niiri rʉmʉri jiro Pedro, Santiago, cʉ̃ baiJuan're, bojoricaro cʉ̃jare jʉo cojori, ʉ̃tãgʉ bʉaroca emʉaricʉ jotoapʉ cʉ̃jare jʉocoawi. 2 Toopʉ,cʉ̃ mena cʉ̃ja ca niiro, Jesús cʉ̃ ca baurije wajoa-coaupi. Cʉ̃ diámacʉ̃ muipũ ʉmʉreco macʉ̃re biroboe bateupe. Biicã, cʉ̃ jutiro cãa ca boe baterijerebiro botirito biicoaupe. 3To biro cʉ̃ ca biiri taberaElías, Moisés, Jesús mena cʉ̃ja ca wede peni niiroĩaupa. 4 To biri Pedro pea o biro ĩiupi Jesús're:

—Wiogʉ, anopʉ mani ca niiro añu ma-juropeecã. Mʉ ca boojata, itia wii mʉjare yʉqueno bojarucu. Jĩcã wii mʉ yaa wii, ape wiiMoisés yaa wii, ape wii Elías yaa wii, mʉjare yʉqueno bojarucu —cʉ̃re ĩiupi.

5 Pedro, Jesús're to biro cʉ̃ ca ĩi niiri tabera,bueri bʉrʉa bʉaro ca boe bateri bʉrʉa duwi doo,cʉ̃jare paa ũma nʉcãcoaupa. To biro ca biiritabera wederique bueri bʉrʉa watoapʉre o biroca ĩi wedeo cojorijere tʉoupa:

—Ani yʉMacʉ̃, yʉ ca maigʉ, yʉ ca beje amiricʉniimi. Cʉ̃ ca ĩirijere tʉo nʉnʉjeeya—ĩi wedeoupa.6To biro ca ĩirijere tʉorã, cʉ̃ buerã pea uwima ĩirã,yepapʉ muu bia ñaacũmucoaupa.

7 To biro cʉ̃ja ca biiro ĩa, Jesús pea cʉ̃ja pʉtowaa, cʉ̃jare padeña:

—Wãmʉ nʉcãña. Uwiticãña —cʉ̃jare ĩiupi.8 To biro cʉ̃ ca ĩiro ĩa cojorã, aperã peera ĩatiupayua. Jesús wadore cʉ̃re ĩaupa. 9 Jiro ʉ̃tãgʉpʉ caniiricarã duwi nʉnʉa doorã:

—Mecʉ̃ mʉja ca ĩajãrijere jĩcʉ̃ ʉno peerenamʉja wedetirucu ména. Jiro yʉ, Ca Nii Ma-juropeegʉ Macʉ̃, ca bii yaicoaricʉ nii pacagʉ, yʉca cati tuaro jiropʉ docare mʉja wederucu —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

10 To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ buerã pea o biro cʉ̃re ĩijãiñaupa Jesús're:

—¿Ñee tiirã doti cũuriquere jʉo buerimaja pea,“Elías doo jʉorucumi ména,” cʉ̃ja ĩiti? —cʉ̃reĩiupa.

11 To biro cʉ̃ja ca ĩi jãiñaro, o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉupi Jesús:

—Díámacʉ̃ra ĩima. Elías'ra doo jʉgue, cʉ̃raniipetirijere queno, tiirucumi. 12 Yʉ pea, “Mee,Elías doo yerijãaupi,” yʉ ĩi. Cʉ̃ja pee cʉ̃re ĩamajitiupa. To biri no cʉ̃ja ca tiirʉgarije cõro cʉ̃retiiupa. To biriwãmera cʉ̃jare yʉ tii ecorucu yʉ, CaNiiMajuropeegʉMacʉ̃ cãa—ĩiupi. 13To biro cʉ̃ caĩiro: “UwoCoerimajʉ Juan niiquĩricʉre ĩigʉ ĩimi,”ĩi tʉo majicãupa cʉ̃ buerã.

Wãmʉ ca wãtĩ jãa ecoricʉre Jesús cʉ̃ cacatiorique

(Mc 9.14-29; Lc 9.37-43)14Bojoca cʉ̃ja ca niiropʉ cʉ̃ja ca earo, jĩcʉ̃ ʉmʉ

Jesús pʉto ea, cʉ̃ ãjʉro jupearimena ea nuuwaari,o biro ĩiwi Jesús're:

15—Wiogʉ, yʉ macʉ̃re boo paca ĩaña. Ñañaromecʉ̃ yai waami. Paʉ tiiri pecamepʉ ñaajoecoa,ñucã ape tabera diapʉ ñaañuacoa, biimi. 16 Mʉbuerãre cʉ̃re yʉ ami eamijãwʉ. Cʉ̃re ametʉenemajitijãwa —ĩiwi.

17 To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro ĩi yʉʉwi Jesús:—¡Agó nija, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoti, ca tiiya

manirijepʉ tii nʉnʉjeecã yai waa, ca biirã cʉ̃ja caniiri cuu macãrã! ¿No cõro yoaro mʉja mena yʉniigʉti? ¿No cõro yoaro to biro mʉja ca biirijereyʉ nʉcã niigʉti? Jaʉ, wãmʉre ano pee cʉ̃re amidooya —ĩiwi. 18 To cõrora wãtĩre tuti, wãmʉpʉreca niigʉre cʉ̃re cõa wiene, tiiwi Jesús. Cʉ̃ peato biro cʉ̃ ca tiiri nimaro mena diarique manigʉtuawi.

19 Jiro jãa, cʉ̃ buerã pea, bojoricaro jãa wadoJesús mena niirã, o biro cʉ̃re jãa ĩi jãiñawʉ:

—¿Ñee tiirã jãa pea wãtĩre jãa cõa wiene maji-tijapari? —jãa ĩiwʉ.

20-21 To biro jãa ca ĩiro, o biro jãare ĩi yʉʉwiJesús:

—Mʉja petoacã peti díámacʉ̃ mʉja tʉo nʉcʉ̃bʉocã.* Díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije,

* 17:20-21 Biirãpʉa, wãtĩa anija ʉnoa, beti, juu bue, tiicãripʉ cõa wienericaro ca witirã niima.

Page 29: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 17:22 26 SAN MATEO 18:13

mostaza apega cõroacã to ca niicãmijata cãare,atigʉ ʉ̃tãgʉre, “Pĩa waari, aperopʉ ea nʉcãroja,”mʉja ca ĩirora, mʉja ca ĩirore biro biicãbocu.Jĩcã wãme ʉno peera mʉja ca tii majitirije nii,biitibocu —jãare ĩiwi.

Cʉ̃ ca bii yaipere pʉati Jesús cʉ̃ ca wederique(Mc 9.30-32; Lc 9.43-45)

22 Galilea yepapʉre cʉ̃ mena jĩcãri jãa ca waayujuro, o biro jãare ĩiwi Jesús:

—Yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃re ñeeri,aperãpʉre yʉre tiicojorucuma. 23 Cʉ̃ja pea yʉrejĩa cõacãrucuma. To biro yʉre cʉ̃ja ca tii pacaro,itia rʉmʉ jiro yʉ cati tuacoarucuñucã—jãare ĩiwi.To biro cʉ̃ ca ĩiro, jãa pea bʉaro jãa tʉgoeñariquepaiwʉ.

Ʉmʉreco Pacʉ yaa wii maquẽ ca niipere wapatiirique

24 Jiro Capernaúm'pʉ Jesús, jãa, cʉ̃ buerã menajãa ca earo, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wii maquẽre wapajeeri maja Pedrore ĩarã waari, o biro cʉ̃re ĩijãiñaupa:

—¿Mʉjare ca buegʉa, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiimaquẽ wapa jãiriquere cʉ̃ wapa tiiti? —cʉ̃reĩiupa.

25To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩiupi Pedro:—¡Ʉ̃gjá! Wapa tiirucumi —ĩiupi. Ĩi yapano,

Pedro wiipʉ cʉ̃ ca jãa earije menara Jesús pee obiro cʉ̃re ĩi jãiña jʉguecãwi:

—Simón, ¿do biro mʉ tʉgoeñati mʉa? Atiyepa macãrã wiorã ¿noare cʉ̃ja wapa jãirucuti?¿Cʉ̃ja punarena, ape yepapʉ macãrã peere, cʉ̃jajãirucuti? —cʉ̃re ĩiwi.

26 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pedro pea o biro ĩi yʉʉwi:—Ape yepa macãrãre jãirucuma —cʉ̃re ĩiwi.To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro ĩi nemowi ñucã Jesús:—To birora bii, cʉ̃ja puna peera petoacã

ʉnora wapa tiirique mani. 27 Biirãpʉa, cʉ̃ja cawede pairo mani ca bii buiyeetipere biro ĩirã,ʉtabʉcʉrapʉwaari, wai wajagʉja. Mʉ ca jĩa jʉogʉʉjerore jĩcã tii, wapa tiirica tiimʉ bʉarucu, yʉ yeewapa cãare, mʉ yee wapa cãare, ca wapa tiicãpatiipʉre. To biri tii tiire ami waari, cʉ̃jare mʉnoniwa —ĩiwi Pedrore.

18Ñiru cʉ̃ niiti ca nii majuropeegʉ(Mc 9.33-37; Lc 9.46-48)

1 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩi niiri tabera, Jesús're neapoo eari, o biro cʉ̃re jãa ĩi jãiñawʉ:

—¿Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabepʉre canii majuropeegʉ ca niigʉ niipe cʉ̃ niiti? —jãaĩiwʉ.

2 To cõrora Jesús pea, jĩcʉ̃ wimagʉre jʉo cojo,jãa watoa cʉ̃re nʉcõri, 3 o biro ĩiwi:

—Díámacʉ̃ mʉjare yʉ ĩi. Tʉgoeña wajoa,wimarãre biro pee mʉja ca biitijata, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabepʉre mʉja ea waatirucu.4 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabepʉre ca niimajuropeegʉ ca niigʉa, ani wimagʉ ca nii ma-juropeegʉ cʉ̃ ca nii tʉgoeñatirore biro ca biigʉniimi. 5 Jĩcʉ̃ ʉno, yʉ yee quetire, ani wimagʉrebiro ca ñeegʉa, yʉrena ñeegʉ tiimi. 6Ñucã no caboogʉ, wãmaacã yʉre ca tʉo nʉnʉjee jʉo doorãmena macʉ̃re ñañaro cʉ̃ ca tiiro ca tii buiyeegʉʉnora, ʉ̃tãga pairicamena cʉ̃ amʉtuture jia tuuri,dia pairi yaa ca ʉ̃cʉ̃aropʉ cʉ̃re duu cõacãjata,añubocu.

Ñañarijere tiirique ca bii buiyeerije(Mc 9.42-48; Lc 17.1-2)

7 ”Ñaña majuropeecã ati yepare, to cõro paʉñañarije cʉ̃ja ca tiiro ca tii niirije. Ca bii buiyeeniirijea do biro tii camotaarique ʉnoméé niiro biibiiropʉa. To ca bii pacaro, aperãre ñañarije cʉ̃jaca tiiro ca tii buiyeegʉ pea ñañaro peti tamʉoru-cumi. 8To biri mʉ amo, mʉ dʉpo, ñañarije mʉ catiiro to ca tiijata, patari yoaropʉ cõacãña. Amomanigʉra, ñucã upa yuriara, Ʉmʉreco Pacʉ pʉ-topʉmʉ ca ea waaro añujañu. Pʉa amo, ñucã pʉadʉpo menapʉra pecame ca ʉ̃ʉ yatitiri pecamepee mʉ ca cõa joe ecojata docare, añuti. 9 Ñucãmʉ capega ñañarije mʉ ca tiiro to ca tiijata, jadewee amiri, yoaropʉ cõacãña. Jĩcã capega menaraɄmʉreco Pacʉ pʉtopʉremʉ ca earo añujañu. Pʉacapegamenapʉra, ñañaro tamʉorica pecame peemʉ ca cõa joe ecojata docare, añuti.

Oveja ca yairicʉre cʉ̃ ca ĩi cõoñarique(Lc 15.3-7)

10 ”Anija wimarãre jĩcʉ̃ ʉno peerena wa-toa macãrãre biro cʉ̃jare ĩaticãña. Cʉ̃ja yaarãɄmʉreco Pacʉ pʉto macãrã, yʉ Pacʉ ʉmʉrecotutipʉ ca niigʉ diámacʉ̃re, to birora ĩacõa niima.11 Yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃a, ca maa wijiayairicarãre ametʉenegʉ doogʉ yʉ doowʉ.*

12 ”¿Do biro mʉja ĩiti mʉja? Jĩcʉ̃ bojocʉ, cienoveja ca cʉogʉ, jĩcʉ̃acã cʉ̃jamenamacʉ̃ cʉ̃ camaawijiaro, ¿jĩcãto, noventa y nueve ca niirãre tooracʉ̃jare cũuri, cʉ̃re cʉ̃ amagʉ waatigajati? 13Ovejacamaawijiaricʉre cʉ̃ ca bʉacãjata, aperã noventay nueve ca niirãre cʉ̃ ca ĩa ʉjea niiro ametʉenero

* 18:11 Lc 19.10.

Page 30: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 18:14 27 SAN MATEO 19:2ʉjea niicumi. 14 To birora mʉja Pacʉ, ʉmʉrecotutipʉ ca niigʉ cãa, jĩcʉ̃ ʉno peera anija wimarãmena macʉ̃ cʉ̃ ca yairo bootimi.

Mani yee wedegʉ mena ameri quenorique(Lc 17.3)

15”Mʉyeewedegʉñañaromʉre cʉ̃ ca tiijata, cʉ̃jĩcʉ̃ menara wede peniri, ñañaro cʉ̃ ca tiiriquere“Ñañaro yʉ tiijapa,” cʉ̃ ca ĩi tʉgoeña yeri wajoarocʉ̃re tiiya. To biro mʉ ca ĩirijere cʉ̃ ca tʉo nʉnʉ-jeejata, jĩcʉ̃ punare birora mʉja niirucu ñucã.16To biromʉ ca ĩirijere cʉ̃ ca tʉorʉgaticãjata, jĩcʉ̃ʉno, pʉarã ʉno, mʉ mena cʉ̃jare jʉo waagʉja,ñañaro mʉre ca tiiricʉ mena mʉ ca wederiquequenorije, pʉarã, itiarã cʉ̃ja ca nii nemorijemenamʉ ca quenopere biro ĩigʉ.† 17 Cʉ̃ja cãare cʉ̃ca tʉorʉgaticãjata, yʉre ca tʉo nʉnʉjeerã ca neapoorãpʉre wedeya. Cʉ̃ja cãare cʉ̃ ca tʉorʉgat-icãjata, Ʉmʉreco Pacʉre ca majitigʉre biro, ñucãjĩcʉ̃ niirique wapare wapa jee bojari majʉre biro,cʉ̃re ĩacãña yua. 18 Díámacʉ̃ yʉ ĩi: Ati yepapʉretii niiriquere mʉja ca bootirije niipetirijepʉra,ʉmʉreco tutipʉ cãare boo ecotirucu. Ñucã atiyepapʉre tii niiriquere mʉja ca boorije niipetir-ijepʉra, ʉmʉreco tutipʉ cãare boo ecorucu.

19 ”Ñucã ate mʉjare yʉ ĩi: Mʉja mena macãrãʉno pʉarã ati yepapʉre niirã, “Ʉmʉreco Pacʉreateremani jãico,” cʉ̃ja ca ĩi jãi juu buejata, yʉ Pacʉʉmʉreco tutipʉ ca niigʉ, cʉ̃ja ca jãirijere cʉ̃jaretiicojorucumi. 20 Pʉarã ʉno, itiarã ʉno, yʉ wãmemena ĩiri nea poo, cʉ̃ja ca juu bue niiri tabere cʉ̃jawatoara yʉ nii —ĩiwi Jesús.

Pʉarã ca wapa moorã21 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pedro pea Jesús pʉto waa,

o biro cʉ̃re ĩi jãiñawi:—Wiogʉ, yʉ yee wedegʉ ñañaro yʉre cʉ̃ ca tii-

jata, ¿no cãnacã tii peti ñañaro yʉre cʉ̃ ca tiirijereyʉ acobogajati? ¿Jĩcã amo peti, ape amore pʉagapenituaro niirijera yʉ ĩigajati? —ĩiwi.

22 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro ĩiwiPedrore:

—“Jĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaroniirijera yʉ ĩiti. Niipetirije ñañarije cʉ̃ ca tiirijecõrorena,‡ cʉ̃ mena wede quenoña,” yʉ ĩi.

23 ”To biri Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabea,jĩcʉ̃ wiogʉ cʉ̃re ca pade coterã, cʉ̃re cʉ̃ja cawapa moorijere cʉ̃ ca wapa jãirʉgariquere bironii. 24 To biri cʉ̃ja mena quenorʉgʉ, cʉ̃jare cʉ̃ cajʉo neo cojo jʉo waaro pairo, millones ca wapamoogʉ ea jʉoupʉ. 25 Cʉ̃ pea cʉ̃ wiogʉre cʉ̃ cawapamoorijere cʉ̃ cawapa tiipe ʉno cʉ̃ ca cʉotiro

macã, cʉ̃ wiogʉ pea, “Wapa manirora, mʉ nʉmo,mʉ puna, mʉ ca cʉorije niipetiro mena yʉrepade nʉnʉjeeya, yʉre mʉ ca wapa moorije wapatiiricarore biro to tuajato ĩigʉ,” cʉ̃re ĩiupʉ.

26 ”Cʉ̃ pea, cʉ̃ wiogʉ to biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩirotʉogʉ, cʉ̃ ãjʉro jupea mena ea nuu waari, bʉaroo biro cʉ̃re ĩiupʉ: “¡Wiogʉ! Mʉre yʉ ca wapamoorijere jãi pato wãcãticãña. Yʉ wapa tii pet-icãrucu,” cʉ̃re ĩiupʉ.

27 ”To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉo, wiogʉ pea cʉ̃re boopaca ĩari, cʉ̃re cʉ̃ ca wapa moorijere acobo, cawapa mootiricʉre biropʉ cʉ̃ ca tuaro cʉ̃re tiiupʉ.

28 ”To biro cʉ̃re cʉ̃ ca tiiro jiro witi waagʉ,cʉ̃ pea cʉ̃ mena macʉ̃ petoacã cʉ̃re ca wapamoogʉre bʉa eaupʉ. Cʉ̃re bʉa eari, “Yʉre mʉ cawapa moorijere wapa tiiya,” ĩigʉra, cʉ̃re ñeeri, cʉ̃amʉtuture cʉ̃re ñee taa jʉo waaupʉ. 29 To birocʉ̃ ca tiiro, cʉ̃ mena macʉ̃ pea cʉ̃ ãjʉro jupearimena ea nuu waari: “Mʉre yʉ ca wapa moorijerejãi patowãcãticãña. Yʉwapa tii peticãrucu,” cʉ̃reĩimiupʉ. 30To biro cʉ̃ ca ĩi pacaro, cʉ̃re yʉʉtiupʉ.Cʉ̃re yʉʉricaromaniro tia cũurica wiipʉ cʉ̃re cũudoticãupʉ, “Yʉre cʉ̃ ca wapa moorijere cʉ̃ wapatii peotijato,” ĩigʉ.

31 ”To biro cʉ̃ ca tiirije, aperã cʉ̃ mena macãrãpaderi maja peera bʉaro tʉgoeñarique paioupe.To biri to biro cʉ̃ ca tiirique niipetirore cʉ̃jawiogʉre wederã waauparã. 32 To biro cʉ̃ja ca ĩirotʉo, wiogʉ pea cʉ̃re jʉo cojo dotiri, o biro cʉ̃reĩiupʉ: “¡Pade coteri majʉ ca añutigʉ! Yʉre mʉ cawapa moorije niipetirore yʉ acobo peoticãjãwʉ,yʉre mʉ ca jãiro macã. 33 Mʉre yʉ ca boo pacaĩajãrore birora, mʉ cãa, mʉ mena macʉ̃re ca boopaca ĩapʉ mʉ niijapa,” cʉ̃re ĩiupʉ. 34 Wiogʉ peabʉaropʉra ajia ametʉacoa, cʉ̃re ñee doti, niipe-tiro cʉ̃re cʉ̃ ca wapa moorijere cʉ̃ wapa tiijatoĩigʉ, ñañaro cʉ̃re tii dotiupʉ —ĩi wedewi Jesús.

35O biro ĩi nemowi:—Mʉja ca niiro cõrora, mʉja yeripʉmenamʉja

yaarã ñañaro mʉjare cʉ̃ja ca tiirijere mʉja caacobotijata, yʉ Pacʉ ʉmʉreco tutipʉ ca niigʉ cãa,to biri wãmera tiirucumi mʉja cãare —ĩiwi.

19Ameri cõarique maquẽre Jesús cʉ̃ ca wederique(Mc 10.1-12; Lc 16.18)

1Atere ĩi yapano, Jesús, Galilea ca niiricʉ, Judeayepa dia Jordán're, muipũ cʉ̃ ca mʉa doori nʉñapee ca niiri yepapʉre eawi. 2 Too cʉ̃ ca waaro,

† 18:16 Dt 19.15. ‡ 18:22 Setenta veces siete.

Page 31: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 19:3 28 SAN MATEO 19:23paʉ bojoca cʉ̃re nʉnʉ waawa. Toopʉ ca diariquecʉtirãre catiowi Jesús.

3 Jĩcãrã fariseos, Jesús pʉto eari, cʉ̃ ca ĩi maawijiaro cʉ̃rewedejãarʉgarã, o biro cʉ̃re ĩi jãiñawa:

—¿Doti cũurique, jĩcʉ̃ ʉmʉre, no ca boorijejʉorira cʉ̃ nʉmore to cõa dotiti? —ĩiwa.

4 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉwi:

—¿Mʉja, Ʉmʉreco Pacʉ wederique cʉ̃jaca owarica pũuropʉre, “Jĩcãto bojocʉre tiijʉogʉpʉra mee ʉmʉ, nomio tiiupi ɄmʉrecoPacʉ,” ca ĩirijere mʉja bue ñaatiti?* 5O biro ĩiupi:“Ate jʉori, jĩcʉ̃ ʉmʉ cʉ̃ nʉmo mena niirʉgʉ, cʉ̃pacʉre, cʉ̃ pacore witi weorucumi. Cʉ̃ja pʉarãnii pacarã, jĩcã upʉra niirucuma,” ĩiupi.† 6 Tobiri pʉarã méé niima. Jĩcʉ̃ra niima yua. To birobiicãri Ʉmʉreco Pacʉ jĩcã upʉra cʉ̃ ca cũuricarãca niirãrena, bojocʉra cʉ̃ja ca ameri camotatirotii majitimi —ĩiwi Jesús.

7 To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi jãiñawa:—¿To docare, ñee tiigʉ Moisés niiquĩricʉ, “Ate

jʉori mʉre yʉ cõa,” ca ĩiri pũuro cʉ̃ nʉmore tiico-jori, “Waagoja,” ĩicã majimi, cʉ̃ ĩi cũuquĩupari? —ĩiwa.‡

8 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉwi:

—Añuro petira, wedericaro ca ametʉene nʉcãpairã mʉja ca niiro macã, mʉja nʉmoare cõadotiupi Moisés. Ména jĩcãtopʉra to biri wãme bi-itiupa. 9To biri yʉ pea o biro mʉjare yʉ ĩi: Jĩcʉ̃ cʉ̃nʉmore, apĩ mena cõ ca tii epeti pacaro cõre cõa,apeo cʉ̃ ca nʉmo cʉtijata, cʉ̃ nʉmo ca niitigopʉretii epegʉ tiimi. Ñucã ca manʉ cõaricore ca nʉmocʉtigʉ cãa, cʉ̃ nʉmo ca niitigopʉre tii epegʉ tiimi—ĩiwi Jesús.

10To biro cʉ̃ ca ĩiro, jãa cʉ̃ buerã pea o biro cʉ̃rejãa ĩiwʉ Jesús're:

—To docare ʉmʉ cʉ̃ nʉmore to biirije cʉ̃ cabiijata, ca nʉmo cʉtiticãpe nii —jãa ĩiwʉ.

11 To biro jãa ca ĩiro, Jesús pea o biro ĩi yʉʉwi:—Atera niipetirãpʉra: “To biirije biima ĩiro

bii,” ĩi majitima. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ja ca majiro cʉ̃ca tiirã wado teere majima. 12 Bojorica wãmerica biirije jʉori, nʉmo cʉti majitima ʉmʉa: Jĩcãrã,mee baʉarãpʉra to biirã ca baʉaricarã niiri nʉmocʉtitima. Aperãra bojocara to biro cʉ̃ja ca biirocʉ̃jare tiima. Ñucã aperãɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotiniiri tabe maquẽre padema ĩirã, nʉmo cʉtitima.Atere ca tʉo puomajigʉ ʉno cʉ̃ tʉo puojato —ĩiwiJesús.

Wimarãre Jesús cʉ̃ ca juu bue peorique(Mc 10.13-16; Lc 18.15-17)

13 Ñucã jĩcãrã, wimarãre Jesús pʉtopʉ amidoowa, cʉ̃ amori mena cʉ̃jare ñia peori, cʉ̃jarecʉ̃ juu bue bojajato ĩirã. To biro cʉ̃ja ca tiiro, jãacʉ̃ buerã pea, wimarãre ca jee doorãre cʉ̃jare jãaboca tuti camotaawʉ. 14 To biro jãa ca ĩiro, Jesúspea o biro jãare ĩiwi:

—Wimarãre yʉ pʉto tiicojoya. Cʉ̃jare camo-taaticãña, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabea,cʉ̃jare biro ca niirã cʉ̃ja ca niipa tabe niiro bii —ĩiwi. 15To biro ĩi, wimarãre cʉ̃ amori mena cʉ̃jareñia peo yapano, too ca niiricʉ waacoawi Jesús.

Wãmʉ ca apeye paigʉ(Mc 10.17-31; Lc 18.18-30)

16 Jĩcʉ̃ wãmʉ Jesús're ĩagʉ doori, o biro cʉ̃re ĩijãiñawi:

—Buegʉ añugʉ, ¿ñee ʉno añurije yʉ tiigajati,to birora caticõa niiriquere cʉorʉgʉ? —ĩiwi.

17 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉwi:

—¿Ñee tiigʉ, “Añugʉ,” yʉre mʉ ĩiti? Ca añugʉajĩcʉ̃ra niimi, Ʉmʉreco Pacʉ wado. Caticõa ni-iriquere bʉarʉgʉa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doticũurique ca ĩirore biro tiiya —cʉ̃re ĩiwi.

18 To biro cʉ̃ ca ĩiro:—¿Dijere? —ĩi jãiñawi wãmʉ pea. Jesús pea o

biro cʉ̃re ĩiwi:—Bojocare jĩaticãña. Ca manʉ cʉtigopʉrena

eperico cʉtiticãña. Jee dutiticãña.§ Aperãrewatoara ĩi dito buiyeeticãña. 19 Mʉ pacʉre, mʉpacore nʉcʉ̃ bʉoya.* Ñucã, mʉ pʉto macãrãcãare mʉ upʉre mʉ ca mairore birora cʉ̃jaremaiña† —ĩiwi.

20 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉo:—Mee, tee niipetirijepʉra yʉ tii peticãwʉ.

¿Ñee apeye yʉre to dʉjatiména? —cʉ̃re ĩi jãiñawi.21 To biro cʉ̃ ca ĩi jãiñaro, Jesús pea o biro cʉ̃re

ĩi yʉʉwi:—Añugʉ peti mʉ ca niirʉgajata, waari mʉ ca

cʉorije niipetirijere noni peticã, tee wapare jeeri,ca boo pacarãre cʉ̃jare noniña. To biro tiigʉ,ʉmʉreco tutipʉre pairo mʉ apeye cʉtirucu. Tobiro tii yapano, yʉ mena dooya —cʉ̃re ĩiwi Jesús.22 Wãmʉ pea to biro cʉ̃ ca ĩirijere tʉogʉ, caapeye paigʉ niiri, bʉaro tʉgoeña pairique menawaacoawi.

23To biro cʉ̃ ca biiro ĩa, Jesús pea o biro ĩiwi jãacʉ̃ buerãre:

* 19:4 Gn 1.27; 5.2. † 19:5 Gn 2.24. ‡ 19:7 Dt 24.1. § 19:18 Ex 22.1. * 19:19 Ex 20.12-16; Dt 5.16-20. † 19:19 Lv19.18.

Page 32: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 19:24 29 SAN MATEO 20:16—Yee méé mʉjare yʉ ĩi: Jĩcʉ̃, ca apeye paigʉ,

Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabepʉre biiriquepeti ea waarucumi. 24 O biro mʉjare yʉ ĩi nemoñucã: Jĩcʉ̃ ca apeye paigʉ pea Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca doti niiri tabepʉre do biro cʉ̃ ca bii ea waatirijeto ca nii pacaro, jĩcʉ̃ camello peera, popiye mééniicã, ãjipõa potaga opeacãre cʉ̃ ca jãa ame witiwaaro —jãare ĩiwi Jesús.

25 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉorã, jãa cʉ̃ buerã pea,bʉaro jañuro tʉo ʉcʉacoama ĩirã, o biro jãa ĩiwʉ:

—To docare ¿ñiru peti cʉ̃ ametʉa majigʉti? —jãa ĩiwʉ.

26 To biro jãa ca ĩiro, Jesús pea jãare ĩa, o biroĩiwi:

—Atea, bojocara do biro ca tii majiña manirijeniiro bii, Ʉmʉreco Pacʉ peera cʉ̃ ca tii majirijewado niicã —ĩiwi.

27 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pedro pea o biro ĩiwiJesús're:

—Jãa, jãa ca cʉorijere cũu peticã, mʉmena peejãa doowʉ. To biri, ¿ñee jãa tiicojo ecorãti? —cʉ̃reĩi jãiñawi.

28 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro ĩi yʉʉwi:—Yee méé mʉjare yʉ ĩi: Ati ʉmʉreco niipetiro

ca wajoari cuu ca niiro, yʉ, Ca Nii MajuropeegʉMacʉ̃, ca doti majuropeegʉ cʉ̃ ca duwiri tabepʉyʉ ca ea nuu eari rʉmʉre, mʉja, yʉre ca nʉnʉri-carã cãa, ca doti majuropeera cʉ̃ja ca duwiri-jepʉ mʉja ea nuu waarucu, Israel yaa poogaaripʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaro ca niiripoogaari cʉ̃ja ca tii niiriquere jãiña bejerʉgarã.29 Ñucã niipetirã yʉ yee jʉori, cʉ̃ja wiijerire,cʉ̃ja yaarãre, cʉ̃ja yaarã romirire, cʉ̃ja pacʉare,cʉ̃ja pacoare, cʉ̃ja punare, cʉ̃ja yaa yeparire cʉ̃jaca waa weojata, cʉ̃ja ca cʉoricaro ametʉenerocien niirije cõro peti cʉo nemorucuma. Ñucã tobirora caticõa niirique cãare cʉorucuma. 30 Tobiri mecʉ̃rire paʉ ca nii majuropeerã ca niirã,watoa macãrã tuarucuma. Ñucã mecʉ̃rire, paʉwatoa macãrã ca niirã pee, ca nii majuropeeratuarucuma —ĩi wedewi Jesús.

20Paderi majare cʉ̃ ca ĩi cõoña wederique

1 —Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabea, jĩcʉ̃ote wejeri ʉpʉ, cʉ̃ ʉje wejepʉ ca pade bojarãwaparãre meepʉacã ca amagʉ waaricʉre biro nii.2 Cʉ̃ pea cʉ̃ja mena bʉa ea, “Jĩcã rʉmʉ paderiquemaquẽ mʉjare yʉ wapa tiirucu,” cʉ̃jare ĩi yapano,cʉ̃ ʉje wejepʉ cʉ̃jare pade doti cojoupʉ.

3 ”Ñucã jiro muipũ cʉ̃ ca aji mʉa tua petiri tabewiti waagʉ, wiijeri watoa macã yepapʉ, ñee tiiri

méé ca niirãre ĩaupʉ. 4 Cʉ̃jare ĩa: “Mʉja cãa, yʉʉje wejepʉ paderãja. Cõoricaro mʉjare yʉ wapatiirucu,” cʉ̃jare ĩiupʉ. To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉo, cʉ̃jacãa, paderã waacoauparã. 5 Jiro jotoa decomacãca niiro witi waaupʉ ñucã. Jiro ca naio waari tabeyucʉ jotoamuipũ ca niirowaaupʉ ñucã, cʉ̃ ca bʉaearãmena cãare to birora cʉ̃jare ĩiupʉ. 6 Jiro ñucãmuipũ yucʉ decomacã cʉ̃ ca niiro, wiijeri watoamacã yepapʉ ñee tiiri méé ca duwirãre bʉa eari,o biro ĩi jãiñaupʉ: “¿Ñee tiirã paderi méé anoramʉja duwi naiocoati?” cʉ̃jare ĩiupʉ.

7”To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉo, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉuparã:“Jĩcʉ̃ ʉno peera jãare paderique tiicojotimi,” cʉ̃reĩiuparã. To biro cʉ̃ja ca ĩiro, “Mʉja cãa, yʉ ʉjewejepʉ paderãja,” ĩiupʉ cʉ̃ja cãare.

8 ”Ca naio waaro ĩa, tii weje ʉpʉ pea paderimajare ca doti niigʉre, o biro cʉ̃re ĩiupʉ: “Paderimajare jʉo cojori, cʉ̃jare wapa tiiya. Jiropʉ capaderã eajãrã peere wapa tii jʉo waa, ca padejʉorã eajãrãre wapa tii yapano cojoya,” cʉ̃re ĩi-upʉ. 9 Yucʉ decomacã muipũ cʉ̃ ca niiro capaderã earicarã wapa jeerã earã, cʉ̃ja ca niirocõro, jĩcã rʉmʉ paderique wapa cõropʉ wapañeeuparã. 10 Jiro, ca paderã ea jʉoricarãre cʉ̃ca wapa tiiri tabe ca earo, “Cʉ̃ja ametʉeneromanire wapa tiirucumi,” ĩi tʉgoeñauparã. To birocʉ̃ja ca ĩi tʉgoeñamijata cãare, cʉ̃ja cõrorena, jĩcãrʉmʉ paderique wapa cõrora wapa tiiupʉ cʉ̃jacãare. 11 Teere wapa jee, tiicãri, tii weje ʉpʉreo biro cʉ̃re ĩi wede paiuparã: 12 “Anija jiropʉ capaderã eajãrã, jĩcã nimaroacã ca padejãrãrena,jãa, ʉmʉreco yoari rʉmʉ muipũ cʉ̃ ca ajicãro capade naio waajãrãre mʉ ca wapa tiiro cõrora mʉwapa tiicã, mʉ añuti,” cʉ̃re ĩiuparã.

13 ”To biro cʉ̃ja ca ĩiro tʉo, tii weje ʉpʉ peajĩcʉ̃ cʉ̃ja mena macʉ̃re o biro cʉ̃re ĩiupʉ: “Yʉmena macʉ̃, ñañaro mʉre tiigʉ méé yʉ tii. ‘Jĩcãrʉmʉ maquẽ mʉre yʉ wapa tiirucu,’ mʉre yʉ caĩijãrore birora mʉre yʉ wapa tii. 14 Mʉre yʉ cawapa tiijãrijere jee, tuacoagʉja. Ani mʉ jiropʉca padegʉ eajãgʉ cãare, mʉre yʉ ca wapa tiirocõrora cʉ̃re yʉ wapa tiirʉga. 15 Yʉ ca tiirʉgariwãme yʉ tii maji, yʉ yee wapa tiirica tiiri menare.¿Ca bojoca añugʉ yʉ ca niirijere ĩa tutirã mʉjaĩiti?” cʉ̃re ĩiupʉ.

16 ”To biri mecʉ̃rire watoa macãrã ca niirã, canii majuropeerã niirucuma. Ñucã mecʉ̃rire ca niimajuropeerã ca niirã, watoa macãrã tʉarucuma—jãare ĩi wedewi Jesús.

Cʉ̃ ca bii yaipere itia tii cʉ̃ ca wederique(Mc 10.32-34; Lc 18.31-34)

Page 33: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 20:17 30 SAN MATEO 21:517 Jiro Jesús Jerusalén'pʉwaanʉnʉawaagʉ, jãa,

cʉ̃ buerã pʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaroca niirãre bojoricaro jãare jʉo cojori, o biro jãareĩiwi.

18 —Mee, mʉja ca ĩarora Jerusalén'pʉ waarãmani bii. Yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃re ñeeri,paia ʉparãpʉre, doti cũuriquere jʉo bueri ma-japʉre noni cõa, yʉre tiirucuma. Cʉ̃ja pea yʉre jĩacõa dotirã, 19 aperãpʉre noni cõacãrucuma, yʉrebui epe, yʉre bape, yucʉ tenipʉ yʉre paa pua tuucõa, cʉ̃ja tiijato ĩirã. To biro cʉ̃ja ca tii yaiocãmi-jata cãare, itia rʉmʉ jiro yʉ cati tuacoarucu ñucã—jãare ĩiwi Jesús.

Juan, Santiago jãa paco cõ punare cõ ca jãi bo-jarique

(Mc 10.35-45)20 Jiro Zebedeo puna paco, cõ punamena* Jesús

pʉto eari, cõ ãjʉro jupeari mena ea nuu eawo, jĩcãwãme cʉ̃re jãirʉgo.

21 To biro cõ ca biiro ĩa:—¿Ñee mʉ booti? —cõre ĩi jãiñawi Jesús.Cõ pea o biro cʉ̃re ĩiwo:—Mʉ ca doti niiri tabepʉre, yʉ punare jĩcʉ̃ mʉ

díámacʉ̃ nʉña, apĩre mʉ ãcõ nʉña pee, cʉ̃jare mʉca duwi dotiro yʉ boo —cʉ̃re ĩiwo.

22 To biro cõ ca ĩiro, Jesús pea o biro ĩi yʉʉwi:—Mʉja, mʉja ca jãirijere mʉja majiti. ¿Ñañaro

peti yʉ ca tamʉo yaipe ʉnore mʉja ca tamʉojata,mʉja nʉcãcãrãti? —cʉ̃jare ĩiwi. To biro cʉ̃ ca ĩiro,cʉ̃ja pea:

—Ʉ̃gjá, jãa bii bayicãrucu —cʉ̃re ĩi yʉʉwaJesús're.

23 Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉwi ñucã:—Mʉja ca ĩirore birora ñañaro peti mʉja bi-

irucu, biirãpʉa. Yʉ díámacʉ̃ nʉña, yʉ ãcõ nʉña,mʉja ca duwirʉgarije docare, yʉ, yʉ ca duwidotipe méé nii. Tea yʉ Pacʉ, “To biro biirucuma,”cʉ̃ ca ĩiricarã cʉ̃ja ca duwipe nii —cʉ̃jare ĩiwi.

24 Jãa, Jesús buerã pʉa amo cõro ca niirã peaSantiago, Juan jãari to biro Jesús're cʉ̃ja ca ĩirijeretʉori, bʉaro cʉ̃ja mena jãa ajiawʉ.

25 Jesús pea cʉ̃ pʉto pee jãare jʉo neo cojori, obiro ĩiwi:

—Mee, mʉja maji. Ati yepa macãrã wiorãɄmʉreco Pacʉre ca majitirã, cʉ̃ja bojocare tutu-aro mena cʉ̃ja ca dotirijere cʉ̃ja ca tii nʉnʉjeerobooma. Ʉparã ca nii majuropeerã pea, cʉ̃ja cadoti niirijemena cʉ̃jare ĩi epecãma. 26Mʉja pea tobiro ca biitiparã mʉja nii. To biro biitirãra, mʉjawatoare ca nii majuropeegʉ ca niirʉgʉ ʉnoa,

aperãre pade nemori majʉre biro pee cʉ̃ niijato.27 Ñucã mʉja watoare ca jʉo niigʉ ca niirʉgʉʉnoa, mʉjare ca pade coteri majʉre biro pee cʉ̃niijato. 28To birora, yʉ, Ca NiiMajuropeegʉMacʉ̃cãa, yʉre cʉ̃ja pade bojajato ĩigʉ méé yʉ doowʉ.Yʉ pee bojocare pade boja, ñucã paʉ ñañaro cabiirãre bii yai ametʉene boja, biigʉ doogʉ yʉdoowʉ —jãare ĩiwi Jesús.

Pʉarã ca ĩatirãre cʉ̃ja ca ĩaro cʉ̃ ca tiirique(Mc 10.46-52; Lc 18.35-43)

29 Jericó macãre ca niiricarã jãa ca witi waaro,paʉ bojoca jãare nʉnʉwa. 30 Too jãa ca waaro, caĩatirã pʉarã maa pʉto ca duwiricarã, Jesús cʉ̃ caametʉa waaro tʉorã:

—¡Wiogʉ, David Pãrami jãare boo paca ĩaña! —ĩi acaro buiwa. 31To biro cʉ̃ja ca ĩiro, “Cʉ̃ja yerijãawaajato,” ĩirã, cʉ̃jare tutimiwa bojoca pea. To birocʉ̃jare cʉ̃ja ca ĩi pacaro, bʉaro jañuro:

—¡Wiogʉ, David Pãrami jãare boo paca ĩaña! —ĩi acaro buiwa.

32 Jesús pea to biro cʉ̃ja ca ĩiro tʉori tua nʉcã,cʉ̃jare jʉo cojori, o biro cʉ̃jare ĩi jãiñawi:

—¿Ñee ʉno mʉjare yʉ ca tiiro mʉja booti? —ĩiwi.

33 Cʉ̃ja pea, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉwa:—Wiogʉ, jãa ca ĩaro mʉ ca tiiro jãa boo —cʉ̃re

ĩiwa. 34 Jesús pea cʉ̃jare boo paca ĩari, cʉ̃ja ca-pere padeñawi. Cʉ̃ ca padeñarora ca ĩatimiricarãañuro ĩa, Jesús jiro nʉnʉcã doowa.

21Jerusalén're Jesús cʉ̃ ca jãa waarique(Mc 11.1-11; Lc 19.28-40; Jn 12.12-19)

1 Jerusalénmacãre eawaarã, Olivos Buuro pʉtoca niiri macã Betfagé tʉja waagʉ, 2 Jesús, cʉ̃ buerãpʉarãre:

—Ano díámacʉ̃ ca niirimacãpʉwaarãja. Toopʉearã, burra jia nʉcõrico cõ macʉ̃ mena ca niigoremʉja bʉarucu. Cõre popiori mʉja ami doowa.3 Jĩcãrã, “¿Ñee tiirã mʉja popioti?” cʉ̃ja ca ĩijata,“Wiogʉ boomi. Yoari mééra mʉjare tuenecãru-cumi ñucã,” cʉ̃jare mʉja ĩiwa —cʉ̃jare ĩi cojowiJesús. 4 Atea Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wedejʉgueri majʉ:5 “Sión macãrãre o biro ĩiña: ‘Ĩaña. Mʉja Wiogʉ

mʉja pʉto pee doomi.Watoa macʉ̃re biro burro, waibʉcʉ ca apeye

ũmago macʉ̃ jotoapʉ pejari doomi,’ ”*cʉ̃ ca ĩi owa cũuquĩrique ca ĩirore biro to biijatoĩiro biiwʉ.

* 20:20 Juan, Santiago. Mt 4.21. * 21:5 Zac 9.9.

Page 34: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 21:6 31 SAN MATEO 21:24-256 Cʉ̃ buerã pea waa, Jesús cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩi cojori-

carore biro tiiupa. 7 Burrare cõ macʉ̃acã menaracʉ̃jare jee doo, cʉ̃ja juti jotoa maquẽre cʉ̃ja jotoatuu wee peori, Jesús're cʉ̃re peja dotiwa.

8 Paʉ bojoca niiwa. Jĩcãrã maare cʉ̃ja yee jutijotoa maquẽ mena ejo cũu jʉgue, aperã yucʉdʉpʉri paa jude jeeri cũu jʉgue, tii nʉnʉa waawa.9To biro tii nʉnʉa waarã, Jesús jʉguero ca waarã,cʉ̃ jiro pee ca doorã cãa, o biro ĩi acaro bui nʉnʉawaawa:—¡Añu majuropeecã, jãare ametʉeneña† Wiogʉ

David Pãrami‡!—¡Añuro ca biigʉ niimi, Ʉmʉreco Pacʉ wãme

mena ca doogʉ!§—¡Añu majuropeecã, jãare ametʉeneña ʉmʉreco

tutipʉ ca niigʉ! —cʉ̃re ĩi baja peo nʉnʉawaawa.

10 Jesús, Jerusalén're cʉ̃ ca piyá ea waaro,tii macã macãrã niipetirãpʉra wede mecʉ̃rorawaawa. To biri paʉ:

—¿Ania, ñiru cʉ̃ niiti? —ameri ĩi jãiña niiwa.11 To biro cʉ̃ja ca ĩi jãiñaro bojoca pea:—Jesús, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede

jʉguerimajʉ, Galilea yepare ca niirimacãNazaretmacʉ̃ niimi —cʉ̃jare ĩi yʉʉwa.

Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire ñañarije ca niirijereJesús cʉ̃ ca cõarique

(Mc 11.15-19; Lc 19.45-48; Jn 2.13-22)12 Jesús, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ jãa waari,

toopʉ noni wapa taa, wapa tii, ca tii niirã niipe-tirãre acuwienewi. Ñucãwapa tiirica tiiri wajoarimaja cʉ̃ja ca duwiri pĩirire, bua noniri maja cʉ̃jaca duwiri pĩirire, tuumicõa cõa cũu peoticãwi.13 To biro tiicã, o biro cʉ̃jare ĩiwi:

—Ʉmʉreco Pacʉ wederiquepʉ o biro ĩiowarique nii: “Yʉ yaa wii juu buerica wii wadoniirucu,”* ĩi. Mʉja pea, jee dutiri maja cʉ̃ja caniiri ope mʉja jeeñocㆠ—cʉ̃jare ĩiwi Jesús.

14 Jesús, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ cʉ̃ ca niiro,ca ĩatirã, upa yuriri, cʉ̃ pʉto eawa. Jesús peacʉ̃jare catiowi. 15 Paia ʉparã, doti cũuriquereca jʉo buerã pea, Jesús, ca ĩa ñaaña manirije cʉ̃ca tii jeeñorijere ĩa, ñucã wimarã Ʉmʉreco Pacʉyaa wiipʉre, “Añu majuropeecã Wiogʉ DavidPãrami,” Jesús're cʉ̃ja ca ĩi acaro buirijere tʉoajiari, 16 o biro ĩiwa Jesús're:

—¿Ĩijã cʉ̃ja ca ĩirijere mʉ tʉoti? —cʉ̃re ĩiwa. Tobiro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea:

—Ʉ̃jʉ, yʉ tʉo. ¿Mʉja, Ʉmʉreco Pacʉwederiqueo biro cʉ̃ja ca ĩipemaquẽ cʉ̃ja ca owariqueremʉjabue ñaatiti? O biro ĩi:

“Wimarã, ca ũpũrãacã, cʉ̃ja ca bajarije mena,mʉre cʉ̃ja ca baja peo nʉcʉ̃ bʉoro mʉ tii,”‡ ĩi —cʉ̃jare ĩi yʉʉwi.

17To biro cʉ̃jare ĩi yapanowiti, waacoawi Jesús,Betania macãpʉ cãnigʉ waagʉ.

Higueragʉ ca dica maniricʉ(Mc 11.12-14, 20-26)

18Ape rʉmʉ boeri tabe meepʉacã Jerusalén'pʉwaa nʉnʉa waagʉ, queya tʉgoeñaupi Jesús. 19 Tobiro bii nʉnʉa waagʉ, jĩcãgʉ higueragʉ maapʉtoacã ca niiricʉre ĩa bʉari, tiigʉ dicare ĩagʉwaamiwi. Dica manirora, ca pũu wado ca niiro ĩa,o biro ĩiwi:

—¡Pʉati mʉja dica cʉti nemotirucu! —ĩiwi. Tobiro cʉ̃ ca ĩirora, jĩcãto jinicã nʉcã waawʉ tiigʉpea.

20 To biro ca biirijere ĩarã, jãa, cʉ̃ buerã peaʉcʉacoari, o biro cʉ̃re jãa ĩi jãiñawʉ Jesús're:

—¿Tiigʉ pea do biro biicãri, jĩcãto to jinicoa-jãri? —jãa ĩiwʉ.

21To biro jãa ca ĩiro, o biro jãare ĩi yʉʉwi Jesús:—Yee méé mʉjare yʉ ĩi: “Mani ca ĩirore biro

tiirucumi” yʉre ĩi tʉgoeña tutuacã, “Yeera maniĩicãbocu” ĩi tʉgoeñati, mʉja ca biijata, higuer-agʉre yʉ ca tiijãrije ʉno wado méé mʉja tiirucu.Atigʉ ʉ̃tãgʉpʉ cãare: “Toore pĩa ũmaa waari,dia pairiyapʉ ñaañuaña,” mʉja ca ĩijata, mʉjaca ĩirore birora biirucu. 22 Juu buerã, “Mani cajãirijere manire tiicojorucumi,” ĩi tʉgoeña bayirimʉja ca jãijata, mʉja ca jãirije niipetiro mʉjatiicojo ecorucu —jãare ĩiwi.

Jesús cʉ̃ ca doti majirije(Mc 11.27-33; Lc 20.1-8)

23 JiroɄmʉreco Pacʉ yaawiipʉ jãawaawi Jesús.Toopʉ bojocare cʉ̃ ca bue niiro, paia ʉparã, to birijudíos're ca jʉo niirã, cʉ̃ pʉto eari, o biro cʉ̃re ĩijãiñawa:

—¿Ñee doti majirique cʉocãri atere mʉ tiiti?¿Ñiru tee doti majiriquere mʉre cʉ̃ tiicojori? —cʉ̃re ĩi jãiñawa.

24-25 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉwiJesús:

—“Yʉ cãa, jĩcã wãme mʉjare yʉ jãiñarucu:¿Ñiru Juan're cʉ̃ uwo coe doti cojoupari?¿Ʉmʉreco Pacʉ? ¿Bojoca pee? Yʉre mʉja ca

† 21:9 Hebreo wederique menara “Hosanna” ĩi. ‡ 21:9 Hijo de David. § 21:9 Sal 118.26. * 21:13 Is 56.7. † 21:13 Jer7.11. ‡ 21:16 Sal 8.2.

Page 35: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 21:26 32 SAN MATEO 21:46yʉʉjata, yʉ cãa, tee doti majirique mena atereto biro yʉ tii,” mʉjare yʉ ĩirucu —cʉ̃jare ĩiwi.

To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja pea:—“Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃re doti cojoupi,” mani ca ĩi

yʉʉjata, “¿ñee tiirã cʉ̃re mʉja tʉo nʉnʉjeetiri?”manire ĩirucumi. 26Ñucã, “Ati yepa macãrã cʉ̃reuwo coe doti cojoupa,” mani ĩi majiti. Bojo-care mani uwi jañu. Mee niipetirãpʉra, “Juan,Ʉmʉreco Pacʉ yeere wederi majʉ niiwi,” ca ĩirãwado niima —ameri ĩiupa. 27 To biri, “Jãa majiti,”cʉ̃re ĩi yʉʉwa Jesús're.

To biro cʉ̃ja ca ĩiro:—Yʉ cãa, tee doti majirique mena, “Atere to

biro yʉ tii,” mʉjare yʉ ĩiti —cʉ̃jare ĩi yʉʉwi Jesús.Jĩcʉ̃ puna pʉarãre Jesús cʉ̃ ca ĩi cõoñarique

28 To biro ĩi yapano, o biro cʉ̃jare ĩi jãiñawiJesús:

—¿Do biro mʉja ĩiti mʉja atere? Jĩcʉ̃ pʉarãpuna cʉtiupʉ. Cʉ̃ macʉ̃ jĩcʉ̃re o biro cʉ̃re ĩiupʉ:“Macʉ̃, mecʉ̃ra yʉ ʉje wejepʉ padegʉja,” cʉ̃reĩiupʉ. 29 To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ macʉ̃ pea, “Yʉwaarʉgati,” cʉ̃re ĩiupʉ. To biro ca ĩiricʉ niipacagʉ, jiro tʉgoeña wajoa, padegʉ waacoaupʉ.30To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉo, cʉ̃macʉ̃ apĩ pʉto peewaa,to birora ĩiupʉ cʉ̃ cãare. Cʉ̃ pea, “Jaʉ, mecʉ̃acãyʉ waarucu,” cʉ̃re ĩiupʉ. To biro ca ĩiricʉ niipacagʉ, padegʉ waatiupʉ. 31 ¿Niipe cʉ̃ja pacʉ cʉ̃ca boorijere cʉ̃ tiijapari? —cʉ̃jare ĩi jãiñawi.

To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja pea:—Cʉ̃ ca doti jʉoricʉ pee —cʉ̃re ĩi yʉʉwa.To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩiwi Jesús:—Yee méé mʉjare yʉ ĩi: Roma maquẽre wapa

jee bojari maja, to biri nomia, ʉmʉa mena catii epe wapa taarã romiri pee, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca doti niiri tabepʉre mʉja jʉguero ea jʉoru-cuma. 32Uwo Coeri majʉ Juan añurije tii niiriquemaquẽremʉjare buegʉ doomiupi. Mʉja pea cʉ̃ caĩirijere mʉja tʉo nʉnʉjeetiupa. To biro mʉja cabiicãro, niirique wapare wapa jee bojari maja, tobiri ʉmʉa mena ca tii epe wapa taarã romiri pea,cʉ̃re tʉo nʉnʉjeeupa. Mʉja pea ate niipetirijereĩacã pacarã, cʉ̃ ca ĩirijere tʉo nʉnʉjeerʉgatirã,mʉja tʉgoeña wajoatiupa.

Paderi maja ñañarãre cʉ̃ ca ĩi cõoñarique(Mc 12.1-12; Lc 20.9-19)

33 ”Apeye ĩi cõoñarique tʉoya: Jĩcã yepa ʉpʉ,jĩcã weje ʉje weje oteri, tii wejere jãni jãa, ʉje ocodipericarore queno, tii weje niipetiropʉrena cʉ̃jaca ĩa cote niipa wii cãare, emʉari wii queno ya-pano, aperãre tii wejere paderique cũu, aperopʉ

waa yujugʉwaacoaupʉ. 34 Jiro, ʉje ca bʉcʉari cuuca earo, cʉ̃re pade bojari maja jĩcãrãre tiicojoupʉ,tii wejere paderi majare cʉ̃ yee ca niirijere jãi doticojogʉ. 35 Tii weje paderi maja pea cʉ̃ ca doticojoricarã cʉ̃ja ca earo, cʉ̃jare ñeeri, jĩcʉ̃re cʉ̃requẽe, apĩra cʉ̃re jĩa cõacã, apĩ peera ʉ̃tã menacʉ̃re dee, tiiuparã. 36 Jiro tii weje ʉpʉ, cʉ̃ padebojari majare cʉ̃ ca tiicojo jʉoricarã ametʉenerotiicojoupʉ ñucã. Tii wejere paderi maja pea cʉ̃ca tiicojo jʉoricarãre cʉ̃ja ca tiiricarore biroratiicãuparã ñucã cʉ̃ja cãare.

37 ”Jiro, “Yʉ macʉ̃ra, yʉ macʉ̃ cʉ̃ ca niiro macãcʉ̃re nʉcʉ̃ bʉorucuma,” ĩi tʉgoeñari, cʉ̃ macʉ̃majuro peere tiicojoupʉ.

38 ”Paderi maja pea cʉ̃ macʉ̃ majurope cʉ̃ cadooro ĩarã, o biro ameri ĩiuparã: “Anira niimi,cʉ̃ pacʉ cʉ̃ ca bii yairo jiro ati wejere ca cʉonʉnʉjeepʉ. Cʉ̃re mani jĩa cõacãco. To birotiirã, manirã ati weje ʉparã mani tuarucu,” ameriĩiuparã. 39 To biri tii weje tʉjaropʉ cʉ̃re ñee witiwaari, cʉ̃re jĩa cõacãuparã.

40 ”To biri yua, mʉja ca tʉgoeñajata, tii wejeʉpʉ tua eagʉ, ¿“Paderi majare, do biro cʉ̃jaretiirucumi” mʉja ĩi tʉgoeñati? —cʉ̃jare ĩi jãiñawiJesús.

41 To biro cʉ̃ ca ĩi jãiñaro, cʉ̃ja pea:—Ĩamairicaromaniro, cʉ̃ja, ca bojoca ñañarãre

jĩa batecã, aperã, ʉje ca dica cʉtiri cuu ca earitaberi cõro cʉ̃ yee ca niirijere cʉ̃re dica woo, catii niirã peere cʉ̃jare tiicojorucumi —ĩi yʉʉwaJesús're.

42 To biro cʉ̃ja ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiwi:—¿Mʉja jĩcãti ʉno peera Ʉmʉreco Pacʉ wed-

eriquere mʉja bue ñaatiti? O biro ĩi:“Ʉ̃tãga, wii bʉarimaja cʉ̃ja ca beje cõamiricagara,

ca nii majuropeerica nii ea.Ʉpʉ atere to biro tiiupi. Teere ĩarã, mani ĩi ĩa

ʉcʉacoa,” ĩi.§43 To biri o biro mʉjare yʉ ĩi: Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca dotiri tabe macãrã mʉja ca niimirijere mʉjareẽmari, aperã, ote ca bʉcʉari cuu ca earo, cʉ̃yeere ca dica woo cojorã peere tiicojorucumi.44Ñucã ʉ̃tãga mena peera, jĩcʉ̃ ʉno tiiga jotoa cʉ̃ca ñaapeajata, doca jude batecã yai waarucumi.Ñucã tiiga pee, jĩcʉ̃ ʉnore to ca ñaapeajata, docaabo yaiocãrucu —ĩiwi.

45To biro Jesús cʉ̃ ca ĩi cõoña wederijere tʉorã,paia ʉparã, to biri fariseos pea, cʉ̃jarena cʉ̃ caĩi cõoña wederijere tʉo majicãwa. 46 To biriJesús're cʉ̃re ñeerʉgamiupa. To biro cʉ̃re tiirʉga

§ 21:42 Sal 118.22-23.

Page 36: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 22:1 33 SAN MATEO 22:25pacarã, bojocare uwi jañuupa, “Ʉmʉreco Pacʉyee quetire wede jʉgueri majʉ niimi,” bojoca cʉ̃jaca ĩigʉ cʉ̃ ca niiro macã.

22Amo jiarica boje rʉmʉre cʉ̃ ca ĩi cõoña wed-

erique(Lc 14.15-24)

1Ñucã Jesús ĩi cõoñarique mena o biro ĩi wedejʉo waawi:

2 —Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabea, jĩcʉ̃wiogʉ, cʉ̃ macʉ̃ cʉ̃ ca amo jiari boje rʉmʉrequenogʉ cʉ̃ ca tiiricarore biro nii. 3 Cʉ̃re ca padecoterã mena, cʉ̃ ca jʉoricarãre jʉo doti cojoupʉ.Cʉ̃ ca jʉomiricarã pea doorʉgatiuparã. 4 Jiro,aperã cʉ̃re ca pade coterã mena, cʉ̃ ca jʉori-carãre o biro cʉ̃jare ĩi doti nemo cojomiupʉ ñucã:“Mee, baariquere niipetiro queno yapanoriquepʉyʉ cʉo. Yʉ wecʉa, aperã waibʉcʉrã, añuro cadíí cʉtirã yʉ jĩa dotijãwʉ. Mee, niipetiro quenoyapanoriquepʉ nii. ¡Ñee pee dʉjati! ‘Yoariméé boje rʉmʉ dooya,’ ĩi wede dooya,” cʉ̃jare ĩidoti cojomiupʉ. 5 Cʉ̃ ca jʉomiricarã pea cʉ̃reyʉʉtiuparã. Jĩcʉ̃ cʉ̃ja mena macʉ̃ cʉ̃ wejeri peewaacoaupʉ. Apĩ pea cʉ̃ ca padero peewaacoaupʉ.6 Aperã pea wiogʉ ʉmʉare cʉ̃jare ñeeri, ñañarocʉ̃jare tii, cʉ̃jare jĩa bate, tiicãuparã.

7 ”Wiogʉ pea teere tʉo ajiari, bojoca jĩari ma-jare jĩa batecã, cʉ̃ja yaa macã cãare joe cõacã, tiidoti cojoupʉ cʉ̃ uwamarãre. 8 Jiro, cʉ̃ ʉmʉareo biro ĩiupʉ ñucã: “Boje rʉmʉ maquẽ ñee ʉnopee dʉjati. Yʉ ca jʉomijãrã pea ca dooparã ʉnoméé niijapa. 9To biri wiijeri watoa macã maaripʉwaari, noo mʉja ca bʉa earã cõrorena jʉorãja,”cʉ̃jare ĩi cojoupʉ.

10 ”To biro cʉ̃ ca ĩiricarã, cʉ̃ ʉmʉa pea wiijeriwatoa macã maaripʉ waari, noo cʉ̃ja ca bʉaearã niipetirãre, añurã, ñañarãre jʉo neouparã.To biri boje rʉmʉ cʉ̃ ca quenopa jawire bojocadadacoauparã. 11 Jiro wiogʉ, cʉ̃ ca jʉo cojori-carãre ĩagʉ jãa waagʉ, jĩcʉ̃, amo jiarica bojerʉmʉ maquẽ mééra juti jãñari ca niigʉre ĩaupʉ.12 Cʉ̃re ĩari: “Yʉ mena macʉ̃, ¿amo jiarica bojerʉmʉ maquẽ juti jãñati pacagʉ, do biro biicãrianopʉre mʉ jãa doojãri?” cʉ̃re ĩiupʉ. To birocʉ̃ ca ĩiro, wedetiupʉ cʉ̃ pea. 13 To cõrora wiogʉpea, bojocare baarique batori majare o biro ĩiupʉ:“¡Anire ñeeri, cʉ̃ amori, cʉ̃ dʉpori jiari, õo macãca naitĩaropʉ cʉ̃re cõa wienecã cojoya! Too canaitĩaropʉre oti, cʉ̃ upire baca dʉpo, cʉ̃ ca bii

bʉañapa tabepʉ,” ĩiupʉ. 14 Biirãpʉa paʉ niima,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca jʉorã. Cʉ̃ ca beje jeerã pea,paʉacã méé niima —ĩi wedewi Jesús.

Wiogʉ César're niirique wapa wapa tiiriquemaquẽ

(Mc 12.13-17; Lc 20.20-26)15 Ate jiro fariseos waari, Jesús're wedejãarʉ-

garã, jĩcã wãme Jesús cʉ̃ ca ĩi maa wijiaro cʉ̃jaca tiipere ameri wede peniupa. 16 To biro ameriĩicãri, jĩcãrã cʉ̃ja mena macãrãre, Herodes yaarãmena o biro cʉ̃jare ĩi doti cojoupa:

—Buegʉ, díámacʉ̃ ca niirije ca ĩirore biro catiigʉ nii, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biro ni-iriquere díámacʉ̃ ca niirijere ca ĩirore biro wede,mʉ ca tiirijere jãa maji. Ñucã bojoca cʉ̃ja cabii ĩño niirijerena ca ĩa nʉnʉjeetigʉ niiri, bojocacʉ̃ja ca ĩirijerena tʉo nʉnʉjee, mʉ tiiti. 17 To birimʉ ca tʉgoeñari wãmere jãare wedeya. ¿Wiogʉromanore niiriquewapa jãa cawapa tiirucurije toañu jañuti? ¿To añutitiqué? —cʉ̃re ĩi jãiñawa.

18 Jesús pea ñañari wãme tʉgoeñacãri cʉ̃ja caĩirijere majiri, o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉwi:

—Watoara ca bii dito pairã, ¿ñee tiirã, “Ñañarocʉ̃ ĩi bui cʉtijato,” ĩi tʉgoeñarique mena yʉremʉja jãiñati? 19Wiogʉre* mʉja ca wapa tiirucuritiire yʉre ĩñoñaaqué —cʉ̃jare ĩiwi. To biro cʉ̃ caĩiro, jĩcã tii cʉ̃re noniwa. 20 Tii tiire amiri:

—¿Ati tiire ñiru diámacʉ̃, ñiru wãme, owatuurique to tujati? —cʉ̃jare ĩi jãiñawi Jesús.

21 To biro cʉ̃ ca ĩi jãiñaro, cʉ̃ja pea:—Wiogʉ César yee tuja —cʉ̃re ĩi yʉʉwa.To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea:—To docare César yee ca niirijere César're ti-

icojoya. Ʉmʉreco Pacʉ yee ca niirijere ɄmʉrecoPacʉre tiicojoya —cʉ̃jare ĩiwi. 22To biro cʉ̃ ca ĩirotʉorã, ñee pee ĩiticãwa. To biri witi, cʉ̃re waaweocoawa yua.

Cati tuarique maquẽre cʉ̃ja ca jãiñarique(Mc 12.18-27; Lc 20.27-40)

23 Ñucã tii rʉmʉrena jĩcãrã saduceos Jesús'reĩarã dooupa. Ména cʉ̃ja pea: “Ca bii yaicoari-carãpʉa, pʉati cati tuaticuma,” ca ĩi niirucurãniiri, ati wãme cʉ̃re ĩi eawa Jesús're:

24 —Buegʉ, Moisés niiquĩricʉ: “Jĩcʉ̃, punamanigʉra cʉ̃ ca bii yaijata, cʉ̃ niiquĩricʉ bai pee,cʉ̃ nʉmocaniiricore nʉmocʉtirucumi, cʉ̃ jũwʉrepuna cʉti bojarʉgʉ,” ĩiupi. 25 To biri, ano jãawatoare jĩcãti niiwa jĩcʉ̃ puna jĩcã amo peti, apeamore pʉaga penituaro niirã. Ca nii jʉogʉ nʉmocʉti jʉomiupi. Puna manigʉra bii yaicoaupi. Ca

* 22:19 César, Emperador.

Page 37: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 22:26 34 SAN MATEO 23:6puna maniricʉ niiri, cʉ̃ bai peere cũu yaiupi.26 Cʉ̃ cãa to birora bii, ñucã cʉ̃ jiro macʉ̃ cãa tobirora bii, niipetirãpʉra to biro wado biicãupa.Cʉ̃ja jĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro caniimiricarãpʉra, to biro wado bii yai peticoaupa.27 Cʉ̃ja niipetirã jiro cʉ̃ja nʉmo ca niimirico cãabii yaicoaupo. 28 To biri yua, cati tuarica tabeca niiropʉre, ¿anija jĩcʉ̃ puna jĩcã amo peti, apeamore pʉaga penituaro ca niiricarã niipetirã cʉ̃jaca nʉmo cʉtimirico pea, nii nʉmo pee cõ niigotiyua? —ĩi jãiñawa Jesús're.

29 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉwiJesús:

—Mʉja, Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere, cʉ̃ ca tu-tuarijere, mʉja majiti. To biri no ca boororamʉja ĩi maa wijiacã. 30 Bojoca ca bii yairicarãcati tuarãpʉa ʉmʉa, nomia, manʉ cʉti, nʉmocʉti, tiitirucuma. Ʉmʉreco tutipʉ ca niirã,Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrãre biirã niicãrucuma.31Apeyera ñucã ca bii yairicarã cʉ̃ja ca cati tuarijemaquẽre, ¿Ʉmʉreco Pacʉ majuropeera, 32 “Yʉa,Abraham, Isaac, Jacob jãari Ʉmʉreco Pacʉ yʉnii,”† cʉ̃ ca ĩiriquere mʉja bue ñaatiti? Cʉ̃a, cabii yairicarã Ʉmʉreco Pacʉ méé niimi. Ca catirãɄmʉreco Pacʉ niigʉ biimi —cʉ̃jare ĩiwi Jesús.

33To biro Jesús cʉ̃ ca ĩi wederijere tʉorã, bojocapea ñee pee ĩiticãwa.

Doti cũurique ca nii majuropeerije(Mc 12.28-34)

34 Jesús, saduceos're do biro cʉ̃ja ca ĩi maji-tiropʉ cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiriquere majicãri, fariseosneaupa ñucã, ameri wede penirʉgarã.

35 Jĩcʉ̃ cʉ̃ja mena macʉ̃, doti cũuriquere ca jʉobuegʉ, “Ñañaro cʉ̃ ĩi bui cʉtijato” ĩigʉ, o biro ĩijãiñawi Jesús're:

36 —Buegʉ, ¿dije to niiti doti cũurique ca niimajuropeerije? —ĩiwi.

37 To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉwi Jesús:—“Ʉpʉ mʉ Ʉmʉreco Pacʉre mʉ yeri niipetiro

mena, mʉ ca tʉgoeñarije niipetiro mena, mʉ cacati niirije niipetiromena, cʉ̃remaiña,” ĩi.‡ 38Atenii, ca nii majuropeerije doti cũurique niipetiroreca jʉo niirije. 39 Ate jiro ca dotiri wãme cãateere bii jañurora nii. O biro ĩi: “Mʉ upʉre mʉca mairore birora maiña mʉ pʉto macʉ̃re,” ĩi.§40Ate pʉawãme nii, doti cũuquĩrique niipetirore,Ʉmʉreco Pacʉ yee quetirewede jʉguerimaja cʉ̃jaca buerique niipetirore, ca jʉo nii majuropeerije—cʉ̃re ĩiwi Jesús.

¿Ñiru pãrami cʉ̃ niiti Mesías?(Mc 12.35-37; Lc 20.41-44)

41-42Ména, fariseos toora cʉ̃ja ca nea poo niiro,o biro cʉ̃jare ĩi jãiñawi Jesús.

—¿Mʉja do biro mʉja ĩi tʉgoeñati Mesías're?¿Ñiru pãrami niimi mʉja ĩiti? —ĩi jãiñawi.

To biro cʉ̃ ca ĩiro:—David pãrami niimi —cʉ̃re ĩi yʉʉwa.43 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩiwi Jesús:—To docare, ¿ñee tiigʉ David majuropeera,

Añuri Yeri cʉ̃re cʉ̃ ca majiorije jʉori “Yʉ Wiogʉ,”cʉ̃re cʉ̃ ĩiquĩupari? O biro ĩiupi David:44 “Ʉpʉ o biro ĩiwi yʉ Wiogʉre:‘Ano, yʉ díámacʉ̃ nʉña pee duwiya ména,mʉwaparãre cʉ̃ja ca doca cũmuro yʉ ca tiiropʉ,’*

cʉ̃re ĩiwi.”45 To docare ¿Mesías, do biro pee biicãri, Davidpãrami cʉ̃ niibogajati, David majuropeera “YʉWiogʉ,” cʉ̃ ca ĩimijata cãare? —cʉ̃jare ĩiwi.

46 To biro cʉ̃ ca ĩiro, jĩcʉ̃ ʉno peera jĩcã wãmeʉnora cʉ̃re yʉʉ cojorucu tiitiwa. To biri tii rʉmʉmena jĩcʉ̃ ʉno peera apeye cʉ̃re jãiña nemotiwayua.

23Fariseos, doti cũuriquere ca jʉo buerã, cʉ̃ja ca

biirije(Mc 12.38-40; Lc 11.37-54; 20.45-47)

1Ate jiro Jesús, bojocare, jãa cʉ̃ buerãre, o biroĩi wedewi:

2 —Doti cũuriquere ca jʉo buerã, fariseos,Moisés cʉ̃ ca doti cũurique ca ĩirijere ca wedemajiorã niima. 3 To biri mʉja, cʉ̃ja ca ĩirijeretʉo nʉnʉjee, cʉ̃ja ca tii dotirije niipetirore tiinʉnʉjee, tiiya. To biro bii pacarã, cʉ̃ja ca tii niirijepee docare cʉ̃jare biro tiiticãña. Cʉ̃ja, “O biro cabii niiparã mani nii,” ca ĩirã nii pacarã, cʉ̃ja caĩirore biro tiitima. 4 Bʉaro ca nʉcʉ̃rijere, do biroca tii jeewaamajiñamanirije ʉnore ca jia peorãrebiro tiirique cʉtima, cʉ̃ja ca buerijemena. To biroĩi pacarã, cʉ̃ja pea jĩcã wãmeacã ʉno peerena tiinʉnʉjeerʉgati majuropeecãma.

5 ”Ate niipetirije tiima, “Bojoca jãare cʉ̃ja ĩanʉcʉ̃ bʉojato,” ĩirã. Cʉ̃ja diámacʉ̃ripʉ, ñucã cʉ̃jadicaripʉ ejari quejeri bʉcʉ tiicãri, Ʉmʉreco Pacʉwederique cʉ̃ja ca owa tuurica daarire dʉdʉatuu, ñucã cʉ̃ja juti yapari cãare paca sitiri eetuu doo nemocãri jãña yujuma. 6 Nea poo juubuerica wiijeripʉ cãare wiorã cʉ̃ja ca duwirijeʉnopʉwado duwirʉga, baarica taberi cãare añuri

† 22:32 Ex 3.6. ‡ 22:37 Dt 6.5. § 22:39 Lv 19.18. * 22:44 Sal 110.1.

Page 38: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 23:7 35 SAN MATEO 23:29taberipʉ baa duwirʉga, 7 ñucã macã decomacãmacã yeparipʉ cʉ̃ja ca amejuajata cãare, bojoca,nʉcʉ̃ bʉorique mena cʉ̃jare jãi nʉcʉ̃ bʉo, “Jãareca buerã,” cʉ̃jare ĩi, ĩi nʉcʉ̃ bʉoriquere booma.8 Mʉja pea, “Jãare ca buerã,” bojoca mʉjare cʉ̃jaca ĩi nʉcʉ̃ bʉorije ʉnore amaaticãña. Mʉja ni-ipetirãpʉra jĩcʉ̃ punaarã nii, jĩcʉ̃ra mʉjare ca buemajiogʉre cʉo, mʉja bii. 9 Ñucã ati yepare jĩcʉ̃ʉno peerena, “Cáacʉ,” ĩiticãña. Jĩcʉ̃ra niimi mʉjaPacʉ, ʉmʉreco tutipʉ ca niigʉ wado. 10 Aperãmʉjare, “Jãare ca buegʉ,” cʉ̃ja ca ĩirije ʉno cãareamaaticãña. Jĩcʉ̃ra niimi mʉjare ca buegʉ, Cristowado. 11 Mʉja watoare, ca nii majuropeegʉ caniigʉa, ca pade cotegʉre biro pee cʉ̃ niijato. 12Cʉ̃majuropeera, “Ca nii majuropeegʉ yʉ nii” caĩigʉa, watoa macʉ̃re biro ĩa ecorucumi, “Watoamacʉ̃ yʉ nii,” ca ĩigʉ pea, ca nii majuropeegʉniirucumi.

13”Ñañaro biirucumʉja, doti cũuriquere ca jʉobuerã, fariseos, watoara ca bii dito pairã, aperãɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabepʉre ca waarʉ-garãre, ca boca jope bia camota niirãre. Mʉjamajuropeecã jãa waa majiti, ñucã ca jãa waarʉ-garã cãare, cʉ̃jare jõeneti, mʉja bii. 14 ¡Ñañaromʉja biirucu mʉja, doti cũuriquere ca jʉo buerã,fariseos, watoara ca bii dito pairã! Ca wapearãromiri yaawiijerire ca ẽmarãnii pacarã, tii ditorã,yoaromʉja juu buecã dia nuu waarucu. Ate jʉori,ametʉenero ñañaro mʉja tii ecorucu.

15 ¡Ñañaro mʉja biirucu mʉja, doti cũuriquereca jʉo buerã, fariseos, watoara ca bii dito pairã!Dia paca yaaripʉ, yeparipʉ, mʉja waa nucũ yuju,jĩcʉ̃acã mʉja ca wederijere ca tʉo nʉnʉjeepʉbʉarʉgarã, cʉ̃re bʉacãrãpʉa, mʉja ametʉeneroñañagʉ, pʉati cõropʉ pecame ca ʉ̃ʉ yatitiripecamepʉ ca ʉ̃ʉpʉ cʉ̃ ca niiro mʉja tiicã.

16 ”Ñañaro peti mʉja biirucu mʉja, ca ĩatirãnii pacarã, bojocare ca jʉo waarãre biro ca niirã.O biirije mʉja ĩi wederucu: “Jĩcʉ̃ ʉno, ‘ɄmʉrecoPacʉ yaa wii mena yʉ ĩi,’ cʉ̃ ca ĩijata, cʉ̃ ca ĩirorebiro cʉ̃ ca tiiticãjata cãare bʉaro biiti. ‘ɄmʉrecoPacʉ yaa wii maquẽ oro mena yʉ ĩi,’ cʉ̃ ca ĩijatadocare, cʉ̃ ca ĩirore birora tii majimi,” mʉja ĩi.17 Ca ĩa bojoca catitirã, ¿dije pee to niiti ca niimajuropeerije, oro pee, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wii,orore añurije ca tuaro ca tiiri wii pee? 18 Ñucão biirije mʉja ĩi: “Jĩcʉ̃ ʉno, ‘Waibʉcʉrãre joemʉenerica tutu* mena yʉ ĩi,’ cʉ̃ ca ĩijata, bʉarobiiti. ‘Tii tutu jotoa ca pejarije mena yʉ ĩi,’ cʉ̃ ca

ĩijata docare, cʉ̃ ca ĩiricarore birora tii majimi,”mʉja ĩi. 19 Ca ĩa bojoca catitirã, ¿ñee pee toniiti ca nii majuropeerije, tiicojo nʉcʉ̃ bʉoriquepee, waibʉcʉrã joe mʉenerica tutu, tiicojo nʉcʉ̃bʉoriquere, añurije ca tuaro ca tiiri tutu pee?20 “Waibʉcʉrã joe mʉenerica tutu mena yʉ ĩi”ca ĩigʉa, tii tutu wado méére ĩigʉ tiimi; tiitutu jotoa ca pejarije niipetiro menare ĩigʉ tiimi.21 “Ʉmʉreco Pacʉ yaa wii mena yʉ ĩi” ca ĩigʉcãa, tii wii wado méére ĩigʉ tiimi. ɄmʉrecoPacʉ tii wiipʉ ca niigʉ menarena ĩicãgʉ tiimi.22 Ñucã “Ʉmʉreco quejero mena yʉ ĩi” ca ĩigʉcãa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca duwiri taberena, ñucãɄmʉreco Pacʉ toopʉ ca duwigʉ menarena ĩicãgʉtiimi.

23 ”¡Ñañaromʉja biirucumʉja, doti cũuriquereca jʉo buerã, fariseos, watoara ca bii dito pairã!Ʉmʉreco Pacʉ yee ca niipere, pũu† ca jʉti añuri-jere, pʉa amo cõro ca niirijere jĩcã tabe ca jee dicawoocãrã nii pacarã, doti cũurique ca ĩirije ca niimajuropeerije, añurijere, boo paca ĩariquere, caniirore biro tii nʉnʉa waarique peera, mʉja tiinʉnʉjeeti. Atere ca tii niiparã mʉja nii, apeyepee cãare tii yerijãatirãra. 24 ¡Ca ĩatirã nii pacarãca jʉo waarã! Becoacã peera weo cõacã pacarã,camello peera upʉra mʉja uu yuucã cojo.‡

25 ”¡Ñañaromʉja biirucumʉja, doti cũuriquereca jʉo buerã, fariseos, watoara ca bii dito pairã!Jinirica bapare, jotʉ bapare, jotoa peera coecãpacarã, jee duti, cʉo pacarã pai jañuro boo jãawaa,mʉja ca biirije peera, “Tobiro jãa tiicu,”mʉjaĩiti. 26 ¡Fariseos, ca ĩatirã! Jinirica bapare, jotʉbapare, jupea peere coe jʉoya. To biro mʉja catiiro, jotoa pee cãare õweri manirije tuarucu.

27 ”¡Ñañaromʉja biirucumʉja, doti cũuriquereca jʉo buerã, fariseos, watoara ca bii dito pairã!Maja operire, ca botirije mena wadarique, bauniiro peera añuro wãmoriquere biro nii pacarã,jupea peera ca bii yairicarã owa, ca boarije, caniirore biro ca niirã. 28Teere biroramʉja cãa, bauniiro peera ca bojoca añurãre biropʉ mʉja baucã.Bii pacarãmʉja yeri peera, ca bojoca añurãre biromʉja ca bii ditorije, ñañarije mʉja ca tʉgoeñarije,nii ametʉenecã.

29 ”¡Ñañaro mʉja biirucu mʉja, doti cũuri-quere ca jʉo buerã, fariseos, watoara ca bii ditopairã! Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimaja niiquĩricarã maja operire queno, ca bojocaañurã ca niiquĩricarãre cʉ̃jare biirã cʉ̃ja ca wee

* 23:18 Altar. † 23:23 Menta, anís, to biri comino. ‡ 23:24 Õo ca biirijeacã peera añuropʉ tii nʉnʉjee peoticã pacarãca nii majuropeerije peera, “To biro biicu” mʉja ĩiti.

Page 39: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 23:30 36 SAN MATEO 24:14nʉcõricarãre wãmo, ca tii niirãre. 30 To birotiicãri, o biro mʉja ĩi: “Mani pea, mani ñicʉ̃ jãacʉ̃ja ca niirica cuupʉre mani ca niijata, ɄmʉrecoPacʉ yee quetire wede jʉgueri majare mani jãaracʉ̃jare mani jĩa nemotibojacupa,” mʉja ĩi.

31”To biromʉja ca ĩirijemena, “¡Ʉmʉreco Pacʉyee quetire wede jʉgueri majare ca jĩa batericarãpãramerã peti mani nii!” ĩirã mʉja tii. 32 To birimʉja ñicʉ̃ jʉ̃mʉa cʉ̃ja ca tii jʉo dooriquere tiiyapanocãña. 33 ¡Aña! ¡Añaa punaa! ¿Do biro peetiicãri, pecame ca ʉ̃ʉ yatitiri pecamepʉ ñañaromʉja ca biipere mʉja duti majirãti? 34 To biriɄmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majare,ca majirãre, ca jʉo buerãre, mʉjare yʉ tiico-jorucu. To biro yʉ ca tiirãre mʉja pea, jĩcãrãcʉ̃ja mena macãrãre jĩa, yucʉ teniripʉ cʉ̃jarepaa pua tuu cõa, aperãra nea poo juu buericawiijeripʉra cʉ̃jare bape, ñucã ñañaro tiirʉgarãmacãri ca niiro cõro cʉ̃jare nʉnʉ yuju, mʉjabiirucu. 35 To biro mʉja ca tiirije jʉori, niipe-tirã bojoca añurãre ati yepare mʉja ca jĩa díitii baterique, ca ñañarije manigʉ Abel niiquĩricʉdíi menapʉra, ñucã Berequías macʉ̃ Zacarías're,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca bojoca cʉti niiri wii,§ to biriwaibʉcʉrã joe mʉenerica tutu* watoare mʉja cajĩaricʉ díi wapamenapʉ ñañaromʉja ca tamʉopeniirucu. 36 Díámacʉ̃ mʉjare yʉ ĩi: Ate niipetirijewapa, bojoca ati cuu macãrãpʉre ñañaro cʉ̃jarebii ñaapea earucu.

Jerusalén're Jesús cʉ̃ ca otirique(Lc 13.34-35)

37 ”¡Jerusalén, Jerusalén, Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire wede jʉgueri majare jĩa, Ʉmʉreco Pacʉ,queti wederi maja mʉre cʉ̃ ca tii cojorãre ʉ̃tãmena dee jĩa, mʉ tii! ¡Jĩcãti méé mʉ bojocareãboco cõ punare cõ quedʉpʉri doca cõ ca jeeneorore biro, cʉ̃jare yʉ jee neorʉgamiwʉ! ¡Cʉ̃japea bootiwa! 38 Ĩaña. Mʉja ca niimiri tabe bo-joca maniri tabe tuarucu. 39Mecʉ̃ menare pʉatiyʉre mʉja ĩa nemotirucu, “Añuro ca biigʉ niimi,Ʉmʉreco Pacʉwãmemena ca doogʉ,”mʉja ca ĩirirʉmʉ ca earopʉ mʉjare yʉ ĩi —ĩiwi Jesús.

24“Ʉmʉreco Pacʉ yaa wii cõa ecorucu,” Jesús cʉ̃

ca ĩirique(Mc 13.1-2; Lc 21.5-6)

1 Jesús Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ ca niiricʉ witiwaa, mee waagʉ doogʉ cʉ̃ ca biiri tabera, jãa, cʉ̃

buerã pea cʉ̃ pʉto waari, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiirecʉ̃ja ca tiirica wiijerire cʉ̃ cãa cʉ̃ ĩajato ĩirã, cʉ̃reĩñorʉgarã cʉ̃ pʉto jãa waawʉ.

2 Cʉ̃ pea o biro ĩiwi:—¿Ate niipetirijere mʉja ĩati? Díámacʉ̃ra mʉ-

jare yʉ ĩi: Ano ca niirije jĩcãga ʉ̃tãga peera, apegajotoa pejaricaro maniropʉ tii yaio ecocoarucu —ĩiwi.

Ati ʉmʉreco ca petiparo jʉguero ca biipe(Mc 13.3-23; Lc 21.7-24; 17.22-24)

3 Jiro Olivos buuropʉ jãa waacoawʉ. Toopʉ ea,Jesús cʉ̃ ca ea nuu waaro ĩa, cʉ̃ pʉto waari, jãawado o biro cʉ̃re jãa ĩi jãiñawʉ:

—Jãare mʉ ca ĩijãrijere jãare mʉ ca wedero jãaboo. ¿Tea no cõropʉ to biiroti? ¿Mʉ ca tua doorirʉmʉre, ñucã ati ʉmʉreco ca petipere, do biirijeto bii ĩño jʉgueroti? —jãa ĩiwʉ.

4 To biro jãa ca ĩiro, Jesús pea o biro jãare ĩiwede majiowi:

—Bojoca catiri niiña, jĩcʉ̃ ʉno peera mʉjarecʉ̃ja ca ĩi ditotipere biro ĩirã. 5 Paʉ dooru-cuma. Yʉ wãme mena ĩicãri, o biro ĩirucuma:“¡Yʉra yʉ nii, Mesías!”* ĩiri, paʉ bojocare ĩiditorucuma. 6 Aperoripʉ cʉ̃ja ca ameri jĩarijere,“Ameri jĩarique niirucu” cʉ̃ja ca ĩirijere, mʉjaqueti tʉorucu. Biirãpʉa, teere tʉo ʉcʉaticãña.To biirijera ca biipe niiro bii. To bii pacaroati ʉmʉreco petiro méé biirucu. 7 Jĩcã poogamacãrã, ape pooga macãrã mena ameri jĩa, jĩcãyepa macãrã ape yepa macãrã mena ameri jĩa,tiirucuma. Ñucã paʉ taberipʉre aʉa boarique,ca jita jaberije, biirucu. 8 Ate niipetirije, ñañarotamʉorique bii jʉo nʉnʉa waaro biirucu.

9 ”To biri mʉja peera, aperãpʉre mʉjare ti-icojorucuma, ñañaro mʉjare tii, mʉjare jĩa bate,cʉ̃ja tiijato ĩirã. Yʉ yee jʉori, niipetirã mʉjareĩa tutirucuma. 10 To biro ca biiri cuure yʉreca nʉnʉrã paʉ yʉre tʉo nʉnʉjee yerijãa, cʉ̃jamajuropeera ameri ĩa tuti, ameri wedejãa buiyeecõa, tiirucuma. 11 Paʉ Ʉmʉreco Pacʉ yee quetirewede jʉgueri majare biro bii dito eari, paʉre ĩiditorucuma. 12 Ñañarije tiirique bʉaro jañuroca bii nʉnʉa waaro macã, paʉ bojoca cʉ̃ja caameri maimiriquere ameri mai yerijãacãrucuma.13 To biro ca biirije watoara ca tʉgoeña tutuayapanocãgʉa ametʉarucumi. 14Ate añurije quetiɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niirijemaquẽre, ati yepaniipetiropʉre wede bato peoticãrique niirucu,bojoca poogaari cõrora cʉ̃ja ca tʉo peticãperebiro ĩirã. To cõropʉ docare ati ʉmʉreco petirucu.

§ 23:35 Santuario. * 23:35 Altar. * 24:5 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojo cojogʉ.

Page 40: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 24:15 37 SAN MATEO 24:4415 ”Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri

majʉ Daniel niiquĩricʉ, “Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire,ca Ñañarije Maniri Jawipʉre ĩaricaro docuorijeremʉja ĩarucu,” ĩi owaquĩupi.† Atere ca buegʉ tʉomajiña. 16 Teere ĩarã, Judea ca niirã ʉ̃tã yucʉpʉcʉ̃ja duti waajato. 17Wii jotoapʉ ca niigʉ cãa, cʉ̃yaa wii maquẽ apeyere jeegʉ duwi waatigʉra cʉ̃waacoajato. 18 Ñucã wejepʉ ca niigʉ cãa, cʉ̃ jutiʉnorena cʉ̃ jeegʉ tua waaticãjato. 19Tii rʉmʉrireñañaro peti biirucuma nomia, ca puna jãñarã,ñucã ca ũpũrãacã, ca puna cʉtirã romiri. 20 Tobiri Ʉmʉreco Pacʉre jãiña, mʉja ca dutiri rʉmʉripue bʉcʉ, yerijãarica rʉmʉ, ca niitipere biroĩirã. 21 Tii rʉmʉrire bʉaro peti ñañaro biiriqueniirucu. Bʉaropʉra ñañaro peti tamʉorique atiyepa ca nii jʉori tabepʉra jĩcãti ʉno peera cabiitirique, ñucã jiro ca bii nemotipe biro biirucu.22To biirije ca biiri rʉmʉrire Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cadʉotijata, jĩcʉ̃ ʉno peera catitibocuma. Cʉ̃ ca bejejeericarãre maima ĩigʉ, dʉorucumi.

23 ”To biri jĩcʉ̃ ʉno mʉjare, “¡Ĩaña! Ani niimiMesías.” “¡Ĩaña! Ĩi pee niimi,” cʉ̃ja ca ĩimijatacãare, cʉ̃jare tʉo nʉnʉjeeticãña. 24 Paʉ mesías'rebiro ca bii ditorã, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetirewedejʉgueri majare biro ca bii ditorã, doorucuma.Paca wãmeri tii bau nii, ca ĩa ñaaña manirije tiijeeño, tiirucuma, ĩi ditorʉgarã. Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca beje jeericarã menapʉrena ĩi ditorucuma.25Mee mʉjare yʉ wede majio jʉguecã.

26 ”To biri: “Ĩaña. ¡Ca yucʉ maniri yepapʉniimi!” mʉjare cʉ̃ja ca ĩimijata cãare, waaticãña.Ñucã: “¡Ĩaña! Anopʉ duti duwijapi,” mʉjare cʉ̃jaca ĩimijata cãare, díámacʉ̃ cʉ̃jare tʉoticãña. 27Yʉ,Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃ yʉ ca doori rʉmʉa,muipũ cʉ̃ ca mʉa doori nʉña pee bʉpo cʉ̃ ca yabecojorije, muipũ cʉ̃ ca ñaajãa waari nʉñapʉ ca boeãpõtĩocã cojorore biro biirucu. 28Ca bii yairicʉ cʉ̃ca niiri tabere, yucáá wʉʉ nea poorucuma.

Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃ cʉ̃ ca tua doope(Mc 13.24-37; Lc 17.26-30, 34-36; 21.25-33)

29 ”Ñañaro tamʉorica rʉmʉri ca bii yapanowaari tabera:“Muipũ ʉmʉreco macʉ̃ naitĩacoa,

ñami macʉ̃ cãa boeti,ñocõa ʉmʉreco tutipʉ ca niirã cãa ñaabatecoa,

ñucã ʉmʉreco tutipʉre ca niirã ca tutuarãyugui peticoa, biirucuma.”‡

30 ”To biro ca biiri tabera, yʉ, Ca Nii MajuropeegʉMacʉ̃re ca bii ĩño jʉguerije ʉmʉreco tutipʉre

baua earucu. To cõrora ati yepa macãrã bojocapoogaari niipetirã bʉaro uwirique mena oti, yʉ,Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃, bueri bʉrʉri jotoa yʉca tutuarije mena, yʉ ca boe baterije mena, yʉca dooro ĩarucuma. 31 Yʉ pea yʉ yaarã ɄmʉrecoPacʉ pʉtomacãrãre,§ putiricawʉʉ* putiricaro cabʉjʉrije menara cʉ̃jare yʉ tiicojorucu, yʉ ca bejejeericarã ati ʉmʉreco niipetiropʉ ca niirãre cʉ̃janeojato ĩigʉ.

32 ”Higueragʉ ca biirijere ĩa cõoña majiña. Ti-igʉ dʉpʉri, abari dʉpʉriacã bii, wãma pũu wajoa,ca biirijere ĩarã, “Mee cʉ̃ma jʉguero niicoaro bii,”mʉja ĩi ĩa maji. 33 To biri wãmera ate niipetirijeca biiro ĩarã, “Mee Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃ati yepapʉre doogʉpʉ biimi,” mʉja ĩi majirucu.34 Yee méé yʉ ĩi: Ati cuu macãrã cʉ̃ja ca biiyaiparo jʉguero biirucu, niipetirije anomʉjare yʉca ĩirije. 35Ati ʉmʉreco, ati yepa, peticoarucu. Yʉwederique pea, yʉ ca ĩirore birora biicõa niirucu.

“To cõro doorucumi,” ĩi majiña mani36 ”Biiropʉa tii rʉmʉ ca niiro, too muipũ cʉ̃

ca niiro, “To biro biirucu” ĩiriquepʉra, jĩcʉ̃ ʉnopeera majitima. Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrã peticãa, ñucã yʉ, cʉ̃ Macʉ̃ cãa, yʉ majiti. ɄmʉrecoPacʉ wado majimi.

37 ”Noé cʉ̃ ca niiri cuupʉre ca biiquĩricarorebiro biirucu, yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃, yʉca tua doori rʉmʉre. 38 Tii cuupʉre, ati yepa caduaparo jʉguero, baarã, jinirã, amojiarã, amerinomi cũurã, tii niiquĩupa. Noé, cũmua pairicapʉcʉ̃ ca ea jãari rʉmʉpʉ bojoca to biro tii eyoupa.39“To biro biibocu” ĩiri méé cʉ̃ja ca bii niiri taberaca duurije doo, niipetirãpʉrena duu bate yaiopeticãquĩupa. To biri wãmera biirucu yʉ, Ca NiiMajuropeegʉ Macʉ̃, yʉ ca tua doori rʉmʉ cãa.†

40 ”To biro ca biiri tabere, pʉarã ʉmʉa wejepʉca niirã, jĩcʉ̃ ami waa eco, ãpĩa ami waa ecoti,biirucuma. 41 Ñucã pʉarã nomia ca wãñia niirã,jĩcõ ami waa eco, apeo ami waa ecoti, biirucuma.42To biri mʉja, bojoca catiri niiña, mʉjaWiogʉ cʉ̃ca doopa rʉmʉre mʉja majiti.

43 ”Biirãpʉa, atere majiña: Jĩcʉ̃ wii ʉpʉ, “Jeedutiri majʉ ñamire to cõro doorucumi,” cʉ̃ ca ĩimajijata, cãniri méé, ca ĩa cotegʉ niiri, jĩcʉ̃ ʉnopeerena cʉ̃ yaa wii maquẽre cʉ̃ja ca jee dutirãjãa dooro tiiticumi. 44 To biri mʉja cãa, añuroqueno yue niiña. Tee jãa, mʉja ca ĩitiri tabere yʉdoorucu, yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃.

† 24:15 Dn 9.27; 11.31; 12.11. ‡ 24:29 Is 13.10; 34.4; Jl 2.10. § 24:31 Ángeles. * 24:31 Trompeta. † 24:39 Gn 6.5-12;7.6-24.

Page 41: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 24:45 38 SAN MATEO 25:21Pade coteri majʉ ca añugʉ, to biri ca añutigʉ(Lc 12.41-48)

45 ”¿Ñiru cʉ̃ niiti pade coteri majʉ, ĩiricarorebiro ca tiigʉ, ca tʉgoeña bojoca catigʉ, cʉ̃ wiogʉcʉ̃ yaa wii macãrãre ĩa cote, baarica tabe ca earocʉ̃jare baarique eca, cʉ̃ ca tii doti cũugʉ pea?46Bʉaro ʉjea niimi pade coterimajʉ, cʉ̃ wiogʉ tuaeagʉ, cʉ̃ ca tiipe cʉ̃ paderiquerena ca tii niigʉrecʉ̃ ca bʉa eagʉa. 47 Yee méé mʉjare yʉ ĩi, wiogʉpea cʉ̃ yee niipetirijere ca ĩa nʉnʉjeegʉ cʉ̃retiirucumi. 48 Paderi majʉ ñañagʉ cʉ̃ ca niijata,“Yʉ wiogʉ yeto tua eatirucumi,” ĩi tʉgoeñari,49 aperã paderi majare ñañaro cʉ̃jare paa epejʉowa, ñucã ca jini cũmu pairã mena pee waaricʉ̃ja mena baa, jini, cũmu nucũ yuju, 50 “Tii rʉmʉca niiro, tii tabe muipũ cʉ̃ ca niiro, earucumi,” cʉ̃ca ĩi majitiri rʉmʉre cʉ̃ wiogʉ eari, 51ñañaro cʉ̃retii, cʉ̃re bape, watoara ca bii dito pairã cʉ̃ja catii ecorore biropʉ ñañaro ca biipʉ cʉ̃re tiirucumi.To biri toopʉre bʉaro oti, upi baca dʉpo, biiriqueniirucu.

25Pʉa amo cõro niirã nomiare ĩi cõoñarique

1 ”Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabea pʉaamo cõro niirã wãmarã romiri amo jiarica bojerʉmʉre, ca nʉmo cʉtipʉre bocarã waarã, cʉ̃jaromiri cõrora jĩa boericagaari ami, cʉ̃ja ca waari-carore biro biirucu. 2 Jĩcã amo cõro niirã romiri,“To biro manire biibocu,” ca ĩi tʉgoeñatirã niiu-parã. Aperã jĩcã amo cõro ca niirã romiri pea, “Tobiro manire biibocu” ca ĩi tʉgoeña bojoca catirãniiuparã. 3 Ca tʉgoeña bojoca catitirã romiri cãacʉ̃ja ca jĩa boepagaarire jee waauparã. Jee waapacarãra, ʉje cʉ̃ja ca pio jãa wajoape peere jeewaatiuparã. 4 Ca tʉgoeña bojoca catirã romiripea, ʉje cʉ̃ja ca pio jãa wajoape cãare apegamena pio jãa, jee waauparã. 5 Ca amo jiapʉyeto eatiupʉ. Tee jãa ĩiricaro maniro, cʉ̃ja niipe-tirãpʉrena wʉgoa ca earo macã, cãnicoauparã.6Ñami decomacã ca niiro, “¡Mee, doo yerijãami caamo jiapʉ! ¡Cʉ̃re bocarã dooya!” cʉ̃ja ca ĩi acarobuirijere tʉouparã.

7 ”Teere tʉo, wãmarã romiri niipetirãpʉrawãcãri, cʉ̃ja jĩa boericagaarire quenouparã. 8 Tocõrora, “To biro biibocu” ca ĩi tʉgoeña bojocacatitirã romiri pea o biro ĩimiuparã cʉ̃ja menamacãrã ca tʉgoeña bojoca catirã romiri peere:“Jãa jĩa boericagaari yati waaropʉ bii. Jãa cãare

mʉja yee ʉje petoacã jãare tiicojoya,” cʉ̃jare ĩim-iuparã. 9 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, ca bojoca catirãromiri pea: “Jãa tiicojoti. ¡Mʉjare jãa ca tiicojo-jata, jãa cãare eati, mʉja cãare eati, biicãbocu! Ʉjeca nonirã pʉtopʉ waari wapa tiirãja, mʉja ca jĩaboepere,” cʉ̃jare ĩiuparã.

10 ”To biro cʉ̃ja ca ĩiro tʉo, cʉ̃ja romiri cʉ̃jaca ʉje wapa tiirã waa ditoyera, eaupʉ ca amojiapʉ. Cʉ̃ ca earo, ca tʉgoeña bojoca catirã romiripea, amo jiarica boje rʉmʉ cʉ̃ja ca tiiri wiipʉcʉ̃ mena jãacoauparã. Cʉ̃ja ca jãa waaro jiro, tiiwii jopere biacãuparã. 11 Jiropʉ aperã romiri peaeari: “¡Wiogʉ, wiogʉ, jãa cãare jope pãaña!” cʉ̃reĩimiuparã. 12 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, “Mʉjare yʉmajiti. Yee méé yʉ ĩi,” cʉ̃jare ĩi yʉʉupʉ —ĩiwiJesús.

13 To biro ĩicã: “Tii rʉmʉ, tii tabe muipũ cʉ̃ caniiro, earucumi ca ĩi majitirã niiri, añuro tʉgoeñabojoca ca tiiri niiña,” ĩi nemowi Jesús.

Wapa tiirica tiiri mena ĩi cõoñarique(Lc 19.11-27)

14O biro ĩi nʉnʉa waawi ñucã:—Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabea jĩcʉ̃ ʉmʉ

ape yepapʉ waarʉgʉ jʉguero, cʉ̃ paderi majarejʉo cojori, cʉ̃ yee wapa tiirica tiirire, “Mʉja ĩanʉnʉjeewa,” cʉ̃ ca ĩi cũuwaaricarore biro biirucu.15 Jĩcʉ̃ cʉ̃ja menamacʉ̃re jĩcã amo cõro niiri poaripeti wapa tiirica tiiri, oro tiiri cʉ̃re tiicojoupʉ.*Apĩre pʉa poa tiicojoupʉ. Apĩ peera jĩcã poaracʉ̃re tiicojoupʉ. Cʉ̃ja ca niiro cõrorena “Anocõrorira ĩa nʉnʉjee bayirʉgama,” ĩi majiri cʉ̃jaretiicojoupʉ. To biro tii yapano, waacoaupʉ yua.16 Jĩcã amo cõro niiri poari cʉ̃ ca tiicojoricʉ pea,tee mena apeye wapa tii, noni wapa taa nemoupʉñucã cʉ̃ ca tiicojoricaro cõrora. 17 To biroratiiupʉ pʉa poa ca ñeericʉ cãa, cʉ̃re cʉ̃ ca tiicojowaaricaro cõrora wapa taa nemoupʉ. 18 Jĩcã poaca ñeericʉ pea, cʉ̃ wiogʉ yee wapa tiirica tiirirejee waari, yepapʉ ope coa, yaa cũucãupʉ.

19 ”Paderi maja wiogʉ pea ca yoa waaro jiropʉtua eaupʉ ñucã. Tua ea, cʉ̃ paderi maja menacʉ̃ja ca paderiquere quenoupʉ. 20 Jĩcã amo cõroniiri poari ca ñeericʉ ea jʉoupʉ. Ea, apeye jĩcãamo cõro niirije cʉ̃ ca wapa taa nemoriquere cʉ̃wiogʉre cʉ̃re noniri, o biro cʉ̃re ĩiupʉ: “Wiogʉ,jĩcã amo cõro niirije peti yʉre mʉ tiicojowʉ. Atenii apeye jĩcã amo cõro yʉ ca wapa taa nemo-jãrije,” cʉ̃re ĩiupʉ. 21 To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ wiogʉpea o biro cʉ̃re ĩiupʉ: “¡Añuro mʉ tiijapa! Paderi

* 25:15 Talentos: Jĩcã talento, jĩcʉ̃ pade coteri majʉ veinte cʉ̃mari peti padegʉ cʉ̃ ca wapa taaro cõro niiupa.Jĩcã talento treinta y cuatro kilogramos nii, oro tiiri mil niirije peti.

Page 42: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 25:22 39 SAN MATEO 25:45majʉ añugʉ, ĩiricarore biro ca tiigʉ mʉ nii. Mee,petoacãrena ca ĩa nʉnʉjee majiricʉ mʉ ca niiromacã, paʉ ca niirijepʉre ca ĩa nʉnʉjeegʉmʉre yʉcũurucu. ¡Jãa doori, yʉ mena ʉjea niigʉ dooya!”cʉ̃re ĩiupʉ.

22 ”Cʉ̃ jiro, cʉ̃ paderi majʉ pʉa poa ca ñeericʉcãa ea, o biro cʉ̃re ĩiupʉ: “¡Wiogʉ, pʉa poa yʉremʉ tiicojowʉ! Ate nii apeye pʉa poa yʉ ca wapataanemojãrije,” cʉ̃re ĩiupʉ. 23Tobiro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃wiogʉ pea o biro cʉ̃re ĩiupʉ: “¡Añuro mʉ tiijapa!Paderi majʉ añugʉ, ĩiricarore biro ca tiigʉmʉ nii.To biri petoacãrena ca ĩa nʉnʉjee majiricʉ mʉca niiro macã, paʉ ca niirijepʉre ca ĩa nʉnʉjeegʉmʉre yʉ cũurucu. ¡Jãa doori, yʉ mena ʉjea niigʉdooya!” cʉ̃re ĩiupʉ.

24 ”Jiro, jĩcã poa ca ñeericʉ eari, o biro ĩiupʉ cʉ̃wiogʉre: “¡Wiogʉ, do biro ca tiiya manigʉ mʉ caniirijere, mʉ ca otetiri taberena ca dica jee, ñucãote dicare ca cũuña maniri taberena ca jeegʉ, mʉca niirijere yʉ majiwʉ! 25 To biri mʉre uwimaĩigʉ, mʉ yee wapa tiirica tiirire, ope coari yʉ yaiocũucãwʉ. Ĩaña. Ate nii mʉ yee ca niirije,” cʉ̃reĩiupʉ.

26 ”To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ wiogʉ pea o biro cʉ̃reĩi yʉʉupʉ: “¡Mʉa, paderi majʉ ca añutigʉ, cajunañe paigʉ mʉ nii! Yʉ ca otetirica taberena cadicare jee, ote dicare ca dee bate cũuña maniritabe ʉnorena ca dicare jee, ca tiigʉ yʉ ca niirijeremaji pacagʉ, 27 ¿Ñee tiigʉ yʉ wapa tiirica tiirire,wapa tiirica tiirire cũurica wiipʉ jee waari mʉcũutiri? To biro tiigʉ, yʉ ca tua earo pai jañuro cabʉʉ nemorique mena yʉre mʉ tuenebojacupa,”cʉ̃re ĩiupʉ. 28 To biro ĩi yapano, too ca niirãreo biro ĩiupʉ: “¡Wapa tiirica tiiri cʉ̃ ca cʉorijereẽmari, pʉa amo cõro niiri poari ca cʉogʉ peerecʉ̃re tiicojoya!” cʉ̃jare ĩiupʉ. 29 Ca cʉogʉra paijañuro tiicojo nemorique niirucu. To biri pairocʉorucumi. Ca cʉotigʉa, petoacã cʉ̃ ca cʉomirijemenapʉra ẽma ecorucumi. 30 Ani paderi majʉca añutigʉ peera macã ca naitĩaropʉ cõa wienecãcojoya. To biri toopʉre bʉaro oti, upi baca dʉpo,biirique niirucu.

Bojoca poogaari cʉ̃ja ca ĩa beje ecope31 ”Yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃, yʉ ca boe

baterije mena, ñucã yʉ yaarã yʉre queti wedebojari maja niipetirã mena, yʉ ca doori rʉmʉre,wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuropʉ† yʉ ea nuu earucu.32 To biro yʉ ca biiro, ati yepa macãrã niipetirãbojoca poogaari cʉ̃ja ca niiro cõro yʉ jʉguerore

nea poo earucuma. To biro cʉ̃ja ca biiro yʉ pea,oveja coteri majʉ, cabra watoa ca niirã ovejare cʉ̃ca jee dica woorore biro cʉ̃jare yʉ tiirucu. 33 Yʉyaarã ovejare biro ca niirã peere, yʉ díámacʉ̃nʉña pee cʉ̃jare cũu, cabra peera yʉ ãcõ nʉñapee cʉ̃jare cũu, yʉ tiirucu. 34 To biro tii yapanoyʉ pea, yʉ díámacʉ̃ nʉña pee ca niirãre o birocʉ̃jare yʉ ĩirucu: “Dooya mʉja, yʉ Pacʉ añuro cʉ̃ca tiiricarã, Ʉmʉreco Pacʉ ati ʉmʉrecore jeeñojʉogʉpʉra, mʉjare cʉ̃ ca queno yuerica yepareniirã dooya. 35Yʉ ca queyaro, yʉremʉja baariqueecawʉ. Oco jinirʉgʉ yʉ ca biiro, yʉre mʉja ocotĩawʉ. Nucũ yujurimajʉ yʉ ca niiro, cãnirica tabeyʉre mʉja tiicojowʉ. 36 Yʉ ca juti cʉotiro, yʉremʉja juti tiicojowʉ. Yʉ ca diaro cãare, yʉre mʉjaĩarã eawʉ. Tia cũurica wiipʉ yʉ ca niijata cãare,yʉre mʉja ĩarã eawʉ,” cʉ̃jare yʉ ĩirucu.

37 ”To biro yʉ ca ĩiro tʉo, ca añurã pea o biroyʉre ĩi jãiñarucuma: “Wiogʉ, ¿di tabe ʉno peemʉ ca queyaro ĩari, mʉre jãa baarique ecari? ¿Ditabe ʉno pee mʉ ca jinirʉga nucũ yujuro, mʉrejãa oco tĩari? 38 ¿Di tabe ʉno pee nucũ yujurimajʉ mʉ ca niiro, ‘Jãa pʉto niiña,’ mʉre jãa ĩiri?¿Di tabe ʉno pee mʉ ca juti cʉotiro, mʉre jãa jutijãari? 39 Ñucã, ¿di tabe ʉno peti mʉ ca diaro, tiacũurica wiipʉ mʉ ca niiro, mʉre jãa ĩarã eari?”ĩi jãiñarucuma. 40 To biro cʉ̃ja ca ĩi jãiñaro, yʉ,Wiogʉ pea, o biro cʉ̃jare yʉ ĩirucu: “Yee méémʉjare yʉ ĩi. Anija, yʉ yaarã boo pacoro ca biirãremʉja ca tii nemorique, yʉrena tii nemorã mʉjatiiwʉ,” cʉ̃jare yʉ ĩirucu.

41 ”To biro ĩi yapano, Wiogʉ pea, yʉ ãcõ nʉñaca niirã peera o biro cʉ̃jare yʉ ĩirucu: “Yʉrecamotatiya, mʉja ñañaro ca biiparã, pecame caʉ̃ʉ yatitiri pecame, Satanás, cʉ̃ yaar㇠ca añu-tirã menare, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃jare cʉ̃ ca quenoyuerica tabepʉ waarãja. 42 Yʉ ca queyaro, yʉremʉja baarique ecatiwʉ. Yʉ ca oco jinirʉgaro,yʉre mʉja oco tĩatiwʉ. 43Nucũ yujuri majʉ yʉ caniiro, cãnirica tabe yʉre mʉja tiicojotiwʉ. Yʉ cajuti cʉotiro cãa, yʉre mʉja juti jãatiwʉ. Ñucã yʉca diaro, tia cũurica wiipʉ yʉ ca niiro cãare, yʉremʉja ĩarã eatiwʉ,” yʉ ĩirucu.

44 ”To biro yʉ ca ĩiro tʉo, o biro ĩi jãiñarucuma:“¡Wiogʉ! ¿Di tabe ʉno pee mʉ ca queyaro, mʉca jinirʉgaro, nucũ yujuri majʉ mʉ ca niiro, mʉca juti cʉotiro, mʉ ca diaro, tia cũurica wiipʉ mʉca niiro, mʉre jãa tii nemotiri? ¡To biro mʉ cabiiro jãa ĩatiwʉ!” ĩirucuma. 45 To biro cʉ̃ja caĩiro, o biro cʉ̃jare yʉ ĩi yʉʉrucu: “Yeeméémʉjare

† 25:31 Trono. ‡ 25:41 Satanás cʉ̃ ángeles mena.

Page 43: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 25:46 40 SAN MATEO 26:25yʉ ĩi: Anija, yʉ yaarã mena macãrã boo pacoroca biirãre tii nemotirã, yʉ cãare tii nemotirãmʉja biiwʉ,” cʉ̃jare yʉ ĩirucu. 46 Cʉ̃ja pea tobirora ñañaro cʉ̃ja ca biipa tabepʉ waarucuma.Añurã pea, to birora cʉ̃ja ca caticõa niipa tabepʉwaarucuma —ĩi wedewi Jesús.

26Jesús're ñeerʉgarã cʉ̃ja ca wede penirique(Mc 14.1-2; Lc 22.1-2; Jn 11.45-53)

1Ate niipetirije ĩi yapano, o biro ĩiwi Jesús, jãa,cʉ̃ buerãre:

2 —Mee mʉja maji, pʉa rʉmʉ jiro Pascua bojerʉmʉ ca niirijere. Yʉ, Ca Nii MajuropeegʉMacʉ̃re noni cõacãrucuma, yucʉ tenipʉ yʉre cʉ̃japaa pua tuu cõajato ĩirã —ĩiwi.

3 Tii rʉmʉrirena, paia ʉparã, to biri judíos'reca jʉo niirã, paia wiogʉ Caifás yaa wiipʉ neari,4 watoara jĩcã wãme ĩi dito buiyeeri Jesús'reñeeri cʉ̃ja ca jĩa cõapere ameri wede peniupa.5 Biirãpʉa, “Boje rʉmʉ petira mani tiiticãjaco,bojoca ajiari uwiorije cʉ̃ja ca tiitipere biro ĩirã,”ameri ĩiupa.

Nomio, ca jʉti añurije Jesús're cõ ca pio pe-orique

(Mc 14.3-9; Jn 12.1-8)6 Jesús, Betaniapʉre Simón ca cami boagʉ cʉ̃ja

ca ĩigʉ yaa wiipʉ cʉ̃ ca niiro, 7 jĩcõ nomio ʉ̃tãga*mena cʉ̃ja ca quenorica rʉacã dadaro ca jʉtiañurije ca wapa pacarijere ca ami doorico jãaeawo. Jãa ea, Jesús baarique peorica pĩi pʉto cʉ̃ca duwiro, ca jʉti añurijere cʉ̃ dʉpʉga jotoare piopeowo. 8 Jãa, cʉ̃ buerã pea, to biro cõ ca tiiro ĩari,ajiama ĩirã:

—¡Níjá! ¿Ñee tiigo ca wapa pacarijere tobiro peti cõ tii batecãti? 9 Ca boo pacarãre tiinemorʉgo wapa pacaro noni wapa jee bojapo cõa—jãa ameri ĩiwʉ.

10 Jesús pea to biro jãa ca ĩirijere majiri, o birojãare ĩiwi:

—¿Ñee tiirã atiore to biro mʉja ĩi pato wãcõti?Yʉ menare añurijere tiigo tiimo. 11 Ca boopacarãra mʉja watoare to birora mʉja cʉocõa ni-irucu. Yʉ pee docare yoaro yʉremʉja cʉotirucu.†12Atio, ca jʉti añurijere yʉ upʉre pio peogo, yʉrecʉ̃ja ca yaa cõapepʉre queno yuego tiimo. 13 Yeeméémʉjare yʉ ĩi: Ati yepare noo ca niiri taberipʉate añurije quetire cʉ̃ja ca wederi taberipʉ, atiocõ ca tiirije cãare wederucuma. To biro cʉ̃ja caĩiro, cõ cãa majirico niirucumo —ĩiwi.

Judas, Jesús're cʉ̃ ca wedejãarique(Mc 14.10-11; Lc 22.3-6)

14 Jĩcʉ̃, jãa cʉ̃ buerã pʉa amopeti, dʉpore pʉagapenituaro ca niirã mena macʉ̃, Judas Iscariote cawãme cʉtigʉ, paia ʉparãre ĩagʉ waari, 15 o birocʉ̃jare ĩiupi:

—Jesús're mʉjare yʉ ca tiicojojata, ¿no cõroyʉre mʉja wapa tiirãti? —ĩiupi. To biro cʉ̃ ca ĩiro,cʉ̃ja pea treinta tiiri, plata tiiri cʉ̃re wapa tiiupaJudas're. 16To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca tiiri tabera, Judaspea Jesús're cʉ̃ ca ñee doti majipa tabe ʉnore amajʉo waaupi.

Jesús cʉ̃ ca baa tʉjarique(Mc 14.12-25; Lc 22.7-23; Jn 13.21-30; 1Co 11.23-26)

17 Pascua boje rʉmʉ ca nii jʉori rʉmʉre, panca wauarije ca ayiaya manirije baarica rʉmʉ caearo, jãa cʉ̃ buerã pea cʉ̃ pʉto ea, o biro cʉ̃re jãaĩi jãiñawʉ:

—¿Noopʉ Pascua mani ca baapere jãa caquenoro mʉ booti? —jãa ĩiwʉ.

18 To biro jãa ca ĩiro, o biro jãare ĩi yʉʉwi:—Jerusalén macãpʉ waari, jĩcʉ̃ yaa wiire eari,

o biro cʉ̃re ĩiña: “Buegʉ o biro ĩimi: ‘Mee, yʉyaa rʉmʉ cõñacã doo, to biri mʉ yaa wiipʉ yʉbuerã mena Pascua boje rʉmʉre yʉ ametʉenegʉwaarucu,’ ĩimi,” cʉ̃re mʉja ĩirucu —jãare ĩiwiJesús. 19 To biro cʉ̃ ca ĩiro jãa pea, Jesús cʉ̃ ca tiidotirore biro jãa tiiwʉ. To biri tii wiipʉ jãa quenoyuewʉ, Pascua boje rʉmʉ jãa ca baapere.

20 Naiori tabe ca niiro, Jesús pea tii wiipʉ, jãa,pʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaro ca niirã cʉ̃buerã mena baarique peorica pĩi pʉto bii duwiwi.21 Jãa ca baa niiro ʉnora, o biro jãare ĩiwi Jesús:

—Yee méé mʉjare yʉ ĩi: Jĩcʉ̃ mʉja menamacʉ̃ra yʉre wedejãa buiyee cõacãrucumi —ĩiwi.

22To biro cʉ̃ ca ĩiro jãa pea, bʉaro tʉgoeñariquepai, jãa ca niiro cõro o biro cʉ̃re jãa ĩi jãiñawʉ:

—¿Wiogʉ, yʉra yʉ niicã tiimigʉti? —jãa ĩiwʉ.23 To biro jãa ca ĩiro, o biro jãare ĩiwi Jesús:—Jĩcʉ̃, yʉ ca joari baparena cʉ̃ pan're ca

weyogʉ niimi, yʉre ca wedejãapʉ. 24 Biigʉpʉayʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃a, Ʉmʉreco Pacʉwederiquere cʉ̃ja ca owarique ca ĩirore birorabiigʉ doogʉ yʉ tii. Yʉre ca wedejãa buiyee cõagʉpea, ñañaro peti biigʉ doogʉ tiimi. Cʉ̃ra, cʉ̃ cabaʉatijata, añucãbojapa —ĩiwi.

25Tobiro cʉ̃ ca ĩirora, Judas, Jesús're cawedejãabuiyee cõapʉ pea, o biro cʉ̃re ĩi jãiñawi:

—¡Buegʉ! ¿Yʉra yʉ niicãtimiti? —cʉ̃re ĩiwi.To biro cʉ̃ ca ĩiro:

* 26:7 Alabastro. † 26:11 Dt 15.11.

Page 44: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 26:26 41 SAN MATEO 26:50—Mee, mʉra mʉ ĩi —cʉ̃re ĩi yʉʉwi Jesús.26 Jãa ca baa niirora Jesús pea pan're ami,

Ʉmʉreco Pacʉre: “Añu majuropeecã” ĩi yapano,pee bato, jãa cʉ̃ buerãre o biro jãare ĩi tiicojowi:

—Amiri baaya. Atea yʉ upʉ nii —ĩiwi. 27 Jiroñucã, ʉje oco bapare ami, Ʉmʉreco Pacʉre, “Añumajuropeecã” ĩi yapano, o biro ĩigʉra jãa peerenoni cojowi:

—Mʉja niipetirãpʉra ati bapare jiniña. 28 Ateayʉ díi nii, Ʉmʉreco Pacʉ “Wãma wãme yʉ ti-irucu,” cʉ̃ ca ĩiriquere cʉ̃ ca ĩiricarore biro tobiijato ĩiro ca biirije, paʉ bojoca cʉ̃ja ca ñañarijewapare ametʉene bojagʉ yʉ ca bii yaipe. 29 Obiro mʉjare yʉ ĩi: Ate ote ʉje ocore pʉati yʉ jininemotirucu, mʉja mena yʉ Pacʉ cʉ̃ ca doti niiritabepʉ wãma ʉje ocore yʉ ca jiniparo jʉguero —jãare ĩiwi Jesús.

Pedro cʉ̃ ca ĩi ditopere Jesús cʉ̃ ca wederique(Mc 14.26-31; Lc 22.31-34; Jn 13.36-38)

30 Jiro, salmos baja yapano, Olivos buuropʉ jãawaacoawʉ. 31 Toopʉ o biro jãare ĩiwi Jesús:

—Ati ñamiremʉja niipetirãpʉra yʉremʉjawaaweocoarucu. O biro ĩi owarique nii:“Oveja ca cotegʉre yʉ jĩa cõacãrucu.

Cʉ̃ yaarã oveja pea no ca boorora waa bate-coarucuma,” ĩi.‡

32Biigʉpʉa, cati tuari jiro, mʉja jʉguero Galileapʉyʉ waarucu —ĩiwi.

33 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pedro pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉwi:

—Niipetirã mʉre cʉ̃ja ca waa weocoamijatacãare, yʉa mʉre yʉ waa weotirucu —cʉ̃re ĩiwi.

34 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiwi:—Yee méé mʉre yʉ ĩi: Ati ñamira ãbocʉ cʉ̃ ca

wedeparo jʉguero, itiati peti, “¡Cʉ̃re yʉ majiti!”mʉ ĩi ditorucu —ĩiwi Pedrore.

35 Cʉ̃ pea o biro cʉ̃re ĩiwi:—Mʉ menara yʉ ca bii yaipe to ca niijata

cãare, “¡Cʉ̃re yʉ majiti!” yʉ ĩi ditotirucu yʉa —ĩiwi Pedro. To biro cʉ̃ ca ĩiro, jãa Jesús buerãniipetirãpʉra to biro wado jãa ĩiwʉ.

Getsemanípʉ Jesús cʉ̃ ca juu buerique(Mc 14.32-42; Lc 22.39-46)

36 Jiro Jesús jãa mena Getsemaní ca wãmecʉtiropʉ waa, toopʉ eagʉ, o biro jãare ĩiwi:

—Õo pee waari yʉ ca juu buegʉ waaro ʉno,anora duwiya ména —ĩiwi. 37 To biro ĩi, Pedrore,Zebedeo puna pʉarãre, jʉo waawi. Too waagʉ,bʉaro tʉgoeñarique pai yaja pua bii jʉo waaupiJesús. 38 To biri o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Yʉ ca cati niirijepʉra bii yaicoaricarorebiropʉ yʉ tʉgoeña yapa pua. Anora tuari, cãni-tirãra yʉ menara ĩacã niiña —ĩiupi.

39 To biro ĩi yapano, cʉ̃ja jʉguero jañuro waa,yepapʉ muu bia cũmu waari, o biro ĩi juu bueupi:

—¡Cáacʉ! Ametʉenerique ʉnora to ca niijata,ñañaro yʉ ca tamʉoro yʉre tiiticãña. Biigʉpʉa,yʉ ca boorore biro tiiticãña. Mʉ ca boorore biropee to biijato —ĩiupi. 40 Juu bue yapano, cʉ̃ buerãpʉto pee tua waagʉ, ca cãnirãpʉre cʉ̃jare bʉaeari, o biro ĩiupi Jesús, Pedrore:

—¿Jĩcã nimaro ʉno peera, cãnitirãra yʉ menamʉja ĩa bayitijãri? 41Cãnitirãra juu bueya, ñañar-ije ca bii buiyeerijere jãa tiire ĩirã. Añurijeremʉjatiirʉga tʉgoeña biirãpʉa, bʉari mʉja tʉgoeñabayiti majuropeecã —ĩiupi.

42Waa, ñucã o biro ĩi juu bueupi Jesús:—¡Cáacʉ! Ano ñañaro yʉ ca biipere do biro tii

camota majiña manirije to ca niijata, mʉ ca booriwãme tiiya —ĩiupi. 43 Juu bue yapano tua waagʉ,ca cãnirãpʉre bʉa eacãupi ñucã. Bʉaro ca wʉgoaeyoro macã, cʉ̃ja capegaari ĩa pãa bayiri méé biiniiupa.

44To biro cʉ̃ja ca biiro ĩa, Jesús pea toora cʉ̃jarecũu, juu buegʉ waacoaupi ñucã. Cʉ̃ ca ĩiricarorebirora ĩi juu bueupi. 45 To cõrora cʉ̃ buerã pʉtopee tua waa, o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—¿Ména to birora cãni, yerijãa, mʉja biicõaniiti? Mee, yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃re,ñañarije ca tiirãpʉre yʉre cʉ̃ja ca noni cõari tabeeacoa. 46 ¡Wãmʉ nʉcãña! ¡Jamʉ! ¡Mee, ĩirã tʉjadoomi, yʉre ca wedejãa buiyee cõagʉ! —ĩiupiJesús.

Jesús're cʉ̃ja ca ñeerique(Mc 14.43-50; Lc 22.47-53; Jn 18.2-11)

47 Jesús to biro cʉ̃ ca ĩi niirora, Judas, jãa, Jesúsbuerã pʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaromena macʉ̃ra, paʉ bojoca, jaderica pĩiri, yucʉdʉcari, beju cʉticãri, paia ʉparã, to biri judíos'reca jʉo niirã cʉ̃ja ca tiicojoricarã mena bapa cʉtieawi. 48 Ména, wedejãari majʉ Judas pea, o birocʉ̃jare ĩiupi Jesús're ca ñeeparãre:

—Cʉ̃ wajopuare yʉ ca ũpũgʉ niirucumi. Cʉ̃remʉja ñeerucu —ĩiupi. 49 To biri Judas, Jesús pʉtoeagʉ:

—¡Buegʉ mʉ niimite! —ĩiwi. To biro ĩigʉra, cʉ̃wajopuare ũpũ, cʉ̃re tii añu doti eawi.

50 To biro cʉ̃ ca tiiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiwi:—Yʉ mena macʉ̃, mʉ ca tiirʉga dooriquere

jĩcãto tiiya —ĩiwi. To biro cʉ̃ ca ĩirora aper㇠26:31 Zac 13.7.

Page 45: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 26:51 42 SAN MATEO 26:72pea doo, Jesús're cʉ̃re ñeewa. 51 To biro cʉ̃ja catiirora jĩcʉ̃ jãamenamacʉ̃, cʉ̃ niipĩi tʉ̃awee amiri,paia wiogʉre pade coterimajʉ amoperore paa taañoocã cojowi.

52 To biro cʉ̃ ca tiiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiwi:—Mʉ niipĩire ca niiricaropʉra queno cũuña.

Niipĩiri mena ca ameri quẽerã niipetirãpʉra, ni-ipĩi menara jĩa ecorucuma. 53 Tii nemorique yʉca boojata, yʉ Pacʉre yʉ ca jãiro, “Mee, pʉa amopeti, dʉpore pʉaga penituaro ca niiri poogaaripeti cʉ̃ pʉto macãrã uwamarãre tiicojo yeri-jãabocumi,” ¿mʉ ĩi majititi?§ 54 To biro to ca bii-jata, do biro pee biicãri Ʉmʉreco Pacʉwederique:“To biro biirucu,” ¿cʉ̃ja ca ĩi owa cũuquĩrique cʉ̃jaca ĩiricarore birora to biibogajati? —ĩiwi Jesús.

55 Ĩi yapano, o biro ĩi jãiñawi bojocare:—¿Ñee tiirã jee dutiri majʉre ca tiirãre biro

niipĩiri, yucʉ dʉcari, jeecãricarã yʉre mʉja ñeerãdoojãri? To cãnacã rʉmʉra Ʉmʉreco Pacʉ yaawiipʉ yʉ bue niirucujãwʉ. Jĩcãti ʉno peera yʉreñee, mʉja tiitirucujãwʉ. 56 Biiropʉa, ate niipetir-ije Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri maja“O biro biirucu,” cʉ̃ja ca ĩi owaquĩricarore biro tobiijato ĩiro bii —ĩiwi. To cõrora jãa, Jesús buerãpea, jãa niipetirãpʉra cʉ̃re jãa duti weocoawʉ.

Jesús're ʉparã pʉtopʉ cʉ̃ja ca ami waarique(Mc 14.53-65; Lc 22.54-55, 63-71; Jn 18.12-14, 19-24)

57 Jesús're ca ñee waaricarã pea, paia wiogʉCaifás yaa wii, doti cũuriquere ca jʉo buerã,judíos're ca jʉo niirã, cʉ̃ja ca nea poo niiropʉcʉ̃re ami waaupa. 58 To biro cʉ̃ja ca tiiro, Pedropea yoaropʉra cʉ̃jare nʉnʉ waa, paia wiogʉ yaawii macã yepapʉ eacoaupi. Jãa waa, ɄmʉrecoPacʉ yaa wii coteri maja uwamarã mena ea nuuwaaupi, “¿Do biro peti Jesús're cʉ̃ja tii nʉnʉawaamirãti?” ĩi ĩarʉgʉ.

59 Paia ʉparã, ʉparã ca nii majuropeera niipe-tirã, Jesús're jĩa dotirʉgarã, watoara ĩi buiyeericawãmeri ama niiupa. 60 To biro ĩi pacarã, watoarapaʉ cʉ̃ja ca wedejãa niirije ca nii pacaro, jĩcãwãme ʉno peera bʉaticãupa. Biirique peti pʉarã,61 o biro ca ĩirã eaupa:

—Ania o biro ĩiwi: “Yʉa, Ʉmʉreco Pacʉ yaawiire wee batecã, ñucã itia rʉmʉ jirora yʉ quenoyapanocã maji,” ĩiwi —ĩi wedejãaupa.

62 To cõrora paia ʉpʉ pea wãmʉ nʉcã, o biroĩiupi Jesús're:

—¿Ñee tiigʉ mʉ yʉʉtiti? ¿Do biro ĩirʉgaro toĩiti, ano o biirije mʉre cʉ̃ja ca ĩi wedejãarije? —ĩiupi. 63 Jesús pea wedetiupi. To biro cʉ̃ ca biiro,paia wiogʉ pea o biro cʉ̃re ĩiupi:

—“Ʉmʉreco Pacʉ, to birora ca caticõa niigʉwãme mena díámacʉ̃ jãare wedeya,” mʉre yʉ ĩi.¿Díámacʉ̃ra mʉa, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ Mesías'ramʉ niiti? —ĩiupi.

64 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupi:

—Mee, mʉra mʉ ĩi: Yʉ, Ca Nii MajuropeegʉMacʉ̃re, niipetirijepʉre Ca Doti Tutua Niigʉ cʉ̃ca duwiro díámacʉ̃ nʉña pee ca duwigʉre,* ñucãʉmʉreco quejero maquẽ bueri bʉrʉripʉ yʉ cadooro, mʉja niipetirã yʉre mʉja ĩarucu —ĩiupi.

65 To biro cʉ̃ ca ĩirora, paia wiogʉ pea ajiaametʉacoama ĩigʉ, cʉ̃ jutirore tʉ̃a yega, o biroĩiupi:

—Ania, Ʉmʉreco Pacʉre ñañarije peti ii tu-ticãmi. Ñee peere ĩirã cõro ca wede nemoparãrepaʉ jañuro mani ama nemotirucu. Mee, mʉjarañañarije cʉ̃ ca ĩi tutirijere mʉja tʉo, 66 atere ¿dobiro mʉja ĩi tʉgoeñati? —ĩiupi. To biro cʉ̃ ca ĩiro:

—Ñañarije cʉ̃ ca ĩi tutirije wapa, ca jĩa ecopʉraniimi —ĩi yʉʉupa.

67 To biro ĩirã, cʉ̃ diámacʉ̃re ʉjeco eo tuu, cʉ̃reñoje, ñucã aperã cʉ̃re paa, tiirãra, 68 o biro cʉ̃reĩiupa:

—Mʉ, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojoricʉ Mesíasca niigʉa ĩi bʉaya, ¿ñiru mʉre cʉ̃ paajãri? —ĩiepeupa.

“Jesús're yʉ majiti,” Pedro cʉ̃ ca ĩirique(Mc 14.66-72; Lc 22.56-62; Jn 18.15-18, 25-27)

69 To biro cʉ̃ja ca ĩi nii ditoye, Pedro pea macãyepapʉra cʉ̃ ca duwirucuro, jĩcõ pade coteri majocʉ̃ pʉto eari, o biro cʉ̃re ĩiupo:

—Mʉ cãa Galilea macʉ̃ Jesús menara mʉ waayujurucujãwʉ —ĩiupo.

70To biro cõ ca ĩiro, Pedro pea niipetirã cʉ̃ja catʉo cojoro, o biro ĩi ditoupi:

—Yʉ majiti nija, ¿ñee ʉnore mʉ ĩiti? —ĩiupi.71 Jiro jope pee cʉ̃ ca witi waaro, ñucã apeo

pade coteri majo cʉ̃re ĩari, o biro ĩiupo, aperã toca niirãre:

—Ani cãa, Nazaret macʉ̃ Jesús menara niiru-cuwi —cʉ̃jare ĩiupo.

72 Cʉ̃ pea ñucã:—Yee méé yʉ ĩi nija. Yʉ majiti majuropeecã

cʉ̃ra —ĩi ditoupi.§ 26:53 Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojari maja doce legiones. Uwamarã romanos jĩcã punare 4,200to biri 6,000 cõro peti niiupa. Doce legiones peti cʉ̃ja ca niijata yua niipetirã niirã 72,000 bojoca petiniiupa. * 26:64 Sal 110.1; Dn 7.13.

Page 46: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 26:73 43 SAN MATEO 27:2173 Ñucã jiro jañuroacã too ca niirã Pedro pʉto

doori, o biro cʉ̃re ĩiupa:—Yeeméé jãa ĩi. Mʉ cãa, cʉ̃jamenamacʉ̃ramʉ

nii. Mʉ ca wederijepʉra tʉo majiricarora Galileamacãrã cʉ̃ja ca wederijera mʉ wede —cʉ̃re ĩiupa.

74 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, cʉ̃ pea ñañarije cʉ̃jare ĩituti jañuripʉ:

—Yee méé yʉ ĩi “Yʉ majiti,” mʉjare yʉ ĩijãwʉ—cʉ̃jare ĩiupi. To biro cʉ̃ ca ĩi niirora, ãbocʉwedeupi. 75 To cõrora Pedro pea: “Ãbocʉ cʉ̃ cawedeparo jʉguero, itiati peti ‘¡Cʉ̃re yʉmajiti!’ mʉĩi ditorucu,” Jesús cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiriquere tʉgoeñabʉaupi. To cõrora Pedro too ca niiricʉ witi waa,bʉaro tʉgoeñarique pai añuro méé otiupi.

27Pilato pʉtopʉ Jesús're cʉ̃ja ca ami waarique(Mc 15.1; Lc 23.1-2; Jn 18.28-32)

1 Ca boerije mena, paia ʉparã niipetirã, tobiri judíos're ca jʉo niirã mena, Jesús're cʉ̃ja cajĩa cõa dotipere ameri wede peni niiupa. 2 Tobiro ĩi, Jesús're jiacãri ami waari, wiogʉ romanoPilatopʉre cʉ̃re noniupa.

Judas cʉ̃ ca bii yairique3 Judas, cʉ̃re ca wedejãa buiyee cõaricʉ pea,

Jesús're jĩa cõacãrʉgarã cʉ̃ja ca tiirijere ĩa,“Ñañaro peti yʉ tiicãjapa,” ĩi tʉgoeñarique pai,treinta niirije plata tiirire, paia ʉparã, judíos'reca jʉo niirãre, 4 o biro ĩi tueneupi:

—Ñañarije yʉ tiijapa, ñañarije ca tiitigʉrenawedejãa buiyee cõagʉ —cʉ̃jare ĩimiupi Judas. Tobiro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja pea o biro cʉ̃re ĩi yʉʉcãupa:

—¡Jãa teera “Tobiro biicu” jãa ĩiti! Mʉyeewapanii —ĩiupa. 5 To cõrora Judas pea, Ʉmʉreco Pacʉyaa wiipʉra wapa tiirica tiirire dee bate cũu, witiwaa, yucʉgʉpʉ mʉa waa, ca dʉpʉpʉ pũugʉ dʉpojia tuuri, cʉ̃ majuropeera cʉ̃ amʉtuture jia tuu,bupu ñaañumu, biicã yai waaupi. 6Paia ʉparã peatee wapa tiirica tiirire jee, o biro ĩiupa:

—Ate wapa tiirica tiiri, ca díi tujarije nii.Ʉmʉreco Pacʉre tiicojo nʉcʉ̃ bʉorã jãarica cũ-muapʉre mani jãa majiti —ĩiupa. 7 To biro ĩi,ameri wede peni yapano, tee wapa tiirica tiirimena jĩcã yepa, “Jotʉri Weeri Majʉ Yaa Yepa cawãme cʉtiri yepare ca wapa tiipe niicu, ape yepamacãrãpʉ ca bii yairãre yaarʉgarã,” ĩiupa. 8 Tobiri tii yepa mecʉ̃ripʉ cãare, “Díi Yepa” wãmecʉti. 9O biro bii eaupa, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetirewede jʉgueri majʉ Jeremías:

“Wapa tiirica tiiri plata, treinta niiri tiirire, is-raelitas,

‘To cõro wapa cʉtirucu,’ cʉ̃ja ca ĩiricaro cõro caniirijere jeeri,

10 teemena, ‘Jotʉri Weeri Majʉ Yaa Yepa ca wãmecʉtiri yepare wapa tiiwa,’

Ʉpʉ yʉre cʉ̃ ca tii dotiricarore birora,”cʉ̃ ca ĩi owaquĩrique.*

Pilato Jesús're cʉ̃ ca jãiñarique(Mc 15.2-5; Lc 23.3-5; Jn 18.33-38)

11 Jesús pea tii yepa macãrã ʉpʉ Pilato pʉtopʉcʉ̃ ca nucũro, cʉ̃ pea o biro ĩi jãiñaupi Jesús're:

—¿Mʉ, mʉ niiti, judíos Wiogʉ? —cʉ̃re ĩiupi. Tobiro cʉ̃ ca ĩiro:

—Mee, mʉra mʉ ĩi —cʉ̃re ĩi yʉʉupi Jesús.12Paia ʉparã, judíos're ca jʉo niirã, cʉ̃re cʉ̃ja ca

wedejãamijata cãare, Jesús pea jĩcã wãme ʉnoracʉ̃jare yʉʉrucu, tiitiupi. 13Tobiri Pilato pea o birocʉ̃re ĩi jãiñaupi:

—¿Ñañaro mʉre cʉ̃ja ca ĩi wedejãarijere mʉtʉotiti? —ĩiupi. 14 To biro cʉ̃ ca ĩimijata cãare,Jesús pea jĩcã wãme ʉnoacãra yʉʉrucu, tiitiupi.To biro cʉ̃ ca biiro Pilato pea, “Uwioro ca biigʉ cʉ̃niiti ania,” cʉ̃re ĩi ĩaupi.

Jesús're cʉ̃ja ca jĩa cõa dotirique(Mc 15.6-20; Lc 23.13-25; Jn 18.38—19.16)

15 Ména, tii yepa macãrã ʉpʉ pea Pascua bojerʉmʉri ca niiro, jĩcʉ̃ tia cũurica wiipʉ ca niigʉ bo-joca cʉ̃ja ca boogʉre wienerucuupi. 16 Tii tabereniiupi jĩcʉ̃ tia cũurica wiipʉre, Jesús Barrabás cawãme cʉtigʉ, cʉ̃ja ca jãnoogʉ. 17-18 To biri Pilatopea too ca nea poo niirãre o biro ĩi jãiñaupi,Jesús're ĩa tutima ĩirã, cʉ̃ja ca wedejãa cõarijeremajiri:

—¿Niipere yʉ ca wienero mʉja booti, JesúsBarrabás peere, Jesús, Mesías mʉja ca ĩigʉ peere?—ĩiupi.

19Ména, Pilato pea bojocare cʉ̃ ca jãiña bejeritabepʉra cʉ̃ ca duwiro, cʉ̃ nʉmo pea o biro cʉ̃reĩi cojoupo:

—Mʉ menara ca ñañarije manigʉrena ñañarocʉ̃re tiiticãña. Meepʉ macã ñamire ñañarije yʉquẽñajãwʉ, cʉ̃ yee jʉori —ĩiupo.

20 Paia ʉparã, to biri judíos're ca jʉo niirã,Pilato pea Barrabás're wiene, Jesús peera jĩa cõadoti, cʉ̃ ca tiipere biro ĩirã, teere cʉ̃re cʉ̃ja jãijatoĩirã, bojocare wedejãa niiupa. 21 Tii yepa macãrãʉpʉ pea cʉ̃jare jãiña nemoupi ñucã:

—¿Anija pʉarãre, niipere yʉ ca wienero mʉjabooti? —ĩiupi. To biro cʉ̃ ca ĩiro:

* 27:10 Zac 11.12-13; Jer 19.1-13; 32.6-9.

Page 47: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 27:22 44 SAN MATEO 27:47—¡Barrabás're mʉ ca wienero jãa boo! —ĩi

yʉʉupa.22 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Pilato pea:—To docare Jesús, Mesías peera, ¿do biro yʉ

tiigajati? —cʉ̃jare ĩi jãiñaupi.To biro cʉ̃ ca ĩiro, niipetirãpʉra:—¡Yucʉ tenipʉ cʉ̃re paa pua tuu cõacãña! —

ĩiupa.23 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Pilato pea ñucã:—¿Ñee ʉnoñañarije cʉ̃ tiijapari? —cʉ̃jare ĩiupi.To biro cʉ̃ ca ĩimijata cãare:—¡Yucʉ tenipʉ cʉ̃re paa pua tuu cõacãña! —ĩi

acaro bui nemoupa ñucã.24To biri Pilato pea cʉ̃ ca tiirʉgari wãme peere,

“¡Do biro yʉ tiiricaro mani!” ĩima ĩigʉ, bʉarojañuro bojoca cʉ̃ja ca acaro bui nʉnʉa waaro ĩari,oco jee doo dotiri, niipetirã cʉ̃ja ca ĩa cojoro o biroĩigʉra amo coeupi:

—Ani, ñañarije ca tiitiricʉrena mʉja ca jĩari-jere, yʉa, yʉ wapa tuaticu. Mʉja yee nii —cʉ̃jareĩiupi Pilato.

25 To biro cʉ̃ ca ĩiro, niipetirã bojoca o biro ĩiacaro buiupa:

—¡Cʉ̃ ca bii yairije wapa, jãare, to biri jãapunare, to bii ñaapeajato! —ĩiupa.

26To cõrora Pilato pea Barrabás're wiene, Jesúspeera cʉ̃re bape doti yapano, cʉ̃jare nonicãupi,yucʉ tenipʉ cʉ̃re cʉ̃ja paa pua tuu cõajato ĩigʉ.

27Tii yepamacãrã ʉpʉ yaarã uwamarã pea, ʉpʉcʉ̃ ca niiri wiipʉ Jesús're ami waa, cʉ̃ wejare†uwamarã niipetirãre jʉo neoupa. 28 To biro tii,cʉ̃re juti tuu weeri, ca jũari quejero pee cʉ̃re jãa,29cʉ̃ dʉpʉgapeera pota daarimena juarica betorepeo, cʉ̃ amo díámacʉ̃ peere yucʉgʉacã paa jua,tiicãri, cʉ̃ja ãjʉro jupeari mena cʉ̃ pʉto ea nuuwaari, o biro cʉ̃re ĩi bui epeupa:

—¡Judíos wiogʉ to birora cʉ̃ caticõa niijato! —ĩiupa. 30 Ñucã to biro ĩirãra, cʉ̃re ʉjeco eo tuu,yucʉgʉ cʉ̃re cʉ̃ja ca tiicojoricagʉrena amiri cʉ̃dʉpʉgare paa, tiiupa. 31 Jesús're to biro ñañarocʉ̃re tii epe yapano, cʉ̃re cʉ̃ja ca juti jãaricaroretuuwee, cʉ̃ juti majurope peere cʉ̃re jãa, cʉ̃re paapua tuu cõarʉgarã amicoaupa.

Jesús're cʉ̃ja ca paa pʉa tuu cõarique(Mc 15.21-32; Lc 23.26-43; Jn 19.17-27)

32 Too ca niiricarã witi waarãra, jĩcʉ̃, Simónca wãme cʉtigʉ, Cirene‡ macã macʉ̃re bʉa eari,Jesús're cʉ̃ja ca paa pua tuu cõa paagʉre cʉ̃re

ami waa nemo dotiwa. 33 Gólgota ca wãme cʉtiritabe ea waarã, (“Dʉpʉga Õaro,” ĩirʉgaro ĩi), 34 ʉjeoco ca jʉ̃guẽrije mena cʉ̃ja ca ayiariquere cʉ̃retĩawa. Jesús pea teere jini ñaari jiro, jinirʉ-gatiwi. 35 Uwamarã pea Jesús're paa pua tuunʉcõ yapanori jiro, ĩi bʉarique mena tiiri, cʉ̃ jutica niiriquere ameri dica woowa.§ 36 To biro tiiyapano, cʉ̃re ĩa coterʉgarã toora ea nuucoawa.37 Ñucã cʉ̃ dʉpʉga jotoa peere, “Tee jʉori jĩaecomi,” cʉ̃ja ca ĩi owa tuurica pĩire paa pua tuuwa.Tii pĩipʉre: “ANIA JESÚS NIIMI, JUDÍOS WIOGɄ,”ĩi owa tuurique tujawʉ.

38Ñucã Jesús mena, jee dutiri maja pʉarã, jĩcʉ̃cʉ̃ díámacʉ̃ nʉña pee, apĩ cʉ̃ ãcõ nʉña pee, paapua tuu nʉcõ ecowa. 39 Bojoca too ca ametʉawaarucurã pea Jesús're ĩi tutirã, cʉ̃ja dʉpʉgareyureri, o biro cʉ̃re ĩi buiwa:

40 —Mʉ, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire wee bate,itia rʉmʉ jirora wãma wii ca quenogʉa, mʉ ma-juropeera ametʉaya. ¡Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ra mʉca niijata, duwicã dooya! —ĩiwa.

41 Ñucã paia ʉparã, doti cũuriquere ca jʉobuerã, to biri judíos're ca jʉo niirã mena jĩcãri, tobiiri wãmera cʉ̃re ĩi buiwa. O biro ĩiwa:

42 —Aperãpʉra mʉ ametʉene majicãwʉ bi-igʉpʉa. Mʉ majuropeera mʉ ca biirije peeramʉ ametʉene majiti. ¡Cʉ̃a, Israel yepa macãrãwiogʉ niimi, cʉ̃ duwicã doojato! To cõro docaredíámacʉ̃ cʉ̃re mani tʉo nʉnʉjeerucu. 43 Cʉ̃a,Ʉmʉreco Pacʉre ca tʉo nʉnʉjeegʉ niimi. Mecʉ̃docare Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃re cʉ̃ ametʉenejato, díá-macʉ̃ra cʉ̃re cʉ̃ ca mai majuropeecãjata. Ania,“Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ yʉ nii,” ¿cʉ̃ ĩitiri? —cʉ̃reĩi buiwa. 44Ñucã jee dutiri maja, Jesús mena cʉ̃jaca paa pua tuuricarã menapʉra, ñañarije cʉ̃re ĩitutiwa.

Jesús cʉ̃ ca bii yairique(Mc 15.33-41; Lc 23.44-49; Jn 19.28-30)

45 Jotoa decomacã ca niiro, ati yepa niipetiropʉca naitĩa peticoarique, ñucã muipũ bʉaro cʉ̃ caaji ñaacũmu duwi waari tabe ʉnopʉ boewʉ. 46Tiitabera Jesús pea tutuaro mena o biro ĩi acarobuiwi:

—Eloí, Eloí, ¿lama sabactani?* (Yʉ ɄmʉrecoPacʉ, yʉ Ʉmʉreco Pacʉ, ¿ñee tiigʉ yʉre mʉ waaweocoati?) —ĩigʉ ĩiwi.

47 Jĩcãrã too ca niirã to biro cʉ̃ ca ĩiro tʉorã, obiro ameri ĩiwa:

† 27:27 “Pretorio,” cʉ̃ja ca ĩiri tabe. Tii yepamacãrã ʉpʉ Cesareapʉ ca niigʉ jĩcã cuuri Jerusalén pee cʉ̃ camaa waarucuri taberi cʉ̃ ca cãniri wii niiupa. ‡ 27:32 Africa yepare díámacʉ̃ macã tuapere ca niiri macãniiquĩupa. Mc 15.21; Lc 23.26. § 27:35 Sal 22.16. * 27:46 Sal 22.1.

Page 48: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 27:48 45 SAN MATEO 28:9—Ania, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede

jʉgueri majʉ Elías niiquĩricʉre jʉogʉ tiimi —ĩiwa.48 To biro cʉ̃ ca ĩirora, jĩcʉ̃ cʉ̃ja mena macʉ̃ ũmaawaa, upa jitiamena ʉje oco ca piyarijere joa amiri,yucʉgʉpʉ tii jitiare jia tuuri, cʉ̃re juu mʉenecojowi, “Cʉ̃ jinijato,” ĩigʉ. 49 To biro cʉ̃ ca tiiro,aperã pea o biro cʉ̃re ĩiwa:

—Tiiticãñaména. Mani ĩaco, no cõro Elías cʉ̃recʉ̃ ca ametʉenegʉ dooro —ĩiwa.

50 Ñucã, Jesús pea tutuaro mena acaro buitʉja, bii yaicoawi. 51 To biro cʉ̃ ca biiri taberaɄmʉreco Pacʉ yaa wii jupea macã jawire cʉ̃jaca yoo camotaarica quejero, decomacã emʉaropee yega taticã duwi waaupa. Ñucã ati yepa cãabʉaro nana, ʉ̃tãgaari cãa wati batecoa, 52 majaoperi pãacoa, paʉ bojoca ca ñañarije manirã cabii yaiquĩricarã cati tua, biiupa. 53 Jesús cʉ̃ ca catituaro jiro, cʉ̃ja maja operipʉ ca niiricarã witi, cañañarije maniri macã Jerusalén'pʉ jãa waa, paʉbojocare baua ĩño, biiupa.

54 Uwamarã ʉpʉ, to biri cʉ̃ ʉmʉa, Jesús're caĩa cote niiricarã, ati yepa ca nanarijere, ñucãniipetiro ca biirijere ĩarã, bʉaro uwirique mena:

—¡Díámacʉ̃ra ania, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ petiniijapi! —ĩiwa.

55 Ñucã nomia paʉ romiri Jesús're ca tiinemoricarã Galilea yepapʉra ca nʉnʉ dooricarãromiri cãa, toora yoaropʉra ĩa cojocã niiwa.56Cʉ̃jamenare niiwa,MaríaMagdalena, Santiago,José jãari paco María, apeo Zebedeo puna paco,niiwa.

Jesús're cʉ̃ja ca yaarique(Mc 15.42-47; Lc 23.50-56; Jn 19.38-42)

57 Tii rʉmʉ naiori tabere eaupi jĩcʉ̃ ca apeyepaigʉ, Arimatea macʉ̃ José ca wãme cʉtigʉ, cʉ̃cãa, Jesús're ca tʉonʉnʉjeegʉ ca niiricʉ. 58TobiriPilato pʉtopʉ waari, Jesús upʉri niiquĩriquereyaa cõarʉgʉ, cʉ̃re jãiupi. To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pilatopea Jesús upʉri niiquĩriquere cʉ̃re tiicojo dotiupi.59 To biri José pea Jesús upʉri niiquĩriquere ami,ũmaarica quejero ca õweri maniri quejero menacʉ̃re ũmaari, 60maja ope, wãma ope ʉ̃tã tʉdipʉrecʉ̃ ca coa dotirica opepʉ cʉ̃re cũuupi. Jiro majaope jãa waarica jopere ʉ̃tãgaaro mena tunuobiato, tuacoaupi. 61MaríaMagdalena, apeoMaríajãa pea, maja ope ãpõtĩñaarora ĩacã duwiupa.

Uwamarã, maja opere cʉ̃ja ca coterique62Ape rʉmʉ, yerijãarica rʉmʉmaquẽre cʉ̃ja ca

queno yueri rʉmʉ jiro macã rʉmʉre, paia ʉparã,

to biri fariseos mena jĩcãri, Pilato pʉtopʉ waari,63 o biro cʉ̃re ĩiupa:

—Wiogʉ, õo ca niiquĩgʉ ca ĩi ditorique paigʉniiquĩricʉ, ména catigʉpʉ, “Itia rʉmʉ jiro yʉ catituarucu,” cʉ̃ ca ĩiriquere jãa tʉgoeña bʉajãwʉ.64Tobirimʉʉmʉare, cʉ̃ niiquĩricʉmaja opere itiarʉmʉ peti cʉ̃jare cote dotiya, cʉ̃ buerã waari, cʉ̃upʉri niiquĩriquere ami duticãri, bojocare, “Mee,cati tuacoajãwi,” ĩi ditobocuma. To biro ca biijatadocare yua, cʉ̃ ca ĩi dito jʉorique ametʉenero ĩiditorique niibocu —ĩiupa.

65 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Pilato pea o biro ĩiupi:—Mee, cʉ̃jara mʉja cʉo coteri maja uwa-

marãre. Cʉ̃ja mena waari, mʉja ca bayiro cõromaja opere coteya —ĩiupi. 66 To biri waa, majaopere añuro bia queno, ĩa majirʉgarã, cʉ̃ja cabiaricaga ʉ̃tãgare jʉgo ñee nemo,† uwamarãrecote dotiupa.

28Jesús cʉ̃ ca cati tuarique(Mc 16.1-8; Lc 24.1-12; Jn 20.1-10)

1Yerijãarica rʉmʉ jiro macã rʉmʉ ape semanaca nii jʉori rʉmʉ ca boe doori rʉmʉre, meepʉacãMaría Magdalena, to biri apeo María, maja opepʉĩarã waacoaupa. 2 Ca niiro tʉjarora, bʉaro yepananawʉ. Jĩcʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ pʉtomacʉ̃, ʉmʉrecotutipʉ duwi doo, maja ope pʉto ea, tii opere cʉ̃jaca biaricaga ʉ̃tãgare ami woo, tiiga jotoara eanuucoaupi. 3 Cʉ̃ pea bʉpo cʉ̃ ca yaberijere biroajiyaaupi. Cʉ̃ juti cãa oco weta* ca botirore birobʉaro botiupe. 4 Uwamarã pea cʉ̃re ĩarã uwimaĩirã, bʉaro nana, ca dia waaricarãre biro biicãcũmu waaupa. 5Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃ pea obiro ĩiupi nomiare:

—¡Uwiticãña! Yʉa, yucʉ tenipʉ cʉ̃ja ca paa puatuucõajãgʉ Jesús're amarã mʉja ca biirijere yʉmaji. 6Manimi anora. Mʉjare cʉ̃ ca ĩiricarore birocati tuacoajãwi mee. Cʉ̃re cʉ̃ja ca cũurica tabereĩarã doo ñaaqué. 7 Yoari méé waari, cʉ̃ buerãre:“Mee, ca bii yairicarã watoare cati tuacoajapiJesús. Mʉja jʉguero Galileapʉwaami. Toopʉ cʉ̃remʉja ĩarucu,” cʉ̃jare ĩi wede dooya. Mee, mʉjareyʉ wede yerijãa —cʉ̃jare ĩiupi.

8 To biri nomia pea yoari méé maja opepʉ caniiricarã bʉaro uwi pacarã, ʉjea niirique menaũmaa tua dooupa, jãa, Jesús buerãre wederãdoorã. 9To biro cʉ̃ja ca bii tua waari tabera, Jesúspea cʉ̃jare añu doti jãiña baua ea nʉcãupi. Cʉ̃ja

† 27:66 Ĩa majirʉgarã upa daacã ʉno, ape tabera ʉpe ʉno mena, ñucã jita ca abarije ʉno mena, biamenorucuupa. * 28:3 Nieve.

Page 49: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MATEO 28:10 46 SAN MATEO 28:20romiri pea cʉ̃ pʉto waa, cʉ̃ dʉporire paabario,cʉ̃re ĩi nʉcʉ̃ bʉoupa.

10 Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiupi:—¡Uwiticãña! “Yʉ yee wederãre, Galileapʉ

waarãja,” cʉ̃jare ĩi wederãja. Toopʉ yʉre ĩaru-cuma —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

Uwamarã cʉ̃ja ca wederique11 Nomia cʉ̃ja ca tua nʉnʉa waaro ʉnora,

jĩcãrã uwamarã maja opere ca cotericarã macãpʉwaari, cʉ̃jare ca biirique niipetiro wedeupa paiaʉparãre. 12 Paia ʉparã pea ñucã, judíos're cajʉo niirã mena nea, wede peni yapanori jiro,uwamarãre pairo wapa tiirica tiiri tiicojori, 13 obiro cʉ̃jare ĩi wede majioupa:

—Mʉja pea, “Ñami jãa ca cãni ditoye cʉ̃ buerãdoori, Jesús upʉri niiquĩriquere ami duticãjapa,”ĩi wedeya. 14Ñucã ati yepa macãrã ʉpʉ† atere cʉ̃ca maji bʉacãjata, jãa, mʉjare jãa wede bojarucu.To biro tiiri, teere mʉjare jãa ametʉenerucu —cʉ̃jare ĩiupa. 15Uwamarã pea, wapa tiirica tiirireñee, cʉ̃jare cʉ̃ja ca tii dotiricarore biro tiiupa. Obiro cʉ̃ja ca ĩiriquere, judíos watoare mecʉ̃ripʉcãare to birora ĩicõa niima.

Jesús cʉ̃ buerãre cʉ̃ ca doti cojorique(Mc 16.14-18; Lc 24.36-49; Jn 20.19-23)

16To biri jãa, Jesús buerã, pʉa amo peti, dʉporejĩcãga penituaro caniirã peaGalileapʉ, “Toopʉyʉniirucu,” Jesús jãare cʉ̃ ca ĩi wederica macãnʉcʉ̃buuropʉ jãa waacoawʉ. 17 Jesús're ĩarã, cʉ̃re jãaĩi nʉcʉ̃ bʉowʉ, ména, jĩcãrã “Cʉ̃ra niimi” cʉ̃ja caĩiti pacaro. 18 Jesús pea jãa pʉto pee doo, o birojãare ĩiwi:

—Ʉmʉreco Pacʉ, ʉmʉreco tutipʉ cãare, ñucãati yepa cãare, yʉ ca doti niipere yʉre tiicojo-jãwi. 19 Tee tiirã waari, bojoca poogaari niipe-tirãpʉrena, yʉre ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja ca niirotiirãja. Ʉmʉreco Pacʉ wãme, cʉ̃ Macʉ̃ wãme,to biri Añuri Yeri wãme mena cʉ̃jare uwo coe,20 ñucã mʉjare yʉ ca dotirique cõrorena tee caĩirore biro cʉ̃ja ca tii nʉnʉjeepere biro ĩirã cʉ̃jarewede majio, tiiya. Yʉ pea, to cãnacã rʉmʉra, atiyepa ca petiropʉ mʉja menara yʉ niicõa niirucu—ĩiwi Jesús.

To biro to biijato.Mateo

† 28:14 Gobernador.

Page 50: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 1:1 47 SAN MARCOS 1:13

SAN MARCOSAñurije Queti, Marcos cʉ̃ ca owarique, aperã

ape pũurori cʉ̃ja ca owaparo jʉguero cʉ̃ caowariquenii. To biriMateo, Lucas jãa pea,Marcoscʉ̃ ca owariquere ĩari, cʉ̃ja cãa ñucã cʉ̃ja ca niirocõro owaupa. Bapari Añurije Quetiwatoare, pairoca ĩi mani waarije méé nii atea.

Pairo ĩi mani waatirora, “Añurije Queti bojocaniipetirã yee ca niipe o biro bii jʉoupa Jesucristomena,” ĩi wedecã jʉo.

Ate Añurije Quetia, bojocare Uwo Coeri majʉJuan ca yucʉ maniri yepapʉ cʉ̃ ca tii niiriquemena (1.1-8), Jesús cʉ̃ ca uwo coe ecorique, teejiro Satanás cʉ̃re cʉ̃ ca ĩi buiyeeñaamiriquemena,wede jʉo (1.9-13).

Bojocare wãtĩa cʉ̃ja ca doti tutua niirijere tiiyaio bate (1.27, 34, 39; 5.1-20; 7.24-30; 9.14-29), cadiarique cʉtirãre cʉ̃jare diarique ametʉene (1.29-34), ca aʉa boarãre cʉ̃jare baarique eca (6.30-44;8.1-10), cʉ̃ buerãre uwiorije cʉ̃jare ca biiro cʉ̃jareametʉene (4.35-41), tiimi. Jesús cʉ̃ ca doti majiniirije pea bojorica wãme bii ĩño: doti majiriquemena bojocare bue (1.27), ñañarije tiiriquereacobo (2.5), yerijãarica rʉmʉre doti majicã (2.28),doti cũurique ca ĩirʉgarijere díámacʉ̃ wedemajio(7.1-23; 10.1-12; 12.18-34), jiropʉ ca biipere wedemajio jʉguecã (13.1-37), ca tiigʉ niimi.

Jesús cʉ̃ paderiquere bau niiro cʉ̃ ca tii jʉori-quera Galileapʉ Añurije Quetire cʉ̃ ca wedejʉoriquere (1.14—9.50), Jesús, Galilea ca niiricʉJerusalén'pʉ cʉ̃ ca waariquere (11.1-52), Jesús cʉ̃ca nii tʉjari semanare ca biiriquere, cʉ̃ ca biiyairiquere, cʉ̃ ca cati tuariquere (12—16) wedeyapano ea.

Ate añurije quetira, Jesús cʉ̃ majuropeera, “CANII MAJUROPEEGɄ MACɄ̃ YɄ NII” ĩi wedemi.Ʉmʉreco Pacʉ pea, “YɄ MACɄ̃ YɄ CA MAIGɄNIIMI,” ĩimi. Wãtĩa pea, “Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃niimi,” cʉ̃re ĩi ĩa majima. Paia ʉpʉ pea, cʉ̃jaca ñeericʉpʉre, “¿Mʉa, MESÍAS, Ʉmʉreco PacʉMacʉ̃ mʉ niiti?” Jesús're cʉ̃ ca ĩi jãiñaro, “Ʉ̃jʉ.Cʉ̃ra yʉ nii,” cʉ̃re ĩi yʉʉmi (14.61, 62).Jesucristo yee Añurije Quetire

Marcos cʉ̃ ca Owarique

Juan cʉ̃ ca wederique(Mt 3.1-12; Lc 3.1-9; Jn 1.19-28)

1 Jesucristo, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ yee añurijequeti ca nii jʉorije, 2 Isaías, Ʉmʉreco Pacʉ yeerewede jʉguerimajʉ, o biro cʉ̃ ca ĩi owaricarore birobiiupa:“Yʉ yee queti wederi majʉre,* mʉ jʉguero yʉ

tiicojo, mʉre cʉ̃ maa queno yuejato ĩigʉ.†3 Jĩcʉ̃, ca yucʉ maniri yepapʉ o biro ĩi acaro bui

wederucumi:‘Añuro tʉgoeñarique mena Wiogʉre yueya.Wiogʉ cʉ̃ ca eaparo jʉguerore, cʉ̃ ca doopamaare

díámacʉ̃ maa cʉ̃ja ca queno yuerorebirora, mʉja cãa mʉja yerire añuro cʉ̃requeno yueya.’ ”‡

4 Ate ca ĩirore biro Juan, ca yucʉ maniri yepapʉuwo coe, ñañarije tiiriquere acobo ecorʉgarã,tʉgoeña yeri wajoari uwo coe dotirique maquẽrewede, bii eaupi. 5 Judea yepa macãrã niipetirã,Jerusalén macã macãrã, cʉ̃ ca wederijere tʉorãwaarucuupa. Ñañarije cʉ̃ja ca tiiriquere wedeametʉene, cʉ̃ja ca tiiro Juan pea dia Jordán'pʉcʉ̃jare uwo coeupi.

6 Juan juti pea camello poa mena tiirique nii,waibʉcʉ quejero daa wẽña, tiiupi. Cʉ̃ ca baarijepea yejeroa, macãnʉcʉ̃macãrã dobea oco, niiupa.7 O biro ĩi wedeupi Juan: “Yʉ jiro doomi jĩcʉ̃, yʉametʉenero do biro ca tiiya manigʉ. Cʉ̃ dʉpo jutijiarica daari ʉno cãare muu biari ca popio cotepʉʉno méé yʉ nii yʉa. 8 Yʉa, oco mena mʉjareyʉ uwo coe. Cʉ̃ pea Añuri Yeri mʉjapʉre cʉ̃ cañaajãa nʉcãro tiiri, mʉja ca tʉgoeña yeri wajoarotiirucumi,”§ ĩiupi.

Jesús cʉ̃ ca uwo coe ecorique(Mt 3.13-17; Lc 3.21-22)

9 Tii rʉmʉrira Jesús, Galilea yepa macã macãNazaret ca niiricʉ eaupi. Juan pea dia Jordán'pʉcʉ̃re uwo coeupi. 10 Uwo coe eco yapano, maanʉcãgʉra, ʉmʉreco tuti pãa nʉcãcoa, Añuri Yeribuare biigʉ bau duwi doo, cʉ̃pʉre cʉ̃ ca ñaapeaearo ĩaupi. 11 Ñucã ʉmʉreco tutipʉ wederique obiro ca ĩi wedeorijere tʉoupi: “Mʉa, yʉ Macʉ̃, yʉca maigʉ mʉ nii. Mʉ mena bʉaro yʉ ʉjea nii,”ĩiupe.

Satanás, Jesús're ñañarije cʉ̃ ca tii dotimirique(Mt 4.1-11; Lc 4.1-13)

12 Ate jiro Añuri Yeri pea ca yucʉ maniriyepapʉ Jesús're amicoaupi. 13 Toopʉ cuarentarʉmʉri peti, waibʉcʉrã ca uwiorã watoa bii ni-igʉ, Satanás're ñañarije tii doti eco niiupi Jesús.

* 1:2 Juan Bautista. † 1:2 Mal 3.1. ‡ 1:3 Is 40.3. § 1:8 Cʉ̃ pea Añuri Yeri mena mʉjare uwo coerucumi.

Page 51: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 1:14 48 SAN MARCOS 1:39Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrã pea cʉ̃re tii nemoniiupa.

Galileapʉ Jesús cʉ̃ ca pade jʉorique(Mt 4.12-17; Lc 4.14-15)

14 Juan're tia cũurica wiipʉ cʉ̃ja ca tia cũurojiro, Jesús Galilea yepapʉ Ʉmʉreco Pacʉ yeeañurije quetire wedegʉ waaupi. 15 O biro cʉ̃jareĩi wedeupi: “Cʉ̃ ca cõorica cuu eacoa. Mee,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niirije eacoaro bii.Ñañarijere tʉgoeña yeri wajoa, Ʉmʉreco Pacʉyee añurije quetipere tʉo nʉnʉjeeya,” ĩiupi.

Wai jĩari maja baparire Jesús cʉ̃ ca jʉorique(Mt 4.18-22; Lc 5.1-11)

16 Galilea ʉtabʉcʉra tʉjaro waa nʉnʉa waagʉ,Simón, cʉ̃ yeewedegʉAndrésmenawai jĩarimajaniiri, cʉ̃ja bapi yucʉ mena ca wai waja niirãreĩaupi Jesús. 17 Cʉ̃jare ĩa:

—Dooya yʉ mena. Yʉ pea waire mʉja ca wajabʉa majirore birora, bojocare ca waja bʉa majirãmʉja ca niiro mʉjare yʉ tiirucu* —cʉ̃jare ĩiupi.18 To cõrora cʉ̃ja pea jĩcãto cʉ̃ja bapi yucʉre cũu,cʉ̃ mena waacoaupa.

19 Ñucã too jʉgueroacãra ĩaupi Jesús, Zebedeopuna Santiago, cʉ̃ bai Juan, cũmuapʉ cʉ̃ja bapiyucʉre ca jia jãa queno niirãre. 20Ñucã cʉ̃ja cãarejʉoupi Jesús. Cʉ̃ja pea, cʉ̃ja pacʉ Zebedeore, cʉ̃reca pade nemori maja menara cũmuapʉra cʉ̃recũu, waacoaupa.

Ca wãtĩ jãa ecoricʉre Jesús cʉ̃ ca catiorique(Lc 4.31-37)

21 Capernaúm'pʉ earã yerijãarica rʉmʉ ca ni-iro, nea poo juu buerica wiipʉ jãa waari, cʉ̃jarebue jʉo waaupi Jesús. 22 Doti cũuriquere cajʉo buerãre biro méé, doti maji majuropeeriquemena cʉ̃ ca buerijere tʉorã, bojoca pea do biropee ĩiticãupa. 23 Tii macã macã wii nea poo juubuerica wiipʉre niiupi jĩcʉ̃ ca wãtĩa jãa ecoricʉ.O biro cʉ̃re ĩi acaro buiupi:

24 —Jesús, Nazaret macʉ̃, ¿ñee tiigʉ jãare mʉpato wãcõgʉ dooti? ¿Ñañaro jãare tiigʉ doogʉmʉ biijãri? Mʉre yʉ maji. Mʉa, Ʉmʉreco Pacʉyʉʉ, ca ñañarije manigʉ mʉ nii —cʉ̃re ĩiupi.

25 To biro cʉ̃ ca ĩiro Jesús pea:—¡Wedeticãña! To cõrora cʉ̃re camotatiya —

cʉ̃re ĩi tuti cõa wieneupi.26 To biro cʉ̃ ca ĩirora, wãtĩ pea cʉ̃ ca yugui

mecʉ̃ro cʉ̃re tii, tutuaro acaro bui, witicoaupi.

27 Teere niipetirãpʉra ĩa ʉcʉacoari, cʉ̃ja ma-jurope o biro ameri ĩi jãiñaupa:

—¿Ñee to niiti atea? Wãma wãme doti ma-jirique mena bue, wãtĩapʉ cãare doticã, cʉ̃ cadotirijere tʉo nʉnʉjee, biima —ĩiupa.

28To biro Jesús cʉ̃ ca tiirique yoari méé Galileayepa niipetiropʉre queti jeja nʉcãcoaupa.

Simón Pedro mañicõre Jesús cʉ̃ ca catiorique(Mt 8.14-15; Lc 4.38-39)

29 Nea poo juu buerica wiipʉ ca niiricarã witiwaarã, Santiago, Juan mena waaupi Jesús, Simón,Andrés jãa yaa wiipʉ. 30 Simón mañico pea bʉarowiorique dia yojaupo. Teere Jesús're wedeupa.31 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, cʉ̃ pea cõ pʉtopʉ waa,cõ amore ñeeri, cõre tʉ̃a wãmʉoupi. To biro cʉ̃ca tiirora, jĩcãto wiorique yerijãacoaupa. Cõ peacʉ̃jare jãi, baarique eca, tii waaupo.

Ca diarique cʉtirã paʉre cʉ̃ ca catiorique(Mt 8.16-17; Lc 4.40-41)

32Naiori tabe muipũ cʉ̃ ca ñaajãaro jiro, niipe-tirã ca diarique cʉtirãre, ca wãtĩa jãa ecoricarãre,Jesús pʉtopʉ jee waaupa. 33Ñucã tii macãmacãrãniipetirã Simón yaa wii jope pʉtore nea pooupa.34 Jesús pea paʉ bojoca bojorica wãmeri ca di-arique cʉtirãre catio, ñucãpaʉwãtĩare cõawiene,tiiupi. Wãtĩa peera cʉ̃ja ca wedero bootiupi, cʉ̃recʉ̃ja ca majiro macã.

Galilea yepare añurije queti cʉ̃ ca wede yu-jurique

(Lc 4.42-44)35 Boeri tabe ca naitĩa jañuropʉra wãcã, waa-

coaupi Jesús, macã tʉjaro ca bojocamaniropʉ juubuegʉ waagʉ. 36 Jiro, Simón, cʉ̃ mena macãrãmena cʉ̃re amarã waa, 37 cʉ̃re bʉa earã, o birocʉ̃re ĩiupa:

—Niipetirã mʉre amarã tiima —ĩiupa.38 To biro cʉ̃ja ca ĩiro Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩi

yʉʉupi:—Jamʉ. Ano pʉto jañuro ca niiri macãri pee

mani waaco. Tii macãri macãrã cãare añurijequeti cʉ̃jare yʉ ca wedepe nii. Teere ĩigʉra yʉdoowʉ —ĩiupi.

39 To biri Jesús, Galilea yepa niipetiropʉ neapoo juu buerica wiijeripʉ añurije quetire wede,bojocapʉre ca niirã wãtĩare cõa wiene, tii yuju-upi.

Ca cami boagʉre Jesús cʉ̃ ca catiorique(Mt 8.1-4; Lc 5.12-16)

* 1:17 “Waire añuromʉja ca waja bʉamajirore birora bojoca añurije quetire cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeero ca tiirãmʉja ca niiro yʉ tiirucu.”

Page 52: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 1:40 49 SAN MARCOS 2:1940 Jĩcʉ̃ ca cami boa diarique cʉtigʉ Jesús pʉtopʉ

ea, cʉ̃ pʉtopʉ cʉ̃ ãjʉro jupea mena ea nuuri:—Mʉ ca boojata, yʉ ca boarijere yʉre

ametʉeneña —cʉ̃re ĩiupi.41 To biro cʉ̃ ca ĩiro cʉ̃re boo paca ĩari, cʉ̃ amo

mena cʉ̃re ñia peo:—Mʉ yʉ ametʉenerucu, cami manigʉ tuaya —

cʉ̃re ĩiupi Jesús.42 To biro Jesús cʉ̃ ca ĩirora, cami yaticoa,

añugʉ, ca cami manigʉ tuaupi.43 Cʉ̃re catio yapano, o biro cʉ̃re ĩiupi Jesús:44 —Tʉoya. Jĩcʉ̃ ʉno peerena wedeticãña.

Waari, paire ĩño, añugʉmʉ ca tuarije jʉoriMoiséscʉ̃ ca tii dotirique jee waagʉja, paia cʉ̃ja ca ma-jipere biro ĩigʉ —cʉ̃re ĩiupi.

45 Cʉ̃ pea waa, dʉjaricaro maniro ca biiriquerewedecãupi. Tee jʉori Jesús pea, jĩcãmacã peerenabau niiro ea majitima ĩigʉ, macã tʉjaro ca bojocamaniropʉra tuacãrucuupi. To cʉ̃ ca bii pacaro, ni-ipetiri taberi macãrã bojoca cʉ̃re ĩarã earucuupa.

2Ca bʉʉricʉre Jesús cʉ̃ ca catiorique(Mt 9.1-8; Lc 5.17-26)

1Ñucã jĩcã rʉmʉri jiro Jesús Capernaúm'pʉ cʉ̃ca earo, “Tii wii niijagʉ,” cʉ̃ja ca ĩirijere bojocatʉo peticã cojoupa. 2 To cõrora paʉ, macã yeparenoo pee nucũ majiña maniro dada nʉcãcoaupa.Cʉ̃ pea añurije quetire cʉ̃jare wedeupi. 3 Too cʉ̃ca wede niiro bapari niirã, jĩcʉ̃ ca bʉʉricʉre cʉ̃reami eaupa. 4 Paʉ bojoca cʉ̃ja ca niiro macã, Jesúspʉtopʉ cʉ̃re ami ea waa majitima ĩirã, wii jotoapee mʉa waa, Jesús cʉ̃ ca nucũro jotoa jĩcã jopejeewoori, ca bʉʉgʉre cʉ̃ ca yojari quejeromenaracʉ̃re yoo duwio cojoupa. 5 Jesús pea, “Jesús cʉ̃recatiocãrucumi,” cʉ̃ja ca ĩi tʉgoeña bayirijere ĩari,o biro ĩiupi ca bʉʉgʉre:

—Macʉ̃, ñañarije mʉ ca tii bui cʉtirique aco-boriquepʉ nii mee —cʉ̃re ĩiupi.

6 Jĩcãrã doti cũuriquere ca jʉo buerã too caduwirã pea o biro ĩi tʉgoeñaupa: 7 “¿Ñee tiigʉania to biirije peti cʉ̃ ĩicãti? Ʉmʉreco Pacʉreñañarije ĩi tutigʉ tiimi. Ʉmʉreco Pacʉ wadoñañarije tii bui cʉtiriquere acobo majimi,” ĩiupa.8 To biro cʉ̃ja ca ĩiri nimarora, Jesús pea to birocʉ̃ja ca ĩi tʉgoeñarijere majiri, o biro cʉ̃jare ĩijãiñaupi:

—¿Ñee tiirã to biirije mʉja ĩi tʉgoeñati? 9 ¿Diwãme pee to niiti popiye méé ca bʉʉricʉre ĩiricawãme: “Ñañarije mʉ ca tii bui cʉtirique aco-boriquepʉ nii,” ĩirique, “Wãmʉ nʉcã, mʉ ca cũari

quejerore ami waagʉja,” ĩirique pee? 10 Yʉ, CaNii Majuropeegʉ Macʉ̃ ati yepapʉre ñañarijeretii bui cʉtiriquere ca acobo majigʉ yʉ ca niirijeremʉja ca majipere biro ĩigʉ mʉjare yʉ ĩñorucu —ĩiupi Jesús.

To biro ĩigʉra, ca bʉʉricʉre o biro cʉ̃ ĩiupi:11 —Mʉre yʉ ĩi: ¡Wãmʉ nʉcãña! Mʉ ca cũari-

carore ami, waagʉja mʉ yaa wiipʉ —cʉ̃re ĩiupiJesús.

12 To cõrora cʉ̃ pea wãmʉ nʉcã, cʉ̃ ca cũaricaquejerore ami, niipetirã cʉ̃ja ca ĩa cojoro witi,waacoaupi. To biro cʉ̃ ca biiro ĩarã, niipetirãĩa ʉcʉacoari, Ʉmʉreco Pacʉre o biro ĩi nʉcʉ̃bʉoupa:

—Jĩcãti ʉno peera ate ʉnore mani ĩatiwʉ —ĩiupa.

Jesús, Levíre cʉ̃ ca jʉorique(Mt 9.9-13; Lc 5.27-32)

13 Jiro waaupi ñucã Jesús ʉtabʉcʉra tʉjaropʉ.Paʉ bojoca cʉ̃re nea pooupa. To biro cʉ̃ja cabiiro cʉ̃ pea cʉ̃jare buecõa niiupi. 14 Too ametʉawaagʉ, Alfeo macʉ̃ Leví, Roma maquẽre wapa jeebojagʉ cʉ̃ ca duwiri tabepʉ ca duwigʉre ĩa, o birocʉ̃re ĩiupi: “Yʉ mena dooya.”

To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩirora, Leví pea wãmʉ nʉcã,cʉ̃re nʉnʉcoaupi.

15 Jesús, Leví yaa wiipʉ cʉ̃ ca baa niiro, paʉRoma maquẽre wapa jee bojari maja, “Ñañarijeca tiirã niima,” bojoca cʉ̃ja ca ĩi ĩarã, Jesús, cʉ̃buerã menare baa bapa cʉti duwiupa. Cʉ̃re canʉnʉrã paʉ bojoca niiupa mee. 16 Cʉ̃ja mena cʉ̃ca baa bapa cʉtiro ĩari, jĩcãrã doti cũuriquere cajʉo buerã fariseos ca niirã, o biro ĩi jãiñaupa cʉ̃buerãre:

—¿Ñee tiigʉ mʉjare ca buegʉ pea Romamaquẽre wapa jee bojari maja mena, ñañarije catiirã mena, cʉ̃ baa bapa cʉti niiti? —ĩiupa.

17 Jesús pea teere tʉo, o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉupi:—Ca diarique manirã ʉco tiiri majʉre amaa-

tima. Ca diarique cʉtirã amaama. Yʉa, añurãrejʉogʉ doogʉ méé yʉ doowʉ. Ñañarã peere jʉogʉdoogʉ yʉ doowʉ —cʉ̃jare ĩiupi.

Betirique maquẽ(Mt 9.14-17; Lc 5.33-39)

18 Jĩcãti Juan buerã, fariseos buerã, betiri juubuerã tiiupa. To biro cʉ̃ja ca tiiro ĩari, jĩcãrã Jesúspʉto waari, o biro ĩi jãiñaupa:

—Juan buerã, fariseos buerã, betiri juu buema.Mʉ buerã pea ¿ñee tiirã cʉ̃ja betititi? —ĩiupa.

19 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉupi:

Page 53: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 2:20 50 SAN MARCOS 3:15—¿To docare, jĩcʉ̃ ca amo jiagʉ cʉ̃ ca jʉoricarã,

cʉ̃jamena cʉ̃ ca niirora cʉ̃ja beti cotebogajati? Caamo jiagʉ cʉ̃ja mena cʉ̃ ca niirora beti majitima.20 Biiropʉa niirucu jĩcã rʉmʉ, ca amo jiagʉrecʉ̃ja ca ami weo waari rʉmʉ. Tii rʉmʉ docarebetirucuma.

21 ”Jĩcʉ̃ ʉno peera jutiro bʉcʉrore wãma que-jero mena sere tuu quenotimi. To biro tiijata,wãma quejero pee bʉcʉro peere tʉ̃a yega, pairiope yega nemocoacu. 22 Ñucã ʉje oco wãmacãare, waibʉcʉ quejero poa, bʉcʉ poapʉ pio jãañamani. Bʉcʉ poare ʉje oco wãmare pio jãajata, tiipoare tii yegacãcu. To biri ʉje oco cãa pio batecoa,tii poa cãa yega yaicoa, biicu. To biro biire ĩirã, ʉjeoco wãmare waibʉcʉ quejero poa wãma poapʉ capio jãape nii —cʉ̃jare ĩi wedeupi Jesús.

Yerijãarica rʉmʉ Wiogʉ(Mt 12.1-8; Lc 6.1-5)

23 Jĩcã rʉmʉ, yerijãarica rʉmʉ ca niiro,* Jesúsote wejerire cʉ̃ ca ametʉa waaro, cʉ̃ buerã peato waa nʉnʉa waarã, ca dicare tune jee nʉnʉawaaupa.† 24 To biro cʉ̃ja ca tiiro, fariseos pea obiro cʉ̃re ĩi jãiñaupa:

—¡Ĩaña! ¿Ñee tiirã mʉ buerã pea, yerijãaricarʉmʉre ca tii dotitirijere cʉ̃ja tiiti? —ĩiupa.

25 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jareĩiupi:

—¿Jĩcãti ʉno peera mʉja bue ñaatiti, jĩcãtiDavid cʉ̃menamacãrãmena ñee jãamani, queya,biima ĩirã cʉ̃ ca tiiriquere? 26 Abiatar, paiawiogʉ cʉ̃ ca niiri tabere David, Ʉmʉreco Pacʉyaa wiipʉ jãa waa, Ʉmʉreco Pacʉ yee cʉ̃ja cajee dica woorique pan, paia wadore cʉ̃ja ca baadotimiriquerena baa, cʉ̃ mena macãrã cãare eca,tiiupi‡ —cʉ̃jare ĩiupi.

27O biro cʉ̃jare ĩi nemoupi ñucã:—Añuro mani ca niipere ĩigʉ, yerijãarica

rʉmʉre cũuupi Ʉmʉreco Pacʉ. Yerijãarica rʉmʉpee manire too dotijato ĩigʉ mee, yerijãaricarʉmʉre cũuupi. 28To biri yʉ, Ca Nii MajuropeegʉMacʉ̃, yerijãarica rʉmʉ cãare yʉ doti majicã —ĩiwedeupi Jesús.

3Ca amo bʉʉricʉre Jesús cʉ̃ ca catiorique(Mt 12.9-14; Lc 6.6-11)

1 Jiro, nea poo juu buerica wiipʉre jãa waaupiñucã Jesús. Tii wiipʉre niiupi jĩcʉ̃, cʉ̃ amo ca

bʉʉricʉ. 2 Jĩcãrã Jesús're ca wedejãarʉgarã, jĩcãwãme cʉ̃ ca tii bui cʉtirijere ca ama niirã, “¿Yer-ijãarica rʉmʉrena cʉ̃ catiocãgʉti?” ĩirã, cʉ̃re ĩadoe niiupa. 3 To cõrora Jesús pea o biro ĩiupi, caamo bʉʉricʉre:

—Wãmʉ nʉcã doori, decomacã pee ea nʉcãña—ĩiupi.

4Aperã peera o biro cʉ̃jare ĩi jãiñaupi:—¿Yerijãarica rʉmʉre ñeere to tii dotiti, añuri-

jere, ñañarije peere, bojocare catioriquere, jĩacõarique peere? —ĩiupi. Cʉ̃ja pea wedetiupa.

5 Jesús pea, ajiarique mena cʉ̃ weja ca ni-irãre ĩa, cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeerʉgatirijere bʉarotʉgoeñarique pairi, o biro ĩiupi ca amo bʉʉricʉre:

—Mʉ amore juu pooya —ĩiupi. To biro cʉ̃ca ĩiro, cʉ̃ amo cʉ̃ ca juu poorora añuri amobiicoaupa. 6 Fariseos pea witicoarãpʉa, Herodescʉ̃ ca ĩirijere ca tʉo nʉnʉjeerã mena nea poori,Jesús're cʉ̃ja ca jĩapere ameri wede peni jʉowaaupa.

Ʉtabʉcʉra tʉjarore paʉ bojoca cʉ̃ja ca neapoorique

7 Jesús, cʉ̃ buerã mena ʉtabʉcʉra tʉjaro cʉ̃ca waaro, paʉ bojoca Galilea yepa macãrã cʉ̃jarenʉnʉ waaupa. 8 Niipetirije Jesús cʉ̃ ca tiirijerequeti tʉori, paʉ bojoca, Judea macãrã, Jerusalénmacãrã, Idumea macãrã, dia Jordán ape nʉñamacãrã, Tiro, Sidón yepari macãrã Jesús're ĩarãdooupa. 9 To biirije cʉ̃ja ca biiro macã, Jesúspea, bojoca yʉre waa tuumicõabocuma ĩigʉ, cʉ̃buerãre: “Petigaacã cũmua mʉja poo yuewa,”cʉ̃jare ĩiupi. 10Paʉre cʉ̃ ca catioromacã, niipetirãca diarique cʉtirã cʉ̃re padeñarʉgarã, tuu juanʉnʉa dooupa.

11Ñucã wãtĩa bojocapʉre ca niirã cãa, Jesús'reĩarãra, cʉ̃ jʉguero cʉ̃ja ãjʉro jupeari mena eanuuri:

—¡Mʉa, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ mʉ nii! —cʉ̃re ĩiacaro buirucuupa.

12 Jesús pea cʉ̃jare wede dotitiupi, cʉ̃ra cʉ̃ caniirijere wede majiorema ĩigʉ.

Cʉ̃ buerã ca niiparãre Jesús cʉ̃ ca beje jeerique(Mt 10.1-4; Lc 6.12-16)

13 Jiro Jesús ʉ̃tãgʉpʉ mʉa waa, cʉ̃ ca boorãrejʉoupi. 14 Cʉ̃ja pea cʉ̃ pʉto pee nea waaupa.Pʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaro ca niirãcʉ̃re bapa cʉti, añurije quetire wede doti cojo,15 wãtĩare cõa wiene doti majirique cʉ̃jare ʉpo,

* 2:23 Judíos cʉ̃ja ca yerijãari rʉmʉa, viernes naiori tabe muipũ cʉ̃ ca ñaajãa waari tabe bii jʉo, to biriñucã sábadore muipũ cʉ̃ ca ñaajãa waari tabe peti. † 2:23 Cʉ̃ buerã pea trigo dicare tune jee nʉnʉawaauparã. ‡ 2:26 1S 21.1-6.

Page 54: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 3:16 51 SAN MARCOS 4:12cʉ̃ ca tiiparãre beje jeeupi. 16 Anija niiupa pʉaamo peti, dʉpore pʉaga penituaro niirã cʉ̃ cabeje jeericarã: Simón, ñucã cʉ̃rena Pedro cʉ̃ caĩiricʉ, 17Zebedeo puna “Boanerges” cʉ̃ ca ĩiricarã,Santiago, cʉ̃ bai Juan, “Bʉpo Puna” ĩirʉgaro ĩi,18Andrés, Felipe, Bartolomé,Mateo, Tomás, Alfeomacʉ̃ Santiago, Tadeo, ñucã apĩ Simón celote bo-jocʉ, 19apĩ Judas Iscariote jiro Jesús're ca wedejãabuiyee cõaricʉ, niiupa.

Jesús to biri Beelzebú(Mt 12.22-32; Lc 11.14-23; 12.10)

20 Jiro Jesús wiipʉ cʉ̃ ca jãa waaro, paʉ bojocaneaupa ñucã, Jesús, cʉ̃ buerã, do biro tii cʉ̃ja cabaa majitiropʉ. 21 “Mecʉ̃cã yai waami Jesús,” cʉ̃jaca ĩirijere tʉori, cʉ̃ yaarã pea cʉ̃re jʉorã waaupa.

22 Ñucã doti cũuriquere ca jʉo buerãJerusalén'pʉ ca dooricarã cãa, o biro ĩiupa:“Beelzebú,* wãtĩa wiogʉ majuropeera cʉ̃ ca yeritutuarijere cʉ̃ ca tiicojoricʉ niiri, wãtĩare cõawiene majimi,” ĩiupa Jesús're.

23 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea cʉ̃jarejʉo cojo, ĩi cõoñarique mena cʉ̃jare wedeupi:“¿Do biro tiigʉ Satanás cʉ̃ majuropeera cʉ̃ cõawienebogajati? 24 Jĩcã yepa macãrãra cʉ̃ja ma-juropeera ameri camotati, cʉ̃ja ca ameri ĩa junaniijata, añuro nii yapano nʉcãticuma. 25 Jĩcãwii macãrãra ameri camotati, cʉ̃ja ca ameri ĩajuna niijata, añuro nii yapano nʉcãticuma. 26 Tiiwãmere birora Satanás cãa cʉ̃ yaarãrena cʉ̃ caĩa junajata, añuro jʉo nii majiticumi. To cõrorayapano nʉcãgʉ biicumi. 27 Jĩcʉ̃ ʉno peera bo-jocʉ ca tutuagʉ yaa wiire jãa waari, cʉ̃re jia cũujʉotigʉra cʉ̃ yee apeyere jee duti majiticumi.Cʉ̃re jia cũucã jʉoripʉ docare, cʉ̃ yee apeyerejee duti majibocumi. 28 Díámacʉ̃ mʉjare yʉ ĩi:Niipetirije ñañarije cʉ̃ja ca tiiriquere, ñañarijecʉ̃ja ca ĩirijere, acoborucumiɄmʉreco Pacʉ. 29Toca bii pacaro, Añuri Yerire ñañarije ca ĩi tutigʉdoca, ñañarije cʉ̃ ca ĩi bui cʉtiriquere, jĩcãti ʉnopeera coe ecotirucumi. To birora ñañaro cʉ̃ ca ĩibui cʉtiriquemenara bii yai nʉcãcãrucumi,” ĩiupi.

30 “Ca wãtĩ jãa ecoricʉ niimi” cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩirijejʉori, atere to biro cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

Cʉ̃ paco, cʉ̃ yaarã(Mt 12.46-50; Lc 8.19-21)

31 To biro cʉ̃ ca ĩi niiri tabera, Jesús paco, cʉ̃bairã, eaupa. Macãpʉra tua nʉcãri, jĩcʉ̃re cʉ̃rejʉo dotirã tiicojo cojoupa. 32 Paʉ bojoca cʉ̃ wejaca duwirã pea o biro cʉ̃re ĩiupa:

—Mʉ paco, mʉ bairã mʉre amama. Macãpʉniima —ĩiupa.

33 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉupi:—¿Noa cʉ̃ja niiti, yʉ paco, yʉ bairã? —ĩiupi.34 To biro ĩi, cʉ̃ weja ca duwi amojoderãre ĩa, o

biro ĩiupi:—Anija niima yʉ paco, yʉ bairã, ca niirã. 35No

ca boorã Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorijere ca tiirãniima, yʉ bai, yʉ baio, yʉ paco, ca niirã —cʉ̃jareĩiupi Jesús.

4Oteri majʉre cʉ̃ ca ĩi cõoña wederique(Mt 13.1-9; Lc 8.4-8)

1Ñucã Jesús, ʉtabʉcʉra tʉjaropʉ bojocare buejʉo waaupi. Bojoca cʉ̃ weja ca nea poorã paʉcʉ̃ja ca niiro macã, Jesús pea cũmua tiira wejaca pajaricare ea jãa, ea nuu waaupi, bojoca peaʉtabʉcʉra tʉjaro cʉ̃ja ca niiro ʉno. 2 To cõrorapaʉ wãmeri ĩi cõoñarique mena cʉ̃jare wedeupiJesús. O biro ĩiupi:

3—Añuro tʉoya. Jĩcʉ̃ oteri majʉ cʉ̃ otere otegʉwaaupʉ. 4 Cʉ̃ ca otero, jĩcã apegaari maapʉñaaupe. Minia ea, teere baacãuparã. 5 Ape gaariʉ̃tã watoa, ca jita mani jañuri tabere ñaaupe. Teepea yoari mééra wiicoaupe, ʉje meniroacã jitaniima ĩiro, 6noo pee nʉcõri waa majiti, muipũ cʉ̃ca aji mʉa doorora jinicã yai waaupe. 7Ape gaaripota yucʉ watoapʉ ñaaupe. Ca dica manirorapota yucʉ pee teere wii biato yaiocãupe. 8 Apegaari añuri jitapʉ ñaaupe. To biri añurije wii,bʉcʉa, añuro dica cʉtiupe, jĩcã jati treinta ape-gaari, ape jati sesenta niiricari, ape jati cien'gaaripeti dica cʉtiupe —ĩi wedeupi.

9 To biro ĩi, “Mʉja ca tʉo majirʉgajata, añuroyʉre tʉo nʉnʉjeeya,” cʉ̃jare ĩi nemoupi Jesús.

¿Ñee tiiro ĩi cõoñarique to niiti?(Mt 13.10-17; Lc 8.9-10)

10 Jĩcʉ̃ra Jesús cʉ̃ ca tuaro, cʉ̃ pʉto ca niiricarã,cʉ̃ buerã pʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaroca niirã mena, cʉ̃ ca ĩi cõoña wederiquere: “¿Dobiro ĩirʉgaro to ĩiti?” cʉ̃re ĩi jãiñaupa.

11O biro cʉ̃jare ĩiupi cʉ̃ pea: “Mʉjara, ɄmʉrecoPacʉ, cʉ̃ ca doti niiri tabe maquẽ, ca majiñamanirijere mʉja ca majiro tiimi. Aperã peera ĩicõoñarique mena wado cʉ̃jare wedemi.12 ”Ĩa pacarã, ĩa jeeñoti,

tʉo pacarã, tʉo puoti,ñucã ñañarije cʉ̃ja ca tiirijere tʉgoeña yeri wajoa,

* 3:22 Satanás, ape wãme Beelzebú. * 4:12 Is 6.9-10.

Page 55: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 4:13 52 SAN MARCOS 4:38cʉ̃ja ca biro Ʉmʉreco Pacʉ pea cʉ̃ja ca

ñañarijere acobo, cʉ̃ ca tiitipere biroĩigʉ,”* cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

Oteri majʉre cʉ̃ ca ĩi cõoñariquere cʉ̃ ca wedemajiorique

(Mt 13.18-23; Lc 8.11-15)13O biro ĩi nʉnʉa waaupi:—¿Ate yʉ ca ĩi cõoñajãrijere mʉja tʉo puotiti?

¿Do biro pee tiicãri apeye peeramʉja tʉo puoma-jirãti? 14Oteri majʉa añurije quetire wederi majʉniimi. 15 Jĩcãrã, añurije quetire tʉorã maa pʉtooterica tabere biro ca biirã niima. Jiro Satanásdoo, añuro cʉ̃ja yeripʉ cʉ̃ja ca tʉo ñeemiriquerecʉ̃jare ẽmacãmi. 16 Aperã, ca ʉ̃tã cʉtiri yepareotericarore biro ca biirã niima. Añurije quetiretʉorã, añuro ʉjea niirique mena tʉoma. 17 Paʉnʉcõri manima ĩiro, añuro tutua añurije ca ni-itirore birora tʉgoeña bayitima. To biri añurijequeti jʉori ñañaro cʉ̃jare ca bii earora, ñañaro cʉ̃-jare cʉ̃ja ca tiirʉga nʉnʉjeerora, añurije quetiretʉo nʉnʉjee yerijãacãma. 18 Aperã, pota watoaoteriquere biro biima: Añurije quetire tʉoma,19 tʉo pacarã, cʉ̃ja ca catiri rʉmʉrire cʉ̃ja cacʉorʉga tʉgoeñarije, pairo apeye cʉtirʉgarique,niipetirije cʉorʉga tʉgoeñarique pee cʉ̃jare biiametʉene, añurije queti cʉ̃ja ca tʉomiriquere,ca dica manirora ca wii bʉato yaioricarore biroteere tii yaiocã. 20 Aperã añuri jitapʉ oteriquerebiro niima. Añurije quetire tʉo, nʉcʉ̃ bʉoriquemena cʉ̃ja yeripʉ tʉo ñeema. Cʉ̃ja niima, jĩcã jatitreinta, sesenta, cien ca dica cʉtiricarore biro cabiirã —cʉ̃jare ĩi wede majioupi Jesús.

Jĩa boericagare cʉ̃ ca ĩi cõoña wederique(Lc 8.16-18)

21 Cʉ̃jare ĩiupi ñucã:—¿Jĩa boericagare upa cũmua docapʉ, cãni

pejarica tabe doca pee, doporʉgarã ami dooriqueto niiti? ¡Biiticu! To ʉ̃ʉ boe pejajato ĩirã emʉaropee peorique nii. 22 Teere birora yaioropʉ caniirije majiña manirijera biicã yerijãa waa, cabiirije mani. Ñucã jĩcãrãra majirique cãa, ni-ipetirãpʉ majiña manirijera niicã nʉnʉa waa, cabiirije mani. Yʉ wederique majiña manirora yainʉcãcoa biitirucu. 23 Ca amoperi cʉtirã tʉoya yʉca ĩirijere —ĩiupi. 24O biro cʉ̃jare ĩiupi ñucã:

—Mʉja ca tʉorijere añuro tʉoya. Yʉ yee que-tire aperãremʉja cawedemajioro cõrora, mʉjaremajiorucumi Ʉmʉreco Pacʉ. Bʉaro jañuro mʉjaca majiro tiirucumi. 25 Yʉ yee quetire aperãre cawede majiogʉa, bʉaro jañuro majiriquere tiicojoecorucumi. To biro ca tiitigʉa, petoacã cʉ̃ ca

majirʉga tʉgoeñamirijeacã menapʉra ẽma eco-coarucumi —ĩiupi Jesús.

Ote ca bʉcʉarijere cʉ̃ ca ĩi cõoña wederique26O biro cʉ̃jare ĩi wedeupi ñucã:—Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabea, jĩcʉ̃

otere yepapʉ cʉ̃ ca oterore biro nii. 27 Cʉ̃ cacãniro, cʉ̃ ca cãnitijata cãare, ñami, ʉmʉreco, “Tobiro biicu,” cʉ̃ ca ĩimajiti pacaro, teemajuropeerawii, bʉcʉa mʉa, biicu. 28 Jita majuropeera oteca bʉcʉaro tii, upaño bʉcʉa jʉo, oo yucʉ nʉcã,jiro dica cʉti, ca biiro tii. 29 Ca dica ca bʉcʉayapanorãra, teere jeema, ca dica jeerica tabe caearo macã —ĩi wedeupi Jesús.

Mostaza apegare cʉ̃ ca ĩi cõoña wederique(Mt 13.31-32; Lc 13.18-19)

30O biro ĩiupi ñucã Jesús:—¿Ñeemena Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niirijere

mani ĩi cõoñarãti? ¿Ñee ĩi cõoñarique mena,“To biirije bii” ĩi majirʉgarã mani ĩi cõoñaboga-jati? 31 Jĩcãga mostaza apega, ote ape niipetirijedʉaricaacã ca niiricare yepapʉ ote, 32 tiiricarojiro bʉcʉa, niipetirije otewejemaquẽ ametʉener-icʉ bii, paca dʉpʉri cʉti, tiigʉ dʉpʉri ca yʉjʉritaberireminia yerijãa peja, cʉ̃ja ca biirore biro bii—ĩiupi.

Ĩi cõoñari cʉ̃ ca wederique(Mt 13.34-35)

33 Paʉ wãmeri atere biirije ĩi cõoñari añurijequetire wedeupi Jesús, cʉ̃ja ca tʉo majiro cõro.34 Ĩi cõoñarique manirora cʉ̃jare wede, tiitiupi.Biigʉpʉa, cʉ̃ buerã peera niipetirije cʉ̃jare wedemajio peoticãrucuupi.

Winore, oco ca jaberijere, cʉ̃ ca yerijãa dotirique(Mt 8.23-27; Lc 8.22-25)

35Tii rʉmʉnaiori tabere, cʉ̃ buerãre o biro ĩiupiJesús:

—Jamʉ, ʉtabʉcʉra ape nʉñapʉ mani tĩa waaco—cʉ̃jare ĩiupi.

36 To biro cʉ̃ ca ĩiro, bojocare waarique wui,Jesús cʉ̃ ca niiricagara ea jãa, tĩacoaupa. Too cʉ̃jaca tĩa waaro, aperã cãa ape cũmuari mena cʉ̃jarebapa cʉti waaupa. 37Too cʉ̃ja ca tĩa nʉnʉa waaro,tutuaro wino paa puuma ĩiro cũmuare pairo ocojabe jãaupe. 38 Jesús pea ména to biro ca biiparojʉguero cũmua waa tuurica tua pee waa, juti potimena cʉ̃ dʉpʉgare eo tuuri cãnicã jãa waaupi.Too ca cãni jãñagʉre wãcõri, o biro cʉ̃re ĩiupa cʉ̃buerã pea:

—¿Buegʉ, dua waarã mani ca biirijere “To birobiicu,” mʉ ĩiticãti? —ĩiupa.

Page 56: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 4:39 53 SAN MARCOS 5:2839 To biro cʉ̃ja ca ĩiro Jesús pea wãmʉ nʉcã,

winore, oco ca jaberijere, o biro ĩi yerijãa dotiupi:—Yerijãa waaroja. Jabe nemoticãña —ĩiupi.To biro cʉ̃ ca ĩirora, jĩcãto añuropʉ yerijãa

peticoaupe. 40 Jiro o biro ĩiupi Jesús cʉ̃ buerãre:—¿Ñee tiirã to cõro bʉaro mʉja uwiti?

¿“Manire ametʉenecãrucumi,” mʉja ĩi tʉgoeñabayiticãti ména? —cʉ̃jare ĩiupi.

41 Cʉ̃ja pea to biro cʉ̃ ca tiirijere ĩa ʉcʉayaicoari, o biro ameri ĩi jãiñaupa:

—¡Ayó nija! ¿Ñiru ʉno peti cʉ̃ niiti ania, wino,oco ca jaberijepʉ cãa cʉ̃ ca dotirore biro ca yʉʉnʉnʉjee ecogʉa? —ĩiupa.

5Gerasa macʉ̃ ca wãtĩa jãa ecoricʉ(Mt 8.28-34; Lc 8.26-39)

1 To biro bii, ʉtabʉcʉra ape nʉña Gerasa yepa-pʉre tĩa ea waaupa. 2 Jesús cʉ̃ ca maa nʉcãrijemenara, jĩcʉ̃ ʉmʉ ca wãtĩ jãa ecoricʉ, majaoperi watoapʉ ca niirucuricʉ eaupi. 3 Jĩcʉ̃ ʉnopeera jiaricʉ méé, come daari mena cãare jiar-icʉ ʉno méé niiupi. 4 Biirãpʉa paʉ tiiri comedaari mena cʉ̃ dʉporire, cʉ̃ amorire cʉ̃ja ca ji-amijata cãare, tʉ̃a jude batecãrucuupi, jĩcʉ̃ ʉnopeera do biro cʉ̃ja ca tiitiropʉ. 5 Ʉmʉrecori,ñamiri, ʉ̃tãgʉʉripʉ, maja operi watoaripʉ cʉ̃ ma-juropeera ʉ̃tãgaaripʉ ñaatua, acaro bui, waa nucũyujurucuupi. 6 To biri Jesús're yoaropʉra cʉ̃reĩari, ũmaa doo, cʉ̃ ãjʉro jupeari mena cʉ̃ jʉgueroea nuuri, 7 o biro cʉ̃re ĩi acaro buiupi:

—Jesús, Ʉmʉreco Pacʉ ati ʉmʉreco ni-ipetiropʉre Ca Doti Niigʉ Macʉ̃, yʉre patowãcõticãña, Ʉmʉreco Pacʉ mena mʉre yʉ ĩi,ñañaro yʉ ca tamʉoro yʉre tiiticãña —ĩiupi.

8—To cõrora anipʉrewiti waagʉja—Jesús cʉ̃ caĩiro macã, atere to biro ĩiupi.

9 To biro cʉ̃ ca ĩiro:—¿Do biro mʉ wãme cʉtiti? —cʉ̃re ĩi jãiñaupi

Jesús. To biro cʉ̃ ca ĩiro cʉ̃ pea:—Paʉ jãa ca niirije niiri, Legión yʉ wãme cʉti

—cʉ̃re ĩi yʉʉupi.10 “Ape yepapʉ jãare tiicojo cõaticãña,” bʉaro ĩi

jãiupa Jesús're.11 Tii tabe jʉguero, ʉ̃tãgʉ pʉtore paʉ ecaricarã

yejea baa niiupa. 12 Wãtĩa, bojocʉpʉre ca niirãpea:

—Ĩijã, yejeapʉre jãare jãa dotiya —cʉ̃re ĩi jãi-upa.

13 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, cʉ̃japʉre cʉ̃jare jãadotiupi. To biri cʉ̃pʉre ca niiricarã witi waari,

yejeapʉre jãaupa. Yejea dos mil peti ca niiricarãpea, wãtĩa cʉ̃japʉre cʉ̃ja ca jãarora ũmaa mecʉ̃bua waa, ʉtabʉcʉrapʉ ñaañua, dua peticoaupa.

14 To biro cʉ̃ja ca biiro ĩarã, yejeare ca coteniiricarã pea yoari méé ũmaa tua waari, macãmacãrãre, ñucã macã tʉjaro macãrãre, to biroca biiriquere cʉ̃jare wederã waaupa. Bojoca peateere tʉorã, to biro ca biiriquere ĩarã waaupa.15 Jesús cʉ̃ ca niiropʉ earã, paʉ wãtĩa ca jãaecomiricʉre juti jãñacãri, añuro tʉgoeña bojocacatigʉpʉ cʉ̃ ca duwiro ĩari, bʉaro uwiupa. 16 Cawãtĩa jãa ecomiricʉ cʉ̃ ca biiriquere, yejea cʉ̃ja cabiiriquere ca ĩaricarã pea, “O biro biijãwʉ,” cʉ̃jareĩi wedeupa. 17 Teere tʉori, “Aperopʉ waacoagʉja.Jãa ca niiri tabere niiticãña,” cʉ̃re ĩiupa Jesús're.

18 To biro cʉ̃ja ca ĩiro Jesús waagʉ, cʉ̃ ca buajãarora, paʉwãtĩa cʉ̃ja ca jãñagʉre cʉ̃ ca catioricʉpea, cʉ̃ menawaarʉgʉ cʉ̃re jãimiupi. 19To biro cʉ̃ca ĩiro Jesús pea:

—Mʉ yaarã pʉto pee tua waari, Ʉmʉreco Pacʉmʉre cʉ̃ ca tiirique niipetirijere, mʉre cʉ̃ ca ĩaboo pacariquere, wede peoticãña mʉ yaarãre —cʉ̃re boca ĩicãupi.

20To biro Jesús cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro tua waa, Decápo-lis yepare ca niiri macãri macãrãre niipetirijeJesús cʉ̃re cʉ̃ ca tiiriquere wedeupi. Teere tʉorã,niipetirã bojoca do biro pee ĩi majiticãupa.

Jairo macõ, to biri Jesús jutiro ca padeñarico(Mt 9.18-26; Lc 8.40-56)

21 Jesús ʉtabʉcʉra ape nʉñapʉ ca niiricʉ cʉ̃ catua tĩa earo jiro, paʉ bojoca cʉ̃re nea pooupa. Cʉ̃pea tiira tʉjaropʉra tua nʉcãupi. 22 Tii taberejĩcʉ̃ nea poo juu buerica wii wiogʉ, Jairo ca wãmecʉtigʉ eaupi. Jesús're ĩari, cʉ̃ pʉto cʉ̃ ãjʉrojupeari mena ea nuu waa:

23 —Yʉ macõacã dia waagopʉ tiijãwo. Doori,mʉ amo mena cõre ñia peogʉ dooya, diariqueametʉa, cati, cõ biijato ĩigʉ —bʉaro cʉ̃re ĩiupi.

24 To biro cʉ̃ ca ĩiro Jesús, Jairo mena cʉ̃ cawaa nʉnʉa waaro, paʉ bojoca cʉ̃re bapa cʉtiwaarã, ʉta bijaroacã ameri tuutu nʉnʉa waaupa.25 Cʉ̃ja patoacã watoare niiupo jĩcõ nomio, pʉaamo peti, dʉpore pʉaga penituaro niiri cʉ̃maripeti ca díi tatitirije* ca diarique cʉti niigo. 26 Paʉʉco tiiri majare ʉco tii doti, wapa tiima ĩigo, cõ cacʉomiriquere noni peoticãupo. To biro tii pacagoametʉaricaro maniro, bʉaro jañuro ñañaro biinʉnʉa waaupo. 27 To biri Jesús yee maquẽrequeti tʉori, bojoca watoapʉ cʉ̃ jiro pee waari, cʉ̃jutirore padeñaupo, 28 “Cʉ̃ jutirore yʉ ca padeña

* 5:25 Beti oco. Lv 15.25-27.

Page 57: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 5:29 54 SAN MARCOS 6:9eyorije mena wadora, yʉ diarique ametʉarucu,”ĩi tʉgoeñari, to biro tiiupo. 29 Cʉ̃ jutirore cõ capadeñarije menara, ca díi waarije tatiupe. Tocõrora cõ upʉri diarique manigo cõ ca tuarijeretʉgoeña majiupo. 30 Jesús pee cãa, cʉ̃ ca tʉgoeñatutuarije to ca witi ũmaa waaro tʉgoeña majiri,bojoca peere amojode ĩa:

—¿Ñiru yʉ jutirore cʉ̃ padeñajãri? —ĩi jãiñaupi.31 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉori, cʉ̃ buerã pea o biro

ĩiupa:—¿Paʉ bojoca ʉta bijaroacã cʉ̃ja ca tuumicõa

nʉnʉa dooro ĩa pacagʉ, “¿Noa yʉre cʉ̃japadeñati?” mʉ ĩiti? —ĩiupa.

32 To biro cʉ̃ja ca ĩi pacaro, Jesús pea cʉ̃ wejaca niirãre ĩacã niiupi, “¿Noa peti cʉ̃ja padeñabu-japari?” ĩigʉ. 33 To cõrora cõ pea, bʉaro uwinanariquemena cõre ca biiriqueremajiri, cʉ̃ pʉtowaa, ãjʉro jupea mena ea nuu waari, cõre ca bi-iriquere díámacʉ̃ cʉ̃re wede peoticãupo. 34 Jesúspea o biro cõre ĩiupi:

—Macõ, “Jesús yʉre catiocãrucumi,” mʉ caĩi tʉgoeña bayirijera mʉ diariquere ametʉene.Mee, diarique manigopʉ tʉgoeñarique paitigoratua waagoja —ĩiupi.

35 Ména Jesús cʉ̃ ca wede niirora eaupa jĩcãrãnea poo juu buerica wii wiogʉ yaa wii macãrã,wimago pacʉre:

—Mee, mʉmacõ bii yaicoajãwo. Ñee tiigʉ cõroca buegʉre bʉaro mʉ pato wãcõticu —cʉ̃re ĩirãearã.

36 Jesús pea to biro cʉ̃ja ca ĩirijere tʉo nʉnʉ-jeetigʉra, o biro ĩiupi nea poo juu buerica wiiwiogʉre:

—Uwieto. Díámacʉ̃ra tʉo nʉnʉjeecãña —cʉ̃reĩiupi.

37 To biro ĩi, Pedro, Santiago, cʉ̃ bai Juan, cʉ̃jawadore bapa cʉtiwaarique booupi. 38Nea poo juubuerica wii wiogʉ yaawiipʉ eawaarã, bojoca cʉ̃jaca oti acaro bui niiro 39 jãa eari, o biro cʉ̃jare ĩiupiJesús:

—¿Ñee tiirã to biirije peti mʉja acaro bui otiyugui niiti? Wãmo bii yaigo méé biimo. Cãnigotiimo —ĩiupi.

40 To biro cʉ̃ ca ĩiro, bojoca pea boca buicãupa.Jesús pea too ca niirã niipetirãre witi waa dotiri,cõ pacʉ, cõ paco, to biri cʉ̃ ca bapa cʉti waaricarãmena wado wãmo cõ ca niiropʉre jãa waaupi.41 Jãa ea, cõ amore ñeeri, o biro cõre ĩiupi:

—Talita cumi. (“ ‘¡Wimago, wãmʉ nʉcãña!’mʉre yʉ ĩi,” ca ĩiri wãmere).

42 To biro cʉ̃ ca ĩiro jiroacãra, wãmo, pʉa amopeti, dʉpore pʉaga penituaro ca niiri cʉ̃marica cʉogo pea, wãmʉ nʉcã, waaupo. To birocõ ca biiro, bojoca pea ĩa ʉcʉacoa, do biro peeĩi majiticãupa. 43 Jesús pea, jĩcʉ̃ ʉno peerenateere wede dotitiupi. Jiro wãmore baarique ecadotiupi.

6Jesús Nazaret'pʉ cʉ̃ ca biirique(Mt 13.53-58; Lc 4.16-30)

1 Jesús, too ca niiricʉ witi, cʉ̃ yaa yepapʉwaacoaupi cʉ̃ buerã mena. 2 Yerijãarica rʉmʉca earo, nea poo juu buerica wiipʉ cʉ̃jare buejʉo waaupi. Paʉ bojoca Jesús cʉ̃ ca wederijereca tʉorã, do biro pee ĩi majiticã, o biro ameri ĩijãiñaupa:

—¿Ania noopʉ to cõro paʉ cʉ̃ buejapari? ¿Atemajirique cʉ̃ ca boca amiriquea ñee ʉno to niiti?¿Do biro pee tiicãri, ca ĩa ñaañamanirijere to cõrocʉ̃ tii bau nii majiti? 3 ¿Ania yucʉ pĩiri paderimajʉ Josémacʉ̃, ñucãMaríamacʉ̃, Santiago, José,Judas, Simón jãari jũwʉ méé cʉ̃ niiti? ¿Cʉ̃ bairãromirira ano mani watoa cʉ̃ja niititi? —ĩiupa.

To biro ca ĩirã niiri, cʉ̃ ca wederijere tʉo nʉnʉ-jeetiupa.

4 To biri Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiupi:—Jĩcʉ̃ ca biipere wede jʉgueri majʉre niipetiri

taberipʉre cʉ̃re nʉcʉ̃ bʉoma. Cʉ̃ yaa yepa ma-jurope macãrã, cʉ̃ yaarã ca nii cojorã, cʉ̃ yaa wiimacãrãmajurope pea, cʉ̃re nʉcʉ̃ bʉotima—ĩiupi.

5To biri toore jĩcã wãme ʉno peera ca ĩa ñaañamanirijere tiitiupi, jĩcãrãacã ca diarique cʉtirãrecʉ̃ amori mena ñia peo, cʉ̃ ca tii catiorije caniitirijepʉra. 6 Cʉ̃ pea díámacʉ̃ cʉ̃re cʉ̃ja ca tʉonʉnʉjeetirijere ĩagʉ, “Uwiorije ca biirã cʉ̃ja niiti,”cʉ̃jare ĩi ĩaupi. To biri too pʉtori ca niiri macãripee añurije quetire wede yujurucuupi.*

Jesús cʉ̃ buerãre cʉ̃ ca tiicojo cojorique(Mt 10.5-15; Lc 9.1-6)

7 Jiro Jesús, cʉ̃ buerã pʉa amo peti, dʉporepʉaga penituaro ca niirãre jʉo cojo, wãtĩare cʉ̃jaca cõa wienemajipere cʉ̃jare upori, pʉarãri wadocʉ̃jare tiicojo cojo jʉo waaupi.

8O biro cʉ̃jare ĩi wede majioupi:—Maa waarã pʉgue cʉti waarique ʉnora, wa-

jopoa ʉnora, baarique ʉnora, wapa tiirica tiiriʉnora, jee waaticãña. Tuericagʉ wado ami waawaarãja. 9 Dʉpo jutira jãña waarãja. Bii pacarã,juti mʉja ca wajoa jãñape docare jee waaticãña.

* 6:6 Mt 9.35; Lc 13.22.

Page 58: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 6:10 55 SAN MARCOS 6:3210 ”Ñucã, jĩcã wiire earã, tii wiira niicãña.

Apero mʉja ca waari rʉmʉpʉ tii wiire witiya.11 No ca boori tabe macãrã mʉjare booti, mʉjaca wederijere tʉorʉgati cʉ̃ja ca biijata, tii taberewiti waarãra, mʉja dʉporire jita ca tujarijere paabateya, “Jãa ca wederijere mʉja ca tʉorʉgatirijejʉori mʉja yee wapa ñañaro mʉja tamʉorucu,”cʉ̃jare ĩi majiorã —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

12 To biro cʉ̃ ca ĩiro jiro cʉ̃ buerã waari, bo-jocare: “Tʉgoeña yeri wajoa, Ʉmʉreco Pacʉretʉo nʉnʉjeeya,” cʉ̃jare ĩi wede majio, 13 ñucãbojocapʉre ca niirã wãtĩare paʉ cõa wiene, paʉbojoca ca diarique cʉtirãre ʉje mena wadari cʉ̃-jare diarique ametʉene, tii catio yujuupa.

Juan're cʉ̃ja ca paa taa cõarique(Mt 14.1-12; Lc 9.7-9)

14 Wiogʉ Herodes, Jesús yee maquẽre cʉ̃ja cawedero queti tʉoupi, cʉ̃ ca tii niirije queti ni-ipetiri taberipʉ ca jeja nʉcã peticoarije ca niiromacã. Jĩcãrã:

—Uwo Coeri majʉ Juan cati tuajapi. Tee tiigʉate ca ĩa ñaaña manirije tii maji tutuariquerecʉomi —ĩiupa.

15 Aperã: —Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wedejʉgueri majʉ Elías niimi —ĩiupa.

Aperã:—Tĩrʉmʉpʉ macãrã ca biipere wede jʉgueri

maja mena macʉ̃ ʉno niimi —cʉ̃re ĩiupa.16 To biro cʉ̃ja ca ĩirijere tʉogʉ, Herodes pea o

biro ĩiupi:—Juan niicumi. Cʉ̃ dʉpʉgare yʉ ca paa taa

dotiricʉ cati tuagʉ biicumi —ĩiupi.17 Ména Herodes pea, Herodías jʉori Juan're

ñee dotiri, tia cũurica wiipʉ come daari menacʉ̃re jia cũudotiupi. Herodías pea, wiogʉHerodesbai Felipe nʉmo niimiupo. Cõrena cʉ̃re ẽmari,nʉmo cʉtiupi Herodes. 18 To biro cʉ̃ ca tiiro Juanpea: Doti cũurique mʉ bai nʉmorena nʉmo cʉtidotiti† —cʉ̃re ĩiupi.

19 Tee jʉori Herodías, Juan're bʉaro ĩa tuti,cʉ̃re jĩarʉga coterucuupo. Bii pacago, do biro tiimajitiupo. 20 Herodes'pʉra Juan're uwi, añurocʉ̃re ĩa coteupi, ca bojoca añugʉ, ca ñañarijemanigʉ cʉ̃ ca niirijere majiri. Herodes, Juan cʉ̃ cawederijere tʉogʉ, do biro ĩi majiticãrucuupi. Tobiro bii pacagʉ añuro cʉ̃re tʉorucuupi. 21Biiriquepeti, Herodías peera cõ ca tiirʉga coterucuriquecõ ca tiipa rʉmʉ ea bojaupa. Herodes, cʉ̃ cabaʉarica rʉmʉ ca earo, cʉ̃ mena macãrã wiorã,uwamarã ʉparãre, Galilea yepa macãrã ʉparã

ca nii majuropeerãre jʉo nea poori, cʉ̃ja menabaa, boje rʉmʉ tii niiupi. 22 Herodías macõ peaHerodes cʉ̃ mena macãrã ʉparã niipetirã menacʉ̃ ca baa boje rʉmʉ tii niiri tabepʉ jãa waari,bajaupo. Cõ ca bajarijere Herodes, ñucã cʉ̃ menaca baa bapa cʉti duwirã cãa, bʉaro peti ĩa ʉjeaniiupa. To biri Herodes pea o biro cõre ĩiupi:

—No mʉ ca boorije yʉre jãiña. Mʉre yʉ tiico-jorucu —ĩiupi.

23To biro cõre ĩicãri, jĩcãti méé, “Yeeméémʉreyʉ ĩi. No ca boori wãme mʉ ca jãirijere mʉre yʉtiicojo majuropeecãrucu. Yʉ ca doti niiri yepacãare decomacã mena yʉ tiicojo maji,” cõre ĩiupiHerodes. 24 To biro cõre cʉ̃ ca ĩiro:

—¿Ñee ʉno cʉ̃re yʉ jãigoti? —ĩi jãiñago witiwaaupo cõ pacore.

To biro cõ ca ĩiro, cõ paco pea:—Uwo Coeri majʉ Juan dʉpʉgare jãiña —ĩi

yʉʉupo.25 To biro cõ ca ĩiro, uwaro wiogʉ pʉtopʉ jãa

waa, o biro cʉ̃re ĩiupo:—Mecʉ̃acãra mee, Uwo Coeri majʉ Juan dʉpʉ-

gare jotʉ bapapʉ jãari, yʉre mʉ ca tiicojoro yʉboo —cʉ̃re ĩiupo.

26To biro cʉ̃re cõ ca ĩirijere tʉogʉ, Herodes peabʉaro tʉgoeñarique paiupi. To biro bii pacagʉ,paʉ cʉ̃ ca jʉo cojoricarã cʉ̃ja ca tʉo cojoro, “Yʉremʉ ca jãirijeremʉre yʉ tiicojomajuropeecãrucu”cʉ̃ ca ĩicãrique ca niiro macã, cõ ca jãirijere, “Yʉtiicojoti” cõre ĩi majitiupi Herodes. 27 To birito biiro cõ ca ĩiro jiroacãra mee, jĩcʉ̃ uwãmʉreJuan dʉpʉgare paa taa ami doo dotiupi. Uwamʉpea Juan're cʉ̃ja ca tia cũurica wiipʉ waari, cʉ̃dʉpʉgare paa taa ami, 28 jotʉ bapapʉ ami jãa, amiwaari tiicojoupi Juan dʉpʉgare ca jãiricopʉre.Cõ pea ñucã cõ pacopʉre tiicojo ametʉeneupo.29 Juan're to biro cʉ̃ja ca tii cõariquere queti tʉori,cʉ̃ buerã pea doo, cʉ̃ upʉri niiquĩriquere ami,yaarã waaupa.

Paʉ bojocare Jesús cʉ̃ ca baarique ecarique(Mt 14.13-21; Lc 9.10-17; Jn 6.1-14)

30 Jiro Jesús buerã tua earã, cʉ̃ mena neapoo, niipetirije cʉ̃ja ca tiiriquere, cʉ̃ja ca bueyujuriquere, cʉ̃re wedeupa. 31 Cʉ̃re cʉ̃ja ca wedeyapanoro:

—Dooya. Jamʉ, ca bojocamaniropʉmani wadomani yerijãaco petopʉra —cʉ̃jare ĩiupi.

Paʉ bojoca waacoarucu, doocã doorucu, biirã,do biro tii baa yeri puna jãña majiña manirocʉ̃jare biiupa. 32 To biri Jesús cʉ̃ buerã mena

† 6:18 Lv 18.16; 29.21.

Page 59: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 6:33 56 SAN MARCOS 7:4cũmuapʉ ea jãa waacoaupa, ca bojoca maniropʉwaarã. 33 Toopʉ cʉ̃ja ca waaro, paʉ bojocacʉ̃jare ca ĩaricarã majicãupa. To biri niipetirimacãri macãrã maapʉ cʉ̃ja jʉguero, cʉ̃ja ca tĩaea waaparopʉre ũmaa eacoaupa. 34 Jesús tĩa ea,maa nʉcãgʉ paʉ bojocare ĩa, bʉaro cʉ̃jare ĩa boopacaupi, oveja cʉ̃jare ca cotegʉ manirãre birocʉ̃ja ca biiro macã. Jesús pea paʉ wãmeri cʉ̃jarebue jʉo waaupi. 35 Ca naio doori tabe ca niiro, cʉ̃buerã pea cʉ̃ pʉto pee doo, o biro cʉ̃re ĩiupa:

—Naio waaropʉ bii. Ca bojoca maniropʉ niianoa. 36 Bojocare, “Tua waarãja,” cʉ̃jare ĩiña.Ano pʉtori ca niiri macãripʉ waari, baarique cʉ̃jawapa tii baarã waajato —cʉ̃re ĩiupa.

37 To biro cʉ̃ja ca ĩiro tʉo:—Mʉjara cʉ̃jare baarique ecaya —cʉ̃jare ĩiupi

Jesús.To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupa:—¿To docare doscientos rʉmʉri pade wapa

taaricaro cõro mena cʉ̃jare ecarʉgarã jãa cabaarique wapa tiirã waaro mʉ booti? —ĩiupa.

38 To biro cʉ̃ja ca ĩiro:—Ĩa ñaarãja. ¿No cõro paʉ pan mʉja cʉoti? —

ĩiupi.Ĩaña yapano:—Pan jĩcã amo cõro niiri caari, wai pʉarã, to

cõrora jãa cʉo —cʉ̃re ĩiupa.39 To biro cʉ̃ja ca ĩiro Jesús pea, “Bojocare,

upa poogaari taa yepapʉ duwi dotiya,” ĩiupi cʉ̃buerãre. 40 To biri cʉ̃ja pea cien, ñucã aperãrecincuenta ca niirã duwi dotiupa. 41 Cʉ̃ja ca duwidoti yapanoro jiro, Jesús pea jĩcã amo cõro ca niir-ije pan're, wai pʉarã ca niirãre ami, emʉaropʉ ĩamʉene, “Añurije to niijato” ĩi juu bue peo yapano,pan're pee bato, cʉ̃ buerãre tiicojoupi, bojocarecʉ̃ja bato cojojato ĩigʉ. Ñucã wai pʉarã ca ni-iricarã cãare, cʉ̃ja niipetirãpʉrena bato peoticãcojoupi. 42 To biro cʉ̃ ca tiirijere, niipetirãpʉrabaa yapicoaupa. 43 Cʉ̃ buerã pea ñucã cʉ̃ja ca baadʉarije pan're, wai menare, pʉa amo peti, dʉporepʉaga penituaro niiri pijeeri peti jee jãa dadoupa.44 Atere ca baaricarã pea jĩcã amo cõro mil petiʉmʉa niiupa.

Oco jotoa Jesús cʉ̃ ca waarique(Mt 14.22-27; Jn 6.16-21)

45 Tee jiro Jesús bojocare cʉ̃ ca waarique wuiditoye, cʉ̃ buerã Betsaida macã ca niiri tabe peecʉ̃ja waa yuejato ĩigʉ, cũmuapʉ cʉ̃jare ea jãadotiupi. 46 Bojocare waarique wui yapano, ʉ̃tãgʉpee juu buegʉ waacoaupi. 47 Ca naio ñaacũmuri

tabe ca niiro, cʉ̃ buerã pea mee ʉtabʉcʉra de-comacãpʉ tʉjacã tĩa waaupa. Jesús pea ménatoopʉra niicãupi. 48Ca boe doori tabere cʉ̃ buerã,wino ca paa puu tueneromacã tutuaro ca waa tʉ̃apua pajarãre ĩaupi. To biro cʉ̃ja ca bii paja yujuro,Jesús pea cʉ̃ja pʉto pee oco jotoara waacã nʉnʉawaaupi. Cʉ̃jare ametʉacoagʉ doogʉ cʉ̃ ca biirora,49 cʉ̃ buerã pea oco jotoa cʉ̃ ca dooro ĩarã, “Wãtĩniicumi” ĩirã, acaro buicoaupa, 50 cʉ̃ja ca ĩarijerebʉaro uwima ĩirã. To cõrora Jesús pea, o biro ĩicojoupi:

—Tʉgoeña bayiya. Yʉra yʉ nii. Uwiticãña —ĩiupi.

51 To biro cʉ̃jare ĩi, doo, cʉ̃ja pʉto cũmuapʉcʉ̃ ca ea jãarora, wino ca paa puurique yeri-jãacoaupe. Cʉ̃ja pea bʉaropʉra ĩa ʉcʉa yaicoa,do biro pee ĩi majiticãupa, 52 cʉ̃ja ca tʉo majiniirijepʉre ca boe taatiro macã, pan mena cʉ̃ catiiriquere ca tʉo puotiricãrã niiri.

Genesaret'pʉ ca diarique cʉtirãre Jesús cʉ̃ cacatiorique

(Mt 14.34-36)53Ʉtabʉcʉrare tĩa ea waarã, Genesaret yepare

ea, too maaupa. 54 Cʉ̃ja ca maa nʉcãrije menara,bojoca pea Jesús're ĩa majicãupa. 55 To biri jĩcãtotii yepa niipetiropʉ waari, “Jesús toopʉ niimi,”cʉ̃ja ca ĩirijere tʉorã, cʉ̃ ca niiri tabepʉra cadiarique cʉtirãre cʉ̃ja ca pejari taberi menara jeewaaupa. 56 Jesús, õcã macãriacã, paca macãri,macã manirori cʉ̃ ca waari taberi cõro cʉ̃jayaarã ca diarique cʉtirãre, wije caari watoa macãmaaripʉ cʉ̃jare cʉ̃re cũu yueri, “Petopʉra mʉjutiro yapaacã cʉ̃jare padeña dotiya,” cʉ̃re ĩiupaJesús're. Niipetirã cʉ̃ jutirore ca padeñarã cõrora,cati peticoarucuupa.

7Bojocʉre ca ñañorije(Mt 15.1-20)

1 Jiro fariseos, jĩcãrã doti cũuriquere jʉo buerimaja Jerusalén'pʉ ca dooricarã mena, Jesús pʉtoeaupa. 2 Cʉ̃ja pea, Jesús buerã jĩcãrã, cʉ̃ja ca tiijʉo dooriquere biro tiitirãra, amo coeri méé cʉ̃jaca baaro ĩari cʉ̃jarewedepaiupa. 3Fariseos, to biriniipetirã judíos ca nii cojorã, cʉ̃ja ñicʉ̃ jʉ̃mʉa cʉ̃jaca tii jʉo dooricarore biro tiirã, amo coetirãrabaa, tiitima. 4Ñucã apeye ca wapa tiirã waaricarãtua earã cãa, cʉ̃ja amorire coetirãra baa, tiitima.Apeye to biro cʉ̃ja ca tiirique cʉtiri wãmerire, paʉcʉoupa cʉ̃ja ñicʉ̃ jʉ̃mʉapʉ cʉ̃ja ca tii jʉo doori-quere, jotʉ bapari coerique, pio jãaricarʉʉrire

Page 60: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 7:5 57 SAN MARCOS 7:28coeriquere, come baparire coeriquere, duwiricaquejerire coerique ʉnore tiima. 5To biri fariseos,doti cũuriquere jʉo bueri maja, o biro ĩi jãiñaupaJesús're:

—¿Ñee tiirã mʉ buerã pea mani ñicʉ̃ jʉ̃mʉacʉ̃ja ca tii jʉo dooriquere tiitirãra, amo coeri méécʉ̃ja baati? —ĩi jãiñaupa.

6 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉupi:

—Yee mééra ĩiquĩjapi Ʉmʉreco Pacʉ yeerewede jʉgueri majʉ Isaías, mʉja, watoara ca biidito pairãre ĩigʉ o biro cʉ̃ ca ĩi owaquĩriquera:“Anija, ʉjero ĩirique wado yʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉoma;

cʉ̃ja yeri pea aperopʉ niicã.7Watoa petira yʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉocãma;

cʉ̃ja ca bue majiorijea, bojocara cʉ̃ja ca tiidotirije nii,” cʉ̃ ca ĩiquĩriquera.*

8 “Mʉja, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti cũuriqueretiitirãra, mʉja ñicʉ̃ jʉ̃mʉa cʉ̃ja ca tii jʉo dooriquepeere mʉja tii nʉnʉjee,” cʉ̃jare ĩiupi.

9O biro ĩi nemoupi ñucã:—Mʉja, jãa ñicʉ̃ jʉ̃mʉa cʉ̃ja ca tii jʉo doorique

yai nʉcãre ĩirã, tee peere tii nʉnʉjeema ĩirã,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti cũurique peera, “Tobiro biicu” mʉja ĩiti. 10Moisés o biro ĩiupi: “Mʉpacʉre, mʉ pacore nʉcʉ̃ bʉoya.† Cʉ̃ pacʉre,cʉ̃ pacore ñañaro ca ĩi tutigʉa, ca jĩa cõa ecopʉniirucumi,”‡ ĩiupi. 11 Mʉja pea: Jĩcʉ̃, cʉ̃ pacʉre,cʉ̃ pacore, “ ‘Mʉjare yʉ ca tii nemoboriquere,Ʉmʉreco Pacʉre yʉ ca tiicojoriquepʉ wado nii,§to biri mʉjare yʉ nonimajiti,’ ĩicãmajimi,” mʉja ĩibuemajio. 12Ñucã to biirije ca ĩigʉa, “ ‘Mʉpacʉre,mʉ pacore tii nemoña,’ ca ĩi ecopʉ méé niimi,”mʉja ĩi. 13 Ate mʉja ñicʉ̃ jʉ̃mʉa cʉ̃ja ca tii jʉodoorique peewadore ameri wedemajio, tii nʉnʉawaama ĩirã, Ʉmʉreco Pacʉ wederique peera cawapa manirije ca tuaro mʉja tii. Ñucã apeye teeʉnore paʉ mʉja tiicã —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

14 To biro cʉ̃jare ĩi, bojocare jʉo cojo, o biroĩiupi:

—Niipetirã yʉre tʉori, atere añuro tʉo puoya.15 Baariquea, jĩcã wãme ʉno peera bojocareñañoti. Bojoca, yeripʉ ñañarije tʉgoeñari cʉ̃ja caĩirije doca bojocare ñaño. 16 Ca amoperi cʉtigʉatʉoya yʉ ca ĩirijere —cʉ̃jare ĩiupi.

17 Jiro Jesús bojocare camotati, waa, wiipʉ cʉ̃ca earo, cʉ̃ buerã pea cʉ̃ ca ĩi cõoña wederiquemaquẽre cʉ̃re jãiñaupa.

18 Cʉ̃ja ca jãiñaro, Jesús pea o biro ĩiupi:—¿Mʉja cãa mena to birora mʉja tʉo

jeeñoticãti? ¿Baarique jĩcã wãme ʉno peera bo-jocare ca ñañotirijere mʉja majititi? 19Baariqueayeripʉ waati. Ʉtapoa pee waa, jiro witi batecoa—ĩiupi.

Atere o biro ĩigʉ: “Niipetirije baarique añurijewado nii,” ĩigʉ ĩiupi Jesús. 20 O biro ĩi nemoupiñucã:

—Ñañarije tʉgoeñacãri wede wienerique peedoca, bojocare ca ñañorije nii. 21 Bojoca yeripʉ,ñañarije tʉgoeñarique, tiirica wãme cõro méépʉñee epericarã cʉti yai waarique, jee dutirique,jĩarique, 22 manʉ cʉti, nʉmo cʉti bii pacarãepericarã cʉtirique, pairo apeye cʉorʉgarique,ñañarije tiirʉga tʉgoeñarique, watoara ĩirique,bobo tʉgoeñaricaro maniro tii yai waarique,* ĩatutirique, queti pairique, ca nii majuropeegʉrebiro tʉgoeñarique, noo ca booro bii nucũ yu-jurique, nii. 23Ate niipetirije ñañarije bojoca cʉ̃jayeripʉ cʉ̃ja ca tʉgoeñarije witima ĩiro, bojocareñaño —ĩiupi Jesús.

Sirofenicia macõ díámacʉ̃ cõ ca tʉo nʉcʉ̃bʉorique

(Mt 15.21-28)24 To ca niiricʉ Jesús Tiro, Sidón yepari pee

waacoaupi. Toopʉ ea, bojoca cʉ̃ja ca majirobootigʉ jĩcã wiipʉ jãa waaupi. Bii pacagʉ, dobiro pee bii, duti majitiupi. 25 Mee yoari mééra,jĩcõ nomio, ca wãtĩ jãa ecorico paco Jesús cʉ̃ caearijere queti tʉocãupo. Teere tʉori waa, cʉ̃ pʉtomuu bia ea nuu waaupo. 26 Cõ pea judío bojocoméé, Sirofenicia macõpʉ niiupo. Ape majopʉ niipacago, Jesús're, “Yʉ macõpʉre wãtĩ ca jãñagʉrecõawiene bojaya,” cʉ̃re ĩiupo. 27To biro cõ ca ĩiro,Jesús pea o biro cõre ĩi yʉʉupʉ:

—Níjá. Ména cʉ̃ puna majurope pee cʉ̃ja baajʉojato ĩiña. Cʉ̃ puna baariquerena ẽmari yaiapeere ecajata, añuti —cõre ĩiupi.

28 To biro cʉ̃ ca ĩiro:—Ʉ̃gjá Wiogʉ. To birora bii. To ca bii pacaro,

cʉ̃ puna cʉ̃ja ca baa baterije yepapʉ ca ñaarijereyaia cãa baama —cʉ̃re ĩiupo.

* 7:7 Is 29.13. † 7:10 Ex 20.12; Dt 5.16. ‡ 7:10 Ex 21.17; Lv 20.9. § 7:11 Hebreos wederique menara Corbán, ĩi. Moiséscʉ̃ ca tii doti cũurique ca ĩiri wãme peera Ʉmʉreco Pacʉre tiicojo nʉcʉ̃ bʉorʉgarã cʉ̃ja ca jee dicawooriquepʉa cʉ̃ yee tuacãro biiupa (Nm 30.1-2). Teerena fariseos pea “Ʉmʉreco Pacʉ yeemʉja ca jeedica wooriquepʉa cʉ̃ yee niiro bii, to biri mʉja pacʉa peti cãaremʉja tii nemomajiti,” iicãupa. * 7:22Ãbocʉ cʉ̃ ca tiirore biro bobo tʉgoeñaricaro maniro tiirique.

Page 61: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 7:29 58 SAN MARCOS 8:1829 To biro cõ ca ĩiro, Jesús pea o biro cõre ĩiupi:—To biirije yʉre mʉ ca ĩi yʉʉrije jʉori, tʉ-

goeñarique paitigora tua waagoja. Mee, wãtĩ mʉmacõpʉre ca niimiricʉ witicoami —ĩiupi.

30 Cõ pea, cõ yaa wiipʉ eago, cõ macõ cãnipejarica tabepʉ cõ ca pejaro bʉa eaupo. Cõpʉreca niiricʉ wãtĩ pea witicoaupi mee.

Tʉoti, wedeti, ca biigʉre Jesús cʉ̃ ca catiorique31 Jesús, Tiro yepa ca niiricʉ waagʉ, Sidón

yepare ametʉa, waa nʉnʉa waa, Galileaʉtabʉcʉrare Decápolis ca niiri yepare eaupi.32 Toopʉ cʉ̃ ca earo, jĩcʉ̃ tʉoti, wedeti, ca biigʉreamiwaari, “Mʉamorimena cʉ̃re ñia peoya,” ĩiupaJesús're.

33To biro cʉ̃ja ca ĩiro Jesús pea, apero ca bojocamaniro pee cʉ̃re ami waa, cʉ̃ amo jũari mena cʉ̃amoperire juu jõene, ʉjeco mena cʉ̃ ñemerorepadeña, tiiupi. 34 Jiro, emʉaro pee ĩa mʉene, yerijini jãa, o biro cʉ̃re ĩiupi: “¡Efata!” ĩiupi. (“¡Tu-juya!” ĩirʉgaro ĩi). 35 To biro Jesús cʉ̃ ca ĩirora,jĩcãto cʉ̃ amoperi tujucoa, cʉ̃ ñemero cãa abacoa,añuro wede majicoaupi. 36 Jesús pea, “Jĩcʉ̃ ʉnopeerena wedeticãña,” cʉ̃re ĩiupi. Bʉaro jañuro,“Wedeticãña,” cʉ̃ ca ĩirora, bʉaro jañuro wedebato nʉnʉa waaupa. 37 Bojoca pea ĩa ʉcʉacoa, dobiro pee ĩi majiti, o biro ĩiupa: “Niipetirijepʉrenaañuro wado tiicãmi. Ca tʉotirãpʉ cãa tʉocoa,ca wedetirãpʉ cãa wedecoa, cʉ̃ja ca biiro tiimi,”ĩiupa.

8Cuatro mil ca niirãre Jesús cʉ̃ ca baarique

ecarique(Mt 15.32-39)

1 Tii rʉmʉrire ñucã paʉ bojoca nea pooupa.Baarique cʉori méé cʉ̃ja ca biiro ĩari cʉ̃ buerãrejʉo cojo, o biro ĩiupi Jesús:

2 —Anija bojocare yʉ ĩa boo pacacoa. Mee,itia rʉmʉ peti yʉmena niicoama; baarique ʉnoracʉotima. 3 Baari méé ca biirãrena, cʉ̃ja yaawiijeripʉ yʉ ca tuenecojojata, maa decomacãriradia ñaacoabocuma. Jĩcãrã yoaroripʉ ca dooricarãniima —ĩiupi.

4 To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ buerã pea o biro ĩiyʉʉupa:

—¿Ano ʉno ca bojoca maniropʉre noopʉbaarique bʉacãri, ecarique niicu mʉ ĩiti? —ĩiupa.

5 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea:—¿No cãnacãga pan mʉja cʉoti? —cʉ̃jare ĩi

jãiñaupi.

Cʉ̃ja pea:—Jĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro

niiri caari jãa cʉo —cʉ̃re ĩiupa.6 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, bojocare yepapʉ duwi

doti, jĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaroca niirije pan're ami, Ʉmʉreco Pacʉre, “Añumajuropeecã” ĩi juu bue yapano, teere pee bato,cʉ̃ buerãre noni cojoupi bojocapʉre cʉ̃ja batocojojato ĩigʉ. Cʉ̃ja pea to birora tiiupa. 7 Waicãare no cãnacãrã meeacãra cʉoupa. Jesús peacʉ̃jare ami, Ʉmʉreco Pacʉre, “Añu majuropeecã”ĩi, cʉ̃ja cãare cʉ̃ buerãre bato dotiupi. 8 Tobiro cʉ̃ ca tiirijere, niipetirãpʉra baa yapicoaupa.Cʉ̃ buerã pea ñucã ca dʉjarijere jĩcã amo peti,ape amore pʉaga penituaro niiri pijeeri jee jãadadoupa. 9Teere ca baaricarã pea bapari mil petiniiupa. Jiro Jesús bojocare waarique wui, 10 cʉ̃buerãmena cũmuapʉ ea jãa, Dalmanuta yepa peewaacoaupi.

Fariseos jĩcã wãme cʉ̃ja ca tii bau nii dotirique(Mt 16.1-4; Lc 12.54-56)

11 Jiro fariseos Jesús pʉto eari, cʉ̃ mena bʉarowede peni jʉowaaupa. Ñañarije cʉ̃ tii bui cʉtijatoĩirã, jĩcãwãmeʉmʉreco tutipʉmaquẽ ca ĩa ñaañamanirije cʉ̃re tii bau nii dotiupa, “¿Díámacʉ̃raɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojoricʉra cʉ̃ niiti?” ĩimajirʉgarã. 12 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea yerijini jãa, o biro ĩiupi:

—¿Ñee tiirã anija bojoca jĩcã wãme ca ĩa ñaañamanirije tii bau niiriquere cʉ̃ja jãiti? Yee mééyʉ ĩi. Jĩcã wãme ʉnoacã peera tii bau nii ĩñoñamanirucuma—ĩiupi. 13To biro cʉ̃jare ĩi, cũmuapʉea jãa, ʉtabʉcʉra ape nʉña pee tĩacoaupi.

Fariseos cʉ̃ja ca tii niirije(Mt 16.5-12)

14 To waarã, cʉ̃ buerã pea baarique jeeriméé acobo, waacoaupa. Cũmuapʉre jĩcãgaacãrapan'ga cʉoupa. 15 Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩimajioupi:

—Mʉja tʉgoeña majiwa, fariseos, to biriHerodes, cʉ̃ja ca tii niirije menare* —ĩiupi.

16 To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ buerã pea: “Agó nija,pan mani cʉoti,” ameri ĩi niiupa.

17 Jesús pea to biro cʉ̃ja ca ameri ĩirijere majiri,o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—¿Ñee tiirã, “Pan mani cʉoti,” mʉja ĩiti?¿Ména, ĩa jeeñoti, tʉo puoti mʉja biicãti? ¿Mʉjaca tʉgoeñarije to pãati majuropeecãti? 18 ¿Capecʉti pacarã ĩati, amoperi cʉti pacarã tʉoti, mʉja

* 8:15 Fariseos yee to biri Herodes yee, baarique ca wauaro ca tiirijere ĩa majiña.

Page 62: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 8:19 59 SAN MARCOS 9:1biicãti? ¿Yoari méé mʉja acobocoati? 19 Jĩcãamo cõro niirije pan menara jĩcã amo cõro mil caniirãre yʉ ca baarique batorique ca dʉjarijere ¿nocãnacã pijeeri peti mʉja jee jãa dadori? —cʉ̃jareĩiupi.

To biro cʉ̃ ca ĩiro cʉ̃ja pea:—Pʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaro niiri

pijeeri —ĩiupa.20 —Ñucã, jĩcã amo peti, ape amore pʉaga

penituaro ca niirije pan menara, bapari mil caniirãre yʉ ca baariquebatorica tabera, ¿no cãnacãpijeeri mʉja jee jãa dadori? —ĩiupi.

To biro cʉ̃ ca ĩiro:—Jĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro

niiri pijeeri —ĩiupa.21 —¿To docare ména, mʉja tʉo puoticãti? —

ĩiupi Jesús, cʉ̃ buerãre.Betsaidapʉ ca ĩatigʉre Jesús cʉ̃ ca catiorique

22 Jiro Betsaida cʉ̃ja ca earo, jĩcãrã jĩcʉ̃ caĩatigʉre Jesús pʉto ami waari, “Cʉ̃re padeñaña,”ĩiupa Jesús're. 23 To biro cʉ̃ja ca ĩiro Jesús pea,ca ĩatigʉremacã tʉjaropʉ cʉ̃re tʉ̃acã witi waaupi.Toopʉ cʉ̃ ʉjeco mena cʉ̃ capere weyo, cʉ̃ amorimena cʉ̃ capere ñia peo, “¿Mee apeye ʉno mʉĩati?” cʉ̃re ĩi jãiñaupi. 24 To biro cʉ̃ ca tiiro, caĩatimiricʉ pea ĩa pãari, o biro cʉ̃re ĩiupi:

—Bojocare yʉ ĩa biigʉpʉa. Bʉari, yucʉra waayujurore biro biicã —cʉ̃re ĩiupi.

25To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea cʉ̃ capere ñia peonemoupi ñucã. To biro cʉ̃ ca tiiro, ñee jãa maniroañuro ĩa, diarique manigʉpʉ tuacãupi yua. 26 Tocõrora Jesús pea cʉ̃ yaa wiipʉ cʉ̃re tuenecojogʉ,o biro cʉ̃re ĩiupi:

—Macã pee piya waari, jĩcʉ̃ ʉno peerenawedegʉ waa, tiiticãña —ĩiupi.

Jesús're “Mesías mʉ nii,” Pedro cʉ̃ ca ĩirique(Mt 16.13-20; Lc 9.18-21)

27 Ate jiro Jesús cʉ̃ buerã mena, Cesarea deFilipo yepa macã macãripʉ waaupi. Maapʉ waanʉnʉa waagʉ, Jesús cʉ̃ buerãre:

—¿Bojoca, ‘Ñiru niimi,’ yʉre cʉ̃ja ĩirucuti? —cʉ̃jare ĩi jãiñaupi.

28 To biro cʉ̃ ca ĩi jãiñaro:—Jĩcãrã: “Uwo Coeri majʉ Juan niimi.” Aperã:

“Elías niimi.” Aperã: “Jĩcʉ̃ ca biiperewede jʉguerimaja mena macʉ̃ niimi,” mʉre ĩima —cʉ̃re ĩiyʉʉupa.

29 To biro cʉ̃ja ca ĩiro:—Mʉja pea, ¿“Ñiru niimi,” yʉre mʉja ĩiti? —

cʉ̃jare ĩi jãiñaupi Jesús.To biro cʉ̃ ca ĩiro, Simón Pedro pea:

—Mʉa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojo cojoricʉCristo mʉ nii —cʉ̃re ĩiupi.

30 To biro cʉ̃ ca ĩiro: “Teere jĩcʉ̃ ʉno peerenawedeticãña,” ĩiupi Jesús cʉ̃ buerãre.

Cʉ̃ ca bii yaipere cʉ̃ ca wederique(Mt 16.21-28; Lc 9.22-27)

31 Jiro Jesús cʉ̃ buerãre o biro cʉ̃jare ĩi wedemajio jʉo waaupi:

—Yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃, bʉaropʉrañañaro tamʉo, judíos're ca jʉo niirãre, paiaʉparãre, doti cũuriquere ca jʉo buerãre ĩa junaeco, yʉ ca biipera niiro bii. Ñucã yʉre jĩa cõa,cʉ̃ja ca tii pacaro itia rʉmʉ jiro yʉ cati tuacoarucu—cʉ̃jare ĩiupi. 32 Atere tʉo majiricarora cʉ̃jarewede majioupi. To cõrora Pedro pea, apero peecʉ̃re ami waa, to biro cʉ̃ ca ĩirije jʉori cʉ̃re tuticamota jʉo waaupi. 33To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús peaamojode nʉcã, cʉ̃ buerãre ĩari, o biro ĩi tutiupiPedrore:

—¡Yʉre camotati waagʉja Satanás! MʉaɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiirʉgari wãmere mʉ majiti.Bojoca cʉ̃ja ca tʉgoeñarore birora mʉ tʉgoeñacã—cʉ̃re ĩiupi.

34Tobiro cʉ̃re ĩi, cʉ̃ buerãre bojocare jʉo cojori,o biro ĩiupi Jesús:

—Jĩcʉ̃ yʉ buegʉ ca niirʉgʉ ʉnoa mʉ majuropemʉ ca tiirʉgarijere acobori, yʉ yee jʉori ñañarotamʉo pacagʉ, to birora tʉgoeña bayi, yʉrenʉnʉña. 35 Cʉ̃ ca cati niirijere ca maigʉa, cʉ̃ cacatipere bʉatirucumi. To ca bii pacaro yʉ yeejʉori, añurije quetire cʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeerije jʉori,ñañaro ca tii eco yaigʉa, ametʉarucumi. 36 ¿Ñeeʉno peere to tii nemoti ati yepa maquẽ niipe-tirore pairo cʉo ametʉenecã pacagʉ, ɄmʉrecoPacʉre tʉo nʉnʉjeetigʉra ca bii yaigʉra? 37Ñucã,¿no cõro pairo mena cʉ̃ wapa tiibogajati, cʉ̃ cacati niipe wapare? 38Ati cuu macãrã ñañarije tii,Ʉmʉreco Pacʉre tʉo nʉnʉjeeti, ca biirã watoareniirã, yʉ yee quetire, yʉ yeemaquẽre bobo jãa, cabiirãra, yʉ, CaNiiMajuropeegʉMacʉ̃ cãa, yʉ Pacʉcʉ̃ ca boe baterije, cʉ̃ pʉto macãrã ca ñañarijemanirã mena yʉ ca doori rʉmʉre, yʉ yee quetirewederʉgarã cʉ̃ja ca bobo jãaricarore birora cʉ̃jareyʉ bobo ĩarucu —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

91O biro ĩi nemoupi ñucã:—Yee méé mʉjare yʉ ĩi: Jĩcãrã ano ca niirã

mena macãrã, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiritabe, cʉ̃ ca tutuarije mena ca earo ĩatirãra biiyaitirucuma —ĩiupi.

Page 63: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 9:2 60 SAN MARCOS 9:28Jesús cʉ̃ ca baurije ca wajoarique(Mt 17.1-13; Lc 9.28-36)

2 Jĩcã amo peti, ape amore jĩcãga penituaroniiri rʉmʉri jiro, Jesús, cʉ̃ buerã Pedro, Juan,Santiago jãa wadore, ʉ̃tãgʉ ca emʉaricʉpʉ jʉowaaupi. Toopʉ, cʉ̃ja ca ĩa cojoro cʉ̃ ca baurijewajoacoaupi. 3 Cʉ̃ juti cãa bʉaro boti ajiyaarijebiicoaupe. Jĩcʉ̃ ʉno peera bʉaro coecã pacagʉ,añuro botiritopʉ cʉ̃ ca tii majitiro ametʉeneropʉbotiupe. 4 Ñucã Elías, Moisés baua eari, Jesúsmena wede peni niiupa. 5 To biro cʉ̃ja ca biiroĩagʉ, Pedro pea o biro ĩiupi Jesús're:

—Buegʉ, anopʉ mani ca niiro añu ma-juropeecã. Itia wii, wii pĩiri jãa quenorucu.Mʉ yaa wii, Moisés yaa wii, Elías yaa wii, jãatiirucu —ĩiupi. 6 Cʉ̃ ca wederijere, “To biirije yʉĩicu,” ĩi majiticãupi, niipetirãpʉra ʉcʉa yaicoamaĩirã. 7 To biro cʉ̃ja ca bii niirora, bueri bʉrʉadoo, cʉ̃jare paa ũmaa nʉcõcãupe. To biro cabiirora bueri bʉrʉapʉ wederique o biro ca ĩirijewedeoupe: “Ania, yʉ Macʉ̃, yʉ ca maigʉ niimi.Cʉ̃re tʉo nʉnʉjeeya,” ĩiupe. 8 To biro ca ĩirinimarora ĩa cojorã, Jesús jĩcʉ̃rena ĩaupa.

9 Ʉ̃tãgʉpʉ ca niiricarã duwi nʉnʉa doorã,Jesús pea: “Mʉja ca ĩajãrijere jĩcʉ̃ ʉno peer-ena wedeticãña, yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃ca bii yairicarã watoare yʉ ca cati tuaro jiropʉmʉja wederucu,” cʉ̃jare ĩiupi. 10 Tee jʉori, cʉ̃jawadora atere majicõa niirucuupa, biirãpʉa cʉ̃jamajurope, “Do biro ĩirʉgaro to ĩibuti, ca bii yairi-carã watoare cati tuarique,” ameri ĩi jãiña niipacarã. 11 To biri o biro cʉ̃re ĩi jãiñaupa:

—¿Ñee tiirã doti cũuriquere ca jʉo buerã pea:“Elías doo jʉorucumi,” cʉ̃ja ĩirucuti? —ĩiupa.

12 To biro cʉ̃ja ca ĩi jãiñaro, o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉupi Jesús:

—Yee méé ĩima, Elías'ra doo jʉgue, cʉ̃ra ni-ipetirijere queno, tiirucumi. To docare, ¿ñeetiiro Ʉmʉreco Pacʉ wederique, “Yʉ, Ca Nii Ma-juropeegʉ Macʉ̃re, ñañaro tamʉo, ĩa juna ecobiirucumi,” ĩi owarique to niiti? 13 Yʉ pea, “Mee,Elías doo yerijãaupi,” yʉ ĩi. Cʉ̃ja pea niipetiro cʉ̃recʉ̃ja ca tiirʉgari wãmeri cõro cʉ̃re tiiupa. Cʉ̃reca biipere to biro tii ecorucumi, cʉ̃ja ca ĩi owatuuricarore birora —ĩiupi.

Wãmʉ ca wãtĩ jãa ecoricʉre Jesús cʉ̃ cacatiorique

(Mt 17.14-21; Lc 9.37-43)14 Aperã cʉ̃ buerã pʉto peere tua earã, paʉ

bojocawatoapʉnii, ñucã jĩcãrã doti cũuriquere cajʉo buerã cʉ̃ja mena cʉ̃ja ca wede peni niiro bua

eaupa. 15 Jesús're ĩacãrãpʉa, ʉjea niirique menacʉ̃re ũmaa boca jãiupa. 16To biro cʉ̃ja ca biiro, cʉ̃pea o biro cʉ̃jare ĩi jãiñaupi:

—¿Ñee ʉnore cʉ̃ja mena mʉja wede peniti? —ĩiupi.

17To biro cʉ̃ ca ĩiro, jĩcʉ̃ too cʉ̃jawatoa ca niigʉ,o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi:

—Buegʉ, yʉmacʉ̃rewãtĩ cʉ̃re ñaajãa nʉcã eari,ca wedetigʉ cʉ̃ ca tuaro cʉ̃ ca tiigʉre, mʉ yʉ amidoojãwʉ. 18 Noo cʉ̃ ca niiri tabe ñaajãa nʉcãri,cʉ̃ ca ñaacũmu yugui mecʉ̃ro tii, cʉ̃ ʉjeropʉ jopowiti, upi baca dʉpo tuu, tutua pʉyʉacoa, cʉ̃ ca bi-iro cʉ̃re tiimi. Mʉ buerãre, “Wãtĩre cõawieneña,”cʉ̃jare yʉ ĩimijãwʉ. Do biro tii majitijãwa —ĩiupi.

19 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupi:

—¡Agó nija, díámacʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeetirã! ¿Nocõro yoaromʉjamena yʉ niigʉti? ¿No cõro yoaroto biro mʉja ca biirijere yʉ nʉcã niigʉti? Ano peecʉ̃re ami dooya —ĩiupi.

20 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pʉto cʉ̃re amiwaaupa. Wãtĩ pea Jesús're ĩagʉra, wãmʉ yepapʉñaacũmu waa, yugui mecʉ̃, cʉ̃ ʉjeropʉ jopo witi,cʉ̃ ca biiro cʉ̃re tiiupi. 21To biro cʉ̃ ca biiro, Jesúspea o biro ĩi jãiñaupi cʉ̃ pacʉre:

—¿No cõropʉ atere to biro cʉ̃ bii jʉori? —cʉ̃reĩiupi. To biro cʉ̃ ca ĩiro cʉ̃ pacʉ pea:

—Wimagʉ niigʉpʉra to biro bii jʉowi. 22 Paʉtiiri cʉ̃re jĩarʉgʉ, pecamepʉ tii cõa joe, ñucãdiapʉ cʉ̃ ca ñaañuaro cʉ̃re tii, tii mecʉ̃orucumi.No jĩcã wãme ʉno mʉ ca tii majijata, jãare boopaca ĩari, jãare tii nemoña —ĩiupi Jesús're.

23 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro tʉogʉ:—¡Níjá! ¿Ñee tiigʉ mʉ ca tii majijata, mʉ

ĩiti? Díámacʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeegʉra niipetirije tiimajirique wado nii —cʉ̃re ĩiupi Jesús.

24 To cõrora cʉ̃ pacʉ pea o biro ĩi acaro buiupi:—¡Bʉaro jañuri yʉ ca tʉo nʉnʉjeero yʉre tii

nemoña! —ĩiupi.25Bojoca paʉ cʉ̃ja ca nea poo nʉnʉa dooro ĩari,

wãtĩ yerire o biro ĩi tuti cõa wieneupi:—“Wãtĩ, wedeti, tʉoti, ca biigʉ yoari méé witi

waagʉja. Pʉati cʉ̃re ñaajãa nʉcã nemoticãña,”mʉre yʉ ĩi —ĩiupi.

26 To cõrora wãtĩ pea bʉaro acaro bui,ñañaropʉ cʉ̃re tii wẽe yaye cõa cũu cojo,witicoaupi. Cʉ̃ pea ca dia waaricʉre biropʉ biicãcũmu waaupi. To biri paʉ, “Dia yaicoami,” ĩiupa.27 Jesús pea cʉ̃ amopʉ ñee, cʉ̃re tʉ̃a wãmʉoupi.To biro cʉ̃ ca tiirora, cʉ̃ pea wãmʉ nʉcãcoaupi.

28 Jiro Jesús wiipʉ cʉ̃ ca jãa waaro, cʉ̃ buerã peacʉ̃ja wado niirã, o biro cʉ̃re ĩi jãiñaupa:

Page 64: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 9:29 61 SAN MARCOS 9:50

—¿Ñee tiirã jãa pea wãtĩre jãa cõa wiene maji-tijapari? —ĩiupa.

29 To biro cʉ̃ja ca ĩiro Jesús pea:—Wãtĩa anija ʉnoa, betirique mena juu

buecãripʉ wado cõa wienericaro ca witirã niima—ĩiupi cʉ̃ buerãre.

Cʉ̃ ca bii yaipere pʉati cʉ̃ ca wederique(Mt 17.22-23; Lc 9.43-45)

30 Too ca niiricarã waarã, Galilea yepa peeametʉa waaupa. Jesús pea jĩcʉ̃ ʉnora cʉ̃ja camajiro bootiupi, 31 cʉ̃ buerãre buema ĩigʉ. O birocʉ̃jare ĩi wedeupi:

—Yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃re, aperãpʉreyʉre tiicojorucuma. Cʉ̃ja pea yʉre jĩa cõacãru-cuma. To biro cʉ̃ja ca tii cõacãmijata cãare, itiarʉmʉ jiro yʉ cati tuacoarucu ñucã —cʉ̃jare ĩiupi.

32 Cʉ̃ja pea to biro cʉ̃ ca ĩirijere tʉo majitiupa.Cʉ̃re jãiñarʉgarã cãa uwi jañuupa.

¿Ñiru pee cʉ̃ niiti, ca nii majuropeegʉ?(Mt 18.1-5; Lc 9.46-48)

33Too cawaaricarã, Capernaúmmacãpʉ eaupa.Wiipʉ niigʉ, o biro cʉ̃jare ĩi jãiñaupi Jesús cʉ̃buerãre:

—Maapʉ doorã, ¿ñeere mʉja wede pai nʉnʉadoojãri? —ĩiupi.

34Cʉ̃ja peamaapʉ doorã, “¿Ñiru pee cʉ̃ niiti, canii majuropeegʉ?” ca ameri ĩi nʉnʉa dooricarãniiri, wedetiupa. 35 To biro cʉ̃ja ca biiro ĩa, Jesúspea ea nuu waa, cʉ̃ buerã pʉa amo peti, dʉporepʉaga penituaro ca niirãre jʉo cojo, o biro ĩiupi:

—Jĩcʉ̃, ca nii majuropeegʉ ca niirʉga tʉ-goeñagʉ ʉnoa, niipetirã jiro macʉ̃pʉ nii, niipe-tirãre pade coteri majʉ nii, cʉ̃ biijato —cʉ̃jareĩiupi.

36 To biro ĩi, jĩcʉ̃ wimagʉre cʉ̃ja watoa cʉ̃renʉcõ, cʉ̃re ami apa, o biro cʉ̃jare ĩiupi Jesús:

37—Yʉre ca tʉo nʉnʉjeegʉ, jĩcʉ̃ ani wimagʉre*biro ca biigʉre ca ñeegʉa, yʉrena ñeegʉ tiimi.Ñucã yʉre ca ñeegʉa, yʉre ca tiicojoricʉre ñeegʉtiimi —ĩiupi.

Manire ca junatigʉa mani mena macʉ̃ niimi(Mt 10.42; Lc 9.49-50)

38 Juan pea o biro ĩiupi Jesús're:

—Buegʉ, jĩcʉ̃ mʉ wãme mena ĩicãri, wãtĩare cacõa wiene niigʉre jãa ĩajãwʉ. Jãa pea mani menamacʉ̃ méé cʉ̃ ca niiro macã, “Teere tiiticãña,”cʉ̃re jãa ĩijãwʉ —ĩiupi.

39To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi Jesús:—Camotaaticãña. Jĩcʉ̃ ʉno peera yʉ wãme

mena ĩicãri, ca ĩa ñaañamanirije ca tii bau niigʉa,ñañaro yʉre ĩi majitimi. 40 Manire ca junatigʉa,mani mena pee ca niigʉ niimi. 41 No ca boorã,mʉja Cristo yaarã ca niirãre, oco bapa ʉnoacãramʉjare ca tĩarã, to biro cʉ̃ja ca tiirique jʉori, cʉ̃jayee ca niipere bʉarucuma.

Ñañaro ca bii buiyeerije(Mt 18.6-9; Lc 17.1-2)

42 ”No ca boogʉ, anija mena macʉ̃ wãmaacãyʉre ca tʉo nʉnʉjee jʉo doogʉre ñañarije cʉ̃ catiiro ca tiigʉra, ʉ̃tãga pairica mena cʉ̃ amʉtu-ture jia tuuri, dia pairi yaapʉ cõañua cõacãjata,añucãbocu. 43 Mʉ amo ñañarije mʉ ca tiiroto ca tiijata, tii amore paa taa cõacãña. Amodʉcara caticõa niirica tabepʉre mʉ ca earo añu-jañu. 44 Pʉa amo menapʉra ñañaro bii yairicatabe pecame jĩcãti ʉno peera yaticoa, becoa cãadiacoa, cʉ̃ja ca biitiri tabepʉre mʉ ca waaboricatabe ʉnorena. 45 Mʉ dʉpo ñañarije mʉ ca tiiroto ca tiijata, paa taa cõacãña. Dʉpo manigʉra tobirora caticõa niirica tabepʉre mʉ ca earo, añu-jañu. 46 Pʉa dʉpo menapʉra ñañaro bii yairicatabe pecame jĩcãti ʉno peera yaticoa, becoa cãadiacoa, cʉ̃ja ca biitiri tabepʉre mʉ ca waaboricatabe ʉnorena. 47 Ñucã mʉ capega ñañarije mʉca tiiro to ca tiijata, jade wee amiri cõacãña.Jĩcãga capega manigʉra Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotiniiri tabepʉre mʉ ca earo, añujañu. Pʉa capegamenapʉra ñañaro bii yairica tabe:48 “Too macãrã becoa diati,

pecame cãa yatiti, ca biiri tabepʉre mʉ cacõa joe ecopa tabe ʉnorena.”†

49 ”Niipetirã, ñañaro tamʉo ametʉari jirobʉaro jañuri ca tʉgoeña bayirã nii nʉnʉa waaru-cuma.‡ 50 Moa añurije nii. To biro bii pacaro toca oca yerijãacoajata, ¿do biro pee tiicãri ñucã, caocarije ca nii earo mʉja tii majibogajati? Mʉjamajuropeera moare biro niiña. Niipetirã menaañuro niirique cʉti niiña —ĩiupi Jesús.

* 9:37 Arameo wederique menara wimagʉ to ca ĩijata, pade coteri majʉ cãare to biri wãmera ĩicã. 1Ti 4.12; Mt17.4. † 9:48 Is 66.24. ‡ 9:49 “Niipetirãpʉra peca ca ʉ̃ʉrije mena moa tuu jãaricaro biro tii ecorumuma.Ñucã waibʉcʉrã jĩari tiicojo nʉcʉ̃ bʉorique cõroramoamena tuu jãa ecorucu. Ca wetapʉre jeerʉgarãpeca mena joe abo, ñucã moa, baariquere ca poaro tii, ca boatiro tii, ca tiirore birora tii ecorucuma.Ñucã moare to ca ĩijata, majirique maquẽrena ĩicãro ĩi. Tee majiriquera Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boororebiro mani yaarã mena añuro mani ca niiro ca tiirije nii.” Mc 9.33-37.

Page 65: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 10:1 62 SAN MARCOS 10:2610

Ameri cõarique(Mt 19.1-12; Lc 16.18)

1 Jesús Capernaúm ca niiricʉ, Judea yepa, diaJordán ape nʉña, muipũ cʉ̃ ca mʉa doori nʉñapeere ca niiri yepa pee waacoaupi. Ñucã toopʉrepaʉ bojoca cʉ̃ja ca nearo, cʉ̃ ca tiirucuricarorebirora, cʉ̃jare bue jʉo waaupi. 2 To biro cʉ̃ caĩi niiro, jĩcãrã fariseos Jesús pʉto ea, cʉ̃re ĩibuiyeerʉgarã, “¿Jĩcʉ̃ cʉ̃ nʉmore cʉ̃ ca cõaro toañucãti?” ĩi jãiñaupa. 3 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, cʉ̃pea:

—Moisés ¿ñeere mʉjare cʉ̃ tii dotiupari? —ĩiupi.

4 Cʉ̃ja pea:—Moisés: “ ‘Ate jʉorimʉre yʉ cõa,’ ca ĩiri pũuro

owari cõre tiicojo, cõacãña,” ĩiupi —ĩiupa.5To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro ĩi yʉʉupi:—Moisés atere to biro mʉjare tii dotiupi, ca

wederique ametʉene nʉcã pairã mʉja ca niiromacã. 6 Jĩcãto Ʉmʉreco Pacʉ ati yepare tii jeeñojʉogʉpʉra, ʉmʉ, nomio tiiupi.* 7 To biri ʉmʉ,cʉ̃ pacʉre, cʉ̃ pacore, camotatiri, cʉ̃ nʉmo menapee niirucumi. 8 Pʉarã nii pacarã, jĩcã upʉranii earucuma. To biri pʉarã méé niima. Jĩcʉ̃raniima.† 9To biri Ʉmʉreco Pacʉ jĩcã upʉra cʉ̃ja caniiro cʉ̃ ca tiiricarãrena, bojocʉra cʉ̃ja ca americamotatiro tii majitimi —cʉ̃jare ĩiupi.

10 Ñucã cʉ̃ buerã pea wiipʉ niirã, teemaquẽrena jãiñaupa Jesús're. 11 To biro cʉ̃ja caĩiro, Jesús pea:

—Cʉ̃ nʉmore cõari, apeo ca nʉmo cʉtigʉa, cʉ̃nʉmo ca nii jʉorico menare ñañarije tiigʉ tiimi.12Ñucã nomio pee cãa, cõ manʉre cõacãri apĩ cõca manʉ cʉtijata, cõ cãa, ñañarije tiigo tiimo —cʉ̃jare ĩiupi.

Wimarãre Jesús cʉ̃ ca juu bue bojarique(Mt 19.13-15; Lc 18.15-17)

13 Jĩcãrã, Jesús pʉto wimarãre jee waaupa, cʉ̃-jare cʉ̃ padeñajato ĩirã. Cʉ̃ buerã peawimarãre cajee waarãre bocá tuti camota niiupa. 14 Jesús peato biro cʉ̃ja ca ĩiro ĩa ajiari, o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Wimarãre camotaatirãra yʉ pʉto pee cʉ̃jaretiicojoya. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabeacʉ̃jare biro ca niirã yaa tabe nii. 15 Yee méé yʉĩi: Jĩcʉ̃ wimagʉ cʉ̃ ca biirore biro Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca dotiri tabemaquẽre ca tʉo nʉnʉjeetigʉa, tiitabepʉre ea waatirucumi —ĩiupi.

16To biro cʉ̃jare ĩi yapano, wimarãre jee apa, cʉ̃amori mena cʉ̃jare ñia peori, añuro cʉ̃jare ca biimʉa nʉcãpere cʉ̃jare jãi bojaupi.

Wãmʉ ca apeye paigʉ(Mt 19.16-30; Lc 18.18-30)

17 Jesús, waagʉ doogʉ cʉ̃ ca biiri tabera, jĩcʉ̃ʉmʉ ũmaa ea, cʉ̃ ãjʉro jupeari mena cʉ̃ jʉgueroea nuuri, o biro cʉ̃re ĩi jãiñaupi:

—Buegʉ Añugʉ, ¿ñee ʉno yʉ tiigajati, to biroracaticõa niiriquere bʉarʉgʉ? —ĩiupi.

18 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea:—¿Ñee tiigʉ “Añugʉ” yʉre mʉ ĩiti? Jĩcʉ̃

peera ca añugʉ manimi; ca añugʉa jĩcʉ̃ra niimi,Ʉmʉreco Pacʉ wado. 19 Mee, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca doti cũuriqueremʉmaji: Jĩaticãña. Nʉmo cʉti,manʉ cʉti, bii pacarã tii epericarã cʉtiticãña. Jeedutiticãña. Watoara ĩi dito buiyeeticãña. Ĩi ditojeeticãña. Mʉ pacʉre, mʉ pacore, nʉcʉ̃ bʉoya‡—cʉ̃re ĩiupi Jesús.

20 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro cʉ̃ pea:—Buegʉ, wimagʉ niigʉpʉra tee niipetirijere yʉ

tii peticãwʉ mee —ĩiupi.21 To cõrora mairique mena cʉ̃re ĩa:—Jĩcã wãmera mʉre dʉja. Waagʉja. Mʉ ca

cʉorije niipetirijere noni peoticã, wapa jeeri, caboo pacarãre noniña. To biro tiigʉ, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabepʉre pairo mʉ apeyecʉtirucu. To biro tii yapano, yʉre bapa cʉtigʉdooya —cʉ̃re ĩiupi.

22Teere tʉogʉ, cʉ̃ pea bijaatigʉra tʉgoeñariquepai, waacoaupi ca apeye paigʉ niiri.

23To cõrora Jesús pea cʉ̃weja ĩa amojode, o biroĩiupi cʉ̃ buerãre:

—¡Ca apeye pairãra Ʉmʉreco Pacʉ peere cʉ̃jaca tʉo nʉnʉjeerʉgamijata, popiye peti niicãrodooro bii! —ĩiupi.

24 O biro cʉ̃ ca ĩirijere, cʉ̃ buerã pea do biropee ĩi majiticãupa. Ñucã Jesús pea o biro cʉ̃jareĩi nemoupi:

—Yʉ puna, cʉ̃ja apeyerena ca wederiquepaiorãra, Ʉmʉreco Pacʉ peere cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉ-jeepe pea do biro tii majiña manirije peti toniicãti. 25 Camello pea, ãjipõa potaga operepopiye méé cʉ̃ ca jãa ame witicoa pacaro, jĩcʉ̃ caapeye paigʉ peera Ʉmʉreco Pacʉ peere cʉ̃ ca tʉonʉnʉjeerʉgarije popiye peti niicã —cʉ̃jare ĩiupiJesús.

26 To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ buerã pea bʉaro jañuritʉo ʉcʉacã yai waa, do biro pee ĩi majiticã, o biroĩiupa:

* 10:6 Gn 1.27. † 10:8 Gn 2.24. ‡ 10:19 Ex 20.12-16; Dt 5.16-20.

Page 66: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 10:27 63 SAN MARCOS 10:47

—Too docare ¿ñiru peti cʉ̃ ametʉagʉti? —ĩiupa.

27 To cõrora Jesús pea cʉ̃jare ĩa, o biro ĩiupi:—Bojocara do biro ca tii majiña manirije niiro

bii. Biiti Ʉmʉreco Pacʉ peera. Niipetirijepʉra cʉ̃ca tii majirije wado niicã —ĩiupi.

28 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pedro pea:—Jãa, jãa yeere cũu peticã, mʉre jãa nʉnʉ

doowʉ —ĩiupi.29 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea:—Yee méé mʉjare yʉ ĩi. No ca boogʉ yʉ

yee jʉori, ñucã añurije queti jʉori, cʉ̃ yaa wiire,cʉ̃ yaarãre, cʉ̃ yaarã romirire, cʉ̃ pacʉre, cʉ̃pacore, cʉ̃ punare, cʉ̃ yaa yepare, cʉ̃ ca waaweojata, 30 ati yepare cati niigʉra, ñañaro cʉ̃recʉ̃ja ca tiirʉga nʉnʉjeerijewatoara, cʉ̃ cawaawe-orique ametʉenero wiijeri, cʉ̃ yaarãre, cʉ̃ yaarãromirire, cʉ̃ pacʉre, cʉ̃ pacore, cʉ̃ punare, cʉ̃ yaayeparire, cien cõro peti tiicojo nemo ecorucumi;ñucã ape tuti macã yepapʉre cʉ̃ ca niipe peerato birora caticõa niiriquere tiicojo ecorucumi.31 Paʉ, mecʉ̃rire ca nii majuropeerã ca niirã,cʉ̃ja ca ĩiña manirã tuarucuma. Ñucã mecʉ̃rirecʉ̃ja ca ĩiña manirã ca niirã, ca nii majuropeerãniirucuma —cʉ̃jare ĩi yʉʉupi Jesús.

Cʉ̃ ca bii yaipere itiati cʉ̃ ca wederique(Mt 20.17-19; Lc 18.31-34)

32 Jiro, Jerusalén pee maa nʉnʉa waaupa. Jesúspea cʉ̃ buerã jʉguero waacã nʉnʉa waaupi. Tobiro cʉ̃ ca biiro, cʉ̃ja pea, “Uwiorije ca biigʉ cʉ̃niiti” ĩi nʉnʉjeeupa, cʉ̃ja jiro ca doorã pea cʉ̃jaca boca uwi nʉnʉjeecãro. Ñucã Jesús, cʉ̃ buerãpʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaro ca niirãrebojoricaro jʉo cojo, o biro cʉ̃jare ĩiupi cʉ̃re cabiipere: 33 “Mʉja ca ĩarora, Jerusalén'pʉ waarãmani bii, yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃re, paiaʉparãpʉre, doti cũuriquere ca jʉo buerãpʉre,yʉre wedejãarucuma. Cʉ̃ja pea yʉre cʉ̃ja jĩacõajato ĩirã, ape yepa macãrãpʉre yʉre tiicojoru-cuma. 34 Cʉ̃ja pea ñañaro yʉre ĩi epe, yʉre ʉjecoeo bate tuu, yʉre bape, yʉre jĩa cõa, tiicãrucuma.To biro cʉ̃ja ca tiimijata cãare, itia rʉmʉ jiro yʉcati tuacoarucu ñucã,” cʉ̃jare ĩi wedeupi Jesús.

Santiago, Juan, jĩcã wãme Jesús're cʉ̃ja cajãimirique

(Mt 20.20-28)35Zebedeo puna, Santiago, Juan, Jesús pʉto pee

waari, o biro cʉ̃re ĩiupa:—Buegʉ, mʉre jãa ca jãirijere jãare mʉ ca tii

nemoro jãa boo —ĩiupa.36 To biro cʉ̃ja ca ĩiro:

—¿Ñee ʉnore mʉjare yʉ ca tii bojaro mʉjabooti? —cʉ̃jare ĩi jãiñaupi Jesús.

37 To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja pea:—Mʉ ca doti niiri tabe ca añu majuropeeri

tabepʉre, jĩcʉ̃, mʉ díámacʉ̃ nʉña, apĩ mʉ ãcõnʉña pee, jãare mʉ ca duwi dotiro jãa boo —cʉ̃reĩiupa.

38 To biro cʉ̃ja ca ĩiro:—Mʉja, mʉja ca jãirijere mʉja majiti. To

docare mʉja, do biro bii majiña maniro ñañar-ije yʉ ca tamʉope ʉnore ñañaro peti tamʉocã,ñañari wãmepʉ tii ecori yʉ ca jĩa eco yaipe ʉnoretamʉorã, ¿mʉja bii bayicãrãti? —cʉ̃jare ĩiupiJesús.

39 To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiro tʉorã:—Ʉ̃gjá, jãa bii bayicãrucu —cʉ̃re ĩiupa.Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiupi:—Biirãpʉamʉja, yʉre birora bʉaropʉra ñañaro

peti tamʉo, bii yai, mʉja bii ametʉarucu. 40Bʉari,yʉ díámacʉ̃ nʉña, yʉ ãcõ nʉña mʉja ca duwirʉ-garije docare, yʉ, yʉ ca duwi dotipe méé nii. Meetea, “To biro biirucuma,” ĩiricarã cʉ̃ja ca duwipenii —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

41Aperã pʉa amo cõro ca niirã pea teere tʉorã,Juan, Santiago jãa mena ajia jañuupa. 42 Jesús peacʉ̃jare jʉo cojo, o biro ĩiupi:

—Mee mʉja maji, ati yepa macãrã ɄmʉrecoPacʉre ca majitirã, “Wiorã jãa nii” ca ĩirã, cʉ̃jabojocare tutuaro mena doti epema; ñucã ʉparãca nii majuropeera pea, cʉ̃ja ca dotirije menacʉ̃jare ĩi epecãma. 43 Mʉja mena peera to biroméé biirucu. Mʉja watoare ca nii majuropeegʉca niirʉgʉ ʉnoa, mʉjare pade coteri majʉre biropee ca biipʉ niimi. 44 Ñucã mʉja watoare cajʉo niigʉ ca niirʉgʉ ʉnoa, niipetirãre pade coterimajʉre biro pee ca biipʉ niimi. 45 Yʉ, Ca NiiMajuropeegʉ Macʉ̃ cãa, yʉre cʉ̃ja pade cotejatoĩigʉméé yʉ doowʉ. Yʉ pee cʉ̃jare pade cote, ñucãpaʉ bojoca ñañarije cʉ̃ja ca tiiriquere bii yai bojaametʉenegʉ doogʉ yʉ doowʉ —ĩiupi Jesús.

Ca ĩatigʉ Bartimeore Jesús cʉ̃ ca catiorique(Mt 20.29-34; Lc 18.35-43)

46 Jiro Jericó macãre eaupa. Tii macãre Jesús,cʉ̃ buerã, aperã paʉ bojoca mena cʉ̃ ca witinʉnʉa waaro, jĩcʉ̃ ca ĩatigʉ Bartimeo ca wãmecʉtigʉ Timeomacʉ̃, maa pʉto wapa tiirica tiiri jãiduwiupi. 47 “Jesús, Nazaret macʉ̃ niimi,” cʉ̃ja caĩiro tʉori:

—¡Jesús, David Pãrami, yʉre boo paca ĩaña! —ĩiacaro buiupi.

Page 67: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 10:48 64 SAN MARCOS 11:18

48To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ yerijãa waajato ĩirã, paʉcʉ̃re tuti camotaamiupa. To biro cʉ̃ja ca ĩi pacaro,cʉ̃ pea bʉaro jañuro acaro buiupi:

—¡David Pãrami, yʉre boo paca ĩaña! —ĩiupi.49 To cõrora Jesús pea tua nʉcã, “Cʉ̃re jʉo

cojoya,” ĩiupi. To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi jʉocojoupa:

—Níjá. Tʉgoeñarique paitigʉra wãmʉ nʉcãri,dooya. Jesús mʉre jʉomi —cʉ̃re ĩiupa.

50 To cõrora ca ĩatigʉ pea cʉ̃ jutiro jotoamacãrore tuu wee cõa cũu, bupu wãmʉ nʉcã,Jesús pʉto pee waaupi. 51 Jesús pea:

—¿Ñeere mʉre yʉ ca tii bojaro mʉ booti? —cʉ̃re ĩi jãiñaupi.

To biro cʉ̃ ca ĩiro, ca ĩatigʉ pea o biro ĩi yʉʉupi:—Buegʉ, yʉ cape ca ĩaro yʉ boo —ĩiupi.52 Jesús pea:—Tua waagʉja. “Jesús yʉre catiocãrucumi,”

mʉ ca ĩi tʉgoeña bayirijera mʉ diariquereametʉene —cʉ̃re ĩiupi.

To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiri nimarora, ca ĩatimiricʉañuro ĩa, Jesús're nʉnʉcoaupi.

11Jerusalén're Jesús cʉ̃ ca jãa waarique(Mt 21.1-11; Lc 19.28-40; Jn 12.12-19)

1 Jerusalén macãre ea nʉnʉa waarã, Betfagé,Betania macãri Olivos Buuro pʉto eagʉ, cʉ̃ buerãpʉarãre 2 o biro cʉ̃jare ĩi cojoupi Jesús:

—Waarãja ano díámacʉ̃ ca niiri macãpʉ. Tiimacãpʉre earã, jĩcʉ̃ burro, ca peja ñaañamanigʉ,cʉ̃ja ca jia tuu nʉcõricʉre mʉja bʉarucu. Cʉ̃repopiori mʉja ami doowa. 3 Jĩcʉ̃, “¿Ñee tiirã cʉ̃remʉja popioti?” mʉjare cʉ̃ ca ĩijata: “Wiogʉ cʉ̃reboomi. Yoari méé mʉjare tuenecãrucumi ñucã,”cʉ̃re mʉja ĩiwa —ĩi cojoupi.

4To biro cʉ̃ ca ĩi cojorã waa, burrore jope pʉto,maa pʉtoacã cʉ̃ja ca jia nʉcõricʉ ca nucũgʉre bʉaeari, cʉ̃re popioupa.

5 Cʉ̃re cʉ̃ja ca popioro ĩarã, jĩcãrã too ca niiri-carã:

—¿Ñee tiirã burrore mʉja popioti? —cʉ̃jare ĩijãiñaupa.

6 Cʉ̃ja pea, Jesús, cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩi doti cojori-carore biro cʉ̃jare ĩiupa. To biro cʉ̃jare cʉ̃ja caĩiro, to birora cʉ̃jare ĩacãupa.* 7 Jesús pʉto amiea, cʉ̃ja juti jotoa maquẽ burro jotoare peoupa.Jesús pea cʉ̃ jotoa ea pea waaupi. 8 Cʉ̃ ca waanʉnʉa waaro, paʉ cʉ̃ja juti, jotoa maquẽre tuu

weeri maare cũu jʉgue nʉnʉa waa, ñucã aperãmacãnʉcʉ̃pʉ cʉ̃ja ca paa jude jeerica queerire cũujʉgueupa. 9 To biro tii nʉnʉa waarã, cʉ̃ jʉgueroca waarã, cʉ̃ jiro pee ca doorã cãa o biro ĩi acarobuiupa:

—¡Jãare ametʉeneña!† Añuro ca biigʉ ni-imi, Ʉpʉ wãme mena ca doogʉ.‡ 10 Ca añumajuropeerije nii, mani ñicʉ̃ David cʉ̃ ca dotiniiquĩricarore biro ca bii mʉa nʉcã doope. Jãareametʉeneña, mʉ, ʉmʉreco tutipʉ ca niigʉ —cʉ̃reĩi nʉnʉa waaupa.

11 Jesús, Jerusalén're ea, Ʉmʉreco Pacʉ yaawii pee waaupi. Tii wiipʉ jãa ea, niipetiro ĩayuju peticã, ñamipʉ ca niiro macã, cʉ̃ buerã pʉaamo peti, dʉpore pʉaga penituaro ca niirã menaBetania pee waacoaupi ñucã.

Higueragʉ ca dica maniricʉ(Mt 21.18-19)

12Ape rʉmʉ Betaniapʉ ca niiricʉ, Jerusalén'pʉwaa nʉnʉa waagʉ, bʉaro queyaupi Jesús. 13 Tobiro bii queya nʉnʉa waagʉ, yoaropʉ jĩcãgʉhigueragʉ, ca pũu cʉti nucũro ĩari, “Dica cʉticu”ĩigʉ, ĩagʉ waamiupi. Tiigʉ pʉto eagʉ, ca pũuwado ĩaupi, ca dica cʉtiri cuu méé ca niiro macã.14 To cõrora o biro ĩiupi Jesús, higueragʉre:

—Jĩcʉ̃ ʉnopeeramʉcadica cʉtirijere baanemotiitirucuma —ĩiupi.

To biro cʉ̃ ca ĩirijere tʉoupa cʉ̃ buerã.Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire ñañarije ca niirijere

Jesús cʉ̃ ca cõarique(Mt 21.12-17; Lc 19.45-48; Jn 2.13-22)

15 Jesús Jerusalén'pʉ ea, Ʉmʉreco Pacʉ yaawiipʉ jãa waa, tii wiipʉ noni wapa taa, wapatii, ca tii niirã niipetirãre cõa wiene jʉo waaupi.Wapa tiirica tiirire wajoa, buare noni wapa jee,cʉ̃ja ca tii duwiri taberire tumicõa cõa cũu batepeoticãupi. 16 Ñucã Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉrejĩcʉ̃ ʉno peera apeye jeecãri, cʉ̃ja ca tẽo taarobootiupi Jesús. 17O biro cʉ̃jare ĩi wede majioupi:

—O biro ĩi owarique nii:“ ‘Yʉ yaa wii, bojoca poogaari cõrora cʉ̃ja ca

juu bue nea poori wii niirucu,’ ĩirica wii nii,” ĩi.§Mʉja pea, jee dutiri maja cʉ̃ja ca niiri ope mʉjajeeñocãjapa* —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

18 Atere tʉorã, paia ʉparã, doti cũuriquere jʉobueri maja, cʉ̃re cʉ̃ja ca jĩapa wãmere ama jʉowaaupa. Bii pacarã uwi jañuupa, mee, bojocaniipetirãpʉra cʉ̃ ca bue majiorijere cʉ̃ja ca tʉo

* 11:6 Zac 9.9. † 11:9 Hebreo wederiquemena “Hosanna” ĩirã, jĩcãtoacãpʉra “Yʉre ametʉeneña” ĩirã cʉ̃ja ca ĩiriqueniiupa. ‡ 11:9 Sal 118.25-26. § 11:17 Is 56.7. * 11:17 Jer 7.11.

Page 68: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 11:19 65 SAN MARCOS 12:11ʉjea nii niiro macã. 19 Naiori tabe ca niiro Jesús,cʉ̃ buerã mena, tii macãre witicoaupi ñucã.

Higueragʉ ca jinirique(Mt 21.20-22)

20Ape rʉmʉboeri tabe, higueragʉpʉto ametʉawaarã, tiigʉ nʉcõri menapʉra ca jini waar-icagʉpʉre ĩaupa. 21 To cõrora Pedro pea, Jesús cʉ̃ca ĩiriquere tʉgoeña bʉa:

—Buegʉ, ĩañaaqué. Higueragʉ ñañaro mʉ ca ĩitutijãricʉ, jini yaicoajapa —ĩiupi.

22 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea:—Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tii nemoromena, “Jãa ca

ĩirore birora biirucu,” ĩi tʉgoeña bayicãña. 23Yeeméé mʉjare yʉ ĩi: Jĩcʉ̃, “Yeera yʉ ĩicãbocu” ĩitʉgoeñatigʉra, “Yʉ ca ĩirore birora biirucu,” ĩitʉgoeña bayicãri atigʉ ʉ̃tãgʉre: “Pĩa waari, diapairi yaapʉ ñaañuaña” cʉ̃ ca ĩijata, cʉ̃ ca ĩirorebirora biirucu. 24 To biri, “Niipetirije, juu buerãmʉja ca jãirijere, ‘Mee, mani bʉa yerijãa,’ ĩiña,mʉja tiicojo ecorucu,” mʉjare yʉ ĩi. 25 Juu buerã,aperã, ñañaro mʉjare cʉ̃ja ca tiiriquere acoboya,mʉja Pacʉ ʉmʉreco tutipʉ ca niigʉ cãa, ñañarijemʉja ca tiiriquere mʉjare cʉ̃ ca acobopere biroĩirã. 26 Ñañaro mʉjare cʉ̃ja ca tiiriquere mʉja caacobotijata, mʉja Pacʉ ʉmʉreco tutipʉ ca niigʉcãa, ñañaro mʉja ca tiiriquere mʉjare acobotiru-cumi —ĩiupi cʉ̃ buerãre.

Jesús cʉ̃ ca doti majirije(Mt 21.23-27; Lc 20.1-8)

27 Ate jiro Jerusalén'pʉ eaupa ñucã. ɄmʉrecoPacʉ yaa wiipʉ Jesús cʉ̃ ca waa yujuro, paiaʉparã, doti cũuquĩriquere jʉo bueri maja, aperãjudíos're ca jʉo niirã, Jesús pʉto eari:

28 —¿Ñee doti majirique cʉocãri, atere to biromʉ tii niiti? ¿Ñiru to biro mʉ ca tiirije dotimajiriquere cʉ̃ tiicojojãri? —cʉ̃re ĩi jãiñaupa.

29 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉupi:

—Yʉ cãa, jĩcã wãme mʉjare yʉ jãiñarucu. Yʉreyʉʉya. Mʉja ca yʉʉjata, yʉ cãa, “Tee doti ma-jirique mena atere to biro yʉ tii,” mʉjare yʉĩirucu. 30 ¿Ñiru Juan're cʉ̃ uwo coe doti co-joupari? ¿Ʉmʉreco Pacʉ? ¿Bojoca pee? Yʉrewedeya —ĩiupi.

31 To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja majurope:—“¿Do biro cʉ̃re mani ĩi yʉʉrãti? ‘Ʉmʉreco

Pacʉ cʉ̃re doti cojoupi,’ mani ca ĩijata, ‘¿Ñee tiirãcʉ̃ ca wederijere mʉja tʉo nʉnʉjeetiri?’ manireĩirucumi”. 32 “ ‘Bojoca cʉ̃re uwo coe doti cojoupa,’

mani ĩi majiti,” ĩiupa. Bojocare uwi jañuupa, meeniipetirã, “Juan, Ʉmʉreco Pacʉ yee queti wederimajʉ niiwi,” ca ĩirã wado cʉ̃ja ca niiro macã.

33 To biri Jesús're:—¡Baa! Jãamajiti —cʉ̃re ĩi yʉʉcãupa. To cõrora

Jesús pea:—To docare yʉ cãa, “Tee doti majirique mena

to biro yʉ tii,” mʉjare yʉ ĩiticu —cʉ̃jare ĩi yʉʉupiJesús.

12Paderi maja ñañarãre cʉ̃ ca ĩi cõoñarique(Mt 21.33-46; Lc 20.9-19)

1 To cõrora Jesús ĩi cõoñarique mena cʉ̃jarewede jʉo waaupi:

—Jĩcʉ̃ ʉje weje oteupʉ. Tii wejere jãni jãa amo-jode, ʉje oco cʉ̃ja ca quenopa tabe cãare queno,ñucã tii weje niipetirore ca ĩa coterã cʉ̃ja ca niipawii cãare emʉari wii quenocã, tiiupʉ. To biro tiiyapano, paderimajare tii wejere cũu, waacoaupʉ.2 Ʉje ca dica cʉtiri cuu ca earo, jĩcʉ̃ cʉ̃ padebojarimajʉre cʉ̃ ca pade dotiricarã pʉtopʉ tiicojocojoupʉ, cʉ̃ yeere cʉ̃ja dica woo cojojato ĩigʉ.3 Paderi maja pea cʉ̃ ca earo, cʉ̃re ñee, cʉ̃re paa,ñee jãa manigʉ cʉ̃re tii ãcũ tuenecã cojouparã.4 Jiro tii weje ʉpʉ apĩ cʉ̃ ʉmʉre tiicojoupʉ ñucã.Cʉ̃ cãare to birora ñañaro cʉ̃re ĩi tuti, cʉ̃ dʉpʉgarecami tuu, cʉ̃re tii ãcũ tuenecã cojouparã. 5 Jiroapĩ tiicojoupʉ ñucã. Cʉ̃ra jĩa cõacãuparã yua. Jiroaperã paʉ tiicojo nemomiupʉ ñucã. To biro cʉ̃ catiiricarãre jĩcãrãre cʉ̃jare quẽe, aperãra jĩa bate,tiicãuparã.

6 ”To biro cʉ̃ja ca tiimijata cãare, jĩcʉ̃ dʉjaupʉména, cʉ̃ macʉ̃ majurope bʉaro cʉ̃ ca maigʉ. Tobiri: “Yʉ macʉ̃ra nʉcʉ̃ bʉorucuma,” ĩi tʉgoeñari,cʉ̃ macʉ̃re tiicojomiupʉ.

7 ”Paderi maja pea cʉ̃ ca dooro ĩari, “Aniniimi, ati wejere ca cʉo nʉnʉjeepʉ, cʉ̃re manijĩa cõacãco. To biro mani ca tiiro, mani yaaweje tuarucu,” ameri ĩiuparã. 8 To biri cʉ̃re ñee,cʉ̃re jĩa, cʉ̃ upʉri niiquĩriquere tii weje tʉjaropʉcõacãuparã.

9 ”¿Ʉje weje ʉpʉ do biro tiirucumi mʉja ĩitʉgoeñati? Waa, paderi majare jĩa batecã, ʉjewejere aperãre tiicojorucumi. 10¿Mʉja o biro cʉ̃jaca ĩi owa cũuriquere mʉja bue ñaatiti? O biro ĩi:“Ʉ̃tãga, wii bʉari maja cʉ̃ja ca beje cõaricagara,

ca nii majuropeerica nii ea.11Atere Ʉpʉ tiiupi. Teere ĩarã, mani ĩa ʉcʉacoa,”

ĩi,* —cʉ̃jare ĩi wedeupi Jesús.* 12:11 Sal 118.22-23.

Page 69: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 12:12 66 SAN MARCOS 12:3312 Teere tʉorã, Jesús're ñeerʉgamiupa, to biro

cʉ̃ ca ĩi cõoña wederije mena “Manirena ĩi tutigʉĩimi,” ĩi majiri. Cʉ̃re ñeerʉga pacarã, bojocareuwima ĩirã cʉ̃re ñeetirãra waa weocoaupa.

Wiogʉ César're niirique wapa wapa tiirique(Mt 22.15-22; Lc 20.20-26)

13 Jiro jĩcãrã fariseos, Herodes yaa poogamacãrãre Jesús pʉto tiicojoupa, cʉ̃ja ca wede-jãapa wãme ʉnore cʉ̃ ca ĩi bui cʉtiro cʉ̃ja tiijatoĩirã.

14 To biri Jesús pʉto eari:—Buegʉ, mʉ ca wederije díámacʉ̃ra mʉ ca ĩiri-

jere jãa maji. Bojocarena mʉ tʉo nʉnʉjeeti. Cʉ̃jaca baurijerena ca ĩa nʉnʉjeetigʉ niiri, ɄmʉrecoPacʉ yee maquẽre ca niirore birora mʉ bue ma-jio. To biri, ¿to añu jañuti wiogʉ Roma macʉ̃reniirique wapa jãa ca wapa tiirucurije? ¿To añu-titiqué? ¿Cʉ̃re jãa wapa tiigajati? ¿Jãa wapatiitigajatiqué? —cʉ̃re ĩi jãiñaupa.

15 Jesús pea to biro watoara cʉ̃ja ca ĩi ditorijereĩa majiri, o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—¿Ñee tiirã, “Ñañarije cʉ̃ ĩi bui cʉtijato,” ĩitʉgoeñari, to biri wãme yʉre mʉja ĩi jãiñati? Jĩcãtii wapa tiirica tii yʉre ami dooya, yʉ ĩañama —ĩiupi.

16 To biro cʉ̃ ca ĩiro, wapa tiirica tiire ami waa,cʉ̃re cʉ̃ja ca tiicojoro, o biro ĩi jãiñaupi:

—¿Ñiru diámacʉ̃, ñiru wãme, owa tuurique totujati? —ĩiupi.

To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja pea:—Wiogʉ romano César† yee —cʉ̃re ĩi yʉʉupa.17 To biro cʉ̃ja ca ĩiro:—To docare, César yee ca niirijere, César're ti-

icojoya. Ʉmʉreco Pacʉ yee ca niirijera, ɄmʉrecoPacʉre tiicojoya—cʉ̃jare ĩiupi Jesús. To biro cʉ̃ caĩi yʉʉro, do biro pee ĩi majiticãupa.

Cati tuarique maquẽre cʉ̃ja ca jãiñarique(Mt 22.23-33; Lc 20.27-40)

18 Ñucã saduceos, “Ca bii yairicarã cati tu-aticuma,” ca ĩirã, Jesús're ĩarã waari, o biro cʉ̃reĩi jãiñaupa:

19 —Buegʉ, Moisés: “Jĩcʉ̃ nʉmo cʉti, punamanigʉra cʉ̃ ca bii yai weojata, cʉ̃ nʉmo caniiricore cʉ̃ bai pee cʉ̃ nʉmo cʉtijato, cʉ̃ jũwʉniiquĩricʉre puna cʉti wajoa bojarʉgʉ,” jãare ĩiowa cũuquĩupi. 20 To biri jĩcãti jĩcʉ̃ puna jĩcãamo peti, ape amore pʉaga penituaro ca niirãpeti niiwa. Ca nii jʉogʉ nʉmo cʉtimiupi. Punamanigʉra bii yaicoaupi. 21 Cʉ̃ ca bii yairo jiro,

cʉ̃ jiro macʉ̃ cõrena nʉmo cʉtimiupi. Cʉ̃ cãapuna manigʉra bii yaicoaupi. Cʉ̃ja pʉarã jiromacʉ̃ cãa to birora biicãupi ñucã. 22To biro wadocʉ̃ja, jĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro caniimiricarã cõ menare puna manirã wado bii yaipeticoaupa. Cʉ̃ja jiro cʉ̃ja nʉmo ca niimirico cãabii yaicoaupo. 23 To docare yua, cati tuarica tabeca niiro cʉ̃ja ca cati tuaro, cʉ̃ja, jĩcã amo peti, apeamorepʉagapenituaro caniirãpʉra cʉ̃ja ca nʉmocʉtimirico pea, ¿nii nʉmo pee cõ niigoti? —ĩiupa.

24 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉupi:

—Mʉja no ca boorora mʉja ĩi maa wijiacã,Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere, cʉ̃ ca tutuarijeremajitima ĩirã. 25 Ca bii yairicarã cati tuarãpʉa,ʉmʉa, nomia, manʉ cʉti, nʉmo cʉti, tiitirucuma.Ʉmʉreco tutipʉ ca niirã Ʉmʉreco Pacʉ pʉtomacãrãre‡ biirãwadoniicãrucuma. 26Cabii yairi-carã cʉ̃ja ca cati tuarije queti, ¿Moisés, yucʉgʉʉ̃ʉ pacaro ca ʉ̃ʉ petitirije queti, cʉ̃ ca owariqueremʉja bue ñaatiti? O biro ĩiupi Ʉmʉreco PacʉMoisés're: “Yʉa, Abraham, Isaac, Jacob jãariɄmʉreco Pacʉ yʉ nii,” ĩiupi.§ 27 Ʉmʉreco Pacʉaca bii yairicarã Ʉmʉreco Pacʉ méé niimi. Cacatirã Ʉmʉreco Pacʉ niigʉ biimi. Mʉja no caboorora mʉja ĩi maa wijiacã —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

Doti cũurique ca nii majuropeerije(Mt 22.34-40)

28Añuro cʉ̃jare cʉ̃ ca yʉʉmajiro tʉori, jĩcʉ̃ doticũuriquere ca jʉo buegʉ Jesús pʉto waari, o birocʉ̃re ĩi jãiñaupi:

—¿Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti cũurique niipe-tirore dije peti to niiti, ca jʉo nii majuropeerije?—ĩiupi.

29 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupi:

—Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti cũurique ca niimajuropeerije ate nii: “Tʉoya Israel: Ʉpʉ maniɄmʉreco Pacʉ, cʉ̃ jĩcʉ̃ra Ʉpʉ niimi. 30 Ʉpʉ mʉɄmʉreco Pacʉre mʉ yeri niipetiro mena, mʉ catʉgoeñarije, mʉ ca cati niirije, mʉ ca tutuar-ije niipetiro mena cʉ̃re maiña.”* 31 Jiro macãwãme: “Mʉ pʉto macãrã cãare mʉ upʉre mʉ camairore birora maiña,” ape wãme doti cũurique†ate ametʉenero ca nii majuropeerije mani —cʉ̃reĩiupi.

32 To biro Jesús cʉ̃re cʉ̃ ca ĩi yʉʉro:—Añu majuropeecã Buegʉ. “Jĩcʉ̃ra niimi

Ʉmʉreco Pacʉ; apĩ manimi,” mʉ ca ĩijata, díá-macʉ̃ra mʉ ĩi. 33 Ʉmʉreco Pacʉre mani yeri

† 12:16 Emperador. ‡ 12:25 Ángeles. § 12:26 Ex 3.6. * 12:30 Dt 6.4-5. † 12:31 Lv 19.18.

Page 70: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 12:34 67 SAN MARCOS 13:8niipetiro, mani ca tʉgoeñarije niipetiro, mani catutuarije niipetiro mena cʉ̃re mai, mani pʉtomacãrãre mani upʉre mani ca mairore biroramairiquea, waibʉcʉrã joe mʉene, waibʉcʉrã jĩaritiicojo nʉcʉ̃ bʉo, tiirique‡ niipetirije ametʉeneroca nii majuropeerije nii —ĩiupi Jesús're.

34 Añuro majirique mena cʉ̃ ca yʉʉro tʉogʉ,o biro cʉ̃re ĩiupi Jesús: “Petoacã dʉja, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabe maquẽre mʉ ca tʉomajiro,”§ cʉ̃re ĩiupi. To cõrora jĩcʉ̃ ʉno peera cʉ̃rejãiña nemotiupa yua.

¿Ñiru pãrami cʉ̃ niiti Mesías?(Mt 22.41-46; Lc 20.41-44)

35 Jesús, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ bojocare bueniigʉ, o biro ĩi jãiñaupi:

—¿Ñee tiirã doti cũuriquere ca jʉo bueri majapea, “Mesías,* David pãrami niimi,” cʉ̃ja ĩirucuti?36 David majuropeera Añuri Yeri cʉ̃re cʉ̃ ca ma-jiorije jʉori o biro ĩiquĩupi:“Ʉpʉ o biro ĩiwi yʉ Wiogʉre:‘Yʉ díámacʉ̃ nʉña pee duwiya,Mʉ waparãre cʉ̃ja ca doca cũmuro yʉ ca tiiropʉ,’

”ĩiupi David.

37 ¿To docare do biro pee biicãri Mesías, Davidmajuropeera “Yʉ Wiogʉ,” cʉ̃ ca ĩiricʉ nii pacagʉ,David pãrami cʉ̃ niibogajati? —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

To biro cʉ̃ ca ĩirijere ca tʉoniirã pea, añuroʉjeaniirique mena tʉoupa.

Doti cũuriquere ca jʉo buerã cʉ̃ja ca biirijereJesús cʉ̃ ca wederique

(Mt 23.1-36; Lc 11.37-54; 20.45-47)38 Bue majio niigʉ, o biro ĩiupi Jesús:—Doti cũuriquere jʉo bueri maja cʉ̃ja ca bi-

irique cʉti niirijere ĩa maji bojoca catiri niiña:Juti yoerije jãñacãri waa yuju, wiijeri watoa macãyeparipʉ cʉ̃ja ca waa yujuro, nʉcʉ̃ bʉoriquemena cʉ̃ja ca jãiro boo, 39 nea poo juu buericawiijeripʉ cãare wiorã cʉ̃ja ca duwiri taberipʉwadore duwirʉga, baarica taberi cãare añuritaberi wado baa duwirʉga, biima. 40 Ñucã camanʉ jʉ̃mʉa bii yai weoricarã romiri yaa wiijericãare ẽmarucuma. To biro tii pacarã, tii ditorãyoaro juu buema. Cʉ̃ja, ametʉenero ñañaro tiiecorucuma —ĩi wedeupi Jesús.

Ca manʉ bii yai weorico ca boo pacago cõ catiicojorique

(Lc 21.1-4)

41 Jesús, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ, ɄmʉrecoPacʉre tiicojo nʉcʉ̃ bʉorã cʉ̃ja ca jãari cũmuaridíámacʉ̃, bojoca wapa tiirica tiiri cʉ̃ja ca jãaro ĩaduwiupi. Paʉ ca apeye pairã, pairori wapa tiiricatiiri jãaupa. 42 To biro cʉ̃ja ca tii niiro watoare,jĩcõ ca manʉ bii yai weo ecorico ca boo pacogoeari, wapa tiirica tiiri pʉa tiiacã ca wapa manijañuri tiiriacã jãaupo. 43 Cõre ĩa, Jesús pea cʉ̃buerãre jʉo cojori, o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Yee méé mʉjare yʉ ĩi: Atio ca manʉ bii yaiweorico ca boo pacago pea niipetirã ametʉen-ero tiicojomo. 44 Niipetirãpʉra ca dʉjarije cabii baterije ʉnopʉre tiicojoma. Cõ pea, ca boopacago nii pacago, cõ ca wapa tii baa cati nii-boriqueacãrena jãa peoticãmo —ĩiupi.

13Ʉmʉreco Pacʉ yaa wii ca cõa ecopere Jesús cʉ̃

ca wederique(Mt 24.1-2; Lc 21.5-6)

1 Jesús, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire cʉ̃ ca witiwaaro, jĩcʉ̃ cʉ̃ buegʉ o biro cʉ̃re ĩiupi:

—Buegʉ, ĩañaaqué, ¿no cõro pairi wii, paca ʉ̃tãmena cʉ̃ja weejapari? —ĩiupi.

2 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea:—¿Ati wiijeri bʉcʉ niipetirijere mʉ ĩati? Tii

wiijeri maquẽ, ʉ̃tãga jĩcãga ʉno peera jotoa pe-jaricaro maniro tii yaio ecorucu. Niipetirije tiibate ñoo yaio ecocoarucu —ĩiupi.

Ʉmʉreco ca petiparo jʉguero ca biipe(Mt 24.3-28; Lc 21.7-24; 17.22-24)

3 Jiro Ʉmʉreco Pacʉ yaa wii ãpõtĩñaro ca niiribuuro Olivos Buuropʉ waacoaupa. Toopʉ Jesúsea, cʉ̃ ca ea nuuwaaro, Pedro, Santiago, Juan, An-drés jãa wado bojoricaro o biro cʉ̃re ĩi jãiñaupa:4 “¿Jãare wedeya, ano mʉ ca ĩirijea no cõropʉto biiroti? ¿Do biro to biiroti, ano mʉ ca ĩirijeniipetiro ca biiparo jʉguero?” ĩiupa. 5To biro cʉ̃jaca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉupi:

—Bojoca catiya, jĩcʉ̃ ʉno peerena mʉja ca ĩidito ecotipere biro ĩirã. 6 Paʉ doorucuma, “Yʉrayʉ nii Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojo cojogʉ,” caĩi dito yujuparã. To biro ĩicãri, paʉ bojocare ĩiditorucuma.

7 ”Ñucã, cʉ̃ja ca ameri jĩarije queti, “Amerijĩarique waarucu,” cʉ̃ja ca ĩirije quetire tʉorã,ʉcʉaticãña. To birora ca biipe niiro biirucu;biiropʉa ati ʉmʉreco petiro méé biirucu ména.8 Jĩcã puna macãrã, ape puna macãrã mena ameri

‡ 12:33 Sacrificio. § 12:34 Mee Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabepʉre eagʉpʉ mʉ tii. * 12:35 Mesías:Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojo cojoricʉ.

Page 71: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 13:9 68 SAN MARCOS 13:37jĩarucuma. Jĩcã yepa macãrã, ape yepa macãrãmena ameri jĩarucuma. Yepa ca jaberije cãapaʉ taberipʉre biirucu. Ñucã aʉa niirucu. Ateañañaro tamʉorique bii jʉo nʉnʉa waaro biirucu.

9 ”Mʉja pea bojoca catiri ñiiña. Mʉjare ñeeri,jãiña bejeri majapʉre noni, nea poo juu buericawiijeripʉra mʉjare bape, tiirucuma. Yʉ yee jʉori,wiorã pʉtoripʉ,* bojocare ca jʉo niirã pʉtoripʉ,†mʉjare jee waarucuma, cʉ̃ja pʉtoripʉ yʉ yeemaquẽre mʉja ca wedepere biro ĩirã. 10 Ateañurije quetire, ati yepa ca petiparo jʉguero,bojoca poogaari cõrorena wederique niirucu.11Mʉjare ñeeri, ʉparã pʉtoripʉ cʉ̃ja ca jee waaro,cʉ̃jare mʉja ca yʉʉpere, “¿Do biro mani ĩirãti?”ĩi tʉgoeñarique paiticãña. To biro mʉjare cʉ̃jaca tiiri tabere Ʉmʉreco Pacʉ mʉjare cʉ̃ ca ĩidotirijere cʉ̃jare ĩiña. Mʉja majuropeera wederãméé mʉja ĩirucu. Añuri Yeri wedegʉ ĩirucumi.12 Cʉ̃ja yee wederãra, cʉ̃ja yee wederãre cʉ̃ja cajĩa cõaro tiirucuma. Cʉ̃ja pacʉara, cʉ̃ja punarenacʉ̃ja ca jĩa cõaro tiirucuma. Cʉ̃ja puna cãa, cʉ̃japacʉa menara ameri ĩa juna, cʉ̃jare jĩarucuma.13 Yʉ yee jʉori, niipetirã mʉjare ĩa tutirucuma.To biro ca biirije watoara, to birora ca tʉgoeñabayicõa niigʉa, ametʉarucumi.

14 ”Ñucã Ʉmʉreco Pacʉ yaa wii ca ñañarijemaniri jawipʉre ĩaricaro docuorije ca niipa tabeʉno méérena ca niiro ĩarã, atere ca buegʉ tʉomajiña, Judea yepa ca niirã ʉ̃tã yucʉpʉ cʉ̃ja du-ticoajato.‡ 15 Cʉ̃ wii jotoapʉ ca niigʉ cãa, duwidoo, cʉ̃ yaa wii maquẽ apeyere jeegʉ jãa waa,cʉ̃ tiiticãjato. 16 Wejepʉ ca niigʉ cãa, cʉ̃ jutiʉnorena cʉ̃ jeegʉ tua waaticãjato. 17Tii rʉmʉrireñañaro peti biirucuma nomia ca puna jãñarã,ca ũpũrãacã ca puna cʉtirã romiri. 18 To biriɄmʉreco Pacʉre jãiña, mʉja ca dutiri rʉmʉri puebʉcʉ rʉmʉri ca niitipere biro ĩirã. 19 Ñañarobiirica rʉmʉri, jĩcãti ʉno peera Ʉmʉreco Pacʉ atiyepare cʉ̃ ca tii jeeñoro jiro ca bii ñaatirique, ñucãjiro ca bii nemotipe, biiro biirucu. 20 ɄmʉrecoPacʉ to biro ca biiri rʉmʉrire cʉ̃ ca dʉotijata,jĩcʉ̃ ʉno peera catitibocuma. Cʉ̃ yaarã cʉ̃ cabejericarãre maima ĩigʉ, dʉorucumi.

21 ”To biri jĩcʉ̃ ʉno mʉjare, “Ĩaña. Ani niimiMesías. Ĩaña, ĩi pee niimi,” cʉ̃ ca ĩijata cãaredíámacʉ̃ cʉ̃re tʉoticãña. 22 “Yʉa, Cristo yʉ nii,”“Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majʉyʉ nii,” ca ĩi ditorã doorucuma. Paʉ tii bau niiĩño, ca ĩa ñaaña manirije tii bau nii, tiirucuma ĩi

ditorʉgarã. Ñucã Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca bejericarãmenapʉrena ĩi ditorucuma. 23Bojoca catiri niiña.Mee, ate niipetiro mʉjare yʉ wedemajio jʉguecã.

Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃ cʉ̃ ca tua doope(Mt 24.29-35, 42, 44; Lc 21.25-26)

24 ”Tii rʉmʉrire ñañaro tamʉorica cuu jiro,“muipũ ʉmʉreco macʉ̃ naitĩacoa,

ñami macʉ̃ cãa boeti,25ñocõa ʉmʉreco tutipʉ ca niirã cãa ñaacoa,

ʉmʉreco tutipʉre ca niirã ca tutuarãyuguicoa, biirucuma.”§

26 ”To cõrora yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃re,bueripʉ, bʉaro yʉ ca tutuarije mena, yʉ ca boebate duwi dooro ĩarucuma.* 27 Yʉ ca beje jeeri-carã ati ʉmʉreco niipetiropʉ ca niirãre cʉ̃ja jeeneojato ĩigʉ, yʉre pade bojari majare yʉ tiico-jorucu.

28 ”Higueragʉ ca biirijere ĩa majiña. Tiigʉdʉpʉri, abari dʉpʉriacã bii, wãma pũu wajoa cabiiro ĩarã, “Mee, cʉ̃ma jʉguero niicã doo,” mʉjaĩi ĩa maji. 29 To biri wãmera, ate yʉ ca ĩirijeca biiro ĩarã, “Mee, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃ati yepapʉre doogʉpʉ biimi,” mʉja ĩi majirucu.30 Yee méé mʉjare yʉ ĩi: Ate niipetirije ati cuumacãrã cʉ̃ja ca bii yaiparo jʉguero biirucu. 31Atiʉmʉreco, ati yepa, peticoarucu. Yʉ ca ĩirije peayʉ ca ĩirore birora bii nʉnʉa waarucu.

32 ”Biiropʉa, tii rʉmʉ ca niiro, too muipũ cʉ̃ca niiro, “To biro biirucu,” ĩiriquepʉra, ɄmʉrecoPacʉre queti wede bojari maja cãa, ñucã yʉ, cʉ̃Macʉ̃ cãa, yʉmajiti. Ʉmʉreco Pacʉ wadomajimi.

33 ”To biri tʉgoeña bojoca catiri, ca cãnirãrebiro niitirãra, to birora juu buecõa niiña. Mʉja,to biirije ca biipa rʉmʉremʉjamajiti. 34Atea, jĩcʉ̃ape yepapʉ waarʉgʉ jʉguero cʉ̃ paderi majare cʉ̃yaa wiire cote doti, ñucã cʉ̃ja ca niiro cõrorenapaderique cũu, jope pãa coteri majʉ peera ĩacote doti, cʉ̃ ca tiiricarore biro nii. 35 To biribojoca catiri niiña, “Naiori tabe ca niiro, ñamidecomacã ca niiro, ãbocʉ cʉ̃ ca wãcãri tabe caniiro, boeri tabe ca niiro, earucumi wii ʉpʉ,”mʉja ĩi majiti, 36 “Doocumi,” mʉja ca ĩitiri taberadoori, ca cãnirãrena mʉjare cʉ̃ ca bʉa eatiperebiro ĩirã. 37 Mʉjare yʉ ca ĩirijere, niipetirãpʉreĩigʉ yʉ tii: Añuro tʉgoeña bojoca catiri niiña —cʉ̃jare ĩi wedeupi Jesús.

* 13:9 Reyes. † 13:9 Gobernadores. ‡ 13:14 Dn 9.27; 11.31; 12.11. § 13:25 Is 13.10; 34.4. * 13:26 Dn 7.13.

Page 72: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 14:1 69 SAN MARCOS 14:2214

Jesús're ñeerʉgarã cʉ̃ja ca wede penirique(Mt 26.1-5; Lc 22.1-2; Jn 11.45-53)

1 Mee, pʉa rʉmʉ dʉjacã dooupe Pascua bojerʉmʉ, ñucã baariquere ca wauarije ca ayiayamanirijere baarica boje rʉmʉ. Tii rʉmʉrirepaia ʉparã, doti cũuriquere ca jʉo buerã, jĩcãwãme ĩi ditorique mena Jesús're ñeeri, cʉ̃ja ca jĩacõacãpere ama niiupa. 2 To biri o biro ĩi niiupa:

—Boje rʉmʉ petira mani tiiticãjaco, bojocaajiama ĩirã uwiorije cʉ̃ja ca tiitipere biro ĩirã —ĩiupa.

Nomio ca jʉti añurije Jesús're cõ ca pio pe-orique

(Mt 26.6-13; Jn 12.1-8)3 Jesús, Betaniapʉ, Simón ca cami boagʉ ca

wãme cʉtigʉ yaawiipʉ baariquepeorica pĩi pʉto*cʉ̃ ca duwiro, jĩcõ nomio alabastroga dadaro, cajʉti añurije nardogʉ†maquẽ ca dia peti ca niirije,ca wapa pacarijere cʉocãrico ea, tiiga ñacõre tuupeeri, Jesús dʉpʉgare pio peoupo. 4 Jĩcãrã too caniirã, to biro cõ ca tii batero ĩa ajiari, o biro ameriĩiupa:

—¿Ñee tiigo ca wapa pacarijerena to biroracõ pio batecãti? 5 To biro tiitigora, jĩcã cʉ̃mapade wapa taaricaro cõro noni wapa jeeri, ca boopacarãre ca tii nemo poo niimijapo —cõre ĩi wedepaiupa.

6 Jesús pea o biro ĩiupi:—To birora ĩacãña. ¿Ñee tiirã to biro cõre

mʉja ĩi pato wãcõti? Yʉ menare añuro tiigotiimo. 7 Ca boo pacarãra to cãnacã rʉmʉra mʉjamena cʉ̃ja ca niiro, mʉja ĩarucu.‡ No mʉja caboori rʉmʉ cʉ̃jare mʉja tii nemo maji. Yʉ peerato cãnacã rʉmʉra yʉre mʉja cʉotirucu. 8 Atioacõ ca tii bayiro cõro tiimo. Yʉre cʉ̃ja ca yaacõapepʉre ĩigo, ca jʉti añurije mena yʉ upʉre piopeo jʉguemo. 9 Yee méé mʉjare yʉ ĩi, ati yepareañurije quetire cʉ̃ja ca wederi taberipʉ, atio obiro yʉre cõ ca tiirijere wederucuma. To biro cʉ̃jaca ĩiro, cõ cãa majirico niirucumo —cʉ̃jare ĩiupiJesús.

Judas, Jesús're cʉ̃ ca wedejãarique(Mt 26.14-16; Lc 22.3-6)

10 Judas Iscariote, Jesús buerã pʉa amo peti,dʉpore pʉaga penituaro ca niirã mena macʉ̃ra,paia ʉparã pʉtopʉ wede penigʉ waaupi, Jesús'reñee dotirʉgʉ. 11 Cʉ̃ja pea teere tʉorã, bʉaro

ʉjea nii, “Tee wapa wapa tiirica tiiri mʉre jãatiicojorucu,” cʉ̃re ĩiupa. To biri cʉ̃ pea cʉ̃re cʉ̃ cañee dotipa tabe ʉnore ama jʉo waaupi.

Jesús cʉ̃ ca baa tʉjarique(Mt 26.17-29; Lc 22.7-23; Jn 13.21-30; 1Co 11.23-26)

12Pan're ca wauaro ca tiirije ca ayiayamanirijebaarica boje rʉmʉ ca nii jʉori rʉmʉ, Pascuamacʉ̃oveja macʉ̃re jĩarica rʉmʉre, Jesús buerã pea obiro cʉ̃re ĩi jãiñaupa:

—¿Noopʉ Pascua boje rʉmʉre mʉ ca baaperejãa ca quenorã waaro mʉ booti? —ĩiupa.

13 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, cʉ̃ buerã pʉarãre tiico-jori, o biro cʉ̃jare ĩi cojoupi Jesús:

—Macãpʉ§ waarãja. Toopʉ earã, jĩcʉ̃ ʉmʉocorʉ ca ami waagʉre mʉja bʉarucu. Cʉ̃re mʉjanʉnʉ waawa. 14 Cʉ̃re nʉnʉ waa, cʉ̃ ca jãa waariwii ʉpʉre, “ ‘¿Noopʉ to niiti yʉ buerã mena Pas-cua boje rʉmʉre yʉ ca baapa jawi?’ ĩi jãiña doticojojãwi Buegʉ,” mʉja ĩiwa. 15 To biro mʉja caĩiro, jotoamacã jawi, pairi jawi, mee, añuro quenoyuerica jawipʉre mʉjare ĩñorucumi. Toopʉ manica baapere mʉja quenowa —cʉ̃jare ĩi cojoupi.

16 To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ buerã pea waaupamacãpʉ. Toopʉ earã, niipetiro Jesús cʉ̃ ca ĩiri-carore birora bʉaupa. Toopʉ Pascua boje rʉmʉcʉ̃ja ca baapere quenoupa.

17 Naiori tabe ca niiro, cʉ̃ buerã pʉa amo peti,dʉpore pʉaga penituaro ca niirã mena eaupiJesús. 18 Baarique peorica pĩi pʉto baa duwigʉra,o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Yee méé mʉjare yʉ ĩi: Jĩcʉ̃ mʉja mena macʉ̃yʉ mena ca baa duwigʉra yʉre wedejãa cõaru-cumi —ĩiupi.

19 To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja pea bʉaro tʉgoeñapairique mena, cʉ̃ja ca niiro cõro:

—¿Yʉra yʉ niicã tiimiti? —cʉ̃re ĩi jãiña jʉowaaupa.

20 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉupi:

—Jĩcʉ̃ mʉja mena macʉ̃, pan'gare yʉ ca weyoribaparena ca weyogʉ niimi. 21 Biigʉpʉa yʉ, CaNiiMajuropeegʉMacʉ̃, Ʉmʉreco Pacʉwederiqueyʉ ca biipere “To biro biirucumi,” ca ĩirore birobiigʉ doogʉ yʉ tii, yʉre ca wedejãagʉ pea ñañaropeti biigʉ doogʉ tiimi. Cʉ̃ra cʉ̃ ca baʉaticãjata,añucãbojapa —ĩiupi.

22Baa niigʉra pan're ami, teere juu bue peo ya-pano, pee bato, o biro ĩigʉra cʉ̃ buerãre tiicojoupi:

* 14:3 Mesa. † 14:3 Nardo. Upʉ wadarique ca wapa pacarije, India maquẽ cʉ̃ja ca jee doorique, nardogʉmaquẽra cʉ̃ja ca tiirique. ‡ 14:7 Dt 15.11. § 14:13 Jerusalén'pʉ.

Page 73: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 14:23 70 SAN MARCOS 14:49—Ʉ̃jʉ, ate yʉ upʉri nii —ĩiupi.23 Jiro jinirica bapare ami, Ʉmʉreco Pacʉre,

“Añu majuropeecã,” ĩi yapano, cʉ̃jare tiicojoupi,niipetirãpʉra teere jiniupa. 24O biro ĩiupi:

—Ate yʉ díi nii. “Ʉmʉreco Pacʉ, bojocarewãma wãme yʉ tii bojarucu,” cʉ̃ ca ĩiricarorebiro to biijato ĩigʉ, paʉ cʉ̃ja ca ñañarije wapareyʉ ca bii yai bojarije. 25 Yee méé mʉjare yʉ ĩi,pʉati mʉja mena ʉje ocore yʉ jini nemotirucu,niipetirã mena ʉje oco wãmare Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca doti niiri tabepʉ yʉ ca jinipa rʉmʉ ca eaparojʉguero —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

Pedro cʉ̃ ca ĩi ditopere cʉ̃ ca wederique(Mt 26.30-35; Lc 22.31-34; Jn 13.36-38)

26 Salmos baja yapano, Olivos macãnʉcʉ̃ bu-uropʉwaacoaupa. 27Obiro ĩiupi Jesús cʉ̃ buerãre:

—Ati ñamiremʉja niipetirãpʉra yʉremʉjawaaweocoarucu. O biro ĩi owarique nii:“Ovejas're ca cotegʉre yʉ jĩa cõacãrucu.

Ovejas pea ũmaa batecoarucuma,” ĩi.*28 Biigʉpʉa, cati tuari jiro, Galileapʉ mʉjare yʉjʉo neorucu ñucã —ĩiupi.

29 Teere tʉogʉ, Pedro pea o biro ĩiupi Jesús're:—Niipetirã mʉre cʉ̃ja ca weocoamijata cãare,

yʉa mʉre yʉ waa weotirucu —ĩiupi.30 To biro cʉ̃ ca ĩiro:—Yee méé mʉre yʉ ĩi: Ati ñamira pʉati ãbocʉ

cʉ̃ ca wedeparo jʉguero, itiati peti “Cʉ̃re yʉmajiti,” mʉ ĩi ditorucu —ĩiupi Jesús.

31 To biro Jesús cʉ̃re cʉ̃ ca ĩimijata cãare:—Mʉmenara yʉ ca bii yaipe to ca niijata cãare,

“Cʉ̃re yʉ majiti,” yʉ ĩi ditoti majuropeecãrucu —ĩiupi Pedro.

To biro cʉ̃ ca ĩiro, niipetirãpʉra cʉ̃re biro wadoĩicãupa.

Getsemanípʉ Jesús cʉ̃ ca juu buerique(Mt 26.36-46; Lc 22.39-46)

32 Jiro Getsemaní ca wãme cʉtiro pee waa-coaupa. Jesús pea cʉ̃ buerãre o biro ĩiupi:

—Yʉ ca juu buegʉwaa ditoye anora duwi yueya—ĩiupi. 33 To biro ĩi, Pedro, Santiago, Juan jãawadore jʉo waa, bʉaro uwi, tʉgoeñarique pai, biijʉo waaupi. 34O biro ĩiupi:

—Yʉ yeri, bii yaicoarica wãmepʉ bʉaropʉratʉgoeñarique paicã. Mʉja anora tuari, to biroraĩacã niiña —ĩiupi.

35 To biro cʉ̃jare ĩi, cʉ̃ja jʉguero jañuro peewaa, yepapʉ muu bia ea cũmu waari, “Ape taberañañaro yʉ ca biipe ‘ametʉacãbocu,’ ĩima ĩigʉ,”

Ʉmʉreco Pacʉre jãiupi. 36 O biro ĩi juu bue-upi: “AbbᆠCáacʉ, mʉra niipetirije mʉ ca tiimajirije wado nii. Ano ñañaro yʉ ca biipereyʉre ametʉeneña. Biigʉpʉa, yʉ ca boori wãmetiiticãña. Mʉ ca boori wãme pee tiiya,” ĩiupi.

37 To biro ĩi juu bue yapano, cʉ̃ buerã pʉtopee tua waagʉ, ca cãnirãpʉre bʉa eaupi. Cʉ̃jareĩa, “¿Simón, cãnigʉ mʉ tiiti? ¿Yoa jañuroacãcãnitigʉra mʉ ĩa cote bayiti majuropeecãjãri?38 Cãnitirãra juu bueya, ñañarije ca bii buiyeer-ijere mʉja ca tiitipere biro ĩirã. Añurije mʉjatiirʉga tʉgoeña biirãpʉa; mʉja tʉgoeña bayitimajuropeecã tee peere,” cʉ̃jare ĩiupi.

39To biro ĩi yapano waa, cʉ̃ ca ĩiricarore birorajuu bueupi ñucã. 40 Juu bue yapano, tua doogʉ, cacãnirãpʉrena bʉa eaupi ñucã. Bʉaro peti cʉ̃jarewʉgoa eyocãupe. To biri do biro cʉ̃re ĩi yʉʉmajiticãupa. 41 Ñucã itiati waa, tua eagʉ, o birocʉ̃jare ĩiupi:

—¿Ména, toora cãni, yerijãa mʉja tiicõa niiti?To cõrora cãniña. Mee, yʉ, Ca Nii MajuropeegʉMacʉ̃ ñañarije ca tiirãpʉre yʉ ca noni cõa ecoritabe eacoa. 42 Wãmʉ nʉcãña. Jamʉ. Yʉre cawedejãa buiyee cõagʉ, mee ĩirã tʉja doomi —ĩiupi.

Jesús're cʉ̃ja ca ñeerique(Mt 26.47-56; Lc 22.47-53; Jn 18.2-11)

43 Ména, Jesús to biro cʉ̃ ca ĩi niirora, JudasIscariote, Jesús buerã pʉa amopeti, dʉpore pʉagapenituaro ca niirã mena macʉ̃ra, paʉ bojoca,paia ʉparã, doti cũuriquere ca jʉo buerã, to birijudíos're ca jʉo niirã, cʉ̃ja ca doti cojoricarãmena, yucʉ dʉcari, niipĩiri, beju cʉticãri eaupi.44Wedejãari majʉ Judas pea o biro cʉ̃jare ĩi wedemajio yerijãaupi: “Cʉ̃ wajopuare yʉ ca ũpũgʉniirucumi. Cʉ̃re ñee, añuro jiacãri mʉja amiwaawa,” ĩiupi. 45 To biri Jesús pʉto waa, o birocʉ̃re ĩiupi:

—Buegʉ —ĩigʉra, cʉ̃ wajopuare ũpũupi. 46 Tocõrora Jesús're cʉ̃re ñeecãupa. 47 To biro cʉ̃ja catiiro, jĩcʉ̃ too ca niigʉ, cʉ̃ niipĩire yoo wee amiri,paia wiogʉre pade bojarimajʉ amoperore paa taañoocã cojoupi.

48 Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩi jãiñaupi:—¿Ñee tiirã jee dutiri majʉre ca tiirãre biro,

yucʉ dʉcari, niipĩiri, beju cʉticãri yʉre mʉjañeerã doojãri? 49 To cãnacã rʉmʉra Ʉmʉreco

* 14:27 Zac 13.7. † 14:36 “¡Abbá!” Arameos, cʉ̃ja pacʉare “Cáacʉ” ĩirã cʉ̃ja ca ĩirije.

Page 74: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 14:50 71 SAN MARCOS 15:1Pacʉ yaa wiipʉ añurije quetire yʉ bue niirucu-jãwʉ. Jĩcãti ʉno peera yʉre mʉja ñeetiwʉ. Bi-iropʉa, Ʉmʉreco Pacʉ wederique ca ĩirore biroraca biipe niiro bii —ĩiupi.

50 To cõrora cʉ̃ buerã niipetirãpʉra duti peti-coaupa. 51 To ca bii pacaro, jĩcʉ̃ wãmʉ, ũmaaricaquejero mena ũmaacãri, cʉ̃jare nʉnʉ waaupi. Tobiro cʉ̃ ca biiro, cʉ̃re ñeecãupa. 52 Cʉ̃ pea tiiquejerore piti cõa cũu, juti manigʉra duticoaupi.

Ʉparã pʉtopʉ Jesús're cʉ̃ja ca ami waarique(Mt 26.57-68; Lc 22.54-55, 63-71; Jn 18.12-14, 19-24)

53 Jesús're paia wiogʉ pʉtopʉ ami waaupa.Toopʉre paia ʉparã, judíos're ca jʉo niirã niipe-tirã, doti cũuriquere ca jʉo buerã, nea pooupa.54 Ména, Pedro pea cʉ̃ja jiro yoaropʉra nʉnʉawaa, paia wiogʉ yaa wii jupea macã yepapʉ ea-coaupi. Toopʉ uwamarã, Ʉmʉreco Pacʉ yaawiireca coterã mena peca jumacã duwiupi.

55 Paia ʉparã, to biri niipetirã ʉparã ca nii ma-juropeerã pea, Jesús're jĩa cõarʉgarã jĩcãwãme cʉ̃ca tii bui cʉtirique ʉnore amamiupa. Bii pacarãbʉatiupa. 56 Paʉ, ca manirijerena cʉ̃re wedejãaniimiupa. To biro ĩi pacarã, cʉ̃ja majuropeeraameri ĩi maa wijiacã niiupa. 57 To biro ĩi ñamiwaarã, jĩcãrã, watoara o biro cʉ̃re ĩi wedejãaupa:

58—Jãa o biro cʉ̃ ca ĩirijere jãa tʉowʉ: “Ati wiiɄmʉreco Pacʉ yaa wii, bojoca cʉ̃ja ca tiirica wiirecõacã, ñucã itia rʉmʉ jirora ape wii bojoca méécʉ̃ja ca tiirica wii yʉ tiirucu,” ĩiwi —ĩiupa.

59 To biro ĩicã pacarã, ñucã to biro cʉ̃ja caĩirijerena maa wijiacãupa.

60 To cõrora paia wiogʉ‡ pea niipetirã watoawãmʉ nʉcãri, Jesús're jãiñaupi:

—¿Ñee tiigʉmʉ yʉʉtiti? ¿Ñeere ĩirʉgaro to ĩiti,o biro mʉre cʉ̃ja ca ĩi wedejãarije? —ĩiupi.

61To biro cʉ̃ ca ĩi pacaro, Jesús pea wedeti, cʉ̃reyʉʉti, biicãupi. To biro cʉ̃ ca biiro, paiawiogʉ peao biro cʉ̃re ĩi jãiña nemoupi ñucã:

—¿Mʉa Mesías, Ʉmʉreco Pacʉ ca añu ma-juropeegʉ Macʉ̃ mʉ niiti? —ĩiupi.

62 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea:—Ʉ̃jʉ, cʉ̃ra yʉ nii. Mʉja, yʉ, Ca Nii Ma-

juropeegʉ Macʉ̃re Ʉmʉreco Pacʉ niipetirijepʉreca doti tutuagʉ díámacʉ̃ nʉña pee duwi, ñucãʉmʉreco tuti maquẽ bueri bʉrʉripʉ doo, yʉ cabiiro mʉja ĩarucu —ĩiupi.

63 Jesús to biro cʉ̃ ca ĩiro tʉogʉ, paia wiogʉ peacʉ̃ jutirore yegari, o biro ĩiupi:

—¿Ñee tiirʉgarã cõro ca wede nemoparãrepaʉ mani boo nemobogajati? 64 Mee, mʉjaraɄmʉreco Pacʉre ñañarije cʉ̃ ca ĩi tutirijere mʉjatʉo. ¿Mʉja do biro mʉja ĩiti? —ĩiupi.

To biro cʉ̃ ca ĩiro niipetirãpʉra:—Mee, ca jĩa ecopʉra niigʉ tiimi —ĩiupa.65 Jĩcãrã cʉ̃re ʉjeco eo bate tuu, cʉ̃ capere juti

quejero mena jia biatori cʉ̃re paa, tiicãri:—¡Ĩi bʉaya! ¿Ñiru mʉre cʉ̃ paati? —cʉ̃re ĩi

epeupa.Ñucã Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire ca coterã cãa

cʉ̃re paaupa.—Jesús're yʉ majiti —Pedro cʉ̃ ca ĩi ditorique(Mt 26.69-75; Lc 22.56-62; Jn 18.15-18, 25-29)

66 Ména, Pedro pea macã yepapʉra cʉ̃ ca ni-iro, jĩcõ, paia wiogʉre pade coteri majo ametʉawaaupo. 67 Too ametʉa waago, Pedro cʉ̃ ca pecajuma duwiro ĩa, o biro cʉ̃re ĩiupo:

—Mʉ cãa, Jesús, Nazaret macʉ̃ mena ca waayujurucujãgʉra mʉ nii —cʉ̃re ĩiupo.

68 To biro cõ ca ĩiro, Pedro pea:—Ñee ʉnore yʉre mʉ ĩiti. ¡Cʉ̃re yʉ majiti! —

cõre ĩi ditoupi.To biro ĩi, tii wii jãa dooricaro pee witicoaupi.

69 Cõra toopʉ cʉ̃ ca niiro cʉ̃re ĩari, o biro ĩicãupoñucã, too ca niirãre:

—Ani cãa cʉ̃ja mena macʉ̃ra niimi —ĩiupo.70 Pedro pea ĩi ditocãupi ñucã.Ñucã jiroacãra too ca niirã o biro cʉ̃re ĩicãupa

ñucã:—Mʉ cãa, cʉ̃ja mena macʉ̃ra mʉ nii. Galilea

yepa macʉ̃ mʉ nii cãj́í, mʉ wederiquepʉ cãa tʉomajiriquera niicã —ĩiupa.

71 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Pedro pea cʉ̃jare ĩi tutijañuri, o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Yee méé yʉ ĩi nija. Yʉ majiti majuropeecã tobiro yʉre mʉja ca ĩigʉra —ĩiupi.

72 Pedro to biro cʉ̃ ca ĩi niiri tabera ãbocʉpʉati wedecoaupi. To cõrora, “Pʉati ãbocʉ cʉ̃ cawedeparo jʉguero itiati peti, ‘Cʉ̃re yʉ majiti,’ mʉĩi ditorucu,” Jesús cʉ̃ ca ĩiriquere tʉgoeña bʉari,bʉaro otiupi.

15Pilato pʉto Jesús're cʉ̃ja ca ami waarique(Mt 27.1-2, 11-14; Lc 23.1-5; Jn 18.28-38)

1 Ca boerije mena, paia ʉparã, judíos're ca jʉoniirã, to biri doti cũuriquere ca jʉo buerã menaneari, cʉ̃ja ʉparã niipetirãpʉra “To birora ca tiipe

‡ 14:60 Sumo sacerdote.

Page 75: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 15:2 72 SAN MARCOS 15:32

niicu,” ĩi ameri wede peniupa. To biri Jesús'rejiacãri ami waa, Pilatopʉre noniupa. 2 Pilato pea:

—¿Mʉa, judíos Wiogʉra mʉ niiti? —cʉ̃re ĩijãiñaupi. To biro cʉ̃ ca ĩi jãiñaro, Jesús pea:

—Mee, mʉra mʉ ĩi —cʉ̃re ĩi yʉʉupi.3 Paia ʉparã paʉ wãmeri cʉ̃re cʉ̃ja ca wedejãa

niiro macã, 4 Pilato pea o biro cʉ̃re ĩi jãiñaupiñucã:

—Paʉwãmeri peti ñañarijemʉre ĩi wedejãama.¿Ñee tiigʉ mʉ yʉʉtiti? —ĩiupi.

5 To biro cʉ̃ ca ĩimijata cãare, Jesús pea jĩcãwãme ʉnoacãra yʉʉrucu tiitiupi. To biro cʉ̃ cabiiro, Pilato pea: “Uwiorije ca biigʉ cʉ̃ niiti ania,”cʉ̃re ĩi ĩaupi.

Jesús're cʉ̃ja ca jĩa dotirique(Mt 27.15-31; Lc 23.13-25; Jn 18.38—19.16)

6Ména Pilato pea Pascua boje rʉmʉrire jĩcʉ̃ tiacũurica wiipʉ ca niigʉre bojoca cʉ̃ja ca boogʉrewienerucuupi. 7Tii tabere niiupi jĩcʉ̃ Barrabás cawãme cʉtigʉ, ʉparãre ametʉene nʉcã, jĩacã, cʉ̃ catiirique jʉori, tia cũurica wiipʉ cʉ̃ mena macãrãmena ca niigʉ. 8 Bojoca pea Pilato pʉto eari, cʉ̃ca tiirucuricarore biro cʉ̃ tiijato ĩirã, cʉ̃re jãiupa.9 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Pilato pea:

—¿Judíoswiogʉre yʉ cawieneromʉja booti? —cʉ̃jare ĩi jãiñaupi, 10 paia ʉparã Jesús're ĩa tutimaĩirã cʉ̃ja ca wedejãa cõariquere majiri. 11 Paiaʉparã pea bojocare wedejãa mecʉ̃oupa, Pilatore“Barrabás peere wieneña,” cʉ̃re cʉ̃ja ĩi jãijato ĩirã.

12Ñucã Pilato pea o biro cʉ̃jare ĩi jãiñaupi:—¿Judíos wiogʉ mʉja ca ĩigʉ mena peera do

biro yʉ ca tiiro mʉja booti? —ĩiupi.13 To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja pea:—Yucʉ tenipʉ cʉ̃re paa pua tuu cõacãña —ĩi

acaro buiupa.14 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Pilato pea:—¿Ñee ʉnoñañarije cʉ̃ tiijapari? —cʉ̃jare ĩiupi.To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja pea bʉaro jañuro,

“¡Yucʉgʉ tenipʉ cʉ̃re paa pua tuu cõacãña!” ĩiacaro buiupa.

15 To cõrora Pilato pea bojoca mena añurotuarʉgama ĩigʉ, Barrabás're wiene, Jesús peeracʉ̃re bape doti yapano,* yucʉ tenipʉ cʉ̃re cʉ̃japaa pua tuu cõajato ĩigʉ, cʉ̃jare tiicojocãupi.

16 Uwamarã pea wiogʉ cʉ̃ ca niiri tabe pre-torio† ca wãme cʉtiri wii macã yepapʉ Jesús'reami eari, cʉ̃ja mena macãrã uwamarã niipetirãrejʉo neoupa. 17 To biro tii, jutiro, wiorã cʉ̃ja ca

jãñarito ʉno, bʉaro ca jũaritore cʉ̃re jãa, pota daamena upa beto queno, cʉ̃ dʉpʉgare peoupa. 18Tobiro tiicãri:

—Judíos wiogʉ to birora cʉ̃ caticõa niijato —ĩiacaro buiupa.

19Tobiro ĩirãra, cʉ̃ dʉpʉgare yucʉgʉmenapaa,cʉ̃re ʉjeco eo tuu, cʉ̃ja ãjʉro jupeari mena eanuuri, wiogʉre tii nʉcʉ̃ bʉorã cʉ̃ja ca tiirore birocʉ̃re tii epeupa. 20 To biro cʉ̃re tii epe yapano, cajũari quejero cʉ̃re cʉ̃ja ca jãaricarore tuu wee, cʉ̃juti majurope cʉ̃re jãa, cʉ̃re amicoaupa, cʉ̃re paapua tuu cõarã waarã.

Jesús're cʉ̃ja ca paa pua tuurique(Mt 27.32-44; Lc 23.26-43; Jn 19.17-27)

21 Jĩcʉ̃ ʉmʉ Cirene macʉ̃, Simón ca wãmecʉtigʉ, Alejandro, Rufo jãari pacʉ, macã tʉjaropʉca niiricʉ tua doogʉ, too ca ametʉa waagʉre bʉaeari, Jesús're cʉ̃ja ca paa pua tuu paa tenire cʉ̃repʉja dotiupa. 22 Jesús're, Gólgota ca wãme cʉtiribuuropʉ ami waaupa, (“Dʉpʉga Õaro” ĩirʉgaroĩi). 23 Toopʉ ʉje ocore, mirra cʉ̃ja ca ĩirije menaayiari, Jesús're tĩamiupa. Cʉ̃ pea jinitiupi. 24 Tobiro tii, yucʉ tenipʉ cʉ̃re paa pua tuu nʉcõyapano, uwamarã pea, cʉ̃ja majurope cʉ̃ jutiroreameri dicawoo, ¿dii taberi ʉnopetimani bʉarãti?ĩirã, ĩi bʉarique mena tii niiupa.

25Muipũ cʉ̃ ca aji mʉa tua petiri tabe‡ ca niiro,cʉ̃re paa pua tuuupa. 26 Ate jʉori jĩa ecomi, cʉ̃jaca ĩi owa tuurica pĩi: JUDÍOS WIOGɄ NIIMI, ca ĩiripĩire paa pua tuuupa. 27Ñucã cʉ̃ mena pʉarã jeedutiri majare, jĩcʉ̃re cʉ̃ díámacʉ̃ nʉña, apĩra cʉ̃ãcõ nʉña pee cʉ̃jare paa pua tuu nʉcõupa. 28 Obiro bii eaupa, o biro cʉ̃ja ca ĩi owarique: “Ñañarãwatoapʉ biicã yai waawi,”§ cʉ̃ja ca ĩirique.

29 To ca ametʉa waarucurã cʉ̃ja dʉpʉgareyureri, o biro cʉ̃re ĩi tutiupa:

—¡Níjá! Mʉ, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire weebateri, itia rʉmʉ jirora wãma wii ca quenocãgʉa,30 mʉ majuropeera ametʉari, mʉre cʉ̃ja ca paapua tuuricaropʉre duwicã dooya —ĩiupa.

31Paia ʉparã, doti cũuriquere ca jʉo buerã cãa,to birora cʉ̃re ĩi buiupa. O biro ĩiupa:

—Aperãpʉra ametʉenecãwi. Cʉ̃ majurope peaametʉa majitimi. 32 Yucʉ tenipʉ niigʉra cʉ̃duwicã doojato, cʉ̃, Mesías, “Israel wiogʉ yʉ nii,”ca ĩigʉa, teere ĩari díámacʉ̃ cʉ̃re mani ca tʉonʉnʉjeepere biro ĩigʉ —ĩiupa.

* 15:15 Is 52.14. Waibʉcʉrã õa joyorica wacari cʉ̃ja ca jia yoorica daari, bapericaro paca camirori ca tiirijeniiupa. † 15:16 Pretorio: Gobernador cʉ̃ ca niiri wii. Mt 27.27. ‡ 15:25 Nueve de la mañana. § 15:28 Is 53.12.

Page 76: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 15:33 73 SAN MARCOS 16:9Ñucã cʉ̃ mena cʉ̃ja ca paa pua tuuricarã

menapʉra ñañarije cʉ̃re ĩi tutiupa.Jesús cʉ̃ ca bii yairique(Mt 27.45-56; Lc 23.44-49; Jn 19.28-30)

33 Jotoa decomacã ca niirora ati yepa niipe-tiropʉ ca naitĩa peticoarique, muipũ yucʉ jotoacʉ̃ ca niiropʉ* boeupa ñucã. 34 To biro ca biiritabera, tutuaro mena o biro ĩi acaro buiupi Jesús:

—“Eloí, Eloí, ¿Lama sabactani?” —ĩiupi. “YʉɄmʉreco Pacʉ, yʉ Ʉmʉreco Pacʉ, ¿ñee tiigʉ yʉremʉ waa weocoati?” ĩirʉgaro ĩi.

35 Jĩcãrã to ca niirã Jesús to biro cʉ̃ ca ĩirijeretʉorã, o biro ĩiupa:

—¡Jãa, tʉoya! Elías're† jʉogʉ ĩimi —ĩiupa.36 To cõrora jĩcʉ̃ cʉ̃ja mena macʉ̃, ũmaa waa,

buja bʉrʉamena ʉje oco ca piyarije weyo, yucʉgʉyapa jia tuuri, cʉ̃ jinijato ĩigʉ, o biro ĩigʉra juumʉene cojoupi:

—¡Mani ĩa ñaacoqué ména! No cõro Elías cʉ̃recʉ̃ ca ami duwiogʉ dooro —ĩiupi.

37 To cõrora Jesús pea tutuaro acaro bui tʉja,bii yaicoaupi. 38 Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire cʉ̃jaca yoo camotaarica quejero pea decomacã yegataticã duwi waaupa. 39To biro cʉ̃ ca bii yai waaroĩagʉ, uwamarã ʉpʉ romano pea:

—¡Yee mééra ania, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ petiniimijapi! —ĩiupi.

40 Ñucã jĩcãrã nomia yoaropʉra ĩa cojocã ni-iupa. Cʉ̃ja menare María Magdalena, Santiago catʉjagʉ cʉ̃ja ca ĩigʉ, to biri José jãa paco María,Salomé, niiupa, 41 Jesús're Galileapʉra cʉ̃re nʉnʉdoo, cʉ̃re tii nemo, ca tiiricarã romiri. Ñucãtoore, paʉ cʉ̃ mena Jerusalén'pʉ ca dooricarãromiri cãa niiupa.

Jesús're cʉ̃ja ca yaarique(Mt 27.57-61; Lc 23.50-56; Jn 19.38-42)

42 Ti rʉmʉ pea yerijãarica rʉmʉ maquẽre cʉ̃jaca queno yueri rʉmʉ yerijãarica rʉmʉ ca nii jʉowaari tabe niiupa. 43 To biri naiori tabe ca niiro,José, Arimatea macʉ̃, ʉparã ca nii majuropeerãmena macʉ̃, ñucã Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotiri cuuca eapere ca yue niirucuricʉ, “To biro biibocu”ĩi uwiricaro maniro Pilato pʉtopʉ waaupi, Jesúsupʉri niiquĩriquere jãirʉgʉ. 44 Pilato pea, “¿Mee,cʉ̃ bii yaicoajapari?” ĩi ʉcʉama ĩigʉ, uwamarãʉpʉre jʉo cojori, “¿No cõropʉ cʉ̃ bii yaicã yerijãa

waajãri?” cʉ̃re ĩi jãiñaupi. 45Uwamarã ʉpʉ, “Meebii yaicoajãwi” cʉ̃ ca ĩiro tʉo, Jesús upʉri niiquĩri-quere Josére tiicojoupi. 46 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Josépea Jesús upʉri niiquĩriquere ami duwio, juti cabotiri quejeri‡ cʉ̃ ca wapa tiirique mena cʉ̃reũmaa, ʉ̃tãgapʉmaja ope cʉ̃ ca coarica opepʉ cʉ̃recũuupi. Jiromaja ope jãawaaricarore ʉ̃tãgamenatunuo biatocãupi. 47 María Magdalena, María,José paco jãari pea, Jesús upʉri niiquĩriquere cʉ̃jaca cũuri tabere añuro ĩaupa.

16Jesús cʉ̃ ca cati tuarique(Mt 28.1-10; Lc 24.1-12; Jn 20.1-10)

1 Yerijãarica rʉmʉ ca ametʉaro,* María Mag-dalena, Santiago paco María, apeo Salomé, cajʉti añurije wapa tiiupa, Jesús upʉri niiquĩriquerewadarʉgarã. 2 To biri ape semana ca nii jʉorirʉmʉre, meepʉacã, muipũ cʉ̃ ca mʉa doorijemena maja opepʉ waacoaupa. 3 Toopʉ waarã, obiro ameri ĩi nʉnʉa waaupa:

—¿Ñiru maja ope biaricaga ʉ̃tãgare manire cʉ̃ami woo bojagʉti? —ĩiupa.

4 To biro ĩi nʉnʉa waa, tii opepʉre ĩa cojorã,ʉ̃tãga pairica cʉ̃ja ca tiaricagara aperopʉ ca ni-iro ĩaupa. 5 Maja opepʉ jãa waarã, díámacʉ̃nʉña peere jĩcʉ̃ wãmʉ, juti botirije jãñacãricʉ caduwigʉre ĩauparã. Cʉ̃re ĩarãra, ʉcʉa yaicoaupa.6 To biro cʉ̃ja ca biiro:

—Ʉcʉaticãña. Mʉja, Jesús, Nazaret macʉ̃, yucʉtenipʉ cʉ̃ja ca paa pua tuu cõajãgʉre mʉja ama.Manimi anora. Mee, cati tuacoajãwi. Cʉ̃re cʉ̃ja cacũujãri tabere ĩañaaqué. 7 Tua waari, cʉ̃ buerãre,Pedrore, o biro ĩi wede dooya: Mʉja jʉgueroGalileapʉ waami. Toopʉ cʉ̃re mʉja ĩarucu, mʉ-jare cʉ̃ ca ĩiricarore birora —ĩiupi.

8 To cõrora cʉ̃ja romiri pea maja opepʉ caniiricarã, do biro ĩi majiti, nanarãra duticã tuawaaupa. To biri bʉaro uwima ĩirã, jĩcʉ̃ ʉnopeerena jĩcã wãme ʉno peera wederucu, tiitiupa.

María Magdalenare Jesús cʉ̃ ca baua earique(Jn 20.11-18)

9Tii semana ca nii jʉori rʉmʉ boeri tabe, Jesúscati tuari jiro María Magdalena, jĩcã amo peti,ape amore pʉaga penituaro ca niirã wãtĩa cʉ̃ ca

* 15:33 Tres de la tarde. † 15:35 Elías, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majʉ ca niiquĩricʉ. ‡ 15:46Lino mena tiirique. * 16:1 Seis de la tarde, muipũ cʉ̃ ca ñaajãa waaro jiro. † 16:9 Cʉ̃ja ca owa jʉoquĩricapũurori griegomena cʉ̃ja ca owariquepʉra versículo 8 nii yapanocã, ati pũurore ca owaricʉa to cõroraowa yapanocãjacupi. To ca biitijata cʉ̃ ca owa yapanomirique yaicoajacupa. Too ca bii pacaro meetĩrʉmʉpʉra owa tuu nemoupa atera.

Page 77: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN MARCOS 16:10 74 SAN MARCOS 16:20cõa wiene catioricore baua ea jʉoupi.† 10 Cõ peawaa, Jesús mena ca waa yujurucuricarã bʉarotʉgoeñarique pai, oti, ca tii niirãre wedeupo.11 Cʉ̃ja pea, “Jesús caticãjãwi. Cʉ̃re yʉ ĩajãwʉ,” cõca ĩirijere díámacʉ̃ tʉotiupa.

Cʉ̃ buerã pʉarãre Jesús cʉ̃ ca baua earique(Lc 24.13-35)

12Ñucã ate jiro, cʉ̃ buerã pʉarã macã tʉjaropʉwaarã, maapʉ ca waa nʉnʉa waarãre bojoricarobaugʉ, cʉ̃jare bii baua eaupi Jesús. 13Cʉ̃ja cãa tuawaa, cʉ̃jamenamacãrãrewedemiupa. Cʉ̃ja cãare,“To biro ĩicãrã ĩicuma” cʉ̃jare ĩicãupa.

Jesús cʉ̃ buerãre cʉ̃ ca doti cojorique(Mt 28.16-20; Lc 24.36-49; Jn 20.19-23)

14 Jiro Jesús, cʉ̃ buerã pʉa amo peti, dʉporejĩcãga penituaro ca niirãre, cʉ̃ja ca baa niirocʉ̃jare baua eari, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoti, ca catituaricʉpʉre ca ĩaricarã cʉ̃ja ca wederijere díá-macʉ̃ tʉorʉgati, cʉ̃ja ca biirique jʉori cʉ̃jare tuti,15 o biro cʉ̃jare ĩiupi: “Ati yepa niipetiropʉ waari,niipetirãpʉre añurije quetire wedeya. 16 Teeretʉonʉnʉjee, uwo coe eco, ca tiigʉ ametʉarucumi.Ca tʉo nʉnʉjeetigʉa, ñañaro tii yaio ecorucumi.17 Díámacʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeerãre, o biri wãmeritii majirique bapa cʉtirucu, ‘Jesús cʉ̃ ca dotiromena atere yʉ ĩi,’ ĩiri wãtĩare cõa wiene, wãmawederique wede, 18 cʉ̃ja amori menara añaareñee, punirije cʉ̃ja ca jinijata cãare cʉ̃jare ñañoti,ñucã ca diarique cʉtirãre cʉ̃ja amori mena cʉ̃jarecʉ̃ja ca ñia peorora caticoa, biirucuma,” ĩiupi.

Ʉmʉreco tutipʉ Jesús cʉ̃ ca tua mʉa waarique(Lc 24.50-53)

19 To biro cʉ̃jare ĩi wede yapano, Wiogʉ Jesúsʉmʉreco tutipʉ ami mʉa waa eco, Ʉmʉreco Pacʉdíámacʉ̃ nʉña pee duwi eaupi. 20 Cʉ̃ buerã peaniipetiri taberipʉ añurije quetire wede yujuupa.To biro cʉ̃ja ca tii yujuro, Wiogʉ pea cʉ̃ja paderi-quere tii nemo, añurije queti cʉ̃ja ca wederijere,ca ĩa ñaaña manirije tii bau niirique mena, “Díá-macʉ̃ra nii,” cʉ̃ja ca ĩi majiro tii niiupi.

To biro to biijato.Marcos

Page 78: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 1:1 75 SAN LUCAS 1:14

SAN LUCASLucas Añurije Queti cʉ̃ ca owarique, Jesús're,

“Israel yaa pooga macãrã wadore ca ametʉenepʉniirucumi; tĩrʉmʉpʉ cʉ̃ja ca ĩi yue jʉo dooricʉniimi,” ĩi wedeti. “Niipetirã bojocare caametʉenegʉ niimi,” ĩi wede. Ate Añurije Queti,Jesús ati yepapʉ niigʉ cʉ̃ ca tiiriquere, aperã cʉ̃jaca owarique ametʉenero wede.

Ati pũurore ca owaricʉ, “Jesús cʉ̃ ca biiperecʉ̃ja ca owaquĩriquepʉre ĩa cõoña peticã, ñucã cʉ̃ca tii niirique cãare añuropʉ jãiña tʉo peticãrijiropʉ cʉ̃ ca bii jʉo dooricarore bii jañuro yʉowawʉ,” ĩi wedemi (1.1-4).

To biri cʉ̃ ca baʉariquere, daquegʉ niigʉ cʉ̃ cabiiriquere, ñucã Uwo Coeri majʉ Juan, Jesús yeemaquẽre cʉ̃ ca wede jʉguerique cãare, Mateo cʉ̃ca wederique ametʉeneropʉ wedecã (1.5—2.52).

Mateo, Marcos cʉ̃ja ca owaricarore birora Lu-cas cãa, bojocare Uwo Coeri majʉ Juan cʉ̃ ca tiiniiriquere (3.1-20), Jesús cʉ̃ ca uwo ecoriquere,ñucã Satanás're cʉ̃ ca ĩi buiyee ecoriquere (3.21—4.13), wederi jiro, Galilieapʉ cʉ̃ paderiquere bauniiro cʉ̃ ca tii jʉoriquere wede nʉnʉa waa (4.14—9.50). Tee jirore Galilea ca niiricʉ Jerusalén'pʉcʉ̃ ca waa tʉjariquere wede nʉnʉa waa (9.51—19.27), cʉ̃re ñeeri ñañaro cʉ̃re cʉ̃ja ca tii cõaricasemanare ca biiriquere (19.28—23.56), to biri biiyairi jiro cati tua, cʉ̃ buerãre cʉ̃ ca baua eariquere,ʉmʉreco tutipʉ cʉ̃ ca tua mʉa waariquere, wedeyapano ea (cap. 24).

Ate Añurije Queti wadore, paʉ wãmeriowarique nii, aperã cʉ̃ja ca owatiriquere. Jesúsbau niiro cʉ̃ ca paderique maquẽ peera, neapoo juu buerica wii, Nazaret macã wiire cʉ̃ caĩagʉ eariquere, to biicãri cʉ̃jare buegʉ, Isaíasniiquĩricʉ cʉ̃ ca owariquepʉre ĩi paa tuuri cʉ̃ cawederiquere, ñucã Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ Añuri Yericʉ̃ ca majioro mena ca boo pacarãre, “AñurijeQuetire yʉre wede dotimi,” cʉ̃ ca ĩiriquere, “Yʉca tiipere ĩigʉ ĩiupi,” cʉ̃ ca ĩiriquere wede. Caboo pacarã yeere, ñanãro ca biirã yeere, ñañaroca tii ecorã yeere, cʉ̃ ca owarique maquẽ, ca niimajuropeerije niiro bii, ati pũurora. Jesús cʉ̃ cabaʉaparo jʉguero ca biiriquere, ñucã ʉmʉrecotutipʉ cʉ̃ camʉawaariquerewedero, Añuromanica ʉjea niiro manire tii, ate Añurije Queti.

Ca bojoca añugʉ samaritanore, cʉ̃ macʉ̃ ca waayairicʉ cʉ̃ pacʉ pʉto cʉ̃ ca tua eariquere, cʉ̃ ca ĩi

cõoña wederique ati pũuro wadore nii.Jesucristo yee Añurije Quetire

Lucas cʉ̃ ca owarique1 Paʉ, Ʉmʉreco Pacʉ mani watoare cʉ̃ ca tii

niirique quetire, ca bii nʉnʉa dooricarore biroraowa nʉnʉa dooupa, 2 jĩcãto cʉ̃ mena ca nii jʉori-carã cʉ̃ ca tiirijere ca ĩaricarã, jiropʉra yua teequetire cʉ̃ ca wede dotiricarã, manire cʉ̃ja cawedericarore birora. 3Yʉ cãa, jĩcãtopʉra Jesús cʉ̃ca bii jʉo doorique niipetirore añuro jãiña bue tʉ-goeña maji peticãri, “Añu majuropeecã, to birorabiijapa,” ĩi majiri, cʉ̃ ca bii nʉnʉa dooricarorebirora mʉre yʉ owa cojo Teófilo, 4 mʉre cʉ̃ja cabueriquere “To birora biijapa,” mʉ ca ĩi majiperebiro ĩigʉ.

Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃, Juan cʉ̃ cabaʉapere cʉ̃ ca wederique

5 Herodes, Judea yepa wiogʉ cʉ̃ ca niiri cuureniiupi jĩcʉ̃ pai, Zacarías ca wãme cʉtigʉ, Abíasniiquĩricʉ yaa puna macʉ̃, cʉ̃ nʉmo Elizabet cãa,Aarón niiquĩricʉ yaa puna macõ niiupo. 6 Cʉ̃japʉarãpʉra, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojoro ca bo-joca añurã niiupa; Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotirijere,doti cũurique ca ĩirijere, tee ca ĩirore biro ca tiinʉnʉjeerã, to biri noa pee, “Ñañarã niima,” cʉ̃jareĩi majitiupa. 7 Tee peere cʉ̃ nʉmo Elizabet, capuna manigo cõ ca niiro macã, ca puna manirãniiupa. Ñucã, cʉ̃ja pʉarãpʉra mee bʉcʉrã petiniiupa.

8 Jĩcã rʉmʉZacarías cʉ̃menamacãrã paiamenaɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca bojoca cʉti niiri jawipʉrecʉ̃jare paderique ca niiro, 9 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cabojoca cʉti niiri jawipʉre, yucʉ díi ca jʉti añurijeca joemʉenegʉwaapʉre cʉ̃ja ca bejerucuricarorebiro tiirã, Zacarías're cʉ̃re beje bʉaupa. 10 Ca jʉtiañurijere joe jʉti añu mʉenerica tabe ca earo,macã yepa peera bojoca niipetirã boca juu buecote niiupa.

11Zacarías, ca jʉti añurijere cʉ̃ ca joemʉene ni-iro, ca jʉti añurijere joe mʉenerica tutu díámacʉ̃nʉña peere jĩcʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃ cʉ̃rebaua ea nʉcãupi. 12 Cʉ̃ ca baua ea nʉcãro ĩagʉ,Zacarías pea ʉcʉa yaicoa, bʉaro uwi, biiupi. 13 Tobiro cʉ̃ ca biiro, Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃ pea obiro cʉ̃re ĩiupi:

—¡Zacarías, uwieto! Mʉ ca jãi juu buerucuri-jere tʉomi Ʉmʉreco Pacʉ. To biri mʉ nʉmoElizabet, jĩcʉ̃ mʉre macʉ̃ cʉti bojarucumo, Juancʉ̃re mʉ ca wãmeo tiipʉre. 14 Bʉaro mʉ ʉjeaniirucu. Ñucã paʉ ʉjea niirucuma, cʉ̃ ca baʉaro

Page 79: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 1:15 76 SAN LUCAS 1:38ĩarã. 15 Mʉ macʉ̃, watoa macʉ̃ méé niirucumiɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojorore. Ʉje ocore,jinirique ca niñaarijere, jinitirucumi. Mee, cʉ̃ cabaʉaparo jʉgueropʉra, Añuri Yeri mena niicãru-cumi. 16 Ñucã paʉ israelitas, Ʉpʉ cʉ̃ja ɄmʉrecoPacʉre cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeero tiirucumi. 17 Cʉ̃Juan, Wiogʉ cʉ̃ ca dooparo jʉguerore, Elías ni-iquĩricʉre biro yeri cʉti, cʉ̃re biro tutua, bii jʉguewaarucumi, ca pacʉa cʉ̃ja puna mena añuro cʉ̃jaca niiro tii, ca ametʉene nʉcãrãre ca ñañarijemanirã cʉ̃ja ca majirije pee cʉ̃jare tii majio, ti-irʉgʉ. O biro tiiri, cʉ̃jare wede majio jʉgueru-cumi, Wiogʉ cʉ̃ ca earo añuro cʉ̃ja ca ĩa majiperebiro ĩigʉ —ĩiupi.

18 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Zacarías pea o biro cʉ̃re ĩijãiñaupi:

—¿Do biro pee biicãri, atere “Yee méé ĩimi,” yʉĩi majibogajati? Bʉcʉ peti yʉ nii. Yʉ nʉmo cãa,bʉcʉo niimo —cʉ̃re ĩiupi.

19 To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi:—Yʉa Gabriel yʉ nii, Ʉmʉreco Pacʉ yʉre cʉ̃ ca

dotirijere tiigʉ yʉ tii. Cʉ̃ra, mʉ mena wede peni,ate añurije quetire mʉre wede, yʉre tii doti cojo-jãwi. 20 To biri mecʉ̃ra, mʉre yʉ ca wedejãrijeredíámacʉ̃ yʉre mʉ ca tʉotirije wapa, ca wedetigʉmʉ tuarucu, mʉre yʉ ca wedejãrije yʉ ca ĩijãrorebiro mʉre ca bii petiropʉ, mʉ wederucu ñucã —ĩiupi Zacarías're.

21 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩi nii ditoye, macã peeraZacarías're yue niirã bojoca pea, “¿Ñee tiigʉ tocõro yoaro tii jawipʉre cʉ̃ biicã niigajati?” ameriĩi jãiña niiupa. 22 To biro cʉ̃ja ca ĩi niirucuro witieagʉ, do biro tii wede majitiupi. To biro cʉ̃ cabiro ĩari, “Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca bojoca cʉti niirijawipʉre jĩcã wãme cʉ̃re ca bii ĩñorijere ĩajacupi,”ĩi majiupa. Ca wedetigʉ niima ĩigʉ, cʉ̃ amorimena tii cõoñarique mena wado wedeupi.

23Ʉmʉreco Pacʉ yaawiipʉ cʉ̃ ca paderi rʉmʉrica petiro, cʉ̃ yaa wiipʉ tuacoaupi ñucã Zacarías.24 Ate jiro, cʉ̃ nʉmo Elizabet ʉtaaga nii jʉodooupo. Jĩcã amocõroniirãmuipũapetiwiiwitiriméé, o biro ĩi tʉgoeñacã niirucuupo: 25 “Mecʉ̃ra,Ʉmʉreco Pacʉ o biro yʉre tiimi, ‘Ca punamanigoniimo,’ yʉre cʉ̃ja ca ĩi wede paitipere biro ĩigʉ,”ĩiupo.

Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃, Jesús cʉ̃ cabaʉapere cʉ̃ ca wederique

26 Jĩcã amo peti, ape amore jĩcãga penituaro caniirãmuipũa jiro, Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃re queti wede

bojari majʉ Gabriel're, Galilea yepa macã macãNazaret'pʉ tiicojoupi, 27María, jĩcʉ̃ ʉmʉmena canii ñaatigore wiogʉ David niiquĩricʉ pãrami Joséca wãme cʉtigʉ mena ca manʉ cʉtipore wii jãadoti cojogʉ. 28 To biri Gabriel, María cõ ca niiritabepʉ jãa waa, o biro cõre ĩiupi:

—Mʉ, Ʉmʉreco Pacʉ añurije cʉ̃ ca tii bojagoreyʉ añu doti.* Wiogʉ mʉ mena niimi. Niipetirãnomia watoare añuro cʉ̃ ca tiigo mʉ nii —cõreĩiupi.

29 María pea o biirije cõre cʉ̃ ca ĩirijere tʉori,do biro pee ĩi majiti, “¿Do biro ĩirʉgaro to ĩibuti,to biri wãme yʉre cʉ̃ ca ĩi añu doti jãa earijea?” ĩitʉgoeñarique paicoaupo.

30To biro cõ ca ĩi uwi tʉgoeñaro ĩagʉ, ɄmʉrecoPacʉre queti wede bojari majʉ pea:

—Uwieto María. Mʉa, Ʉmʉreco Pacʉ añuro cʉ̃ca tii bojarijere ca bii ʉjea niigo mʉ nii. 31 Tobiri ʉtaaga nii, ʉmʉ macʉ̃ cʉti, “JESÚS” cʉ̃re mʉwãmeo tiirucu. 32 Do biro ca tiiya manigʉ nii, atiʉmʉreco niipetiropʉre Ca Doti Niigʉ Macʉ̃, cʉ̃jaca ĩigʉniirucumi; ɄpʉɄmʉreco Pacʉpea, cʉ̃ ñicʉ̃David niiquĩricʉre wiogʉ ca nii majuropeegʉ cʉ̃ca niiro cʉ̃ ca tiiquĩricarore birora cʉ̃re tiirucumi.33 Jacob yaa pooga macãrãre to birora ca doticõaniigʉ niirucumi; cʉ̃ ca doti niirije peti nʉcãtirucu—ĩiupi Maríare.

34 To biro cõre cʉ̃ ca ĩiro tʉo:—¿Ano yʉre mʉ ca ĩirijea, jĩcʉ̃ ʉmʉmena yʉ ca

niiti pacaro, do biro pee biicãri to biibogajati? —cʉ̃re ĩi jãiñaupo.

35 To biro cʉ̃re cõ ca ĩi jãiñaro:—Añuri Yeri mʉre cotegʉ doorucumi.

Ʉmʉreco Pacʉ ati ʉmʉreco niipetiropʉre CaDoti Niigʉ cʉ̃ ca tutuarije, mʉre paa ũmaa nʉcãearucu. To biri wimagʉ ca ñañarije manigʉca baʉapʉre, “Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃” ĩiricʉniirucumi. 36Bʉcʉopʉnii pacago,mʉ yeewedegoElizabet cãa, “Puna manimo,” cʉ̃ja ca ĩimirico,mee jĩcã amo peti, ape amore jĩcãga penituaromuipũa ʉtaaga niicã tʉja waamo. To biri cõ cãa,macʉ̃ cʉtigo doogo tiimo. 37Ʉmʉreco Pacʉra, jĩcãwãme ʉnoacã cʉ̃ ca tii majitiri wãmemani —ĩiupiMaríare.

38 To biro cʉ̃ ca ĩirijere tʉogo:—Ʉmʉreco Pacʉre pade coteri majo yʉ nii. To

biro yʉre mʉ ca ĩi wederi wãmere birora, yʉre cʉ̃tiijato Ʉmʉreco Pacʉ —ĩiupo María. To biro cõca ĩirora, waacoaupi Ʉmʉreco Pacʉre queti wedebojari majʉ.

* 1:28 “Salve” Griego wederique menara, “¿Mʉ niimite? ¿Mʉ wãcãmite?” ĩirã cʉ̃ja ca ĩiri wãme nii; biiropʉañucã, “Ʉjea niiña,” ĩirʉgaro ĩi.

Page 80: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 1:39 77 SAN LUCAS 1:69Elizabet're, María cõ ca ĩago waarique

39 Tii rʉmʉrira pato wãcãro mena, Judeayepare ʉ̃tã buurori watoa ca niiri macãpʉ waa-coaupo María. 40 Tii macãpʉre eago, Zacaríasyaa wiipʉ jãa ea, cʉ̃ nʉmo Elizabet're añu dotijãa eaupo. 41 María cõ ca añu doti jãa earijerecõ ca tʉorora, wimagʉ cõ paa totipʉ ca niigʉrayuguiupʉ, Elizabet're. To biro cʉ̃ ca biiri tabera,Añuri Yeri Elizabet're ñaajãa nʉcã eaupi. 42 Tocõrora tutuaro wederique mena o biro ĩiupo Eliz-abet, Maríare:

—Nomia niipetirã ametʉeneropʉ añuro mʉretiijapi Ʉmʉreco Pacʉ; ñucã mʉ macʉ̃ cãareañurije cʉ̃re tiijapi. 43 ¿Yʉa ñiruo ʉno yʉ niiti, yʉWiogʉ paco yʉre mʉ ca ĩago eajata? 44 Yʉre mʉca añu doti jãa earijere yʉ ca tʉorije menara, yʉMacʉ̃, yʉpʉre ca jãñagʉacã, ʉjea niigʉ yuguimi.45Ʉjea niiñamʉ, cʉ̃ ca ĩirijere ca tʉo nʉnʉjeerico,Wiogʉ mʉre cʉ̃ ca ĩirique cʉ̃ ca ĩiricarore birobiirucu —cõre ĩiupo.

46 To cõrora María o biro ĩiupo:—Yʉ ca cati niirije Ʉmʉreco Pacʉ do biro ca tiiya

manigʉ cʉ̃ ca niirijere baja peo nʉcʉ̃ bʉo.47 Yʉ yeri, yʉre Ca Ametʉenegʉ yʉ Ʉmʉreco

Pacʉpʉre bʉaro ʉjea nii.48 Cʉ̃re pade coteri majo watoa macõ yʉ ca nii

pacaro, yʉre ĩajapi Ʉmʉreco Pacʉ. To birimecʉ̃ mena, bojoca ca nii nʉnʉa waarãcõrora, to birora “Ʉjea niirique ca bʉariconiimo,” yʉre ĩicõa niirucuma.

49Ʉmʉreco Pacʉ niipetirijepʉre ca doti tutuagʉ,do biro ca tiiya maniri wãmere yʉre tiimi.Cʉ̃a, “Ca Ñañarije Manigʉ,” wãme cʉtimi.

50 Cʉ̃re ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorãra, bojoca cʉ̃ja canii nʉnʉa waaro cõrora cʉ̃jare ĩa maimiɄmʉreco Pacʉ.

51 Cʉ̃ ca tutuarije niipetiro mena añurijere tiiupi.“O biro ca biirã jãa nii,” ca ĩirã cʉ̃ja catiirʉgarijere tii acobocãmi.

52 Wiorã cãare, wiorã cʉ̃ja ca niimirijere ẽma,watoa macãrã peere ca nii majuropeerãcʉ̃jare tiimi.

53 Ca aʉa boarãra, niipetirije cʉ̃ja ca cʉoro tii, caapeye pairã peera ñeeja manirã cʉ̃ja catuaro cʉ̃jare tiimi.

54 Israel, cʉ̃re pade coteri majʉ yaa poogamacãrãre, cʉ̃jare tii nemoupi. Ĩa mairiquemena cʉ̃jare tii nemo acobotiupi.

55 Mani ñicʉ̃ jãa niiquĩricarã, Abraham're, tobiri cʉ̃ pãramerã ca nii nʉnʉa waaparãpʉ

cãare, “O biri wãmera mʉjare yʉ ti-irucu,” ĩiquĩupi Ʉmʉreco Pacʉ —ĩiupoElizabet're.

56María itiarãmuipũa Elizabetmena nii, jiro cõyaa wiipʉ tuacoaupo ñucã.

Juan cʉ̃ ca baʉarique57 Cõ ca macʉ̃ cʉtiri rʉmʉ ca earo, jĩcʉ̃ macʉ̃

cʉtiupo Elizabet. 58Cõyaarã, cõ yaamacãmacãrã,Ʉmʉreco Pacʉ añuro cõre cʉ̃ ca tii nemoriqueretʉori, cõre ʉjea nii peorã waaupa.

59 Cʉ̃ ca baʉaricaro jiro, jĩcã amo peti, apeamore itiaga penituaro ca niiri rʉmʉri ca niiwaaro, wimagʉ jeyua quejero yapare wide taadotirã waaupa. Cʉ̃ pacʉ wãmera Zacarías cʉ̃recʉ̃ja ca wãmeo tiirʉgaro macã cʉ̃ paco pea, 60 obiro cʉ̃jare ĩi camotaupo:

—Biiticu. Juan, wãme cʉtirucumi —cʉ̃jare ĩi-upo.

61 To biro cõ ca ĩiro tʉorã:—Mʉ yaarã, jĩcʉ̃ peera mʉ ca ĩiri wãme ca

wãme cʉtigʉ manimi doca —cõre ĩiupa.62 To biro ameri ĩi, cʉ̃ pacʉ pea “¿Di wãme cʉ̃

macʉ̃re cʉ̃ wãmeo tiirʉgati?” ĩirã, ca wedetigʉ cʉ̃ca niiro macã tii cõoñarique mena cʉ̃re jãiñaupa.63 To biro cʉ̃re cʉ̃ja ĩiro, cʉ̃ pea jĩcã pĩi yucʉpĩi jãiri, tii pĩipʉre: “Cʉ̃ wãme nii Juan,” ĩi owatuuupi. To biro cʉ̃ ca tiiro, to ca niirã niipetirãdo biro pee ĩi majiticãupa. 64 “Cʉ̃, wãme cʉtiru-cumi,” ĩi owa tuugʉra, ca wedetigʉ ca niimiricʉwede, Ʉmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉo baja peo jʉowaaupi. 65 Cʉ̃ yaa macã macãrã niipetirã tobiro cʉ̃ ca biirijere queti tʉorã, tʉo ʉcʉacoaupa.Ñucã Judea yepa maquẽ ca ʉ̃tã yucʉ cʉtiri yepaniipetiro macãrãpʉra to biro ca biiriquere ameriqueti wede bato peoticã cojoupa. 66 Teere catʉorã niipetirãpʉra, “¿Ani wimagʉa, do biro cabiipʉ peti cʉ̃ niigajati?” ĩi jãiñarucuupa cʉ̃jamajurope, añuro petira, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃re cʉ̃ catii nemorije ca niiro macã.

Zacarías cʉ̃ ca bajarique67 Wimagʉ pacʉ Zacarías pea, Añuri Yeri

cʉ̃pʉre cʉ̃ ca ñaajãa nʉcã earo macã, ca biipereo biro ĩi wede jʉgueupi:68 —Añuro ĩiricʉ cʉ̃ niijato Ʉpʉ, Israel

Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ yaa pooga macãrãre caametʉenegʉ dooricʉ.

69 Cʉ̃re pade coteri majʉ ca niiricʉ Davidpãramire, manire ca Ametʉenepʉ do biroca tiiya manigʉre manire tiicojomi.

Page 81: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 1:70 78 SAN LUCAS 2:1870 Tĩrʉmʉpʉra atere, cʉ̃ yee quetire ca wede

jʉguerã ca ñañarije manirã menapʉra “Obiro yʉ tiirucu” ĩiquĩupi Ʉmʉreco Pacʉ.

71Mʉja waparãre, mʉjare ca ĩa junarãre, mʉjareyʉ ametʉenerucu.

72 Mani ñicʉ̃ jʉ̃mʉapʉre ĩa mai, “ ‘To biro yʉ ti-irucu,’ cʉ̃ ca ĩirique ca ñañarije manirijereacoboti, yʉ biirucu” ĩiquĩupi ɄmʉrecoPacʉ.

73 Ñucã, ate nii, mani ñicʉ̃ Abraham ni-iquĩricʉpʉre, “Yʉ tii majuropeecãrucu,”cʉ̃ ca ĩirique:

74-75 “Uwi tʉgoeñaricaro maniro, ca ñañarijemanirã niirique mena, ca niirore biro tiiniirique mena, cʉ̃re tii nʉcʉ̃ bʉo nʉnʉjee,ñucã mani ca catiri rʉmʉri cõrora cʉ̃ cabojoca cʉti niiri taberenii, mani ca biiperebiro ĩigʉ, waparã manirã cʉ̃ja ca niiro yʉtiirucu,” ĩiquĩupi Ʉmʉreco Pacʉ, o biromanire cʉ̃ ca tii bojapere —ĩiupi Zacarías.

76To biro ĩicã, cʉ̃ macʉ̃ peera o biro ĩiupi ñucã:—Mʉ, yʉ macʉ̃acã pea, “Ʉmʉreco Pacʉ ati

ʉmʉreco niipetiropʉre Ca Doti Niigʉ yeequetire ca wede jʉguegʉ niimi,” ĩiricʉ mʉniirucu. Wiogʉ cʉ̃ ca dooparo jʉguero,bojocare mʉ wede majio jʉguerucu,

77 Ʉmʉreco Pacʉ, “Cʉ̃ yaa pooga macãrãre,ñañarije cʉ̃ja ca tiiriquere acobo,ametʉene, tiimi,” cʉ̃jare ĩi majiorʉgʉ.

78 Mani Ʉmʉreco Pacʉ bʉaro ca ĩa maigʉ niiri,jĩcã rʉmʉmuipũ añuro cʉ̃ ca boe batemʉadoori rʉmʉre biro manire tii bojami,

79 bʉaro ca naitĩari tabepʉre ca niirãre biro caniirãre, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore bironiiriquere wede majio, añuro niiriqueremanire ĩño jʉgue, manire tiirʉgʉ —ĩiupiZacarías.

80 Wimagʉ bʉcʉa nʉnʉa waagʉra, yerijãñariquepʉbʉaro tutua añugʉbii nʉnʉawaaupi.Ména, israelitas're Ʉmʉreco Pacʉ yee queti cʉ̃ca wedeparo jʉguero ca bojoca maniro ca yucʉmaniri yepapʉ niicãrucuupi Juan.

2Jesús cʉ̃ ca baʉarique(Mt 1.18-25)

1 Tii rʉmʉrirena wiogʉ César Augusto bojocaniipetirãre cʉ̃ja wãmere owa peo dotiupi. 2 Ate,wãme owa peoriquera, Siria yepa wiogʉ Cireniocʉ̃ ca niiri tabere tii jʉoupa. 3Tobiri niipetirãpʉracʉ̃ja ca niiro cõro cʉ̃ja yaa macãripʉ cʉ̃ja wãmereowa peo dotirã waarique niiupa.

4 Tee jʉori José cãa, David niiquĩricʉ yaa punamacʉ̃ niiri, Galilea yepa macã macã Nazaret caniiricʉ waaupi Judea yepa macã macã Belén cawãme cʉtiri macã, wiogʉ David niiquĩricʉ cʉ̃ cabaʉarica macãpʉ. 5 Toopʉ José, cʉ̃ nʉmo Maríamenara cʉ̃ja wãmere owa peorã waaupa. Tobiro cʉ̃ja ca biiri tabere María pea ʉtaaga niiupo.6 Belén'pʉ cʉ̃ja ca bii niiro, María peera cõ camacʉ̃ cʉtiri rʉmʉ eaupa. 7 Toopʉ baʉaupi cõmacʉ̃ ca nii jʉogʉ. Cʉ̃ ca baʉaro, juti quejerimenacʉ̃re ũmaari, wecʉare baarique ecarica coropʉcʉ̃re peoupo, cãnirica wiipʉre cãnirica taberi camaniro macã.

Ovejas coteri majare Ʉmʉreco Pacʉ pʉtomacãrã cʉ̃ja ca baua earique

8 Ovejas coteri majare baua eaupi ɄmʉrecoPacʉre queti bojari majʉ. 9 Tee jãa cʉ̃ja ca ĩitiritabera, jĩcʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojarimajʉ cʉ̃jare baua eaupi. Ʉpʉ cʉ̃ ca boe baterijepea cʉ̃ja wejare boe bate ñaacũmu eaupa. To biroca biiro, cʉ̃ja pea bʉaro uwiupa. 10 To biro cʉ̃jaca biiro, Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojari majʉpea o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Uwiticãña. Añurije queti niipetirã bojocacʉ̃ja ca ʉjea niipere mʉjare wede doogʉ yʉ bi-ijãwʉ. 11Mecʉ̃re, David niiquĩricʉ yaa macãpʉrebaʉami jĩcʉ̃ mʉjare Ca Ametʉenepʉ, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca tiicojogʉ Mesías, Wiogʉ ca niigʉ.12 Cʉ̃ra niimi mʉja ca ĩi majipere biro ĩirã, jutiquejeri mena cʉ̃ja ca ũmaaricʉre wecʉare ecaricacoropʉ ca pejagʉre mʉja bʉarucu —ĩiupi.

13 To biro cʉ̃ ca ĩi niiri tabera paʉ aperãɄmʉreco Pacʉre queti wede bojari maja cʉ̃ pʉ-tore baua ea, Ʉmʉreco Pacʉre o biro ĩi bajapeoupa:14 “¡Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca añu majuropeerije ni-

ipetiropʉ nii. Añuro cʉ̃ ca tiirijere ca biiʉjea nii niirãre, añuro niirique cʉ̃jare toniijato!” ĩiupa.

15Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrã ʉmʉreco tutipʉcʉ̃ja ca tuamʉa waaro jiro, ovejas coteri maja peao biro ameri ĩiupa:

—Jamʉ Belén'pʉ. Ate queti Ʉpʉ manire cʉ̃ cawederije ca biiriquere mani ĩaco —ĩiupa.

16 To biro ameri ĩi, jĩcãto waa, Maríare, Josére,wimagʉ peera, wecʉare baarique ecarica coropʉca jãñagʉre bʉa eaupa. 17 Cʉ̃re ĩarã, ɄmʉrecoPacʉ pʉto macʉ̃ wimagʉ cʉ̃ ca biipe maquẽrecʉ̃jare cʉ̃ ca wederiquere bojocare wedeupa.18 Ovejas coteri maja to biro cʉ̃ja ca ĩirijereca tʉorã niipetirã do biro pee ĩi majiticãupa.

Page 82: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 2:19 79 SAN LUCAS 2:4419 María pea to biro cʉ̃ja ca ĩirije niipetirore cõyeripʉ tʉgoeñacã niirucuupo. 20 Ovejare coterimaja pea ĩa, tʉo, cʉ̃ja ca tiirique niipetirije jʉori,Ʉmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉo, cʉ̃re baja peo, tiicãtuawaaupa, niipetirijepʉra cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiricarorebirora ca biirijere ĩari.

Jesús're Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ cʉ̃ja ca amiwaarique

21 Jĩcã amo peti, ape amore itiaga penituaro caniiri rʉmʉri jiro, cʉ̃ jeyua quejero yaparewide taadotirã waaupa. Ñucã María, ʉtaaga cõ ca niiparojʉgueropʉra, Ʉmʉreco Pacʉpʉtomacʉ̃ cõre cʉ̃ caĩirica wãmera JESÚS cʉ̃re wãmeo tiiupa.

22 Moisés cʉ̃ ca dotirique ca ĩirore biro, cʉ̃jaca macʉ̃ cʉtiro jiro ca amori jujurije ca petirirʉmʉri jirore, wimagʉ Jesús're, Jerusalén'pʉ cʉ̃reami waaupa cʉ̃ pacʉa, Ʉmʉreco Pacʉre, “Mʉ yʉʉniimi” cʉ̃re ĩi, ĩñorã waarã. 23 Atere to birotiiupa, Ʉpʉ cʉ̃ ca doti cũuriquepʉre o biro ĩi owacũurique ca niiro macã:*“Niipetirã ʉmʉa mʉja ca macʉ̃ cʉti jʉorã,Ʉmʉreco Pacʉ yaarã niirucuma,” ĩi owaupa. 24Tobiri ñucã, Ʉpʉ cʉ̃ ca dotirique ca ĩirore birowaibʉcʉ jĩari, tiicojo nʉcʉ̃ bʉorã waaupa: “Jĩcãbapa weje bua, tiirʉgatirã, bua ʉmʉa ʉno menatiirique niirucu,” cʉ̃ ca ĩiricarore biro.†

25 To biro ca bii niiri cuure niiupi Jerusalén're,jĩcʉ̃ ʉmʉ Simeón ca wãme cʉtigʉ, ca añugʉ,Ʉmʉreco Pacʉre ca ĩi nʉcʉ̃ bʉogʉ, Israel yepareñañaro ca tiirãre ca ametʉenepʉre ca yue niiru-cugʉ. Cʉ̃ mena niiupi Añuri Yeri. 26 To biri,“Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojogʉ Mesías're ĩatigʉramʉ bii yaitirucu,” cʉ̃re ĩi wede majio jʉgueupi.27Añuri Yeri cʉ̃re cʉ̃ ca amiwaaromacã, ɄmʉrecoPacʉ yaa wiipʉ waaupi Simeón. Wimagʉ Jesúspacʉa, doti cũurique ca ĩirore biro tiirã waarãcʉ̃re cʉ̃ja ca ami waari tabere, 28 Simeón pea cʉ̃reami pʉja, Ʉmʉreco Pacʉre o biro ĩi baja peo nʉcʉ̃bʉoupi:29 Ʉpʉ, mecʉ̃ra “To biro yʉ tiirucu,” yʉre mʉ ca

ĩiricarore birora mʉ tii: Mʉre pade coterimajʉre añuro cʉ̃ ca bii yairo mʉ tii majiyua.

30Bojocare ca ametʉenepʉmʉ ca tiicojogʉremeeyʉ ĩa yerijãa,

31 Bojoca niipetirã cʉ̃ja ca ĩa cojoro mʉ ca tii ĩñojʉo waarijere,

32Bojoca poogaari, Ʉmʉreco Pacʉ yee díámacʉ̃ caniirijere cʉ̃ja ca majiro tii,

Mʉ yaa pooga Israel macãrãre ca nii majuropeeracʉ̃ja ca niiro tii, ca tiipʉre —ĩiupi Simeón.

33 Cʉ̃ pacʉa pea to biirije wimagʉre Simeón cʉ̃ca ĩirijere tʉo ʉcʉacoa, do biro pee ĩi majiticãupa.34 To cõrora Simeón, “Añuro mʉjare to biijato,”cʉ̃jare ĩi, o biro ĩiupi ñucã Jesús pacoMaría peera:

—Ani wimagʉ, paʉ Israel macãrã ñañarotamʉo, ametʉa, cʉ̃ja ca biro tii,‡ ñucã bʉaro cʉ̃reĩa juna, cʉ̃ja ca biiro tiirucumi. 35 O biro cʉ̃ja cabiiro, paʉ, cʉ̃ja yeripʉ cʉ̃ja ca tʉgoeña niirijere cabii bau niipere biro ĩigʉ. Mʉ peera, ate niipetirijemʉ yerire niipĩi mena jade ame wioricarore biropuniro mʉ ca tʉgoeñape niirucu —cõre ĩiupi.

36 Ñucã, Ana ca wãme cʉtigo, Ʉmʉreco Pacʉyee quetire wede jʉguerimajo, Fanuelmacõ, Aserniiquĩricʉ yaa puna macõ cãa, toora niiupo. Meebʉcʉo peti niiupo. Wãmoacã niigopʉ manʉ cʉti,jĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro niiricʉ̃marira cõ manʉ mena cõ ca nii tʉja waarora,cõre cʉ̃ ca bii yai weorico niiupo. 37Cõmanʉ cʉ̃ cabii yai weoricaro jirore, ochenta y cuatro cʉ̃maripeti nii tʉja waaupo. Cõ pea Ʉmʉreco Pacʉ yaawiipʉre witiri méé, ñamiri, ʉmʉrecori, baariquebetirique mena Ʉmʉreco Pacʉre jãi juu bue, tiinʉcʉ̃ bʉocõa niirucuupo. 38 Ana cãa, Simeón tobiro cʉ̃ ca ĩi niiri tabera ea, Ʉmʉreco Pacʉre:“Añu majuropeecã,” ĩi ʉjea nii, Jerusalén're caametʉenepʉre ca yue niirucurã niipetirãrewede-upo, wimagʉ Jesús yee maquẽre.

Nazaret'pʉ cʉ̃ja ca tua waarique39 Ʉmʉreco Pacʉ dotirique ca dotirore biro tii

yapanori jiro, Galilea yepa cʉ̃ja yaa macã ma-jurope Nazaret'pʉ tuacoaupa ñucã. 40 Wimagʉpea añuro tutua añugʉ bʉcʉa, bʉaro ca majigʉ,Ʉmʉreco Pacʉ añuro cʉ̃re cʉ̃ ca tiirije mena biinʉnʉa waaupi.

Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ Jesús cʉ̃ ca biirique41 Jesús pacʉa to cãnacã cʉ̃mara Jerusalén

macãpʉ Pascua boje rʉmʉ ĩarã waarucuupa.42 Jesús, pʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaro caniiri cʉ̃mari ca cʉogʉ cʉ̃ ca niiro, cʉ̃ja niipetirãtii boje rʉmʉre cʉ̃ja ca waarucuricarore birorawaaupa ñucã Jerusalén'pʉ. 43 Tii boje rʉmʉ capetiro, cʉ̃ja yaa wiipʉ cʉ̃ja ca tua waaro, Jesúspea cʉ̃ pacʉa cʉ̃ja ca majitirora, Jerusalén'pʉratuacãupi. 44 Cʉ̃ja pea, “Aperã mena doocumi”ĩi tʉgoeñari, jĩcã rʉmʉ waaupa. Jiro cʉ̃ja yeewederã, cʉ̃ja ca majirã watoa cʉ̃re amañami,

* 2:23 Ex 13.2, 12. † 2:24 Lv 12.8, tórtolas. ‡ 2:34 Ani wimagʉ, Israel're paʉ cʉ̃re juna mairã ñañaro bii yainʉcã, aperã paʉ díámacʉ̃ cʉ̃re tʉo nʉnʉjeeri ametʉa, cʉ̃ja ca biiro tiirucumi.

Page 83: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 2:45 80 SAN LUCAS 3:14

45 cʉ̃re bʉati, Jerusalén'pʉra cʉ̃re amarã tua-coaupa ñucã. 46 Itia rʉmʉ jiropʉ Ʉmʉreco Pacʉyaa wiipʉ doti cũuriquere ca jʉo bueri maja wa-toapʉ cʉ̃ja ca wederijere tʉo, cʉ̃ cãa cʉ̃jare jãiña,ca tii duwigʉre cʉ̃re bʉaupa. 47 Cʉ̃ ca ĩirijereca tʉorã niipetirã, cʉ̃ ca majirijere, cʉ̃jare cʉ̃ cayʉʉ majirijere tʉorã, tʉo ʉcʉacoaupa. 48 Toopʉcʉ̃ja mena cʉ̃ ca ĩi duwiro ĩarã, cʉ̃ pacʉa pea ĩaʉcʉacoari, cʉ̃ paco pea o biro cʉ̃re ĩiupo:

—Macʉ̃, ¿ñee tiigʉ to biirije jãare mʉ bii tuanʉcã weoquĩjãri? Mʉ pacʉ, yʉ, bʉaro tʉgoeñapairique mena mʉre jãa ama yujujãwʉ —cʉ̃reĩiupo.

49 To biro cõ ca ĩiro o biro ĩi yʉʉupi Jesús:—¿Ñee tiirã yʉremʉja amajãri? ¿YʉPacʉyeere

ca tiipʉ niiri yʉ ca biirijere mʉja majitijãri? —ĩiupi. 50To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩirijere tʉo majitiupacʉ̃ja pea.

51 To biri cʉ̃ pacʉa mena Nazaret'pʉ tua waa,niipetirije cʉ̃ja ca ĩirore biro tiicã niirucuupi. Cʉ̃paco pea ate niipetirijere cõ yeripʉ tʉgoeñacãniirucuupo. 52 Jesús cʉ̃ ca bʉcʉa nʉnʉa waarocõrora, cʉ̃ ca majirije cãa bʉcʉa nʉnʉa waaupa.To biri Ʉmʉreco Pacʉ menare, bojoca menacãare, añuro bii ʉjea nii, bii bʉcʉa nʉnʉa waaupiJesús.

3Juan, ca yucʉmaniri yepapʉ añurije quetire cʉ̃

ca wederique(Mt 3.1-12; Mc 1.1-8; Jn 1.19-28)

1 Tiberio quince cʉ̃mari wiogʉ cʉ̃ ca nii nʉnʉawaari cʉ̃mare, Poncio Pilato Judea yepa wiogʉniiupi. Herodes pea Galilea yepa wiogʉ niiupi.Cʉ̃ bai Felipe pea, Iturea, to biri Traconite yepariwiogʉ niiupi. Ñucã Lisanias pea Abilinia yepawiogʉ niiupi. 2 Cʉ̃ja wiorã cʉ̃ja ca niiri tabereAnás, to biri Caifás paia wiorã niiupa. To biro cʉ̃jaca bii niiri cʉ̃marire, ca yucʉ maniri yepapʉ caniigʉ, Zacarías macʉ̃ Juan're wedeupi ɄmʉrecoPacʉ. 3Cʉ̃re cʉ̃ cawedero jiro, Juan pea dia Jordánpʉto macã yepa niipetiropʉre waari:

—Ñañarije mʉja ca tiirijere tʉgoeña yeri wa-joari, uwo coe doti tiiya, Ʉmʉreco Pacʉ ñañarijemʉja ca tiiriquere cʉ̃ acobojato ĩirã —cʉ̃jare ĩiwede yujuupi.4 Atea, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimajʉ Isaías o biro cʉ̃ ca ĩi owaquĩricarore birorabiiupa:

“Ca yucʉ maniri yepapʉre jĩcʉ̃, o biro ĩi ac-aro bui wedemi: ‘Añuro tʉgoeñariquemenaWiogʉre yueya,’ Wiogʉ cʉ̃ ca eaparojʉguerore, cʉ̃ ca doopa maare díámacʉ̃maa cʉ̃ja ca queno yuerore birora, mʉjacãa, mʉja yerire añuro cʉ̃re queno yueya.

5 Upa coraari bʉcʉ ca nii ñaajãa duwi waarijecõrorena, jita mena maa jãa dado quenopeoticãrique niirucu.

Ʉ̃tã yucʉ, ca emʉari buurori ca niirije cõrorena,coa queno cũu peoticãrique niirucu.

Upa betomaari ca niirijera, díámacʉ̃maari quenocojorique niirucu.

Docuori maari ca niirijera, añuri maariquenorique niirucu.

6 Bojoca ñañarije cʉ̃ja ca tiirijere Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca ametʉenerijere bojoca niipetirãĩarucuma,”

ĩi owaquĩupi Isaías.*7 Paʉ bojoca cʉ̃re ca uwo coe dotirã earãre, o

biro cʉ̃jare ĩiupi Juan:—Añaa punaa ¿“Ñiru, Ʉmʉreco Pacʉ ñañaro cʉ̃

ca tiipe ca cõña doorijere mʉja duti majicãrucu,”mʉjare cʉ̃ ĩijãri? 8 Díámacʉ̃ra ñañarije mʉjaca tiirucurijere tii yerijãa tʉgoeña yeri wajoari,Ʉmʉreco Pacʉ peere mʉja ca tʉo nʉnʉjeerijereĩñorã, ĩa majiricarora añuro niirique cʉti ĩño ni-iña. Mʉja majuropeera: “Jãa, Abraham pãramerãjãa nii,” ĩi tʉgoeñaticãña. Ʉmʉreco Pacʉa, ateʉ̃tãgaarirena Abraham pãramerã cʉ̃ja ca niiro tiijeeñocã majimi. 9 Mee comea, yucʉgʉʉrire caqueti paga, tee nʉcõripʉre paa pua tuuricagatuja yerijãa. Yucʉ añurije ca dica cʉtitiri yucʉcõrorena quetiri, pecamepʉ paa jude joeriqueniirucu —cʉ̃jare ĩi wedeupi.

10 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉorã, o biro cʉ̃re ĩijãiñaupa:

—¿To docare ñee jãa tiigajati? —ĩiupa.11 To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩi jãiñaro:—Pʉaro jutiro ca cʉogʉ, ca cʉotigʉre jĩcãro

tiicojoya. Baarique ca cʉorã cãa, ca cʉotirãreecaya —cʉ̃jare ĩi yʉʉupi Juan.

12 Jĩcãrã Roma maquẽre wapa jee bojari majacãa, uwo coe dotirã earã, o biro ĩi jãiñaupaJuan're:

—Buegʉ, jãa pea ¿ñee jãa tiigajati? —ĩiupa.13 To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩi jãiñaro:—Mʉjare cʉ̃ja ca wapa jãi dotiricaro ametʉen-

eropʉ wapa jãiticãña —cʉ̃jare ĩi yʉʉupi Juan.14Ñucã jĩcãrã uwamarã cãa:—Jãa pea, ¿ñee jãa tiigajati? —cʉ̃re ĩi jãiñaupa.

* 3:6 Is 40.3-5.

Page 84: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 3:15 81 SAN LUCAS 3:34To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩi jãiñaro:—Jĩcʉ̃ ʉno peerena ĩi uwiori, cʉ̃ja ca cʉorijere

jĩcã wãme ʉno peerena cʉ̃jare ẽma, cʉ̃ja ca tiitiri-querena wedejãa, tiiticãña. Mʉja ca wapa taarocõrora cʉoya —cʉ̃jare ĩi yʉʉupi Juan.

15 Bojoca pea, “Do biirije peti to ca biicãro,” ĩiyue niirã, niipetirãpʉra cʉ̃ja majurope: “¿‘Juan,Mesías doorucumi,’ cʉ̃ja ca ĩiquĩricʉra cʉ̃ niicãtiimiti?” ĩi jãiñaupa. 16 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Juanpea niipetirãre o biro ĩiupi:

—Yʉa oco mena mʉjare yʉ uwo coe. Ména,doorucumi jĩcʉ̃, yʉ ametʉenero niipetirijepʉreca doti tutua majuropeegʉ. Yʉa, cʉ̃ dʉpo jutirejiarica daari cãare ca popio cotepʉ méé yʉ nii.Cʉ̃a, Añuri Yeri mʉjapʉre cʉ̃ ca ñaajãa nʉcã earotiiri, ñañarije manirã mʉja ca tuaro tiirucumi.17Trigo quejerire cʉ̃ ca maamʉene batepa tabereami doomi, ca quejerire jee dicawoo, ca ape peerateere queno cũurica tabepʉ queno cũu, tiirʉgʉ.Tee quejeri peera pecame ca ʉ̃ʉ yatitiri pecamepʉjoe batecãrucumi† —ĩiupi. 18 Ate mena, ñucãapeye paʉ wãmeri mena cʉ̃jare wede majiori,añurije quetire bojocare wedeupi Juan.

19Apeyera ñucã, Herodes're cʉ̃ yee wedegʉ Fe-lipe nʉmo Herodías're cʉ̃ ca nʉmo cʉtirije jʉori,ñucã apeye niipetirije ñañarije cʉ̃ ca tiiriquejʉori, cʉ̃re tuti bojoca catiomiupi. 20 Herodespea niipetirije ñañarije cʉ̃ ca tii niirije watoara,Juan're cʉ̃re tia cũu nemocãupi ñucã.

Jesús're cʉ̃ ca uwo coerique(Mt 3.13-17; Mc 1.9-11)

21 Jĩcã rʉmʉ bojoca niipetirã Juan're cʉ̃ja cauwo coe doti niiri tabere Jesús cãa, cʉ̃re uwo coeecoupi. Uwo coe eco yapano, cʉ̃ ca juu bue niiritabera ʉmʉreco quejero ca pãa nʉcãro, 22 AñuriYeri pea buare biigʉ bau duwi doo, bii ñaapeaeaupi Jesús'pʉre. To biro cʉ̃ ca biiri tabera,ʉmʉreco tutipʉ:

—Mʉ mʉ nii yʉ Macʉ̃, yʉ ca maigʉ; mʉ menabʉaro yʉ ʉjea nii —ĩi wedeoupe.

Jesús ñicʉ̃ jʉ̃mʉa ca niiquĩricarã(Mt 1.1-17)

23 Jesús, treinta cʉ̃mari cʉogʉ, cʉ̃ paderiqueretii jʉoupi. Cʉ̃ja ca ĩirucuropʉra niijata, Jesús,José macʉ̃ niiupi.José, Elí macʉ̃ niiupi.24 Elí pea, Matat macʉ̃ niiupi.Matat pea Leví macʉ̃ niiupi.Leví pea Melqui macʉ̃ niiupi.

Melqui pea Jana macʉ̃ niiupi.Jana pea José macʉ̃ niiupi.25 José pea Matatías macʉ̃ niiupi.Matatías pea Amós macʉ̃ niiupi.Amós pea Nahúmmacʉ̃ niiupi.Nahúm pea Esli macʉ̃ niiupi.Esli pea Nagai macʉ̃ niiupi.26Nagai pea Máat macʉ̃ niiupi.Máat pea Matatías macʉ̃ niiupi.Matatías pea Semei macʉ̃ niiupi.Semei pea Josec macʉ̃ niiupi.Josec pea Judá macʉ̃ niiupi.27 Judá pea Joanán macʉ̃ niiupi.Joanán pea Resa macʉ̃ niiupi.Resa pea Zorobabel macʉ̃ niiupi.Zorobabel pea Salatiel macʉ̃ niiupi.Salatiel pea Neri macʉ̃ niiupi.28Neri pea Melqui macʉ̃ niiupi.Melqui pea Adi macʉ̃ niiupi.Adi pea Cosam macʉ̃ niiupi.Cosam pea Elmadam macʉ̃ niiupi.Elmadam pea Er macʉ̃ niiupi.29 Er pea Josué macʉ̃ niiupi.Josué pea Eliezer macʉ̃ niiupi.Eliezer pea Jorim macʉ̃ niiupi.Jorim pea Matat macʉ̃ niiupi.30Matat pea Leví macʉ̃ niiupi.Leví pea Simeón macʉ̃ niiupi.Simeón pea Judá macʉ̃ niiupi.Judá pea José macʉ̃ niiupi.José pea Jonán macʉ̃ niiupi.Jonán pea Eliaquín macʉ̃ niiupi.31 Eliaquín pea Melea macʉ̃ niiupi.Melea pea Mainán macʉ̃ niiupi.Mainán pea Matata macʉ̃ niiupi.Matata pea Natán macʉ̃ niiupi.Natán pea David macʉ̃ niiupi.David pea Isaí macʉ̃ niiupi.32 Isaí pea Obed macʉ̃ niiupi.Obed pea Booz macʉ̃ niiupi.Booz pea Salmón macʉ̃ niiupi.33 Salmón pea Naasón macʉ̃ niiupi.Naasón pea Aminadab macʉ̃ niiupi.Aminadab pea Aram macʉ̃ niiupi.Aram pea Esrom macʉ̃ niiupi.Esrom pea Fares macʉ̃ niiupi.Fares pea Judá macʉ̃ niiupi.34 Judá pea Jacob macʉ̃ niiupi.Jacob pea Isaac macʉ̃ niiupi.Isaac pea Abraham macʉ̃ niiupi.

† 3:17 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ yaarãre jee dica woo yapanori, ca ñañarãre pecame ca ʉ̃ʉ yatitiri pecamepʉñañaro peti cʉ̃ja ca tamʉoro tiirucumi.

Page 85: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 3:35 82 SAN LUCAS 4:17Abraham pea Taré macʉ̃ niiupi.Taré pea Nacor macʉ̃ niiupi.35Nacor pea Serug macʉ̃ niiupi.Serug pea Ragau macʉ̃ niiupi.Ragau pea Peleg macʉ̃ niiupi.Peleg pea Heber macʉ̃ niiupi.Heber pea Sala macʉ̃ niiupi.36 Sala pea Cainán macʉ̃ niiupi.Cainán pea Arfaxad macʉ̃ niiupi.Arfaxad pea Sem macʉ̃ niiupi.Sem pea Noé macʉ̃ niiupi.Noé pea Lamec macʉ̃ niiupi.37 Lamec pea Matusalén macʉ̃ niiupi.Matusalén pea Enoc macʉ̃ niiupi.Enoc pea Jared macʉ̃ niiupi.Jared pea Mahalaleel macʉ̃ niiupi.Mahalaleel pea Cainán macʉ̃ niiupi.38 Cainán pea Enós macʉ̃ niiupi.Enós pea Set macʉ̃ niiupi.Set pea Adán macʉ̃ niiupi.Adán pea, Ʉmʉreco Pacʉ macʉ̃ niiupi.

4Satanás Jesús're ñañaro cʉ̃ ca tiiro cʉ̃ ca ti-

irʉgamirique(Mt 4.1-11; Mc 1.12-13)

1 Jesús pea Añuri Yeripʉ cʉ̃re cʉ̃ ca doti niirijemena niicãri, dia Jordán'pʉ ca niiricʉ cʉ̃ ca tuamaawaaro, Añuri Yeri pea ca yucʉmaniri yepapʉcʉ̃re amicoaupi. 2 Toopʉre cuarenta rʉmʉri petiniiupi. Satanás pea ñañarijere cʉ̃ ca tiiro cʉ̃retiirʉgamiupi. To biro cʉ̃ ca biiri rʉmʉrire baariméé biima ĩigʉ, bʉaro queya tʉgoeñaupi Jesús.

3 To biro cʉ̃ ca biiro, Satanás pea o biro cʉ̃reĩiupi:

—Díámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ra mʉ ca ni-ijata, “ ‘Atiga ʉ̃tãgare pan jeeñaña,’ ĩiña” —cʉ̃reĩiupi.

4 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupiJesús:

—Ʉmʉreco Pacʉ wederique o biro ĩi: “Bo-jocʉa, baariquemena wado cati niitimi. NiipetiroɄmʉreco Pacʉ wederique mena cãare caticã ma-jimi,” ĩi —cʉ̃re ĩiupi.*

5 Jiro Satanás macãnʉcʉ̃ ca emʉari buuro jo-toapʉ cʉ̃re jʉo waari, jĩcã nimarora ati yepamacãyepari niipetirore cʉ̃re ĩño peticã cojori, 6 o biroĩiupi Jesús're:

—Ati yepari niipetirijere, tii yepari maquẽ caniimajuropeerijere, mʉ ca dotimaji tutua niiperemʉre yʉ tiicojorucu. Ate niipetirije yʉ ñeewʉ.

Noo yʉ ca tiicojorʉgagʉre yʉ tiicojorucu. 7 Ateniipetirijepʉra mʉ yee wado niirucu, mʉ ãjʉrojupeari mena tuetuu ea nuuri yʉre mʉ ca ĩi nʉcʉ̃bʉojata —cʉ̃re ĩiupi Satanás.

8 To biro cʉ̃ ca ĩiro Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupi:

—“Ʉmʉreco Pacʉ wederique o biro ĩi: Ʉpʉ mʉɄmʉreco Pacʉ wadore ĩi nʉcʉ̃ bʉoya. Cʉ̃ jĩcʉ̃renacʉ̃ ca dotirore biro tii nʉnʉjeeya,” ĩi —cʉ̃re ĩiupi.†

9 Jiro Satanás, Jesús're Jerusalén macãpʉ amiwaa, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wii jotoa ca emʉaritabepʉ ami mʉa waari, o biro cʉ̃re ĩiupi:

—Díámacʉ̃ra, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ra mʉ caniijata, anopʉ menara bupu duwi waagʉja.10Ʉmʉreco Pacʉ wederique o biro ĩi:“Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃re queti wede bojari majare,mʉre cʉ̃ja ĩa nʉnʉjeejato ĩigʉ, mʉ pʉto cʉ̃jare

tiicojorucumi,‡11 cʉ̃ja, cʉ̃ja amori mena mʉre boca tuu ñeeru-

cuma, jĩcãga ʉ̃tãga ʉno peerenamʉ ca pʉataatipere biro ĩirã,” ĩi —cʉ̃re ĩiupi.§

12 To biro cʉ̃ ca ĩiro o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi Jesús:—O biro ĩi ñucã Ʉmʉreco Pacʉ wederique:

“Ʉpʉ, mʉ Ʉmʉreco Pacʉre, ‘To biro cʉ̃re mani ĩiñaaco’ ĩi epeticãña,” ĩi —cʉ̃re ĩiupi.*

13 To biro cʉ̃ ca ĩiro Satanás pea, ape wãmeJesús're, ñañaro cʉ̃ ca tiiro cʉ̃ ca tii doti ñaapebʉatima ĩigʉ, jĩcã cuu cʉ̃re waa weocoaupi.

Galileapʉ Jesús cʉ̃ ca pade jʉorique(Mt 4.12-17; Mc 1.14-15)

14 Tee jiro Jesús, Añuri Yeri cʉ̃ ca doti tutuaniirijepʉre yeri jãñacãri, Galilea pee tuacoaupi.Jesús cʉ̃ ca bii niirijere tii yepa niipetiropʉ wedebato peticã cojoupa. 15 To cãnacã taberipʉrenanea poo juu buerica wiijeripʉ cʉ̃jare buerucuupiJesús. To biro cʉ̃ ca ĩirijere tʉorã, niipetirã añurocʉ̃re ĩi nʉcʉ̃ bʉorucuupa.

Jesús Nazaret'pʉ cʉ̃ ca biirique(Mt 13.53-58; Mc 6.1-6)

16 Jiro Jesús, cʉ̃ ca bʉcʉarica macã Nazaret'pʉwaaupi. Jĩcã rʉmʉ yerijãarica rʉmʉ ca niiro,cʉ̃ ca biirucuricarore biro cʉ̃ja ca nea poo juubueri wiipʉ jãa waa, Ʉmʉreco Pacʉ wederiquerebuerʉgʉ ea nʉcã waaupi. 17 To biro cʉ̃ ca biiro,Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majʉIsaías cʉ̃ ca owarica pũurore cʉ̃re bue dotiupa. Tobiro cʉ̃ja ca tiiro Jesús pea tii pũurore pãagʉ, obiro cʉ̃ ca ĩi owa tuurica tabere bʉaupi:

* 4:4 Dt 8.3. † 4:8 Dt 6.13. ‡ 4:10 Sal 91.11. § 4:11 Sal 91.12. * 4:12 Dt 6.16.

Page 86: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 4:18 83 SAN LUCAS 4:3918 “Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ Añuri Yeri yʉpʉre niimi,

ca boopacarãre añurije quetire cawedepʉyʉre cʉ̃ ca ami dica wooro macã.

Tia cũuricarã ca niirã, ‘Tia cũuricarã cʉ̃ja caniirijere wiene ecorucuma,’ yʉre ĩi wededoti cojomi. Ca ĩatirãre cʉ̃ja ĩaro yʉre tiidotimi.

Aperã ñañaro cʉ̃ja ca doti eperãre, ametʉenedotigʉ yʉre tiicojomi.

19 Ʉmʉreco Pacʉ bojocare añuro cʉ̃ ca tii bojapatabe ea yerijãa, yʉre ĩi wede doti cojomi,”†

cʉ̃ ca ĩi owariquere bueupi Jesús.20Bue yapano, tii pũurore bʉato, tii wii ca pade

nemogʉre tiicojo, ea nuucoaupi ñucã. To birocʉ̃ ca biiro to ca niirã niipetirã cʉ̃ pee wadoreĩa cojocã niiupa. 21 Cʉ̃ pea o biro cʉ̃jare ĩi wedejʉoupi:

—Mecʉ̃ra, Isaías cʉ̃ ca owariquere yʉ ca bueromʉja ca tʉorije ca ĩirore birora bii ea —cʉ̃jareĩiupi.

22 Niipetirã Jesús yee maquẽre añuro ameriwede, ñucã añurije peti cʉ̃ ca ĩirijere tʉori, do biropee ĩi majiticã, o biro ameri ĩi jãiñarucuupa:

—¿Ania José macʉ̃ méé cʉ̃ niiti? —ĩiupa.23 To biro cʉ̃ja ca ĩiro Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩi

yʉʉupi:—Mʉja, o biri wãme yʉre mʉja ĩicu: “Ʉco tiiri

majʉ, mʉ majuropeera mʉ ca diarique cʉtirijereametʉeneña,” mʉja ĩicu. O biro mʉja ĩicu ñucã:“Anomʉ yaa yepa cãare, Capernaúm'pʉ niigʉmʉca tiirijere jãa ca tʉoriquere tiiya,” yʉre mʉja ĩicu—ĩiupi.

24 To biro ĩicã, o biro cʉ̃jare ĩi nʉnʉa waaupiñucã:

—Yee méé mʉjare yʉ ĩi, jĩcʉ̃ ʉno peeraɄmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majʉcʉ̃ yaa yepa macãrã petira ĩi nʉcʉ̃ bʉo ecotimi.25Yee méé yʉ ĩi. Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wedejʉgueri majʉ Elías cʉ̃ ca niiri cuure, itia cʉ̃madecomacã peti oco peati, tii yepa niipetiropʉrenaaʉa boarique nii, ca biiri tabere, ca manʉ jʉ̃mʉabii yai weo ecoricarã romiri paʉ niiupa Israel're.26To biro cʉ̃ja ca biicã pacaro, Elías peera, israeli-tas romiri ca manʉ jʉ̃mʉa bii yai weo ecoricarãromirire jĩcõ ʉno peerena tii nemo doti cojotiupi.Sidón macã pʉto macã macã Sarepta macõ peewadore tii nemo doti cojoupi. 27 Ñucã ɄmʉrecoPacʉ yee quetire wede jʉgueri majʉ Eliseo cʉ̃ caniiri cuu cãare, Israel'pʉre paʉ cami boarique cadiarique cʉtirã niiupa. To biro cʉ̃ja ca biimijata

cãare, jĩcʉ̃ ʉno peera cʉ̃ja diariquere ametʉeneecotiupa. Siria macʉ̃pʉ Naamán wado cʉ̃ diari-quere ametʉene ecoupi —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

28To biro cʉ̃ ca ĩirijere tʉorã, nea poorica wiipʉca niirã niipetirãpʉra bʉaro ajiaupa. 29 To biriniipetirãwãmʉnʉcã, Jesús'remacã tʉjaropʉ cʉ̃reamicã witi waaupa, tii macã weja macã tʉdipʉcʉ̃re tumicõa cõa jãa cojorʉgarã. 30 To biro cʉ̃recʉ̃ja ca tii pacaro, Jesús pea cʉ̃ja watoara ametʉawaacoaupi.

Ca wãtĩ jãa ecoricʉre Jesús cʉ̃ ca catiorique(Mc 1.21-28)

31 Jesús pea Galilea macã macã Capernaúm'pʉwaacoaupi. Toopʉ bojocare, yerijãarica rʉmʉrica niiro cʉ̃jare buerucuupi. 32 Doti maji ma-juropeerique mena cʉ̃ ca buerijere tʉorã, bojocapea do biro pee ĩi majiticãrucuupa.

33 Nea poo juu buerica wiipʉre niiupi jĩcʉ̃, cawãtĩ jãa ecoricʉ. To biri tutuaro mena o biro ĩiacaro buiupi:

34 —¡Jesús, Nazaret macʉ̃! To birora jãareĩacãña. ¿Ñee tiigʉ jãare mʉ pato wãcõgʉ dooti?¿Jãare tii yaio bategʉ doogʉmʉ biijãri? Yʉamʉreyʉ maji. Mʉa, Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ Ca ÑañarijeManigʉ mʉ nii —cʉ̃re ĩiupi.

35 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩirora, Jesús pea wãtĩre obiro cʉ̃re ĩi cõa wieneupi:

—¡Wedeticãña! To cõrora cʉ̃re camotatiya —ĩiupi.To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩirijemenara, wãtĩ pea niipetirãcʉ̃ja ca ĩa cojoro, cʉ̃re ñañoricaro maniro yepapʉcʉ̃re tii cõa cũucã ũmaa witi waaupi.

36To biro cʉ̃ ca tiirijere, niipetirã ĩa ʉcʉacoa, obiro ameri ĩiupa cʉ̃ja majurope:

—¿Ñee ʉno wederique to niiti nija atea? Dotimaji tutuarique mena wãtĩare “Witi waarãja,” cʉ̃ca ĩirora, cʉ̃ja pea to cõrora witicoarucuma —ĩiupa. 37 To biri Jesús cʉ̃ ca tii niirije pea tii yepaniipetiropʉre jeja nʉcã peticoaupa.

Simón Pedro mañicõre Jesús cʉ̃ ca diariqueametʉenerique

(Mt 8.14-15; Mc 1.29-31)38 Jesús, nea poo juu buerica wiipʉ ca niiricʉ

witi waagʉ, Simón Pedro yaa wiipʉ waaupi. Cʉ̃mañicõ pea bʉaro wiorique diaupo. To biro cõ cabiiro, Jesús're: “Cõre catioya,” cʉ̃re ĩiupa. 39 Tobiro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea cõ jotoa pee muubia ea nʉcã, wioriquere “¡Yerijãa waaroja!” cʉ̃ca ĩirora, yerijãacoaupa. To cõrora cõ pea wãmʉnʉcã, cʉ̃jare baarique eca jʉo waaupo.

† 4:19 Is 61.1-2.

Page 87: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 4:40 84 SAN LUCAS 5:15

Ca diarique cʉtirã paʉre Jesús cʉ̃ ca catiorique(Mt 8.16-17; Mc 1.32-34)

40Muipũ cʉ̃ ca ñaajãawaari tabe caniiro, bojor-ica wãmeri ca diarique cʉtirãre ca cʉo niiricarãniipetirã Jesús pʉto cʉ̃jare jee waaupa. Cʉ̃ pea,cʉ̃ja ca niiro cõrorena cʉ̃ amori mena cʉ̃jare ñiapeori, cʉ̃jare diarique ametʉeneupi. 41Ñucã paʉca diari majapʉre ca niiricarã wãtĩa cãa:

—¡Mʉa, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ mʉ nii! —ĩi acarobui, witicoarucuupa. To biro cʉ̃ja ca ĩiro Jesús peawãtĩare tuti, cʉ̃jarewededotiticãupi,Mesías cʉ̃ caniirijere cʉ̃ja ca majiro macã.

Galilea macãrãre Jesús cʉ̃ ca buerique(Mc 1.35-39)

42 Ape rʉmʉ ca boe mʉa doorije mena, macãtʉjaro bojoca cʉ̃ja ca maniropʉ waagʉ witi, waa-coaupi Jesús. To biro cʉ̃ ca biiro bojoca pea, cʉ̃reama, cʉ̃ ca niiri tabepʉ earã, aperopʉ cʉ̃ ca waarobootirã, cʉ̃re tuenerʉgamiupa. 43 To biro cʉ̃ja catiirʉgamijata cãare, o biro cʉ̃jare ĩiupi Jesús:

—Ape macãri macãrã cãare, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca doti niiri tabe maquẽ añurije quetire yʉ cawedepe niiro bii. Aterena ĩigʉ, cʉ̃ ca tiicojoricʉyʉ nii —ĩiupi. 44 To biri Jesús, judíos cʉ̃ja ca niirimacãripʉre, cʉ̃ja ca nea poo juu bueri wiijeripʉañurije quetire cʉ̃jare bue yujurucuupi.

5Cʉ̃ja ca wai wajarique(Mt 4.18-22; Mc 1.16-20)

1 Jĩcã rʉmʉ Jesús, Genesaret ʉtabʉcʉra tʉ-jaropʉ cʉ̃ ca niiro, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire cʉ̃ca wedero ca tʉorʉgarã paʉ bojoca do biro tiimajiñamaniro, ʉta bijaroacã ameri tuutu nea poonʉnʉa dooupa. 2To biro cʉ̃ja ca bii nea poo dooro,Jesús pea cũmua pʉaga, wai jĩari maja cʉ̃ja bapiyucʉre coerã waarã jita dupari yepapʉ cʉ̃ja camaaweoricagaarire ĩa bʉaupi. 3Tiigaarire, jĩcãga,Simón yaa cũmuare ea jãa, õo jañuroacã juu wiyodotiupi. Jiro tii cũmuapʉ ea nuu waari, toopʉmenara bojocare Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire cʉ̃-jare bueupi. 4 Cʉ̃jare bue yapano, o biro ĩiupiSimón're:

—Wai ñeerʉgarã, atira ca ʉ̃cʉ̃ari tabe pee cũ-mua mena wia waari, toopʉ mʉja bapi yucʉrecõañuaña —ĩiupi.

5 To biro cʉ̃ ca ĩirora Simón pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupi Jesús're:

—Buegʉ, meepʉ macã ñamire jãa waja boe-coamijãwʉ mee. Jĩcʉ̃ ʉnora jĩarucu, jãa tiitijãwʉ.Mʉ, yʉre mʉ ca dotiro macã mʉ ca dotirore biroyʉ tiirucu —ĩiupi.

6 To biro tiirã, paʉ cʉ̃ja bapi yucʉ yegaboropʉwai waja bʉaupa. 7 To biro cʉ̃ja ca biiro, cʉ̃jamena macãrã ape cũmuapʉ ca niirãre, “Jãare waijee nemorã dooya” ĩirã, cʉ̃jare bʉa jʉo cojoupa.To biro cʉ̃ja ca tiiro ea, waire cʉ̃jare jee nemorã,pʉagapʉrena cũmu duucãboupa.

8 To biro ca biiro ĩagʉ Simón Pedro pea, Jesúspʉto cʉ̃ ãjʉro jupeari mena tuetuu ea nuu waari,o biro cʉ̃re ĩiupi:

—Wiogʉ, yʉre camotati waagʉja. Ñañarije catiigʉ yʉ nii yʉa —ĩiupi. 9 Atere to biro ĩiupi,Simón, to biri cʉ̃ mena macãrã cãa, to cõro pairocʉ̃ja ca wai jĩarijere cʉ̃ja ca ĩa ʉcʉacoarije caniiro macã. 10Ñucã Zebedeo puna Santiago, Juan,Simón mena macãrã cãa to birora biiupa.

To biro cʉ̃ja ca biiro, Jesús pea o biro ĩiupiSimón're:

—Uwiticãña. Mʉa mecʉ̃ mena, waire mʉ cawaja majirore birora mʉ tiirucu bojoca cãare* —cʉ̃re ĩiupi. 11 To cõrora cʉ̃ja cũmuarire waa pãawaa, wee moene cũu, cʉ̃ja yee niipetirore cũupeticã, waacoaupa Jesús mena.

Ca cami boagʉre Jesús cʉ̃ ca catiorique(Mt 8.1-4; Mc 1.40-45)

12 Jĩcã rʉmʉ Jesús jĩcã macãpʉ cʉ̃ ca niiro,jĩcʉ̃ ca cami boa diarique cʉtigʉ cʉ̃ pʉto eaupi.Jesús're ĩagʉra, yepapʉmuu bia cũmuwaa, o birocʉ̃re ĩi jãiupi:

—Wiogʉ, mʉ ca boojata, yʉ ca diarique cʉtiri-jere yʉre ametʉeneña —cʉ̃re ĩiupi.

13Tobiro cʉ̃ ca ĩiro Jesús pea, cʉ̃ amomena cʉ̃reñia peo, o biro cʉ̃re ĩiupi:

—Yʉ boo, diarique manigʉ tuaya —ĩiupi.To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩirora, cʉ̃ ca cami boa diariquecʉtimirique jĩcãto peticoaupe.

14 Cʉ̃re catio yapano:—Jĩcʉ̃ ʉno peerena wedeticãña. Pai pʉtopʉ

wado waari, mʉre ca cami yatiriquere ĩñoña.Ñucã diariquemanigʉmʉ ca tuarije jʉori, Moiséscʉ̃ ca tii dotiriquere, mʉ ca tiicojo nʉcʉ̃ bʉope jeewaagʉja, meemʉ ca diariquemanirijere paia cʉ̃jaca majipere biro ĩigʉ —cʉ̃re ĩiupi Jesús.

15To biro cʉ̃ ca ĩicã pacaro, Jesús cʉ̃ ca tii niirijepea, bʉaro jañuro queti jeja nʉcã waaupe. To biri,cʉ̃ ca wederijere tʉo, cʉ̃ja ca diarique cʉtirijere

* 5:10 Mecʉ̃ mena, wai wajarica tabe ʉnora, bojoca peeremʉ jʉo neorucu yʉre cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeeperebiro ĩigʉ.

Page 88: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 5:16 85 SAN LUCAS 5:36ametʉene doti, tiirʉgarã paʉ nearucuupa. 16 Tobiro cʉ̃ja ca bii pacaro, Jesús pea ca bojoca maniritaberi pee waari, juu buegʉ waacoarucuupi.

Ca bʉʉricʉre Jesús cʉ̃ ca catiorique(Mt 9.1-8; Mc 2.1-12)

17 Jĩcã rʉmʉ, Jesús bojocare cʉ̃ ca bue niiro,jĩcãrã fariseos, Moisés cʉ̃ ca doti cũuriquere cajʉo buerã, niipetirije Galilea yepa, Judea yepa,macã macãri macãrã, to biri Jerusalén macãrã cadooricarã too duwi cojoupa. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ catutuarije pea Jesús mena ca diarique cʉtirãre cʉ̃ca catiorije mena bii ĩño niiupa. 18 Too cʉ̃jare cʉ̃ca bue niiro, jĩcãrã ca bʉʉricʉre, pũugʉ quejeromena cʉ̃re ca yoo dooricarã cʉ̃re ami eaupa.To earã, wiipʉ ami jãa waa, Jesús jʉguero cʉ̃recũurʉgamiupa. 19 Paʉ bojoca cʉ̃ja ca niiro macã,do biro tii, cʉ̃re ami jãa waa majitiupa. To biri wiijotoa pee mʉa waa, jĩcã jope jee woo tiicãri, paʉbojoca watoara, cʉ̃ ca yojaricaromenara, Jesús cʉ̃ca niiri tabe díámacʉ̃ cʉ̃re yoo duwio cojoupa.

20 Jesús pea, “Jesús cʉ̃re catiocãrucumi,” cʉ̃ja caĩi tʉgoeñabayirijere ĩari, o biro ĩiupi ca bʉʉricʉre:

—Yʉ mena macʉ̃, ñañarije mʉ ca tiiriquere yʉacobocã —cʉ̃re ĩiupi Jesús.

21 To biro cʉ̃ ca ĩirora, Moisés cʉ̃ ca doticũuriquere ca jʉo buerã, to biri fariseos: “¿Aniañiru ʉno cʉ̃ niiti, Ʉmʉreco Pacʉre ñañarije caĩi tutigʉa? Bojocʉ jĩcʉ̃ ʉno peera ñañarije ti-iriquere acobo majitimi; Ʉmʉreco Pacʉ wadoniimi ñañarije tiiriquere ca acobo majigʉ,” ĩitʉgoeñaupa.

22 Jesús pea to biro cʉ̃ja ca ĩi tʉgoeñarijeremajiri, o biro cʉ̃jare ĩi jãiñaupi:

—¿Ñee tiirã to biirije mʉja tʉgoeñati? 23 ¿Diwãme pee to niiti popiye méé ĩirica wãme:“Ñañarije mʉ ca tiirique acoboriquepʉ tua,”ĩirique, ñucã to biro ĩitigʉra: “Wãmʉ nʉcã,waagʉja,” ĩirique pee? 24Yʉ, Ca Nii MajuropeegʉMacʉ̃, bojoca ati yepapʉre ñañarije cʉ̃ja ca tiiniirijere ca acobo majigʉ yʉ ca niirijere mʉjaca majipere biro ĩigʉ mʉjare yʉ ĩñorucu —ĩiupiJesús.

To biro ĩi, ca bʉʉricʉre o biro cʉ̃re ĩiupi:—“Wãmʉ nʉcã, mʉ yojaricarore ami, mʉ yaa

wiipʉ tua waagʉja” mʉre yʉ ĩi —cʉ̃re ĩiupi Jesús.25 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩirije menara, niipetirã cʉ̃jaca ĩa cojoro wãmʉ nʉcã, cʉ̃ ca yojarica quejeroreami, cʉ̃ yaa wii pee Ʉmʉreco Pacʉre baja peonʉcʉ̃ bʉo, ĩicã tua waaupi. 26 Teere niipetirãpʉrado biro pee ĩi majiticã, Ʉmʉreco Pacʉre baja peo

nʉcʉ̃ bʉo, bʉaro uwi tʉgoeñarique mena o biroĩiupa:

—Mecʉ̃ra añurije ca ĩa ñaaña manirijere maniĩajãwʉ —ameri ĩiupa.

Jesús, Levíre cʉ̃ ca jʉorique(Mt 9.9-13; Mc 2.13-17)

27Ate jiro Jesús witi waagʉ, jĩcʉ̃ Romamaquẽrewapa jee bojari maja mena macʉ̃ Leví ca wãmecʉtigʉ, wapa jãirã cʉ̃ja ca duwiri tabepʉ caduwigʉre ĩa:

—Yʉ mena dooya —cʉ̃re ĩiupi.28Leví pea to biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩirorawãmʉnʉcã, ni-ipetirije cʉ̃ yee paderiquere toora cũu waacoaupiJesús mena.

29 Jiro jañuro Leví, cʉ̃ yaawiipʉ pairi boje rʉmʉJesús're boje rʉmʉ tii peoupi. To biro cʉ̃ ca tiiritabere, paʉ Roma maquẽre wapa jee bojari maja,aperã, cʉ̃ja mena baa bapa cʉti niiupa. 30 Tobiro cʉ̃ja ca biiro, fariseos, doti cũuriquere ca jʉobuerã, tii wãmewadorena ca tʉo nʉnʉjeerã, Jesúsbuerãre o biro cʉ̃jare ĩi wede pai jʉo waaupa:

—¿Ñee tiirã mʉja, ñañarije ca tiirã, wapa jeebojari maja mena, baa, jini, mʉja tii niiti? —ĩiupa.

31 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉupi:

—Añurã ca niirã, ca diarique manirã, ʉco tiirimajʉre bootima. Ca diarique cʉtirã wado booma.32 Yʉa, añurã, ca ñañarije manirãre jʉogʉ doogʉméé yʉ doowʉ. Ñañarã peere jʉogʉ doogʉ yʉdoowʉ, ñañarije cʉ̃ja ca tiirijere cʉ̃ja tʉgoeña yeriwajoajato ĩigʉ —ĩiupi.

Betirique maquẽ(Mt 9.14-17; Mc 2.18-22)

33To biro cʉ̃ ca ĩiro, jĩcãrã o biro ĩiupa Jesús're:—Juan're ca nʉnʉrã, to biri fariseos're ca

nʉnʉrã, paʉ tiiri baarique beti, to birora juu bue,tiicã niima. Mʉ buerã pea, to biro tiitirãra jinirã,baarã, tiicã niirucuma —cʉ̃re ĩiupa.34 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉupi:

—To docare mʉja, ¿amo jiarica boje rʉmʉrecʉ̃ ca jʉo cojoricarãre, ca amo jiagʉ cʉ̃ja menacʉ̃ ca niirora, cʉ̃ja ca betiro mʉja tiicãbogajati?35 Earucu jĩcã rʉmʉ ca amo jiagʉre cʉ̃ja ca amiweo waari rʉmʉ. Tii rʉmʉri docare betirucuma—ĩiupi.

36 To biro ĩi, ati wãme cʉ̃jare ĩi cõoña wedeupiñucã:

—Jĩcʉ̃ ʉno peera, jutiro bʉcʉrore sere tuurʉgʉ,jutiro wãmarore taa amitimi. To biro cʉ̃ catiijata, wãma quejerore to birora tii yaiocãgʉ

Page 89: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 5:37 86 SAN LUCAS 6:22tiimi. Wãma quejero, bʉcʉ quejeromenare añuroãpõtĩoti. 37Ñucã jĩcʉ̃ ʉno peera ʉje oco wãmare,waibʉcʉ quejero poari, bʉcʉ poaripʉre pio jãa-timi. To biro cʉ̃ ca tiijata, ʉje oco wãma, tiipoarire tii yega batecãcu. To biri ʉje ocoa jitebatecoa, tii poari cãa yega yaicoa, biicãcu. 38 Tobiri ʉje oco wãmarã, wãma poaripʉ pio jãaricaroañu. 39 Jĩcʉ̃ ʉno peera ʉje oco ca pãmʉrijepʉreca jinirã, wãma biperique peera jinitima, “Capãmʉrijepʉ wado añu” ca ĩirã niiri —ĩiupi Jesús.

6Yerijãarica rʉmʉre trigo cʉ̃ja ca tunerique(Mt 12.1-8; Mc 2.23-28)

1 Jĩcã rʉmʉ Jesús, yerijãarica rʉmʉ ca niiro,ote wejeri watoapʉ cʉ̃ ca waa nʉnʉa waaro, cʉ̃buerã pea trigo dicare tune jee, cʉ̃ja amori menaca apere jĩquẽ jeeri, baa nʉnʉa waaupa. 2 Tobiro cʉ̃ja ca tiiro, jĩcãrã fariseos o biro cʉ̃jare ĩijãiñaupa:

—¿Ñee tiirã, yerijãarica rʉmʉre ca tii dotitiri-jere mʉja tiiti? —ĩiupa.

3 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉupiJesús:

—¿Mʉja, jĩcãti David, cʉ̃ mena macãrã ménaqueyama ĩigʉ cʉ̃ ca tiiriquere, jĩcãti ʉno peeramʉja bue ñaatiti? 4 Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉjãa waa, pan, Ʉmʉreco Pacʉ yee cʉ̃ja ca jee dicawooriquerena jee, paia wado cʉ̃ja ca baarijerenabaa, cʉ̃ mena macãrã cãare eca, tiiupi —ĩiupi.5O biro cʉ̃jare ĩi nemoupi ñucã:

—Yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃a, yerijãaricarʉmʉ cãare yʉ doti majicã —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

Ca amo bʉʉricʉre Jesús cʉ̃ ca catiorique6 Ape rʉmʉ yerijãarica rʉmʉ ca niiro, nea poo

juu buerica wiipʉ jãa waari, bue jʉo waaupi ñucãJesús. Toopʉre niiupi jĩcʉ̃, díámacʉ̃ nʉña peereca amo bʉʉricʉ. 7 To biri doti cũuriquere ca jʉobuerã, fariseos, cʉ̃re cʉ̃ja ca wedejãapa wãmereamarã, “¿Yerijãarica rʉmʉrena cʉ̃ catiocãgʉti?”ĩirã, cʉ̃ jĩcʉ̃rena boca ĩa cote niiupa. 8 Jesús pea tobiro cʉ̃ja ca ĩi tʉgoeñarijere majiri, o biro ĩiupi caamo bʉʉricʉre:

—Wãmʉnʉcã doori, ano decomacã pee ea nʉcãwaagʉja —cʉ̃re ĩiupi. To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro,wãmʉ nʉcã doo, cʉ̃ ca ea nʉcã waaro ĩa, 9 o birocʉ̃jare ĩiupi Jesús:

—Jĩcã wãme mʉjare yʉ jãiñarucu: ¿Doticũuriquea, yerijãarica rʉmʉre ñee to tii dotiti,ñañarijere, añurije peere? ¿Bojocare catiori-quere, jĩa cõarique peere? —cʉ̃jare ĩi jãiñaupi.

10 To biro ĩi, cʉ̃ weja ca niirã niipetirãre ĩa, obiro ĩiupi ca amo bʉʉricʉre:

—Mʉ amore juu pooya —ĩiupi. Cʉ̃ ca ĩirorebiro tiiupi cʉ̃ pea. To cõrora ca bʉʉmirica amoañucoaupa ñucã. 11 To biro cʉ̃ ca tiirijere ĩarã,fariseos pea bʉaro ajiari:

—¿Do biro peti Jesús're mani tiirãti? —ameri ĩiwede peni jʉo waaupa.

Cʉ̃ buerãre Jesús cʉ̃ ca beje jeerique(Mt 10.1-4; Mc 3.13-19)

12 Tii rʉmʉrirena Jesús, ʉ̃tãga jotoapʉ waaupi,juu buegʉ waagʉ. Tii ñamire Ʉmʉreco Pacʉrejuu bue ñami cʉti boeocoaupi. 13Ape rʉmʉ boeritabe, cʉ̃ buerãre jʉo cojori, cʉ̃ja mena macãrãrepʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaro ca niirãbeje jeeupi, cʉ̃ yee quetire ca wedeparãre. 14 Tobiri anija niiupa: Simón, ñucã cʉ̃rena Pedro cʉ̃ cawãmeo tiiricʉ, Simón bai Andrés, Santiago, Juan,Felipe, Bartolomé, 15 Mateo, Tomás, Alfeo macʉ̃Santiago, Simón celote puna macʉ̃, 16 Santiagomacʉ̃ Judas, Judas Iscariote Jesús're ca wedejãacõapʉ, to cãnacãrã niiupa Jesús cʉ̃ ca beje jeeri-carã, cʉ̃ yee quetire ca wede nemoparã.

Paʉ bojocare Jesús cʉ̃ ca buerique(Mt 4.23-25)

17-18 Jiro Jesús ʉ̃tãgʉ jotoapʉ ca niiricʉ, cʉ̃jamena duwi doo, ca buuri maniri yepare tua nʉcãeaupi. Toore, paʉ cʉ̃re ca nʉnʉrã, paʉ Judea yepaniipetiro macãrã, Jerusalén macãrã, dia pairi yaabuuro jotoa macã macãri Tiro, Sidón, ca wãmecʉtiri macãri macãrã, Jesús cʉ̃ ca wederijere catʉorã dooricarã, cʉ̃ja diariquere cʉ̃ ametʉenejatoĩirã ca dooricarã, niiupa. Ñucã wãtĩ yeri jʉoriñañaro ca tamʉorã cãa catio ecoupa. 19 To biribojoca niipetirã Jesús're padeñarʉgamiupa, cʉ̃ cayeri tutuarije cʉ̃pʉre ca witirijera niipetirã cadiarique cʉtirãre ca ametʉenero macã.

Ʉjea niirique, tʉgoeña pairique(Mt 5.1-12)

20 To cõrora Jesús pea cʉ̃ buerã peere ĩa, o birocʉ̃jare ĩiupi:“¡Ʉjea niiña mʉja, ca boo pacarã. Ʉmʉreco Pacʉ

cʉ̃ ca doti niiri tabea mʉja yaa tabera nii!21 ¡Ʉjea niiñamʉjamecʉ̃re ca queyarã, añuro yapi

ʉjea niirã mʉja niirucu!¡Ʉjea niiña mʉja, mecʉ̃re ca otirã. Jiropʉre mʉja

bui ʉjea niirucu!22 ¡Ʉjea niiña mʉja, yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ

Macʉ̃ yee jʉori, mʉjare ĩa tuti, mʉjare cõa

Page 90: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 6:23 87 SAN LUCAS 6:45wiene, mʉjare acaro bui tuti, ñañarãrebiro jeeñori, mʉjare cʉ̃ja ca ĩa junaro!”

23 To biro mʉja ca tamʉori rʉmʉre ʉjea niiña.Bʉaropʉra ʉjea niirique mena niiña, ʉmʉrecotutipʉre añurijere mʉja tiicojo ecorucu. Cʉ̃jañicʉ̃apʉ cãa, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wedejʉgueri majare o biri wãmera ñañaro cʉ̃jare ti-iupa.24 “¡Mʉja ca apeye pairã pea ñañaro mʉja

tamʉorucu, mee ʉjea niiriquere mʉja bʉayerijãa!

25 ¡Mʉja mecʉ̃re añuro yapi añurã ca ni-irã, jiropʉre mʉja queya nucũ yujubʉañarucu!

¡Mʉja mecʉ̃re ca bui ʉjea nii niirã, jiropʉreñañaro tʉgoeñarique pai mʉja otirucu!

26 ¡Mʉja mecʉ̃re niipetirã cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorã,ñañaro mʉja tamʉorucu! ¡To birora ti-iquĩupa cʉ̃ja ñicʉ̃apʉ cãa, Ʉmʉreco Pacʉyee quetire wederi maja jãa nii, ca ĩi ditonucũ yujurã mena cãare!”

cʉ̃jare ĩiupi Jesús.Ca ĩa tutirãre mairique(Mt 5.38-48; 7.12)

27—Mʉja yʉre ca tʉorã peera, o biro mʉjare yʉĩi: Mʉjare ca ĩa tutirãre maiña; ñañaro mʉjare catiirã cãare añuro cʉ̃jare tiiya. 28 “Ñañaro mʉjabii bʉa ñaarucu,” mʉjare ca ĩi tutirãre, “Añuromʉjare to biijato,” cʉ̃jare ĩiña. Ñañaro mʉjare catii eperã cãare, juu bue bojaya. 29 Jĩcʉ̃, mʉre, jĩcãnʉña wajopuare cʉ̃ ca paajata, ape nʉña cãarecʉ̃re paa dotiya. Jĩcʉ̃ mʉ jutiro jotoa macãrore cʉ̃ca ẽmajata, “Doca macãro cãare cʉ̃ amicoajato,”ĩicãña. 30No ca boogʉ cʉ̃ ca boorijere mʉre cʉ̃ cajãiro, cʉ̃re tiicojoya. Mʉ yeere ca ẽmagʉ cãare,“Yʉre tueneña,” cʉ̃re ĩiticãña. 31 Aperã añuromʉjare cʉ̃ja ca tiiro mʉja ca boorore birora, mʉjacãa añuro cʉ̃jare tiiya.

32 ”Mʉjare ca mairã wadore mʉja ca maijata,¿ñee ʉno pee añurijere tii ametʉene nʉcãrãmʉjatiiti? Ñañarije ca tiirã cãa to birora tiiriquecʉtima. 33 Añuro mʉjare ca tiirã wadore, añurocʉ̃jare mʉja ca tiijata, ¿ñee ʉno peere añurije tobii ametʉene nʉcãti? Ñañarije ca tiirã cãa tobirora tiirique cʉtima. 34 “Apeye ʉnore jãare ti-icojorucuma,” mʉja ca ĩi tʉgoeñarã wadore mʉjaca wajojata, ¿ñee ʉno peere añurije tii ametʉenenʉcãrã mʉja tiiti? Ñañarije ca tiirã cãa, “Apeyeʉno jãa tiicojo ecorucu,” ĩi tʉgoeñari ameri wa-joma. 35 Mʉja pea to biro tiitirãra, mʉjare ca ĩatutirãre mai, añurijere tii, apeye ʉnore wajorãcãa, “Tee wapa jãare tiicojorucuma,” ĩi yuericaro

maniro tiiya. To biro mʉja ca tiiro, pairo niirucu,mʉja yee ca niipe. Mʉja pea Ʉmʉreco Pacʉ atiʉmʉreco niipetiropʉre Ca Doti Niigʉ puna mʉjaniirucu. Cʉ̃a, añu ca ĩitirã, ca bojoca ñañarãmenacãare, ca bojoca añugʉ niimi. 36 Mʉja cãa, ca ĩamairã niiña, mʉja Pacʉ ca ĩa maigʉ cʉ̃ ca niirorebirora.

Aperãre ĩa bejeticãña(Mt 7.1-5)

37 ”Aperãre, “To biro biima,” ĩi ĩa bejeticãña.Ʉmʉreco Pacʉ cãa, “To biro biima,” mʉjare ĩi ĩabejetirucumi. Ñucã aperãre “Ñañaro ca tii eco-parãra niima,” cʉ̃jare ĩi wedejãaticãña. ɄmʉrecoPacʉ cãa, “Ñañaro ca tii ecoparãra niima,” mʉ-jare ĩitirucumi. Ñañarije mʉjare cʉ̃ja ca tiirijereacoboya. Ʉmʉreco Pacʉ cãa ñañarije mʉja catiirijere acoborucumi. 38 Ca cʉotirãre cʉ̃ja ca boopacarijere cʉ̃jare tiicojoya. Ʉmʉreco Pacʉ cãamʉjare tiicojorucumi. Mʉjare tiicojorucumi upapoapʉ añuro ʉta bijaro ñia jua dadocãrica poa.Aperãre mʉja ca tiicojoricaro cõrora, ɄmʉrecoPacʉ cãa mʉjare tuenerucumi —cʉ̃jare ĩiupi.

39Ñucã ati wãme ĩi cõoñari cʉ̃jare wedeupi:—Mʉjara, ¿jĩcʉ̃ ca ĩatigʉra, apĩ ca ĩatigʉre cʉ̃

jʉo jʉgue waa majicãgajati? ¿Cʉ̃ja pʉarãpʉraopepʉ cʉ̃ja ñaajãacoatigajati? 40 Jĩcʉ̃ buerimajʉ ʉno peera cʉ̃re ca buegʉ ametʉeneromaji ametʉenetimi. Biigʉpʉa, cʉ̃ ca buerijereyapanogʉpʉ doca, cʉ̃re ca buegʉre birora biieacumi.

41 ”¿Ñee tiigʉ mʉ pea mʉ capegapʉre yucʉdʉcaro mʉ ca cʉorije peera ĩa majiti pacagʉ, mʉyee wedegʉ capega peere taa daacã ca jãñaridaa peere mʉ ĩa nʉnʉjeeti? 42 Mʉ capegarenayucʉ dʉcaro mʉ ca cʉorijere ĩa majiti pacagʉ,¿ñee tiigʉ mʉ yee wedegʉre, “Yʉ yee wedegʉmʉ capegapʉre taa daa jãña, tii daare yʉre amicõa dotiya,” cʉ̃re mʉ ĩiti? Watoara ca bii ditopaigʉ, mʉ capegare ca niiri dʉcaro peere ami cõajʉoya. To biro tiicãri jiropʉ docare, añuro mʉ ĩamajirucu, mʉ yee wedegʉ capegapʉre taa daacãca jãñari daare ami cõarʉgʉ.

Yucʉgʉre tiigʉ dica mena ĩa majirique nii(Mt 7.17-20; 12.34-35)

43 ”Jĩcãgʉ ʉno peera, yucʉgʉ añuricʉ ñañarijedica cʉtiti; yucʉgʉ ca ñañaricʉ cãa, añurije dicacʉtiti. 44 To cãnacã yucʉpʉrena ca dica mena ĩamajirique nii. Higore pota yucʉpʉre ca niirijerejeeya mani. Ʉje cãare pota daaripʉre ca niirijerejeeya mani. 45 Bojocʉ ca añugʉ, añurije wedemi,cʉ̃ yeripʉre añurije ca niiro macã. Ñañagʉ cãa,

Page 91: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 6:46 88 SAN LUCAS 7:19ñañarije wedemi, cʉ̃ yeripʉre ñañarije wado caniiro macã. To biri yeripʉre ca nii ametʉenenʉcãrijera ʉjerore witi.

Ca tʉgoeña majigʉ, ca tʉgoeña majitigʉ(Mt 7.24-27)

46 ”¿Ñee tiirã yʉ ca ĩirijere tiiti pacarã “Wiogʉ,Wiogʉ,” yʉre mʉja ĩiti? 47 Yʉ pʉto pee doori,yʉ yee quetire tʉo, yʉ ca ĩirore biro ca tiigʉa,“O biirije ca tiigʉre biro biimi,” mʉjare yʉ ĩirucu.48 Jĩcʉ̃ wii bʉagʉ ʉ̃cʉ̃aro ope coa jʉo, ʉ̃tãga jotoarawii botarire wee ñee peo, ca tiiricʉre biro biimi.Dia pai, duama ĩiro, tutuaro tii wiire oco ca ũmaacõa tuu pacaro, petoacã yuguirucu tiitiupe, añurotutua añuro cʉ̃ ca quenorica wii niiri. 49 Yʉ caĩirijere tʉo pacagʉ, yʉ ca ĩirore biro ca tiitigʉa,jĩcʉ̃ wii bʉagʉ, yepara tii pacagʉ, wii botari canucũ ñeepa tabe cũu jʉotigʉra ca tiiricʉre birobiimi. Dia pai, duama ĩiro, tutuaro oco ũmaacõa tuuma ĩirora, jĩcã bota, wii bota dʉjaricaromaniropʉ ũmaa yuu bate yaiocãupe—cʉ̃jare ĩiupiJesús.

7Uwamarãʉpʉre pade coterimajʉre Jesús cʉ̃ ca

catiorique(Mt 8.5-13)

1 Bojocare to biro cʉ̃jare ĩi wede yapano, Ca-pernaúm'pʉ waacoaupi Jesús. 2Tii macãre niiupijĩcʉ̃ Roma macʉ̃, uwamarã wiogʉ, cʉ̃re ca padebojarimajʉ bʉaro cʉ̃ camaigʉ, ca bii yaigʉpʉre cacʉogʉ. 3Uwamarã ʉpʉ pea Jesús cʉ̃ ca tii niirijerecʉ̃ja ca wedero tʉori, jĩcãrã judíos're ca jʉo niirãmena cʉ̃ pade coteri majʉre cʉ̃ catiogʉ doojatoĩigʉ, Jesús're cʉ̃jare jʉo doti cojoupi. 4Cʉ̃ja pea tobiro cʉ̃ ca ĩi cojoricarã Jesús pʉto earã, o biro cʉ̃reĩiupa:

—Ani uwamarã ʉpʉa mʉ ca tii nemopʉ ʉnoraniimi. 5 Cʉ̃a, mani yaa pooga macãrãre bʉaromaimi. Cʉ̃ra jãa ca nea poo juu bueri wiire tiidotiwi —ĩi eaupa.

6 To biri cʉ̃ja mena waaupi Jesús. Mee, wiireea waagʉ doogʉ cʉ̃ ca birora, uwamarã wiogʉ peajĩcãrã cʉ̃ mena macãrãre o biro ĩi doti cojoupi:

—Wiogʉ, tee jʉorira pato wãcãrique mena bi-iticãña. Yʉa, yʉ yaa wiire mʉre ca jãa dotipʉ ʉnoméé yʉ nii. 7To birira mee, yʉmajuropeeramʉreyʉ amagʉwaatijãwʉ. Yʉre pade coterimajʉ cʉ̃ cadiarique ametʉape wadore doti cojoya. 8 Yʉ ma-jurope cãa yʉ wiorã cʉ̃ja ca dotirijere ca tiigʉ yʉnii. Yʉ cãa uwamarãre yʉ cʉo, yʉ ca dotirijere ca

tiirãre. To biri cʉ̃ja mena macʉ̃ jĩcʉ̃re, “Waagʉja”yʉ ca ĩiro, waami. Ñucã apĩre, “Dooya” cʉ̃re yʉca ĩiro, doomi; yʉre ca pade cotegʉ cãare, “Teeretiiya” yʉ ca ĩiro, yʉ ca ĩirore biro tiimi —ĩiupi.

9 Teere tʉogʉ, Jesús pea do biro pee ĩi majiticãamojode nʉcãri, cʉ̃re ca nʉnʉrãre o biro ĩiupi:

—Yee méé mʉjare yʉ ĩi. Ano Israel yepare jĩcʉ̃ʉno peera ani uwamarã ʉpʉ to cõro bʉaro “Yʉretii nemocãrucumi,” cʉ̃ ca ĩi tʉgoeña bayirore biroca biigʉre yʉ bʉa ea ñaati —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

10Uwamarãwiogʉ cʉ̃ ca doti cojoricarã peawi-ipʉ tua earã, uwamarã wiogʉre pade coteri majʉbii yaigʉpʉ ca biimiricʉre añuro cati añugʉpʉ cʉ̃ca niiro tua eaupa.

Ca manʉ bii yai weo ecorico macʉ̃re Jesús cʉ̃ca catiorique

11Ate jiro Jesús, Naín ca wãme cʉtiri macã pee,cʉ̃ buerã, aperã bojoca paʉ mena waaupi. 12 Tiimacãre ea waarã, paʉ bojoca tii macã macãrãmena ca manʉ bii yai weorico macʉ̃ jĩcʉ̃ra caniimiricʉ, ca bii yairicʉre cʉ̃ja ca yaarã waaroĩaupa. 13 Cʉ̃jare ĩa, ca bii yairicʉ pacore boo pacaĩari, o biro cõre ĩiupi:

—¡Otieto! —ĩiupi Jesús.14 To cõrora waa, maja potire padeña, cʉ̃ ca

tiirora tii potire ca ami waarã pea tua nʉcãupa.Jesús pea, o biro ĩiupi ca bii yairicʉre:

—Wãmʉ, wãmʉ nʉcãñamʉre yʉ ĩi —cʉ̃re ĩiupi.15To biro cʉ̃ ca ĩirije menara, ca bii yairicʉ pea

cati tua wãmʉ nuu, wede jʉo waaupi. To biro tii,Jesús pea cʉ̃ pacore cʉ̃re tueneupi. 16 Atere ĩarãniipetirãpʉra ĩa uwima ĩirã, Ʉmʉreco Pacʉre obiro ĩi nʉcʉ̃ bʉoupa:

—Jĩcʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimajʉ do biro ca tiiya manigʉ mani pʉtore bauaeami —ĩiupa.

Ñucã o biro ĩiupa:—Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ yaarãre tii nemogʉ doogʉ

doojapi —ĩiupa.17To biro Jesús cʉ̃ ca tiirijere Judea yepa niipe-

tiromacãrã, ñucã toowejari macãrã cãa queti tʉopeticã cojoupa.

Juan cʉ̃ ca jãiña doti cojoricarã(Mt 11.2-19)

18 Cʉ̃ buerã cʉ̃re cʉ̃ja ca wedero macã ateniipetirijere queti tʉoupi Juan. To biri cʉ̃ buerãmena macãrã pʉarãre jʉo cojo, 19 Jesús're o biroĩi jãiña doti cojoupi:

* 7:19 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojo cojogʉ.

Page 92: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 7:20 89 SAN LUCAS 7:40—¿Mʉra mʉ niiti “ ‘Mesías doorucumi,’* cʉ̃ja

ca ĩiricʉ, ména apĩre jãa yuegajatiqué?” cʉ̃re ĩijãiñarãja —ĩiupi Juan.

20Tobiro cʉ̃ ca ĩi cojoricarã Jesús pʉto ea, o birocʉ̃re ĩiupa:

—Juan, bojocare uwo coeri majʉ, “¿Mʉra mʉniiti, ‘Mesías doorucumi,’ cʉ̃ja ca ĩiricʉ, ména apĩca yueparã jãa niitiqué?” cʉ̃re ĩi jãiñarãja jãare ĩicojojãwi —cʉ̃re ĩiupa.

21To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩiri tabera, Jesús pea paʉbojoca ca diarique cʉtirãre, ca upʉri punirãre,catioupi. Ñucã cʉ̃ja yeripʉ ca wãtĩa jãñarã cãarecʉ̃jare catio, paʉ ca ĩatirãre cʉ̃ja ca ĩaro tii, cʉ̃jaretiiupi. 22To biro tii yapano, o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉupiJesús:

—Waari, mʉja ca ĩajãrijere, mʉja ca tʉojãrijerewedeya Juan're. Ca ĩatirã ca niimiricarã ĩa, upayuriri cãa añurowaamaji, ca cami boarã cãa camiyati eco, ca tʉotimiricarã cãa tʉo, ca bii yairicarãcãa cati tua, ñucã ca boo pacarã cãa añurijequetire wede eco, biima. 23 “¡Ʉjea niiña, yʉ yeejʉori ca tʉgoeña maa wijiatigʉa!” ĩi wederãjaJuan're —ĩiupi, Juan cʉ̃ ca jãiña doti cojoricarãre.

24 Juan, cʉ̃ ca jãiña doti cojoricarã cʉ̃ja ca tuawaaro jiro, too ca niirã bojocare o biro cʉ̃jare ĩiwede jʉo waaupi Jesús, Juan yee maquẽre:

—¿Ñeere ĩarã waarã, ca yucʉ maniri yepapʉmʉja waari? ¿Jĩcã wãjo wino ca paa puurijemena ca yugui nucũri wãjore ĩarã waarã mʉjabiiri? 25 Tee méére ĩarã mʉja ca biijata, ¿ñeereĩarã waarã mʉja biiri? ¿Jĩcʉ̃ añurije ca jutijãñagʉre ĩarã waarã mʉja biirique? Mʉja, añurijejuti jãñacãri ca niirã, cʉ̃ja upʉri ca boorore biroca tii nucũ yujurã, wiorã yaa wiijeripʉ cʉ̃ja caniirijere mʉja maji. 26 ¿To docare ñee peereĩarã waarã mʉja waari? ¿Jĩcʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉyee quetire ca wede jʉgueri majʉre ĩarã waarãmʉja biiriqué? Cʉ̃ petire mʉja ĩarã waajacupa.Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri maja caniirã ametʉenero ca niigʉre. 27 Juan, ɄmʉrecoPacʉ wederiquepʉ o biro cʉ̃ja ca ĩi owa tuuricʉraniimi:“Mʉre cʉ̃ maa queno yuejato ĩigʉ, yʉ yʉʉ queti

wederi majʉre mʉ jʉguero cʉ̃re yʉ ti-icojo.”†

28 Jĩcʉ̃ peera ati yepa macʉ̃, Juan ametʉenero canii majuropeegʉ maniupi. To biro cʉ̃ ca biicãpacaro, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabepʉrawatoa macʉ̃ ca niigʉ pee, Juan ametʉenero caniigʉ niimi —ĩiupi Jesús.

29 O biro cʉ̃ ca ĩiro tʉorã, bojoca niipetirã,ñucã Roma maquẽre wapa jee bojari majapʉ cãa,“Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩirije díámacʉ̃ra nii,” ĩimajiri, Juan're uwo coe dotiupa. 30 Cʉ̃ja peao biro cʉ̃ja ca biicãro, fariseos, doti cũuriquereca jʉo buerã pea, Juan're uwo coe dotitiupa.To biro biirã, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃jare cʉ̃ ca tiinemorʉgamirijere junaupa.

31O biro ĩi nʉnʉa waaupi Jesús:—¿Ati cuu macãrã bojocare, ñee mena yʉ ĩi

cõoñagʉti? ¿Ñiruare biro cʉ̃ja biiti? 32 Wimarãjĩcã yepapʉ epe duwirã cʉ̃ja mena macãrãre:“Tõrogare jãa putimijãwʉ; mʉja pea mʉja bajati-

jãwʉ.Boori bajare jãa bajamijãwʉ; mʉja pea mʉja otiti-

jãwʉ,”ca ĩi ameri acaro bui cojo niirãre biro niima.33 Bojocare Uwo Coeri majʉ Juan, baariquerebaati, ʉje ocore jiniti, ca biigʉ dooupi. To birocʉ̃ ca biirijerena, “Ca wãtĩ jãñagʉ niimi,” cʉ̃remʉja ĩiupa. 34 Cʉ̃ jiro yʉ doowʉ ñucã, yʉ, CaNii Majuropeegʉ Macʉ̃, baariquere ca baagʉ, ʉjeocore ca jinigʉ. To biro yʉ ca biirijerena ñucãmʉja pea: “Ca baa pacagʉ, ca jini pacagʉ, ñañarãmena macʉ̃, Roma maquẽre wapa jee bojari majamena macʉ̃ niimi,” yʉre mʉja ĩi. 35 BiiropʉaɄmʉreco Pacʉ yee majiriquea, cʉ̃re ca nʉnʉrãmenapʉ bii ĩñocã —ĩiupi.

Simón fariseo yaa wiipʉ Jesús cʉ̃ ca waarique36 Jĩcʉ̃ fariseo Simón ca wãme cʉtigʉ Jesús're:

“Yʉ pʉto baagʉ dooya,” cʉ̃re ĩiupi. To biro cʉ̃ca ĩiricʉ cʉ̃ yaa wiipʉ waari, baarique peoricapĩi pʉto ea nuu eaupi. 37 Tii macãre niiupo jĩcõnomio, ñañarije ca tiigo. Cõ pea, “Fariseo yaawiipʉ baagʉ waajagʉ Jesús,” cʉ̃ja ca ĩirijere tʉori,alabastro cʉ̃ja ca ĩirica dadaro, ca jʉti añurijerecʉocãrico, jãa eaupo Jesús pʉto. 38 Otigora, Jesúsdʉpori pʉto pee waari, cõ cape oco menara cʉ̃dʉporire weyoupo. To biro tiicã cõ poa menaratuu bopo, cʉ̃ dʉporire ũpũ, ca jʉti añurije pio peo,tiiupo.

39 To biro cõ ca tiiro ĩagʉ, “Yʉ yaa wiipʉ baagʉdooya” Jesús're ca ĩiricʉ fariseo pea:

—Ania díámacʉ̃ra, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetirewede jʉgueri majʉra cʉ̃ ca niijata, to biro ca biigoyʉre padeñacumo, “Ñañarije ca tiigo niimo atio,”ĩi majibocumi doca —ĩi tʉgoeñaupi.

40 To cõrora Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiupi farise-ore:

—Simón, jĩcã wãme mʉre yʉ ĩirʉga —ĩiupi.† 7:27 Mal 3.1.

Page 93: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 7:41 90 SAN LUCAS 8:12To cʉ̃ ca ĩiro:—Jaʉ, Buegʉ, yʉre wedeya —cʉ̃re ĩiupi Simón.41 Jesús pea o biro cʉ̃re ĩi wede nʉnʉa waaupi:—Pʉarã ʉmʉa, wapa moouparã wapa tiirica

tiiri ca wajogʉre. Jĩcʉ̃ quinientos rʉmʉri padewapa taaricaro cõro, apĩ pea, cincuenta rʉmʉripade wapa taaricaro cõro, cʉ̃re wapa moouparã.42 Cʉ̃ja ca wajoricʉ pea cʉ̃re cʉ̃ja ca wapa tiipeʉno cʉ̃ja ca cʉotiro macã, cʉ̃ja pʉarãpʉrena “‘Yʉre mʉja ca wapa moorijea to birora to biicã-jato,’ cʉ̃jare ĩiupʉ,” mʉ pea ĩiñaaqué yua. Mʉ catʉgoeñajata, ¿niipe bʉaro peti cʉ̃re cʉ̃ maigajati?—cʉ̃re ĩi jãiñaupi Jesús.

43 To biro cʉ̃ ca ĩi jãiñaro:—Yʉra, pairo cʉ̃re cawapamoomiricʉ pee cʉ̃re

mai ametʉenecumi —ĩiupi.To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩi yʉʉro tʉogʉ:—Díámacʉ̃ra mʉ ĩi —cʉ̃re ĩiupi Jesús.44 To biro cʉ̃re ĩi, nomio peere ĩari, o biro cʉ̃re

ĩiupi Jesús, Simón're:—¿Mʉ ĩati atiore? Mʉ yaa wii yʉ ca jãa dooro,

yʉ dʉpori yʉ ca coepe oco yʉre mʉ tiicojotijãwʉ.Cõ pea, cõ cape oco menara yʉ dʉporire weyori,cõ poa ñapõ menara tuu coe bopomo. 45 Yʉca earo, yʉ wajopuare ũpũ boca, mʉ tiitijãwʉ.Cõ pea, yʉ ca jãa earopʉra yʉ dʉporire ca ũpũjʉojãgo, ũpũ yerijãatimo. 46 Ñucã yʉ dʉpʉgacãare ca jʉti añurije yʉre pio peo, mʉ tiitijãwʉ.Cõ pea, yʉ dʉporire ca jʉti añurije pio peomo.47To biri mʉre yʉ ĩi: Paʉ ñañarije cõ ca tiiriquereacobo ecomo, bʉaro yʉre cõ ca mairo macã.Petoacã ñañarije ca tiiricʉre acobojata, petoacãcʉ̃ ca mairijere ĩñomi —ĩiupi.

48 To biro cʉ̃re ĩi, o biro ĩiupi nomio peere:—Ñañarije mʉ ca tiirique acoboriquepʉ nii —

cõre ĩiupi.49To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉorã, aperã cʉ̃ ca jʉoricarã

pea o biro ameri ĩi jãiñaupa:—¿Ania ñiru ʉno peti cʉ̃ niicãti nija, bojoca

ñañarije cʉ̃ja ca tiirijepʉ cãare ca acobocãgʉa? —ameri ĩiupa.

50 Jesús pea o biro ĩiupi ñucã nomio peere:—“Yʉre ametʉenecãrucumi,” mʉ ca ĩi tʉgoeña

bayirije jʉori, mʉ ametʉene eco. Tʉgoeñariquepaitigora tua waagoja —cõre ĩiupi.

8Jesús're ca tii nemorucuricarã romiri

1 Ate jiro Jesús paʉ macãripʉre Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca doti niiri tabe maquẽ añurije quetire wede

yujuupi. Cʉ̃ buerã pʉa amo peti, dʉpore pʉagapenituaro ca niirã, 2 ñucã nomia jĩcãrã ca wãtĩajãa ecoricarãre cʉ̃ ca catioricarã romiri, cʉ̃re bapacʉti yujuupa. Cʉ̃ja watoare waaupo María, ñucãcõra Magdalena ca wãme cʉtigo, jĩcã amo peti,ape amore pʉaga penituaro ca niirã peti wãtĩacʉ̃ja ca witirico. 3 Apeo, wiogʉ Herodes yeere ĩanʉnʉjee bojari majʉ ca niiricʉ Cuza nʉmo Juana,to biri apeo Susana niiupa. Aperã paʉ romiricʉ̃ja ca cʉorije mena cʉ̃re ca tii nemorucuricarãniiupa.

Oteri majʉre ĩi cõoñari cʉ̃ ca wederique(Mt 13.1-9; Mc 4.1-9)

4 Paʉ bojoca macãri macãrã cõrora Jesús'reĩarʉgarã waaupa. To biri paʉ cʉ̃ja ca nea pooroati wãme ĩi cõoñari, cʉ̃jare wedeupi Jesús:

5—Jĩcʉ̃ oteri majʉ cʉ̃ otere otegʉ waaupʉ. Cʉ̃ca dee bate otero jĩcãgaari maapʉ ñaaupe. Tobiri bojoca teere ʉta yaio batecã, ñucã minia cãadoo, teere baacã, tiicãuparã. 6 Apeye ñaaupeʉ̃tã watoapʉ. Wiiñami, jita ʉje meniroacã caniiro macã, oco manima ĩiro jinicoaupe. 7 Apegaari pota watoapʉ ñaaupe. Pota mena jĩcãrirabʉcʉañami, pota pee teere bʉcʉa ametʉa biatoyaiocãupe. 8 Apeye pea añuri jitapʉre ñaacũ-muupe. Tee añuro bʉcʉa, jĩcã jati cien apegaaripeti dica cʉtiupe —ĩiupi.Atere o biro ĩi yapano, tutuaro wederiquemena obiro ĩiupi Jesús:

—¡Ca amoperi cʉtirã tʉoya yʉ ca ĩirijere!¿Ñee tiiro ĩi cõoñarique to niiti?(Mt 13.10-17; Mc 4.10-12)

9 Cʉ̃ buerã pea, “¿Ate ĩi cõoñarique, do biroĩirʉgaro to ĩiti?” cʉ̃re ĩi jãiñaupa.

10 Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiupi:—Mʉjara Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabe

maquẽ ca majiña maniriquere mʉja ca majiromʉjare tiimi. Aperã peera ĩi cõoñarique menacʉ̃jare yʉ wede,“Yʉ ca tiirijere ca ĩarã nii pacarã ĩa majiti,yʉ ca wederijere tʉo pacarã tʉo majiti, cʉ̃ja bii-

jato ĩigʉ,” ĩiupi.*Oteri majʉre ĩi cõoñari cʉ̃ ca wederiquere

Jesús cʉ̃ ca wede majiorique(Mt 13.18-23; Mc 4.13-20)

11 ”Ate nii ĩi cõoñari yʉ ca wedejãrijere ca ĩirʉ-garije: Ote apegaaria, Ʉmʉreco Pacʉ wederiquenii. 12Ote ape ca ñaarica maa pea, Ʉmʉreco Pacʉyee quetire ca tʉorã niima. Jiro Satanás doo,

* 8:10 Is 6.9. † 8:12 To biri maa pʉto ca ñaariquere minia cʉ̃ja ca baa batericarore biro biima.

Page 94: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 8:13 91 SAN LUCAS 8:30

añurije queti cʉ̃ja ca tʉomiriquere ẽmacãcumi,teere díámacʉ̃ tʉo nʉnʉjeeri ametʉarema ĩigʉ.†13 Ca ʉ̃tã cʉtiri yepa pea añurije quetire tʉorã,ʉjea niirique mena ca tʉorã niima. Bʉcʉarucuñami, nʉcõri manima ĩiro ca jiniriquere birora,tee jʉori ñañaro cʉ̃jare to ca bii earora, cʉ̃ja catʉo nʉnʉjeemiriquere yerijãacãma. 14Ote ape cañaarica yepa ca pota yucʉ cʉtiri yepa pea, añurijequetire ca tʉorã niima. Tʉo pacarã tʉgoeñariquepai, pairo apeye cʉorʉga tʉgoeña, ati yeparecati niirã cʉ̃ja upʉri ca boorore biro cʉ̃ja ca tiiʉjea niirije mena teere tii yaio batecãma. Tobiri dica manirora ca yairicarore birora biicãma.Bʉcʉa yapanotirora ca bii yairijere biro biima.15 Ote ape ca ñaarica yepa ca jita añuri yepa pea,bojoca añuro yeri tʉgoeñarique cʉtiri, añurijequetire tʉo, tee ca ĩirore biro tii nʉnʉjee, to biroratʉgoeña bayicõa nii, ca biirã niiri añuro ca dicacʉtiricarore biro biima —cʉ̃jare ĩi wedeupi Jesús.

Jĩa boericagare ĩi cõoñari cʉ̃ ca wederique(Mc 4.21-25)

16—Jĩcʉ̃ peera jĩa boericagare jotʉ mena bʉatodopo, ñucã cãni pejarica tabe doca pee dopo,tiirʉgʉ méé jĩa boemi. Emʉaro pee peorʉgʉ, cajãa doorãre to boejato ĩigʉ pee doca, jĩa boemi.17 Teere birora yaioropʉ ca niirije, majiña manir-ijera biicã yerijãa waa, biiti. Ñucã jĩcãrãra ma-jirique cãa niipetirãpʉ majiña manirijera niicãnʉnʉa waa, biiti.‡ 18 To biri añuro tʉoya: Yʉ yeequetire aperãre ca wede majiogʉra, bʉaro jañurocʉ̃ ca majipere tiicojorucumi Ʉmʉreco Pacʉ. Tobiro ca tiitigʉa, cʉ̃ ca majirʉga tʉgoeñamiri-jepʉra ẽma ecocoarucumi —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

Jesús paco, cʉ̃ bairã(Mt 12.46-50; Mc 3.31-35)

19 Jesús paco, cʉ̃ bairã cʉ̃re ĩarã waamiupa.Paʉ bojoca cʉ̃ja ca niiro macã, cʉ̃ pʉtopʉ ea waamajitiupa.

20 To biri to ca niirã mena macʉ̃ jĩcʉ̃:—Mʉ paco, mʉ bairã mʉre ĩarʉgarã, macãpʉ

mʉre yue niima —cʉ̃re ĩiupi.21 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩi

yʉʉupi:—Yʉ paco, yʉ bairã, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire

tʉori, tee ca ĩirore biro ca tii nʉnʉjeerã niima —ĩiupi.

Winore, oco ca jaberijere, Jesús cʉ̃ ca yerijãadotirique

(Mt 8.23-27; Mc 4.35-41)

22 Jĩcã rʉmʉ Jesús cʉ̃ buerã mena cũmua pairi-capʉ ea jãa, o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Jamʉ. Ʉtabʉcʉra ape nʉñapʉmani tĩa waaco—ĩiupi. To biri tĩa waaupa. 23 Cʉ̃ja ca tĩa nʉnʉawaaro, Jesús pea cãnicoaupi. To biro cʉ̃ ca biiditoye tiirare, bʉaro ca wino paa puu cõa poorooco jabe nʉnʉa dooupe. To biro ca biiro, cũmuapeera pairo oco ñaajãa duuropʉ tiicãupe. 24 Tocõrora cʉ̃ buerã pea Jesús're wãcõrã, o biro ĩiupa:

—¡Buegʉ, Buegʉ dua waarã mani bii nija! —cʉ̃re ĩiupa.

To biro cʉ̃ja ca ĩiro Jesús pea wãcã, winore, cajaberijere, yerijãa dotiupi. To cõrora wino, oco cajaberije añuropʉ yerijãa peticoaupa.

25 To biro ca biiro cʉ̃ buerãre o biro ĩiupi Jesús:—¿“Manire ametʉenecãrucumi” mʉja ca ĩi tʉ-

goeña bayirije do biro to biijãri? —ĩiupi.Cʉ̃ja pea to biro ca biirijere ĩa ʉcʉa, ñee pee ĩi

majiticã, o biro ameri ĩi jãiñaupa:—¿Ñiru ʉno peti cʉ̃ niibuti ania, winopʉra, oco

ca jaberijepʉra, cʉ̃ ca dotirore biro añuro cʉ̃re catʉo nʉnʉjeero ca tiigʉa? —ĩiupa.

Gerasa macʉ̃ ca wãtĩa jãa ecoricʉ(Mt 8.28-34; Mc 5.1-20)

26 Biirique peti Gerasa yepa, ʉtabʉcʉra apenʉña peere Galilea yepa ãpõtĩñaro ca niiri yepa-pʉre tĩa ea waaupa. 27 Jesús cʉ̃ ca maa nʉcãrijemenara, jĩcʉ̃ bojocʉ, tii macã macʉ̃, ca wãtĩajãa ecoricʉ cʉ̃re ũmaa bocaupi. Mee, yoaro jutijãñati, wiipʉre niiti, maja operi watoaripʉ nii,ca biigʉ niiupi. 28 Jesús're ĩacãgʉpʉa, cʉ̃ ãjʉrojupeari mena cʉ̃ jʉguero ñaanuu waari, o biro ĩiacaro buiupi:

—“¡Yʉre pato wãcõticãña Jesús, Ʉmʉreco Pacʉati ʉmʉreco niipetiropʉre Ca Doti Niigʉ Macʉ̃!¡Ñañaro yʉre tiiticãña,” mʉre yʉ ĩi! —cʉ̃re ĩiupi.

29Wãtĩ atere to biro ĩiupi, “To cõrora cʉ̃re witiwaagʉja,” Jesús cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro macã. Paʉ tiiriwãtĩ cʉ̃pʉre ñaajãa nʉcã earucuupi. To biri no cabooro biiremi ĩirã, cʉ̃ dʉporire, cʉ̃ amorire, comedaari mena cʉ̃ja ca jiacãmijata cãare, teere tʉ̃ajude batecã, ca yucʉ maniri yeparipʉ cʉ̃ ca ũmaaduticã yai waarucuro, cʉ̃re tiirucuupi wãtĩ.

30 Jesús pea o biro cʉ̃re ĩi jãiñaupi:—¿Do biro mʉ wãme cʉtiti? —cʉ̃re ĩiupi. To

biro cʉ̃ ca ĩi jãiñaro, cʉ̃ pea:—Yʉa, Legión yʉ wãme cʉti —cʉ̃re ĩi yʉʉupi.

Atere o biro ĩiupi, paʉ wãtĩa cʉ̃pʉre cʉ̃ja cajãarique ca niiro macã.

‡ 8:17 To biri yʉ wederique ca majiña manimiriquere niipetirãpʉ majirucuma.

Page 95: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 8:31 92 SAN LUCAS 8:5431 Cʉ̃ja pea:—Ca ʉ̃cʉ̃ari opepʉ jãare tiicojoticãña—ĩi jãiupa

Jesús're.32 Tii tabe macã buuro peere paʉ ecaricarã

yejea baa niiupa. To biri wãtĩa pea:—Cʉ̃japʉre jãare jãa dotiya —ĩiupa. Jesús pea

cʉ̃japʉre cʉ̃jare jãa dotiupi. 33 To cõrora wãtĩapea bojocʉpʉre ca niiricarã witi waa, yejea peereñaajãa nʉcã eaupa. Cʉ̃ja ca jãarora, yejea pea tiibuuro macã tʉdipʉ ũmaa mecʉ̃ bua waa, tiirapʉñaañua, dua yaicoaupa.

34 Yejeare ca cotemiricarã pea to biro ca bi-irijere ĩari, ũmaa duti tua waa macã macãrãre,macã tʉjaro macãrãpʉ cãare teere cʉ̃jare wede-upa. 35 Bojoca pea to biro ca biiriquere ĩarãwaaupa. Jesús pʉto earã, wãtĩa cʉ̃ja ca witiweoricʉ peera juti jãñacãricʉpʉre, ñucã añurobojoca cati añugʉpʉ, Jesús pʉto ca duwigʉre cʉ̃reĩaupa. To biro cʉ̃ ca biiro ĩarã, bʉaro uwiupa.36 Ca wãtĩa jãa ecoricʉre Jesús cʉ̃re cʉ̃ ca catioroca ĩaricarã pea:

—O biro tii catio ecojãwi —cʉ̃jare ĩi wedeupa.37 Teere tʉorã, Gerasa yepa macãrã niipetirãpʉrauwima ĩirã:

—Waacoagʉja. Anore niiticãña —ĩiupa. To biriJesús cũmuapʉ ea jãa, waacoaupi.

38 To biro cʉ̃ ca biiro, ca wãtĩa jãñagʉre cʉ̃ cacatioricʉ pea:

—Yʉ cãa, mʉ mena yʉ waarucu —bʉaroJesús're ĩi jãimiupi.

39 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉogʉ, o biro cʉ̃re ĩiupiJesús:

—Dooticãña. Mʉ yaa wii pee tua waari,Ʉmʉreco Pacʉ añuro mʉre cʉ̃ ca tiirije niipe-tirore mʉ yaarãre wedeya —cʉ̃re ĩiupi.

To biro cʉ̃ ca ĩiro waa, macãmacãrã niipetirãreJesús cʉ̃re cʉ̃ ca catioriquere cʉ̃jare wede pet-icãupi.

Jairo macõ, to biri Jesús jutirore ca padeñarico(Mt 9.18-26; Mc 5.21-43)

40 Jesús, ʉtabʉcʉra ape nʉña peere cʉ̃ ca tuatĩa earo, bojoca pea ʉjea niirique mena cʉ̃re bo-caupa, niipetirã cʉ̃re ca yue niiricarã niiri. 41 Tobiro cʉ̃ ca bii tĩa eari tabera jĩcʉ̃, nea poo juubuerica wii wiogʉ Jairo ca wãme cʉtigʉ, Jesúspʉto eari, cʉ̃ dʉpori pʉto cʉ̃ ãjʉro jupea mena eanuu waari:

—Yʉ yaa wiipʉ dooya —cʉ̃re ĩiupi. 42 Cʉ̃ macõjĩcõra ca niigo, pʉa amo peti, dʉpore pʉaga peni-tuaro ca niiri cʉ̃mari ca cʉogo bii yaigopʉ biiupo.

Toopʉwaagʉ cʉ̃ ca bii nʉnʉawaaro Jesúsmenapaʉ bojoca ʉta bijaroacã tuutu nʉnʉa waaupa.

43 Cʉ̃ja watoare niiupo jĩcõ, pʉa amo peti, dʉporepʉaga penituaro ca niiri cʉ̃mari peti ca díi waayerijãatirije ca diarique cʉtigo. Cõre ʉco tiirimajare wapa tiima ĩigo, cõ ca cʉomirique niipe-tirije tiicojo peoticãupo. Jĩcʉ̃ peera cõre ʉco tiicatioticãupa. 44Tobiri Jesús jiro pee doo, cʉ̃ jutiroyapare padeñaupo. Cõ ca padeñarora, cõre ca díiwaa niirije jĩcãto díi taticoaupe.

45 To cõrora o biro ĩi jãiñaupi Jesús:—¿Ñiru yʉre cʉ̃ padeñajãri? —ĩiupi.Niipetirãpʉra: “Jãa padeñatijãwʉ,” cʉ̃ja ca ĩiro

macã, o biro cʉ̃re ĩiupi Pedro pea:—Buegʉ, paʉ bojoca mʉre ca nʉnʉrã, ʉta

bijaroacã cʉ̃ja ca tuumicõa nʉnʉa waa pacaro,“¿Ñiru yʉre cʉ̃ padeñajãri mʉ ĩi jãiñati?” —cʉ̃reĩiupi.

46 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩi pacaro Jesús pea:—Yee méé yʉ ĩi nija, jĩcʉ̃ yʉre padeñabujãwi.

Yʉ ca tʉgoeña tutua maji niirije to ca waa ũmaawaaro yʉ tʉgoeñajãwʉ —ĩiupi.

47 Nomio pea to biro cʉ̃ ca ĩiro, do biro biiduti majitima ĩigo, nanagora cʉ̃ pʉto pee waa, cʉ̃dʉpori pʉtopʉ cõ ãjʉro jupeari mena tuetuu eanuu waari, niipetirã cʉ̃ja ca tʉoropʉ:

—O biirije diarique cʉtima ĩigo, mʉ jutirore yʉpadeñajãwʉ. Yʉ ca padeñarora, yʉ ca diariquecʉtirije yʉre ametʉacoa —ĩi wedeupo.

48 To biro cõ ca ĩiro, Jesús pea o biro cõre ĩiupi:—Macõ, “Yʉre catiocãrucumi,” mʉ ca ĩi tʉ-

goeña bayirijera mʉ ca diarique cʉtirijere mʉreametʉene. Tʉgoeñarique paitigora waagoja —ĩiupi.

49Ména, Jesús to biro cʉ̃ ca ĩi niiri tabera, neapoo juu buerica wii wiogʉ Jairo yaa wii macʉ̃ ea,o biro cʉ̃re ĩiupi:

—Mee, mʉ macõ bii yaicoajãwo. Buegʉre patowãcõ nemoticãña —cʉ̃re ĩiupi.

50 Jesús pea teere tʉori, o biro ĩiupi Jairore:—Uwiticãña. Díámacʉ̃ tʉo nʉnʉjeeya, mʉ

macõ ametʉacãrucumo —cʉ̃re ĩiupi.51 Jairo yaa wiipʉ eagʉ, ca bii yairico pacʉ, cõ

paco menare, Pedro, Juan, Santiago jãari wadorejãa waa dotiupi Jesús. 52 Niipetirã bʉaro tʉ-goeñarique pairique mena cõre oti niiupa. Jesúspea o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Otiticãña. Daquego bii yaigo méé biimo.Cãnigo tiimo —ĩiupi.

53 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉorã, niipetirã cʉ̃re bocabuicãupa Jesús're:

—Mee, bii yaicoajãwo —ĩima ĩirã. 54 To birocʉ̃re cʉ̃ja ca ĩi bui pacaro, cõ amore ñeeri, tutuarowederique mena o biro ĩiupi Jesús:

Page 96: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 8:55 93 SAN LUCAS 9:19—Daquego, wãmʉ nʉcãña —cõre ĩiupi.55 To biro cʉ̃ ca ĩirora, cõ pea cati tua eaupo;

cati tua eagora wãmʉ nʉcã cõ ca biiro Jesús pea:—Cõre baarique ecaya —cʉ̃jare ĩiupi. 56 Ca bii

yaicoaricopʉra cõ ca cati tuaro ĩarã, cõ pacʉapea ĩa ʉcʉa yaicoa, ñee pee ĩiticãupa. Jesús pea,to biro ca biiriquere: “Jĩcʉ̃ peerena wedeticãña,”cʉ̃jare ĩiupi.

9Jesús cʉ̃ buerãre cʉ̃ ca tiicojo cojorique(Mt 10.5-15; Mc 6.7-13)

1 Jesús cʉ̃ buerã, pʉa amo peti, dʉpore pʉagapenituaro ca niirãre neori, yeri tutuarique, dotimajirique cʉ̃jare tiicojoupi, wãtĩa cʉ̃ja ca niirocõrorena cõa wiene maji, diariquere ametʉenemaji, cʉ̃ja ca tii majipere biro ĩigʉ. 2 To birotii, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabe maquẽrewede, ca diarãre cʉ̃ja diarique ametʉene, cʉ̃jaretii dotigʉ tiicojoupi. 3O biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Maa waarã mʉja ca cʉo waape ʉnora jeewaaticãña: tuericagʉ ʉnora, wajopoa ʉnora,baarique ʉnora, wapa tiirica tiiri ʉnora, to birijuti mʉja ca wajoa jãñape ʉnorena, jee waat-icãña. 4 Noo mʉja ca eari wiira niicãña. Tiiwiira nii, apero waarãpʉ ñucã tii wiire mʉjawitirucu. 5 Jĩcã macã macãrã ʉno mʉjare cʉ̃ja cabootijata, tiimacãrewiti waarãra, tiimacãmaquẽjita mʉja dʉporipʉre ca ea tuarijere paa bate cũu,waacoarãja, “Mʉjare jãa ca wederijere mʉja catʉorʉgatirije jʉori, mʉja yee wapa ñañaro mʉjatamʉorucu,” cʉ̃jare ĩi majiorã —cʉ̃jare ĩi cojoupiJesús. 6To biri cʉ̃ja pea, macãri niipetirijepʉ waa,añurije quetire wede, ca diarique cʉtirãre cʉ̃jadiarique ametʉene, tii yujuupa.

Herodes cʉ̃ ca tʉgoeña amarique(Mt 14.1-12; Mc 6.14-29)

7 Wiogʉ Herodes, Jesús cʉ̃ ca tii niirije niipe-tirijere queti tʉoupi. Teere tʉogʉ, do biro ĩimajitiupi: “Jĩcãrã Juan niiquĩricʉ cati tuajapi,”8 aperã pea: “Elías baua eagʉ biijapi,” ñucã aperã:“Tĩrʉmʉpʉ macãrã, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetirewede jʉgueri maja niiquĩricarã mena macʉ̃ catituagʉ biijapi,” cʉ̃ja ca ĩiro macã. 9 To biro cʉ̃ja caĩiro tʉori, o biro ĩiupi Herodes pea:

—Yʉra, Juan dʉpʉgare yʉ paa taa dotiwʉ doca.To docare, ¿ñiru peti cʉ̃ niigajati, to cõro paʉcʉ̃ ca tii niirijere cʉ̃ja ca wederucurijere yʉ catʉogʉ pea? —ĩiupi. To biri Jesús're bʉaro cʉ̃reĩarʉgarucumiupi Herodes.

Paʉ bojocare Jesús cʉ̃ ca baarique ecarique(Mt 14.13-21; Mc 5.30-43; Jn 6.1-14)

10Cʉ̃ buerã tua earã, cʉ̃ja ca tiiriquerewedeupaJesús're. Cʉ̃ pea cʉ̃ja wadore jʉo cojo, Betsaidaca wãme cʉtiri macã pee cʉ̃jare jʉo waacoaupi.11Bojoca pea toopʉ cʉ̃ ca waariquere majiri, cʉ̃renʉnʉcoaupa. Toopʉ cʉ̃ja ca ẽmʉ ea waaro, añurocʉ̃jare boca, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabemaquẽre cʉ̃jare wede, ca diarique cʉtirãre cʉ̃jarecatio, cʉ̃jare tiiupi Jesús.

12 Ca naio waaro ĩarã, cʉ̃ buerã pʉa amo peti,dʉpore pʉaga penituaro ca niirã pea Jesús pʉtowaa, o biro cʉ̃re ĩiupa:

—Bojocare “Waarãja,” cʉ̃jare ĩiña. Waa, pʉtojañuri ca niiri macãri pee cʉ̃ja ca cãnipa taberi,cʉ̃ja ca baapere, cʉ̃ja amarã waajato ĩigʉ. Anomani ca niiri tabera ñee ʉno mani —cʉ̃re ĩiupa.

13 To biro cʉ̃ja ca ĩiro:—Mʉjara cʉ̃jare baarique ecaya —cʉ̃jare boca

ĩiupi Jesús.Cʉ̃ja pea o biro cʉ̃re ĩiupa:—Pan jĩcã amo cõro niirije, pʉarã wai, to

cõroacãra jãa cʉo, ano ca niirã niipetirã cʉ̃jaca baapere jãa ca wapa tiirã waatijata —ĩiupaJesús're. 14 Ʉmʉa wadora jĩcã amo cõro mil petiniiupa. To cõro paʉ cʉ̃ja ca niiro ĩa pacagʉ:

—Cincuenta niirãri wado cʉ̃jare duwi dotiya—ĩiupi Jesús, cʉ̃ buerãre. 15 Cʉ̃ja pea cʉ̃ ca tiidotirore birora bojocare cʉ̃jare duwi dotiupa.16 To biro cʉ̃ja ca tii yapanoro ĩa, jĩcã amo cõroca niirije pan'gaarire, wai pʉarãre ami, ʉmʉrecotuti pee ĩa mʉeneri, “Ate jãare mʉ ca baariquetiicojorijere añurije jãare ĩa cõa peo bojaya” ĩijãi yapano, teere pee bato, cʉ̃ buerãre tiicojoupibojocare cʉ̃ja bato cojojato ĩigʉ. 17 Bojoca niipe-tirã pea teere baa yapi peticoaupa. Ca dʉjarijepeera pʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaro niiripijeeri peti jeeupa ñucã cʉ̃ buerã pea.

Pedro: “Cristo mʉ nii,” Jesús're cʉ̃ ca ĩirique(Mt 16.13-19; Mc 8.27-29)

18 Jĩcã rʉmʉ, Jesús bojoricaro cʉ̃ ca juu bueniiro cʉ̃ buerã cãa cʉ̃ mena niiupa. Cʉ̃ pea o birocʉ̃jare ĩi jãiñaupi:

—¿Bojoca, “Ñiru niimi,” yʉre cʉ̃ja ĩirucuti? —ĩiupi.

19 To biro cʉ̃ ca ĩi jãiñaro, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupacʉ̃ja pea:

—Jĩcãrã, bojocare Uwo Coeri majʉ Juan niimi;aperã Elías niimi; ñucã aperã pea, “Tĩrʉmʉpʉmacʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri

Page 97: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 9:20 94 SAN LUCAS 9:43maja ca niiquĩricarã mena macʉ̃ ca cati tuaricʉniimi,” mʉre ĩima —cʉ̃re ĩiupa.

20 To biro cʉ̃ja ca ĩiro:—Mʉja pea ¿“Ñiru niimi,” yʉre mʉja ĩiti? —

cʉ̃jare ĩi jãiñaupi.To biro cʉ̃ ca ĩi jãiñaro, Pedro pea:—Mʉa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojoricʉ, Cristo

mʉ nii —cʉ̃re ĩiupi Jesús're.Cʉ̃ ca bii yaipere cʉ̃ ca wederique(Mt 16.20-28; Mc 8.30—9.1)

21 Jesús pea:—Atere jĩcʉ̃ peerena wedeti majuropeecãña —

cʉ̃jare ĩiupi.22 To biro ĩicã ñucã:—Yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃a, paʉ ñañarije

tamʉo, judíos're ca jʉo niirãre, paia ʉparãre, doticũuriquere ca jʉo buerãre, ĩa juna eco, jĩa cõa eco,yʉ ca biipera niicãro bii. To biro cʉ̃ja ca tiimijatacãare, itia rʉmʉ jiro yʉ cati tuacoarucu ñucã —ĩiwedeupi Jesús, cʉ̃ buerãre.

23 Jiro niipetirãre o biro ĩiupi Jesús:—Jĩcʉ̃, yʉ buegʉ ca niirʉgʉ ʉnoa, mʉmajurope

mʉ ca tiirʉgarijere yerijãari, to cãnacã rʉmʉra yʉyee jʉori ñañaro tamʉo pacagʉ, to birora tʉgoeñabayicõa niiña. 24 Cʉ̃ ca cati niirijere ca maigʉa,cʉ̃ ca catipere bʉatirucumi. Yʉ yee jʉori ñañaroca tamʉo yaigʉa, ametʉarucumi. 25 ¿Bojocʉreñee pee añurije to tiiti, ati yepa maquẽ apeyeniipetirijepʉrena cʉocã pacagʉ, cʉ̃ majuropeeracʉ̃ ca cati niirijere cʉ̃ ca tii yaio nʉcõcãjata?26 Jĩcʉ̃ yʉre ca tʉo nʉnʉjeegʉ nii pacagʉ, yʉyee maquẽre, yʉ yee quetire, wederʉgatigʉ cabobo nucũ yujugʉra, yʉ, Ca Nii MajuropeegʉMacʉ̃ cãa, yʉ ca boe baterije, yʉ Pacʉ cʉ̃ ca boebaterije mena, ñucã Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrãca ñañarije manirã cʉ̃ja ca boe baterije mena, yʉca doori rʉmʉre yʉre ca tʉo nʉnʉjeegʉ cʉ̃ caniirijerewederʉgʉ, yʉ bobo jañurucu. 27Díámacʉ̃mʉjare yʉ ĩi: Jĩcãrã ano ca niirã, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca doti niirijere ĩatirãra bii yaitirucuma —ĩiwedeupi.

Jesús cʉ̃ ca baurije ca wajoarique(Mt 17.1-8; Mc 9.2-8)

28 Atere cʉ̃ ca ĩiricaro jiro, jĩcã amo peti, apeamore itiaga penituaro ca niiri rʉmʉri ca niiwaaro, ʉ̃tãgʉpʉ juu buegʉ waagʉ, Pedro, Santi-ago, Juan jãare bapa cʉti waaupi Jesús. 29 Toopʉcʉ̃ ca juu bue niirora, cʉ̃ diámacʉ̃ cʉ̃ ca bojocabaurije wajoacoaupe. Cʉ̃ jutiro cãa bʉaro botiajiyaarito biicoaupe. 30 To biro cʉ̃ ca bii niiritabera, ʉmʉa pʉarã baua ea nʉcã, Jesús mena

wede peni niiupa. Cʉ̃ja pea Moisés, Elías niiupa.31 Bʉaro ca ajiyaa boe baterije watoapʉ niicãri,ñañaro Jerusalén'pʉ Jesús cʉ̃ ca bii yaipere wedepeni niiupa. 32 Pedro, to biri cʉ̃ mena macãrãpea bʉaro cʉ̃jare ca wʉgoa eyo pacaro, to biroraĩacã niima ĩirã, Jesús cʉ̃ ca boe baterijere, ñucãʉmʉapʉarã cʉ̃mena ca niirãre ĩaupa. 33Cʉ̃re cʉ̃jaca camotati waarora, Pedro pea cʉ̃ ca ĩirijere “Tobiirije yʉ ĩicu” ĩiti pacagʉ, o biro ĩiupi Jesús're:

—Buegʉ, anopʉ mani ca niijata, añu ma-juropeecã. To biri itia wii, wii pĩiri mani tiico. Mʉyaa wii jĩcã wii, ape wii Moisés yaa wii, Elías yaawii, mani tiirucu —ĩiupi.

34 To biro cʉ̃ ca ĩi niirora, bueri bʉrʉa cʉ̃jareduwi ñaapea ea, paa ũmaa nʉcõcãupa. Bueribʉrʉa watoapʉ niirã, bʉaro uwiupa. 35 To birocʉ̃jare ca biiri tabera, bueri bʉrʉa watoapʉ wed-erique o biro ĩi cojoupa:

—Ani niimi yʉ Macʉ̃, yʉ ca beje amiricʉ. Cʉ̃retʉoya —ĩi wedeoupa. 36 Tee wederiquere cʉ̃ja catʉoro jiro, Jesús jĩcʉ̃ra tua nʉcãcãupi. Cʉ̃ja peaatere cʉ̃ja wadomajicã niiupa. Jĩcã cuu, to biro cabiirijere cʉ̃ja ca ĩariquere, jĩcʉ̃ ʉno peerena jĩcãwãme ʉnora wederucu tiitiupa.

Wãmʉ ca wãtĩ jãa ecoricʉre Jesús cʉ̃ cacatiorique

(Mt 17.14-21; Mc 9.14-29)37Ape rʉmʉ, ʉ̃tãgʉ jotoapʉ ca niiricarã cʉ̃ja ca

duwi waaro, paʉ bojoca Jesús're bocarã waaupa.38 Jĩcʉ̃ bojoca watoapʉ, Jesús're o biro ĩi cojoupi:

—Buegʉ, yʉ macʉ̃ jĩcʉ̃ra ca niigʉre, cʉ̃re ĩañapetopʉra. 39Wãtĩ cʉ̃pʉre ñaajãa nʉcã eari, cʉ̃ caacaro bui mecʉ̃ro tii, cʉ̃ ca dia ñaaro tii, ñucã cʉ̃ʉjeropʉ jopo witi, cʉ̃ ca biro cʉ̃re tiimi. Ñañaropeti cʉ̃re tiicãmi. Cʉ̃re pitirʉgati majuropeecãmi.40 Mʉ buerã cãare, “Wãtĩre cõa wiene bojaya,”cʉ̃jare yʉ ĩimijãwʉ. Cʉ̃re cõa wiene majitijãwa —cʉ̃re ĩiupi.

41 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro ĩi yʉʉupi:—¡Agó nija, díámacʉ̃ tʉoti, ca bojoca ñañarã

peti nii, ca biirã! ¿No cõro yoaro mʉja mena nii,to biro mʉja ca bii niirijere nʉcã, yʉ bii niigʉti?Ano pee mʉ macʉ̃re ami dooya —ĩiupi.

42 Jesús pʉto cʉ̃ ca ea nʉnʉa waarora, wãtĩ peañucã yepapʉ cʉ̃re tii cõa cũu cojori, tutuaro cʉ̃ cayuguimecʉ̃ro tiiupi. To biro cʉ̃ ca tii pacaro, Jesúspea wãtĩre tuti cõa wiene, cʉ̃re tii catio yapano,cʉ̃ pacʉre cʉ̃re tueneupi.

43 To ca niirã niipetirãpʉra Ʉmʉreco Pacʉ dobiro ca tiiyamanigʉ cʉ̃ ca niirijere ĩa ʉcʉa, do biropee ĩiticãupa.

Page 98: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 9:44 95 SAN LUCAS 10:1Cʉ̃ ca bii yaipere pʉati Jesús cʉ̃ ca wederique(Mt 17.22-23; Mc 9.30-32)

Niipetirãpʉra Jesús to biro cʉ̃ ca tiirijere ĩaʉcʉa, do biro pee ĩimajiti, cʉ̃ja ca bii ditoye, o biroĩiupi Jesús cʉ̃ buerãre:

44—Atere añuro tʉori, acoboticãña. Yʉ, Ca NiiMajuropeegʉ Macʉ̃re jĩa dotirã, aperãpʉre yʉretiicojorucuma —ĩiupi.

45 Cʉ̃ja pea to biro cʉ̃ ca ĩirijere tʉo majitiupa,cʉ̃ja ca tʉo majitipere biro ĩiro, cʉ̃ja ca tʉo puo-borijere tii acoboriquere biro cʉ̃jare ca niicãromacã. Ñucã apeyera “To biro mʉ ca ĩirijere jãarewede majioña,” Jesús're ĩi jãiñarʉgarã cãa, uwijañuupa.

¿Ñiru pee cʉ̃ niiti, ca nii majuropeegʉ?(Mt 18.1-5; Mc 9.33-37)

46Ñucã Jesús buerã cʉ̃ja majurope:—¿Niipe mani mena macʉ̃ ca nii majuropeegʉ

cʉ̃ niigʉti? —ameri ĩi wede pai niiupa. 47 Jesúspea to biro cʉ̃ja ca ĩi tʉgoeña wede pai niirijeremajiri, jĩcʉ̃ wimagʉre cʉ̃re ami, cʉ̃ pʉto nʉcõri, obiro cʉ̃jare ĩiupi:

48—No ca boogʉ yʉ wãme mena ani wimagʉreca ñeegʉa yʉrena ñeegʉ tiimi. Ñucã yʉre cañeegʉa, yʉre ca tiicojoricʉ cãare ñeegʉ tiimi. Tobiri mʉja niipetirã watoare, watoamacʉ̃re biro caniigʉ pee, ca nii majuropeegʉ niimi —ĩiupi Jesús,cʉ̃ buerãre.

Manire ca junatigʉa, mani mena macʉ̃ niimi(Mc 9.38-40)

49 Juan pea o biro ĩiupi:—Buegʉ, jĩcʉ̃ mʉ wãme mena ĩicãri, ca wãtĩa

cõa wiene niigʉre jãa ĩajãwʉ. Mani mena macʉ̃méé cʉ̃ ca niiro macã, to biro cʉ̃ ca tiirijere, “Tobiro tiiticãña” cʉ̃re jãa ĩimijãwʉ —ĩiupi.

50 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupi:

—Cʉ̃re camotaaticãña. Manire ca junatigʉa,mani mena macʉ̃ niimi —cʉ̃re ĩiupi Jesús.

Santiagore, Juan're, Jesús cʉ̃ ca tutirique51 Mee, Jesús ʉmʉreco tutipʉ cʉ̃ ca tua mʉa

waapa tabe ea waaro ca biiro tʉgoeña tutuariquemena Jerusalén'pʉ waagʉ, waa jʉo waaupi. 52 Towaa nʉnʉa waagʉ, cʉ̃ja jʉguero tiicojoupi quetiwede jʉgueri majare. Cʉ̃ja pea Samaria yepamacã macãpʉ waaupa, cãnirica tabe ama yuerãwaarã. 53 To biro cʉ̃ja ca biiro, samaritanospea “Jerusalén'pʉ waari maja niima,” ĩi ĩa majiri,cʉ̃jare ñeerʉgatiupa. 54 To biro cʉ̃ja ca biirijere

ĩari, Jesús buerã Juan, Santiago jãa, o biro ĩiupaJesús're:

—Wiogʉ, ¿Elías cʉ̃ ca tiiquĩricarore biroʉmʉreco tutipʉ maquẽ ca ʉ̃ʉrijere duwi doodotiri, cʉ̃jare to ca joe batero jãa ca tiiro mʉbooti? —ĩiupa.

55To biro cʉ̃ja ca ĩiro Jesús pea amojode nʉcãri,o biro cʉ̃jare ĩi tutiupi:

—Mʉja, wãtĩ cʉ̃ ca tʉgoeñari wãmerena ĩicãrãmʉja ca ĩirijere mʉja majiti. 56 Yʉ, Ca Nii Ma-juropeegʉ Macʉ̃a bojocare jĩagʉ doogʉ méé yʉdoowʉ. Cʉ̃jare ametʉenegʉ doogʉ pee yʉ doowʉ—cʉ̃jare ĩiupi Jesús. To biro cʉ̃jare ĩi, ape macãpee waacoaupa ñucã.

Jesús're ca nʉnʉrʉgamiricarã(Mt 8.19-22)

57Maapʉ cʉ̃ja ca waa nʉnʉa waaro, jĩcʉ̃ o biroĩiupi Jesús're:

—Wiogʉ, noomʉ cawaari taberi cõromʉmenayʉ waarucu —cʉ̃re ĩiupi.

58To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi Jesús:—Buu yairoa, cʉ̃ja cãniri operi cʉoma. Minia

cãa, cʉ̃ja die batiri cʉoma. Yʉ, Ca Nii Ma-juropeegʉ Macʉ̃ pea cãnirica tabe ʉnora yʉ cʉoti—cʉ̃re ĩiupi.

59Apĩ peera:—Yʉ mena pee dooya* —cʉ̃re ĩiupi Jesús.To biro cʉ̃ ca ĩiro:—Wiogʉ, yʉ pacʉre yʉ yaa jʉogʉ waarʉga

ména —cʉ̃re ĩiupi.60 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi

Jesús:—“Ca bii yairã majuropeera, ca bii yairãre cʉ̃ja

yaajato” ĩicãña. Mʉ pea waari, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca dotiri tabe maquẽ quetire wede yujugʉja —cʉ̃re ĩiupi Jesús.

61Apĩ o biro ĩiupi ñucã:—Wiogʉ, mʉ mena yʉ waarʉga. Ména, yʉ yaa

wii macãrãre yʉ waarique wui jʉogʉ waarʉga —ĩiupi.

62To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi Jesús:—Ca jee cũu nʉnʉa waagʉ nii pacagʉ, cʉ̃ jiro

pee wado ca ĩa tuenecã niigʉa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca dotiri tabe maquẽre ca tiipʉ ʉno méé niimi —cʉ̃re ĩiupi.

10Setenta y dos peti niirãre Jesús cʉ̃ ca tiicojo

cojorique1 Ate jiro ñucã Wiogʉ, setenta y dos peti beje

jeeri, pʉarãri wado cʉ̃ ca waapa taberi macã* 9:59 Mt 8.22.

Page 99: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 10:2 96 SAN LUCAS 10:24macãripʉ cʉ̃jare tiicojo jʉgueupi. 2 O biro cʉ̃jareĩiupi:

—Díámacʉ̃ petira ote ca bʉcʉa yapanorije paʉpeti niicã. To ca bii pacaro, paderi maja peapetoacã niima. To biri oterique Ʉpʉre ca dicareca jeerã dooparã paderi majare cʉ̃ tiicojojato ĩirã,mʉja cʉ̃re jãiña. 3 Waarãja mʉja. Tʉoya. Ecari-carã oveja punare biro ca niirãre, macãnʉcʉ̃ yaia*ca wiorã watoapʉre mʉjare yʉ tiicojo. 4Wajopoaʉnora, wapa tiirica tiiri mʉja ca jãari poari ʉnora,dʉpo juti mʉja ca wajoa jãña pee ʉnora, jeewaaticãña. Ñucã maapʉ cãare jĩcʉ̃ peerena jãiñatua nʉcã, tiiticãña.

5 ”Jĩcã wiire jãa waarã, o biro cʉ̃jare ĩi añudoti jʉoya: “Ati wii macãrãre añuro niirique toniijato,” ĩiña. 6 Tii wiire jĩcãri cõro añuro ca niirãcʉ̃ja ca niijata, añuro cʉ̃ja ca niiromʉja ca boorijemʉja ca boorore birora cʉ̃jare biirucu. Teere cabootirã cʉ̃ja ca niijata, añuro niirique mʉja peerayai nʉcãtirucu. 7 Mʉjare cʉ̃ja ca nii dotiri wiiraniicãña. Tii wii macãrã cʉ̃ja ca cʉorijera baa, jini,tiicã niiña. Paderi majʉa, cʉ̃ ca paderije waparewapa ñee majimi. Wiijeri cõro waa nucũ yujutiiticãña.

8 ”Jĩcã macãre mʉja ca earo, añuro mʉjare cʉ̃jaca bocajata, baarique mʉjare cʉ̃ja ca ecarijerabaa, 9 tii macã macãrã ca diarique cʉtirãre catio,ñucã o biro cʉ̃jare ĩi wedeya: “Mee, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca doti niirije mʉja pʉtora nii yerijãa,”cʉ̃jare ĩiña. 10 Jĩcã macãre mʉja ca earo, tii macãmacãrã mʉjare cʉ̃ja ca bootijata, macã yepa peewaari, o biro cʉ̃jare ĩiña: 11 “Mʉjare jãa ca weder-ijere mʉja ca tʉorʉgatirije jʉori mʉja yee wapañañaro mʉja tamʉorucu, mʉjare ĩirã, mʉja yaamacã maquẽ jita, jãa dʉporipʉre ca ea tuariquemenapʉrena jãa paa bate. Biirãpʉa atere majiña,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niirije mee mʉja pʉtoranii yerijãa,” cʉ̃jare mʉja ĩi wederucu. 12 Yʉ peao biro mʉjare yʉ ĩi: “Ñañaro tamʉorica rʉmʉca niiro, Sodoma macãrã ametʉenero ñañarotamʉorucuma tii macã macãrã,” yʉ ĩi —cʉ̃jareĩiupi Jesús.

Ca ametʉene nʉcãri macãri(Mt 11.20-24)

13 —¡Abé nija mʉja Corazín, Betsaida macãrã!Mʉja watoare ca ĩa ñaaña manirije yʉ ca tii bauniiriquere Tiro, Sidón macãrã peere cʉ̃jare yʉ catii ĩñojata, tĩrʉmʉpʉra ñañarije cʉ̃ja ca tiiriqueretʉgoeña yeri wajoari, Ʉmʉreco Pacʉ peere tʉonʉnʉjeebojacupa. Cʉ̃ja ca tʉgoeña wajoarijereĩñorã, boori juti jãña, õwarena duwi, biibojacupa.

14 To biri Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa bejeri rʉmʉ caniirore, Tiro, Sidón macãrã ametʉenero ñañaromʉja ca tamʉope niirucu. 15 Mʉja Capernaúmmacãrã, “¿Ʉmʉreco tutipʉ jãa ami mʉa waaecorucu,” mʉja ĩi tʉgoeñati? Mʉja biiticu. Caʉ̃cʉ̃ari opere bʉaro ca ʉ̃cʉ̃a majuropeeri tabepʉmʉja duwi nʉcãcoarucu.

16 ”Mʉja ca wederijere ca tʉorã, yʉrena tʉorãtiima. Mʉjare ca junarã, yʉrena junacãrã tiima.Yʉre ca junarã, yʉre ca tiicojoricʉpʉre cʉ̃re ju-narã tiima —cʉ̃jare ĩi wedeupi Jesús.

Setenta y dos niirã cʉ̃ja ca tua earique17 Jiro, setenta y dos niirã, bʉaro ʉjea niirique

mena o biro ĩi tua eaupa:—Wiogʉ, mʉ wãme mena jãa ca ĩijata, wãtĩapʉ

cãa, jãa ca dotirore biro biicãma —ĩiupa.18 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩiupi Jesús:—Satanás, ʉmʉreco tutipʉ ca niimiricʉ, bʉpo

cʉ̃ ca yaberore biro cʉ̃ ca bii ñaaduwi doorocʉ̃re yʉ ĩajãwʉ. 19 Tʉgoeña yeri tutuariqueremʉjare yʉ tiicojowʉ, aña, cotiapa jotoara waa,ñucã mani waparã yʉʉ wãtĩ cʉ̃ ca tutuarijereñañaro tamʉoricaro maniro, mʉja ca bii ametʉanʉcãpere biro ĩigʉ. 20Wãtĩa yeri mʉja ca dotirorebiro cʉ̃ja ca biirijerena ĩa ʉjea niiticãña. Mee,mʉja wãme Ʉmʉreco Pacʉ pʉtopʉ owa tuuriqueca niirije pee docare ʉjea niiña —ĩiupi.

Jesús cʉ̃ ca ʉjea niirique(Mt 11.25-27; 13.16-17)

21 Tii nimarora, Añuri Yeri jʉori bʉaro ʉjeaniirique mena o biro ĩiupi Jesús:

—Mʉre yʉ baja peo nʉcʉ̃ bʉo Cáacʉ, atiʉmʉreco, ati yepa Ʉpʉre. Ca majirãre, ca tʉopuorãre, mʉ ca yaioriquere watoa macãrã peeremʉ ĩño. Ʉ̃gjá, añu Cáacʉ, o biirijera ca biiro mʉboowʉ.

22 ”Yʉ Pacʉ, niipetirijepʉrena yʉre tiicojowi.Jĩcʉ̃ ʉno peera, cʉ̃ Macʉ̃ yʉ ca niirijere majitima.Yʉ Pacʉ wado majimi. Ñucã jĩcʉ̃ ʉno peera, yʉPacʉ cʉ̃ ca niirijere majitimi. Yʉ cʉ̃ Macʉ̃, to biricʉ̃ Macʉ̃ yʉ ca boorã wadore cʉ̃ja ca majiro yʉ catiirã wado majima —ĩi ʉjea niiupi.

23 To biro ĩi yapano, amojode nʉcã, cʉ̃ buerãwadore o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Ʉjea niiña mʉja, ano mʉja ca ĩarijere ca ĩarã.24 Paʉ Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimaja, wiorã, ate mʉja ca ĩarijere ĩarʉgamiupa. Tobiro bii pacarã ĩatiupa. Ñucã atemʉja ca tʉorijeretʉorʉgamiupa. To biro bii pacarã tʉotiupa —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

* 10:3 Lobos.

Page 100: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 10:25 97 SAN LUCAS 11:4Ca bojoca añugʉ samaritanore ĩi cõoñari cʉ̃ ca

wederique25 Jĩcʉ̃ doti cũuriquere ca jʉo bueri majʉ Jesús

mena wede penigʉ waaupi. Cʉ̃ pea, “¿Do biirijepeti yʉre cʉ̃ yʉʉgʉti?” ĩigʉ, o biro cʉ̃re ĩi jãiñaupi:

—Buegʉ, ¿ñee yʉ tiigajati, to birora caticõaniiriquere cʉorʉgʉ? —ĩiupi.

26 To biro cʉ̃ ca ĩiro Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupi:

—¿Doti cũuriquepʉre do biro ĩi owarique toniiti? ¿Mʉa teere, “Do biirije ĩi,” mʉ ĩi bue tʉojeeñoti? —ĩiupi.

27 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro, doti cũuriquere jʉobueri majʉ pea o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi:

—“Ʉpʉ, mʉ Ʉmʉreco Pacʉre mʉ yeri niipetiromena, mʉ ca catirije niipetiro mena, mʉ ca tutu-arije niipetiro mena, mʉ ca tʉgoeñarije niipetiromena, cʉ̃re maiña.† Ñucã mʉ pʉto macãrã cãaremʉ upʉre mʉ ca mairore birora cʉ̃jare maiña,” ĩiowarique nii‡ —cʉ̃re ĩi yʉʉupi.

28 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉogʉ, o biro cʉ̃re ĩiupiJesús:

—Díámacʉ̃ra mʉ ĩi. Teere mʉ ca tiijata, tobirora caticõa niiriquere mʉ cʉorucu —ĩiupi.

29 Cʉ̃ pea, “Ca bojoca añugʉ niimi” yʉre cʉ̃ĩijato ĩigʉ, o biro cʉ̃re ĩi jãiña nemoupi ñucãJesús're:

—¿Ñiru cʉ̃ niiti, yʉ pʉto macʉ̃? —ĩiupi.30To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi Jesús:—Jĩcʉ̃ bojocʉ Jerusalén ca niiricʉ Jericó pee

waagʉ bua nʉnʉa waaupʉ. Toopʉ cʉ̃ ca waaro,jĩcãrã jee dutiri maja cʉ̃re ñeeri, cʉ̃ ca cʉomiri-quere, to biri cʉ̃ jutimenapʉra ẽmapeti, cʉ̃re paa,ca bii yaibogʉpʉ cʉ̃re tii cõa cũu, waacoauparã.31 To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca tii cõa cũu waaro jiro,jĩcʉ̃ pai tii maarena waaupʉ. Cʉ̃re ĩagʉra, woaametʉa waacoaupʉ. 32 Cʉ̃ ca ametʉa waaro jiroñucã levita cãa cʉ̃ ca niiri tabere eaupʉ. Cʉ̃ cãacʉ̃re ĩagʉra, woa ametʉa waacoaupʉ. 33 Cʉ̃ja jiro,Samaria macʉ̃ cãa tii maarena ca waagʉ, cʉ̃reĩagʉra, bʉaro cʉ̃re boo paca ĩaupʉ. 34 To biri cʉ̃pʉto pee waa, cʉ̃ camire ʉje oco, to biri ʉje menacʉ̃re ʉco tiiupʉ. Cʉ̃re ʉco tii yapano, jutiro daamena cʉ̃ camire dʉdʉa, jiro cʉ̃ yʉʉ burro jotoaracʉ̃re ami peo, amicoaupʉ, waa yujurimaja cʉ̃ja cacãniri wiipʉ. Toopʉ cʉ̃re ami eari, cʉ̃re coteupʉ.35 Ape rʉmʉ Samaria macʉ̃ pea waa yujuri majacʉ̃ja ca cãniri wii ʉpʉre pʉa rʉmʉ pade wapataaricaro cõrowapa tiirica tiiri cʉ̃re tiicojo, o birocʉ̃re ĩiupʉ: “Anire añuro cʉ̃re coteya. Apeye cʉ̃

jʉori mʉ yeeremʉ ca tii batejata, tua doogʉmʉreyʉ wapa tiirucu,” ĩiupʉ. 36 To biicãri yua, ¿anijaitiarã watoare, jee dutiri maja cʉ̃ja ca paa jĩa cõacũuricʉre, niipe cʉ̃ pʉtomacʉ̃re biro cʉ̃ tiijapari?—cʉ̃re ĩi jãiñaupi Jesús.

37 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩi jãiñaro, doti cũuriquereca jʉo buegʉ pea:

—Cʉ̃re ca boo paca ĩaricʉ pee —cʉ̃re ĩi yʉʉupi.To biro cʉ̃ ca ĩiro:—Mʉ cãa, waa, cʉ̃ ca tiiricarore birora tiigʉja

—cʉ̃re ĩiupi Jesús.María, Marta jãa yaa wiipʉ Jesús cʉ̃ ca earique

38 Jesús cʉ̃ buerã mena waa nʉnʉa waagʉ, jĩcãmacãpʉ cʉ̃ ca earo, Marta ca wãme cʉtigo, cõyaa wiipʉ cʉ̃re cãni dotiupo. 39 Marta, jĩcõ baiocʉtiupo, María ca wãme cʉtigo. Cõ pea Jesús pʉtoea nuuri, cʉ̃ ca ĩirijere tʉocã duwiupo. 40 Martapea paʉ paderique cõ ca tiirije pee wadore ĩanʉnʉjee pade niima ĩigo, cõ baio to biro cõ ca biiweoro ĩari, Jesús pʉto pee waa, o biro cʉ̃re ĩiupo:

—Wiogʉ, ¿mʉra, yʉ baio ate niipetirije paderi-quere yʉre tii nemori méé, yʉ jĩcõrena cõ cacũujata, to añucãti? “Cõre tii nemogoja,” cõreĩiña petopʉra —cʉ̃re ĩiupo.

41To biro cõ ca ĩiro tʉogʉ, o biro cõre ĩi yʉʉupiJesús:

—Marta, mʉa paʉ peti paderique cʉoma ĩigo,bʉaro mʉ tʉgoeñarique pai. 42 Jĩcã wãmera ti-iricaro añu. Ca nii majuropeerije peere bʉamoMaría. To biri jĩcʉ̃ ʉno peera cõre ẽmatirucumi—cõre ĩiupi.

11Juu buerique maquẽre Jesús cʉ̃ ca buerique(Mt 6.9-15; 7.7-11)

1 Jĩcãti, jĩcã tabepʉ juu bue niiupi Jesús. Cʉ̃ cajuu bue yapanoro, jĩcʉ̃ cʉ̃ buegʉ o biro cʉ̃re ĩiupi:

—Wiogʉ, Juan cʉ̃ buerãre cʉ̃ ca buericarorebiro jãa cãare juu bue bueya —ĩiupi.

2 To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩiupi Jesús:—Juu buerã o biro ĩiña:

“Cáacʉ, ʉmʉreco tutipʉ ca niigʉ, mʉ wãme ĩinʉcʉ̃ bʉorica wãme to niijato.

Mʉ ca dotirije to doojato. Ʉmʉreco tutipʉre mʉca boori wãme mʉ ca tiirore birora tiiyaati yepa cãare.

3 Jãa ca baapere to cãnacã rʉmʉra jãare tiicojoya.4 Ñañarije jãa ca tiiriquere jãare acoboya, jãa

cãa, niipetirãpʉrena ñañaro jãare cʉ̃ja catiirijere jãa ca acoborucurore birora.

† 10:27 Dt 6.5. ‡ 10:27 Lv 19.18.

Page 101: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 11:5 98 SAN LUCAS 11:28Ñañarije ca bii bui yeerijere jãa ca tiiro jãare

tiiticãña; tiitigʉra ñañarijere jãareametʉeneña,” ĩi juu bueya —cʉ̃jare ĩiupiJesús.

5O biro cʉ̃jare ĩiupi ñucã:—Jĩcʉ̃ mʉja mena macʉ̃, cʉ̃ mena macʉ̃ cʉ̃ ca

cʉojata, ñami decomacã cʉ̃ pʉto waari, o birocʉ̃re ĩibocumi: Yʉ mena macʉ̃, itiaga pan'gaariyʉre wajoya. 6Yʉmenamacʉ̃ yoaropʉ ca dooricʉyʉ yaa wiire eami, yʉ pea cʉ̃re yʉ ca ecape ʉnoyʉ cʉoticã. 7 To biro cʉ̃ ca ĩiro, wii jupeapʉ caniigʉ pea: “Yʉre pato wãcõticãña. Mee, jopebiaricaropʉ nii. Yʉ puna, yʉ cãa, cãnirã jãa tii.Wãcãñaari mʉre yʉ tiicojogʉ waa majiti,” cʉ̃re ĩiyʉʉbocumi. 8 Cʉ̃ mena macʉ̃ nii pacagʉ, wãcãricʉ̃ ca tiicojorʉgatirije ca nii pacaro, to birora cʉ̃recʉ̃ ca ĩi pato wãcõcã niirije ca niiro macã, wãcãri,cʉ̃ ca boorije cõro cʉ̃re tiicojocumi.

9 ”To biri o biro mʉjare yʉ ĩi: Ʉmʉreco Pacʉrejãiña, mʉja ca jãirijere mʉjare tiicojorucumi.Amaña; amarã mʉja bʉarucu. Jopepʉ eari jʉoya,mʉja pãa ecorucu. 10 To biri ca jãigʉ cõrora,cʉ̃ ca jãirijere tiicojo ecomi; ca amagʉ cãa, cʉ̃ca amarijere bʉami. To biri ñucã jopere eari cajʉogʉ cãa, jope pãa ecomi.

11”¿To docaremʉja, ca puna cʉtirã, mʉja puna,baarique cʉ̃ja ca jãijata, ʉ̃tãgarena mʉja tiico-jocãgajati? ¿Wai cʉ̃ja ca jãijata, añarena mʉjatiicojocãgajati? 12 ¿Ñucã ãbocʉ die cʉ̃ja ca jãijata,cotiaparena cʉ̃jare mʉja tiicojocãgajati? 13Mʉja,ca bojoca ñañarã nii pacarã, mʉja punare añurijecʉ̃jare mʉja tiicojo maji. Mʉja Pacʉ ʉmʉrecotutipʉ ca niigʉ doca, ametʉenero Añuri Yeriremʉjare tiicojorucumi, cʉ̃re ca jãirãre —cʉ̃jareĩiupi Jesús, cʉ̃ buerãre.

Jesús, to biri Beelzebú(Mt 12.22-30; Mc 3.20-27)

14 Jĩcãti Jesús, jĩcʉ̃ ʉmʉre ca wedetigʉ cʉ̃ catuaro ca tiiricʉ wãtĩre cõa wienegʉ tiiupi. Wãtĩcʉ̃ ca witi waarora, ca wedetimiricʉ wedecoaupi.To biro cʉ̃ ca biiro, bojoca pea ĩa ʉcʉa, ñee peeĩiticãupa. 15 To cʉ̃ ca biiro, jĩcãrã o biro ĩiupa:

—Anira, Beelzebú, wãtĩawiogʉmajuropeera cʉ̃ca yeri tutuarijere cʉ̃re tiicojojapi. To biri wãtĩarecõa wiene majimi —ameri ĩiupa. 16 Aperã pea,“¿No cõro majicãri cʉ̃ tiiti?” ĩirã, cʉ̃re ĩi ñaarã,“Ʉmʉreco tutipʉ maquẽ ca bii ĩñorije ca ĩa ñaañamanirije jãare tii bau nii ĩñoña,” ĩiupa Jesús're.

17 Cʉ̃ pea to biirije cʉ̃ja ca ĩi tʉgoeñarijere camajicãgʉ niiri, o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Jĩcã yepa macãrãra, cʉ̃ja majuropeeracamotaticãri cʉ̃ja ca ameri ĩa tuti niijata, cʉ̃jamajuropeera ameri jĩa peticã yai waacuma. Ñucãjĩcã wii macãrãra cʉ̃ja ca ameri tutijata, jĩcãwiira nii majiticuma. 18 To birora Satanás cãacʉ̃ majuropeera cʉ̃ yaarã menara cʉ̃ ca ameriquẽejata, ¿to docare do biro pee tiicãri, yoaro cʉ̃doti tutuamaji niibogajati? Atere o biirijemʉjareyʉ ĩi: “Beelzebú cʉ̃ ca yeri tutuarije mena wãtĩarecõa wienemi,” yʉre mʉja ca ĩiro macã. 19 Todocare to biro to ca biijata, “Mʉja ca buerijereca tʉo nʉnʉjeerã peera, ¿ñiru cʉ̃ tiicojoti wãtĩarecʉ̃ja ca cõa wiene tutuamajipere?” To biri cʉ̃jara,ñañaro mʉjare tiicãrucuma. 20Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca tutuarije mena wãtĩare yʉ ca cõa wienerije toca niijata, “Mee, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niirijemʉjapʉre ca ea yerijãarijere ĩiro bii.”

21 ”Jĩcʉ̃ ʉmʉ ca tutuagʉ, añuro beju cʉticãri,cʉ̃ yaa wiire cʉ̃ ca cotejata, cʉ̃ yee añuro niicã.22To ca bii pacaro, apĩ cʉ̃ ametʉenero ca tutuagʉea, cʉ̃re cʉ̃ ca quẽe ametʉene nʉcãcãjata, cʉ̃beju, “Tee jʉori yʉ ametʉarucu,” cʉ̃ ca ĩi tʉgoeñabayimiriquere ẽma, cʉ̃ yee caniimiriqueniipetiromenara tuacãcumi.

23 ”Yʉ mena ca niitigʉa, yʉre ca junagʉ niimi.Yʉ mena ca jee neo niitigʉa, no ca boorora deebatecãmi.

Wãtĩ cʉ̃ ca tua earije(Mt 12.43-45)

24 ”Jĩcʉ̃ wãtĩ bojocʉpʉre ca niiricʉ witi waagʉ,ca bopori yeparipʉ waa yujucumi, cʉ̃ ca yerijãaniipa tabere amayujugʉ. Tii tabe bʉatigʉ, o biro ĩitʉgoeñacumi: “Jaʉ, yʉ yaa wii yʉ ca witi weoricawiipʉra yʉ tua waarucu ñucã,” ĩicumi. 25 Tuaeagʉ, jĩcã wii añuro owa batecã, añuro quenocã,tiirica wiire biro cʉ̃ ca niiro cʉ̃re ĩacumi. 26 Tobiri waa, aperã wãtĩa jĩcã amo peti, ape amorepʉaga penituaro niirã cʉ̃ ametʉenero ñañarã pe-tire cʉ̃jare jʉo neo, cʉ̃ja mena jĩcãri bojocʉpʉrejãacuma, cʉ̃pʉre niirã waarã. To biri jʉguero cʉ̃ca biiricaro ametʉenero ñañaro peti tamʉocumiyua —cʉ̃jare ĩi wedeupi Jesús.

Díámacʉ̃ra ʉjea niirique27 Atere Jesús cʉ̃ ca ĩi niiro, jĩcõ nomio bojoca

watoapʉ o biro ĩi acaro buiupo:—Bʉaro ʉjea niicumo, mʉre macʉ̃ cʉtiri, mʉre

ca ũpũo majorico —ĩiupo.28 Jesús pea o biro cõre ĩi yʉʉupi:—Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere tʉori, tee ca

ĩirore biro ca tii nʉnʉjeerã pee doca ʉjea niima—cõre ĩiupi.

Page 102: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 11:29 99 SAN LUCAS 11:49Ca bojoca ñañarã, tii bau nii ĩñoriquere cʉ̃ja ca

ĩarʉgarique(Mt 12.38-42; Mc 8.12)

29 Paʉ bojoca Jesús pʉtopʉ cʉ̃ja ca nea poonʉnʉa dooro ĩa, o biro cʉ̃jare ĩi wede jʉo waaupi:

—Ati rʉmʉri macãrã bojoca ñañarã peti ni-ima. Jĩcã wãme ca ĩa ñaaña manirije tii bau niiĩñorique booma. To biro cʉ̃ja ca ĩimijata cãare,ape wãme tii ĩño nemoña manirucuma, Jonás cʉ̃ca biirique ʉnowadore ĩarucuma. 30 Jonás, Nínivemacãrãre cʉ̃ ca bii ĩñoricarore birora, yʉ, Ca NiiMajuropeegʉ Macʉ̃ cãa ati cuu macãrãre yʉ biiĩñorucu. 31Ʉmʉreco Pacʉ ati cuu macãrãre cʉ̃ caĩa bejeri rʉmʉ ca niiro, ʉpo Sabá macõ cati tuari,ñañaro mʉjare tiirucumo. Cõ pea, ca yoaropʉca niiricora dooupo, Salomón cʉ̃ ca majirijeretʉorʉgo. Mʉja pea, Salomón ametʉenero camajigʉre mʉja pʉto yʉre mʉja cʉo. 32 Nínivemacãrã cãa, ati cuumacãrãreɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ caĩa bejeri rʉmʉ ca niiro cati tuari, ñañaro mʉjaretiirucuma. Nínive macãrã pea Jonás cʉ̃ ca weder-ijere tʉo, ñañarije cʉ̃ja ca tiiriquere tʉgoeña yeriwajoari, Ʉmʉreco Pacʉ peere tʉo nʉnʉjeeupa.Mʉja, Jonás ametʉenero ca niigʉre mʉja pʉtoyʉre mʉja cʉo —cʉ̃jare ĩiupi.

Upʉre ca boerije(Mt 5.15; 6.22-23)

33 —Jĩcʉ̃ peera jĩa boericagare, yaioropʉ cũu,upa coro docapʉ cũu, tiirʉga méé jĩa tuami.Emʉaro pee peomi, bojoca ca jãa doorãre to ʉ̃ʉboejato ĩigʉ. 34Mʉja cape mʉja upʉre ca jĩa boer-ije nii, mʉja cape añurije peewadore ca ĩamajirijeto ca niijata, mʉja upʉ niipetiro añurije wadoretii niirucu. Mʉja cape ñañarije to ca niijata, mʉjaupʉ niipetiro ñañarije wado tiirucu. Mʉja yeriɄmʉreco Pacʉ mena añuro to ca niitijata, añuri-jere mʉja tii majitirucu. 35 Bojoca catiri niiña,Ʉmʉreco Pacʉ yee mʉ ca majirije jĩa boeriquerebiro mʉpʉre ca niirije ca naitĩarije peere birobiire ĩigʉ. 36 To biri mʉ upʉ niipetiropʉra, canaitĩarije ʉnoacã cʉoricaro maniro ca boerijereto ca cʉojata, ca ʉ̃ʉ boerica añuro mʉre ca ʉ̃ʉboero añuromʉca ĩacãrore birora añurijewadoremʉ tii maji niirucu —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

Fariseos, to biri doti cũuriquere ca buerã cʉ̃ja catiirijere Jesús cʉ̃ ca wederique

(Mt 23.1-36; Mc 12.38-40; Lc 20.45-47)37 Jesús to biro cʉ̃ ca ĩi wede yapanoro, jĩcʉ̃

fariseo: “Yʉ yaa wiipʉ baagʉ dooya,” cʉ̃re ĩiupi.To biro cʉ̃ ca ĩiro cʉ̃ mena waa, cʉ̃ yaa wiipʉ jãawaa, baarique peorica pĩi pʉto ea nuu waaupi.

38 To biro cʉ̃ ca biiro fariseo pea, baarʉgarãjʉguero cʉ̃ja ca amo coerucurore biro cʉ̃ ca tiitiroĩari, “¿Ñee tiigʉ to biro cʉ̃ biiti?” cʉ̃re ĩi ĩamuiupi.

39Wiogʉ pea, o biro cʉ̃re ĩiupi:—Mʉja fariseos, bau niiro niirã wado, añuro

mʉja tiirique cʉti. Jotʉ baparire jotoare coecãpacarã, jupea peere ca coeyamanirijere biromʉjabii. To biri mʉja yeri peeramʉja ca boo tʉgoeñar-ije, ñañarije mʉja ca tiirʉgarije pee wado niiametʉene nʉcãcã. 40 ¡Ca tʉgoeña bojoca catitirã!¿“Jotoare ca tiiricʉra, jupea cãare tiijacupi,” mʉjaĩi majititi? 41 Ca boo pacarãre tii nemorã, mʉjayeripʉ cʉ̃jare mʉja ca mai ĩarije mena tiiya. Tobiro tiirã, niipetirijepʉrena añurã mʉja niirucu.

42 ”Ñañaro mʉja biirucu mʉja fariseos,Ʉmʉreco Pacʉre, pũu ca jʉti añurije menta, ruda,ñucã mʉja ote ca niiro cõrorena pʉa amo cõro caniirijere jĩcã tabe wado jee dica woori ca tiicojorãnii pacarã, añurije peera tii nʉnʉjeeti, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca mai dotirique peera tiiti, mʉja cabiirije jʉori. Atere ca tii niiparã mʉja nii, apeyemʉja ca tii niirucurije cãare tii yerijãatirãra.

43 ”Ñañaro mʉja biirucu mʉja fariseos, neapoo juu buerica wiijeripʉre añuri taberipʉ wadoduwirʉga, ñucã wiije watoa macã yepari waarãcãa, bojoca añuro nʉcʉ̃ bʉorique mena mʉjareañu doti, cʉ̃ja ca tiiro ca boorãre.

44 ”Ñañaro mʉja biirucu mʉja, mʉja ca ĩirorebiro ca tiitirã, maja ope ca bautiro bojoca tii opejotoara waa pacarã, “Tii ope niicu,” ĩi majiri méécʉ̃ja ca ʉta ametʉa waarore biro ca biirãre —ĩiupiJesús.

45To biro cʉ̃ ca ĩiro, jĩcʉ̃, doti cũuriquere ca jʉobuegʉ o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi Jesús're:

—Buegʉ, atere o biro ĩigʉ jãa menapʉrenaajienerije mʉ ĩi jĩi —cʉ̃re ĩiupi.

46 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiupi:—Ñañaro mʉja biirucu mʉja, doti cũuriquere

ca jʉo buerã cãa. Aperãre tii dotirã, mʉja ca ĩirorebiro ca tii peoti majiña manirijepʉre ca tii dotirãnii pacarã, mʉja pea mʉja ca dotirijere petoacãtiirʉgarucu, mʉja tiiti majuropeecã.

47”Ñañaromʉja biirucu,mʉja ñicʉ̃ jãa niiquĩri-carã Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri ma-jare cʉ̃ja ca jĩaricarã maja operi jotoarire wiijerica tii peo nʉnʉjeerã. 48 To biro mʉja ca tiirijemena mʉja ñicʉ̃ jʉ̃mʉa cʉ̃ja ca tiiriquere “ ‘Añumajuropeecã,’ ca ĩirã niima,” ĩi ĩa majiricaro mʉjatii. Cʉ̃ja, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimajare jĩaupa. Mʉja pea cʉ̃ja maja operire mʉjaqueno nʉnʉjee. 49 To birira Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃

Page 103: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 11:50 100 SAN LUCAS 12:14ca majirije mena o biro ĩiupi: “Yʉ yee quetireca wede jʉgueparã, yʉ yee añurije quetire cawedeparãre yʉ tiicojorucu. To biro yʉ ca ti-irãre jĩcãrãre cʉ̃jare jĩa, aperãra ñañaro tiirʉ-garã cʉ̃jare nʉnʉ, tiirucuma,” ĩiupi. 50 To biriɄmʉreco Pacʉ, ati yepare cʉ̃ ca tii jʉori tabepʉraca biipere wede jʉgueri majare cʉ̃ja ca jĩa díi tiibate nʉnʉa dooricarã niipetirã yee wapa, 51 Abelniiquĩricʉ díi wapa menapʉ, to biri Zacarías'rewaibʉcʉrã joe mʉenerica tutu mena, to biri cañañarije maniri jawi* watoare cʉ̃ja ca jĩaquĩricʉdíi menapʉ, ati cuu macãrã bojocare wapa jãiru-cumi. To biri cʉ̃ja, cʉ̃ja ca bii yairique wapare aticuu macãrãpʉre wapa jãirucumi Ʉmʉreco Pacʉ,”mʉjare yʉ ĩi.

52 ”Ñañaro mʉja biirucu mʉja doti cũuriquereca jʉo buerã majiriquere ca jee uparicarã. Mʉjamajuropeecã tʉomajiti, ñucã ca tʉomajirʉgarãredíámacʉ̃ wede majioti, mʉja biicã —ĩiupi Jesús.

53 Atere to biirije cʉ̃jare ĩi, to ca niiricʉ cʉ̃ cawiti waaro, doti cũuriquere ca jʉo buerã, to birifariseos bʉaro ajiari, paʉ wãmeri cʉ̃re jãiña patowãcõ jʉowaaupa, 54“Bojoricaro cʉ̃ ca ĩi bui cʉtiro,cʉ̃re mani wedejãajaco,” ĩirã.

12“Fariseos cʉ̃ja ca ĩi dito buerijere tʉo majiña,”

Jesús cʉ̃ ca ĩirique(Mt 10.26-27)

1 To biro cʉ̃ ca ĩi niiri tabera, paʉ bojoca cʉ̃jamajuropeera ameri waa doca jañuripʉ Jesús pʉ-tore bii nea poo nʉnʉa dooupa. To biro cʉ̃ja cabiiro Jesús pea, cʉ̃ buerã peere o biro cʉ̃jare ĩiwede jʉoupi:

—Tʉo majiña fariseos yee baarique ca wauaroca tiirije cʉ̃ja ca cʉorije menare, o biro pee ĩijata,watoara cʉ̃ja ca bii dito niirijere. 2 Jĩcã wãmeʉno peera, jĩcãrãra majirique majiña manirijerabiicã yerijãawa, ca biirije mani. Ñucã yaioropʉ caniirije cãa, majiña manirijera biicã yerijãa waa,biiti. 3 To biri niipetirije ca naitĩaropʉ mʉja caĩiriquere, añuro ʉmʉreco ca boeropʉ tʉoriqueniirucu. Ñucã mʉja wado jope bia jãa waariyaioroacãmʉja ca ĩirique cãare, wii jotoa peemʉapeari acaro bui wede baterucuma —cʉ̃jare ĩiupiJesús.

¿Ñirure ca uwipe to niiti?(Mt 10.28-31)

4 —Mʉja, yʉ mena macãrã peera o biro mʉ-jare yʉ ĩi: Ca jĩarãre uwiticãña; upʉ petira jĩacãpacarã, jiropʉra do biro tii majiticuma. 5 “¿Ñirupeere ca uwipe to niiti?” Jĩacãri jiropʉ cãare,catiro jãñariquepʉ cãare pecame ca ʉ̃ʉ yati-tiri pecamepʉ ñañaro ca tii yaiogʉ docare cʉ̃reuwiya. Ʉ̃gjá. Yee méé mʉjare yʉ ĩi. Cʉ̃ docareuwiya.

6 ”¿Wapa tiirica tiiri pʉa tiiacã wapara jĩcãamo cõropʉ miniare to noniña maniti? To birotiicãrique to ca nii pacaro, Ʉmʉreco Pacʉ pea jĩcʉ̃ʉnorena cʉ̃jare acoborucu tiitimi. 7 Mʉja cãare,mʉja dʉpʉga maquẽ poare cõo peotiriquepʉcʉomi. To biri uwiticãña. Mʉja doca paʉ miniaametʉenero cawapa cʉtirãmʉja nii—cʉ̃jare ĩiupiJesús.

Jesucristo yeere ca wederã(Mt 10.32-33; 12.32; 10.19-20)

8 —No ca boogʉ yʉre ca tʉo nʉnʉjeegʉ yʉyee maquẽre bojocare cʉ̃ ca wedejata, yʉ, CaNii Majuropeegʉ Macʉ̃ cãa, Ʉmʉreco Pacʉ pʉtomacãrãre cʉ̃ yee maquẽre yʉ wede bojarucu.9 Yʉre ca tʉo nʉnʉjeegʉ nii pacagʉ, bojocare yʉyee maquẽre ca wede junagʉra, cʉ̃ cãa to biroracʉ̃ yee maquẽre Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrãrewedeboja ecotirucumi. 10Yʉ, CaNiiMajuropeegʉMacʉ̃re, jĩcʉ̃ ñañarije cʉ̃ ca ĩicãmijata cãare,to biro cʉ̃ ca ĩiriquere acobocãrucumi ɄmʉrecoPacʉ. To ca bii pacaro, Añuri Yerire ñañarije caĩi wede paigʉ doca, ñañaro cʉ̃ ca ĩiriquere acoboecotirucumi.

11 ”Mʉjare, nea poo juu buerica wiijeripʉ,ʉparã pʉtoripʉ cʉ̃ja ca ñeewaaro, “¿Do biriwãmemani ĩi ametʉarãti? ¿Do biro cʉ̃jare mani ĩiyʉʉrãti?” ĩi tʉgoeñarique paiticãña. 12 Mʉja cawedepa tabe ca earo, mʉja ca wedepere mʉjaremajiorucumi Añuri Yeri —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

Ca apeye paigʉ, ca tʉgoeña bojoca catitigʉ13To biro cʉ̃ ca ĩi niiro, jĩcʉ̃, bojoca watoapʉ ca

niigʉ, o biro ĩiupi Jesús're:—Buegʉ, jãa pacʉ niiquĩricʉ cʉ̃ ca cũu yairije

yʉ jũwʉ cʉ̃ ca cʉorijere “Cʉ̃ yee ca niirijere cʉ̃renoniña,” yʉre ĩi bojaya —ĩiupi.

14 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupi:

—Yʉ mena macʉ̃, “¿Ñiru yʉre, mʉja watoare,mʉja ca tii niirijere ĩa beje, mʉja ca cʉorijere dicawoo, tii niiña,” yʉre cʉ̃ ĩijapari? —ĩiupi.

* 11:51 Santuario. Ex 27.21; Lv 24.3; 2Cr 24.21-22; He 9.2-5.

Page 104: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 12:15 101 SAN LUCAS 12:4015 To biro ĩi, bojocare o biro cʉ̃jare ĩi wede-

upi Jesús: “Bojoca catiya, niipetirije boo tʉ-goeñarique menare. Mani ca cati niirijea paʉmani ca apeye jee cũu cʉo niirije jʉori méé nii.”

16 To biro cʉ̃jare ĩi, ati wãme ĩi cõoñari cʉ̃jarewedeupi:

—Niiupʉ jĩcʉ̃, ca apeye paigʉ. Cʉ̃ yaa yeparire,cʉ̃ oterique pairo cʉ̃re dica cʉti bojaupe. 17 Tobiro ca biiro, “¿Do biro yʉ tiigʉti? Yʉ otere yʉca queno cũupa tabe yʉ cʉoti,” ĩi tʉgoeñaupʉ.18 “Jaʉ. Mee yʉ maji yʉ ca tiipere. Yʉ otedicare yʉ ca queno cũuri wiijerire wee bateri, apewiijeri, pacawiijeri jañuro yʉ tiigʉda, tii wiijeripʉyʉ ote dica niipetirore, yʉ ca cʉorije niipetirijerecũurʉgʉ. 19To biro tii yapano, o biro yʉ ĩirucu, yʉca cati niirijere: ‘Yʉ mena macʉ̃, paʉ cʉ̃mari mʉca cʉo niiperemee pairo queno cũuriquemʉ cʉo.To biri yerijãa, baa, jini, mʉ ca catiri rʉmʉrireʉjea nii, tiicã niiña,’ yʉ ĩirucu,” ĩiupʉ.

20 ”To biro cʉ̃ ca ĩiro, Ʉmʉreco Pacʉ pea obiro cʉ̃re ĩiupʉ: “Ca tʉgoeña bojoca catitigʉ, atiñamira mʉ yerire ẽmacãrã doorã tiima. Mʉ caqueno cũu cʉo niirije pea ¿ñiru yee to niiroti?”cʉ̃re ĩiupʉ.

21 ”O biirije bii, pairo apeye cʉti pacagʉ, paijañuro cʉ̃ yee ca niipe wadore ca apeye jee cũuniigʉra, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojoro peera caboo pacagʉ niimi —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

Cʉ̃ punare ĩa cotemi Ʉmʉreco Pacʉ(Mt 6.25-34)

22 To biro ĩi yapano, cʉ̃ buerãre o biro cʉ̃jareĩiupi Jesús:

—To biri o biro mʉjare yʉ ĩi: Baarique mʉjaca baa cati niipere, juti mʉja ca jãñaperena tʉ-goeñarique paiticãña. 23 Mani ca cati niirijeabaarique ametʉenero wapa cʉti, mani upʉ cãajuti ametʉenero wapa cʉti. 24 Minia, wai aareĩaña. Otere oteti, ote dicare jeeti, baarique quenocũurica wii cʉoti, ote dica queno cũurica tabeʉnora cʉoti, biima. To biro cʉ̃ja ca bii pacaro,Ʉmʉreco Pacʉ pea cʉ̃ja ca baapere cʉ̃jare tiico-jomi. ¡Mʉja pee doca minia ametʉenero ca wapacʉtirã mʉja nii! 25 ¿Nii pee mʉja mena macʉ̃,cʉ̃ ca tʉgoeña ama pato wãcãrije menara, jĩcãcuu cʉ̃ bʉcʉa mʉa nemo majicãgajati? 26 Õo cabiirije ʉnoacãrena bii majiti pacarã, ¿ñee tiirãapeyepeere to cõro bʉaromʉja tʉgoeña amapatowãcãti?

27 ”Oorire ĩaña. ¿Do biirije to bʉcʉati? Padeti,tee ca jãñape juti juati, bii pacaro ĩaricaro añurije

bʉcʉa. Wiogʉ Salomón niiquĩricʉ niipetirijeañurije ca cʉocãgʉpʉ cãa, tee ametʉenero añuri-jepʉra juti jãña, tiitiquĩupi. 28Ʉmʉreco Pacʉ, taamecʉ̃re nii, ñucã boero ʉnora joe bate ecocã yaiwaa, ca biirije cãare, ĩaricaro añurije juti jãami.¡Mʉja docare tee ametʉenero cʉ̃ tiitibogajati,petoacã peti díámacʉ̃ ca tʉonʉcʉ̃ bʉorã! 29Tobirimʉja ca baapere, mʉja ca jinipere, tʉgoeñariquepai ama nucũ yujuticãña. 30 Ʉmʉreco Pacʉreca majitirã niima, ate niipetirijere ca ama nucũyujurã. Mee, mʉja pea jĩcʉ̃ mʉja Pacʉ cʉti, mʉjaca boorijere camajigʉre. 31To biri mʉja ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca doti niirije peere amaña. To birobiirã, ate cãaremʉja tiicojo ecorucu—cʉ̃jare ĩiupiJesús.

Ʉmʉreco tutipʉ apeye cʉtirique(Mt 6.19-21)

32 —Yʉ yaarã oveja, uwiticãña. Mʉja, paʉacãméé mʉja nii. To biro mʉja ca bii pacaro,Ʉmʉreco Pacʉ pea ca bojoca añugʉ niiri, cʉ̃ cadoti niiri tabere mʉjare tiicojorʉgami. 33 Mʉjaapeyere noni wapa jeeri, ca apeye boo pacarãretiicojoya. Ati yepa maquẽ apeye boacoa, ca biir-ijerena jee cũuticãña. Ʉmʉreco tutipʉ apeye capetitipe jee dutiri maja eati, õpẽcõa ʉnora baati,cʉ̃ja ca biiri tabepʉ maquẽ docare apeye quenocũuña.* 34 To biri mʉja apeye ca niiri taberaniirucu mʉja yeri cãa —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

Añuro nii yuerique35 —To biri, mee juti jãñaricarãpʉ, jĩa boer-

icagaari cãare jĩa tuariquepʉ, cʉo yue niiña.36 Paderi maja, cʉ̃ja wiogʉ amo jiarica bojerʉmʉre ca waaricʉ tua eagʉ, jopere cʉ̃ ca paarijemenara cʉ̃re boca pãa jõene, ca tiiparã cʉ̃ja canii yuerore biro biiya. 37 Bʉaro ʉjea niima, cʉ̃jawiogʉ cʉ̃ ca eapere ca yue niirãrena cʉ̃ ca bʉaearã. Yee méé mʉjare yʉ ĩi: Wiogʉ majuropeera,baarique peorica pĩi pʉto cʉ̃jare duwi doti ya-pano, cʉ̃jare baarique peorucumi. 38 Cʉ̃ja, bʉaroʉjea niima, ñami decomacã, ca boeparo jʉgueroto ca nii pacaro, ca cãnitirãrena cʉ̃ ca bʉa earã.39 Atere majiña: Jĩcʉ̃ wii ʉpʉ, “To cõro earucumijee dutiri majʉ,” cʉ̃ ca ĩi majijata, cʉ̃ yaa wiirepãa jãa doori, cʉ̃ ca jee dutiro, cʉ̃re tiiticumi.40 Mʉja cãa to birora añuro queno yue niiña.“Doocumi,” mʉja ca ĩitiri tabe ʉnore earucumi CaNii Majuropeegʉ Macʉ̃ —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

Pʉarã pade coteri maja: ca añugʉ, ca añutigʉ(Mt 24.45-51)

* 12:33 Ʉmʉreco Pacʉ pʉtopʉ.

Page 105: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 12:41 102 SAN LUCAS 13:441 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉogʉ, Jesús're o biro ĩi

jãiñaupi Pedro:—Wiogʉ, ¿ate mʉ ca ĩi cõoña wederijere jãa

wadore ĩigʉ mʉ ĩiti, niipetirãre ĩigʉ mʉ ĩitiqué?—cʉ̃re ĩiupi.

42 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro ĩiupi:—¿Ñiru cʉ̃ niiti, cʉ̃ wiogʉ yeere ĩa nʉnʉjee

bojari majʉ, ĩiricarore biro ca tiigʉ, ca tʉgoeñabojoca catigʉ, cʉ̃ wiogʉ, cʉ̃ yaa wii macãrãre ĩacote, baarica tabe ca earo cʉ̃jare baarique eca,cʉ̃ ca tii dotigʉ pea? 43 Bʉaro ʉjea niimi padecoteri majʉ, cʉ̃ wiogʉ tua eagʉ, cʉ̃ ca tiipe cʉ̃paderiquere ca tii niigʉrena cʉ̃ ca bʉa eagʉa.44 Yee méé mʉjare yʉ ĩi. Cʉ̃ wiogʉ pea cʉ̃yee niipetirijere ca ĩa cotegʉ cʉ̃re cũurucumi.45 Cʉ̃ pade coteri majʉ pea, “Yʉ wiogʉ yoari méétua eatirucumi,” ĩi tʉgoeñari, paderi maja aperãpeere, ʉmʉa, nomiare ñañaro cʉ̃jare tii, baariquewado baa, jini, cũmu nucũ yuju, biicumi. 46 Cʉ̃wiogʉ pea tii rʉmʉ, to cõro ca niiro, earucumicʉ̃ ca ĩi tʉgoeña yuetiri tabere eari, bʉaropʉrañañaro cʉ̃re tii, ĩiricarore biro ca tiitirã cʉ̃ja catamʉorore biropʉ cʉ̃ ca biiro cʉ̃re tiirucumi.

47 ”Pade coteri majʉ, cʉ̃ wiogʉ cʉ̃ ca boori-jere maji pacagʉ, queno yueti, cʉ̃ ca boororebiro tiiti, cʉ̃ ca biijata, paʉ tiiri bape ecorucumi.48 Pade coteri majʉ, majitima ĩigʉ ñañaro cʉ̃ca tii ecope ʉnore cʉ̃ ca tii bui cʉtijata, peetojañurora bape ecorucumi. To biri paʉ ca tiicojoecogʉa, bʉaropʉra tii doti ecorucumi. Ñucã,cʉ̃ ca ĩa nʉnʉjeepere paʉpʉra ca tiicojo ecogʉa,ametʉeneropʉ doti ecorucumi —ĩiupi Jesús.

Jesús jʉori ameri camotatirique(Mt 10.34-36)

49 —Yʉa, ati yepapʉre peca jĩa tuagʉ doogʉyʉ doowʉ. Mee ca ʉ̃ʉcoaropʉ yʉ boocãmi.50 Biigʉpʉa, ñañaro peti yʉ bii ametʉarucu. Tobiro yʉ ca biipere ñañaro yʉ tʉgoeña. 51 ¿“Atiyepare jĩcãri mena añuro niiriquere jee doogʉbiijacupi,” mʉja ĩiti? Teere jee doogʉ méé yʉbiiwʉ. Ameri camotatirique peere jee doogʉ yʉdoowʉ. 52 Mecʉ̃ mena, jĩcã wii macãrã jĩcã amocõro ca niirã, ĩtiarã pʉarãre ĩa tuti, ñucã pʉarã,itiarã ca niirã peere ĩa tuti, biirucuma. 53 Ñucãcʉ̃ pacʉ cʉ̃ macʉ̃rena ĩa juna, cʉ̃ macʉ̃ pee cãacʉ̃ pacʉrena ĩa juna, cõ paco cãa cõ macõrenaĩa juna, cõ macõ pee cãa cõ pacorena ĩa juna,ñucã cõmañico cãa cõmacʉ̃ nʉmorena ĩa juna, cõ

macʉ̃ nʉmo pee cãa cõmañicõrena ĩa juna, ameribiirucuma —ĩiupi Jesús.

Ʉmʉrecori ca biirije(Mt 16.1-4; Mc 8.11-13)

54 Jiro bojoca peere o biro cʉ̃jare ĩiupi ñucãJesús:

—Muipũ cʉ̃ ca ñaajãa waari nʉña pee, bueribʉrʉri to ca mʉa dooro ĩarã, “Oco pearʉgarobii,” mʉja ĩi ĩa maji. Mʉja ca ĩirore birora bii.55 Ñucã jõcʉ̃ jiro macã nʉña pee wino to ca paapuu dooro ĩarã, “Ajirʉgaro bii,” mʉja ĩi ĩa maji.Mʉja ca ĩirore birora bii. 56 ¡Watoara ca bii ditopairã! Ʉmʉrecori, yepari ca biirijere añuropʉ,“To biirije biirʉgaro bii,” ca ĩi majĩcãrã nii pacarã,¿ñee tiirã ano mʉja watoa ca biirije peera “Tobiirije biirʉgaro bii,” mʉja ĩi ĩa majititi? —cʉ̃jareĩiupi Jesús.

Ameri wederique quenorique(Mt 5.25-26)

57 —¿Ñee tiirã mʉja majuropeera, añurijeremʉja ĩa cõoña majititi? 58 Jĩcʉ̃ mʉre cʉ̃ cawedejãaro, wiorã pʉtopʉ cʉ̃ mena waa nʉnʉawaagʉpʉra, jĩcãto cʉ̃ mena ameri wederiquequenoña. To biro mʉ ca tiitijata, ca jãiña bejegʉ†pʉtopʉ mʉre ami waa, cʉ̃ pee cãa uwamarãpʉremʉre tiicojo, cʉ̃ja pea tia cũurica wiipʉ mʉre tiacũu, cʉ̃ja ca tiitipere biro ĩigʉ. 59 Tia cũuricawiipʉra yua, mʉ ca wapa tii peotitijata, mʉ witi-tirucu,” mʉre yʉ ĩi —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

13Tʉgoeña yeri wajoarique

1 O biro cʉ̃ ca ĩi niiri taberirena, jĩcãrãJesús're ĩarã waari, Pilato, jĩcãrã Galilea macãrãwaibʉcʉrã jĩari, Ʉmʉreco Pacʉre ca tiicojo nʉcʉ̃bʉo niirãre jĩari, cʉ̃ja díire waibʉcʉrã díi menacʉ̃ ca ayiariquere cʉ̃re wedeupa.* 2 Teere tʉogʉ,Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉupi:

—¿“Mʉja, aperã cʉ̃ja yaa yepa Galilea macãrãametʉenero ñañarije ca tiirã niima ĩirã, to birotamʉojacupa,” mʉja ĩi tʉgoeñati? 3 “Biitijacupa,”mʉjare yʉ ĩi. Mʉja cãa, tʉgoeña yeri wa-joari ñañarije mʉja ca tii niirijere mʉja ca tiiyerijãatijata, cʉ̃jare birora mʉja bii yairucu.4 Ñucã, Siloére cʉ̃ja ca wee nʉcõrica tutu peeñaawaaro, dieciocho niirã ca tãni yairicarã,Jerusalén macãrã ametʉenero ñañarije cʉ̃ja catii bui cʉtirique jʉori, tãni yaijacupa, ¿mʉja ĩi

† 12:58 Juez. * 13:1 Ʉmʉreco Pacʉre tiicojo nʉcʉ̃ bʉorã joe mʉenerʉgarã cʉ̃ja ca jĩaricarã waibʉcʉrãdíi mena cʉ̃ ca ayiarique.

Page 106: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 13:5 103 SAN LUCAS 13:28tʉgoeñati? 5 “Biitijacupa,” mʉjare yʉ ĩi. Mʉja cãa,tʉgoeña yeri wajoari ñañarije mʉja ca tii niirijeremʉja ca tii yerijãatijata, cʉ̃jare birora mʉja biiyairucu —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

Higueragʉ ca dica maniricʉre cʉ̃ ca ĩi cõoñawederique

6To biro cʉ̃jare ĩi, ati wãme ĩi cõoñari wedeupiñucã Jesús:

—Jĩcʉ̃ cʉ̃ ʉje wejepʉre higueragʉ cʉ̃ ca oter-icagʉre cʉoupʉ. “Mee dica cʉticoacu,” ĩigʉ, ĩagʉwaamiupʉ. Jĩcãga ʉnora bʉaticãupʉ. 7 To biri,cʉ̃ ʉje wejere ca ĩa nʉnʉjeegʉre o biro cʉ̃reĩiupʉ: “Mee, itia cʉ̃ma waa, atigʉ dicare jeerʉgʉyʉ ca amagʉ doorucu niimirije, jĩcãga ʉnoacãrabʉarucu, yʉ tiiti. Queti cõacãña. Ñee tiiro cõrowatoa petira nucũ cotero niiticu,” cʉ̃re ĩiupʉ.

8 ”To biro cʉ̃ ca ĩiro cʉ̃ ʉje wejere coteri majʉpea o biro cʉ̃re ĩiupʉ: “Wiogʉ, ati cʉ̃mara maniquetiticãjaco ména. Jita ca jʉti añurije menaayiari, tiigʉ pʉtore yʉ jita coa tuu ñaarucu. 9Apetabera tee mena dica cʉticãbocu. To ca dicamanicãjata docaremʉ queti cõacãrucu yua,” cʉ̃reĩiupʉ —ĩi wedeupi Jesús.

Ca tʉ̃a mutĩaricore Jesús cʉ̃ ca catiorique10 Jĩcã rʉmʉ yerijãarica rʉmʉ ca niiro, nea poo

juu buerica wiipʉ bojocare buegʉ tiiupi Jesús.11 Toopʉre niiupo jĩcõ nomio, dieciocho cʉ̃maripeti ca diarique cʉti niigo. Wãtĩ cõre cʉ̃ ca tʉ̃amutĩarico niiri, petoacã wãmʉ poo majiri méé cabiigo niiupo. 12 Jesús pea cõre ĩari, cõre jʉo cojo,o biro cõre ĩiupi:

—Nomio, mee diarique manigo mʉ tua —ĩiupi.13 To biro ĩigʉra cʉ̃ amori mena cõre cʉ̃

ca ñia peorije menara, cõ pea díámacʉ̃ wãmʉpoocoaupo. To biro biigora, Ʉmʉreco Pacʉre bajapeo nʉcʉ̃ bʉoupo. 14 Yerijãarica rʉmʉrena, cadiarique cʉtigore Jesús cʉ̃ ca catiorijere ĩari, neapoo juu buerica wii wiogʉ pea ajiacoaupi. To biribojocare o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Jĩcã amo peti, ape amore jĩcãga penituaroniiri rʉmʉrira nii paderica rʉmʉri. Tii rʉmʉriʉnore mʉja diariquere ametʉene dotirã dooya.Yerijãarica rʉmʉ petira to biro tiiticãña —ĩiupi.

15 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupi:

—Watoara ca bii dito pairã, ¿mʉja jĩcʉ̃ ʉnopeera yerijãarica rʉmʉrena, mʉja burrore, mʉjayʉʉ buey're, mʉja ca jia tuu nʉcõricʉre cʉ̃repopiori mʉja oco tĩarã waatirucuti? 16 Atio,Abraham pãrameore, Satanás dieciocho cʉ̃maripeti ate diariquemena cʉ̃ ca jia nʉcõ epego peera,

¿yerijãarica rʉmʉrena cõ popio ecotibogajati? —cʉ̃re ĩiupi.

17O biirije Jesús cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃re ca ĩa tutirã peaboboro tamʉoupa. To ca bii pacaro, niipetirã tocõro do biro ca tiiya manirije Jesús cʉ̃ ca tiirijerebʉaro ĩa ʉjea niiupa.

Mostaza apega mena cʉ̃ ca ĩi cõoña wederique(Mt 13.31-32; Mc 4.30-32)

18O biro ĩi nʉnʉa waaupi Jesús:—¿Ñeere biro to biiti, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca

dotirije? ¿Ñee mena yʉ ĩi cõoñagʉti? 19 Jĩcãgamostaza apegaacãre jĩcʉ̃ cʉ̃ yaa wejepʉ ote, cʉ̃ca tiiro jiro wii mʉa waaro, jĩcãgʉ yucʉgʉ pairicʉbʉcʉa, to ca biiro tiigʉ dʉpʉripʉre minia yerijãapeja cʉ̃ja ca biirore biro bii —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

Baariquere ca wauorije mena cʉ̃ ca ĩi cõoñawederique

(Mt 13.33)20Ñucã o biro ĩiupi:—¿Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niirijere ñee mena

yʉ ĩi cõoñagʉti? 21 Jĩcõ nomio harinare itia bapacõori, niipetiri bʉrʉapʉra to wauacoajato ĩigo, cawauaro ca tiirijere cõ ca ayiarore biro bii —ĩiupiJesús.

Ca ejatiri jope(Mt 7.13-14, 21-23)

22 Jesús, Jerusalén'pʉ waa nʉnʉa waagʉ, cʉ̃ caametʉa waari tabe macã macãri macãrãre bueametʉa waaupi.

23 To biro cʉ̃ ca ĩi nʉnʉa waaro, jĩcʉ̃ Jesús're obiro ĩi jãiñaupi:

—Wiogʉ, ¿ca ametʉarã petoacã cʉ̃ja niiti? —cʉ̃re ĩiupi.

To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi Jesús:24 —“Ca ejatiri jope peere jãa waarʉga niiña.

Paʉ jãa waarʉgamirucuma. To bii pacarã jãamajitirucuma,” mʉjare yʉ ĩi. 25 Tii wii wiogʉwãcãri, jopere cʉ̃ ca biaro jiro, mʉja macãpʉca niirã pea, “Wiogʉ, jãare jope pãaña,” cʉ̃remʉja ĩi jʉomirucu. To biro mʉja ca ĩiro cʉ̃ pea,“Baa, mʉjare yʉ majiti. Noo macãrã niirã mʉjaniicu,” mʉjare ĩi yʉʉrucumi. 26 To biro cʉ̃ caĩiro, mʉja pea: “Mʉ menara baa, jini, jãa tiiwʉ.Jãa macã yeparira bojocare mʉ bue yujurucuwʉ,”cʉ̃re mʉja ĩimirucu.

27 ”To biro mʉja ca ĩiro, “ ‘Mee mʉjare yʉmajiti,’ mʉjare yʉ ĩijãwʉ. Yʉre camotatiya mʉja,ñañarije ca tiirã,” mʉjare ĩirucumi.

28 ”To cõrora otirique, bʉaro tʉgoeña pairique,mʉjare niirucu, Abraham, Isaac, Jacob, Ʉmʉreco

Page 107: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 13:29 104 SAN LUCAS 14:14

Pacʉ yee quetire wede jʉgueri maja niiquĩri-carã niipetirã, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiritabepʉ cʉ̃ja ca niicãro, mʉja pea macãpʉ cõawiene ecoma ĩirã. 29 Bojoca niipetiropʉ macãrã,muipũ cʉ̃ ca mʉa doori nʉña macãrã, cʉ̃ ca ñaajãari nʉña macãrã, jõcʉ̃ jiro macã yepa macãrã,ñucã díámacʉ̃ macã yepa macãrã doorucuma,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabepʉ baa duwirãdoorã. 30 To biri mecʉ̃rire watoa macãrã ca niirã,ca nii majuropeerã niirucuma. Ñucã mecʉ̃rireca nii majuropeerã ca niirã, watoa macãrã tuaru-cuma —ĩiupi.

Jerusalén're ĩari Jesús cʉ̃ ca otirique(Mt 23.37-39)

31Tii rʉmʉrena jĩcãrã fariseos eari, o biro ĩiupaJesús're:

—Anore waacoagʉja. Herodes mʉrejĩacãrʉgami —cʉ̃re ĩiupa.

32 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉupiJesús:

—Waari, o biro ĩirãja, ca bojoca ñañagʉre:“Mecʉ̃, boero ca diarique cʉtirãre catio, wãtĩarecõa wiene, yʉ tiirucu. Boero ape rʉmʉra yʉpaderiquere yʉ yapanorucu. 33 Mecʉ̃, boero,boero ape rʉmʉ, yʉ waa nʉnʉa waarucu. Jĩcʉ̃,Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majʉ,Jerusalén ca niitiropʉra cʉ̃ ca bii yaijata añuti.”

34 ”Jerusalén, Jerusalén, Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire wede jʉgueri majare jĩa, mʉre ɄmʉrecoPacʉ, cʉ̃ ca wede doti cojorãre ʉ̃tã mena deejĩa, ca tiiri macã mʉ nii. Jĩcãti méé, ãboco cõpunare cõ quedʉpʉ doca cõ ca jee neorore biroyʉ tiirʉgamiwʉ mʉ bojocare. Mʉja pea mʉjabootiwʉ. 35 To biri, mʉja ca niiri tabe, bojocamaniri tabe tuarucu. Yʉre mʉja ĩa nemotirucu, “‘Añuro ca biigʉ niimi, Ʉmʉreco Pacʉ wãmemenaca doogʉ,’ mʉja ca ĩiri rʉmʉ ca earopʉ,” mʉjareyʉ ĩi† —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

14Mipĩrique ca diagʉre Jesús cʉ̃ ca catiorique

1 Jĩcã rʉmʉ, yerijãarica rʉmʉ ca niiro, ʉpʉfariseo yaa wiipʉ baagʉ waaupi Jesús. Aperãfariseos pea Jesús're ĩa duti cote niiupa. 2 Ñucãtoopʉre niiupi jĩcʉ̃ mipĩrique ca diarique cʉtigʉ.3To biri Jesús pea, doti cũuriquere ca jʉo buerãre,fariseos're, o biro cʉ̃jare ĩi jãiñaupi:

—¿Doti cũurique, yerijãarica rʉmʉre ca di-arique cʉtirãre to catio dotiti? ¿To dotititiqué?—ĩiupi.

4 To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja pea wedetiupa. Tocõrora ca diagʉre catio yapano, “Tua waagʉja,”cʉ̃re ĩiupi Jesús.

5To biro tii yapano, fariseos peera o biro cʉ̃jareĩiupi:

—¿Nii mʉja mena macʉ̃, yerijãarica rʉmʉrenacʉ̃ macʉ̃ ʉno, cʉ̃ buey ʉno opepʉ cʉ̃ ca ñaajãaro,yoari méé cʉ̃re cʉ̃ ami wienetiti? —ĩiupi.

6 Jesús to biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja pea do biro cʉ̃reĩi yʉʉ majitiupa.

Amo jiarica boje rʉmʉre ca jʉo ecoricarã7 Cʉ̃ ca jʉo cojoricarã duwiriquere añuri

taberipʉ wado cʉ̃ja ca beje ea nuuro ĩagʉ, o birocʉ̃jare ĩi wede majioupi Jesús:

8 —Noo jĩcʉ̃, amo jiarica boje rʉmʉre mʉjarecʉ̃ja ca jʉo cojoro, duwirique añurijepʉ wadobeje ea nuuticãña. Mʉja ametʉenero ca nii ma-juropeegʉ eabocumi. 9 To biro cʉ̃ ca biiro, mʉjapʉarãpʉrena ca jʉo cojoricʉ doori: “Mʉ ca duwiritabere ani peere duwi dotiya,” mʉjare ĩibocumi.To biro cʉ̃ ca ĩiro, aperã cʉ̃ja ca ĩa cojoro, boborocʉ̃ja jiropʉ mʉja duwirã waabocu yua. 10 To birobiitirãra, mʉjare cʉ̃ja ca jʉoro, jiro macã pĩiropʉea nuu eaya, to biro mʉja ca biiro mʉjare cajʉoricʉ pea, “Yʉ mena macʉ̃, ano añuri tabe peeduwigʉ dooya,” mʉjare cʉ̃ ca ĩipere biro ĩirã. Tobiro biirã, mʉja mena ca baa duwirã cʉ̃ja ca ĩacojoro, mʉjare ca jʉo cojoricʉre añuro mʉja ĩiecorucu. 11Cʉ̃ majuropeera, “Ca nii majuropeegʉyʉ nii,” ca ĩigʉa, watoa macʉ̃ tuarucumi. “Watoamacʉ̃ yʉ nii,” ca ĩigʉ pea, ca nii majuropeegʉtuarucumi —cʉ̃jare ĩiupi.

12 Ñucã cʉ̃re ca jʉoricʉ cãare o biro cʉ̃re ĩiupiJesús:

—Baarique jʉo baagʉ, mʉ mena macãrãre, mʉyee wederãre, mʉ yaarã ca nii cojorãre, ñucãmʉ ca niiri tabe pʉto macãrã ca apeye pairãre,jʉoticãña. Cʉ̃jare mʉ ca jʉojata, ñucã cʉ̃ja peecãa mʉre jʉorucuma, mʉre amerʉgarã. Mee,to biro mʉre cʉ̃ja ca tiirije menara mʉ wapataacãrucu. 13 To biro tiitigʉra, boje rʉmʉ tiigʉ,ca boo pacarãre, ca waamajitirãre, dʉpo yuririre,ca ĩatirãre, jʉoya. 14 To biro tiigʉ, bʉaro mʉ ʉjeaniirucu. Cʉ̃ja pea jĩcã rʉmʉʉnora, to biromʉre tiiametirucuma. To biro mʉre cʉ̃ja ca tiiti pacaro,mʉ pea ca añurã cʉ̃ja ca cati tuari rʉmʉre teewapa mʉ tiicojo ecorucu —cʉ̃re ĩiupi.

Jʉo baarique mena cʉ̃ ca ĩi cõoña wederique(Mt 22.1-10)

† 13:35 Sal 118.26.

Page 108: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 14:15 105 SAN LUCAS 15:715Atere to biro cʉ̃ ca ĩiro tʉogʉ, jĩcʉ̃ Jesúsmena

ca duwirã mena macʉ̃, o biro ĩiupi:—Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabepʉre ca

baapʉ doca ʉjea niiña —ĩiupi.16 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro ĩiupi:—Jĩcʉ̃, pairo baarique quenori, paʉ bojocare

jʉoupʉ. 17 Baarica tabe ca earo, cʉ̃re pade co-teri majʉre, “Dooya. Mee, baarique queno ya-panoriquepʉ nii,” ĩigʉja yʉ ca jʉoricarãre, cʉ̃re ĩicojoupʉ.

18 ”To biro ĩi cojojãwi, cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiro, niipe-tirãpʉra ate jʉori jãa waati, cʉ̃re boca ĩiuparã.Ca nii jʉogʉ, o biro ĩiupʉ: “Mecʉ̃acãra jĩcã yepayʉ wapa tii yerijãawa. To biri tii yepare ĩagʉwaagʉ yʉ tii, teere ĩima ĩigʉ yʉ waati,” cʉ̃reĩiupʉ. 19 Apĩ cãa, “Pʉa amo cõro niirã wecʉa yʉwapa tii yapano. Cʉ̃jare ĩa ñaagʉ waagʉ yʉ biiména, ‘teere ĩima ĩigʉ yʉ waati,’ ĩijãwi cʉ̃re ĩiña,”ĩicãupʉ. 20 Apĩ cãa ñucã, “Mecʉ̃acãra yʉ amo jĩayapano. To biri yʉ waa majiti,” cʉ̃re ĩiupʉ.

21”Cʉ̃re pade coterimajʉ pea tua ea, ate to birocʉ̃ja ca ĩiriquere wedeupʉ cʉ̃ wiogʉre. Wii ʉpʉpea teere tʉo ajia, o biro ĩiupʉ cʉ̃re pade coterimajʉre: “Yoari méé, macã macã yeparipʉ, wiijewatoa macã maaripʉ waari, ca boo pacarãre, cawaa majitirãre, ca ĩatirãre, upa yuririre, cʉ̃jarejʉo dooya,” ĩiupʉ. 22 To biro cʉ̃ ca ĩi cojoricʉwaa tua eagʉ: “Wiogʉ, yʉre mʉ ca dotijãrorebirora yʉ tii yerijãajãwʉ mee. To ca bii pacaro,wii pee dadati ména,” cʉ̃re ĩiupʉ. 23 To biro cʉ̃ caĩiro, cʉ̃ wiogʉ pea o biro cʉ̃re ĩiupʉ: “Maaripʉ,metã macãriacãpʉ waari, noo mʉ ca bʉa earãreca doorʉgatirãrena cʉ̃jare jʉocã dooya, yʉ yaawiica dadacoapere biro ĩigʉ. 24 ‘Jĩcʉ̃ ʉno peera, yʉ cajʉomiricarã yʉ mena baatirucuma,’ mʉjare yʉ ĩi,”ĩiupʉ —ĩi wedeupi Jesús.

Cristore nʉnʉrique popiye ca niirije(Mt 10.37-38)

25 Bojoca paʉ Jesús're nʉnʉupa. To biro cʉ̃jaca biiro, cʉ̃ pea cʉ̃ja peere amojode nʉcãri, o birocʉ̃jare ĩiupi:

26—Jĩcʉ̃ yʉre ca tʉo nʉnʉjeegʉ, cʉ̃ pacʉre, cʉ̃pacore, cʉ̃ nʉmore, cʉ̃ punaare, cʉ̃ yaarãre, cʉ̃yaarã romirire, ñucã cʉ̃ majuropeera cʉ̃ ca mairoametʉenero yʉre cʉ̃ ca maitijata, yʉ buegʉ niimajitimi. 27 Ñucã yʉ yee jʉori, cʉ̃ majuropeerañañaro tamʉori, yʉre ca nʉnʉtigʉa, yʉ buegʉ niimajitimi.

28”¿Jĩcʉ̃mʉjamenamacʉ̃, emʉariwiiweerʉgʉ,“¿Wapa tiirica tiiri yʉ ca cʉorije menara yʉ wee

yapanocãrʉgamiti?” ĩigʉ, ea nuu waa, tee cawapa cʉtipere cʉ̃ cõoña jʉotigajati? 29 To birotiitigʉra, tii wii ca niipa yepa wadore wee cũupacagʉ, peoti majitigʉ cʉ̃ ca bii niiro niipetirã tiitabere ca ĩarã, o biro cʉ̃re ĩi buicuma: 30 “Ania,wii queno jʉocãmijapi táá biigʉpʉa. Tii yapanomajitimi béé,” ĩi buicuma.

31 ”Ñucã jĩcʉ̃ wiogʉ, apĩ wiogʉ mena cʉ̃ caameri jĩagʉ waape to ca niijata: ¿Yʉ uwamarãdiez mil menara, veinte mil uwamarã mena yʉreca jĩagʉ doogʉre yʉ ãpõtĩocãrʉgamiti? ĩigʉ, eanuu waa, ¿cʉ̃ cõoña jʉotigajati? 32 Yʉ ãpõtĩori-caro mani cʉ̃ ca ĩijata, apĩ wiogʉ pea ménayoaropʉra cʉ̃ ca niiro, “Añurucu. Mani amerijĩaticãjato,” ĩi cojocumi, queti wederi maja mena.33 To biri wãmera no ca boogʉ mʉja mena macʉ̃cʉ̃ ca cʉorije niipetirore cʉ̃ ca waa weomajitijata,yʉ buegʉ nii majitimi —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

Moa ca oca yerijãarije(Mt 5.13; Mc 9.50)

34—Moa añurijera nii. Bii pacaro ca ocarije toca peticoajata, ¿do biro pee bii, ñucã ca poarije tonii eabogajati? 35 Yepa cãare añuti, otepʉre maatuujata cãare añuti, biicã yua. To biri díámacʉ̃racõa cũu batecãma. Ca amoperi cʉtirã tʉoya yʉ caĩirijere* —ĩiupi Jesús.

15Oveja ca yairicʉre ĩi cõoñari Jesús cʉ̃ ca wed-

erique(Mt 18.10-14)

1 Paʉ, Roma maquẽre wapa jee bojari maja,ñañarije ca tiirã, Jesús're nea poo eaupa cʉ̃ cawederijere tʉorʉgarã. 2O biro cʉ̃re cʉ̃ja ca biirijejʉori, fariseos, doti cũuquĩriquere ca jʉo buerã, obiro ĩi wede paiupa Jesús're:

—Ania, ñañarije ca tiirãre añuro tii, cʉ̃jamenara baa, tiimi déé —ĩiupa.

3To biro cʉ̃ja ca ĩiro, cʉ̃ pea ati wãme ĩi cõoñaricʉ̃jare wedeupi:

4 —¿Nii mʉja mena macʉ̃ pee cien ovejas cacʉogʉ, jĩcʉ̃ cʉ̃ ca yairo, ca yairicʉre amagʉwaagʉ,noventa y nueve ca niirãre toora cũucã, cʉ̃rebʉacãripʉ cʉ̃ ama yerijãatiti? 5Cʉ̃re bʉagʉ, bʉaroʉjea niirique mena cʉ̃re ami pʉja, 6 cʉ̃ yaa wiitua eagʉ, cʉ̃ mena macãrãre, cʉ̃ ca niiri tabemacãrãre, jʉo neo, o biro ĩicumi: “Yʉ mena ʉjeaniiña. Mee, yʉ oveja ca yairicʉre yʉ bʉajãwʉ,”ĩicumi. 7 To biiri wãmera bii ʉmʉreco tutipʉre:Jĩcʉ̃ ñañarije ca tiigʉ cʉ̃ ca tʉgoeña yeri wajoaro,

* 14:35 “Ca tʉo majirʉgarã yʉre tʉo nʉnʉjeeya.”

Page 109: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 15:8 106 SAN LUCAS 16:1mee añurã noventa y nueve ca niirã ca tʉgoeñayeri wajoarique bootirã menare ʉjea niiricaroametʉenero ʉjea niirique nii —cʉ̃jare ĩi wedeupiJesús.

Wapa tiirica tii ca yairiquere cʉ̃ ca ĩi cõoñawederique

8—¿Dico ʉno nomio wapa tiirica tiiri, pʉa amocõro niiri tiiri ca cʉogo, jĩcã tii ca yairo, jĩa boer-icaga mena jĩa boeri, to cãnacã tabepʉra añuroowa ama, tii tiire bʉacãripʉ cõ ama yerijãatiti?9 Tii tiire bʉago, cõ mena macãrã romirire, cõca niiri tabe pʉto macãrãre, o biro ĩicumo: “Yʉmena ʉjea niiña. Mee, yʉ wapa tiirica tii, cayairica tiire yʉ bʉajãwʉ,” cʉ̃jare ĩicumo. 10 Tobiri wãmera ʉjea niirique nii Ʉmʉreco Pacʉ pʉtomacãrãre, jĩcʉ̃ ñañarije ca tiigʉ cʉ̃ ca tʉgoeña yeriwajoaro —cʉ̃jare ĩiupi.

Cʉ̃ macʉ̃ ca yairicʉre, cʉ̃ pacʉ cʉ̃ ca bʉari-quere cʉ̃ ca ĩi cõoñarique

11O biro cʉ̃jare ĩi wedeupi ñucã Jesús:—Jĩcʉ̃, pʉarã puna cʉtiupʉ. 12Ca bai pee o biro

ĩiupʉ cʉ̃ pacʉre: “Cáacʉ, yʉ yee ca niipe mʉ cacʉorijere yʉre tiicojoya,” ĩiupʉ. To biro cʉ̃ ca ĩiro,pʉarãpʉrena cʉ̃jare dica woocãupʉ.

13 ”No cãnacã rʉmʉ jiro mééra, ca bai pea,cʉ̃ pacʉ cʉ̃ ca dica wooriquere jee neo, apeyepapʉ, ca yoaropʉ, waacoaupʉ. Toopʉ, nooca boorora tii niima ĩigʉ, cʉ̃ yee, cʉ̃ pacʉ cʉ̃ cadica woomiriquere tii bate peoticãupʉ. 14 Cʉ̃ cajee waamiriquere cʉ̃ ca tii bate peotiro jiro, tiiyepapʉre baarique peticoaupe. To biro ca biiro,cʉ̃ pea bʉaro aʉa tamʉo jʉo waaupʉ. 15 To biritii yepa macʉ̃re paderique jãigʉ waaupʉ. Cʉ̃ pea,cʉ̃ yaa wejeripʉ cʉ̃ yejeare cʉ̃re eca cote doticojoupʉ. 16 Bʉaro queyama ĩigʉ, yejea cʉ̃ja cabaarijerena baarʉgamiupʉ. To biro cʉ̃ ca biicãpacaro, jĩcʉ̃ peera jĩcã wãme ʉnora cʉ̃re baariqueeca, tiiticãuparã.

17 ”Biirique peti tʉgoeña bojoca cati, o biro ĩi-upʉ: —¿Yʉ pacʉre pade coteri maja paʉ baariquecʉ̃ja ca cʉocãro, yʉ pea anopʉ yʉ aʉa boa duwiyujuti? 18Yʉ pacʉ pʉtopʉra tuawaari, o biro cʉ̃reyʉ ĩirucu: “Cáacʉ, Ʉmʉreco Pacʉ menare, mʉmenare ñañarijere yʉ tiijapa. 19To biri ‘Yʉmacʉ̃,’yʉre ĩiticãña. Jĩcʉ̃ mʉre ca pade coteri majʉrebiro pee yʉre tiiya,” yʉ ĩirucu —ĩiupʉ.

20 ”To biro ĩicã cʉ̃ pacʉ pʉtopʉra tuacoaupʉñucã. Ména yoaropʉra cʉ̃ ca niiro, cʉ̃ pacʉ peacʉ̃re ĩa maji, cʉ̃re ĩa boo pacaupʉ. To biri cʉ̃reũmaa boca, cʉ̃re paabario, cʉ̃ wajopuare ũpũ,cʉ̃re tiiupʉ. 21 To biro cʉ̃ ca tiiro, cʉ̃ macʉ̃ pea o

biro cʉ̃re ĩiupʉ: “Cáacʉ, Ʉmʉreco Pacʉ menare,mʉ menare ñañarijere yʉ tiijapa. To biri, ‘Yʉmacʉ̃,’ yʉre ĩiticãña,” cʉ̃re ĩiupʉ.

22 ”To biro cʉ̃ ca ĩi pacaro, cʉ̃ pacʉ pea cʉ̃repade coteri majare: “Yoari méé, jutiro añuritoami doori cʉ̃re jãa, amo jũa jãarica beto cãarejãa, dʉpo juti cãare jãa, cʉ̃re tiiya. 23 Ñucã wecʉañuro ca díí cʉtigʉre, ami doori, cʉ̃re jĩaña. Yʉmacʉ̃ cʉ̃ ca tua eari boje rʉmʉ mani tii ʉjeanii baaco. 24 Ani, yʉ macʉ̃re, ‘Bii yaicoajacupi,’yʉ ĩi tʉgoeñarucumijãwʉ. Bii yaitijapi. Waayaicoamiwi, cʉ̃re mani bʉa ñucã,” ĩiupʉ. Tocõrora boje rʉmʉ tiicã jʉo waauparã mee yua.

25 ”To biro cʉ̃ja ca tii niicãro, cʉ̃ macʉ̃ ca jũwʉpea wejepʉ niiupʉ. Ca pade niiricʉ tua doogʉ,wii pʉto ea doogʉ, cʉ̃ja ca baja wedeo niirijeretʉoupʉ. 26To biri jĩcʉ̃ pade coterimajʉre jʉo cojo,“¿Ñee to biijãri yua?” cʉ̃re ĩi jãiñaupʉ. 27 To birocʉ̃ ca ĩiro, pade coteri majʉ pea o biro cʉ̃re ĩiupʉ:“Mʉ bai tua eajãwi. To biri mʉ pacʉ pea wecʉañuro ca díí cʉtigʉre jĩa dotijãwi. Cʉ̃ macʉ̃reañuro ca cati añugʉrena, yʉ bʉa, ĩima ĩigʉ bojerʉmʉ tiirʉgʉ,” cʉ̃re ĩiupʉ.

28 ”Cʉ̃ jũwʉ pea teere bʉaro tʉo ajiari, jãawaarʉgatiupʉ. To biri cʉ̃ pacʉ pea cʉ̃re jʉogʉwitiwaaupʉ. 29Cʉ̃ pea o biro ĩiupʉ cʉ̃ pacʉre: “Cáacʉ,paʉ cʉ̃mari, jĩcãti ʉno peera mʉre ametʉenenʉcãri méé yʉ ca pade niirijere mʉ maji. To biroyʉ ca bii pacaro, ‘Cʉ̃ mena macãrã mena cʉ̃ jĩabaajato’ ĩigʉ, jĩcʉ̃ cabra macʉ̃ ʉnoacãrena jĩcãtiʉno peera yʉre tiicojorucu, mʉ tii ñaati. 30 Animʉmacʉ̃, mʉ yeere ʉmʉa cʉ̃ja ca tii eperã romirimena tii epe nucũ yuju, tii bate peoticãri ca tuaeagʉ peera, wecʉ añuro ca díí cʉtigʉre jĩacãri,cʉ̃re mʉ boje rʉmʉ tii peo,” cʉ̃re ĩiupʉ cʉ̃ pacʉre.

31 ”To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ pacʉ pea o biro cʉ̃reĩiupʉ: “Macʉ̃, mʉa yʉ menara mʉ niicõa nii. Yʉca cʉorije niipetirijemʉ yeewado niiro bii. 32Ani,mʉ bai, ‘Bii yaicoajacupi,’ yʉ ca ĩi tʉgoeñaru-cumigʉ, catijapi. Cawaa yairicʉremani bʉa ñucã.To biri cʉ̃re ca boje rʉmʉ tii peo ʉjea niiperaniiro bii,” cʉ̃re ĩiupʉ cʉ̃ pacʉ —ĩi wedeupi Jesúsbojocare.

16Wiogʉ yeere ĩa nʉnʉjee bojari majʉre cʉ̃ ca ĩi

cõoña wederique1 Ñucã cʉ̃ buerãre o biro ĩi cõoñari wedeupi

Jesús:—Jĩcʉ̃ ca apeye paigʉ, cʉ̃ yeere ca ĩa nʉnʉjee

bojagʉre cʉoupʉ. Aperã pea, “Mʉyeere tii bategʉ

Page 110: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 16:2 107 SAN LUCAS 16:22tiimi,” cʉ̃re ĩi wedejãarã waauparã. 2 To biri cʉ̃rejʉo cojori, o biro cʉ̃re ĩiupʉ: “¿Ñee to niiti mʉca tiirijere yʉre cʉ̃ja ca wederijea? To biri mʉca paderiquere cõoñari, yʉre owa tuu cojoya. Tocõrora yʉ yeere ĩa nʉnʉjee bojari majʉ mʉ niiyerijãarucu,” cʉ̃re ĩiupʉ.

3 ”To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ wiogʉ yeere ĩa nʉnʉ-jee bojari majʉ pea o biro ĩi tʉgoeñaupʉ: “Agónija, ¿ñeere yʉ tiigʉti yua? Yʉ wiogʉ paderiquemanigʉ yʉre cũugʉ doogʉ tiimi. Yeparire capadepʉ ʉno méé yʉ nii. Yʉ tutuati. Wapa tiiricatiiri jãirʉgʉ cãa, yʉ bobo jañu. 4 Jaʉ, mee yʉ maji,paderiquemanigʉ yʉ ca tuaro, aperã yʉre cʉ̃ja cañeepere biro ĩigʉ yʉ ca tiipere,” ĩiupʉ.

5 ”To biri cʉ̃ wiogʉre ca wapa moorãre jʉocojoupʉ. Ca nii jʉogʉre o biro ĩi jãiñaupʉ: “¿Mʉa,no cõro yʉ wiogʉre mʉ wapa mooti?” cʉ̃re ĩijãiñaupʉ. 6 Cʉ̃ pea: “Cien daperi* peti ʉje daperiyʉ wapa moo,” cʉ̃re ĩiupʉ. To biro cʉ̃ ca ĩiro cʉ̃wiogʉ yeere ĩa nʉnʉjee bojari majʉ pea o birocʉ̃re ĩiupʉ: “Jaʉ, ano duwiya. Ate nii mʉ ca wapamoorije. Yʉ wiogʉre cien mʉ ca wapa moorijere,cincuenta niirijera owa tuuya yua,” cʉ̃re ĩiupʉ.

7 ”To biro cʉ̃re ĩi yapano, apĩre jʉo cojo, “¿Mʉa,no cõro mʉ wapa mooti?” cʉ̃re ĩi jãiñaupʉ.“Trigo cien poari† ca eape cõro yʉ wapa moo,”cʉ̃re ĩi yʉʉupʉ. To biro cʉ̃ ca ĩiro: “Jaʉ, anoduwiya. Ate nii mʉ ca wapa moorije, cien poarimʉ ca wapa moorijere, ochenta poarira owa tu-uya yua,” cʉ̃re ĩiupʉ.

8 ”Cʉ̃ yeere ĩa nʉnʉjee bojari majʉ ca añutigʉcʉ̃ ca tiiriquere majiri, cʉ̃ wiogʉ pea, “Ca tiimajigʉ peti niijapi,” ĩiupʉ. Ati yepa macãrã,cʉ̃jare biro ca biirã mena cʉ̃ja ca ameri tii ni-ijata, Ʉmʉreco Pacʉ yaarã ca boeropʉ ca niirãametʉenero tii majima. 9 To biri mʉja pea, atiyepa maquẽ apeye menara, mʉja mena macãrãbʉarʉgarã, cʉ̃jare tii nemoña. Ati yepa maquẽapeye ca petiro to birora ca niicõa niiri wiijeripʉmʉjare ca ñeerã ʉno cʉ̃ja ca niipere biro ĩirã.

10 ”Petoacãrena añuro ca ĩa nʉnʉjee majigʉa,pairopʉ cãare añuro ĩa nʉnʉjee majimi. Petoacãcãare ca ĩa nʉnʉjee majitigʉa, pairo cãare ĩanʉnʉjeemajitimi. 11To biri ati yepamaquẽ apeyecʉti niirique ca bii ditorije cãare añuro mʉjaca ĩa nʉnʉjee majitijata, ¿apeye cʉti niiriqueca nii majuropeerije peera, ñiru peti “Atere ĩanʉnʉjeeya” mʉjare cʉ̃ ĩibogajati? 12 Mʉja yeeca niitirije cãare añuro mʉja ca ĩa nʉnʉjee boja

majitijata, ¿ñiru pee mʉja yee ca niirijere mʉjarecʉ̃ tiicojobogajati?

13 ”Jĩcʉ̃ pade bojari majʉ ʉno peera pʉarãwiorãpʉre pade cote majitimi. To biro cʉ̃ ca bii-jata, jĩcʉ̃re ĩa tuti, apĩ peere mai, biicãcumi. Ñucãjĩcʉ̃ cʉ̃ ca dotirijere tii, apĩ cʉ̃ ca dotirije peeratiiti, biicãcumi. To biri mʉja, Ʉmʉreco Pacʉpeere pade nʉnʉjee pacarã ñucã, pairo apeye cʉtiniirʉgarã tee pee cãare pade nʉnʉjee, mʉja tiimajiti —ĩiupi.

14 Fariseos wapa tiirica tiirire bʉaro ca boorãcãa, ate niipetirijere tʉori, boborije ĩi bui tutiupaJesús're. 15 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o birocʉ̃jare ĩiupi:

—Mʉja, bojoca cʉ̃ja ca ĩaro ca bojoca añurãrebiro mʉja bii dito. Biigʉpʉa, Ʉmʉreco Pacʉ peamʉja yeripʉ mʉja ca biirijere majimi. Bojoca pea“Añurije nii,” cʉ̃ja ca ĩirijere, Ʉmʉreco Pacʉ peerañañarije niiro bii —ĩiupi.

Doti cũurique, to biri Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotiniirije

16 —Doti cũurique, to biri Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire wede jʉgueri maja, Juan menara bii ya-pano eaupa. Tii tabe mena wãma wãme añurijequeti Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niirije maquẽrewederique nii. Niipetirã toopʉre jãa waarʉgarãbii niima. 17 Ati yepa, ati ʉmʉreco, ca petipepea popiye méé ca nii pacaro, doti cũurique peajĩcãwãme ʉnoacãra ca ĩirore biro biitirora yaicoa,biitirucu —ĩiupi.

Ameri cõarique maquẽre Jesús cʉ̃ ca wederique(Mt 19.1-12; Mc 10.1-12)

18 —Jĩcʉ̃ cʉ̃ nʉmore cõacãri, apeo peere cʉ̃ canʉmo cʉtijata, cʉ̃ nʉmo ca niitigo menapʉ niigʉtiimi. Ñucã ca manʉ cõaricore ca nʉmo cʉtigʉcãa, cʉ̃ nʉmo mena méé niigʉ tiimi —ĩiupi.

Ca apeye paigʉ, to biri Lázaro19 —Niiupʉ jĩcʉ̃ ca apeye paigʉ, añurije juti

jãña, to cãnacã rʉmʉra ĩaricaro añuro bojerʉmʉri queno, ca tii niirucugʉ. 20 Niiupʉ ñucã,jĩcʉ̃ boo pacoro ca biigʉ, Lázaro ca wãme cʉtigʉ,cʉ̃ upʉ niipetiropʉra ca cami boagʉ. Ca apeyepaigʉ yaa wii jope pʉtore duwirucuupʉ. 21 Cʉ̃pea, ca apeye paigʉ, cʉ̃ ca baa bate ñoorijerebaarʉgarucumiupʉ. Ñucã yaia menapʉra cʉ̃camire nenirã earucuuparã.

22 ”To biro biirucu, jĩcã rʉmʉ bii yaicoaupʉLázaro. Cʉ̃ ca bii yairo, Ʉmʉreco Pacʉ pʉtomacãrã peaAbrahampʉto añuri tabepʉ cʉ̃ niijato

* 16:6 3,700 litros. † 16:7 Cien bultos, unos 37,000 litros de harina.

Page 111: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 16:23 108 SAN LUCAS 17:10ĩirã, cʉ̃re amicoauparã. Ca apeye paigʉ cãa biiyaicoaupʉ. Cʉ̃ ca bii yairo, cʉ̃re yaa cõa, tiicãu-parã. 23Ca apeye paigʉ pea bojoca ñañarã cʉ̃ja cawaari tabepʉre ñañaro bii niigʉ, ĩamʉene cojomaĩigʉ, yoaropʉ Abraham're, ñucã Lázaro cãare cʉ̃mena ca duwigʉre ĩaupʉ.

24 ”To biri cʉ̃re ĩacãgʉpʉa, o biro ĩi acarobuiupʉ: “Ñicʉ̃ Abraham, yʉre boo paca ĩaña nijapetopʉra. Lázarore yʉ pʉtopʉ cʉ̃re tiicojoya.Cʉ̃ amo jũa yapa mena oco ñia bia doori, yʉñemerore cʉ̃ weyogʉ doojato. Ati pecamepʉrebʉaropʉra ñañaro peti yʉ tamʉocã,” cʉ̃re ĩiupʉ.

25 ”To biro cʉ̃ ca ĩiro, Abraham pea o biro cʉ̃reboca ĩi yʉʉupʉ: “Yʉ pãrami, atere tʉgoeñaña.Mʉa, mʉ ca cati niiri rʉmʉre añuro peti mʉniiwʉ, Lázaro pea ñañaro cʉ̃ ca biicãro. To biricʉ̃ pea mecʉ̃ra anopʉre añuro niigʉ tiimi. Mʉpea ñañaro mʉ tamʉo. 26 Ñucã pairi ope niimani watoare. To biri ano ca niirã toopʉre cawaarʉgarã dobiro biiwaamajiti, ñucã toomacãrãpee cãa anopʉre do biro bii doo majiti, biicãma,”cʉ̃re ĩiupʉ.

27 ”To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupʉ: “Ñicʉ̃ Abraham, yʉ pacʉ yaa wiipʉLázarore cʉ̃re tiicojoya. 28Yʉ yaarã jĩcã amo cõroca niirãre cʉ̃ wede majiogʉ waajato, cʉ̃ja cãa, atitabe ñañaro tamʉorica tabe pee cʉ̃ja ca dootiperebiro ĩigʉ,” cʉ̃re ĩiupʉ.

29 ”Ñucã Abraham pea o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupʉ:“Mee cʉ̃ja, Moisés cʉ̃ ca owariquere, to biriɄmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majare,cʉ̃jare cʉoma. Cʉ̃jare cʉ̃ja tʉo nʉnʉjeejato,” cʉ̃reĩiupʉ.

30 ”To biro cʉ̃ ca ĩiro, ca apeye paigʉ pea obiro cʉ̃re ĩi yʉʉupʉ: “Tʉo nʉnʉjeeticuma, ñicʉ̃Abraham. Jĩcʉ̃ ca bii yairicʉpʉ cati tuari cʉ̃jare cʉ̃ca wedejata docare, tʉo nʉnʉjeeri ñañarije cʉ̃jaca tiirucurijere tii yerijãabocuma,” cʉ̃re ĩiupʉ.

31 ”To biro cʉ̃ ca ĩiro, Abraham pea o biro cʉ̃reĩiupʉ ñucã: “Moisés cʉ̃ ca ĩirijere tʉo nʉnʉjeeti,ñucã Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimaja cʉ̃ja ca ĩirije cãare tʉorʉgati, cʉ̃ja ca biijata,ca bii yairicʉ cati tuari cʉ̃ ca wedejata cãare, tʉonʉnʉjeeticuma,” cʉ̃re ĩiupʉ —cʉ̃jare ĩi wedeupiJesús.

17Ñañarije tiirique ca bii buiyeerije(Mt 18.6-7, 21-22; Mc 9.42)

1 Cʉ̃ buerãre o biro ĩiupi Jesús:—Bojoca ñañaro cʉ̃ja ca tiiro ca bii buiyeerijea,

do biro pee ca bii ametʉa nʉcã majiña manirijeniiro bii. Aperãre ñañarije cʉ̃ja ca tiiro ca tiibuiyeegʉa, ñañaro peti tamʉorucumi. 2 To biroca tiigʉra, cʉ̃ amʉtuture ʉ̃tãga jia yoori, diapairi yaapʉ cʉ̃re cõañua cõacãjata añubocu, yʉreca tʉo nʉnʉjee jʉo doorãre ñañarijere cʉ̃ja catiiro cʉ̃ ca tii buiyeerije jʉori. 3 ¡To biri, bojocacatiya! Mʉja yee wedegʉ ñañarijere cʉ̃ ca tiijata,cʉ̃re tuti bojoca catioya, cʉ̃ ca tʉgoeña wajoajata,ñañarije cʉ̃ ca tiiriquere acoboya. 4 Jĩcã rʉmʉrejĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro niirijepeti ñañaro mʉre tiicãri, ñucã ñañaro mʉre cʉ̃ catiirije cõrora mʉ pʉto doori, “Ñañaro mʉre yʉ catiijãrijere acoboya, yʉ tii nemotirucu,”mʉre cʉ̃ caĩigʉ eajata, ñañaro mʉre cʉ̃ ca tiiriquere acoboya—ĩiupi.

Díámacʉ̃ tʉgoeña bayirique5 Cʉ̃ buerã pea o biro ĩiupa Jesús're:—¡Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉo bayiriquere pai

jañuro jãare tiicojoya!* —cʉ̃re ĩiupa.6 To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩiupi

Jesús:—Díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije mostaza

apega cõroacã to ca nii pacaro, atigʉ sicó-morogʉre, “Wẽe waari, dia pairi yaapʉ eanʉcãña,” mʉja ca ĩijata, mʉja ca ĩirore birorabiicãbocu —cʉ̃jare ĩiupi.

Pade coteri majʉ cʉ̃ ca tii niirije7 —Jĩcʉ̃ mʉja mena macʉ̃, cʉ̃re ca pade

cotegʉre ca cʉogʉ, wejepʉ ca jee cũu niiricʉ,ape tabera wecʉare ca cote niiricʉ, cʉ̃ ca tuaearo, ¿“Baagʉ dooya ména,” cʉ̃re mʉja ĩi bocati?8 Mʉja ĩiticu. O biro pee mʉja ĩicu: “Yʉ cabaapere quenoña ména, baa, jini, tii niigʉ yʉ caboorijere jee cojo coterʉgʉ, juti wajoagʉ waari,toora nucũ coteya. Jiro, ‘Baa, jini, mʉ tiirucumʉa,’ ” cʉ̃remʉja ĩicu. 9Ñucãmʉja ca dotiriquerecʉ̃ ca tiiricaro jiro to ca niimijata cãare, “Añumajuropeecã,” cʉ̃re mʉja ĩiticu. 10 Mʉja cãa tobiri wãmera, mʉjare tii dotiriquere tii yapanorã,o biro ca ĩiparã mʉja nii: “Pade coteri maja caañutirã mani nii. Apeyepʉra tiiricaro maniro,manire cʉ̃ja ca tii dotirijeacã wadore mani tii,” caĩiparã mʉja nii —ĩiupi Jesús.

Ca cami boarãre Jesús cʉ̃ ca catiorique* 17:5 “Bʉaro jañuri Ʉmʉreco Pacʉre díámacʉ̃ jãa ca tʉo nʉnʉjeero jãare tii nemoña.”

Page 112: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 17:11 109 SAN LUCAS 18:411 Jesús, Jerusalén'pʉ waa nʉnʉa waagʉ,

Galilea yepa, to biri Samaria yepare ametʉawaaupi. 12 Jĩcã macãre cʉ̃ ca ea waarora, pʉa amocõro niirã peti ca cami boa diarique cʉtirã cʉ̃rebocarã doori, yoaropʉra tua nʉcã, o biro ĩi acarobui cojoupa:

13—Jesús, Buegʉ, jãare boo paca ĩaña —ĩiupa.14 Jesús pea cʉ̃jare ĩa, o biro cʉ̃jare ĩi cojoupi:—Paia pʉtopʉ waari cʉ̃jare ĩñorãja —cʉ̃jare

ĩiupi. To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja ca waa nʉnʉawaarora, cʉ̃ja ca cami boa diarique cʉtimiriqueyati peticoaupe.

15 Jĩcʉ̃ cʉ̃ja mena macʉ̃, cami manigʉpʉ cʉ̃ca niirijere ĩari, õopʉra tʉoricʉ Ʉmʉreco Pacʉrebaja nʉcʉ̃ bʉo tua doo, 16 Jesús pʉto yepapʉ muubia cũmu waaupi:

—Añu majuropeecã —Jesús're ĩigʉ. Cʉ̃ peaSamaria macʉ̃ niiupi.

17 Jesús pea, o biro ĩiupi:—¿Mʉja ca cami boa diarique cʉtirijere ca

ametʉene ecojãrã, pʉa amo cõro méé mʉja ni-ijãri? ¿Jĩcã amo peti, ape amore baparica peni-tuaro ca niirã pea, noo cʉ̃ja niiti? 18 ¿Ani judío caniitigʉ wado Ʉmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉorʉgʉ cʉ̃tua doojapari? —ĩiupi. 19 To biro ĩicã, cʉ̃ peera obiro cʉ̃re ĩiupi:

—Wãmʉ nʉcãri, waagʉja. “Jesús yʉre cati-ocãrucumi,” díámacʉ̃ mʉ ca ĩi tʉgoeña bayiriquejʉori, mʉ diarique ametʉene eco —cʉ̃re ĩiupiJesús.

Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotirije, ¿do biro to biiearoti?

(Mt 24.23-28, 36-41)20Fariseos “¿Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niirije no

cõropʉ to earoti?” Jesús're ĩi jãiñaupa. To birocʉ̃ja ca ĩiro cʉ̃ pea o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉupi:

—Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotirijea bau niiro caeape ʉno méé niiro bii. 21 “Ano nii.” “Õo peenii,” ĩiña manirucu. Mee, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cadotirijea, mʉja watoara nii yerijãa —cʉ̃jare ĩiupi.

22To biro ĩicã, cʉ̃ buerã peere o biro ĩiupi Jesús:—Earucu jĩcã cuu, yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ

Macʉ̃, yʉ ca doori rʉmʉre mʉja ca ĩarʉgamirije.Bii pacarã, mʉja ĩatirucu. 23 Jĩcãrã o biro mʉjareĩirucuma: “Ani niimi,” “Ĩi pee niimi,” ĩirucuma.To biro cʉ̃ja ca ĩi pacaro, waa, cʉ̃jare tʉo nʉnʉjee,tiiticãña. 24 Ʉmʉreco quejeropʉre, jĩcã nʉñabʉpo cʉ̃ ca yabe cojorijera ape nʉñapʉ cãareca boe ãpõtĩocã cojorore birora biirucu yʉ, CaNii Majuropeegʉ Macʉ̃, yʉ ca tua doori rʉmʉre.25Ména to biro yʉ ca biiparo jʉguero, bʉaropʉra

ñañaro tamʉo, ati cuu macãrãre ĩa juna eco, yʉbiirucu.

26 ”Noé cʉ̃ ca niiri cuupʉre ca biiquĩricarorebirora biirucu, yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃ yʉca tua doori rʉmʉ cãare. 27Baa, jini, amo jia, cʉ̃japuna romiare nomi cũu, tii niiupa. Cũmuapʉ Noécʉ̃ ca ea jãa waari rʉmʉpʉ to biro tii yerijãaupa.To biro ca tii niirãre ca duurije doo, cʉ̃jare duuyaio bate peoticãquĩupa.

28 ”To birora biiupa Lot cʉ̃ ca niiri cuu cãare.Baa, jini, apeye wapa tii, cʉ̃ja ca cʉorijere noniwapa taa, otere ote, wiijeri bʉa, tii niiquĩupa.29 Sodoma ca niiricʉ, Lot cʉ̃ ca witiri rʉmʉra,ʉmʉreco tutipʉ maquẽ ca ʉ̃ʉrije, azufre cʉ̃ja caĩirije, oco pearore biro cʉ̃jare ñaapea, tii jĩa batepeoticãquĩupa niipetirãpʉrena.

30 ”To birora biirucu, yʉ, Ca Nii MajuropeegʉMacʉ̃ yʉ ca doori rʉmʉre. 31 Tii rʉmʉre wiijotoapʉ ca niigʉa, cʉ̃ yee apeye wii jupeapʉ cʉ̃ca cʉorijere cʉ̃ jeegʉ duwi waaticãjato. Ñucãwejepʉ ca niigʉ cãa, cʉ̃ yaa wii pee cʉ̃ tua waat-icãjato. 32 Lot nʉmo ñañaro cõ ca biiriqueretʉgoeñaña. 33Cʉ̃ ca catirijere ñañaro yʉ tii yaioreca ĩigʉa, cʉ̃ ca cati niirijere díámacʉ̃ra tii yaionʉcõcãrucumi. Cʉ̃ ca catirijere ca maitigʉa, cʉ̃ cacaticõa niipere bʉarucumi. 34 Tii ñamire, pũugʉjĩcãgʉrena pʉarã ca cãni yojarã, jĩcʉ̃ ami waa eco,apĩra toora cũu, tii ecorucuma. 35Pʉarã nomia cawãñia niirã, jĩcõ ami waa eco, apeora toora cũu,tii ecorucuma. 36Ʉmʉa pʉarã wejepʉre ca niirã,jĩcʉ̃ ami waa eco, apĩ toora cũu, tii ecorucuma —cʉ̃jare ĩi wedeupi Jesús.

37 To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja pea o biro cʉ̃re ĩijãiñaupa:

—¿Wiogʉ, tea noopʉ to biiroti? —ĩiupa.Cʉ̃ pea o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉupi:—Ca bii yairicʉ cʉ̃ ca niiri tabere wʉʉ nea

poorucuma yucáá —cʉ̃jare ĩiupi.18

Ca manʉ dia weo ecorico cõ ca ĩi bayirique1 Jĩcã wãme ĩi cõoñari wedeupi Jesús, jʉtiricaro

maniro, to birora cʉ̃ja ca juu buecõa niipere wedemajiorʉgʉ. 2O biro ĩiupi:

—Jĩcã macãpʉre niiupʉ jĩcʉ̃, bojoca cʉ̃ja ca tiiniirijere ca jãiña bejegʉ, Ʉmʉreco Pacʉra nʉcʉ̃bʉoti, bojoca cãare ĩa nʉcʉ̃ bʉoti ca biigʉ. 3Ñucãtii macãrena niiupo jĩcõ, ca manʉ bii yai weoecorico, bojoca cʉ̃ja ca tii niirijere ca jãiña bejegʉpʉtopʉ waari, “Yʉre ca ĩa tutigʉre, ñañaro cõretiiticãña,” cʉ̃re ĩiña, cʉ̃re ca ĩi niigo. 4 Jĩcã cuu,yoaro cõre tii nemorʉgatiupʉ. To biro biiñami,

Page 113: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 18:5 110 SAN LUCAS 18:27o biro ĩi tʉgoeñaupʉ: “Ʉmʉreco Pacʉra nʉcʉ̃bʉoti, bojoca cãare ĩa nʉcʉ̃ bʉoti, 5 ca biigʉ yʉca nii pacaro, atio, ca manʉ bii yai weo ecoricopea, yʉre pato wãcõ yerijãatimo. Cõre yʉ tiinemocãgʉda. To cãnacã tiira doori, añuro yʉ caniicãboro yʉre pato wãcõ niibocumo,” ĩiupʉ —ĩiwedeupi Jesús.

6 To biro ĩicã, o biro ĩi nemoupi ñucã Jesús:—O biirije ĩiupi jãiña bejeri majʉ, ca añutigʉ.

7 “¿To docare Ʉmʉreco Pacʉ pea cʉ̃ yaarã, cʉ̃ca beje jeericarã, ñamiri, ʉmʉrecori cʉ̃re cʉ̃ja cajãijata, cʉ̃jare cʉ̃ tii nemotigajati? ¿Yoaro cʉ̃ja cayue mani waaro cʉ̃ tiigajati? 8Yoari mééra cʉ̃jaretii nemorucumi,” mʉjare yʉ ĩi. ¿To docare yʉ, CaNii Majuropeegʉ Macʉ̃ yʉ ca tua doori rʉmʉre,ména ati yepapʉre díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique toniicãroti? —ĩiupi cʉ̃ buerãre.

Fariseo, to biri wapa jeeri majʉ menare cʉ̃ ca ĩicõoñarique

9 Jĩcãrã cʉ̃ja majuropeera, “Añurã jãa nii” ĩitʉgoeñari, aperãre ca ĩa junarãre ĩima ĩigʉ, atiwãme ĩi cõoñari cʉ̃jare wedeupi Jesús:

10 —Pʉarã ʉmʉa, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉrejuu buerã waauparã. Jĩcʉ̃ fariseo, apĩ pea Romamaquẽre wapa jee bojari maja mena macʉ̃ niiu-parã. 11 Fariseo pea o biro ĩi juu bue nucũupʉ:“ ‘Ʉmʉreco Pacʉ, añu majuropeecã,’ mʉre yʉ ĩi.Yʉa, aperã, ca jee duti pairã, ca tii dito pairã, catii epericarã cʉti pairã, ñucã ani wapa jee bojarimajʉre biro, yʉ biiti. 12 Yʉa, jĩcã semanare pʉatiwado betiri yʉ juu bue, yʉ ca wapa taarije cõrorapʉa amo coro ca niirijere jĩcã tabe mʉre yʉ tiico-jorucu,” ĩi juu bueupʉ. 13 Roma maquẽre wapajee bojarimajʉ pea, yoaropʉra tua nʉcã, ʉmʉrecopeere ĩa mʉeneri méé, cʉ̃ cotiare paagʉra, o biroĩi juu bueupʉ: “Ʉmʉreco Pacʉ, yʉre boo pacaĩaña. Yʉa, ñañarije ca tiigʉ yʉ nii,” ĩiupʉ.

14 ”To biri wapa jee bojari majʉ pea, ñañarijemanigʉpʉ cʉ̃ yaa wiire tua waaupʉ. Fariseopea biitiupʉ. To biri cʉ̃ majuropeera, “Ca niimajuropeegʉ yʉ nii,” ca ĩigʉa, watoa macʉ̃ tuaru-cumi. “Watoa macʉ̃ yʉ nii,” ca ĩigʉ peera, ca niimajuropeegʉ cʉ̃ ca niiro cʉ̃re tiirucumi ɄmʉrecoPacʉ —ĩiupi.

Wimarãre Jesús cʉ̃ ca juu bue peorique(Mt 19.13-15; Mc 10.13-16)

15Ñucãwimarãre Jesús pʉto jeewaaupa, cʉ̃jarecʉ̃ padeñajato ĩirã. To biro cʉ̃ja ca tiiro ĩarã,cʉ̃ buerã pea wimarãre ca jee doorãre boca tuti

camotaupa. 16 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús peawimarãre jʉo cojo, o biro ĩiupi:

—Wimarãre yʉ pʉto pee cʉ̃jare tiicojoya. Cʉ̃-jare camotaaticãña. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotiniiri tabea, cʉ̃jare biro ca niirã cʉ̃ja ca niipatabe nii. 17 Yee méé mʉjare yʉ ĩi. Wimagʉrebiro Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotirijere ca tʉo nʉnʉ-jeetigʉa, toopʉre ea waatirucumi —cʉ̃jare ĩiupi.

Ca apeye paigʉ Jesús mena cʉ̃ ca wedepenirique

(Mt 19.16-30; Mc 10.17-31)18 Jĩcʉ̃ judíos're ca jʉo niirã mena macʉ̃, o biro

ĩi jãiñaupi Jesús're:—Buegʉ añugʉ, ¿ñee yʉ tiigajati, caticõa niiri-

quere bʉarʉgʉ? —cʉ̃re ĩiupi.19 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩi

yʉʉupi:—¿Ñee tiigʉ “Añugʉ,” yʉre mʉ ĩiti? Jĩcʉ̃ ʉno

peera ca añugʉ manimi; ca añugʉa jĩcʉ̃ra niimi,Ʉmʉreco Pacʉwado. 20Mee, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cadoti cũuriquere mʉ maji: Nʉmo cʉti, manʉ cʉti,bii pacarã tii epericarã cʉtiticãña. Jĩaticãña. Jeedutiticãña. Jĩcʉ̃ peerena watoara ĩi dito buiyeet-icãña. Mʉ pacʉre, mʉ pacore nʉcʉ̃ bʉoya* —cʉ̃reĩiupi.

21 To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ pea o biro cʉ̃re ĩiupi:—Mee, wãmʉ niigʉpʉra tee niipetirijepʉrena

tee ca ĩirore biro yʉ tii peticãwʉ —cʉ̃re ĩiupi.22 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉo, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi

Jesús:—Jĩcã wãme mʉre dʉjacã ména. Mʉ ca cʉori-

jere noni peoticã, tee wapamʉ ca jeerijere ca boopacarãre cʉ̃jare tiicojoya. To biro tiigʉ, ʉmʉrecotutipʉre pairo mʉ apeye cʉtirucu. To biro tiiyapano, yʉ mena dooya —cʉ̃re ĩiupi.

23 Cʉ̃ pea ca apeye paigʉ niiri to biro Jesús cʉ̃ca ĩirijere tʉogʉ, bʉaro tʉgoeñarique paiupi.

24 To biro cʉ̃ ca biiro ĩa, o biro ĩiupi Jesús:—¡No cõro peti ca biimajiñamanirije to niicãti,

ca apeye pairã Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiritabepʉre cʉ̃ja ca ea waape! 25 Popiye méé niicã,jĩcʉ̃ camello ãjipõa potaga opeacãre cʉ̃ ca amewiti waaro, jĩcʉ̃ ca apeye paigʉ peaɄmʉreco Pacʉcʉ̃ ca doti niiri tabepʉre, do biro cʉ̃ ca bii eawaatirije to ca nii pacaro —ĩiupi.

26To biro cʉ̃ ca ĩirijere ca tʉorã pea, o biro cʉ̃reĩi jãiñaupa:

—¿To docare ñiru pee cʉ̃ ametʉagʉti? —ĩiupa.27 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩi

yʉʉupi:* 18:20 Ex 20.12-16; Dt 5.16-20.

Page 114: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 18:28 111 SAN LUCAS 19:10

—Bojocara do biro ca bii majiña manirije cãa,Ʉmʉreco Pacʉ peera popiye méé niicã —cʉ̃jareĩiupi.

28 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pedro pea o biro ĩiupiJesús're:

—Wiogʉ, jãa, jãa yee niipetirije cũu peticã,mʉre jãa nʉnʉ doowʉ —cʉ̃re ĩiupi.

29-30 Jesús pea o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi:—Yee méémʉjare yʉ ĩi. No ca boogʉ, Ʉmʉreco

Pacʉ cʉ̃ ca doti niirije peere tii nʉnʉjeerʉgʉ, cʉ̃yaa wii, cʉ̃ nʉmo, cʉ̃ yaarã, cʉ̃ pacʉa, cʉ̃ punaare,cʉ̃ ca waa weojata, ati yepare cati niigʉra, cʉ̃ca waa weorique ametʉenero tiicojo ecorucumi.Ñucã cʉ̃ ca bii yairo jiropʉra, to birora caticõaniiriquere tiicojo ecorucumi —ĩiupi.

Cʉ̃ ca bii yaipere itiati Jesús cʉ̃ ca wede tʉjawaarique

(Mt 20.17-19; Mc 10.32-34)31 Jesús, cʉ̃ buerã pʉa amo peti, dʉpore pʉaga

penituaro ca niirã wadore jʉo cojori, o biro cʉ̃jareĩiupi:

—Mecʉ̃ra Jerusalén'pʉ mani waa, ɄmʉrecoPacʉ yee quetire wede jʉgueri maja, yʉ, Ca NiiMajuropeegʉMacʉ̃ yʉ ca biipere cʉ̃ja ca owariqueca ĩirore biro ca biipa tabepʉre. 32 Toopʉ aperomacãrãpʉre yʉre noni cõarucuma. Cʉ̃ja pea yʉrebui epe, yʉre acaro bui tuti, yʉre ʉjeco eo tuu,tiirucuma. 33 To biro tiicã, yʉre bape yapanorijiro, yʉre jĩa cõa, tiicãrucuma. To biro cʉ̃ja ca ti-icãmijata cãare, itia rʉmʉ jiro yʉ cati tuacoarucuñucã —cʉ̃jare ĩiupi.

34 Cʉ̃ja pea ate to biro cʉ̃ ca ĩirijere tʉo ma-jitiupa. Ñucã, “To biro ĩirʉgʉ ĩigajami,” ĩi ma-jiticãupa, do biro tii ca tʉo majiña manirije caniiro macã.

Jericó macãre ca ĩatigʉre Jesús cʉ̃ ca catiorique(Mt 20.29-34; Mc 10.46-52)

35 Jesús, Jericó macãre ea nʉnʉa waagʉ cʉ̃ cabiiro, jĩcʉ̃, ca ĩatigʉ, maa pʉtore wapa tiiricatiiri ca jãi duwigʉ, 36 paʉ bojoca cʉ̃ja ca ametʉawaarijere tʉori:

—¿Do biro to biiti? —ĩi jãiñaupi.37 To biro cʉ̃ ca ĩiro:—¡Jesús, Nazaret macʉ̃ ametʉa waagʉ biimi! —

cʉ̃re ĩi wedeupa.38 Teere tʉocãgʉpʉa, o biro ĩi acaro buiupi:—¡Jesús, David Pãrami, yʉre boo paca ĩaña! —

ĩiupi.39 Cʉ̃ jʉguero ca waa nʉnʉa waarã pea, cʉ̃

yerijãa waajato ĩirã, cʉ̃re tutimiupa. To biro cʉ̃jaca ĩi pacaro, cʉ̃ pea bʉaro jañuro:

—¡Jesús, David Pãrami, yʉre boo paca ĩaña! —ĩiacaro buiupi.

40 Jesús pea, to biro cʉ̃ ca ĩiro tʉo, tua nʉcãri,“Cʉ̃re ami dooya,” ĩiupi. Ca ĩatigʉ cʉ̃ pʉto cʉ̃ caearo, o biro cʉ̃re ĩi jãiñaupi Jesús:

41 —¿Ñee ʉno mʉre yʉ ca tiiro mʉ booti? —ĩiupi.

To biro cʉ̃ ca ĩiro, ca ĩatigʉ pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupi:

—Wiogʉ, yʉ cape ca ĩaro yʉ boo —cʉ̃re ĩiupiJesús're.

42 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiupi:—¡Ĩaña! “Jesús yʉre catiocãrucumi,” díámacʉ̃

mʉ ca ĩi tʉgoeña bayirije jʉori mʉ ametʉene eco—cʉ̃re ĩiupi.

43 To biro cʉ̃ ca ĩirije menara, ca ĩatimiricʉañuro ĩacoari, Ʉmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉo bajapeo nʉnʉa waaupi Jesús mena waagʉ. Bojocaniipetirã atere ca ĩarã cãa, Ʉmʉreco Pacʉre ĩinʉcʉ̃ bʉoupa.

19Jesús to biri Zaqueo

1 Jesús Jericóre ea, tii macãre tẽo taa nʉnʉawaaupi. 2 Tii macãre niiupi jĩcʉ̃ ca apeye paigʉZaqueo ca wãme cʉtigʉ, Roma maquẽre wapa jeebojari maja wiogʉ. 3 Cʉ̃, Jesús're ĩarʉgamiupi. Caemʉatigʉacã niima ĩigʉ, bojoca paʉ cʉ̃ja ca niiromacã, do biro tii ĩa eyotiupi. 4To biri cʉ̃ja jʉgueroũmaa waa, Jesús're ĩarʉgʉ, cʉ̃ ca ametʉa waapatabe pʉto ca niiricʉ yucʉgʉpʉ* mʉacoaupi.

5 Jesús tii tabere ametʉa waagʉ, emʉaro pee ĩamʉene, Zaqueore ĩari, o biro cʉ̃re ĩiupi:

—Zaqueo, yoari méé duwi dooya. Mecʉ̃ra mʉyaa wiira yʉ earucu —cʉ̃re ĩiupi Jesús.

6 To biro cʉ̃ ca ĩiro Zaqueo pea yoari méé duwidoo, ʉjea niirique mena cʉ̃ yaa wiipʉ jʉocoaupiJesús're. 7 Teere ĩarã, niipetirã:

—Ñañarije ca tiigʉ yaa wiipʉ cãnigʉ waami —ĩiwede paiupa.

8 Jiro Zaqueo cʉ̃ yaa wiipʉ niigʉ, wãmʉ nʉcã, obiro ĩiupi Jesús're:

—Wiogʉ, yʉ ca cʉorije niipetirore, ca boopacarãre decomacã yʉ tiicojorucu. Jĩcãrãre yʉca jee dutijata, bapari niirije cʉ̃jare yʉ tuenenemorucu —ĩiupi.

9 Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiupi:—Mecʉ̃ ati wii macãrãre cʉ̃ja ca ametʉarije ea.

Ani cãa, Abraham pãramira niimi. 10 Yʉ, Ca NiiMajuropeegʉ Macʉ̃a, ca yairicarãre ama, cʉ̃jareametʉene, tiigʉ doogʉ yʉ doowʉ —ĩiupi.

* 19:4 Sicómorogʉ.

Page 115: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 19:11 112 SAN LUCAS 19:38Wapa tiirica tiiri mena ĩi cõoñarique(Mt 25.14-30)

11 Bojoca to biro cʉ̃ ca ĩirijere cʉ̃ja ca tʉoniiro macã, Jesús pea jĩcã wãme ĩi cõoñari, cʉ̃jarewedeupi. Mee, Jerusalén pʉtoacã niiupa. To biribojoca pea, “Mee Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotipa cuuea waaro biicu,” ĩi tʉgoeñaupa. 12 To biri o birocʉ̃jare ĩiupi Jesús:

—Niiupʉ jĩcʉ̃, ca nii majuropeegʉ ca niigʉ, cayoaropʉ ape yepapʉ ca waaricʉ, toopʉ wiogʉjõene eco yapanori jiro ca tua doopʉ. 13 Cʉ̃ cawaaparo jʉguero, cʉ̃re ca pade coterãre, pʉa amocõro niirã jʉo cojo, cʉ̃ja cõrorena wapa tiiricatiirire pairo cʉ̃jare tiicojo, o biro cʉ̃jare ĩiupʉ:“Ate, wapa tiirica tiiri mena apeye wapa tiiri,noni wapa taa niiña, yʉ ca tua earopʉ,” cʉ̃jareĩiupʉ. 14 Cʉ̃ yaa yepa macãrã pea cʉ̃re ĩa tutijañuuparã. To biri cʉ̃ jiro, cʉ̃ja mena macãrãjĩcãrãre tiicojouparã: “Ani, jãa wiogʉ cʉ̃ ca niirojãa booti,” ca ĩiparãre.

15 ”To biro cʉ̃ja ca ĩirije ca nii pacaro, wiogʉjõene eco yapano, cʉ̃ yaa yepapʉ tuacoaupʉñucã.Tua ea, cʉ̃re ca pade coterãre wapa tiirica tiiri cʉ̃ca tiicojoricarãre jʉo doti cojoupʉ, cʉ̃ja ca niirocõro cʉ̃ja ca wapa taa nemoriquere majirʉgʉ.16 Ca ea jʉogʉ, o biro cʉ̃re ĩiupʉ: “Wiogʉ, mʉ yeewapa tiirica tiirire pʉa amo cõro niirije yʉ wapataa nemojãwʉ,” cʉ̃re ĩiupʉ. 17 To biro cʉ̃ ca ĩiro:“Añu majuropeecã. Paderi majʉ añugʉ mʉ nii.Mee, petoacã cãare añuro ca ĩa nʉnʉjee majiricʉmʉ ca niiro macã, pʉa amo cõro niiri macãrire cadotipʉ mʉre yʉ cũu,” cʉ̃re ĩiupʉ cʉ̃ wiogʉ.

18 ”Cʉ̃ jiro apĩ eaupʉ ñucã. “Wiogʉ, mʉ yeewapa tiirica tiirire, jĩcã amo cõro niirije yʉ wapataa nemojãwʉ,” cʉ̃re ĩiupʉ. 19 To biro cʉ̃ ca ĩiro,cʉ̃ cãare o biro cʉ̃re ĩiupʉ: “Jĩcã amo cõro niirimacãrire ca dotipʉ mʉre yʉ cũu,” cʉ̃re ĩiupʉ.

20 ”Cʉ̃ jiro apĩ o biro ĩi eaupʉ: “Wiogʉ, atenii, mʉ wapa tiirica tiiri. Jutiro quejero menaũmaari, yʉ queno cũu cʉo niirucujãwʉ. 21 Mʉreyʉ uwi jañuwʉ. Mʉa do biro ca tiiya manigʉ, mʉca cũutirica taberena ca jeegʉ, mʉ ca otetiricataberena ote dicare jee, ca tiigʉ mʉ nii,” cʉ̃reĩiupʉ. 22 To biro cʉ̃ ca ĩiro, wiogʉ pea o birocʉ̃re ĩi yʉʉupʉ: “Paderi majʉ ca añutigʉ, mʉmajuropeera mʉ ca ĩirije menara, ñañarije mʉca tiirique cʉtirijere yʉ ĩa bejerucu. Do biro catiiya manigʉ, yʉ ca cũutirica taberena ca jeegʉ,yʉ ca otetirica taberena ote dicare ca jeegʉ, yʉ caniirijere maji pacagʉ, 23 ¿ñee tiigʉ yʉ yee wapatiirica tiirire, wapa tiirica tiiri queno cũurica

wiipʉ mʉ cũutiri, yʉ ca tua earo, tee ca wapa taanemorique mena yʉre tuenerʉgʉ?” cʉ̃re ĩiupʉ.24 To biro cʉ̃re ĩi, too ca niirãre o biro cʉ̃jareĩiupʉ: “Anire, wapa tiirica tiirire ẽmari, pʉa amocõro niirije ca wapa taa nemoricʉ peere cʉ̃retiicojoya,” cʉ̃jare ĩiupʉ.

25 ”To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja pea o biro cʉ̃reĩiuparã: “Wiogʉ, mee cʉ̃a pʉa amo cõro niirijepʉcʉomi doca,” ĩiuparã. 26 To biro cʉ̃ja ca ĩiro,wiogʉ pea o biro ĩi yʉʉupʉ: “Ca cʉogʉa, paijañuro tiicojo nemo ecorucumi. Ca cʉotigʉ pea,petoacã cʉ̃ ca cʉorije menapʉra, ẽma ecocoaru-cumi. 27Yʉre ca ĩa junarã, cʉ̃ja wiogʉ yʉ ca niiroca bootiricarã peera, ano pee cʉ̃jare jee doori,yʉ ca ĩa cojoro cʉ̃jare jĩa batecãña,” ĩiupʉ —ĩiwedeupi Jesús bojocare.

Jerusalén're Jesús cʉ̃ ca jãa waarique(Mt 21.1-11; Mc 11.1-11; Jn 12.12-19)

28 Atere ĩi yapano, Jerusalén'pʉ waagʉ, waacãnʉnʉa waaupi ñucã Jesús. 29Macãnʉcʉ̃ Olivos cawãme cʉtiri buuro pʉto ca niiri macãri Betfagé,Betania, macãri pʉto ea waagʉ, cʉ̃ buerã pʉarãretiicojori, 30 o biro cʉ̃jare ĩi cojoupi:

—Ano díámacʉ̃ ca niiri macãpʉ waarãja. Tiimacãre earã, jĩcʉ̃ burro jĩcʉ̃ peera cʉ̃ja ca pejañaatigʉ cʉ̃ja ca jia tuu nʉcõricʉre mʉja bʉarucu.Cʉ̃re popiori, ano pee mʉja ami doowa. 31 Jĩcãrã,“¿Ñee tiirã cʉ̃re mʉja popioti?” mʉjare cʉ̃ja ca ĩijãiñajata, “Wiogʉ cʉ̃re boomi,” cʉ̃jare mʉja ĩiwa—cʉ̃jare ĩi cojoupi Jesús.

32 Cʉ̃ buerã pea waa, cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiricarorebirora bʉa eaupa. 33 Burrore cʉ̃ja ca popio niiro,cʉ̃ ʉparã pea:

—¿Ñee tiirã cʉ̃re mʉja popioti? —cʉ̃jare ĩijãiñaupa.

34 To biro cʉ̃ja ca ĩiro:—Wiogʉ cʉ̃re boomi —cʉ̃jare ĩiupa cʉ̃ja pea.

35 Jesús pʉto cʉ̃re ami ea, jotoa cʉ̃ja ca jãñarijejutire burro jotoa peori, cʉ̃re ami peoupa.

36 Jesús cʉ̃ ca waa nʉnʉa waaro cõrora, bojocapea cʉ̃ja juti, jotoa cʉ̃ja ca jãñarijere maare cũujʉgue nʉnʉa waaupa. 37Macãnʉcʉ̃ Olivos Buuroca nii buawaari tabere cʉ̃ ca ea waarora, niipetirãcʉ̃re ca nʉnʉrã bʉaro ʉjea nii acaro bui, ɄmʉrecoPacʉre baja peo jʉo waaupa, niipetirije ca ĩañaaña manirije cʉ̃ ca tii bau nii ĩñoriquere caĩaricarã niiri. 38O biro ĩiupa:—Añuro ca biigʉ niimi, Wiogʉ, Ʉmʉreco Pacʉ

wãme mena ca doogʉ.† 19:38 Sal 118.26; 148.1.

Page 116: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 19:39 113 SAN LUCAS 20:14Ʉmʉreco tutipʉre jĩcãri cõro niirique to niijato.

Cʉ̃ ca añu majuropeerije niipetiropʉ toniijato† —ĩiupa.

39 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, jĩcãrã fariseos, bojocawatoare ca niirã, o biro ĩiupa Jesús're:

—Buegʉ, mʉre ca nʉnʉrãre, to cõrora cʉ̃jareyerijãa dotiya —cʉ̃re ĩiupa.

40 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉupi:

—Anija cʉ̃ja ca yerijãajata, ʉ̃tãgaarira acarobuirucu —cʉ̃jare ĩiupi.

41 Jerusalénmacãre ea waagʉra, tii macãre ĩari,o biro ĩi otiupi Jesús:

42 —¡Mʉ cãare, ati rʉmʉ, añuro mʉ ca niipereca jee doori rʉmʉ petira ca ĩa majicãpe niimi!Mecʉ̃ra, teere mʉ ca ĩa majiborique yaioropʉmʉre niicã. 43 Doorucu ñañaro mʉ ca biiparʉmʉri, mʉ waparã, mʉ wejare camota nʉcãeari, niipetiri taberipʉ noo pee duti waa majiñamaniro cʉ̃ja ca jĩa jãa doopa rʉmʉri. 44Díámacʉ̃ramʉre tii yaiocã, mʉ bojocara jĩa peoticã, ñucãʉ̃tãga apega jotoa pejaricaro maniropʉ tii yaiocã,tiirucuma. Mʉa, Ʉmʉreco Pacʉ mʉre cʉ̃ caametʉenegʉ doori tabere mʉ ĩa majiti —ĩi otiupi.

Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire ñañarije ca niirijereJesús cʉ̃ ca cõarique

(Mt 21.12-17; Mc 11.15-19; Jn 2.13-22)45 Jiro Jesús Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ jãa waari,

toopʉ ca noni wapa taa niirãre cʉ̃jare cõa wienejʉo waaupi. 46O biro ĩiupi:

—O biro ĩi owarique nii: “Yʉ yaa wii, juubuerica wii niirucu,” ĩi,‡ mʉja pea tii wiire, jeedutiri maja cʉ̃ja ca niiri ope mʉja jeeñocãjapa§ —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

47 To cãnacã rʉmʉra Jesús Ʉmʉreco Pacʉ yaawiipʉ bojocare buerucuupi. Paia ʉparã, doticũuriquere ca jʉo buerã, to biri bojocare ca jʉoniirã pea, “¿Do biro pee tiiri cʉ̃re ca jĩa cõape toniimiti?” ĩi ama niiupa. 48 Biirãpʉa, cʉ̃re cʉ̃ja cajĩapa wãmere bʉa majitiupa, bojoca niipetirã cʉ̃ca wederijere cʉ̃ja ca tʉo niiro macã.

20Jesús cʉ̃ ca doti majirije(Mt 21.23-27; Mc 11.27-33)

1 Jĩcã rʉmʉ Jesús, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉbojocare bue, añurije quetire wede, cʉ̃ ca tii niiro,paia ʉparã, doti cũuriquere ca jʉo buerã, bojocareca jʉo niirã mena eari, o biro cʉ̃re ĩi jãiñaupa:

2—Jãare wedeya: ¿Ñee doti majirique cʉocãri,to biro mʉ tii niiti? ¿Tee doti majiriquere ñirumʉre cʉ̃ tiicojojãri? —cʉ̃re ĩiupa.

3 To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pee cãa o birocʉ̃jare ĩi yʉʉupi:

—Yʉ cãa, jĩcã wãmemʉjare yʉ jãiñarucu. Mʉjacãa yʉre yʉʉya. 4 ¿Ñiru Juan're, cʉ̃ uwo coe doticojoupari? ¿Ʉmʉreco Pacʉ, bojoca pee cʉ̃re cʉ̃jadoti cojoupari? —ĩiupi.

5 To biro cʉ̃ ca ĩiro cʉ̃ja pea, cʉ̃ja majurope obiro ameri ĩiupa:

—“Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃re doti cojoupi,” mani caĩi yʉʉjata, “¿Ñee tiirã cʉ̃ ca wederijere díámacʉ̃mʉja tʉo nʉnʉjeetiri?” manire ĩirucumi. 6Ñucã,“Bojoca cʉ̃re doti cojoupa,” mani ca ĩijata, bojocaʉ̃tã mena manire dee jĩa cõacãrucuma. Mee ni-ipetirã, “Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti cojoricʉ niiwiJuan,” ca ĩirã wado niima —ĩiupa. 7 To biri o birocʉ̃re ĩi yʉʉupa Jesús're:

—Baa. Jãa majiti. Ñiru cʉ̃re doti cojojacupidoca —ĩiupa.

8 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea:—To docare yʉ cãa, “Tee doti majirique mena

to biro yʉ tii,” mʉjare yʉ ĩiticu —cʉ̃jare ĩi yʉʉupiJesús.

Paderi maja ñañarãre ĩi cõoñari cʉ̃ ca wederique(Mt 21.33-44; Mc 12.1-11)

9 Jiro bojocare ati wãme ĩi cõoñari cʉ̃jare wede-upi Jesús:

—Jĩcʉ̃, jĩcã weje, ʉje weje ote, paderi majarepade doti cũu, yoaro bii yujugʉ waagʉ, waa-coaupʉ. 10 Ʉje ca dica cʉtiri cuu ca earo, jĩcʉ̃cʉ̃re pade coteri majʉre, paderi maja pʉtopʉcʉ̃re tiicojoupʉ cʉ̃ yee ca niirijere cʉ̃ja dica woocojojato ĩigʉ. Cʉ̃ ca earo, paderi maja pea cʉ̃repaa, ñee jãa manigʉ cʉ̃re tii ãcũ tuenecã co-jouparã. 11 Jiro tii weje ʉpʉ apĩre tiicojomiupʉñucã. Cʉ̃ cãare cʉ̃re paa, ñañaro cʉ̃re ĩi tuti,ñee jãa manigʉ cʉ̃re tii ãcũ tuenecã cojouparã.12 Apĩre tiicojo nemomiupʉ ñucã. Cʉ̃ cãare tobirora, cʉ̃re cami tuu, tii weje tʉjaropʉ cʉ̃re tiiãcũ wooenecã cojouparã.

13”To biro tii ñamiwaagʉ, ʉjeweje ʉpʉ o biro ĩitʉgoeñaupʉ: “¿Do biro yʉ tiigʉti? Jaʉ. Yʉ macʉ̃,yʉ ca maigʉre, yʉ tiicojorucu. Ape tabera cʉ̃renʉcʉ̃ bʉocãbocuma,” ĩi tʉgoeñaupʉ. To biro ĩi,cʉ̃re tiicojoupʉ.

14 ”Paderi maja pea cʉ̃re ĩacãrãpʉa, o biroameri ĩiuparã: “Ani niimi, ati wejere ca cʉonʉnʉjeepʉ, cʉ̃re mani jĩa cõacãco, ati weje mani

‡ 19:46 Is 56.7. § 19:46 Jer 7.11.

Page 117: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 20:15 114 SAN LUCAS 20:40yaa weje ca tuapere biro ĩirã,” ĩiuparã. 15 To biriʉje weje tʉjaropʉ cʉ̃re ami witi waa, cʉ̃re jĩacõacãuparã.

”¿“Mʉja, ʉje weje ʉpʉ do biro cʉ̃jare tiiru-cumi,” mʉja ĩi tʉgoeñati? 16Cʉ̃ majuropeera waa,paderi majare jĩa bate, aperã peere tii wejerecʉ̃jare tiicojorucumi —ĩiupi.

To biro cʉ̃ ca ĩirijere tʉorã, bojoca pea o biroĩiupa:

—Biiticu tea* —ĩiupa.17 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea cʉ̃jare ĩari, o

biro ĩiupi:—To docare ¿do biro ĩirʉgaro to ĩiti, Ʉmʉreco

Pacʉ wederique:“Wii bʉari maja ʉ̃tãga cʉ̃ja ca beje cõamiricagaraca nii majuropeerica tua,”† ca ĩirijea?18 Tiiga ʉ̃tãga jotoare ca ñaapearã cõrora, docajude batecã yai waarucuma. Ñucã tiiga pee no caboogʉre to ca ñaapeajata, doca abo yaiocãrucu —ĩiupi.

19Paia ʉparã, doti cũuriquere ca jʉo buerã pea,ĩi cõoñari cʉ̃ ca wederijere, “Manirena ĩigʉ ĩimi,”ĩi tʉo majiri, jĩcãtora cʉ̃re ñeerʉgamiupa. Biipacarã, bojocare uwi jañuupa.

Wiogʉ César're wapa tiirique maquẽre cʉ̃ja cajãiñarique

(Mt 22.15-22; Mc 12.13-17)20To biri jĩcãrã ca bojoca añurãre biro bii ditori,

Jesús jĩcã wãme cʉ̃ ca ĩi maa wijiaro cʉ̃ja tiijatoĩirã, ca ĩa duti coterãre tiicojoupa: “No ca boorocʉ̃ ca ĩijata, wiogʉpʉre mani wedejãajaco,” ĩirã.

21 To biri cʉ̃ja pea o biro cʉ̃re ĩi jãiñaupa:—Buegʉ, mʉ ca ĩirijere, mʉ ca buerijere, ca

niirore biro díámacʉ̃ra mʉ ca ĩirijere jãa maji.Bojocare mʉ ĩa dica wooti. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ caboorore biro niiriquere díámacʉ̃ mʉ wede. 22 Tobiri: ¿Roma macʉ̃ wiogʉre niirique wapa, jãa cawapa tiirije to añucãti? ¿To añutitiqué? —ĩiupa.

23 Jesús pea, ñañari wãme tʉgoeñacãri cʉ̃ja caĩirijere majiri, o biro cʉ̃jare ĩiupi:

24 —Jĩcã tii, wapa tiirica tii yʉre ĩñoña. ¿Atitiipʉre owa tuurique ñiru wãme, ñiru diámacʉ̃ toniiti? —ĩi jãiñaupi.

To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja pea:—Wiogʉ César yee nii —ĩi yʉʉupa.25 To biri Jesús pea:—To docare wiogʉ yee ca niirijere, wiogʉre

tiicojoya. ɄmʉrecoPacʉyee caniirijereɄmʉrecoPacʉre tiicojoya —cʉ̃jare ĩi yʉʉupi. 26 Jĩcã wãme

peerena bojoca cʉ̃ja ca tʉo cojoro cʉ̃ ca ĩirijere,cʉ̃re cʉ̃ja ca wedejãapa wãmere bʉatiupa. To biricʉ̃ ca yʉʉ majirijere tʉo ʉcʉacoa, do biro pee ĩimajiti, wedeticã nʉcã waaupa.

Cati tuarique maquẽre cʉ̃ja ca jãiñarique(Mt 22.23-33; Mc 12.18-27)

27 Jiro, jĩcãrã saduceos, Jesús're ĩarã waaupa.Saduceos, “Ca bii yairicarãpʉa pʉati cati tua-tima,” ca ĩirã niima. To biri o biro cʉ̃re ĩi eaupa:

28 —Buegʉ, Moisés o biro manire ĩi owacũuquĩupi: “Jĩcʉ̃ nʉmo cʉti, puna manigʉra cʉ̃ca bii yaijata, cʉ̃ yee wedegʉ nʉmo ca niiricorenʉmo cʉtiri, cʉ̃ yee wedegʉ ca bii yairicʉre, cʉ̃puna cʉti wajoa bojajato,”‡ ĩi owaupi. 29 To biriyua, jĩcãti niiupa jĩcã amo peti, ape amore pʉagapenituaro niirã jĩcʉ̃ puna. Ca nii jʉogʉ nʉmo cʉti,punamanigʉra bii yaicoaupi. 30 Jiromacʉ̃, 31ñucãjiro macʉ̃ cãa, cõrena nʉmo cʉti, puna manirãrabii yaicoaupa. Cʉ̃ja jĩcã amo peti, ape amorepʉaga penituaro ca niirãpʉra, cõwadorena nʉmocʉtiñami, puna manirã wado bii yai peticoaupa.32 Cʉ̃ja jiro cõ cãa bii yaicoaupo. 33 To docareyua, cati tuarica tabepʉra, cʉ̃ja, jĩcã amo peti, apeamore pʉaga penituaro ca niirã nʉmo ca niirico,¿nii nʉmo pee cõ niigoti yua? —ĩi jãiñaupaJesús're.

34 To biro cʉ̃ja ca ĩi jãiñaro, Jesús pea o birocʉ̃jare ĩi yʉʉupi:

—Bojoca, ati yepare cʉ̃ja ca cati niiri rʉmʉrireʉmʉa nʉmo cʉti, nomia manʉ cʉti, tii niima.35 To biri cati tuari, ape yepapʉre ca ea waa-parã ʉnora ca niirã, ʉmʉa nʉmo cʉti, nomiamanʉ cʉti, tiitirucuma, 36 ca bii yaitiparã ni-iri. Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrãre birã nii, ñucãɄmʉreco Pacʉ puna nii, biirucuma, ca cati tu-aricarãpʉ niiri. 37 Moisés majuropeera yucʉgʉca ʉ̃ʉ nucũricʉ quetire cʉ̃ ca owarique mena, cabii yairicarã cʉ̃ja ca cati tuarijere mani ca majirotiimi. Tii tabere Ʉmʉreco Pacʉ: “Yʉa, Abraham,Isaac, Jacob, Ʉmʉreco Pacʉ yʉ nii,” ĩiupi.§ 38Cʉ̃a,ca bii yairicarã Ʉmʉreco Pacʉ méé niimi. Cacatirã Ʉmʉreco Pacʉ niimi. Ʉmʉreco Pacʉraniipetirã ca catirã wado niicãma —ĩiupi.

39 To biro cʉ̃ ca ĩiro, jĩcãrã doti cũuriquere cajʉo buerã o biro cʉ̃re ĩiupa:

—Buegʉ, díámacʉ̃ peti mʉ ĩi —ĩiupa. 40 To biricʉ̃re jãiña nemorʉgarucu, tiitiupa yua.

¿Ñiru pãrami cʉ̃ niiti, Mesías?(Mt 22.41-46; Mc 12.35-37)

* 20:16 ¡To biirije peti ca biiro cʉ̃ tiiticãjato Ʉmʉreco Pacʉ! † 20:17 Sal 118.22. ‡ 20:28 Dt 25.5-6. § 20:37 Ex 3.6.

Page 118: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 20:41 115 SAN LUCAS 21:1841 Jesús o biro cʉ̃jare ĩi jãiñaupi:—¿Ñee tiirã Mesías're, “David pãrami niimi,”

cʉ̃ja ĩirucuti? 42 David majuropeera Salmospũuropʉre o biro ĩi owaupi:“Ʉmʉreco Pacʉ, yʉ Wiogʉre o biro ĩiwi:‘Ano yʉ díámacʉ̃ nʉña pee duwiya,

43 mʉ waparãre cʉ̃ja ca doca cũmuro yʉ catiiropʉ,’ ĩiwi,” ĩiupi David.*

44 ¿To docare do biro biicãri, David majuropeera“Yʉ Wiogʉ,” cʉ̃ ca ĩigʉ nii pacagʉ, cʉ̃ pãrami cʉ̃niibogajati Mesías? —cʉ̃jare ĩiupi.

Doti cũuriquere ca jʉo buerãre Jesús cʉ̃ ca tu-tirique

(Mt 23.1-36; Mc 12.38-40; Lc 11.37-54)45 Bojoca niipetirã cʉ̃ja ca tʉo cojoro, o biro

ĩiupi Jesús, cʉ̃ buerãre:46 —Doti cũuriquere ca jʉo buerã cʉ̃ja ca

biirique cʉtirijere ĩa maji, bojoca catiri niiña.Cʉ̃ja, juti yoerije jãñacãri waa yuju, apeye non-irica taberipʉ cʉ̃ja ca waa yujujata cãare, nʉcʉ̃bʉorique mena jãi, tiirique booma. Nea poojuu buerica wiijeripʉre wiorã cʉ̃ja ca duwirijepʉwado duwirʉga, baarica taberi cãare añuri taberiwado ama, biima. 47Ñucã ca manʉ jʉ̃mʉa bii yaiweo ecoricarã romiri yaa wiijerire ẽmama. Tobiro ca tiirã nii pacarã, teere tii ditorã, “¡Ca bojocaañurã peti niima!” jãare cʉ̃ja ĩijato ĩirã, yoaro juubuema. Cʉ̃ja, ametʉenero ñañaro tii ecorucuma—ĩiupi Jesús.

21Ca manʉ bii yai weo ecorico cõ ca tiicojo nʉcʉ̃

bʉorique(Mc 12.41-44)

1 Jesús, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉre, ɄmʉrecoPacʉre tiicojo nʉcʉ̃ bʉorã jãarica cũmuaripʉre,ca apeye pairãwapa tiirica tiiri cʉ̃ja ca jãaro ĩaupi.2Ñucã ca manʉ bii yai weo ecorico ca apeye boopacago cãa, pʉa tiiacã wapa tiirica tiiri cõ ca jãaroĩaupi. 3 To cõrora o biro ĩiupi Jesús:

—Yee méé mʉjare yʉ ĩi. Atio, ca manʉ bii yaiweo ecorico boo pacoro ca biigo pea, niipetirãametʉenero tiicojomo. 4 Niipetirãpʉra, pairo cacʉorã niiri, cʉ̃jare ca dʉjarijepʉre tiicojoma. Cõpea, cõ ca boo pacarije menara cõ ca wapa tii baacatibopeacãrena tiicojo peoticãmo —ĩiupi Jesús.

“Ʉmʉreco Pacʉ yaa wii cõa ecorucu,” Jesús cʉ̃ca ĩirique

(Mt 24.1-2; Mc 13.1-2)

5 Jĩcãrã cʉ̃ buerã mena macãrã, Ʉmʉreco Pacʉyaawiire añurije ʉ̃tãmena, ñucãɄmʉreco Pacʉrecʉ̃ja ca tiicojo nʉcʉ̃ bʉorique mena cʉ̃ja ca wã-moriquere ĩari, ameriwede peni niiupa. Jesús peao biro ĩiupi:

6 —Ano mʉja ca ĩarije niipetiro, jĩcãga ʉ̃tãgajotoare apega ca pejatiropʉ cʉ̃ja ca tiipa rʉmʉriearucu. Niipetirije tii yaio ecocoarucu —ĩiupi.

Ati ʉmʉreco ca petiparo jʉguero ca biipe(Mt 24.3-28; Mc 13.3-23)

7 To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi jãiñaupa:—Buegʉ, ¿tea no cõropʉ to biiroti? ¿Tee ca

biiparo jʉguero, do biirije to bii ĩño jʉgueroti? —ĩiupa.

8 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, cʉ̃ pea o biro cʉ̃jare ĩiupi:—Bojoca catiri niiña, jãa ĩi dito ecore ĩirã. Paʉ

doorucuma yʉ wãme mena ĩicãri: “Yʉra yʉ niiCristo. Mee, tii cuu eacoaro bii,” ca ĩiparã. Tobiro ca ĩirãre nʉnʉticãña. 9 Ñucã ameri jĩa, cʉ̃jaca doti niirijere ameri bii ametʉene nʉcʉ̃, cʉ̃ja cabiirijere queti tʉorã uwiticãña. Ate bii jʉorucu.Biiropʉa ména ati ʉmʉreco ca petirije jĩcãto biieatirucu —ĩiupi.

10O biro ĩi nʉnʉa waaupi:—Jĩcã yepa macãrã, ape yepa macãrã mena

ameri jĩa, ñucã jĩcã pooga macãrã, ape poogamacãrã mena ameri jĩa, tiirucuma. 11 Bʉarojita jabe, niipetiri taberipʉrena aʉa boarique,diarique ca punirije, waarucu. Ʉmʉreco tutipʉreuwiorije, ca ĩa ñaaña manirije ca bii ĩño jʉguerijebaurucu.

12 ”Ména ate ca biiparo jʉguero, mʉjare ñee,ñañaro mʉjare tiirʉga nʉnʉjee, biirucuma. Jãiñabejerʉgarã nea poo juu buerica wiijeripʉ mʉjarejeewaa, tia cũuricawiijeripʉmʉjare tia cũu, ñucãyʉ yee jʉori, ʉparã pʉtoripʉ, bojocare ca jʉoniirã pʉtoripʉ, mʉjare jee waarucuma. 13 To biromʉjare cʉ̃ja ca tiiro, yʉ yee maquẽre cʉ̃jare mʉjaca wedepe niirucu. 14 “Ñee ʉno peere ñañarijejãa tiitijãwʉ,” cʉ̃jare mʉja ca ĩi ametʉapere, “Obiirije cʉ̃jare mani ĩi yʉʉjaco,” ĩi tʉgoeña quenoyueticãña. 15 Yʉ majuropeera, bʉaro majiriquemena mʉja ca wedepere mʉjare yʉ tiicojorucu,jĩcʉ̃ peeramʉjare ca ĩa tutirã, do biro pee ĩimajiti,mʉjare boca yʉʉ majiti, cʉ̃ja ca biipere biro ĩigʉ.16Biirãpʉa,mʉja pacʉara,mʉja yaarãra,mʉja yeewederãra, mʉja mena macãrãra mʉjare wedejãabuiyeecãrucuma. Mʉja mena macãrã jĩcãrãrejĩarucuma. 17 Yʉ yee jʉori, bojoca niipetirã mʉ-jare ĩa tutirucuma. 18 Biiropʉa, mʉja dʉpʉga

* 20:43 Sal 110.1.

Page 119: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 21:19 116 SAN LUCAS 22:10maquẽ poa jĩcã daa ʉnora yaicoa biitirucu. 19 Tobirora mʉja ca tʉgoeña bayicõa niijata, caticõaniiriquere mʉja bʉarucu.

20 ”Jerusalén macãre uwamarã cʉ̃ja ca nii amo-jodero ĩarã, “Mee, yoari mééra ati macã cõa ecorodooro tii,” ĩi majiña. 21 To cõrora Judea yepareca niirã, ʉ̃tã yucʉpʉ cʉ̃ja duticoajato. Jerusalénmacãre ca niirã, tii macãre cʉ̃ja witicoajato. Ñucãmacã tʉjaro ca niirã cãa, macã peere cʉ̃ja tuadooticãjato. 22 Ñañaro biirica rʉmʉri, ɄmʉrecoPacʉ yee queti owarique ca ĩirore biro ca bii earirʉmʉri niiro biirucu. 23 Ñañaro peti tamʉoru-cuma, to biro ca biiri rʉmʉrire, ʉtaaga pacoa caniirã, ñucã ũpũrãacã ca puna cʉtirã romiri. Atiyepare ñañaro tamʉorique niirucu. Ñucã Israelyaa pooga menare ñañaro peti cʉ̃ ca tiirije niirobiirucu. 24 Jĩcãrã niipĩiri mena jĩa eco yairucuma.Aperãra, niipetiri yeparipʉ cʉ̃jare ñee waaru-cuma. Judíos ca niitirã Jerusalén're ñañaro tiiyaiorã tiirucuma. “To cõro biirucu,” cʉ̃ ca ĩiricacuu ca earopʉ, tii yerijãarucuma.

Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃ cʉ̃ ca tua doope(Mt 24.29-35, 42-44; Mc 13.24-37; 1Ts 4.13—5.11; Ap

22.7)25 ”Muipũ, ʉmʉreco macʉ̃re, ñami macʉ̃re, to

biri ñocõare ca ĩa ñaaña manirije bii jʉorucu. Atiyepa peera bojoca poogaari niipetirãpʉra bʉarotʉgoeñarique pai, dia pairiya ca jabero uwiorijeca bʉjʉrije jʉorira, do biro pee bii majiti, biicãru-cuma. 26 Bojoca, ati yepare ca biipere tʉgoeñauwima ĩirãra, dia ñaacãrucuma. Ʉmʉreco tu-tipʉre ca niirã menapʉra yugui peticoarucuma.27 To cõrora yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃re,yʉ ca tutuarije do biro ca tiiya manirije mena,bueri bʉrʉapʉ yʉ ca boe bate duwi dooro yʉreĩarucuma. 28 Ate to ca bii jʉo dooro, tʉgoeñatutua, emʉaro pee ĩa mʉene, tiiya. Mee, yoarimééra mʉja ametʉene ecorucu —ĩiupi.

29Ate mena ĩi cõoñari, cʉ̃jare wedeupi ñucã:—Higueragʉre to biri no ca booricʉ yucʉgʉre

ĩañaaqué. 30 To ca pũu wajoaro ĩarã, “Mee, cʉ̃majʉguero niicã doo,” mʉja ĩi ĩa maji. 31To biromʉjaca ĩi ĩa majirore birora ano mʉjare yʉ ca ĩirije cabiiro ĩarã, “Mee, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotipa cuuea dooro bii,” ĩi ĩa majiña. 32 Díámacʉ̃ra mʉjareyʉ ĩi, ano mʉjare yʉ ca ĩirije niipetirije, ati cuumacãrã cʉ̃ja ca bii yaiparo jʉguero biirucu. 33Atiʉmʉreco, ati yepa, peticoarucu. Yʉ wederiquepea yai nʉcãtirucu.

34 ”Bojoca catiya, ati yepare niirã tii niirique,cũmurique, ati yepare cati niirã bʉaro boo tʉ-goeñarique jʉori, ca tʉo nʉnʉjeetirã mʉja caniiro mʉjare ca tiitipere biro ĩirã. Mʉja ca bojocacatitijata, to biro ca biiri rʉmʉ, “To biro biibocu,”mʉja ca ĩitiri tabera mʉjare bii eacãrucu. 35 Atiyepa macãrã niipetirãpʉre, yoo yuerica tabe catiirore biro bii earo biirucu. 36 To biri añuronii yueya. To birora juu buecõa niiña. Ateniipetirije ñañaro ca biipere ametʉa, ñucã yʉ,Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃re boboricaro maniroboca, mʉja ca biipere biro ĩirã—cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

37 Jesús, ʉmʉrecora Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉbojocare bue, ñami peera Olivos ca wãme cʉtirimacãnʉcʉ̃ buuropʉ cãnigʉwaarucuupi. 38Bojocaniipetirã, ca boerije mena, Ʉmʉreco Pacʉ yaawiipʉ waarucuupa, Jesús cʉ̃ ca wederijere tʉorãwaarucurã.

22Jesús're ñeerʉgarã cʉ̃ja ca wede penirique(Mt 26.1-5, 14-16; Mc 14.1-2, 10-11; Jn 11.45-53)

1 Mee, pan're ca wauarije ca ayiaya maniri-jere cʉ̃ja ca baari boje rʉmʉ, Pascua ea waarobiiupa. 2 Paia ʉparã, doti cũuriquere ca jʉobuerã, bojocare uwima ĩirã, Jesús're cʉ̃ja ca jĩapawãmere ama niiupa. 3 To biro cʉ̃ja ca ĩi niiritabere, Judas Iscariote, Jesús buerã, pʉa amo peti,dʉpore pʉaga penituaro ca niirãmenamacʉ̃rena,cʉ̃ yeripʉ ñaajãa nʉcãupi Satanás. 4 Cʉ̃ pea,paia ʉparãre, to biri Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire cacoterãre ĩagʉ waari, “Jesús're o biro tiiri cʉ̃remʉja ca ñeero yʉ tiirucu,” ĩi wede peniupi. 5 Cʉ̃japea teere tʉo ʉjea nii:

—Wapa tiirica tiiri mʉre jãa tiicojorucu —cʉ̃reĩiupa. 6 To biri cʉ̃ pea, teere ñeecãri, bojoca cʉ̃jacamaniri tabeʉnore ama jʉowaaupi, Jesús're ñeedotirʉgʉ.

Jesús cʉ̃ ca baa tʉjarique(Mt 26.17-29; Mc 14.12-25; Jn 13.21-30; 1Co 11.23-26)

7 Pan're ca wauarije ca ayiaya manirije baaricaboje rʉmʉre, Pascua macʉ̃ oveja macʉ̃re cʉ̃ja cajĩari rʉmʉ ca earo, 8 Jesús pea Pedrore, Juan're, obiro cʉ̃jare ĩi cojoupi:

—Pascua boje rʉmʉ mani ca baapere quenoyuerãja —ĩiupi.

9 To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiro:—¿Noopʉ jãa ca queno yuero mʉ booti? —cʉ̃re

ĩi jãiñaupa.10 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉupi

Jesús:

Page 120: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 22:11 117 SAN LUCAS 22:35—Macãre piya waarãra mʉja bʉarucu jĩcʉ̃,

ocorʉ ca ami waagʉre. Cʉ̃re nʉnʉ waa, cʉ̃ ca jãawaari wiipʉ eari, 11 tii wii ʉpʉre o biro cʉ̃re mʉjaĩirucu: “Buegʉ o biro ĩi jãiñami: ‘¿Dii jawi to niiti,yʉ buerã mena Pascua boje rʉmʉre yʉ ca baapajawi?’ ĩimi,” cʉ̃re mʉja ĩirucu. 12 To biro mʉjaca ĩiro, jotoa macã jawi, pairi jawi, mee quenoyuerica jawipʉre, mʉjare ĩñorucumi. Toopʉmanica baapere mʉja quenowa —ĩiupi.

13 To biro cʉ̃ ca ĩi yapanoro waarã, Jesús cʉ̃jarecʉ̃ ca ĩiricarore birora bʉa eaupa. Toopʉ Pascuacʉ̃ja ca baapere quenoupa.

14 Baarica tabe ca earo, Jesús, cʉ̃ buerã,baarique peorica pĩi pʉto ea nuu waaupa. 15 Jesúspea o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—“¡Yʉ ca bii yaiparo jʉguero bʉaro peti mʉjamena ati Pascua boje rʉmʉre yʉ baarʉgarucuwʉ!16 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotiri cuu ca eaparojʉguero pʉati yʉ baa nemotirucu,” mʉjare yʉ ĩi—ĩiupi.

17 To biro ĩi, jinirica bapare ami, ɄmʉrecoPacʉre, “Añu majuropeecã,” ĩi yapano, o birocʉ̃jare ĩiupi cʉ̃ buerãre:

—“Atere amiri, mʉja majurope ameri bato co-joya. 18Ʉje ocore, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotiri cuuca eaparo jʉguero yʉ jini nemotirucu,” mʉjare yʉĩi —ĩiupi.

19 To biro ĩicã ñucã, pan'gare ami, ɄmʉrecoPacʉre, “Añu majuropeecã” ĩi yapano pee batononi cojogʉra, o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Atea yʉ upʉri nii, mʉja yee ca niipere ĩimaĩigʉ, yʉ ca bii yai bojarije. Yʉre tʉgoeñarã ateretiiya —ĩiupi Jesús.

20 Ñucã baa yapano, cʉ̃ ca tiiricarore birorajinirica bapa cãare amiri, o biro ĩiupi:

—Ati bapa, yʉ díi mena, “Ʉmʉreco Pacʉ wãmawãme yʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩiricarore biro to biijatoĩigʉ, mʉja yee ca niipere yʉ ca bii yai bojapenii. 21 Yʉre ca wedejãa buiyee cõapʉ cãa, anoyʉ menara baa duwimi. 22 Biigʉpʉa, yʉ, Ca NiiMajuropeegʉ Macʉ̃a, “To biro biirucumi,” cʉ̃ caĩiricarore birora biigʉ doogʉ yʉ tii. Yʉre cawede-jãa buiyee cõagʉ pea, ñañaro peti biigʉ doogʉtiimi —ĩiupi Jesús.

23 To biro cʉ̃ ca ĩirora, cʉ̃ja majurope:—¿Ñiru peti cʉ̃ niigʉti, cʉ̃re ca wedejãa buiyee

cõapʉ? —ameri ĩi jãiña jʉo waaupa.¿Ñiru cʉ̃ niiti ca nii majuropeegʉ?

24 Cʉ̃ buerã pea ñucã:

—¿Niipe mani mena macʉ̃ ca nii majuropeegʉcʉ̃ niigʉti? —ameri ĩi wede pai niiupa. 25 To birocʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirã watoare, atiyepa macãrã ʉparã, cʉ̃ja bojocare tutuaro menadoti epema, cʉ̃jare ca doti niirã peera, “Añurijereca tiirã niima,” cʉ̃jare ĩi wãmeo tiima. 26Mʉja pea,to biro ca biitiparã mʉja nii. To biro biitirãra,mʉja watoare ca nii majuropeegʉ ca niigʉa, cawãma maja doogʉre biro cʉ̃ biijato. Ñucã cadotigʉ cãa, pade bojari majʉre biro pee cʉ̃ ni-ijato. 27 To docare: ¿Ñiru pee cʉ̃ niiti, ca niimajuropeegʉ, ca baa ea nuu waagʉ pee, baari-quere ca peo cotegʉ pee? ¿Baariquere peoricapĩi pʉto ca baa duwigʉ pee méé cʉ̃ niiti? Yʉ peamʉja watoare baarique ca peo cotegʉre biro yʉnii. 28Mʉja, ñañaro yʉre ca biiri taberi cãare yʉmenara mʉja niicõa niiwʉ. 29 To biri yʉ Pacʉ,wiogʉ yʉre cʉ̃ ca tiiricarore birora, yʉ cãa, wiorãmʉja ca niiro mʉjare yʉ tiirucu, 30 yʉ ca doti niiritabepʉ, yʉ mena baa, jini, ñucã Israel yaa poogamacãrã pʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaroca niiri punaarire jãiña bejerʉgarã, wiorã cʉ̃ja caduwiri cũmuroripʉ ea nuu waa, mʉja ca biiperebiro ĩigʉ —cʉ̃jare ĩiupi Jesús cʉ̃ buerãre.

“Mʉ ĩi ditorucu,” Pedrore Jesús cʉ̃ ca ĩirique(Mt 26.31-35; Mc 14.27-31; Jn 13.36-38)

31Ñucã o biro ĩiupi Jesús:—Simón, Simón, tʉoya. Yʉre mʉja ca tʉo

nʉnʉjeerijere mʉja ca yerijãaro tiiri, ñañaro ti-irʉgʉ jãijãwi Satanás.* 32 To biro cʉ̃ ca ĩi pacaro,yʉ pea mʉre yʉ juu bue bojajãwʉ, mʉ ca tʉonʉnʉjee yerijãatipere biro ĩigʉ. Mʉ pea ñucãtʉgoeña yeri wajoa, yʉre tʉo nʉnʉjee, biigʉ, mʉyaarãre cʉ̃ja ca tʉgoeña bayiro cʉ̃jare mʉ tiiwa —cʉ̃re ĩiupi.

33To biro cʉ̃ ca ĩiro, Simón pea o biro cʉ̃re ĩiupi:—Wiogʉ, yʉa mʉ menara tia cũurica wiipʉ

waa, mʉ menara bii yai, ca biipʉra niicãgʉ yʉ bii—ĩiupi.

34 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupi:

—Pedro, mecʉ̃ra, ãbocʉ cʉ̃ ca wãcãparojʉguero itiati peti, “ ‘Jesús're yʉ majiti,’ mʉ ĩiditorucu,” mʉre yʉ ĩi —ĩiupi.

Ñañaro biirica tabe ea dooro bii35 Jiro Jesús o biro cʉ̃jare ĩi jãiñaupi:—Wajopoari, wapa tiirica tiiri, dʉpo juti, jeeri-

caro maniro mʉjare yʉ ca tiicojo cojoriquere,* 22:31 Pedro, trigo quejerire yije batericarore biro mʉjare tiirʉgʉ jãijãwi Satanás.

Page 121: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 22:36 118 SAN LUCAS 22:61¿jĩcã wãme mʉjare to dʉjacãri? —ĩiupi. To birocʉ̃ ca ĩiro cʉ̃ja pea:

—Dʉjatiwʉ —cʉ̃re ĩi yʉʉupa.36 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩiupi:—Mecʉ̃ docare yua, wajopoa ca cʉogʉa, cʉ̃

ami waajato. Wapa tiirica tiiri ca cʉogʉ cãa cʉ̃jee waajato. Niipĩi ca cʉotigʉa, mʉ jutiro jotoamacãrore noni wapa jeeri, niipĩi wapa tiiya. 37 Obiro cʉ̃ja ca ĩi owarique, cʉ̃ja ca ĩiricarore birorayʉrena biirucu: Ñañarã watoapʉ biicã yai waawi.Niipetirije yʉ yee maquẽre cʉ̃ja ca owarique teeca ĩirore biro ca biipe niiro bii —ĩiupi Jesús.†

38 To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja pea o biro ĩiupa:—Wiogʉ, ano pʉa pĩi niipĩiri nii —ĩiupa.To biro cʉ̃ja ca ĩiro:—To cõrora ĩiña —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.Getsemanípʉ Jesús cʉ̃ ca juu buerique(Mt 26.36-46; Mc 14.32-42)

39 Witi, cʉ̃ ca biirucuricarore biro, Olivos cawãme cʉtiri buuropʉ waacoaupi Jesús. Cʉ̃ buerãcãa cʉ̃re nʉnʉ waaupa. 40 Toopʉ eagʉ, o birocʉ̃jare ĩiupi:

—Ñañarije ca bii buiyeerijere jãa tiire ĩirã, juubueya —cʉ̃jare ĩiupi. 41 Cʉ̃ pea, ʉ̃tãga dee cojori-caro ca ñaacũmuro cõro yoaro cʉ̃ja jʉguero waa,juu buegʉ doogʉ, cʉ̃ ãjʉro jupea ména tuetuu eanuu waaupi. 42O biro ĩi juu bueupi:

—Cáacʉ, mʉ ca boojata, ano ñañaro yʉ catamʉopere yʉre ametʉeneña. Biigʉpʉa mʉ caboori wãme tiiya. Yʉ ca boorore biro méé tiiya—ĩiupi. 43 To biro cʉ̃ ca ĩi juu bue niiri tabera, cʉ̃ca tʉgoeña tutuaro cʉ̃re tiigʉ eagʉ, jĩcʉ̃ ɄmʉrecoPacʉ pʉto macʉ̃ cʉ̃re baua eaupi. 44 Jesús peañañaro cʉ̃ ca bii tʉgoeñarique pairije watoara,bʉaro jañuri juu bueupi. Cʉ̃ ca aji puarije ocopea díire biirije bʉcʉ ñaaupe yepapʉre. 45 Juubue yapano, wãmʉ nʉcã, cʉ̃ buerã pʉto peewaagʉ, bʉaro tʉgoeñarique paima ĩirã ca cãnicũmu waaricarãpʉre eaupi. 46 To biro bii, o birocʉ̃jare ĩiupi:

—¿Ñee tiirã mʉja cãniti? Wãcãri juu bueya,ñañarije ca bii buiyeerijere jãa tiire ĩirã —cʉ̃jareĩiupi Jesús.

Jesús're cʉ̃ja ca ñeerique(Mt 26.47-56; Mc 14.43-50; Jn 18.2-11)

47 Ména Jesús to biro cʉ̃ ca ĩi niirora, paʉbojoca eaupa. Judas ca wãme cʉtigʉ, cʉ̃ buerã,pʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaro ca niirãmena macʉ̃ra cʉ̃jare maa jʉgueupi. Cʉ̃ pea, cʉ̃

wajopuare ũpũrʉgʉ Jesús pʉto waaupi. 48To birocʉ̃ ca biiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩi jãiñaupi:

—¿Judas, wajopuare ũpũrique mena, Ca NiiMajuropeegʉ Macʉ̃re mʉ wedejãa cõati? —ĩiupi.

49 Jesús mena ca niirã pea to biro ca biirije ĩari,o biro ĩiupa:

—¿Wiogʉ, niipĩiri mena cʉ̃jare jãa quẽeti? —ĩiupa. 50 To cõrora jĩcʉ̃ cʉ̃ja mena macʉ̃, paiawiogʉre pade bojarimajʉ amoperodíámacʉ̃ nʉñapeere paa taa ñoocã cojoupi.

51 To biro cʉ̃ ca tiiro, o biro ĩiupi Jesús:—Tiiticãña. To cõrora tiiya —ĩiupi. To biro ĩi

cʉ̃ amoperore padeña, cʉ̃re yʉjʉo, tiicãupi ñucã.52 To biro tiicã, cʉ̃re ca ñeerã dooricarã paiaʉparã, Ʉmʉreco Pacʉ yaawii coterimajare, aperãjudíos're ca jʉo niirãre, o biro cʉ̃jare ĩiupi Jesús:

—¿Ñee tiirã, jĩcʉ̃ jee dutiri majʉre ca ñeerãwaarãre biro niipĩiri, yucʉ dʉcari, jeecãri mʉjadoojãri? 53 Ʉmʉrecori cõro, Ʉmʉreco Pacʉ yaawiipʉ mʉja mena yʉ niirucujãwʉ. Yʉre ñeerʉ-garucu mʉja tiitirucujãwʉ. Biiropʉa, mecʉ̃ tobiro mʉja ca tiipa tabe ñañarije wiogʉ cʉ̃ cadotirijere mʉja ca tiiri tabe mʉjare ea —ĩiupi.

“Jesús're yʉ majiti,” Pedro cʉ̃ ca ĩirique(Mt 26.57-58, 69-75; Mc 14.53-54, 66-72; Jn 18.12-18,

25-27)54 To cõrora Jesús're cʉ̃re ñee, paia wiogʉ yaa

wiipʉ cʉ̃re amicoaupa. Pedro pea yoaropʉ cʉ̃jarenʉnʉupi. 55 Jiro cʉ̃ja pea toopʉre, macã yepadecomacãre pecame cʉ̃ja ca dioro tii pecamepʉtojuma ea nuu waaupa. Pedro cãa cʉ̃ja watoa jumaea nuuwaaupi. 56Too cʉ̃ ca juma duwirucuro, jĩcõpade coteri majo añuro cʉ̃re ĩa, o biro ĩiupo:

—Ani cãa, cʉ̃ menara niirucuwi —ĩiupo.57To biro cõ ca ĩiro, Pedro pea o biro ĩi ditoupi:—Nomio, yʉa cʉ̃re yʉ majiti —ĩiupi.58Ca yoawaatirora ñucã apĩ Pedrore ĩari, o biro

ĩiupi:—Mʉ cãa, cʉ̃ja menamacʉ̃ramʉ nii cãj́í —ĩiupi.Pedro pea o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi:—Cʉ̃ méé yʉ nii nija —ĩiupi.59 Peeto ca yoa waaro jiro apĩ ñucã o biro cʉ̃re

ĩicãupi:—Yee méé yʉ ĩi jĩi, “Ani cãa cʉ̃ menara niijãwi.

Ĩañaaqué. Galilea macʉ̃ra niimi” —ĩiupi.60 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pedro pea o biro ĩiupi:—¡Ñee ʉnore ĩigʉmʉ ĩiti nija! Yʉmajiti —ĩiupi.Pedro, to biro cʉ̃ ca ĩi niirora, ãbocʉ wede-

upi. 61 To cõrora Jesús pea cʉ̃re amojode ĩaupiPedrore. Cʉ̃re cʉ̃ ca ĩarora, Pedro pea: “Ati

† 22:37 Is 53.12.

Page 122: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 22:62 119 SAN LUCAS 23:17ñami, ãbocʉ cʉ̃ cawedeparo jʉguero, itia tii, ‘Cʉ̃reyʉ majiti,’ mʉ ĩi ditorucu,” cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiriqueretʉgoeña bʉaupi. 62 To cõrora too ca niiricʉ witiwaa, bʉaro otiupi.

Jesús're cʉ̃ja ca bui tutirique(Mt 26.67-68; Mc 14.65)

63 Jesús're ca cote niirã pea, ñañaro cʉ̃re ĩi epe,cʉ̃re paa, tii niiupa. 64 Cʉ̃ capere jutiro quejeromena jia biatori, o biro cʉ̃re ĩi jãiñaupa:

—Ĩi bʉaya. ¿Nii mʉre cʉ̃ paajãri? —cʉ̃re ĩiepeupa. 65 Ape wãmeri paʉ ñañarije ĩi tutiupaJesús're.

Ʉparã pʉtopʉ Jesús're cʉ̃ja ca ami waarique(Mt 26.59-66; Mc 14.55-64; Jn 18.19-24)

66Boeri tabe ca niiro, judíos're ca jʉo niirã, paiaʉparã, to biri doti cũuriquere ca jʉo buerã, neapoori, ʉparã pʉtopʉ Jesús're ami waaupa. Cʉ̃japea o biro cʉ̃re ĩi jãiñaupa:

67—Jãare wedeya. ¿Mʉa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ catiicojoricʉ Mesías mʉ niiti? —cʉ̃re ĩiupa.

To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉupi:

—“Cʉ̃ra yʉ nii” yʉ ca ĩimijata cãare, díámacʉ̃mʉja tʉoticu. 68 Mʉjare yʉ ca jãiñamijata cãare,yʉre yʉʉti, yʉre pititi, mʉja biicãcu. 69 Biigʉpʉa,mecʉ̃ mena, yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃,Ʉmʉreco Pacʉ niipetirijepʉre ca doti tutua niigʉdíámacʉ̃ nʉña pee yʉ duwirucu —cʉ̃jare ĩiupi.

70 To biro cʉ̃ ca ĩiro niipetirãpʉra:—¿To docare mʉa, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ mʉ

niiti? —cʉ̃re ĩi jãiñaupa.Jesús pea:—Mee, mʉjara “Cʉ̃ mʉ nii,” mʉja ĩi —cʉ̃jare ĩi

yʉʉupi.71 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉorã:—Ñee peere ĩirã cõro paʉ cʉ̃ja ca wede

nemorije mani booticu. Mee mani majuropeera,cʉ̃ ca ĩirijere mani tʉo —ameri ĩiupa.

23Jesús're Pilato pʉto cʉ̃ja ca ami earique(Mt 27.1-2, 11-14; Mc 15.1-5; Jn 18.28-38)

1 To cõrora cʉ̃ja niipetirã wãmʉ nʉcã, Pilatopʉtopʉ Jesús're amicoaupa. 2 Toopʉ cʉ̃re amieari, cʉ̃ ca tʉo cojoro o biro cʉ̃re ĩi wedejãa jʉowaaupa:

—Ani, jãa yaarãre ca ĩi mecʉ̃o niigʉre jãa bʉa-jãwʉ. “Wiogʉ romanore niirique wapare ca wapatiiticãpe nii,” ĩimi. Ñucã apeyera: “Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca tiicojoricʉ Cristo, ‘Wiogʉ yʉ nii,’ ” ĩimi —ĩiupa.

3To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Pilato pea o biro ĩi jãiñaupiJesús're:

—¿Mʉ, mʉ niiti, judíos wiogʉ? —ĩiupi. To birocʉ̃ ca ĩiro:

—Mee, mʉra mʉ ĩi —cʉ̃re ĩi yʉʉupi Jesús.4 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pilato pea paia ʉparãre, to

biri to ca niirã bojocare o biro cʉ̃jare ĩiupi:—Anire jĩcã wãme peera cʉ̃ ca jĩa ecope ʉnopʉ

ñañarije cʉ̃ ca tii bui cʉtiriquepʉra yʉ bʉati —cʉ̃jare ĩiupi.

5 To biro cʉ̃ ca ĩi pacaro, cʉ̃ja pea bʉaro jañuroo biro ĩi wedejãaupa:

—Cʉ̃ ca buerije mena bojoca niipetirãpʉre ĩimecʉ̃ogʉ tiimi. Galileapʉ tii jʉoupi. Mecʉ̃ra anoJudea yepapʉ tiicã ea doomi —ĩiupa.

Jesús're Herodes pʉto cʉ̃ja ca ami waarique6Atere tʉogʉ, Pilato pea:—¿Galilea macʉ̃ cʉ̃ niiti? —ĩi jãiñaupi. 7 Jesús,

Herodes cʉ̃ ca doti niiri yepa macʉ̃ cʉ̃ ca niirijeremajiri, Herodes pʉtopʉ cʉ̃re tiicojoupi. Cʉ̃ cãa tiirʉmʉrire Jerusalén'pʉra niiupi.

8 Herodes pea Jesús're ĩagʉ, bʉaro ʉjea ni-iupi. Cʉ̃ yee maquẽre cʉ̃ja ca wedero macã cʉ̃recʉ̃ ca ĩarʉgarije, ñucã jĩcã wãme ca ĩa ñaañamanirije Jesús cʉ̃ ca tii bau niirijere cʉ̃ ca ĩarʉganiirije, yoacoaupe. 9 Herodes pea Jesús're paʉcʉ̃re jãiñamiupi. Jesús pea cʉ̃re yʉʉrucu tiitiupi.10 Paia ʉparã, doti cũuriquere jʉo bueri maja cãa,toora, yerijãaricaro maniro cʉ̃re wedejãa niiupa.11To cõrora Herodes, cʉ̃ uwamarã mena, Jesús'reñañari wãme tii, cʉ̃re buigʉ, wiogʉre biro jutiañurije cʉ̃re jãa, Pilato pʉto peera cʉ̃re tuenecãcojoupi ñucã. 12 Ména jʉguero peera ca ameriĩarʉgati niimirucuricarã, tii rʉmʉre Herodes, Pi-lato ameri bapa bʉaupa.

Jesús're cʉ̃ja ca jĩape(Mt 27.15-26; Mc 15.6-15; Jn 18.39—19.16)

13 Pilato pea, paia ʉparã, bojocare ca jʉo ni-irãre, bojoca cãare neori, 14 o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Mʉja anire, “ ‘Wiogʉ cʉ̃ ca dotirijere tii nʉnʉ-jeeticãña,’ bojocare ĩi mecʉ̃omi,” ĩicãri yʉ pʉtomʉja ami doojapa. Mʉja ca tʉorora, cʉ̃re yʉjãiñami. Cʉ̃re mʉja ca wedejãarijere jĩcã wãmepeera ñañaro cʉ̃ ca tii bui cʉtiriquere yʉ bʉati.15 Herodes cãa bʉatijapi. Ñucã mani pʉto peeracʉ̃re tuenecã cojojapi. Mee, mʉja ĩa, jĩcã wãmepeera cʉ̃ ca jĩa ecope ʉnora tii bui cʉtitijapi. 16Tobiri bape doti yapano, cʉ̃re yʉ pitirucu —cʉ̃jareĩiupi.

17Pilato pea, Pascua boje rʉmʉri cõrora jĩcʉ̃ tiacũurica wiipʉ ca niigʉre wienerucuupi.

Page 123: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 23:18 120 SAN LUCAS 23:4318To biro cʉ̃ ca ĩirora, niipetirãpʉra jĩcãri o biro

ĩi acaro buiupa:—¡Jĩa cõacãña cʉ̃ra! ¡Barrabás peere jãare

wiene bojaya! —ĩi acaro buiupa. 19 Ména aniBarrabás peera, wiorã cʉ̃ja ca dotirijere junagʉametʉene nʉcã, ñucã bojocʉre jĩacã, cʉ̃ ca ti-irique jʉori cʉ̃ja ca tia cũuricʉ niiupi. 20Pilato peaJesús're ca wienerʉga niigʉ niiri, ĩi nemomiupiñucã bojocare. 21 Cʉ̃ja pea bʉaro jañuri, o biro ĩiacaro buiupa:

—¡Paa pua tuu cõacãña! ¡Paa pua tuu cõacãña!—ĩiupa.

22Ñucã itiati peti o biro cʉ̃jare ĩimiupi Pilato:—¿Ñee ʉno ñañarije cʉ̃ tiijãri? Yʉa, jĩcã wãme

peera ca jĩa ecopʉ cʉ̃ ca niipe cʉ̃ ca tii bui cʉtiri-quere yʉ bʉati. Cʉ̃re bape doti yapano, cʉ̃re yʉwienerucu —cʉ̃jare ĩimiupi.

23 Cʉ̃ja pea, “Cʉ̃re paa pua tuu cõacãña,” ĩirã,yerijãaricaro maniro bʉaro acaro bui niiupa. Tobiro ĩi acaro bui bayicãri bʉaupa cʉ̃ja ca tiirʉgar-ijere. 24 To biri Pilato pea, “Cʉ̃ja ca jãiri wãmeca tiipe niicu,” ĩicãupi yua. 25 To biri cʉ̃ja caboogʉ, wiorã cʉ̃ja ca dotirijere junagʉ ametʉenenʉcã, ñucã bojocʉre jĩa, cʉ̃ ca tiirique jʉori, tiacũurica wiipʉ ca niigʉ peere wiene, Jesús peeracʉ̃ja ca boorore biro cʉ̃ja tiijato ĩigʉ, cʉ̃re cʉ̃jarenonicãupi.

Jesús're cʉ̃ja ca paa pua tuu cõarique(Mt 27.32-44; Mc 15.21-32; Jn 19.17-27)

26 Jesús're paa pua tuu cõarʉgarã cʉ̃re aminʉnʉa waarã, jĩcʉ̃ Cirene macʉ̃ Simón ca wãmecʉtigʉ,macã tʉjaropʉ caniiricʉ ca doogʉreñeeri,Jesús're cʉ̃ja ca paa pua tuupagʉ yucʉgʉ cʉ̃re amipeori, Jesús jiro pʉja nʉnʉjee dotiupa. 27 Paʉbojoca, ñucã paʉ nomia to biro cʉ̃re cʉ̃ja catiiro ĩarã, cʉ̃ jiro oti, tʉgoeñarique pai, acaro buinʉnʉjeeupa. 28 To biro cʉ̃ja ca biiro, Jesús peaamojode nʉcã, o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Jerusalén macãrã romiri, yʉ yee jʉoriraotiticãña. Mʉja majurope, mʉja puna yee caniipe peere tʉgoeñari otiya. 29 Doorucu: “Capunamanirã romiri, jĩcãti ʉno peera ca puna cʉtiñaatiricarã romiri, cʉ̃ja ca ũpũo bʉcʉoparã capuna cʉtitiricarã romiri, ʉjea niima,” cʉ̃ja ca ĩiparʉmʉri. 30 To cõrora bojoca ʉ̃tã yucʉrena:“ ‘¡Jãare ñaapeaya!’ñucã, ca emʉari buurorirena

‘¡Jãare yaioya!’ ĩirucuma.”*31 Ñañarije ca tiitigʉrena o biirije yʉre cʉ̃ja catiicãjata, ¿ñañarije ca tiirã docare do biro peebiicãri ñañarije cʉ̃jare to biitibogajati?† —cʉ̃jareĩiupi.

32 Ñucã Jesús menare, pʉarã ñañarije ca tiiri-carãre jee waaupa, cʉ̃ mena jĩcãri cʉ̃jare jĩarʉ-garã. 33 Dʉpʉga Õaro ca wãme cʉtiri buuro earã,Jesús're, ñañarije ca tii bui cʉtiricarã mena jĩcãri,jĩcʉ̃re cʉ̃ díámacʉ̃ nʉña pee, apĩ peera cʉ̃ ãcõnʉña pee, cʉ̃jare paa pua tuu nʉcõupa.

34 Jesús pea o biro ĩiupi:—Cáacʉ, cʉ̃jare acoboya. Cʉ̃ja ca tiirijere ma-

jitima —ĩiupi. Uwamarã cãa cʉ̃ja majurope cʉ̃jutirore ameri dica woorʉgarã, ĩi bʉarique menatii niiupa.

35 Bojoca pea toora ĩacã niiupa. Ñucã ʉparãmenapʉra o biro cʉ̃re ĩi buiupa:

—Aperã cãare ametʉenewi. Mecʉ̃ docare,díámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca beje amir-icʉ Mesías'ra cʉ̃ ca niijata, cʉ̃ majuropeera cʉ̃ametʉajato —ĩi buiupa. 36 Uwamarã cãa, cʉ̃rebuiupa. Cʉ̃ pʉto waari, ʉje oco ca piyarijere cʉ̃retĩari, 37 o biro cʉ̃re ĩi epeupa:

—Mʉa, judíos wiogʉ mʉ ca niijata, mʉ ma-juropeera ametʉaya —ĩiupa. 38 Ñucã cʉ̃ dʉpʉgajotoare, “ANI NIIMI JUDÍOS WIOGɄ,” cʉ̃ja ca ĩiowa tuurica pĩi tujaupa.

39 Jĩcʉ̃, ñañarije ca tii bui cʉtiricʉ, too cʉ̃ja capaa pua tuu nʉcõricʉ cãa, o biro cʉ̃re ĩi tutiupi:

—Mesías'ra mʉ ca niijata, mʉ majuropeeraametʉa, jãa cãare ametʉene, tiiya —ĩi tutiupi.

40 To biro cʉ̃ ca ĩiro, apĩ ñañarije ca tii buicʉtiricʉ pea, o biro cʉ̃re ĩi tutiupi:

—¿Mʉ cãa, to birora ñañaro ca tamʉogʉ niipacagʉ, Ʉmʉreco Pacʉre mʉ uwititi? 41 Manidoca ñañarije mani ca tiirique jʉori, díámacʉ̃rañañaro tamʉorã mani tii. Ani pea, jĩcã wãme ʉnopeera ñañarije tiitijapi —ĩiupi. 42To biro cʉ̃re ĩi, obiro ĩiupi Jesús're:

—Jesús, mʉ ca doti jʉo waari tabe, yʉ cãare mʉtʉgoeñawa —ĩiupi.

43 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupi:

—Yee méé mʉre yʉ ĩi: Mecʉ̃ra yʉ mena ca añumajuropeeri tabepʉ‡ mʉ niirucu —cʉ̃re ĩiupi.

* 23:30 Os 10.8. † 23:31 “Yucʉgʉ ca catiricʉrena o biirije cʉ̃ja ca tiicãjata, ¿ca jiniricʉpʉ docare do biirijepeti cʉ̃ja tiicãbogajati?” cʉ̃jare ĩiupi. Ate, yucʉgʉ ca catiricʉ to ca ĩijata, Jesús, ñañarije ca tiitigʉreĩiro ĩi, ñucã yucʉgʉ ca jiniricʉ ĩiro pea bojoca ñañarije ca tiirãre ĩiro ĩi. ‡ 23:43 Paraiso.

Page 124: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 23:44 121 SAN LUCAS 24:15Jesús cʉ̃ ca bii yairique(Mt 27.45-56; Mc 15.33-41; Jn 19.28-30)

44 Muipũ jotoa decomacã cʉ̃ ca niiro, tobiri bʉaro cʉ̃ ca aji cõa cũu duwi waari tabemenapʉ, ati yepa niipetiropʉra naitĩa peti-coaupa. 45Muipũ cãa, ajiticoaupi. Ñucã ɄmʉrecoPacʉ yaa wiipʉre, ca ñañarije maniri jawire cʉ̃jaca yoo camotaarica quejero cãa decomacã yegacãduwi waaupa. 46 To cõrora Jesús pea tutuaro obiro ĩi acaro buiupi:

—Cáacʉ, yʉ ca cati niirijeremʉpʉre yʉ ĩa nʉnʉ-jee doti —ĩiupi.

To biro ĩigʉra, bii yaicoaupi Jesús.47Uwamarã wiogʉ romano pea to biro ca biiri-

jere ĩagʉ, Ʉmʉreco Pacʉre baja peo nʉcʉ̃ bʉo:—Díámacʉ̃ra ania ñañarije ca tiitigʉ niijapi

—ĩiupi. 48 Bojoca niipetirã to biro ca biirijereĩarʉgarã ca nea pooricarã pea, to biro ca biir-ijere ĩari, cʉ̃ja cotiarire paa, tiicã tua waaupa.49 Niipetirã Jesús cʉ̃ ca majirã pea, ñucã nomiaGalileapʉra cʉ̃re ca nʉnʉ waaricarã romiri cãa,teere yoaropʉra ĩa cojocã niiupa.

Jesús're cʉ̃ja ca yaarique(Mt 27.57-61; Mc 15.42-47; Jn 19.38-42)

50 Niiupi jĩcʉ̃, ca bojoca añugʉ, ñañarije catiitigʉ, José ca wãme cʉtigʉ, wiorã ca nii ma-juropeerã mena macʉ̃,§ Judea yepa macã macãArimatea macʉ̃. 51 José, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cadotipa cuu ca eapere ca yue niirucuricʉ, cʉ̃ menamacãrã ʉparã cʉ̃ja ca tiirʉgarijere, ñucã cʉ̃ja cabiirique cʉti niirije mena cãare ca bootiricʉ pea,52 Pilatore ĩagʉ waari, Jesús upʉri niiquĩriquerejãiupi. 53Cʉ̃ja ca paa pua tuuricʉre ami duwio ya-pano, juti quejero lino quejero mena cʉ̃re ũmaa,ʉ̃tãgapʉ maja ope cʉ̃ja ca quenorica toti, ménajĩcʉ̃ ʉno peerena ca yaaya maniri totipʉ cʉ̃recũuupi. 54 Yerijãarica rʉmʉ maquẽre cʉ̃ja caqueno yue niiri rʉmʉ niiupa.* Yerijãarica rʉmʉpea mee, ea waaropʉ biiupa.

55 Galileapʉra Jesús're ca bapa cʉti waaricarãromiri pea, maja opere ĩa, ñucã cʉ̃ upʉri niiquĩri-quere, “To biro pee cũuma,” ĩi ĩa, tiiupa. 56 Jirowiipʉ tua waa, cʉ̃ upʉri niiquĩriquere cʉ̃ja cawadape ca jʉti añurijere queno, tiiupa. To birinomia pea doti cũurique ca ĩirore biro, yerijãaricarʉmʉre yerijãaupa.

24Jesús cʉ̃ ca cati tuarique(Mt 28.1-10; Mc 16.1-8; Jn 20.1-10)

1Nomia pea ape semana ca nii jʉori rʉmʉre caboerijemena, ca jʉti añurije cʉ̃ja ca quenoriquerejee, waacoaupa maja opepʉ ĩarã waarã. 2 Toopʉearã, maja opere cʉ̃ja ca biaricaga ʉ̃tãga aperopʉca niiro bʉa eaupa. 3Tii opepʉre jãawaarã,WiogʉJesús niiquĩricʉ upʉri peera bʉatiupa. 4 To birido biro to biibujapari, cʉ̃ja ca ĩi ameri jãiña niiritabera, ʉmʉa pʉarã, bʉaro ca ajiyaa boe baterijeca juti jãñarã, cʉ̃ja pʉto baua ea nʉcãcãupa.5 Cʉ̃ja pea ʉcʉa yaicoama ĩirã, yepapʉ muu biañaacũmucoaupa. To biro cʉ̃ja ca biiro, cʉ̃ja peao biro cʉ̃jare ĩiupa:

—¿Ñee tiirãmʉja, ca catigʉrena ca bii yairicarãwatoapʉmʉja amaati? 6Manimi anora. Mee, catituacoajãwi. Ména, Galileapʉ mʉja mena niigʉ, obiro mʉjare cʉ̃ ca ĩiriquere 7 tʉgoeñaña: “Ca NiiMajuropeegʉ Macʉ̃, ñañarije ca tiirãpʉre tiicojoeco, yucʉ tenipʉ paa pua tuu cõa eco, itia rʉmʉjiro cati tua, biirucumi,” mʉjare cʉ̃ ca ĩiriquere —cʉ̃jare ĩiupa.

8 To biro cʉ̃ja ca ĩiropʉ, Jesús cʉ̃ja mena niigʉcʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiriquere tʉgoeña bʉaupa. 9 Toopʉca niiricarã tua earã, niipetiro cʉ̃ja ca ĩariquereJesús buerã, pʉa amo peti, dʉpore jĩcãga peni-tuaro ca niirãre, ñucã aperã cãare, cʉ̃jare wede-upa. 10 Teere ca queti wedericarã romiri pea:María Magdalena, Juana, Santiago paco María, tobiri aperã cʉ̃jare ca bapa cʉti waaricarã romiriniiupa. 11 To biro cʉ̃ja ca ĩirije cʉ̃ buerã peera,ĩi mecʉ̃riquere biro cʉ̃jare biicãupa. To biridíámacʉ̃ cʉ̃jare tʉorʉgatiupa. 12 To biro cʉ̃jareto ca bii pacaro, Pedro pea, maja opepʉ waagʉũmaacoaupi. Toopʉ ea, jagueña jõene cojogʉ,cʉ̃re cʉ̃ja ca ũmaarica quejeri wadore ĩaupi. Jirowii pee tua waagʉ, to biro ca biiriquere “¿Do biropeti to biibujapari yéé?” ĩi tʉgoeñarique paicãtua waaupi.

Emaús waarica maapʉre ca biirique(Mc 16.12-13)

13 Tii rʉmʉrena, pʉarã cʉ̃ja mena macãrã,Emaús macã Jerusalén menare, once kilómet-ros'pʉ ca niiri macãpʉ waarã waaupa. 14 Toowaarã, niipetirije ca biiriquere wede peni nʉnʉawaaupa. 15 Teere wede peni, ameri wede majiocʉ̃ja ca ĩi nʉnʉawaarucuro, Jesús'ra cʉ̃jare ẽmʉri,

§ 23:50 Junta Suprema. Judíos ʉparã ca nii majuropeerã mena macʉ̃. * 23:54 Viernes cʉ̃ja ca pade tʉjarirʉmʉ, Sábadomaquẽre cʉ̃ja ca queno yueri rʉmʉ niiupa. Viernes're muipũ cʉ̃ ca ñaajãa waari bii jʉojudíos cʉ̃ja ca yerijãari rʉmʉ.

Page 125: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 24:16 122 SAN LUCAS 24:43cʉ̃ja mena waacã nʉnʉa waaupi. 16 Cʉ̃ja peeracʉ̃re cʉ̃ja ca ĩacã pacaro, jĩcã wãmeacã cʉ̃jare cabii camotaro macã, “Cʉ̃ niicumi,” ĩi ĩa majitiupa.

17 Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩi jãiñaupi:—¿Ñee ʉnore mʉja ameri wede peni nʉnʉa

waati? —ĩiupi.Cʉ̃ja pea tʉgoeñarique pairãra tua nʉcãupa.

18 To biro cʉ̃ ca ĩiro jĩcʉ̃ cʉ̃ja mena macʉ̃ Cleofasca wãme cʉtigʉ, o biro ĩi yʉʉupi:

—¿Mʉ jĩcʉ̃ra mʉ niiti, Jerusalén'ra nii pacagʉ,tii macãre ati rʉmʉrire ca biijãrijere ca majitigʉ?—cʉ̃re ĩiupi.

19 To biro cʉ̃ ca ĩiro:—¿Do biro to biijãri? —ĩi jãiñaupi Jesús.Cʉ̃ja pea o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupa:—Jesús, Nazaret macʉ̃re ca biijãrijere jãa ĩi.

Cʉ̃a, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimajʉ, Ʉmʉreco Pacʉ, ñucã bojoca cʉ̃ja ca ĩacojorore cʉ̃ ca tiirije, cʉ̃ ca wederije ména cãare,do biro ca tiiya manigʉ niimiwi. 20 Paia ʉparã, tobiri manire ca jʉo niirã, cʉ̃re cʉ̃ja jĩa cõacãjatoĩirã aperãpʉre cʉ̃re noni cõacãjãwa; cʉ̃ja peayucʉ tenipʉ cʉ̃re paa pua tuu, tii jĩa cõacãjãwa.21 Jãa pea, “Israelitas're ca doti epe niirãreametʉenerucumi,” jãa ĩi yuemiwʉ. Ate niipetirijeca biijãro jiro, mee itia rʉmʉ ametʉacoa. 22 Toca bii pacaro, jĩcãrã jãa mena macãrã romiriʉcʉeneri wãme jãare wedejãwa tee peere. Meepʉboeri tabere, meepʉacã maja opepʉ ĩarã waami-japa. 23Cʉ̃ upʉri niiquĩrique peera bʉatijapa. Tuaearã, jĩcãrã Ʉmʉreco Pacʉ pʉtomacãrã baua eari,“ ‘Jesús catimi,’ jãare ĩijãwa,” jãare ĩi wede tuaeajãwa. 24 Jiro jĩcãrã jãamenamacãrãmaja opepʉĩarã waamijapa ñucã. Nomia cʉ̃ja ca wedejãrorebirora ĩajapa cʉ̃ja cãa, Jesús upʉ peera ĩatijãna —cʉ̃re ĩi wedeupa.

25Tobiro cʉ̃ja ca ĩiro tʉo, Jesús pea o biro cʉ̃jareĩiupi:

—¿No cõro peti tʉo puoti, ñucã Ʉmʉreco Pacʉyee quetire wede jʉgueri maja cʉ̃ja ca ĩiriqueniipetirorena tʉo nʉnʉjee jeeñoti, ca biirã petimʉja niicãti? 26 ¿Too docare Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca tiicojogʉ Mesías, Wiogʉ cʉ̃ ca niiparo jʉguero,ñañaro cʉ̃ tamʉoricaro maniupari? —ĩiupi.

27 To biro cʉ̃jare ĩi, Ʉmʉreco Pacʉ wederiquecʉ̃ ca biipe maquẽre cʉ̃ja ca owarique niipetirije,Moisés cʉ̃ ca owaquĩrique mena cʉ̃jare wede jʉowaa, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimaja cʉ̃ja ca owariquepʉmena cʉ̃jare wedemajionʉnʉa waaupi.

28 Cʉ̃ja ca waarica macãre cʉ̃ja ca ea waarora,Jesús pea ca ametʉacoapʉre biro boca biiupi.29 To biro cʉ̃ ca biiro cʉ̃ja pea:

—Waaticãña. Anora jãa mena tuaya. Mee,ñamipʉ nii. Naitĩacoaropʉ bii —cʉ̃re ĩiupa. Tobiro cʉ̃ja ca ĩiro cʉ̃ja mena tuarʉgʉ jãa waaupi.30 Jiro, cʉ̃ja mena baarique peorica pĩi pʉtopʉduwigʉ, pan're ami, Ʉmʉreco Pacʉre, “Añu ma-juropeecã” ĩi juu bue, pan're pee batori cʉ̃jaretiicojoupi. 31 To biro cʉ̃ ca tiirije menara, cʉ̃re ĩamajiupa. Cʉ̃ pea yaicã ũmaa waaupi.

32 To cõrora cʉ̃ja pea o biro ameri ĩiupa:—¿To birira maapʉ mani mena wede peni,

Ʉmʉreco Pacʉ yee cʉ̃ja ca owa cũuriqueremanirewede majio, cʉ̃ ca ĩi nʉnʉa dooro, mani yeripʉreto cõro ʉcʉeneri wãme manire to boca bii niiti-japari?* —ĩiupa. 33 To biro ĩi, jĩcãtora tuacoaupañucã Jerusalén peera. Toopʉ earã, Jesús buerãpʉa amo peti, dʉpore jĩcãga penituaro ca niirã,aperã cʉ̃ja mena macãrã, ca nea pooricarãre bʉaeaupa. 34 Cʉ̃ja pea o biro cʉ̃jare ĩi bocaupa:

—Díámacʉ̃raWiogʉ cati tuagʉra biijapi. SimónPedrore baua eajapi —cʉ̃jare ĩiupa.

35 Cʉ̃ja pee cãa ñucã maapʉ cʉ̃ja ca waarocʉ̃jare ca biiriquere, ñucã Jesús pan'gare cʉ̃ capee batoro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩa majiriquere, cʉ̃jarewedeupa.

Jesús cʉ̃ buerãre cʉ̃ ca baua earique(Mt 28.16-20; Mc 16.14-18; Jn 20.19-23)

36 Cʉ̃ja pea ména atere cʉ̃ja ca wede niirora,Jesús pea cʉ̃ja watoa baua ea nʉcãri, o biro cʉ̃jareĩi añu dotiupi: “Añuro niirique mʉjare to niijato,”ĩiupi. 37 Cʉ̃ja pea, “Ca bii yairicʉ wãtĩ niicumi” ĩitʉgoeñari, ʉcʉacã yai waaupa.

38 To biro cʉ̃ja ca biiro Jesús pea o biro cʉ̃jareĩiupi:

—¿Ñee tiirã mʉja ʉcʉacoati? ¿Ñee tiirã “Cʉ̃raniimi,” yʉre mʉja ĩititi? 39 Yʉ amorire, yʉ dʉ-porire ĩaña. Yʉra yʉ nii. Yʉre padeña, ĩa, tiiñaaqué. Jĩcʉ̃ ca bii yairicʉ wãtĩa, yʉ ca biiro yʉremʉja ca ĩarore biro díí cʉti, õa cʉti, biitimi—ĩiupi.

40To biro ĩigʉra, cʉ̃ amorire, cʉ̃ dʉporire cʉ̃jareĩñoupi. 41Cʉ̃ja pea bʉaro ʉjea nii, ʉcʉa, biima ĩirã,“Cʉ̃ra niimi,” cʉ̃ja ca ĩitiro macã, o biro cʉ̃jare ĩijãiñaupi Jesús:

—¿Anore baarique ʉno mʉja cʉoti? —ĩiupi.42 To biro cʉ̃ ca ĩiro, wai pʉ̃oricʉ dʉcare cʉ̃re

tiicojoupa. 43 Cʉ̃ pea tii dʉcare amiri, cʉ̃ja ca ĩacojorora baaupi.

* 24:32 “To birira mani yeri añuro méé patu paajapa.”

Page 126: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN LUCAS 24:44 123 SAN LUCAS 24:5344 Baa yapano, o biro cʉ̃jare ĩiupi:—“Yʉre ca biijãrijea, mʉja mena niigʉ, Moisés

niiquĩricʉ cʉ̃ ca owarique, Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire wede jʉgueri maja, to biri ɄmʉrecoPacʉre baja nʉcʉ̃ bʉorica pũuripʉ† yʉ yeemaquẽre cʉ̃ja ca owarique ca ĩirore biro biirucu,”mʉjare yʉ ca ĩi wederique biro biijãwʉ —ĩiupi.

45To biro ĩi, cʉ̃ja ca tʉgoeña niirijepʉre pãaupi,Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere cʉ̃ja ca tʉo majiperebiro ĩigʉ.

46O biro cʉ̃jare ĩiupi:—O biro ĩi owarique nii: “Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃

ca tiicojoricʉ Mesías bii yai, ñucã itia rʉmʉ jirocati tua, biirucumi. 47 Cʉ̃ ca dotirije mena, bo-joca poogaari cõrorena, ‘Ñañarije mʉja ca tiiri-jere tii yerijãa tʉgoeña wajoaya, ñañarije mʉjaca tiirijere Ʉmʉreco Pacʉ mʉjare cʉ̃ acobojatoĩirã,’ ĩi wede jʉorique niirucu Jerusalén ména,” ĩi.48 Mʉjara mʉja nii, atere “To birora biiwʉ,” ca ĩiwedeparã. 49Yʉ pea, yʉ Pacʉ, “Yʉ tiicojorucu” cʉ̃ca ĩiricʉ Añuri Yeriremʉjare yʉ tiicojorucu. Mʉjapea ména, Jerusalén macãrã niicãña, ʉmʉrecotutipʉ maquẽ yeri tutuarique ca doorijere mʉjaca boca amiparo jʉguero —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

Jesús ʉmʉreco tutipʉ cʉ̃ ca tua mʉa waarique(Mc 16.19-20)

50 Jiro Jesús, Betaniapʉ cʉ̃jare jʉo waa, toopʉcʉ̃ amorire juu mʉene, añuro cʉ̃jare ca bii mʉanʉcãpere cʉ̃jare jãi bojaupi. 51 Añuro cʉ̃jare cabii mʉa nʉcãpere cʉ̃jare jãi boja niigʉra, cʉ̃jarecamotati, ʉmʉreco tutipʉ amicãmʉawaa ecoupi.52Cʉ̃ja pea cʉ̃re ĩi nʉcʉ̃ bʉo yapano, bʉaro ʉjea ni-irique mena Jerusalén'pʉ tuacoaupa. 53ɄmʉrecoPacʉ yaa wiipʉ to birora Ʉmʉreco Pacʉre bajapeo nʉcʉ̃ bʉo, tiicõa niirucuupa.

To biro to biijato.Lucas

† 24:44 Salmos.

Page 127: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 1:1 124 SAN JUAN 1:5

SAN JUANAñurije Queti Juan cʉ̃ ca owariquea, jiropʉ cʉ̃

ca owarique nii. Biiropʉa aperã jirore to cõroca yoa waaro jiropʉ cʉ̃ ca owarique peera majiñamani.

Ca nii jʉori tabepʉra Jesús, Ʉmʉreco Pacʉwed-eriquera cʉ̃ ca niicãriquere, Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃Macʉ̃ jĩcʉ̃ra ca niigʉre bojoca díámacʉ̃ cʉ̃re cʉ̃jaca tʉo nʉcʉ̃ bʉojata, añuro niirique, catirique,cʉ̃jare cʉ̃ tiicojojato ĩigʉ cʉ̃ ca tiicojo cojoricʉ cʉ̃ca niirijere, wedecã jʉo.

Uwo Coeri majʉ Juan cʉ̃re cʉ̃ ca ĩariquere cʉ̃ cawederijemenawede jʉo nʉnʉawaa. Jesucristo cʉ̃Pacʉ cʉ̃ ca tii dotiriquere ca ĩa ñaaña manirije dobiro ca tiiya manirijepʉ cʉ̃ ca tiirije, paʉ cʉ̃ja catʉoropʉ cʉ̃ ca wederije mena jĩcãtopʉra ca nii jʉodooricʉ cʉ̃ ca niirijere, díámacʉ̃ petira to biro cabiigʉ cʉ̃ ca niirijere, bojocare ametʉenegʉ doogʉcʉ̃ ca biiriquere, cʉ̃ ca wede nʉnʉa waarijerewede.

To biicãri cʉ̃re boo, cʉ̃re tʉo nʉnʉjee, ca tiirã,ñucã cʉ̃re ca junarã, cʉ̃ja ca niirije bii bau nii.

Cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerãra, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca tiicojorijere caticõa niiriquere cʉ̃jare tiico-jomi Jesús, jiro macã yʉteapʉ to birora cʉ̃ja cacaticõa niipe wado méére, mee mecʉ̃ o biro cacati niirãrena caticõa niiriquere cʉ̃jare tiicojoyerijãami.

Cʉ̃re ca bootirã pea cʉ̃ja majuropeera, mecʉ̃ obiro cati niirãra to birora caticõa niiriquere cʉ̃jaca ñee booriquere junama.

Cʉ̃re booti, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojo cojoricʉcʉ̃ ca niirijere majirʉgati, cʉ̃re cʉ̃ja ca jĩa cõapereameri wede peni yerijãa, ca tiirã, ʉparã judíos'reca jʉo niirã niima.

Jesús peera o biirije cʉ̃re cʉ̃ja ca tii cõarijemena cʉ̃ ca tiigʉ dooriquere tii yapano, cʉ̃ Pacʉpʉtopʉra tuamʉawaa, cʉ̃ ca biipa wãme pee birobii.

Ména tua waarʉgʉ jʉguero cʉ̃ buerãre añurocʉ̃jarewedemajio jʉocã, Añuri Yerire cʉ̃ ca tiicojocojopere cʉ̃jare wede, ĩimi.

Yucʉ tenipʉ cʉ̃ ca bii yairije pea bʉaropʉra dobiro ca tiiya manigʉ cʉ̃ ca niiro cʉ̃re tii, cʉ̃ cacati tuarije pea, catirique pee bii yairiquere ca biiametʉa nʉcãro tii, tii. Ate añurije quetia, ati yepamaquẽ menarena ĩi cõoñari Ʉmʉreco Pacʉ yeerecʉ̃ ca wede majioriquere wede.

Canáre ocorena ʉje oco cʉ̃ ca jeeñoriquea (2.1-11), bojocare añurijeMesías cʉ̃ ca jee doorijere niicõoñaro bii.

Samaria macõre, “Yʉ pee oco mʉre yʉ tiico-jorucu” cʉ̃ ca ĩirijea (4.1-42), Añuri Yeri jʉori tobirora caticõa niirique ca tiicojorijere nii cõoñarobii.

Jesús cʉ̃ ca ecarije pan (6.1-59), Jesús ma-juropeera ʉmʉreco tutipʉ ca niiricʉ ati yepapʉreduwi nʉcã doori bojocare catirique cʉ̃ ca tiico-jorijere nii cõoñaro bii.

Jesús, ca ĩatigʉre cʉ̃ ca ĩaro tiigʉa (9.1-41),Jesús'ra bojocare ca boegʉ cʉ̃ ca niirijere ĩñogʉtiimi.

Jesús, Lázarore ca bii yaicoaripʉrena cʉ̃ cacati tuaro tiigʉa (11.1-44), Jesús'ra, cati tuariqueniicã, catirique niicã, cʉ̃ ca biirijere ĩñogʉ tiimi.

Yucʉ tenipʉ paa pua tuuri cʉ̃re cʉ̃ja ca amimʉene nʉcõrije pea, do biro ca tiiya manigʉpʉnii ea, añuropʉ tii nʉcʉ̃ bʉo eco, cʉ̃ ca biirijerenii cõoñaro bii (3.13-15; 8.28; 12.32).

Ate Añurije Quetira, Jesús cʉ̃ majurope ĩigʉ“Yʉ yʉ nii” cʉ̃ ca ĩiriquere bʉaro wede: “Yʉ yʉ niipan,” (6.35) “Yʉ yʉnii ca boerije,” (8.12) “Yʉ yʉniijope,” (10.7) “Yʉ yʉ nii ovejas're añuro ca cotegʉ,”(10.11, 14) “Yʉ yʉ nii cati tuarique, catirique caniigʉ,” (11.25) “Yʉ yʉ nii maa, díámacʉ̃ ca ĩigʉ,catirique ca tiicojogʉ,” (14.6) “Yʉ yʉ nii ʉje daaca nii majuropeeri daa,” (15.1) ĩimi Jesús.

Ate Añurije Queti wado, atere ca buegʉ, “‘Díámacʉ̃raɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca tiicojo cojoricʉraniimi Jesús, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ra niimi,’ ca ĩitʉonʉnʉjeerã, to birora caticõa niiriquere bʉaru-cuma,” (20.31) ĩigʉ cʉ̃ ca owarique nii, ĩi wede.Jesucristo yee Añurije Quetire

Juan cʉ̃ ca owarique

Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ manire biigʉ cʉ̃ cadoorique

1Mee, jĩcãtopʉra, Ʉmʉreco Pacʉ Wederiqueraniicã jʉoupi Cristo. Ʉmʉreco Pacʉ menara ni-icãupi; ñucã Ʉmʉreco Pacʉra niicãgʉ biiupi.2 Cristoa, mee jĩcãtopʉra Ʉmʉreco Pacʉ menanii yerijãaupi. 3 Cristo menara niipetirije ti-iupi Ʉmʉreco Pacʉ. Jĩcã wãme ʉno peera cʉ̃ca manirora cʉ̃ ca tiirique mani. 4 Cʉ̃ menaracatirique bii jʉoupa. Tee catiriquera ati yepamacãrã bojocare Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃ja ca majiroca tiipe niiupa. 5 Cristo, ca boerije ca biirorebirora, Ʉmʉreco Pacʉre camajitirã, ca naitĩaropʉca niirãre biro ca niirãre, Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃ja

Page 128: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 1:6 125 SAN JUAN 1:27ca majiro ca tiigʉ niiupi. To biri ca naitĩaropʉ caniirãre biro ca niirã pea, ca boerijere ametʉa nʉcãmajitima.

6 Niiwi jĩcʉ̃ ʉmʉ Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojocojoricʉ, Juan ca wãme cʉtigʉ. 7 Cʉ̃a, ca boegʉCristore cʉ̃ ca ĩariquere ca wedegʉ dooricʉ niiwi,cʉ̃ ca wederijere tʉori, niipetirã díámacʉ̃ cʉ̃ja catʉo nʉnʉjeepere biro ĩigʉ. 8 Biigʉpʉa, bojocareUwo Coeri majʉ Juan, ati yepamacãrãre ca boegʉdooricʉ méé niiwi. Juan, ca boegʉ Cristore cʉ̃ caĩariquere cʉ̃ ca wede doti cojoricʉ niiwi. 9 Cristoca boerije ca nii majuropeegʉ, bojoca niipetirãreca boegʉra dooupi, ati yepapʉre.

10 Cristo, wederique ca niiricʉra, ati yepapʉreniiwi. Cristo menara Ʉmʉreco Pacʉ ati yeparecʉ̃ ca jeeñorique to ca niicã pacaro, ati yepamacãrã pea cʉ̃re ĩa majitiwa. 11 Cʉ̃ yaarã pʉtoredoomiupi. Cʉ̃ja pea cʉ̃re bootiwa. 12 To birocʉ̃ja ca bii pacaro, añuro cʉ̃re ñee, cʉ̃re tʉonʉnʉjee, ca tiirã peera, Ʉmʉreco Pacʉ puna peticʉ̃ja ca niiro cʉ̃jare tiiwi. 13 Ʉmʉreco Pacʉ punaniiriquea, bojoca cʉ̃ja ca boorije jʉori méé, manipacʉa manire cʉ̃ja ca puna cʉtirije ʉno méé, nii.Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ majuropeera cʉ̃ puna cʉ̃ja caniiro cʉ̃jare tiimi.

14 Ʉmʉreco Pacʉ Wederique ca niiricʉramanire biigʉ bojocʉ jeeñari, mani watoareniiwi. Cʉ̃ ca doti tutua niirijere, cʉ̃ macʉ̃jĩcʉ̃ra ca niigʉ niiri doti tutuarique cʉ̃ Pacʉcʉ̃re cʉ̃ ca tiicojorijere cʉ̃ ca ñeeriquere, jãaĩawʉ. Bʉaropʉra mairiquere cʉocã, díámacʉ̃ caniirijere cʉocã, ca biigʉ niiwi. 15 To biri cʉ̃recʉ̃ ca ĩariquerena wedegʉ, o biro ĩi acaro buiwedewi Juan: “Anira niimi: ‘Yʉ jiro ca doogʉpea, yʉ ametʉenero ca nii majuropeegʉ niimi,yʉ jʉgueropʉra ca nii jʉo dooricʉ niiri,’ yʉ ca ĩiwedericʉa,” ĩiwi.

16 Cristo niipetirije cʉ̃ ca añu majuropeerijere,mani niipetirãpʉrena bʉaro jañuro añurijeremanire tii boja nʉnʉa waami. 17 Doti cũuriqueaMoisés'pʉre tiicojo ecoupa. Ʉmʉreco Pacʉ añuromanire cʉ̃ ca tii bojarique, to biri díámacʉ̃ caniirije, Jesucristo mena pee manire bii bau niieawʉ. 18 Ʉmʉreco Pacʉra jĩcʉ̃ ʉno peera jĩcãtiʉnora cʉ̃re ĩa ñaatiupa. Cʉ̃ Macʉ̃ jĩcʉ̃ra ca niigʉ,Ʉmʉreco Pacʉra ca niigʉ, cʉ̃ Pacʉ menara caniicõa niigʉ wado, cʉ̃re mani ca majiro maniretiiwi.

Bojocare ca uwo coegʉ Juan, Jesucristo yeemaquẽre cʉ̃ ca wederique

(Mt 3.11-12; Mc 1.7-8; Lc 3.15-17)19Ate nii, Jerusalén macãrã judíos ʉparã, paia,

to biri levitare, “¿Ñiru mʉ niiti?” Juan're ĩi jãiñadotirã cʉ̃ja ca tiicojoricarã cʉ̃ja ca jãiña earo, cʉ̃ca niirijere Juan cʉ̃jare cʉ̃ ca wederique. 20 Cʉ̃recʉ̃ja ca jãiñaro, ĩi ditoricaro maniro o biro cʉ̃jareĩi wedewi Juan:

—Yʉa, Mesías méé yʉ nii —cʉ̃jare ĩiwi.21 Cʉ̃re jãiña nemowa ñucã:—¿To docare ñiru peti mʉ niiti? ¿Ʉmʉreco

Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majʉ Elías mʉniiti? —cʉ̃re ĩi jãiñawa. Cʉ̃ pea:

—Cʉ̃ méé yʉ nii —cʉ̃jare ĩiwi Juan.Cʉ̃ja pea o biro cʉ̃re ĩi jãiñawa ñucã:—Too docare, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede

jʉguerimajʉ doorucumi cʉ̃ja ca ĩiricʉmʉniitiqué—cʉ̃re ĩiwa.

To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩi jãiñaro, Juan pea:—Yʉ niiti —cʉ̃jare ĩiwi.22To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi jãiña nemowa

ñucã:—¿Too docare, ñiru petimʉniiti? Jãare ca jãiña

doti cojojãrãre jãa ca wedepere jãamajirʉga, ¿mʉmajurope pea “Ñiru yʉ nii,” mʉ ĩiti? —cʉ̃re ĩiwa.

23Tobiro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉwiJuan:

—Yʉa, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimajʉ Isaías niiquĩricʉ:“Ca yucʉ maniri yeparipʉ, ‘Wiogʉ cʉ̃ ca doopa

maare díámacʉ̃ maa queno yueya,’* ĩi ac-aro bui wedeorucumi,” cʉ̃ ca ĩiricʉ yʉ nii—cʉ̃jare ĩiwi.†

24 Fariseos cʉ̃ja ca jãiña doti cojoricarã peañucã Juan're, 25 o biro cʉ̃re ĩi jãiña nemowa:

—Too docare Mesías méé nii, Elías méé nii,Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire ca wede jʉgueri majʉméé nii, bii pacagʉ, ¿ñee tiigʉ bojocare mʉ uwocoeti? —cʉ̃re ĩi jãiñawa.

26 Juan pea o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉwi:—Yʉa, bojocare oco mena yʉ uwo coe. Ména

apĩ niimi mʉja watoare, mʉja ca majitigʉ. 27 Cʉ̃niimi, yʉ jiro ca doopʉ. Cʉ̃a, yʉ ametʉenero canii majuropeegʉ niigʉ biimi, cʉ̃ dʉpo juti jiaricadaa cãare ca popiopʉ méé yʉ nii yʉa —cʉ̃jare ĩiwiJuan.

* 1:23 “Wiogʉ cʉ̃ ca eaparo jʉguero ñañarije mʉja ca tiirijere tii yerijãa, tʉgoeña yeri wajoa nii yueya”ĩirʉgaro ĩi. † 1:23 Is 40.3. ‡ 1:28 Ape wãme Betábara.

Page 129: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 1:28 126 SAN JUAN 1:4928 Ate niipetirije biiwʉ Betaniapʉre‡, dia

Jordán ape nʉña muipũ cʉ̃ ca mʉa doori nʉñapeere bojocare Juan cʉ̃ ca uwo coe niiri tabere.

Jesús, Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ Oveja Macʉ̃29 Ape rʉmʉ peere Juan, cʉ̃ pʉto pee Jesús

cʉ̃ ca doo nʉnʉa dooro ĩari, o biro ĩiwi: “Ĩaña.Ĩira niimi Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ Oveja Macʉ̃re birobojoca cʉ̃ja ca ñañarije wapare ametʉenegʉ ca biiyai bojapʉ. 30 Anirena ĩigʉ: ‘Yʉ jiro doorucumijĩcʉ̃, yʉ jʉgueropʉra ca nii jʉo dooricʉ niiri, yʉametʉenero ca nii majuropeegʉ,’ mʉjare yʉ ĩiwedewʉ. 31Yʉmajurope cãa, ‘Cʉ̃ niicumi Mesías,’yʉ ĩi majitiwʉ. To biro bii pacagʉ, Israel yaapooga macãrã cʉ̃re cʉ̃ja majijato ĩigʉ, oco menabojocare yʉ uwo coewʉ,” ĩiwi Juan.

32 Cʉ̃ ca ĩariquere o biro ĩi wede majio nemowiñucã Juan: “Yʉ majuropeera yʉ ĩawʉ. AñuriYeri, ʉmʉreco tutipʉ buare biigʉ bau duwi doori,Jesús jotoare cʉ̃ ca ñaapea earo. 33 Yʉ cãa ména,Mesías'ra cʉ̃ ca niirijere yʉ majitiwʉ. Oco menayʉre ca uwo coe doti cojoricʉ pee o biro yʉreĩiwi: ‘Añuri Yeri, buare biigʉ bau duwi doori, cʉ̃jotoapʉre cʉ̃ ca ñaapea earo mʉ ca ĩagʉ niiru-cumi, bojoca yeripʉre, Añuri Yeri cʉ̃ ca ñaajãanʉcã earo ca tiipʉ,’ yʉre ĩi wedewi. 34 To biri yʉmajuropeera ca ĩaricʉ niiri, díámacʉ̃ra: ‘Anira ni-imi Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃,’ mʉjare yʉ ĩi wedewʉ,”ĩi wedewi Juan.

Jesús buerã ca nii jʉoricarã35Ape rʉmʉre, cʉ̃ buerã pʉarã mena tii tabera

niiwi ñucã Juan. 36 Jesús, too cʉ̃ ca ametʉa waaroĩari, o biro ĩiwi:

—Ĩaña, ĩira niimi Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ OvejaMacʉ̃ —ĩiwi Juan. 37 To biro Juan cʉ̃ ca ĩiro tʉorã,pʉarãpʉra cʉ̃ buerã ca niimiricarã Jesús're jãanʉnʉcoawʉ.

38 Cʉ̃ jiro jãa ca nʉnʉ waaro, jãare amojodenʉcã ĩari, Jesús pea o biro jãare ĩi jãiñawi:

—¿Ñeere mʉja amaati? —jãare ĩiwi.To biro jãare cʉ̃ ca ĩi jãiñaro, o biro cʉ̃re jãa ĩi

yʉʉwʉ:—Buegʉ, ¿noopʉ mʉ ca cãniri tabe to niiti? —

cʉ̃re jãa ĩiwʉ.39 To biro cʉ̃re jãa ca ĩiro:—Doori, ĩarã dooya —jãare ĩiwi Jesús.To biro cʉ̃ ca ĩiro cʉ̃ mena waa, cʉ̃ ca niirica

tabepʉre earã, toopʉra cʉ̃ mena jãa niicã naiowaawʉ yua, mee naiori tabeacãpʉ ca niiro macã.

40 Jĩcʉ̃, Juan cʉ̃ ca wedero tʉori, pʉarã Jesús'reca nʉnʉ waaricarã mena macʉ̃ pea Simón Pedroyeewedegʉ Andrés niiwi. 41To biri Andrés pea cʉ̃yee wedegʉ Simón'rena bʉa ea jʉori, o biro cʉ̃reĩiupi:

—Mesías're jãa bʉajãwʉ —ĩiupi. (Mesías ĩiro,“Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ Ca Beje Amiricʉ,” ĩirʉgaro ĩi.)

42 Jiro Andrés pea, cʉ̃ yee wedegʉ Simón'reJesús pʉtopʉ jʉo dooupi. Jesús pea Simón're ĩari,o biro cʉ̃re ĩiwi:

—Mʉa, Juan macʉ̃ Simón mʉ nii; mecʉ̃ra Cefasmʉ wãme cʉtirucu yua. (Cefas ĩiro, Pedro,§ĩirʉgaro ĩi.)

Felipere, Natanael're Jesús cʉ̃ ca jʉorique43 Ape rʉmʉ peere ñucã, Jesús pea, “Galilea

yepa pee ca waape niicu,” ĩiwi. To biri toopʉ cʉ̃ca waaparo jʉguero, Felipere bʉa eari, o biro cʉ̃reĩiwi Jesús:

—Dooya yʉ mena —cʉ̃re ĩiwi.44 Felipe cãa, Pedro, Andrés jãari cʉ̃ja ca niirica

macã Betsaida macʉ̃ra niiwi cʉ̃ cãa. 45 To biriFelipe pea, Natanael're amagʉ waa, cʉ̃re bʉa eari,o biro cʉ̃re ĩiupi:

—Moisés niiquĩricʉ, cʉ̃ yee maquẽre doticũuriquepʉ owa, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wedejʉguerimaja cãa cʉ̃ yeemaquẽre owa, cʉ̃ja ca tiir-icʉ Jesús, Nazaret macʉ̃, José macʉ̃re jãa bʉajãwʉ—cʉ̃re ĩiupi.

46 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro Natanael pea, o birocʉ̃re ĩiupi Felipere:

—¿Mʉ ca tʉgoeñajata, Nazaret macãre jĩcʉ̃añugʉ ʉno cʉ̃ nii baʉabogajati? —cʉ̃re ĩiupi.

Felipe pea Natanael to biro cʉ̃ ca ĩiro, o birocʉ̃re ĩi yʉʉupi:

—Dooya. Mʉ majurope doori ĩagʉ doo ñaaqué—cʉ̃re ĩiupi.

47 Jesús pea, Natanael cʉ̃ ca doo nʉnʉa dooroĩari, o biro ĩiwi:

—Ani doomi, israelita bojocʉ peti, jĩcã wãmeʉnora ĩi ditorique ʉnore ca cʉotigʉ —ĩiwi.

48 To biro Jesús cʉ̃ ca ĩiro:—¿Do biro biicãri to cõro añuro yʉre mʉ ma-

jiti? —cʉ̃re ĩi jãiñawi Natanael.To biro cʉ̃ ca ĩiro:—Felipemʉre cʉ̃ ca jʉoparo jʉguero, higueragʉ

docamʉ ca niiro mʉre yʉ ĩajãwʉ—cʉ̃re ĩiwi Jesúspea.

49 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Natanael pea o biro cʉ̃reĩiwi Jesús're:

§ 1:42 Arameo wederique menara “Ʉ̃tãga” ĩirʉgaro ĩi; ñucã griego mena peera “Pedro” ĩiro ĩi.

Page 130: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 1:50 127 SAN JUAN 2:17—Buegʉ, Mʉa, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ mʉ nii;

Israel yaa yepare ca dotipʉ Wiogʉ peti mʉ nii —cʉ̃re ĩiwi.

50 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro ĩi nemowiNatanael're:

—¿“Higueragʉ doca mʉ ca niiro mʉre yʉ ĩa-jãwʉ,” yʉ ca ĩirijere tʉorira, “Ʉmʉreco PacʉMacʉ̃mʉ nii,” yʉre mʉ ĩi nʉcʉ̃ bʉoti? Jiropʉ docare obiro yʉ ca ĩirije ametʉenero añurijere mʉ ĩarucu—cʉ̃re ĩiwi Jesús.

51 To biro cʉ̃re ĩi, o biro ĩi nemowi ñucã Jesús:—Yee méé mʉjare yʉ ĩi: Ʉmʉreco quejero pãa

nʉcãcoa, ñucãɄmʉreco Pacʉ pʉtomacãrã, yʉ, CaNii Majuropeegʉ Macʉ̃ jotoare duwicã doorucu,mʉacoarucu, cʉ̃ja ca biirijere mʉja ĩarucu —ĩiwiJesús.

2Canápʉ ocorena ʉje oco Jesús cʉ̃ ca jeeñorique

1 Itia rʉmʉ ca nii waaro, Galilea yepa macãmacã Canáre amo jiarica boje rʉmʉ niiwʉ. Jesúspaco cãa toopʉ niiwo. 2 Jesús, to biri jãa cʉ̃ buerã,tii boje rʉmʉre cʉ̃ja ca jʉo cojoricarã niiri, toopʉjãa niiwʉ. 3To biri yua, tii boje rʉmʉre ʉje oco capetiro, cʉ̃ paco pea o biro cʉ̃re ĩiwo Jesús're:

—Ʉje oco peticoajãwʉ. Cʉotima yua —cʉ̃reĩiwo.

4To biro cõ ca ĩiro Jesús pea, o biro cõre ĩiwi cʉ̃pacore:

—¿Nomio, ñee tiigo teere yʉre mʉ wedeti? Yʉca niirije cʉtirijere yʉ ca tii bau niipa tabe eatiména —cõre ĩiwi.

5To biro cʉ̃ ca ĩimijata cãare, cõ pea, ʉje oco tĩacoteri majare o biro cʉ̃jare ĩiwo:

—Niipetiro mʉjare cʉ̃ ca tii dotirore biro tiiya—cʉ̃jare ĩiwo.

6 Toore niiwʉ, jĩcã amo peti, ape amore jĩcãgapenituaro ca niirije jotʉ bʉcʉrʉʉri, pacarʉʉri,ʉ̃tã mena cʉ̃ja ca tiirique. Tee pea to cã-nacãrʉʉpʉra 75 to biri 115 litros cõro ca ocojeerirʉʉri niiwʉ; judíos're ca dotirore biro tiirã,cʉ̃ja ca uwa coerirʉʉri niiwʉ. 7 Jesús pea o biroĩiwi, ʉje oco ca tĩa coterãre:

—Atirʉʉrire oco waa jãa dadocãña —cʉ̃jareĩiwi.

To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja pea tiirʉʉrire añuropʉpio jãa dadocãwa. 8To biro cʉ̃ja ca tii yapanoro, obiro cʉ̃jare ĩiwi ñucã Jesús:

—Peeto tii rʉʉ maquẽre jeeri ami waarãja yua,boje rʉmʉ ca jʉo tii niigʉ pʉtopʉ —cʉ̃jare ĩiwiJesús.

Cʉ̃ja pea cʉ̃ ca ĩirore biro tiiwa. 9 Boje rʉmʉ cajʉo tiigʉ pea, ocora, ʉje oco ca jeeñariquere jiniñaawi, “To biro ca biirique niicu,” ĩi majiri méé.Ca tĩa coterã wadomajiwa, ca oco waaricarã niiri.To biri teere jini ñaacãri, boje rʉmʉ ca jʉo tiigʉpea, ca amo jiaricʉre cʉ̃re jʉo cojori, 10o biro cʉ̃reĩiupi:

—Niipetirãpʉra ʉje oco añurije peere tĩajʉoma. Mee, jʉo cojoricarã cʉ̃ja ca jini yapicoarojiropʉ docare ca pãmʉti jañurije peere tĩa yapanocojoma. Mʉ pea, ʉje oco añurije peere mʉdʉajapa —cʉ̃re ĩiupi.

11 Ate, Galilea yepa macã macã Caná ca wãmecʉtiri macãre Jesús cʉ̃ ca tiirique pea, ca ĩa ñaañamanirije cʉ̃ ca tii bau nii jʉorije niiro biiwʉ. Teemena ĩñowi Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojoricʉ catutua majuropeegʉ cʉ̃ ca niirijere. To biri jãa, cʉ̃buerã pea, díámacʉ̃ cʉ̃re jãa tʉo nʉnʉjee jʉowʉ.

12 Ate jiro waacoawi ñucã Jesús Capernaúm cawãme cʉtiri macã pee. Cʉ̃ paco, cʉ̃ bairã, jãa cʉ̃buerã cãa, cʉ̃ mena jãa waawʉ. Tii macãpʉre nocãnacã rʉmʉ mééra jãa niiwʉ.

Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉre ca noni wapa taaniirãre Jesús cʉ̃ ca cõa wienerique

(Mt 21.12-13; Mc 11.16-18; Lc 19.45-46)13 Judíos boje rʉmʉ Pascua ea waaro ca biiro,

Jerusalén macãpʉ maa waawi Jesús. 14 Toopʉea, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉre jãa waagʉ, wecʉa,ovejas, búáá, noni wapa taari maja to biri wapatiirica tiirire ca wajoarã cʉ̃ja ca duwiri taberica duwirãre, cʉ̃jare bʉa eawi. 15 To biro ca tiiniirãre ĩari, Jesús pea upa daari jeeri, bapericadaa quenori, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉre ca ni-irã niipetirãre cʉ̃ja wecʉa, cʉ̃ja oveja niipetiromenara cʉ̃jare bape ãcũ wiene peoticã cojowi.Wapa tiirica tiiri ca wajoarã yee wapa tiirica tiiricãare maa dee batecã, ñucã cʉ̃ja ca peori pĩiricãare tuu puu cũu bate peoticãwi Jesús. 16To birotiicã, buare ca noni wapa taarãra:

—¡Atere to cõrora jeewiti waarãja! Yʉ Pacʉ yaawiire apeye noni wapa taarica wii jeeñoticãña —cʉ̃jare ĩiwi Jesús.

17 To biro cʉ̃ ca tiiro ĩarã, jãa, cʉ̃ buerã pea,Ʉmʉreco Pacʉ yee wederiquere cʉ̃ja ca owaricapũuropʉre: “Mʉ yaawiire yʉ camai uwa jeorijerayʉre yaiocãrucu,”* cʉ̃ja ca ĩi owa cũuriquepʉre

* 2:17 “Mʉ yaa wiire cʉ̃ja ca nʉcʉ̃ bʉotirijere cʉ̃ja mena bʉaro ajiarucu. To biro yʉ ca biirije jʉori yʉrejĩa cõarucuma,” ca ĩirijere jãa tʉgoeña bʉawʉ. Sal 69.9.

Page 131: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 2:18 128 SAN JUAN 3:15jãa tʉgoeña bʉawʉ. 18 To biro Jesús cʉ̃ ca tiiroĩarã, judíos pea o biro cʉ̃re ĩi jãiñawa:

—O biro mʉ ca tiirijera ca doti majigʉ mʉ caniirijere jãa ca majipere biro ĩigʉ, ¿ñee ʉno jãaremʉ tii bau nii ĩñogʉti? —cʉ̃re ĩiwa.

19 To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o birocʉ̃jare ĩi yʉʉwi:

—Ati wii Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire wee bate-cãña, yʉ pea itia rʉmʉ jirora yʉ queno ya-panocãrucu ñucã —ĩiwi.

20To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiro judíos pea o biro cʉ̃reĩiwa ñucã:

—Cuarenta y seis cʉ̃mari peti waawʉ ati wi-ire quenoricaro. ¿Mʉ pea do biro tiicãri itiarʉmʉ jirora mʉ queno yapanocãgʉti? —cʉ̃re ĩiwaJesús're.

21 Jesús pea Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire cʉ̃ caĩijata, cʉ̃ upʉri majuro ca biiperena ĩigʉ cʉ̃jareĩimiwi.† 22 To biri jãa cʉ̃ buerã pea, cʉ̃ ca catituari tabepʉ o biro cʉ̃ ca ĩiriquere tʉgoeña bʉa,Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere, to biri ñucã Jesús cʉ̃ca ĩiriquere, díámacʉ̃ jãa tʉo nʉnʉjeewʉ yua.

Jesús mani ca biirique cʉtirijere maji peoticãmi23 Ména Jesús, Jerusalén'pʉ Pascua boje rʉmʉ

niigʉ, ca ĩa ñaaña manirije cʉ̃ ca tiirijere ĩari, paʉbojoca cʉ̃re tʉo nʉnʉjeewa. 24 To biro cʉ̃re cʉ̃jaca biimijata cãare, Jesús pea “Díámacʉ̃ra yʉre tʉonʉnʉjeerã tiima,” cʉ̃jare ĩitiwi, niipetirãpʉrenacʉ̃ja yeripʉ cʉ̃ja ca tʉgoeña niirijepʉre ca majigʉniiri. 25 To biri jĩcʉ̃ ʉno peera, bojoca cʉ̃ja cabii niirijere, aperã cʉ̃re cʉ̃ja ca wedero bootiwi,mee cʉ̃ majuropeera cʉ̃ja yeripʉ cʉ̃ja ca tʉgoeñaniirijepʉre ca ĩa maji peoticãgʉ niiri.

3Nicodemo, Jesús mena cʉ̃ ca wede penirique

1Niiupi jĩcʉ̃ fariseo, judíos're ca jʉo niigʉ ca niimajuropeegʉ caniigʉ, Nicodemo cawãme cʉtigʉ.2 Cʉ̃ pea jĩcã ñami Jesús pʉto ĩagʉ doori, o birocʉ̃re ĩi jãiñawi:

—Buegʉ, jãare ca bue majiopʉ, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca tiicojo cojoricʉmʉ ca niirijere jãa maji. Jĩcʉ̃ʉno peera Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ mena cʉ̃ ca niitijata,ca ĩa ñaañamanirije mʉ ca tii bau niirije ʉnore tiimajiticumi —cʉ̃re ĩiwi.

3 To biro cʉ̃ ca ĩiro Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiwi:—Díámacʉ̃ mʉre yʉ ĩi: Nemo ca wãma

baʉatigʉa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niirijere dobiro ĩa majitimi —ĩiwi.

4To biro cʉ̃ ca ĩiro, Nicodemo pea o biro cʉ̃re ĩijãiñawi ñucã:

—¿Do biro pee biicãri ñucã mania, bʉcʉ ni-igʉpʉra nemo baʉacãrique to niigajati? ¿Todocare mani paco paa totipʉre pʉatiri cõro jãa-coarique to niigajati, nemo wãma baʉarʉgʉ? —cʉ̃re ĩiwi.

5 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉwi:

—Díámacʉ̃ mʉre yʉ ĩi: Oco mena, ñucã AñuriYeri cʉ̃ ca tii niirije jʉori mena nemo baʉa, cabiitigʉa,* Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabepʉreeatirucumi. 6 Bojoca cʉ̃ja ca puna cʉtirã, bojocapuna niima. Añuri Yeri cʉ̃ ca ñaajãa nʉcãrã pea,Ʉmʉreco Pacʉ puna niima.† 7 To biri, “Bojocawãma baʉa jʉorã cʉ̃ja ca baʉaricarore birora, cabaʉa nemoparã niima,” mʉre yʉ ca ĩirijere tʉoʉcʉaticãña. 8 Atere tʉgoeñañaqué: Wino no cabooro paa puucã. To biri tee ca bʉjʉrijere tʉocãpacarã, too maquẽ paa puu doo, ñucã too peewaaro bii, ĩi majiña mani. Tee ca biirore birorabiima, niipetirã Añuri Yeri cʉ̃ ca tii niirije jʉorinemo ca baʉarã cãa —ĩiwi Nicodemore.

9 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Nicodemo pea ñucã:—¿Atea do biro biicãri to biro to biigajati? —

cʉ̃re ĩiwi.10 To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉwi Jesús:—¿Mʉa, Israel yepa macãrãre Ʉmʉreco Pacʉ

yee quetire ca buegʉ nii pacagʉ, atere mʉ maji-titi? 11 Yee méé mʉre yʉ ĩi: Jãa, jãa ca majirijere,jãa ca ĩariquere, mʉjare jãa wederucu. To biro jãaca ĩimijata cãare, mʉja pea teere díámacʉ̃ mʉjatʉo nʉnʉjeeti. 12 Ati yepa maquẽrena mʉjare yʉca wederijere díámacʉ̃ mʉja ca tʉotijata, ¿do biropee biicãri ʉmʉreco tutipʉ maquẽ yʉ ca wederijepeera díámacʉ̃ mʉja tʉobogajati?

13 ”Jĩcʉ̃ ʉno peera ʉmʉreco tutipʉre mʉawaatiupi. Yʉ, ʉmʉreco tutipʉ ca duwi dooricʉ,Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃ wado yʉ nii. 14 Tobiri Moisés niiquĩricʉ, ca yucʉ maniri yepapʉ cʉ̃yee wederãre añaa cʉ̃ja ca bacaro “Cʉ̃re ca ĩarãcatirucuma,” ĩigʉ, añare biigʉ cʉ̃ ca quenoricʉre,yucʉgʉ mena cʉ̃re mʉene nʉcõupi. To biriwãmera, yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃ cãa, bo-joca ñañaro cʉ̃ja ca bii yaiboriquere ametʉen-erʉgʉ yucʉ tenipʉ yʉ ami mʉene nʉcõ ecorucu,15niipetirã bojoca yʉre ca tʉo nʉnʉjeerã to biroracaticõa niiriquere cʉ̃ja ca cʉopere biro ĩigʉ—cʉ̃reĩiwi Jesús, Nicodemore.

† 2:21 Cʉ̃rã cʉ̃ ca biiperena ĩigʉ cʉ̃jare ĩimiwi. * 3:5 Mt 28.19; Hch 2.38; 10.47; 1Co 12.13; Tit 3.5. † 3:6 Añuri Yericʉ̃ ca tiirije jʉori ca baʉarije, yeri nii.

Page 132: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 3:16 129 SAN JUAN 4:7-8

Bojoca niipetirãpʉre Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ camair-ije

16 Ʉmʉreco Pacʉ, bojocare bʉaropʉra maimaĩigʉ, cʉ̃ Macʉ̃ jĩcʉ̃ra ca niigʉre, díámacʉ̃ cʉ̃reca tʉo nʉnʉjeerã niipetirã cʉ̃ja bii yaiticãjato,caticõa niirique peere cʉ̃ja cʉojato ĩigʉ cʉ̃re tiico-joupi. 17Ʉmʉreco Pacʉa, bojocare ñañaro tiirʉgʉméé, cʉ̃ Macʉ̃re tiicojoupi. Cʉ̃ jʉori bojocareametʉenerʉgʉ pee cʉ̃re tiicojoupi.

18Ʉmʉreco PacʉMacʉ̃re díámacʉ̃ ca tʉo nʉnʉ-jeegʉa, ñañaro tii yaio ecotirucumi. Díámacʉ̃cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeetigʉ doca, mee ñañaro catii ecoricʉpʉ nii yerijãami, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃jĩcʉ̃ra ca niigʉre díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeetirijewapa. 19 Díámacʉ̃ cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeetirã peamee ñañaro tiiricarãpʉ nii yerijãama. Ñañarijewado ca tii niirucurã niiri, Jesucristo añurijewado ca tiigʉ ati yepapʉre cʉ̃ ca doori tabere,Jesucristo peere boorica tabe ʉnora ca naitĩarijepeere boo ametʉenecãupa. 20 Niipetirã ñañarijeca tii niirã, ca boerijere ĩa juna jañuma, yaioropʉñañarije cʉ̃ja ca tii niirucurije bau niiropʉ biibau niire ĩirã, teere juna jañuma. 21 ɄmʉrecoPacʉ yee díámacʉ̃ ca niirije queti ca ĩirore biroca tii nʉnʉjeerã pea, ca boerije pʉto pee dooma,cʉ̃ja ca tii niirije niipetiro Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ caboorore biro cʉ̃ja ca tii niirije añuropʉ ca bii baunii ĩñocãpere biro ĩirã.

Jesús yee maquẽre Juan cʉ̃ ca wede nemorique22 Ate jiro Jesús, jãa cʉ̃ buerã mena Judea

yepapʉ waawi ñucã. Toopʉre jãa mena yoajañuropʉra nii, bojocare uwo coe, tii niiwi.23 Ñucã Juan cãa, Enón'pʉ bojocare uwo coe ni-iupi, Salim ca wãme cʉtiri macã pʉtore, tii taberepairo oco ca niiro macã. To biri bojoca toopʉwaari, cʉ̃re uwo coe ecorucuupa. 24 (Ména atepea, Juan're cʉ̃ja ca tia cũuparo jʉguero biiwʉ.)

25 To biri jĩcã rʉmʉ jĩcãrã Juan buerã pea,jĩcʉ̃ judío mena wede peniupa, ñañarije cʉ̃ja catiiricaro jiro, teere coerã cʉ̃ja ca uwa coerucurijemaquẽre. 26 To biro ĩi yapano, o biro ĩirã waaupaJuan're:

—Buegʉ, tii rʉmʉ mʉ mena dia Jordán apenʉña ca niiricʉ jãaremʉ cawedericʉ pea, mecʉ̃rabojocare uwo coegʉ tiijãwi. Niipetirã cʉ̃ peeretʉo nʉnʉjeema —cʉ̃re ĩiupa.

27 To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩiupiJuan:

—Jĩcʉ̃ ʉno peera to biro tii majiriquere cʉomajitimi, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojotijata. 28Meemʉja majuropeera: “Yʉa, Mesías méé yʉ nii. Jĩcʉ̃

cʉ̃ jʉguero cʉ̃ ca tiicojo jʉguericʉ pee yʉ nii,” yʉca ĩirijere mʉja tʉowʉ. 29 Amo jiarica rʉmʉre cʉ̃nʉmo ca niipore ca cʉogʉa, cõmanʉ ca niipʉ cõrecʉomi. Comanʉ ca niipʉmenamacʉ̃ too ca niigʉ,cʉ̃ ca wederijere tʉogʉ bʉaro ʉjea niimi. To biriyʉ cãa Jesús mena macʉ̃ niiri, bʉaro yʉ ʉjea nii.30To biri cʉ̃ pea, bʉaro jañuri ca nii majuropeegʉnii nʉnʉawaarucumi. Yʉ pea, watoamacʉ̃re birobii nʉnʉa waagʉ yʉ tii.

Ʉmʉreco tutipʉ ca dooricʉ31 ”Emʉaropʉ ca dooricʉa, niipetirã ametʉen-

ero ca nii majuropeegʉ niimi. Ati yepare caniigʉa, ati yepa macʉ̃ niigʉ biimi. To biri atiyepa maquẽ wadore wedemi. Ʉmʉreco tutipʉca dooricʉ pea, niipetirã ametʉenero ca nii ma-juropeegʉ niiri, 32 cʉ̃ ca ĩariquere, cʉ̃ ca tʉori-quere, wedemi. To biro cʉ̃ ca ĩimijata cãare,jĩcʉ̃ ʉno peera cʉ̃ ca wederijere díámacʉ̃ tʉonʉnʉjeetima. 33 To biro cʉ̃ja ca bii pacaro, jĩcʉ̃,cʉ̃ yee quetire díámacʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeegʉ pea,“Díámacʉ̃ra nii Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca wederije,”ĩigʉ ĩimi. 34Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojo cojoricʉ,Ʉmʉreco Pacʉ yee wadore wedemi, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ Añuri Yerire dʉjaricaro maniro cʉ̃ catiicojoricʉ niiri. 35 Cʉ̃ Pacʉ, cʉ̃ Macʉ̃re maimi.To biri niipetirijepʉrena cʉ̃ ca doti maji niiri-jere cʉ̃re tiicojoupi. 36 To biri cʉ̃ Macʉ̃re díá-macʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeegʉa, to birora caticõa niiri-quere cʉomi. Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃re díámacʉ̃ catʉo nʉnʉjeerʉgatigʉ pea, tee caticõa niiriquerecʉotirucumi. Ʉmʉreco Pacʉ ñañaro cʉ̃ ca tiirijepeere ñañaro peti tamʉorucumi —ĩiupi.

4Samaria macõ mena Jesús cʉ̃ ca wede penirique

1 Jiro, paʉ peti bojoca Jesús're cʉ̃ja ca tʉonʉnʉjeerijere, ñucã Juan ametʉenero cʉ̃ ca uwocoerijere queti tʉoupa fariseos. 2 (Biigʉpʉa añuropetira Jesús méé cʉ̃jare uwo coewi; jãa, cʉ̃ buerãpee bojocare jãa uwo coewʉ.) 3To biri Jesús teeremajiri, Judea yepa ca niiricʉ, Galilea yepa peejãare jʉo tuacoawi ñucã.

4 To biro bii tua waagʉ, Samaria yepare cʉ̃ cawaa nʉnʉa waape niiwʉ. 5To biri tii yepare eagʉ,Sicar ca wãme cʉtiri macã, Jacob cʉ̃ macʉ̃ Josérecʉ̃ ca cũu yaiquĩrica yepa pʉto ca niiri macãrejãare jʉo eawi. 6Tii yepare niiwʉ Jacob niiquĩricʉoco ope. Jesús pea, maa doogʉ ca boga yaicoaricʉniiri, tii ope pʉtora ea nuucoawi. Muipũ jotoadecomacã ea doogʉ cʉ̃ ca biiri tabe niiwʉ. 7-8 Jãa,cʉ̃ buerã pea, macãpʉ baarique jãa wapa tiirã

Page 133: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 4:9 130 SAN JUAN 4:29

waacoawʉ. To biro jãa ca bii waa ditoyere, jĩcõnomio, Samaria macõ, tii opere oco waago doogocõ ca earo, o biro cõre ĩiupi Jesús:

—Petoacã yʉ cãare oco tiicojoya —cõre ĩiupi.9 Jãa judíos pea, Samaria yepa macãrã mena

añuro jãa ca ameri tiitirije camaniromacã, o birocʉ̃re ĩiupo Jesús're:

—¿Ñee tiigʉ mʉa judío nii pacagʉ, yʉ Samariamacõre mʉ oco jãiti? —cʉ̃re ĩiupo.

10 To biro cʉ̃re cõ ca ĩiro, o biro cõre ĩi yʉʉupiJesús:

—Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojorijere mʉ ca ma-jijata, ñucã “Yʉre oco tĩaña,” mʉre ca ĩigʉre,“Cʉ̃ niicumi,” mʉ ca ĩi ĩa majijata, cʉ̃ peere mʉjãibojacupa. To biri cʉ̃ pea oco catirique catiicojorijere mʉre tiicojobojacupi —cõre ĩiupi.

11 To biro cõre cʉ̃ ca ĩiro, cõ pea o biro cʉ̃reĩiupo:

—Wiogʉ, ati opea ʉ̃cʉ̃a jañudoca, ocowaariqueʉno cʉoti pacagʉ, ¿noo maquẽpʉ bʉacãri ococa catirijere yʉre mʉ tiicojogʉti? 12 Mani ñicʉ̃Jacob niiquĩricʉ ati opemaquẽre oco jini, cʉ̃ punacãa jini, ñucã cʉ̃ ecaricarã cãare oco tĩa, cʉ̃ catiirucurica operena jãare cũuquĩupi. ¿To docaremʉa, cʉ̃ ametʉenero caniimajuropeegʉmʉniiti?—cʉ̃re ĩi jãiñaupo Jesús're.

13 To biro cõ ca ĩi jãiñaro, o biro cõre ĩi yʉʉupiJesús:

—Niipetirã ati ope maquẽre ca oco jinirã, tobirora oco jinirʉgacõa niirucuma ñucã. 14Oco yʉca tiicojorijere ca jinigʉ pea, pʉati oco jinirʉga,biitirucumi. Oco yʉ ca tiicojorije pea, to biroracaticõa niirique cʉ̃ yeripʉre, oco ca witi yeri-jãatirore birora cʉ̃re biicõa niirucu —cõre ĩiupiJesús.

15 To biri cõ pea o biro cʉ̃re ĩiupo:—Wiogʉ, to docare tee pee yʉre oco tiico-

joya, pʉati oco jinirʉga, ati opepʉre oco waagodoorucu, yʉ ca bii nemotipere biro ĩigʉ —cʉ̃reĩiupo Jesús're.

16To biro cʉ̃re cõ ca ĩiro, o biro cõre ĩiupi Jesús:—To docare tua waa, mʉ manʉre jʉo, anopʉra

mʉ doowa ñucã —cõre ĩiupi.17 To biro cõre cʉ̃ ca ĩiro:—Ca manʉ manigo yʉ nii yʉa —cʉ̃re ĩi yʉʉupo

cõ pea.Jesús pea o biro cõre ĩiupi:—“Yʉa ca manʉ manigo yʉ nii,” mʉ ca ĩijata,

díámacʉ̃ra mʉ ĩi. 18 Mʉa, jĩcã amo cõro peti camanʉ jʉ̃mʉa cʉtirico mʉ nii. To biri mecʉ̃ mʉ

mena ca niigʉ cãa,mʉmanʉmajuropemééniimi,díámacʉ̃ra mʉ ĩi, to biro mʉ ca ĩijata —cõre ĩiupi.

19 To biro cõre cʉ̃ ca ĩiro, cõ pea o biro cʉ̃reĩiupo:

—Wiogʉ, yʉa mʉre yʉ ĩa maji. Mʉa, ɄmʉrecoPacʉyeequetirewede jʉguerimajʉmʉnii.* 20 Jãañicʉ̃ jʉ̃mʉa Samaria yepa macãrã ca niiquĩricarãati buuropʉɄmʉrecoPacʉre juu buenʉcʉ̃ bʉoru-cuupa. Mʉja judíos pea, “Jerusalén'pʉ wadonii Ʉmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉorica tabe,” mʉjaĩirucu —cʉ̃re ĩiupo.

21 To biro cõ ca ĩiro, o biro cõre ĩiupi Jesús:—Nomio, yʉ ca ĩirijere yʉre tʉo nʉnʉjeeya: Ati

buuropʉ doo, ñucã Jerusalén macãpʉ waa, bi-itirãra Ʉmʉreco Pacʉre mʉja ca jãi juu bue nʉcʉ̃bʉopa tabe ea. 22 Mʉja Samaria macãrã, mʉjaca majitirijerena mʉja ĩi nʉcʉ̃ bʉocã. Jãa judíospea jãa ca tii nʉcʉ̃ bʉogʉre jãa maji. To biri, jãajudíos jʉori bojocare ametʉenerucumi ɄmʉrecoPacʉ. 23 Mee ea, mecʉ̃ra nii mee, díámacʉ̃raɄmʉreco Pacʉre ca tii nʉcʉ̃ bʉorã, ca niirore biro,Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ Añuri Yeri cʉ̃ ca boorore birocʉ̃ja ca tii nʉcʉ̃ bʉopa tabe, to biirije cʉ̃ja ca tiiroboomi Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃re ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorãra.24Ʉmʉreco Pacʉa, yeri ca bautigʉ niimi.† To biricʉ̃re ca tii nʉcʉ̃ bʉorã, cʉ̃ja yeripʉ, ĩi ditoricaromaniro Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ Añuri Yeri cʉ̃ ca booriwãmere biro ca tiiparã niima —cõre ĩiupi Jesús.

25To biro cõre cʉ̃ ca ĩiro, nomio pea o biro cʉ̃reĩiupo Jesús're:

—Yʉ maji, Mesías, Cristo ca wãme cʉtigʉ cʉ̃ca eapere. Cʉ̃ eagʉpʉ niipetirije manire wedemajiorucumi —cʉ̃re ĩiupo.

26To biro cʉ̃re cõ ca ĩiro, o biro cõre ĩiupi Jesúspea:

—Mʉ mena ca wede penigʉa, cʉ̃ra yʉ nii yʉa—cõre ĩiupi.

Jesús buerã cʉ̃ pʉto cʉ̃ja ca tua earique27 To biro cõre cʉ̃ ca ĩi niiri tabera jãa, cʉ̃

buerã, macãpʉ baarique ca wapa tiirã waaricarãjãa eawʉ. Cʉ̃ pʉto earã, Jesús pea nomio menacʉ̃ ca wede peni niirijere ĩarã, do biro pee jãa ĩimajiticãwʉ. Bii pacarã jĩcʉ̃ peera, ¿ñee ʉnore cõbooti? ¿Ñee ʉnore cõ mena mʉ wede peniti? jãaĩi jãiña majiticãwʉ ñucã. 28 Jãa ca eari tabera,nomio pea cõ jotʉre toora piti dopo, macã peetuacoawo. Toopʉ eari, o biro bojocare cʉ̃jare ĩiwedeupo:

29 —Ĩarã dooña mʉja cãa. Õo, jĩcʉ̃ bo-jocʉ niijãwi, yʉ ca tiiriquere ca maji peoticãgʉ.

* 4:19 Profeta. † 4:24 Jn 2.21; Fil 3.3.

Page 134: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 4:30 131 SAN JUAN 4:54¿Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojopʉMesías cʉ̃ja ca ĩigʉméé cʉ̃ niicã tiimijapari? —ĩiupo. 30 To cõroratii macã macãrã pea, Jesús cʉ̃ ca niiri tabepʉ ĩarãdooupa. 31 To biro cõ ca bii ditoyeacã: “Buegʉ,baaya petopʉra,” cʉ̃re jãa ĩimiwʉ Jesús're.

32 To biro cʉ̃re jãa ca ĩiro:—Yʉa, mʉja ca majitirije baarique yʉ cʉo —

jãare boca ĩiwi Jesús pea.33 To biro jãare cʉ̃ ca ĩiro, o biro jãa ameri ĩi

jãiñawʉ:—¿Mee jĩcãrã cʉ̃re cʉ̃ja baarique jee doobu-

japari? —jãa ĩiwʉ.34Tobiro jãa ca ameri ĩiro, Jesús pea o biro jãare

ĩiwi:—Yʉ baariquea, yʉre ca tiicojo cojoricʉ cʉ̃ ca

boorore biro tiirique, to biri cʉ̃ ca dotiriquere yʉca tii yapanope, nii. 35Mʉja pea: “Bapari muipũadʉja ména ote ca bʉcʉa yapanopa tabe,” mʉja ĩi.Yʉ pea o biro yʉ ĩi: “Ote wejerire ĩañaaqué, meebʉcʉa yapanocoa, jeeriquepʉ nii,” yʉ ĩi.‡ 36 Otedicare ca jeegʉa, cʉ̃ ca paderije wapare wapataami. Cʉ̃ ca jeerije pea, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ catiicojorije to birora cʉ̃ ca caticõa niipe nii. Tobiri ote ca otegʉ, ñucã ca dicare ca jeegʉ cãa,cʉ̃ja pʉarãpʉra jĩcãri cõro ʉjea niima. 37 O biroĩirica wãme díámacʉ̃ra nii: “Jĩcʉ̃ niimi ca otegʉ.Apĩpʉ niimi ñucã ca dicare ca jeegʉ,” ĩiriquea.38Mʉja yʉ buerã ca niirã, to biro cʉ̃ja ca ĩirucuriwãmere birora mʉja bii. Mee aperã cʉ̃ja ca wedemajio jʉoricarã pʉtopʉre, yʉ yee añurije quetiremʉjare yʉ wede doti cojowʉ, añuro cʉ̃ja ca tʉoame wio peoti majiro cʉ̃ja tiijato ĩigʉ. Aperãpopiye bii jʉoupa añurije quetire wederã, cʉ̃ja capade jʉoriquepʉre ca pade boja yapanorãre biromʉjare yʉ tii doti cojo. To biri mʉjara popiyemééjañuro nii, yʉ ca wede doti cojorije —jãare ĩiwiJesús.

Paʉ samaritanos cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeerique39 Sicar macã macãrã samaritanos, “Yʉ ca tiiri-

quere, niipetiro yʉre ĩijãwi,” nomio cõ ca ĩirijereca tʉoricarã, paʉ Jesús're tʉo nʉnʉjeewa. 40 Tobiri Samaria macãrã Jesús pʉto earã, “Waaticãña,jãa mena tuaya ména,” cʉ̃re ĩiwa Jesús're. To birocʉ̃re cʉ̃ja ca ĩiro macã, tii macãre pʉa rʉmʉ niiwiJesús. 41To biri ñucã Jesús cʉ̃jare cʉ̃ ca wederijeretʉorã, paʉ jañuro cʉ̃re tʉonʉnʉjee nʉnʉawaawa.42 To biro biirã, o biro cõre ĩiwa:

—Mecʉ̃ra yua, jãare mʉ ca ĩijãrije jʉori wadoméé jãa tʉo nʉnʉjee, cʉ̃ majuropeera cʉ̃ ca ĩijãri-jere jãa majuropeera tʉori, díámacʉ̃ra bojocare

Ca Ametʉenegʉ cʉ̃ ca niirijere jãa maji —cõreĩiwa.

Wiogʉ yeere ca pade bojari majʉmacʉ̃re Jesúscʉ̃ ca catiorique

43Pʉa rʉmʉ jiro Jesús, Samaria yepa ca niiricʉ,Galilea yepa pee waa nʉnʉawaawi ñucã. 44Ména,Jesúsmajuropeera: “Jĩcʉ̃, Ʉmʉreco Pacʉ yee que-tire wede jʉguerimajʉre cʉ̃ yaa yepamacãrã cʉ̃renʉcʉ̃ bʉotima,” ĩiwi. 45 Galilea yepapʉre Jesúscʉ̃ ca earo, too macãrã bojoca pea añuro cʉ̃rejãi bocawa, Jerusalén'pʉ Pascua boje rʉmʉ ĩarãearã, niipetirije tii boje rʉmʉre cʉ̃ ca tiiriquereca ĩaricarã niiri.

46 Jesús, Galilea yepare waa yuju jañucã,ocorena ʉje oco cʉ̃ ca jeeñorica macã Canápʉratuacoawi ñucã. Tii macãre niiupi jĩcʉ̃, wiogʉyeere pade nemori majʉ ʉpʉ ca niigʉ Caper-naúm'pʉ cʉ̃ macʉ̃ bʉaro ca diagʉre ca cʉogʉ.47 To biri, “Jesús Judea yepapʉ ca niiricʉ, Galileayepare eajagʉ,” cʉ̃ja ca ĩirijere queti tʉori,Jesús're ĩagʉ eari, “Yʉ macʉ̃ bii yaigʉpʉ ca bi-igʉre, yʉ yaa wiipʉ waari cʉ̃re catiogʉja,” bʉarocʉ̃re ĩiwi cʉ̃ pacʉ pea.

48 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro:—Ca bii ĩñorijere, ca ĩa ñaaña manirije tii

jeeñoriquere,mʉja ca ĩatijata,mʉja tʉonʉnʉjeetimʉja —cʉ̃re ĩiwi Jesús.

49To biro cʉ̃ ca ĩi pacaro, wiogʉre pade nemorimajʉ ʉpʉ pea:

—Wiogʉ, yʉ macʉ̃ cʉ̃ ca bii yaitirora yoari méédooya —cʉ̃re ĩiwi Jesús're.

50 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro Jesús pea o biro cʉ̃reĩiwi:

—Mʉ yaa wiipʉ tua waagʉja. Mee mʉ macʉ̃caticoami —cʉ̃re ĩiwi. To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩirijeredíámacʉ̃ tʉori, cʉ̃ yaa wiipʉ tuacoawi.

51 To biro cʉ̃ ca bii tua waaro, cʉ̃re pade coterimaja pea cʉ̃re bocarã doori:

—¡Mʉ macʉ̃ caticoajãwi mee! —cʉ̃re ĩi bo-caupa. 52 To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩi bocaro tʉogʉ,“¿Di tabe muipũ cʉ̃ ca niiro peti cʉ̃ cati jʉojãri yʉmacʉ̃?” cʉ̃jare ĩi jãiñaupi. To biro cʉ̃ ca ĩi jãiñaro:

—Ñamica, jotoa decomacã jiroacã muipũ cʉ̃ caniirije mena cʉ̃re wiorique tatijãwʉ —cʉ̃re ĩiupa.53 To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩiro, cʉ̃ pacʉ pea: “ ‘Meemʉ macʉ̃ caticoami,’ Jesús yʉre cʉ̃ ca ĩijãri tabepeti biijapa,” ĩi majicãupi. To biri teere cʉ̃jarecʉ̃ ca wedero tʉorã, cʉ̃ yaa wii macãrã niipetirãJesús're cʉ̃re tʉo nʉnʉjeeupa. 54 Ate, Judea yepaca niiricʉ, Galilea yepare tua eagʉ cʉ̃ ca tiirije pea,

‡ 4:35 “Ote wejeri ĩiro, ‘Mee bojoca cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeeparãpʉ nii yerijãama,’ ” ĩiro ĩi.

Page 135: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 5:1 132 SAN JUAN 5:24pʉati ca ĩa ñaaña manirije Jesús cʉ̃ ca tii bau niiĩño tʉja waarije niiwʉ.

5Betzatá macʉ̃ ca bʉʉricʉre Jesús cʉ̃ ca

catiorique1 Ate jiro, judíos boje rʉmʉ cʉ̃ja ca quenoro

ĩagʉ waawi ñucã Jesús, Jerusalén macãpʉ.2 Jerusalén macãre “Ovejas” ca wãme cʉtiri jopepʉtore nii, arameo wederique menara Betzatá*ca wãme cʉtiri raa, jĩcã amo cõro niiri wiijeriacãca nii amojoderi raa. 3 Teepʉre, paʉ bojoca cadiarique cʉtirã, ca ĩatirã, ca waa majitirã, cabʉʉricarã, cũa cojowa, oco ca jaberijere yuerã.4 Ména Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃ pea majiñamaniro no ca boori tabe eari, tiira maquẽ ocoretii jaberucuupi. Cʉ̃ ca tii jabero jiroacã ca ñaañuajʉogʉ ʉno, no ca boorije cʉ̃ ca diarique cʉtirijereametʉene ecorucuupi. 5 Cʉ̃ja watoare niiupi jĩcʉ̃,treinta y ocho cʉ̃mari peti ca diarique cʉti niigʉ.6 To biri Jesús pea, too ca cũagʉre ĩa, mee yoaropeti cʉ̃ ca diarique cʉti cũa yujurijere majiri, obiro cʉ̃re ĩi jãiñawi:

—¿Mʉ diarique ca ametʉaro mʉ booti? —cʉ̃reĩiwi Jesús.

7 Ca diagʉ pea o biro cʉ̃re ĩi yʉʉwi Jesús're:—Wiogʉ, oco ca jaberi tabere ocorapʉ yʉre ca

ami cõañuagʉ ʉno manimi. To cãnacã tiira ococa jabero jiro tiirapʉ yʉ ca ñaañuarʉgaro, aperãpee wado yʉ jʉguero ñaañua weocãrucuma —cʉ̃re ĩiwi.

8 To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩiwi Jesús:—Wãmʉ nʉcã, mʉ ca cũari quejerore ami,

waagʉja —cʉ̃re ĩiwi.9 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩirije menara, diarique

manigʉpʉ yua, cʉ̃ ca cũarucurica quejerore amipʉja, waacã nʉnʉa waawi. Yerijãarica rʉmʉca niiro macã, 10 judíos ʉparã pea Jesús cʉ̃ cacatioricʉ cʉ̃ ca cũarica quejerore cʉ̃ ca ami waaroĩari, o biro cʉ̃re ĩiupa:

—Mecʉ̃a yerijãarica rʉmʉ nii; paderica rʉmʉméé nii. Tii quejerore ami waagʉa padegʉ mʉ tii—cʉ̃re ĩiupa.

11To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩiupi cʉ̃pea:

—Yʉre ca diarique ametʉenejãgʉ, “Mʉ ca cũariquejerore ami, waagʉja,” yʉre ĩijãwi —cʉ̃jare ĩi-upi.

12 To biro cʉ̃ ca ĩiro cʉ̃ja pea o biro cʉ̃re ĩijãiñaupa:

—¿Ñiru cʉ̃ niijãri, “Mʉ ca cũari quejerore amiriwaagʉja,” mʉre ca ĩiricʉa? —cʉ̃re ĩiupa.

13Cʉ̃ pea cʉ̃re ca diarique ametʉenericʉre ma-jitiupi, Jesús pea to ca niirã paʉ bojoca watoapʉwaa, cʉ̃ ca yaicoaro macã. 14 Jiro ñucã ɄmʉrecoPacʉ yaa wiipʉ cʉ̃re bʉa eari, o biro cʉ̃re ĩiwiJesús:

—Tʉoya. Mecʉ̃ra diarique manigʉ mʉ nii yua.To biri ñañarijere tii nemoticãña, tee ametʉenejañuro ñañaromʉ ca tamʉotipere biro ĩigʉ—cʉ̃reĩiwi Jesús.

15 To biro cʉ̃ ca ĩiro jiro cʉ̃ pea judíos pʉtopʉwaari, “Yʉre ca diarique ametʉenericʉa, ‘Jesús’niijapi,” cʉ̃jare ĩi wedeupi. 16 Ate jʉori judíos,yerijãarica rʉmʉrena to biirije peti cʉ̃ ca tiicãrijejʉori, Jesús're ĩi pato wãcõ nʉnʉjee, cʉ̃re jĩarʉgacote, biirucuwa. 17To biro cʉ̃ja ca biiro ĩari, Jesúspea o biro ĩiwi:

—Yʉ Pacʉ cãa to birora padecõa niimi. To biriyʉ cãa, to birora yʉ padecõa nii —ĩiwi.

18 Ate jʉori judíos pea, yerijãarica rʉmʉre cadotirijere cʉ̃ ca ametʉene nʉcãrije jʉori wadoméé, ñucã Ʉmʉreco Pacʉre, “Yʉ Pacʉ niimi,”cʉ̃ ca ĩirije mena, Ʉmʉreco Pacʉ jĩcãripʉ cʉ̃ cabiicãrije jʉori, nemo jañuro cʉ̃re jĩarʉga cotewaJesús're.

Jesús cʉ̃ ca doti majirije19 To biri Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉwi:—Díámacʉ̃ mʉjare yʉ ĩi: Yʉ, Ʉmʉreco Pacʉ

Macʉ̃ nii pacagʉ, yʉ ca boori wãme yʉ tii majiti.Yʉ Pacʉ cʉ̃ ca tiirijere ĩari wado yʉ tii. Yʉ,cʉ̃ Macʉ̃ cãa, yʉ Pacʉ cʉ̃ ca tiirije niipetirije yʉtii. 20 Yʉ Pacʉ yʉre ca maigʉ niiri, niipetirijecʉ̃ ca tiirijere yʉre ĩñomi. Ména, ate ametʉenejañuro do biro ca tiiya manirijepʉ tii bau niimajiriquere yʉre ĩñorucumi, ametʉene jañuro dobiro peemʉja ca ĩiticãpere. 21Ñucã yʉ Pacʉ, ca biiyaicoaricarãre cʉ̃jare catiori, catiriquere cʉ̃jaretiicojo, cʉ̃ ca tiirore birora yʉ, cʉ̃ Macʉ̃ cãa, yʉca tiicojorʉgarãre catiriquere yʉ tiicojo. 22 YʉPacʉa, jĩcʉ̃ ʉno peerena ĩa bejetimi. Cʉ̃ Macʉ̃pee docare niipetirije yʉ ca ĩa beje majipere yʉretiicojowi, 23 niipetirã yʉ Pacʉre cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃bʉorore birora, yʉ, cʉ̃ Macʉ̃ cãare cʉ̃ja ĩi nʉcʉ̃bʉojato ĩigʉ. Yʉre ca ĩi nʉcʉ̃ bʉotigʉa, yʉ Pacʉyʉre ca tiicojo cojoricʉ cãare ĩi nʉcʉ̃ bʉotimi.

24 ”Díámacʉ̃ mʉjare yʉ ĩi: Yʉ ca wederijeretʉo, yʉre ca tiicojo cojoricʉre tʉo nʉnʉjee, catiigʉa, to birora caticõa niiriquere cʉomi. Ñañarotii yaio ecotirucumi, mee cʉ̃ ca bii yaiboriquere

* 5:2 Jĩcãrã “Betesda” ĩi, aperã “Betsaida” ĩi, ĩima.

Page 136: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 5:25 133 SAN JUAN 6:7ametʉari caticõa niirique peere ca bʉaricʉ niiri.25Yeeméémʉjare yʉ ĩi: Tee ca biipa tabe ea doorobii, mee mecʉ̃ra nii yerijãa, ca bii yairãre biro caniirã, yʉ, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ wederiquere cʉ̃jaca tʉopa tabe, yʉ ca wederijere ca tʉo nʉnʉjeerãcatirucuma. 26Yʉ Pacʉ, cʉ̃majuropeera catiriquecʉ̃ ca cʉorore birora, yʉ, cʉ̃ Macʉ̃ cãare, yʉmajuropeera catirique yʉ ca cʉoro yʉre tiiwi.27 To biri ñucã, yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃ yʉca niirije jʉori, bojoca niipetirãre yʉ ca ĩa bejemajipe cãare yʉre tiicojowi. 28 Atere tʉo ʉcʉat-icãña. Earucu niipetirã ca bii yaiquĩricarã yʉwederiquere tʉori, 29maja operipʉ ca niiricarãracʉ̃ja ca witipa tabe. Añurijere ca tii niiricarã tobirora caticõa niirʉgarã cati tuarucuma. Ñañari-jere ca tiirucuricarã pea ñañaro tii ecorʉgarã catituarucuma.

Cristo yee maquẽre wede nemori maja30 ”Yʉa, yʉ majurope yʉ ca boorora yʉ tiiti.

Yʉ Pacʉ cʉ̃ ca dotiro mena yʉ ĩa beje. Yʉ ca ĩabejerije díámacʉ̃ra nii. Yʉ majurope yʉ ca booro,yʉ ca tiirʉgarijere yʉ tiiti. Yʉ Pacʉ, yʉre ca tiicojocojoricʉ cʉ̃ ca boorore biro wado yʉ tii.

31 ”Yʉ majuropeera yʉ yee maquẽre yʉ cawedejata, yʉ yee maquẽre yʉ ca wederijere díá-macʉ̃ méére biro yʉre mʉja tʉocãbocu. 32 Tobiri apĩpʉ niimi, yʉ yee maquẽre ca wede bojagʉ.To biri “Yʉ yee maquẽre cʉ̃ ca ĩi bojarije peedoca díámacʉ̃ra nii,” yʉ ĩi maji. 33Mʉja, “Juan'rejãiñarãja,” mʉja ĩi cojoupa. Cʉ̃ ca wederique peadíámacʉ̃ra cʉ̃ ca ĩirique nii. 34 Yʉa, bojocʉrayʉ yee maquẽre cʉ̃ ca wede bojarijerena “Añumajuropeecã” yʉ ĩi, ĩigʉ méé yʉ ĩi; ñañaro cʉ̃jaca biiboriquere cʉ̃ja ametʉajato ĩima ĩigʉ mʉjareyʉ ĩi atera. 35 Juan, jĩcãga jĩa boericaga ca boebaterore biro ca biigʉ niiupi, añurije quetire cawedegʉ niiri. Mʉja pea tee cʉ̃ ca wederijeretʉorã, no cõro meeacãra teere mʉja tʉo ʉjea niiniirʉgamiupa. 36 Yʉ pea Juan cʉ̃ ca wederiqueametʉenero, yʉ yee maquẽre ca wede bojarijereyʉ cʉo. Yʉ ca tiirije, yʉ Pacʉ cʉ̃ ca doti cojori-quere yʉ ca tiirijera, cʉ̃ ca tiicojoricʉra yʉ caniirijere ĩa majiricaro tii. 37 Yʉ Pacʉ, yʉre catiicojo cojoricʉ cãa, yʉ yeemaquẽrewede bojami,jĩcãti ʉno peera cʉ̃ ca wederijere tʉo, cʉ̃re ĩa,mʉja ca tiitirije ca nii pacaro. 38Cʉ̃ wederique cãamʉjapʉre niiticã, yʉ, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojocojoricʉre díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉnʉjeetirijejʉori.

39 ”Mʉja, Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere cʉ̃ja caowariquepʉre añuropʉ mʉja buecãrucu, “Teep-ʉre caticõa niiriquere jãa bʉarucu” ĩi tʉgoeñari.Tee pea yʉ yee maquẽrena to ca wedecãmijatacãare, 40mʉja pea yʉre mʉja tʉo nʉnʉjeerʉgati,caticõa niiriquere cʉorʉga pacarã.

41 ”Yʉa bojocara, “Añuro peti ca tiigʉ ni-imi,” yʉre cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorijere yʉ amaati.42 Apeyera ñucã, yʉa mʉjara yʉ ĩa majicã,Ʉmʉreco Pacʉre mʉja ca maitirijere yʉ maji.43 Yʉa, yʉ Pacʉ cʉ̃ ca tiicojoro yʉ doowʉ. Mʉjapea yʉre mʉja booti. Apĩ cʉ̃ majuropeera cadoogʉ ʉno peera añuro mʉja tʉo nʉnʉjeebocu.44 Ʉmʉreco Pacʉ jĩcʉ̃ra ca niigʉ, “Añurã mʉjanii,” mʉjare cʉ̃ ca ĩi nʉcʉ̃ bʉope peera amariméé, mʉja majuropeera “Añurã mʉja nii,” mʉjaca ameri ĩi nʉcʉ̃ bʉorije wado ca amarã, ¿do biropee tiicãri díámacʉ̃ mʉja tʉo nʉnʉjeebogajati?

45” “Cʉ̃ Pacʉpʉre ñañaromanirewedejãa buiy-eerucumi,” yʉre ĩi tʉgoeñaticãña, “Moisés cʉ̃ cadoti cũurique niipetiro tii nʉnʉjeerãra catiri-queremani bʉarucu,”mʉja ca ĩi yue niigʉra niimimʉjare ca wedejãagʉ. 46 Moisés niiquĩricʉ cʉ̃ caĩiriquere díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉnʉjeejata, yʉcãare díámacʉ̃ mʉja tʉo nʉnʉjeebocu. Moisésniiquĩricʉa yʉ yee maquẽrena owa cũu jʉgue-quĩupi. 47 Cʉ̃ ca owa cũuriquere díámacʉ̃ ca tʉonʉnʉjeetirã nii pacarã, ¿do biro pee biicãri yʉ caĩirije peera, díámacʉ̃ mʉja tʉo nʉnʉjeebogajati?—cʉ̃jare ĩiwi Jesús.

6Paʉ bojocare Jesús cʉ̃ ca baarique ecarique(Mt 14.13-21; Mc 6.30-44; Lc 9.10-17)

1 Ate jiro, Galilea ʉtabʉcʉra, ñucã tiirarenaTiberias cʉ̃ja ca ĩiri raa ape nʉña pee Jesúsmena jãa tĩacoawʉ. 2 Bojoca ca diarique cʉtirãrecatiogʉ ca ĩa ñaaña manirije cʉ̃ ca tiirijere caĩaricarã niiri, paʉ bojoca cʉ̃re nʉnʉwa. 3 To biriJesús pea upa buuropʉ maa waa, jãa, cʉ̃ buerãmena ea nuu eawi. 4Mee judíos boje rʉmʉ Pascuaea waaro biiwʉ. 5 To biri Jesús pea ĩa cojogʉ,paʉ bojoca cʉ̃re ca nʉnʉ doorãre ĩari, o biro ĩiwiFelipere:

—¿Noopʉ baarique mani wapa tiirãti, anijapatoacã cʉ̃ja ca baapere? —ĩiwi.

6 Mee Jesús pea cʉ̃ ca tiipere añuro majicãpacagʉ, “¿Felipe, do biro yʉre cʉ̃ ĩi yʉʉgʉti?”ĩima ĩigʉ, to biro cʉ̃re ĩi jãiñawi Jesús. 7 To birocʉ̃ ca ĩiro, Felipe pea o biro ĩi yʉʉwi Jesús're:

* 6:7 Doscientos denarios.

Page 137: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 6:8 134 SAN JUAN 6:31

—¡Agó nija! Doscientos rʉmʉri padegʉ wapataaricaro cõro* mena baarique wapa tiiri peto-riacã eca batomijata cãare earicaro mani —cʉ̃reĩiwi.

8 To biro cʉ̃ ca ĩiro, jãa mena macʉ̃ Andrés,Simón Pedro yee wedegʉ pea, o biro cʉ̃re ĩiwiJesús're:

9 —Anore niijãwi jĩcʉ̃ wimagʉ, jĩcã amo cõroniirije pan cebadamena cʉ̃ja ca tiirique, ñucã waipʉarã ca cʉogʉ. Ate baarique paʉ bojocapʉreearicaro mani —cʉ̃re ĩiwi Andrés.

10 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro ĩiwi:—Niipetirãre duwi dotiya —ĩiwi.Tii tabe pea añuro ca taa cʉtiri yepa niiwʉ, to

biri ʉmʉa wado niirã jĩcã amo cõro mil niirã cõropeti niiwa. 11To biro cʉ̃ja ca biro, Jesús pea baari-quere ami, Ʉmʉreco Pacʉre, “Añu majuropeecã,”cʉ̃re ĩi nʉcʉ̃ bʉo yapano, cʉ̃ buerãre tiicojowi. Jãapea too ca duwirã bojocare jãa bato cojowʉ. Waicãare to birora tiiwi ñucã. To biro cʉ̃ ca tiirijerebaarã, no cʉ̃ja ca baarʉgaro cõro baawa. 12 Teereniipetirãpʉra cʉ̃ja ca baa yapi peticoaro, o birojãare ĩiwi Jesús:

—Ca dʉjarijere jee neoña, no ca booro ca biibatetipere biro ĩirã —jãare ĩiwi.

13 To biri jãa pea jĩcã amo cõro niiricari pan caniirique ca dʉjarijere pʉa amo peti, dʉpore pʉagapenituaro niiri pijeeri peti jãa jee jãa dadowʉ.14 Bojoca pea, ca ĩa ñaaña manirije Jesús cʉ̃ catiirijere ĩacãri, o biro ĩiwa:

—Díámacʉ̃ra ania, “Ʉmʉreco Pacʉ yee quetirewede jʉgueri majʉ ati yepapʉre doorucumi,” cʉ̃jaca ĩiricʉra niimi —ameri ĩiwa.

15 Jesús pea tutuaro mena ami waari, cʉ̃re cʉ̃jaca wiogʉ jõenerʉgarijere ĩa majiri, jĩcʉ̃ra niirʉgʉʉ̃tãgʉ bʉaro ca emʉaricʉ jotoapʉ mʉacoawi.

Oco jotoara Jesús cʉ̃ ca waarique(Mt 6.22-27; Mc 6.45-52)

16 Ca naio ñaacũmuri tabe ca niiro, jãa, Jesúsbuerã pea, ʉtabʉcʉrapʉ bua waari, 17 cũmuapʉea jãa, ʉtabʉcʉrare jãa tĩa nʉnʉa waawʉ, Ca-pernaúm macãpʉ waarã. Mee naitĩa peticoawʉ.Jesús pea tua eatiwi ména. 18 To biro jãa ca biitĩa waaro, bʉaro ca wino paa puuro macã, oco cajaberije paca bii nʉnʉa doowʉ. To biro ca biiropaca jabewʉ. 19 Mee cinco, seis kilómetros cõrojãa ca tʉja tĩawaaro, Jesús pea jãa pʉto pee doogʉ,oco jotoara cʉ̃ ca doo nʉnʉa dooro ĩari, bʉaro jãauwiwʉ jãa pea. 20To biri Jesús pea o biro ĩi cojowi:

—Yʉra yʉ nii. Uwiticãña —jãare ĩi cojowi.

21 To biro jãare cʉ̃ ca ĩiro, ʉjea niirique menacũmuapʉ cʉ̃re jãa ea jãa dotiwʉ. Cũmuapʉ cʉ̃ca ea jãaro jiroacãra, jãa ca waari tabepʉ jãaeacoawʉ.

Bojoca Jesús're cʉ̃ja ca amarique22Ape rʉmʉ peere, ʉtabʉcʉra ape nʉñapʉra ca

tuaricarã bojoca pea, cũmua jĩcãga ca niiricarenajãa ca tĩa waaro jãamena Jesús cʉ̃ ca waatiriqueremajicãupa. 23 To biro cʉ̃ja ca ĩi niiri tabere apecũmuari, Tiberias macã pee ca doorique, Jesúscʉ̃ Pacʉre, “Jãa mena mʉ añujañu,” ĩi yapanori,baarique cʉ̃ ca jʉo baarica tabe pʉtore eaupa.24To biri Jesús, jãa cʉ̃ buerã cãa, too jãa camaniroĩa, tii cũmuari menara ea jãa, Capernaúm'pʉ cʉ̃reamarã doocã dooupa.

Jesús, baariquere birora catiriquere ca tiicojogʉ25 Cʉ̃ja pea ʉtabʉcʉra ape nʉña tĩa ea, Jesús're

bʉa eari, o biro cʉ̃re ĩi jãiñawa:—Buegʉ, ¿no cõropʉ anopʉre mʉ doojãri? —

cʉ̃re ĩiwa.26 To biro cʉ̃ja ca ĩi jãiñaro, o biro cʉ̃jare ĩiwi

Jesús:—Díámacʉ̃ mʉjare yʉ ĩi: Mʉja, yʉ ca tii bau

niijãrijere mʉja ca tʉo jeeñorije jʉori méé yʉremʉja ama, baarique mʉja ca baa yapicoajãrijereĩima ĩirã yʉre mʉja ama. 27 Baarique ca pe-tirijerena bʉarʉgarã, popiye pade bʉañaaticãña.Baarique to birora ca niicõa niirije, caticõa ni-irique ca tiicojorije peere, bʉarʉgarã pee docapadeya. Tee pee nii, yʉ, CaNiiMajuropeegʉMacʉ̃baarique mʉjare yʉ ca tiicojope. Ʉmʉreco Pacʉ,yʉ Pacʉ, yeri caticõa niiriquere, bojocare yʉ catiicojopere yʉre tiicojowi —cʉ̃jare ĩiwi Jesús.

28To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi jãiñawaJesús're:

—¿Ñee ʉno jãa tiigajati, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cadotirore biro tiirʉgarã? —cʉ̃re ĩiwa.

29To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩi jãiñaro, o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉwi Jesús:

—Ate wado nii Ʉmʉreco Pacʉ, mʉja ca tiirocʉ̃ ca boorije. Cʉ̃ ca tiicojo cojoricʉre díámacʉ̃mʉja ca tʉo nʉnʉjeerije wadore boomi —cʉ̃jareĩiwi Jesús.

30To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi jãiñawañucã:

—¿Teere ĩari, díámacʉ̃ mʉre jãa ca tʉo nʉnʉ-jeepere biro ĩigʉ, ñee ca ĩa ñaaña manirije jãaremʉ tii ĩñogʉti? ¿Dije to niiti mʉ ca tii niirije?31 Mani ñicʉ̃ jãari niiquĩricarã ca yucʉ maniriyepapʉ niirã, ʉmʉreco tutipʉ maquẽ baarique

† 6:31 Ex 16.4; Neh 9.15; Sal 78.24-25.

Page 138: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 6:32 135 SAN JUAN 6:58manᆠcʉ̃ja ca ĩirijere baaupa, Ʉmʉreco Pacʉwederique: “Ʉmʉreco tutipʉmaquẽ baarique cʉ̃-jare ecaupi,” ca ĩirore birora —cʉ̃re ĩiwa Jesús're.

32 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉwiJesús:

—Díámacʉ̃ mʉjare yʉ ĩi. Moisés niiquĩricʉméé ʉmʉreco tutipʉ maquẽ baariquere mʉ-jare ecaupi. Yʉ Pacʉ pee niimi baarique canii majuropeerije emʉaropʉ maquẽre ca ti-icojogʉ. 33 Ʉmʉreco Pacʉ, ʉmʉreco tutipʉmaquẽ baarique cʉ̃ ca tiicojoriquere biro ca ni-igʉ ʉmʉreco tutipʉ ca duwi dooricʉ ati yepamacãrãre to birora caticõa niiriquere ca tiicojogʉniimi —cʉ̃jare ĩiwi.

34 To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩiwa:—Wiogʉ, tee wadore jãare baarique tiicojocõa

niiña —cʉ̃re ĩiwa.35 Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiwi:—Yʉra yʉ nii, baarique baa catiricarore birora

catiriquere ca tiicojogʉ. To biri yʉ pʉto cadoogʉa, jĩcãti ʉno peera aʉa boa, biitirucumi.Ñucã díámacʉ̃ yʉre ca tʉo nʉnʉjeegʉa, jĩcãti ʉnopeera oco jinirʉga, biitirucumi. 36 Mee mʉjareyʉ wedejãwʉ: mʉja, yʉ ca tii niirijere ĩa pacarã,díámacʉ̃ yʉre mʉja tʉoti. 37 Yʉ Pacʉ yʉre cʉ̃ca tiicojorã niipetirã yʉ pʉtore dooma; yʉ pʉtoca doorãre jĩcãti ʉno peera cʉ̃jare cõa wiene, yʉtiitirucu. 38 Yʉa, ʉmʉreco tutipʉ ca niiricʉ atiyepapʉre duwi doogʉa, yʉ ca boorore biro tiigʉdoogʉ méé yʉ doowʉ. Yʉre ca tiicojo cojoricʉyʉ Pacʉ cʉ̃ ca tii dotirije wadore tiigʉ doogʉ yʉdoowʉ. 39 Yʉre ca tiicojo cojoricʉ yʉ Pacʉ cʉ̃ca boorijea, yʉre cʉ̃ ca tiicojoricarãre jĩcʉ̃ ʉnopeerena tii yaioricaro maniro, ca tʉjari rʉmʉ caniiro, cʉ̃ja ca cati tuaro yʉ ca tiipe nii. 40 YʉPacʉ cʉ̃ ca boorijea, yʉ, cʉ̃ Macʉ̃re ca ĩa majirãniipetirã yʉ cawederijere díámacʉ̃ tʉo nʉnʉjeeri,caticõa niirique cʉ̃ja ca bʉape nii. Yʉ pea ca tʉjarirʉmʉ ca niiro, cʉ̃ja ca cati tuaro yʉ tiirucu —cʉ̃jare ĩiwi Jesús.

41 To biro cʉ̃ ca ĩiro judíos pea, yaioroacãJesús're wede pai niiwa “Yʉ, yʉ nii, ʉmʉrecotutipʉ maquẽ baariquere biro ca duwi dooricʉ,”cʉ̃ ca ĩirijere tʉori. 42 To biri o biro ĩiwa:

—¿Ania, José macʉ̃ Jesús méé cʉ̃ niiti? Maniacʉ̃ pacʉre, cʉ̃ pacore mani maji. ¿Ñee tiigʉ“Ʉmʉreco tutipʉ ca niiricʉ yʉ duwi doowʉ,” cʉ̃ĩiti? —ĩiwa.

43 To biro cʉ̃ja ca ameri ĩiro, o biro ĩiwi Jesús:—To cõrora wede pai yerijãaña. 44 Yʉre ca

tiicojo cojoricʉ yʉ Pacʉ, cʉ̃ yeripʉ cʉ̃ ca tʉgoeña

wajoaro cʉ̃ ca tiitijata, jĩcʉ̃ ʉno peera yʉre tʉonʉnʉjee majitimi. Cʉ̃ ca tʉgoeña wajoaro cʉ̃ca tiirã wado yʉre tʉo nʉnʉjeema. Yʉ pea catʉjari rʉmʉ ca niiro, cʉ̃ja ca cati tuaro yʉ tiirucu.45 Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majacʉ̃ja ca owarica pũuroripʉ o biro ĩi: “Niipetirãrewede majiorucumi Ʉmʉreco Pacʉ,”‡ ĩi. To biriyʉ Pacʉ wederiquere tʉo, cʉ̃ yee maquẽre maji,ca tiirã niipetirã, yʉ pʉto dooma. 46 Biigʉpʉa yʉPacʉre ca ĩaricarã jĩcãrã niima ĩigʉ méé yʉ ĩi. Yʉ,cʉ̃ mena ca nii jʉo dooricʉ wado cʉ̃re ca ĩaricʉyʉ nii. 47 Yee méé mʉjare yʉ ĩi: Díámacʉ̃ yʉreca tʉo nʉnʉjeerã, to birora caticõa niiriquere cʉoyerijãama. 48 Yʉ yʉ nii, baariquere baa catiri-carore birora catiriquere ca tiicojogʉ. 49 Mʉjañicʉ̃ jãa niiquĩricarã, ca yucʉmaniri yepapʉniirã,baarique maná cʉ̃ja ca ĩirijere baaquĩupa. Teereca baaricarã nii pacarã, bii yaicoaquĩupa. 50 Yʉpea, baarique ʉmʉreco tutipʉ ca duwi doorijereyʉ wede. Teere ca baarã, to birora caticõa niiru-cuma. 51 Yʉ yʉ nii, baarique ca catirije ʉmʉrecotutipʉ ca duwi doorique ca niigʉ. Tee baariquereca baagʉa, to birora caticõa niirucumi. Baariqueyʉ ca tiicojope pea yʉ upʉrira nii. Ati yepamacãrã cʉ̃ja ca caticõa niipere biro ĩigʉ, cʉ̃jare yʉbii yai bojarucu —ĩiwi.

52 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉorã, judíos pea cʉ̃jamajurope o biro ameri ĩi tutiwa:

—¿Ania, do biro tiicãri, cʉ̃ upʉrirenamanire cʉ̃baa dotigʉti? —ĩiwa.

53To biro cʉ̃ja ca ameri ĩiro, cʉ̃ ca bii yaipepʉretʉgoeñari, o biro cʉ̃jare ĩiwi Jesús:

—Díámacʉ̃ mʉjare yʉ ĩi: Yʉ, Ca Nii Ma-juropeegʉMacʉ̃ dííre baa, ñucã yʉ díire jini, mʉjaca tiitijata, caticõa niiriquere mʉja cʉoti. 54 Yʉdííre baa, ñucã yʉ díi cãare jini, ca tiigʉa, to biroracaticõa niiriquere cʉo yerijãami. Yʉ pea, ca tʉjarirʉmʉ ca niiro cʉ̃ ca cati tuaro yʉ tiirucu. 55 Yʉdíía, baarique ca nii majuropeerije nii. Ñucã yʉdíi cãa, jinirique ca nii majuropeerije nii. 56 Tobiri yʉ dííre baa, yʉ díi cãare jini, ca tiigʉa, yʉmena cati niimi. Yʉ pee cãa, cʉ̃ mena yʉ nii.57 Yʉ Pacʉ, to birora ca caticõa niigʉ yʉre cʉ̃ca tiicojo cojoricarore birora, yʉ cãa cʉ̃ jʉori yʉca caticõa niirore birora, yʉ dííre ca baagʉ cãa,yʉ jʉorira caticõa niirucumi. 58 Ate baariqueʉmʉreco tutipʉ ca duwi dooriquere yʉ wede. Atebaarique pea mʉja ñicʉ̃ jãari niiquĩricarã cʉ̃ja cabaarique manáre biro biiti. Teere ca baaricarãnii pacarã, bii yaicoaquĩupa. Baarique ʉmʉreco

‡ 6:45 Is 54.13.

Page 139: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 6:59 136 SAN JUAN 7:13tutipʉ ca duwi dooriquere ca baarã pee doca, tobirora caticõa niirucuma—cʉ̃jare ĩi wedewi Jesús.

59 Ate niipetirijere nea poo juu buerica wii,Capernaúm macã macã wiipʉre cʉ̃jare wede ma-jiowi Jesús.

Wederique, caticõa niirique ca tiicojorije60O biro cʉ̃ ca ĩi wederijere tʉorã, paʉ Jesús're

ca tʉo nʉnʉjeemiricarã o biro ameri ĩiwa:—Ate cʉ̃ ca buerijea do biro ca tii majiña

manirije peti niicã. Ñiru pee teere tii nʉnʉjeemajiricaro manimi —ĩiwa.

61 To biro cʉ̃ja ca ĩi wede pairijere majiri, Jesúspea o biro cʉ̃jare ĩi jãiñawi:

—¿Atera mʉjare to ajienecãti? 62 ¿Do biro tobiibogajati, to docare yʉ, Ca Nii MajuropeegʉMacʉ̃, yʉ ca nii jʉorica tabepʉra yʉ ca tua mʉawaaro mʉja ca ĩajata? 63 Yeri jãñarique pee nii,cati niiriquere ca tiicojorije. Mani upʉria, yerijãñarique to ca manijata, wapa mani. Mʉjareyʉ ca ĩijãrijea, yeri jãñarique, catirique, niiro bii.64 To ca bii pacaro, jĩcãrã mʉja mena macãrãdíámacʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeetirã niicãma ména —ĩiwi. Mee Jesús pea, jĩcãtopʉra, díámacʉ̃ cʉ̃re catʉo nʉnʉjeetirãre, ñucã cʉ̃re ca wedejãa buiyeecõapʉ cãare, maji yerijãaupi. 65 To biri o birocʉ̃jare ĩi nemowi ñucã:

—Aterena ĩigʉ, “Yʉ Pacʉ cʉ̃ ca tiicojotigʉa jĩcʉ̃ʉno peera yʉ pʉto doo majitimi,” mʉjare yʉ ĩiwedejãwʉ —cʉ̃jare ĩiwi Jesús.

66 Tii tabe mena paʉ bojoca Jesús're canʉnʉmiricarã, cʉ̃re waa weo, cʉ̃re bapa cʉti waayujuticãwa yua. 67 To biro cʉ̃ja ca biiro ĩa, Jesúspea, jãa cʉ̃ buerãre o biro ĩi jãiñawi:

—¿Mʉja cãa yʉre mʉja waa weocoarʉgati? —ĩiwi.

68 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Simón Pedro pea o birocʉ̃re ĩi yʉʉwi:

—Wiogʉ, ¿noa mena pee jãa waabogajati? Mʉjĩcʉ̃ra mʉ nii, to birora caticõa niirique maquẽreca wedegʉ. 69 Jãa, mee mʉ ca wederijere díámacʉ̃jãa tʉo nʉnʉjeewʉ. Mʉa, Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ CaÑañarije Manigʉ mʉ ca niirijere jãa maji —ĩiwiJesús're.

70 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro jãare ĩiyʉʉwi:

—¿Yʉa, pʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaroniirãmʉjare yʉ beje jeetiri? To biro yʉ ca tiiricarãmʉja ca nii pacaro, jĩcʉ̃ mʉja mena macʉ̃ Sa-tanás'ra niicãmi —jãare ĩiwi Jesús. 71Atere o biro

cʉ̃ ca ĩijata, Simón Iscariote macʉ̃ Judas're ĩigʉĩiwi Jesús. Judas pea jãa mena macʉ̃ nii pacagʉ,Jesús're ca wedejãa buiyee cõapʉ niiupi.

7Jesús bairã cʉ̃re cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeetirique

1 Ate jiro Galilea yepa pee waa yujuwi Jesús.Judea yepapera niirʉgatiwi, too macãrã judíosʉparã cʉ̃re jĩarʉgarã cʉ̃ja ca ama niiro macã.2 Judíos yaa boje rʉmʉ, yucʉ dʉpʉri mena wiije-riacã cʉ̃ja quenori boje rʉmʉ* ea nʉnʉa dooro cabiiro, 3 cʉ̃ bairã pea o biro cʉ̃re ĩiwa Jesús're:

—Anore tuaticãña. Waagʉja Judea yepapʉ, toomacãrã mʉre ca tʉo nʉnʉjeerã cãa, mʉ ca tiiniirijere cʉ̃ja ca ĩapere biiro ĩigʉ. 4Manire cʉ̃ja camajiro boogʉa, apeye ʉnore yaioropʉ tiiya mani.Anore atere mʉ ca tiirore birora toopʉ cãareniipetirã cʉ̃ja ca ĩa cojoro, ca ĩa ñaaña manirijemʉ ca tii bau niirijere cʉ̃jare tii ĩñogʉja —cʉ̃reĩiwa.

5 Cʉ̃ bairã peti cãa, cʉ̃re tʉo nʉnʉjeeticãwa.6 To biri Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiwi:

—Yʉra toopʉ yʉ ca waapa rʉmʉ eati ména.Mʉjara no ca boori rʉmʉ mʉja ca waajata cãareañujañu. 7 Mʉjara, ati yepa macãrã ɄmʉrecoPacʉre ca tʉo nʉnʉjeetirã mʉjare ĩa tutitima.Yʉra ĩa tuti jañuma, cʉ̃ja ca tii niirije ñañarije caniirijere, “Ñañarije nii” cʉ̃jare yʉ ca ĩi bau niirijejʉori. 8 Mʉja tii boje rʉmʉre waarãja. Yʉa, yʉwaati, yʉ Pacʉ yʉ ca biipere cʉ̃ ca cũurica tabeeati ména —cʉ̃jare ĩiwi Jesús. 9 To biro cʉ̃jare ĩi,Galileapʉra tuacãwi Jesús.

Ote ca bʉcʉa yapanori boje rʉmʉre Jesús cʉ̃ cabiirique

10 To biro ĩi pacagʉ, cʉ̃ bairã cʉ̃ja ca waaricarojiro, cʉ̃ cãa tii boje rʉmʉre waawi. Toopʉre bauniiro biitigʉra, yaioro biicã yujuwi. 11 Tii bojerʉmʉre judíos ʉparã pea cʉ̃re amarã:

—¿Õo ca niigʉa noopʉ cʉ̃ niigajati? —ameriĩi yujuupa. 12 Ména too peera bojoca pea, Jesúscʉ̃ ca tiirijere ca ĩaricarã, bʉaro ameri wede peniniiupa. Jĩcãrã, o biro ĩiupa: “Ca bojoca añugʉniiwi,” ĩiupa. Aperã pea: “Añutimi. Cʉ̃ ca buerijemena bojocare ĩi ditomi,” ĩiupa. 13 Biirãpʉa, tobiro ĩi pacarã, judíos ʉparãre uwima ĩirã cʉ̃ yeemaquẽre bau niiro ameri wedetiupa.

Boje rʉmʉre Jesús cʉ̃ ca buerique* 7:2 Tabernáculos: Wii pĩiri boje rʉmʉ, cʉ̃ja ñicʉ̃ jʉ̃mʉapʉ ca yucʉ maniri yepapʉre cʉ̃ja ca biiquĩriquerecʉ̃ja ca tʉgoeñari boje rʉmʉ. Lv 23.33-43; Dt 16.13.

Page 140: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 7:14 137 SAN JUAN 7:36

14 To biri Jesús pea cʉ̃ja ca boje rʉmʉ tii deco-macã cʉti waari tabepʉ, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉjãa waari, bojocare wede majio jʉo waawi ñucã.15To biro cʉ̃ ca ĩirijere tʉorã, judíos ʉparã pea dobiro pee ĩi majiticã, o biro ameri ĩiwa:

—¿Ania ca buetiricʉ nii pacagʉ, do biro peebiicãri to cõro paʉ cʉ̃ majiti? —ĩiwa.

16 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉwi:

—Mʉjare yʉ ca buerijea yʉ yee méé nii. Yʉreca tiicojo cojoricʉ yee niiro bii. 17 Jĩcʉ̃, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca boorore biro ca tiirʉgʉ ca niigʉ ʉnoa,yʉ ca buerijere: “Ʉmʉreco Pacʉ yeera nii,” ĩimaji,ñucã, “Biiti, cʉ̃ majurope cʉ̃ ca booro cʉ̃ ca wed-erije nii,” ĩi tʉo majirucumi. 18 Cʉ̃ ca boori wãmeca wedegʉa, bojoca cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorijereamagʉ ĩimi. Cʉ̃re ca tiicojo cojoricʉpʉre cʉ̃ja caĩi nʉcʉ̃ bʉorijere ca boojãgʉa, díámacʉ̃ wedemi,dije ʉno peera cʉ̃ ca wederije watoara cʉ̃ ca ĩirijemani. 19 ¿Doti cũuriquere Moisés niiquĩricʉ méémʉjare cʉ̃ cũuquĩupari? Mʉjarena cʉ̃ ca cũupacaro, jĩcʉ̃ ʉno peera doti cũurique ca ĩirore biromʉja tii nʉnʉjeeti. To biro ca biirã nii pacarã,¿ñee tiirã yʉremʉja jĩarʉgati? —cʉ̃jare ĩiwi Jesús.

20 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉorã:—¿Noa mʉre cʉ̃ja jĩarʉgati yee? ¡To docare ca

wãtĩ jãa ecoricʉ mʉ niicu! —cʉ̃re boca ĩi yʉʉwabojoca pea.

21 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jareĩiwi:

—Mʉja niipetirãpʉra, jĩcãatiacã yerijãaricarʉmʉ ca niirore, ca diarique cʉtigʉre yʉ cacatioriquerena mʉja ĩa ʉcʉa wede paicã maniwa.22 Moisés niiquĩricʉ, jeyua quejero yapa widetaariquere mʉjare tii dotiupi. Biiropʉa, teepea Moisés niiquĩricʉ cʉ̃ ca tii doti cũuparojʉgueropʉra mʉja ñicʉ̃a niiquĩricarãpʉra teeretii jʉo dooquĩupa. Mʉja pea, “Teere tii nʉnʉ-jeerã jãa tii,” ĩirã, yerijãarica rʉmʉrenawimagʉrecʉ̃ jeyua quejero yapare mʉja wide taarucu.23 To biri, Moisés niiquĩricʉ cʉ̃ ca doti cũuquĩri-quere “Jãa bii ametʉene nʉcãre” ĩirã, yerijãaricarʉmʉrena mʉja puna jeyua quejeri yaparire cawide taarã nii pacarã ¿ñee tiirã mʉja pea cadiarique cʉtigʉre yerijãarica rʉmʉ ca niiro yʉ cacatioriquerena, yʉ mena mʉja ajiacãti? 24 Mʉja,añuro tʉgoeñatirãra, bau niiro ca biirijerena ĩari,“To biirije mʉja biirique cʉti,” ĩi ĩa bejeticãña.Mʉja ca ĩa bejerʉgajata, añuro díámacʉ̃ tʉgoeñarica niirore biro ĩa bejeya —cʉ̃jare ĩiwi Jesús.

Ati yepapʉ cʉ̃ ca dooriquere Jesús cʉ̃ ca wed-erique

25To biro cʉ̃ ca ĩi niiro, jĩcãrã Jerusalén macãrão biro ameri ĩiwa Jesús're ĩacãri:

—¿Ania, jĩa cõarʉgarã cʉ̃ja ca amarucujãgʉméé cʉ̃ niiti? 26 Ĩira, niipetirã cʉ̃ja ca tʉo cojorowede niimi doca. To biro cʉ̃ ca bii pacaro, jĩcʉ̃ ʉnopeera jĩcã wãme ʉnora cʉ̃re ĩirucu tiitima. ¿Bojo-care ca jʉo niirãpʉra, “Ania díámacʉ̃ra ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca tiicojo cojoricʉ Mesías niimi,” cʉ̃recʉ̃ja ĩi tʉgoeña nʉcʉ̃ bʉocãbutiqué? 27 Mee,mania anira, too macʉ̃ cʉ̃ ca niirijere mani maji.Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojo cojogʉ Mesías peticʉ̃ ca doojata docare, jĩcʉ̃ ʉno peera: “Too macʉ̃niimi” cʉ̃re ĩi majitirucuma —ameri ĩiwa.

28Teere tʉori, Jesús pea Ʉmʉreco Pacʉ yaa wi-ipʉra ca bue niigʉ niiri, tutuaro o biro ĩi wedewi:

—¿To docare mʉja yʉre maji, tii macã macʉ̃yʉ ca niirijere maji, mʉja biiti cãj́í? Yʉa yʉca boorora doogʉ méé yʉ biiwʉ. Jĩcʉ̃ mʉja camajitigʉ “Yeeméé ĩimi,” ĩi tʉo nʉnʉjeericʉ ʉnoraca niigʉ cʉ̃ ca doti cojoro yʉ doowʉ. 29 Yʉ doca,cʉ̃ mena ca nii jʉo dooricʉ niiri cʉ̃re yʉmaji, cʉ̃raanopʉre yʉre tiicojo cojowi —cʉ̃jare ĩiwi Jesús.

30 To biro cʉ̃ ca ĩirijere tʉo ajiari, jĩcãto cʉ̃reñeerʉgamiwa. To biro tiirʉga pacarã, ména cʉ̃ cabii yaipa tabe ca eatiro macã cʉ̃re ñee majitiwa.31 Biirãpʉa, paʉ bojoca cʉ̃re tʉo nʉnʉjee, o biroameri ĩiwa:

—Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojo cojogʉMesías, atiyepapʉre doogʉ, ¿ani Jesús, ca ĩa ñaaña manirijecʉ̃ ca tii bau nii ĩñorije ametʉenero cʉ̃ tiigʉti? —ĩiwa.

Fariseos Jesús're cʉ̃ja ca ñeerʉgamirique32 To biri fariseos pea, to biirije Jesús're bojoca

cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorijere tʉori, paia ʉparã menaɄmʉreco Pacʉ yaa wiire ca coterã uwamarãretiicojoupa, Jesús're ñee doti cojorã. 33 Jesús peao biro cʉ̃jare ĩiwi:

—Mʉja menare yoaro yʉ niitirucu. Jiro, yʉreca tiicojo cojoricʉ pʉtopʉra yʉ tuacoarucu ñucã.34Yʉre mʉja amamirucu. Yʉre ama pacarã, yʉremʉja bʉatirucu, yʉ ca niiri tabepʉre ca ea waamajitirã niiri —cʉ̃jare ĩiwi.

35 To biro cʉ̃ ca ĩiro, judíos pea o biro ameri ĩijãiñawa:

—¿Ania, cʉ̃re mani ca bʉatipa tabepʉra, noopʉcʉ̃waarʉgabuti? ¿Mani yaarã judíos ape yepari cawaa batericarã pʉtopʉre, ñucã Ʉmʉreco Pacʉreca majitirãpʉre, wede yujugʉ waagʉ cʉ̃ biigajati?36 ¿Do biro ĩirʉgʉ, “Yʉre mʉja amamirucu. Yʉre

Page 141: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 7:37 138 SAN JUAN 8:7ama pacarã, yʉre mʉja bʉatirucu, yʉ ca niiritabepʉre ca ea waa majitirã niiri,” manire cʉ̃ĩijapari? —ameri ĩiwa.

Añuri Yerire ĩigʉ cʉ̃ ca ĩirique37 Boje rʉmʉ ca nii tʉjari rʉmʉ, ca nii ma-

juropeeri rʉmʉ niiwʉ. Tii rʉmʉre Jesús peawãmʉ nʉcãri, tutuaro o biro ĩi wedewi:

—Jĩcʉ̃ ʉno cʉ̃ ca oco jinirʉgajata, yʉ pʉto dooricʉ̃ oco jinijato. 38 Ʉmʉreco Pacʉ wederique caĩirore birora, díámacʉ̃ yʉre ca tʉo nʉnʉjeegʉra,oco, catirique ca tiicojorije diari to birora ococa ũmaa yuucõa niirore birora cʉ̃re biirucu cʉ̃yeripʉre† —cʉ̃jare ĩi wedewi Jesús.

39Atere Jesús to biro cʉ̃ ca ĩijata: Díámacʉ̃ cʉ̃reca tʉo nʉnʉjeerã, Añuri Yerire cʉ̃ja ca ñeepereĩigʉ ĩiupi. Añuri Yeri pea bojoca yeripʉre ñaajãaeatiwi ména, Jesús, cʉ̃ Pacʉ pʉtopʉ cʉ̃ ca tuamʉawaatirije ca niiro macã.

Bojoca cʉ̃ja ca ameri dica watirique40To biro Jesús cʉ̃ ca ĩirijere tʉorã, niiwa jĩcãrã

bojoca watoare o biro ca ĩirã:—Díámacʉ̃ra ania Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire

wede jʉgueri majʉ peti niimi —ĩiwa.41 To biro cʉ̃ja ca ĩiri tabere, aperã pea o biro

ĩiwa:—Ania Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojo cojoricʉ

Mesías peti niimi —ĩiwa.Ñucã aperã pea o biro ĩiwa:—Cʉ̃ méé niimi. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojo

cojogʉ Mesías cʉ̃ ca niijata, Galilea yepa macʉ̃ ni-itibocumi. 42ɄmʉrecoPacʉwederiquea, “Mesías,wiogʉ David niiquĩricʉ pãrami, ñucã David ni-iquĩricʉ yaamacã Belénmacʉ̃, niirucumi,” ĩi doca—ĩiwa.

43 To biro ĩirãra, bojoca pea Jesús yee jʉoriameri dica waticoawa. 44 To biro biima ĩirã, cʉ̃reami waari cʉ̃re tia cũurʉgamiwa. To biro cʉ̃retiirʉga pacarã jĩcʉ̃ ʉno peera cʉ̃re ami waatiwa.

Ʉparã Jesús're cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeetirique45 Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire coteri maja uwa-

marã pea, fariseos, to biri paia ʉparã, cʉ̃ja caniiropʉ tuacoaupa. Cʉ̃ja pea o biro cʉ̃jare ĩijãiñaupa:

—¿Ñee tiirã cʉ̃re mʉja ami dootijãri? —cʉ̃jareĩiupa.

46 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, uwamarã pea o birocʉ̃jare ĩi yʉʉupa:

—Jĩcʉ̃ ʉno peera cʉ̃re biro wede ñaatimi —ĩiupa.

47To biro cʉ̃ja ca ĩiro, fariseos pea o biro cʉ̃jareĩiupa ñucã:

—¿Mʉja cãa ñucã, mʉja menara cʉ̃re mʉja ĩidito ecocoajãri? 48 ¿To docare mʉjara, manireca jʉo niirã, ñucã fariseos cãa, díámacʉ̃ cʉ̃re catʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja niiti? 49 Anija bojoca doticũuquĩriquere ca majitirã, bʉena, Ʉmʉreco Pacʉñañaro cʉ̃ ca tiiparã peti niirã biima —cʉ̃jareĩiupa.

50 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, fariseos mena macʉ̃Nicodemo, jĩcãti Jesús're ca wede penigʉ earicʉpea, o biro cʉ̃jare ĩiupi:

51 —¿To docare manire ca dotirijea, jĩcʉ̃ bo-jocʉre, cʉ̃ ca ĩirijere tʉo jʉoti, ñañarije cʉ̃ catiiriquere añuro majiti, bii pacarã, ñañaro to tiidoticãti? —cʉ̃jare ĩiupi.

52 Cʉ̃ja pea to biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupa:

—¿Mʉ cãa Galilea macʉ̃ra mʉ niicãtimiti?Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere cʉ̃ja ca owaricapũuropʉre bueñaaqué jĩcãti ʉno peera Galileamacʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimajʉ nii ñaatiupi —cʉ̃re ĩi tutiupa Nicodemore.

53To biro ĩi, cʉ̃ja ca niiro cõro cʉ̃ja yaawiijeripʉtuacoaupa yua.‡

8Nomio ca ʉmʉa epe paigo

1 Jesús pea ʉ̃tãgʉ, Olivos yucʉ ca niiri buuropee waacoawi. 2 Ape rʉmʉ boeri tabe, ɄmʉrecoPacʉ yaa wiipʉ waawi ñucã Jesús. Tii wiipʉre paʉbojoca cʉ̃ pʉto cʉ̃ja ca nea pooro ĩari, jĩcã tabepʉea nuu waa, cʉ̃jare bue jʉo waawi.

3 Cʉ̃jare cʉ̃ ca bue niiri tabera, Moisés cʉ̃ cadoti cũuriquere ca jʉo buerã, to biri fariseos, jĩcõnomio apĩmena ca tii niigore cʉ̃ja ca bʉa earicoreami doori, too ca niirã niipetirã watoapʉ cõrenʉcõri, Jesús're o biro cʉ̃re ĩiwa:

4 —Buegʉ, atiore, cõ manʉ mena mééra cõca tii niiri tabera cõre jãa bʉa eajãwʉ. 5 Doticũuriquepʉ, Moisés, atiore biro ca tiirãra, “Ʉ̃tãmena dee jĩa cõacãña,” manire ĩi cũuupi. ¿Mʉado biro mʉ ĩiti teere? —cʉ̃re ĩi jãiñawa.

6 “No ca boori wãme manire cʉ̃ ca yʉʉro,mani ʉparãpʉre cʉ̃re mani wedejãajaco,” ĩi tʉ-goeñarique mena atere to biro cʉ̃re ĩi jãiñawaJesús're. To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩi jãiñaro, Jesús peamuu bia ea nuu waa, cʉ̃ amo jũa mena yepapʉowa jʉo waawi. 7 Bʉaro jañuro cʉ̃re cʉ̃ja ca jãiña

† 7:38 Sal 78.15-16; 105.41; Pr 18.4; Is 58.11. ‡ 7:53 Cʉ̃ja ca owa jʉorica pũuroripʉra atera owatiupa. Bii pacarãjiro jañuri owa tuuupa díámacʉ̃ra ca biirique ca niiro macã.

Page 142: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 8:8 139 SAN JUAN 8:28nʉnʉa waaro macã, muu biari ca owa duwiricʉwãmʉ nʉcã:

—Mʉja mena macʉ̃ ñañarije ca tiitigʉ, ʉ̃tãgaamiri, cõre cʉ̃ dee jʉojato —cʉ̃jare ĩiwi. 8 Tobiro cʉ̃jare ĩi, muu bia nuu waari yepapʉra owacãnʉnʉa waawi ñucã.

9 To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiro, ñañarije ca tiirãcʉ̃ja ca niirijere tʉgoeña majiri, jĩcʉ̃ri, jĩcʉ̃ri waabatecã jʉo waawa. Bʉcʉrã waa bate jʉo waa, waapeticoawa. To biro cʉ̃ja ca bii weogʉ Jesús pea,fariseos cʉ̃ja ca ami doorico nomio mena jĩcʉ̃ratuacãwi yua. 10 Wãmʉ nʉcã, nomio jĩcõra cõ canucũro ĩa, o biro cõre ĩi jãiñawi Jesús:

—¿Nomio, mʉre ca wedejãajãrã pea noo cʉ̃jawaati? ¿Jĩcʉ̃ ʉno peera ʉ̃tã mena mʉre cʉ̃ deejĩatijãri? —cõre ĩi jãiñawi.

11 To biro cõre cʉ̃ ca ĩiro:—Jĩcʉ̃ peera yʉre dee jĩatima—cʉ̃re ĩi yʉʉwo cõ

pea.To biro cõ ca ĩiro Jesús pea o biro cõre ĩiwi:—Yʉ cãa ñañaro mʉre yʉ tiiticu. Tua waagoja.

Jiro ñañarije tii nemoticãña yua —cõre ĩiwi Jesús.Jesús ati yepa macãrãre ca boegʉ

12 Jiro ñucã Jesús, bojocare o biro cʉ̃jare ĩiwedewi:

—Yʉ yʉ nii, ati yepa macãrãre ca jĩa boegʉ.Yʉre ca tʉo nʉnʉjeegʉ, catirique ca tiicojorije caboerijere cʉorucumi. To biro biigʉ, jĩcãti ʉnopeera ca naitĩari tabepʉre niigʉre biro biitiru-cumi —cʉ̃jare ĩiwi Jesús.

13 To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩiwa fariseospea:

—Mʉa, mʉ majuropeera mʉ yee maquẽrewedegʉ mʉ tii. To biro mʉ ca ĩirije wapa mani—cʉ̃re ĩiwa.

14 To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o birocʉ̃jare ĩi yʉʉwi:

—Yʉ majuropeera yʉ yee maquẽre yʉ cawedemijata cãare, yʉ yee maquẽre yʉ ca weder-ijea díámacʉ̃ nii. Yʉa, “Toopʉ yʉ doowʉ, ñucã‘Toopʉ waagʉ yʉ bii,’ ” yʉ ĩi maji. Mʉja pea ateremʉja majiti. 15 Mʉja, bojoca cʉ̃ja ca tiiri wãmemʉja ĩa bejerique cʉti. Yʉa jĩcʉ̃ ʉno peerena yʉĩa bejeti. 16 Yʉ ca ĩa bejejata, yʉ ca ĩa bejerijeadíámacʉ̃ nii, yʉ jĩcʉ̃ra yʉ ca ĩa bejetirije ca niiromacã. Yʉ Pacʉ yʉre ca tiicojo cojoricʉ cãa yʉmena ĩa bejemi. 17 Mʉjare ca dotirije, o biro ĩiowa tuurique nii: “Pʉarã ca ĩaricarã, ca ĩi jʉoricʉcʉ̃ ca wedericarore birora cʉ̃ jiro macʉ̃ cãa cʉ̃ cawedejata, cʉ̃ja ca ĩirije wapa cʉti,” ĩi. 18 Yʉa, yʉmajuropeera yʉ yee maquẽre ca wedegʉ yʉ nii.Apĩ yʉ yee maquẽre ca wedegʉa, yʉ Pacʉ yʉre catiicojo cojoricʉ niimi —cʉ̃jare ĩiwi Jesús.

19 To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiro:—¿Too docare mʉ pacʉ noopʉ cʉ̃ niiti? —cʉ̃re

ĩi jãiñawa.To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩi

yʉʉwi:—Mʉja, yʉremʉjamajiti, to biri yʉ Pacʉdocare

ametʉenero cʉ̃re mʉja majiticu. Yʉre mʉja camajijata, yʉ Pacʉ cãare mʉja majibocu —cʉ̃jareĩiwi. 20Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ, wapa tiirica tiirijãarica cũmuari pʉto bojocare bue niigʉ atere tobiro ĩiwi Jesús. Biirãpʉa, jĩcʉ̃ ʉno peera Jesús'reñee, tiitiwa, ména cʉ̃ ca bii yaipa tabe ca eatiromacã.

“Mʉja, yʉ ca waari tabepʉramʉja waamajiti,”Jesús cʉ̃ ca ĩirique

21 To biro cʉ̃jare ĩi yapano, o biro ĩi nemowiñucã Jesús:

—Yʉa waagʉ yʉ bii. Yʉre mʉja amamirucu.Yʉre ama pacarã, mʉja ca ñañarijere acoboecoya manirãra mʉja bii yaicãrucu. Yʉ ca waaritabepʉre mʉja waa majiti mʉja —cʉ̃jare ĩiwiJesús.

22 To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiro, judíos ʉparã pea obiro ameri ĩiwa:

—“Yʉ ca waari tabepʉre mʉja waa majiti,” cʉ̃ca ĩijata, ¿cʉ̃ majuropeera jĩa yairʉgʉ cʉ̃ ĩibuti?—ĩiwa.

23 To biro cʉ̃ja ca ĩiro Jesús pea o biro cʉ̃jareĩiwi:

—Mʉja, ano, doca macãrã mʉja nii. Yʉaemʉaropʉ macʉ̃ yʉ nii. Mʉja ati yepa macãrãmʉja nii. Yʉa ati yepa macʉ̃ méé yʉ nii. 24 Tobiri, “Mʉja ca ñañarijere acobo ecoya manirãra,mʉja bii yaicãrucu,” mʉjare yʉ ĩijãwʉ. To biroraca niicõa niigʉ, “Yʉ, yʉ nii,” ca ĩigʉre yʉre díá-macʉ̃ mʉja ca tʉo nʉnʉjeetijata, mʉja ca ñañarijemenara mʉja bii yaicãrucu —ĩiwi.

25 To cõrora o biro cʉ̃re ĩi jãiñawa:—¿Mʉa ñiru ʉno peti mʉ niiti? —ĩiwa Jesús're.To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩi jãiñaro, Jesús pea o biro

cʉ̃jare ĩi yʉʉwi:—Mʉjare bue jʉogʉpʉra, “Cʉ̃, yʉ nii,” mʉjare

yʉ ĩimiwʉ. 26 Mʉja yee maquẽre wede, ĩa beje,yʉ ca tiipe paʉ niicã biiropʉa. To ca bii pacaroyʉre ca tiicojoricʉ pea, díámacʉ̃ ca ĩigʉ niimi. Atiyepa macãrãre yʉ ca wederijera, cʉ̃ ca ĩiro yʉ catʉoriquerena cʉ̃jare yʉ wede —cʉ̃jare ĩiwi Jesús.27 Cʉ̃ Pacʉ yeere cʉ̃jare wedegʉ cʉ̃ ca ĩirijerenatʉo majiticãwa cʉ̃ja pea.

28 To biri o biro cʉ̃jare ĩiwi Jesús:—Yʉ, Ca Nii MajuropeegʉMacʉ̃re, yucʉ tenipʉ

paa pua tuu ami mʉene nʉcõrãpʉ, to birora ca

Page 143: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 8:29 140 SAN JUAN 8:52niicõa niigʉ, yʉ, yʉ ca niirijere, ñucã yʉ, yʉ caboorore biro tiitigʉra, yʉ Pacʉ, yʉre cʉ̃ ca wedemajiorique wadore yʉ ca wederijere, mʉja ĩa ma-jirucu. 29 Yʉ Pacʉ yʉre ca tiicojoricʉ yʉ menaraniicõa niimi. Yʉ Pacʉa, jĩcʉ̃ra yʉre cũutimi, cʉ̃ caĩa ʉjea niirije wado yʉ ca tiiro macã —cʉ̃jare ĩiwiJesús. 30Atere Jesús cʉ̃ ca ĩiro, paʉ bojoca cʉ̃re tʉonʉnʉjeewa.

Ʉmʉreco Pacʉ punaa, to biri ñañarijere ca tiiniirã

31 Jiro o biro ĩiwi Jesús, cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeeri-carã judíos're:

—Yʉ ca wederijere to birora mʉja ca tʉo nʉnʉ-jeecõa niijata, díámacʉ̃ra yʉ buerã peti mʉjaniirucu. 32 Díámacʉ̃ maquẽre mʉja majirucu.Díámacʉ̃ maquẽra, aperãre ca pade coterãre biromʉja ca niimiriquere, mʉja ca witiro tiirucu —cʉ̃jare ĩiwi.

33 To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉwa:

—Jãa, Abraham pãramerã jãa nii. Jĩcãti ʉnora,jĩcʉ̃ ʉno peerena ca pade coterã jãa nii ñaati.¿Ñee tiigʉ mʉ pea, “Ca pade coterã méé mʉjaniirucu yua,” jãare mʉ ĩiti? —ĩiwa Jesús're.

34 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩiwi Jesús:—Díámacʉ̃ mʉjare yʉ ĩi: Niipetirã bojoca

ñañarije ca tiirã, ñañarije tiiriquere ca pade coteyai waarã niirã biima. 35 Pade coteri majʉa,cʉ̃ ca pade cotegʉ menara niicõa niitimi. Cʉ̃jamacʉ̃ díámacʉ̃ wado, cʉ̃ pacʉa mena to biroracʉ̃ja mena niicõa niimi. 36 To biri yʉ, ɄmʉrecoPacʉ Macʉ̃, pade coteri majare biro mʉja ca ni-irijere yʉ ca ametʉene bojajata, díámacʉ̃ra padecoteri maja mʉja niiticãrucu. 37 Yʉa, Abrahampãramerã mʉja ca niirijera yʉ maji mee. Cʉ̃pãramerã nii pacarã, yʉ ca wederijere bootimaĩirã, yʉre mʉja jĩarʉga cote. 38 Yʉa yʉ Pacʉ yʉrecʉ̃ ca ĩñoriquere mʉjare yʉ wede. Mʉja cãa, mʉjapacʉ cʉ̃ ca ĩirijere mʉja ca tʉoriquere mʉja tii —ĩiwi.

39 Cʉ̃ja pea o biro cʉ̃re ĩi yʉʉwa:—Jãa pacʉa Abraham niimi —ĩiwa.To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉwi Jesús

pea:—Abraham punaa peti mʉja ca niijata, cʉ̃ ca

tii niiquĩricarore birora mʉja tii niibocu doca.40 Ʉmʉreco Pacʉ yʉre cʉ̃ ca wederiquere, díá-macʉ̃ ca niirijeremʉjare yʉ ca wede pacaro, mʉjapea yʉre mʉja jĩacãrʉga. ¡Abraham, jĩcãti ʉnopeera o biirije tiitiquĩupi! 41 Mʉja ca tii niirijea

mʉja pacʉ cʉ̃ ca tiirore biro mʉja ca tiirije nii —cʉ̃jare ĩiwi Jesús.

To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩiwa ñucã:—Jãa, cʉ̃ja ca puna jãa batericarã méé jãa

nii. Jĩcʉ̃ra ca Pacʉ cʉtirã jãa nii, Ʉmʉreco Pacʉwadore —ĩiwa Jesús're.

42 Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉwi:—Díámacʉ̃ra, Ʉmʉreco Pacʉra mʉja pacʉ cʉ̃

ca niijata, yʉ cãare mʉja maibocu doca. Yʉa,Ʉmʉreco Pacʉ pʉto ca dooricʉra yʉ nii anora.Yʉ majuropeera doogʉ méé yʉ biiwʉ. ɄmʉrecoPacʉ yʉre cʉ̃ ca tiicojoro macã yʉ doowʉ. 43 ¿Ñeetiirã, yʉ ca wederijere mʉja tʉo jeeño majititi?Mʉjare yʉ ca wederijere tʉo junama ĩirã, to biromʉja bii. 44Mʉja pacʉa Satanás niimi. Cʉ̃ yaarãmʉja nii mʉja. To biri mʉjare cʉ̃ ca tii dotirijeremʉja tiirʉgarucu. Cʉ̃a, jĩcãtopʉra ca añutigʉ,bojocare ca jĩagʉ, nii jʉo dooupi. Díámacʉ̃ caniirije ca ĩirore biro tii nʉnʉjeecõa nii, jĩcãti ʉnopeera díámacʉ̃ ĩi, ca ĩigʉ méé niimi cʉ̃a. Cʉ̃ ca ĩiditojata, cʉ̃ ca niirique cʉtirijerena ĩigʉ tiimi, caĩi ditorique paigʉ, ĩi ditorique pacʉ, niiri. 45 Yʉpea, díámacʉ̃ yʉ ca ĩirije to ca niiro macã, yʉca ĩirije peera díámacʉ̃ mʉja tʉorʉgati. 46 ¿Tobiri mʉja mena macʉ̃ niipe, “Ati wãme ñañarijemʉ tiiwʉ,” yʉre cʉ̃ ĩi majiti? Díámacʉ̃ yʉ cawedemijata cãare, ¿ñee tiirã díámacʉ̃ yʉre mʉjatʉotiti? 47Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ ca niigʉa, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca wederijere tʉomi. Mʉja, ɄmʉrecoPacʉ yaarã méé niiri, Ʉmʉreco Pacʉ yeere mʉjatʉorʉgati —cʉ̃jare ĩiwi Jesús.

Cristo, Abraham jʉgueropʉra ca nii jʉo dooricʉ48To biro cʉ̃ ca ĩiro, judíos ʉparã pea o biro cʉ̃re

ĩiwa:—“Mʉa Samaria macʉ̃ mʉ nii; ñucã ca wãtĩ jãa

ecoricʉ mʉ nii,” mʉre jãa ca ĩijata, díámacʉ̃ra ĩirãjãa tii —cʉ̃re ĩi tutiwa Jesús're.

49 To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩiro Jesús pea o birocʉ̃jare ĩi yʉʉwi:

—Yʉa ca wãtĩ jãa ecoricʉ méé yʉ nii. Yʉa, yʉPacʉre tii nʉcʉ̃ bʉorique wado yʉ tii. Mʉja peayʉre mʉja nʉcʉ̃ bʉoti. 50 Yʉa, yʉ majuropeeranʉcʉ̃ bʉorique ʉnore yʉ amaati. Biigʉpʉa niimijĩcʉ̃, yʉre cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorijere ca boogʉ. Cʉ̃niimi, ca ĩa bejegʉ.* 51 Díámacʉ̃ mʉjare yʉ ĩi: Yʉca wederijere tee ca ĩirore biro ca tii nʉnʉjeerã,bii yaitirucuma —cʉ̃jare ĩiwi Jesús.

52To biro cʉ̃ ca ĩiro, judíos ʉparã pea o biro cʉ̃reĩiwa ñucã:

* 8:50 Ʉmʉreco Pacʉ.

Page 144: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 8:53 141 SAN JUAN 9:13-14—Mecʉ̃ docare díámacʉ̃ra ca wãtĩ jãa ecoricʉ

peti mʉ ca niirijere jãa maji. Abraham, ɄmʉrecoPacʉ yee quetire wede jʉgueri maja cãa, bii yaipeticoaupa. Mʉpea, ¿ñee tiigʉ, “Yʉ cawederijeretee ca ĩirore biro ca tii nʉnʉjeerã bii yaitirucuma,”mʉ ĩicãti? 53 ¿To docare mʉa, jãa ñicʉ̃ Abrahamniiquĩricʉ ametʉenero ca nii majuropeegʉ mʉniiti? Cʉ̃a bii yaicoa, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetirewede jʉgueri maja cãa bii yai peticoa, biicãupa.Mʉ pea, ¿ñiru ʉno peti niicãri, to biirije mʉ ĩidocuoti? —ĩiwa Jesús're.

54 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉwiJesús:

—Yʉ majuropeera, “Ca nii majuropeegʉ niigʉyʉ bii,” yʉ ca ĩi nʉcʉ̃ bʉo nucũ yujujata, yʉ caĩirije wapamani. Yʉre ca ĩi nʉcʉ̃ bʉogʉa, yʉ Pacʉniimi, “Jãa Ʉmʉreco Pacʉ niimi,” mʉja ca ĩigʉra.55Mʉja cʉ̃re mʉja ĩa ñaati. Yʉ doca cʉ̃re yʉ maji.Cʉ̃re maji pacagʉ, “Cʉ̃re yʉ majiti,” yʉ ca ĩijatadocare, mʉjare birora yʉ cãa, ca ĩi ditorique paigʉyʉ niibocu. Yʉa, díámacʉ̃ra cʉ̃re yʉ maji. To biricʉ̃ ca dotirijere cʉ̃ ca ĩirore biro yʉ tii. 56 Mʉjañicʉ̃ Abraham niiquĩricʉa, yʉ yaa rʉmʉre cʉ̃ caĩapere tʉgoeñari ʉjea niiwi. To biri tii rʉmʉ caearo ĩari, bʉaro ʉjea niiwi —ĩiwi.

57 To biro cʉ̃ ca ĩiro, judíos pea o biro ĩiwaJesús're:

—¿Ména cincuenta cʉ̃mari cʉoti pacagʉ,“Abraham're yʉ ĩawʉ,” mʉ ĩicãti? —cʉ̃re ĩiwa.

58 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉwiJesús:

—Díámacʉ̃ mʉjare yʉ ĩi: Yʉa, Abraham ni-iquĩricʉ cʉ̃ ca baʉaparo jʉgueropʉra ca nii jʉodooricʉ yʉ nii —cʉ̃jare ĩiwi. 59 To biro cʉ̃ caĩirora, cʉ̃re deerʉgarã ʉ̃tãgaari jeewa. Jesús peaɄmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ ca niiricʉ, “To birobiicumi” ĩiña manigʉra cʉ̃ja watoara duti witi,waacoawi.

9Ca ĩatigʉ ca baʉaricʉre Jesús cʉ̃ ca catiorique

1 Jesús pea waa nʉnʉa waagʉ, jĩcʉ̃ ʉmʉ caĩatigʉ ca baʉaricʉre ĩa bʉawi. 2 Cʉ̃re ĩari, jãa, cʉ̃buerã pea o biro cʉ̃re jãa ĩi jãiñawʉ:

—Buegʉ, ¿ñee tiigʉ ania ca ĩatigʉ cʉ̃ baʉa-japari? ¿Cʉ̃ pacʉa ñañarije cʉ̃ja ca tiirique wapacʉ̃ biijapari? ¿Cʉ̃ majurope cʉ̃ ca ñañarije wapapee cʉ̃ biijapariqué? —cʉ̃re jãa ĩiwʉ.

3 To biro jãa ca ĩiro, o biro jãare ĩi yʉʉwi Jesús:

—Cʉ̃ majurope cʉ̃ ca ñañarije jʉori méé, ñucãcʉ̃ pacʉa cʉ̃ja ca ñañarije jʉori méé, ca ĩatigʉbaʉajacupi. Añuro petira, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiimajirije, cʉ̃pʉre to bii bau niijato ĩiro to biro cʉ̃rebiijapa. 4Ména mʉja mena yʉ ca niirora yʉre cadoti cojoricʉ yeere ca padeparã mani nii. Yʉ cawaacoaro jiropʉ docare, jĩcʉ̃ ʉno peera apewãmetii nemo majitirucumi.* 5 Ména ati yepapʉreniigʉ, ati yepa macãrãre ca boe bate niigʉ yʉ nii—ĩiwi.

6 To biro ĩi yapano, yepapʉ ʉjeco eo cũu, jitamena paa ayia, ca ĩatigʉ capere wadawi. 7To birotiicã, o biro cʉ̃re ĩiwi Jesús:

—Waa, ocora Siloé macãarapʉ mʉ capere waacoegʉja —cʉ̃re ĩi cojowi. (Siloé ĩiro: “Tiicojocojoricʉ,” ĩirʉgaro ĩi.) To biro cʉ̃ ca ĩiro, ca ĩatigʉpea waa, tiirapʉ cʉ̃ capere waa coe yapano, tuadoogʉ, añuro ca ĩagʉpʉ tua dooupi. 8 To biro cʉ̃ca biiro ĩarã, cʉ̃ ca niiri tabe pʉto macãrã, wapatiirica tiiri cʉ̃ ca jãi duwiro ca ĩarucuricarã pea obiro ameri ĩiupa:

—¿Ania wapa tiirica tiiri ca jãi duwirucujãgʉméé cʉ̃ niiti? —ĩiupa.

9 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, jĩcãrã o biro ĩiupa:—Cʉ̃ra niimi.Aperã pea:—Cʉ̃ méé niimi. Cʉ̃re biigʉra baumi biigʉpʉa

—ĩiupa.To biro cʉ̃ja ca ĩimijata cãare, cʉ̃ pea:—Cʉ̃ra yʉ nii —cʉ̃jare ĩiupi.10 To biro cʉ̃ ca ĩiro:—Too docare mecʉ̃ra, ¿do biro biicãri añuro

mʉ ĩacãti? —cʉ̃re ĩiupa.11 Cʉ̃ pea o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉupi:—Jĩcʉ̃ ʉmʉ, Jesús ca wãme cʉtigʉ, cʉ̃ ʉjecore

yepapʉ eo cũu, jita mena paa ayiari, yʉ caperewadari: “Ocora Siloé macãrapʉ mʉ capere waacoegʉja,” yʉre ĩijãwi. To biro cʉ̃ ca ĩigʉ, toopʉwaa, yʉ capere waa coegʉra, añuro yʉ ĩacoajãwʉyua —cʉ̃jare ĩi wedeupi.

12 Cʉ̃ja pea to biro cʉ̃ ca ĩiro:—To biro mʉre ca tiiricʉ pea, ¿noopʉ cʉ̃ niiti?

—cʉ̃re ĩi jãiñaupa.Cʉ̃ pea:—¡Baa! yʉ majiti —cʉ̃jare ĩicãupi.Ca ĩatigʉ ca catio ecoricʉre fariseos cʉ̃ja ca

jãiñarique13-14 Jesús, jitare cʉ̃ ʉjeco mena ayiari ca ĩatigʉ

capere wadari cʉ̃ ca ĩaro cʉ̃ ca tiirica rʉmʉ pea,* 9:4 Ʉmʉreco caniirora yʉre ca tiicojo cojoricʉ yeere ca padeparãmani nii, ñami caniicoaropʉdocarejĩcʉ̃ ʉno peera pade majitimi.

Page 145: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 9:15 142 SAN JUAN 9:34yerijãarica rʉmʉ niiwʉ. To biri cʉ̃ pʉto macãrãpea ca ĩatigʉ ca niimiricʉre, fariseos pʉtopʉcʉ̃re ami waaupa. 15 Fariseos pea o biro cʉ̃re ĩijãiñaupa: “¿Do biro biicãri añuro mʉ ĩacoajãri?”cʉ̃re ĩiupa.

To biro cʉ̃ja ca ĩiro, cʉ̃ pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉupi:

—Jita ca weyarique mena yʉ capere cʉ̃ cawadaro jiro, yʉ capere oco mena waa coe, yʉca tiijãro jirora añuro yʉ ĩacã yua —cʉ̃jare ĩiwedeupi.

16 To biro cʉ̃ ca ĩiro, jĩcãrã fariseos pea o biroĩiupa:

—Anire o biirije ca tiiricʉa, Ʉmʉreco Pacʉyʉʉ méé niicumi, yerijãarica rʉmʉre ca nʉcʉ̃bʉotigʉa —ĩiupa.

To biro cʉ̃ja ca ĩiri tabere aperã pea o biro ĩiupa:—¿Ñañarije ca tiigʉ nii pacagʉ, do biro pee

tiicãri, ate ca ĩa ñaaña manirije cʉ̃ tii bau niimajibogajati? —ĩiupa.

To biro ĩima ĩirãra, cʉ̃ja majuropeera ameridica waticoaupa. 17To biro mani ameri biicã ĩimaĩirã, ca ĩatigʉ ca niimiricʉre cʉ̃re jãiña nemoupañucã:

—Mʉa, mʉ ca ĩaro ca tiiricʉre, ¿“Ñiru petiniicumi,” cʉ̃re mʉ ĩi tʉgoeñati? —cʉ̃re ĩiupa.

To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉupi cʉ̃pea:

—Yʉa, “Jĩcʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wedejʉgueri majʉ niimi,” yʉ ĩi —cʉ̃jare ĩi yʉʉupi.

18 Judíos ʉparã pea, jʉguero peera ca ĩatigʉcʉ̃ ca niiriquere, ñucã añuro cʉ̃ ca ĩaro cʉ̃ ca tiiecoriquere, díámacʉ̃ tʉorʉgatiupa. To biri cʉ̃pacʉapʉre cʉ̃jare jʉo cojori, 19 o biro cʉ̃jare ĩijãiñaupa:

—¿Aniamʉjamacʉ̃, “Ca ĩatigʉ baʉawi,”mʉja caĩigʉra cʉ̃ niiti? ¿Do biro biicãri mecʉ̃ra yua añurocʉ̃ ĩacãti? —cʉ̃jare ĩiupa.

20To biro cʉ̃ja ca ĩiro, cʉ̃ pacʉa pea o biro cʉ̃jareĩi yʉʉupa:

—Jãa, anira, jãa macʉ̃ra nii, ca ĩatigʉra baʉa,cʉ̃ ca biiriquere jãa maji. 21 “Tee docare tobiro biicãri añuro ĩacãmi. Ñucã cʉ̃, añuro cʉ̃ca ĩaro cʉ̃re tiijapi,” ĩirique docare jãa majiti.Mʉjamajurope cʉ̃re jãiñañaqué,mee, camaja tuawaaricʉpʉ niimi. Cʉ̃ majurope, cʉ̃ ca biiriqueredíámacʉ̃ mʉjare wede majimi —cʉ̃jare ĩiupa.

22Cʉ̃ pacʉa pea judíos're uwima ĩirã, o biirijeracʉ̃jare ĩicãupa. Mee cʉ̃ja pea, ameri wede peni,“ ‘Jesús're, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojo cojoricʉMesías niimi,’ ca ĩigʉra, nea poo juu buerica

wiipʉra cʉ̃remani cõa wienecãjaco,” ameri ĩi yer-ijãaupa. 23 To biri cʉ̃ pacʉa pea: “Mʉja majuropecʉ̃re jãiñaña. Mee, ca maja tua peti waaricʉpʉniimi,” cʉ̃jare ĩicãupa.

24 To biro ĩicãri, judíos ʉparã pea ca ĩatigʉ caniimiricʉre jʉo cojori, o biro cʉ̃re ĩiupa ñucã:

—Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojorore díámacʉ̃jãare wedeya.† Jãa, cʉ̃ra, ñañarije ca tiigʉ cʉ̃ caniirijere jãa maji —cʉ̃re ĩiupa.

25 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, cʉ̃ pea o biro ĩi yʉʉupi:—Yʉa, “Ñañarije ca tiigʉ niicumi,” cʉ̃re yʉ ĩi

majiti. Jʉgueropʉra ména ca ĩatigʉ yʉ niiwʉ.Mecʉ̃ra añuro yʉ ĩacã yua. Tee wadore yʉ maji—cʉ̃jare ĩiupi.

26 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉo pacarã, o biro cʉ̃re ĩijãiña nemocãupa ñucã:

—¿Ñeemʉre cʉ̃ tiijãri? ¿Do biro peti tiicãri, mʉca ĩaro cʉ̃ tiijãri? —cʉ̃re ĩiupa.

27To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉupi cʉ̃pea:

—Mee, mʉjare yʉ wede yerijãajãwʉ doca. Yʉca wedemijata cãare, yʉ ca ĩirijere díámacʉ̃ mʉjatʉorʉgati. ¿Ñee tiirã pʉatiri cõro yʉ ca wederomʉja booti? ¿Mʉja cãa, cʉ̃re tʉo nʉnʉjeerʉgarãmʉja ĩitiqué? —cʉ̃jare ĩicãupi.

28 To biro cʉ̃ ca ĩiro ñañarije cʉ̃re ĩi tuti, o birocʉ̃re ĩiupa:

—Mʉ mʉ nii cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeegʉa. Jãa,Moisés're ca tʉo nʉnʉjeerã jãa nii. 29 Jãa, Moisésniiquĩricʉre Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca wederiquere jãamaji. Cʉ̃ peera jãa majiti, “Noopʉ macʉ̃ doogʉdoojacupi” —cʉ̃re ĩiupa.

30 To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩiro tʉo, o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉupi cʉ̃ pea:

—¡Agó nija! Teera nii, do biro pee ca ĩi majiñamanirije, mʉja, “Too macʉ̃ doojacupi,” mʉja ca ĩimajiticãrije, yʉ peera ca ĩatimiricʉrena yʉ ca ĩarotiijãwi doca. 31Ñañarije ca tiirãra, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca tii nemotirijere añuro mani maji. Cʉ̃re ĩinʉcʉ̃ bʉo, cʉ̃ ca boorore biro tii, ca tiirã wadoretii nemomi. 32 Jĩcãti ʉno peera, jĩcʉ̃ ʉno peerena,“Ca ĩatigʉ ca baʉaricʉre cʉ̃ ca ĩaro cʉ̃re tiijagʉ,”ĩiriquere tʉo ñaaña mani. 33Ania, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca tiicojoricʉ méé cʉ̃ ca niijata, jĩcã wãme ʉnopeera tiiticãbocumi —cʉ̃jare ĩiupi.

34 To cõrora o biro cʉ̃re ĩi tutiupa:—Mʉ, bʉaropʉra ñañarije ca tiigʉ ca baʉar-

icʉra, ¿jãa peere mʉ wede majiorʉgati? —ĩiupa.To biro cʉ̃re ĩi tuti, nea poo juu buerica wiipʉ caniigʉre ãcũ wienecã cojoupa.

† 9:24 Jos 7.19.

Page 146: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 9:35 143 SAN JUAN 10:18Ca ĩatirãre biro niirique

35 Jesús pea, ca ĩatigʉ ca niimiricʉre cʉ̃ja ca tutiãcũ wieneriquere queti tʉowi. To biri cʉ̃re bʉaeagʉ, o biro cʉ̃re ĩi jãiñawi:

—¿ɄmʉrecoPacʉMacʉ̃remʉ tʉonʉnʉjeeti? —cʉ̃re ĩiwi.

36 Cʉ̃ pea o biro ĩi yʉʉwi:—¿Wiogʉ, nii cʉ̃ niiti? Yʉre wedeya, cʉ̃re yʉ ca

tʉo nʉnʉjeepere biro ĩigʉ —cʉ̃re ĩiwi.37 Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiwi:—Mee cʉ̃re mʉ ĩa, yʉ, mʉ mena ca wedegʉa,

cʉ̃ra yʉ nii —ĩiwi.38 To biro cʉ̃ ca ĩirora, cʉ̃ pea Jesús jʉguerore

cʉ̃ ãjʉro jupeari mena ea nuu waa, o biro cʉ̃re ĩinʉcʉ̃ bʉowi:

—Wiogʉ, díámacʉ̃ mʉre yʉ tʉo nʉnʉjee —cʉ̃reĩiwi.

39To biro cʉ̃ ca ĩirora, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiwi:—Yʉa ati yepapʉre bojoca cʉ̃ja ca biirijere ĩa

bejegʉ doogʉ yʉ doowʉ. Ati yepa macãrã caĩatirãre biro ca niirã, añurije quetire tʉo nʉnʉ-jeeri añuro ca ĩarã cʉ̃ja ca niiro tii, “ɄmʉrecoPacʉ yeere ca majirã jãa nii,” ca ĩi ditorucurãpea, ca majiti majuropeerã tua, cʉ̃ja biijato ĩigʉanopʉre yʉ doowʉ —ĩiwi Jesús.

40 To biro Jesús cʉ̃ ca ĩiro tʉorã, jĩcãrã fariseoscʉ̃ mena ca niiricarã o biro cʉ̃re ĩi jãiñawa:

—¿Too docare jãa cãa, ca ĩatirã jãa niicãti? —cʉ̃re ĩiwa.

41 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉwi:

—Ca ĩatirã mʉja ca niijata, ñañarije mʉja catiirijere wapa tuatirã mʉja niibocu. “Jãa, caĩa majirã jãa nii,” mʉja ca ĩirije ca niiro macã,ñañarije ca tii wapa tuarãmʉja niicã —cʉ̃jare ĩiwiJesús.

10Ovejas, cʉ̃jare ca cotegʉ cʉ̃ ca wederijere tʉo

majima1 To biro cʉ̃jare ĩi yapano, o biro cʉ̃jare ĩiwi

ñucã Jesús:—Díámacʉ̃ mʉjare yʉ ĩi: Jĩcʉ̃, ecaricarã ovejas

cʉ̃ja ca niiri janirore, jopera jãa waatigʉra aper-opʉ ca mʉa ametʉa jãa waagʉa, jĩari majʉ, jeedutiri majʉ, niigʉ biimi. 2 Jopera ca jãa waagʉa,ecaricarã ovejas're ca cotegʉ niimi. 3 Jope pãacoteri majʉ cʉ̃re cʉ̃ ca jope pãaro, ovejas're cacotegʉ pea, cʉ̃ ecaricarã ovejas're cʉ̃ja wãmerimena wado cʉ̃jare cʉ̃ ca jʉoro, ovejas pea cʉ̃ wed-eriquepʉrena tʉo majicãma. To biri tii janiropʉca niirãre jʉo wiene cojo, 4 niipetirã cʉ̃ja ca witiea petiro ĩa, cʉ̃jare cʉ̃ ca jʉgue waaro cʉ̃ jiro

nʉnʉcoama, cʉ̃ wederiquepʉrena ca tʉomajĩcãrãniiri. 5 Cʉ̃ja ca majitigʉ peera cʉ̃re nʉnʉtima.Cʉ̃re nʉnʉricaro ʉnora ũmaa duticãma, ca ĩañaaña manigʉ cʉ̃ ca wederijere ca tʉo ñaatirãniiri —cʉ̃jare ĩiwi.

6Ate cʉ̃jare ĩi cõoña wedewi Jesús. Cʉ̃ja pea, tobiro cʉ̃ ca ĩirije ca ĩirʉgarijere tʉo majiticãwa.

Jesús ovejas're añuro ca cotegʉ7 To biri o biro cʉ̃jare ĩi nemowi ñucã Jesús:—Díámacʉ̃ mʉjare yʉ ĩi: Yʉ yʉ nii ovejas cʉ̃ja

ca jãa waari jopere biro ca niigʉ. 8 Niipetirã yʉjʉguero ca dooricarã, jee dutiri maja, jĩari maja,niiupa. To biri yʉ yaarã, ecaricarã ovejas're birocaniirã pea, cʉ̃ja ca ĩirijere tʉonʉnʉjeetiupa. 9Yʉyʉ nii jope. Yʉ, jopere biro ca niigʉre díámacʉ̃ca tʉo nʉnʉjeegʉa, yʉ jʉori ametʉarucumi. Jĩcʉ̃oveja, jãa waa, ñucã macã pee witi waa, añurotaa bʉa baa, cʉ̃ ca biirore biro biirucumi. 10 Jeedutirimajʉa, jee duti, jĩa, tii yaio bate, tiigʉ doogʉwado doomi. Yʉ pea catirique pee cʉ̃ja cʉojato,pairopʉra catirique peere cʉ̃ja cʉo ametʉenecã-jato ĩigʉ yʉ doowʉ.

11 ”Yʉ yʉ nii, ecaricarã ovejas're añuro ca ĩanʉnʉjeegʉ. Cʉ̃ ovejare añuro ca ĩa nʉnʉjeegʉa,cʉ̃jare ametʉenerʉgʉ bii yai bojamajimi. 12Wapataarique wadore boo tʉgoeñari ca padegʉ pea,yai cʉ̃ ca dooro ĩa, ovejare toora cʉ̃jare cũu, dutiweocoami, ovejas're ca ĩa nʉnʉjeegʉ méé nii,ovejas cʉ̃ yaarã méé nii, cʉ̃ja ca biiro macã. Tobiro cʉ̃jare cʉ̃ ca bii weoro, yai pea cʉ̃jare ñee,cʉ̃jare tii ãcũ batecã cojomi. 13 Cʉ̃a, ovejas're ĩanʉnʉjeerʉgʉ méé, wapa taarique wadore boogʉca padegʉ niiri, to biro cʉ̃jare bii weocãmi.

14-15 ”Yʉ yʉ nii, ecaricarã ovejas're añuro ca ĩanʉnʉjeegʉ; yʉ Pacʉ yʉre ĩa maji, yʉ pee cãa yʉPacʉre ĩa maji, yʉ ca biirore birora, yʉa yʉ yaarãecaricarã ovejas're ĩamaji, ñucã cʉ̃ja pee cãa yʉreĩa maji, biima. To biri yʉa yʉ yaarã ovejas're biroca niirãre cʉ̃jare ametʉenegʉ, cʉ̃jare yʉ bii yaiboja maji. 16 Ati janiro macãrã ca niitirã cãareaperã ovejas yʉ cʉo. Cʉ̃ja cãare yʉ jee cojorucu.Cʉ̃ja pea yʉre tʉo nʉnʉjee, jĩcã punamacãrãra niiea, jĩcʉ̃ra cʉ̃jare ca ĩa cotegʉ cʉo, biirucuma.

17 ”Yʉ majuropeera bojoca cʉ̃ja ca ñañarijewapa bii yai bojari, ñucã ca cati tuapʉ yʉ ca niiromacã, yʉ Pacʉ yʉre mai jañumi. 18 Jĩcʉ̃ ʉno peerayʉre jĩa cõa majitimi. Yʉ majuro yʉ ca booromena bojoca cʉ̃ja ca ñañarije wapare yʉ bii yaiboja maji. To biri yʉ majuropeera bii yai boja,ñucã yʉ majuropeera cati tua, yʉ biicã maji. Ate

Page 147: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 10:19 144 SAN JUAN 11:3nii, yʉ Pacʉ yʉre cʉ̃ ca tii doti cojorique —cʉ̃jareĩi wedewi Jesús.

19 To biro Jesús cʉ̃ ca ĩirijere tʉori, judíos pea,no ca boorora ameri ĩi maawijiacoawa ñucã. 20Tobiro biima ĩirã, cʉ̃ja menamacãrã paʉ o biro ĩiwa:

—¿Ñee tiirã, wãtĩ jãa ecocãri ca ĩi mecʉ̃gʉrecʉ̃re mʉja tʉo nʉnʉjeeti? —ĩiwa. 21 Aperã pea tobiro cʉ̃ja ca ĩicãro o biro ĩiwa:

—Ca wãtĩ jãa ecoricʉa jĩcʉ̃ ʉno peera, o biirijeĩiticumi. Mʉjara, ¿wãtĩra, ca ĩatirãre cʉ̃ja ca ĩarocʉ̃ tii majicãgajati? —ameri ĩiwa.

Judíos ʉparã Jesús're cʉ̃ja ca bootirique22 Jerusalén macã peera Ʉmʉreco Pacʉ yaa

wiire queno yapanorã cʉ̃ja ca boje rʉmʉ tii peojʉorica rʉmʉ ʉno ca earo, tii wiire cʉ̃ja ca bojerʉmʉ* tii peori rʉmʉri niiwʉ. Pue bʉcʉ rʉmʉriniiwʉ. 23 Jesús pea Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉre,Pórtico de Salomón† cʉ̃ja ca ĩiri tabe pee waayujuwi. 24 Tii tabepʉ cʉ̃ ca waa yujuro, judíosʉparã pea cʉ̃re waa amojode nʉcãri, o biro cʉ̃reĩi jãiñawa:

—¿No cõro yoaro, “Cʉ̃ niicumi,” ĩi majiri mééjãa ca bii niiro mʉ tiigʉti? Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ catiicojo cojoricʉ Mesías'ra mʉ ca niijata, jĩcãtora“Cʉ̃ra yʉ nii,” jãare ĩicãña —cʉ̃re ĩiwa.

25 To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o birocʉ̃jare ĩiwi:

—Mee, mʉjare yʉ wede yerijãajãwʉ. Mʉja peedíámacʉ̃ mʉja tʉoti. Yʉ Pacʉ cʉ̃ ca dotiro ménayʉ ca tii niirijera, Mesías yʉ ca niirijere ĩa majiri-carora bii ĩñocã doca. 26Mʉja pea díámacʉ̃ mʉjatʉoti, yʉ yaarã ovejas mena macãrã méé niiri.27 Yʉ yaarã ecaricarã ovejas're biro ca niirã pea,yʉ wederiquere tʉo majima. Yʉ pee cãa, cʉ̃jareyʉ maji. Cʉ̃ja pea añuro yʉre tʉo nʉnʉjeema.28 To biri yʉa, to birora caticõa niiriquere cʉ̃jareyʉ tiicojo, jĩcãti ʉno peera bii yaicoa, jĩcʉ̃ ʉnopeera cʉ̃jare yʉre ẽma, tiitirucumi. 29 Yʉ Pacʉ,cʉ̃jare yʉre ca tiicojoricʉa, niipetirã ametʉenerodo biro ca tiiya manigʉ niimi. To biri yʉ Pacʉcʉ̃ ca ĩa nʉnʉjeerãpʉra, jĩcʉ̃ ʉno peera cʉ̃re ẽmamajiticãmi. 30 Yʉ, yʉ Pacʉ, jĩcʉ̃ra niirã jãa bii —cʉ̃jare ĩiwi.

31 To biro cʉ̃ ca ĩirora ñucã, judíos ʉparã peacʉ̃re deerʉgarã ʉ̃tã jeewa ñucã. 32 To biro cʉ̃ja catiiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiwi:

—Yʉ Pacʉ yee ca doorijere, mʉja ca ĩaro paʉañurije mʉjare yʉ tii ĩñorucujãwʉ. ¿Di wãme

jʉori pee ʉ̃tã mena yʉre mʉja deerãti? —cʉ̃jareĩiwi.

33 To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiro, judíos ʉparã pea obiro cʉ̃re ĩi yʉʉwa:

—Añurije mʉ ca tii niirije jʉori méé ʉ̃tã menamʉre jãa deerucu. Ʉmʉreco Pacʉre ñañari wãmemʉ ca ĩi tutirije jʉori pee mʉre jãa deerucu. Mʉa,bojocʉ nii pacagʉ, mʉ majuropeera “ɄmʉrecoPacʉ yʉ nii,” mʉ ĩicã —cʉ̃re ĩiwa Jesús're.

34To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro ĩiwi ñucã:—Mʉjare ca dotirijepʉre o biro ĩi owarique nii:

“ ‘Mʉja, jʉ̃guẽa‡ mʉja nii,’ mʉjare yʉ ĩijãwʉ,” ĩi.35 Ʉmʉreco Pacʉ wederiquepʉ ca ĩirijepʉra, “Tobiro ĩicãro ĩi,” mani ĩi majiti. Ʉmʉreco Pacʉa,cʉ̃ yee quetire cʉ̃ ca wedericarãre, “Jʉ̃guẽa mʉjanii,” cʉ̃jare ĩiupi. 36 Ʉmʉreco Pacʉra yʉre bejeamiri, ati yepapʉre cʉ̃ ca tiicojo cojoricʉrena,“Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ yʉ nii” yʉ ca ĩirijerena,¿ñee tiirã Ʉmʉreco Pacʉre ñañarije mʉ ĩi tuti,yʉre mʉja ĩicãti? 37 Yʉ Pacʉ cʉ̃ ca tiirijere yʉ catiitijata, díámacʉ̃ yʉre tʉoticãña. 38Yʉ Pacʉ cʉ̃ catiirijere yʉ ca tiijata, díámacʉ̃ yʉre tʉoti pacarã,yʉ ca tii niirije peere “Díámacʉ̃ra nii,” ĩi ĩa nʉcʉ̃bʉoya petopʉra, mee jĩcãtora “Yʉ Pacʉ yʉpʉrenii, yʉ pee cãa yʉ Pacʉpʉre nii,” yʉ ca biirijeremʉja ca maji peoticãpere biro ĩirã —cʉ̃jare ĩiwiJesús.

39 To biro Jesús cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩi wedero, judíosʉparã pea Jesús're cʉ̃re ñeerʉgamiwa ñucã. Jesúspea cʉ̃jare duticoawi. 40 Jesús pea ñucã, diaJordán ape nʉña muipũ cʉ̃ ca mʉa doori nʉñapeere, jʉgueropʉ, Juan bojocare cʉ̃ ca uwo coeniirica tabepʉ waa, too jãare jʉo tua nʉcãwi.41 Toopʉ paʉ bojoca cʉ̃re ĩarã eari, o biro ĩiwa:

—Díámacʉ̃ra Juan, jĩcã wãme ʉno peera ca ĩañaañamanirije tii bau nii ĩñoti pacagʉ, niipetirijeani cʉ̃ ca biipe maquẽre cʉ̃ ca ĩijata, díámacʉ̃raĩijapi —ĩiwa. 42 To biri tii tabepʉre paʉ Jesús'retʉo nʉnʉjeewa.

11Lázaro cʉ̃ ca bii yairique

1 Niiupi jĩcʉ̃, diarique wai Lázaro ca wãmecʉtigʉ, María cõ yeewedegoMarta jãari yaamacãBetania macʉ̃. 2 Atio María, Lázaro yee wedegopea ména jʉguero peere, Jesús're ca jʉti añurijemena cʉ̃ dʉporire pio peori, cõ poa ñapõ menaraca ñia boporicora niiwo. 3 To biri cʉ̃ yaarã romiripea, Jesús're o biro ĩi cojoupa:

* 10:22 Dn 9.27; 11.31. † 10:23 Hch 5.12. ‡ 10:34 Sal 82.6.

Page 148: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 11:4 145 SAN JUAN 11:32—Wiogʉ, mʉ mena macʉ̃, mʉ ca maigʉ, bʉaro

diami —ĩiupa.4 Jesús pea to biro cʉ̃ja ca ĩirijere tʉori, o biro

ĩiwi:—Ate cʉ̃ ca diarique cʉti niirijea, to birora cʉ̃

ca bii yaicã yerijãa waape méé niirucu. ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca tutua majuropeerijere, ñucã yʉɄmʉreco PacʉMacʉ̃ yʉ ca tutuamajuropeerijere,yʉ ca ĩñope niiro biirucu —ĩiwi. 5 Jesús peaMaría, Marta, Lázarore bʉaro cʉ̃jare mai pacagʉ,6 “Lázaro bʉaro diajãwi,” cʉ̃ja ca ĩirijere tʉopacagʉ, toora pʉa rʉmʉ jãare jʉo nii nemocãwiména. 7 Jiro jañuro o biro jãare ĩiwi Jesús:

—Jamʉ. Judea yepapʉ mani waaco ñucã —ĩiwi.8To biro cʉ̃ ca ĩiro, jãa, cʉ̃ buerã pea o biro cʉ̃re

jãa ĩiwʉ:—Buegʉ, tii rʉmʉ jañuriacãra tii yepa macãrã

judíos, ʉ̃tãmenamʉre dee jĩa cõarʉgawadoca. Tobiro cʉ̃ja ca tiirʉgaricʉ nii pacagʉ, ¿toopʉre mʉwaarʉgati ñucã? —cʉ̃re jãa ĩiwʉ.

9 To biro jãa ca ĩiro, Jesús pea:—Tʉgoeñarique paiticãña. ¿Jĩcã rʉmʉ doce

horas to cʉotiti? Ʉmʉrecora jĩcʉ̃ ʉno peera pʉataatima, ati yepare ca boerijere ĩari cawaarã niiri.10 Ñami ca waagʉ doca pʉa taacoami, ca boetiromacã —jãare ĩiwi. 11O biro ĩi nemowi ñucã:

—Mani mena macʉ̃ Lázaro cãnicoajapi. Cʉ̃ cacãnicoamijata cãare, cʉ̃re yʉ wãcõgʉ waarucu —ĩiwi.

12To biro cʉ̃ ca ĩiro, jãa cʉ̃ buerã pea o biro cʉ̃rejãa ĩiwʉ:

—Wiogʉ, cʉ̃ ca cãnijata, cʉ̃ ca catipe biicu —cʉ̃re jãa ĩiwʉ. 13 Jesús pea, Lázaro cʉ̃ ca biiyaicoariquere ĩigʉ ĩimiupi. Jãa, cʉ̃ buerã pea, “Cacatirã mani ca cãnirucurore biro cãnigʉ biicumi,”jãa ĩi tʉgoeñacãwʉ.

14 To biri Jesús pea, jãa ca tʉo majitiro macã obiro jãare ĩi wede majiowi:

—Lázaro bii yaicoajapi. 15 To biri yʉ pea cʉ̃pʉtopʉre yʉ ca niitirique ca niiro macã, bʉaroyʉ ʉjea nii. To biro peera añu biiropʉa, mʉjareyʉ ca tii ĩñorijepʉre ĩari díámacʉ̃ mʉja ca tʉonʉnʉjeepere biro ĩiro. Jamʉ, cʉ̃re mani ĩaco —ĩiwi.

16 To biro jãare cʉ̃ ca ĩiro, Tomás, apeyera caSʉ̃rʉaricʉ cʉ̃ja ca ĩigʉ pea, o biro jãare ĩiwi:

—Jamʉ, mani cãa cʉ̃ mena jĩcãri bii yairʉgarã—ĩiwi.

Jesús, cati tuarique, añuro cati niirique, cʉ̃ caniirije

17 Jesús pea, Lázarore cʉ̃ja ca yaa cõari-caro jiro bapari rʉmʉ ca nii waaropʉ jãare jʉo

eacãwi. 18 Betania macã pea, Jerusalén pʉ-toacãra itia kilómetros waaricarora niiwʉ. 19 Paʉjudíos, Marta, María jãarire ĩarã waaupa, cʉ̃jayee wedegʉ Lázaro cʉ̃ ca bii yairo cʉ̃ja ca tʉ-goeñarique pairijere cʉ̃ja ca tʉgoeña bayiro tiirãwaarã. 20 Marta pea, “Mee, Jesús doomi,” cʉ̃jaca ĩiro tʉori, cʉ̃re bocago dooupo. María peawiipʉra tuacãupo. 21 To biri toopʉ jãare bocari,Marta pea o biro ĩiwo Jesús're:

—Wiogʉ, anora mʉ ca niijata, yʉ yee wedegʉbii yaitibojacupi. 22 Biigopʉa yʉ maji. Mecʉ̃pʉcãare cʉ̃ mʉ ca jãirije niipetirijere, mʉre tiico-jocãrucumi Ʉmʉreco Pacʉ —ĩiwo.

23 To biro cõ ca ĩiro, Jesús pea o biro cõre ĩiwi:—Mʉ yee wedegʉ cati tuacoarucumi —cõre

ĩiwi.24To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩiwoMarta pea:—Mee yʉmaji. Ca bii yairicarã cʉ̃ja ca cati tuari

rʉmʉ, ca tʉjari rʉmʉ ca niiropʉ cati tuarucumi—cʉ̃re ĩiwo.

25 To biro cõ ca ĩiro, Jesús pea o biro cõre ĩiwi:—Yʉ yʉ nii, cati tuarique, to birora caticõa

niirique, ca niigʉ. Yʉre ca tʉo nʉnʉjeegʉa, cabii yaicoaricʉ nii pacagʉ, caticãrucumi. 26 Ca catiniirã, yʉre ca tʉo nʉnʉjeerã cõrora, jĩcãti ʉnopeera bii yaicoa, biitirucuma. ¿Atere díámacʉ̃mʉtʉoti? —cõre ĩiwi Jesús.

27To biro cʉ̃ ca ĩiro, cõ pea o biro cʉ̃re ĩi yʉʉwo:—Ʉ̃gjá Wiogʉ, yʉa díámacʉ̃ra, “Cristo,

Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ ati yepapʉre ca dooricʉniimi,” mʉre yʉ ĩi nʉcʉ̃ bʉo —ĩiwo Marta.

Lázaro maja ope pʉto Jesús cʉ̃ ca otirique28Marta pea, to biro cʉ̃re ĩi yapano, wiipʉ tua

waa, cõ yee wedego Maríare jʉo cojori, yaioroacão biro cõre ĩiupo:

—María, manire Ca Buegʉ ea yerijãami. Mʉrejʉomi —ĩiupo. 29 To biro cõ ca ĩiro tʉogo, Maríapea jĩcãtora wãmʉ nʉcã, Jesús're cʉ̃re ĩago doocãdooupo.

30Ména Jesús pea tii macãpʉre piya waatigʉra,tii macã tʉjaropʉra, Marta cʉ̃re cõ ca bocaricatabepʉra niicãwi. 31 Judíos, cõ yee wedegʉ cʉ̃ cabii yairo cõ ca tʉgoeñarique pairijere cõ tʉgueñabayijato ĩirã cõ yaa wiipʉ Maríare ca bapa cʉtiniiricarã pea, yoari méé wãmʉ nʉcã cõ ca witiwaaro ĩari, “Cõ yee wedegʉ niiquĩricʉ maja opepʉtopʉ otigo waago biicumo” ĩi tʉgoeñari, cõrenʉnʉcã dooupa. 32 María pea, Jesús pʉto eago,Jesús ñicãri pʉtoacã cõ ãjʉro jupearimena ea nuueari, o biro cʉ̃re ĩiwo:

—Wiogʉ, anora mʉ ca niijata, yʉ yee wedegʉbii yaitibojacupi —cʉ̃re ĩiwo.

Page 149: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 11:33 146 SAN JUAN 11:56

33 Jesús pea yua, María, to biri judíos cõmena ca dooricarã cʉ̃ja ca otiro ĩari, cʉ̃ yeripʉbʉaropʉra tʉgoeñarique pai, biima ĩigʉ 34 o birocʉ̃jare ĩi jãiñawi:

—¿Noopʉ cʉ̃re mʉja yaajãri? —cʉ̃jare ĩiwi.Cʉ̃ja pea o biro ĩiwa:—Wiogʉ, doori ĩagʉ dooya —cʉ̃re ĩiwa.35 Jesús pea otiwi. 36 To biro cʉ̃ ca biro ĩarã,

judíos pea o biro ameri ĩiwa:—¡Ĩañaaqué, no cõro bʉaro peti cʉ̃re cʉ̃

maicãmijapari! —ĩiwa.37 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, jĩcãrã cʉ̃ja mena macãrã

pea o biro ĩiwa:—Ani, ca ĩatigʉre cʉ̃ ca ĩaro ca tiiricʉa, ¿jĩcã

wãmeʉnora cʉ̃ tiitibojapari, Lázaro cʉ̃ bii yaiticã-jato ĩigʉ? —ĩiwa.

Lázaro cʉ̃ ca cati tuarique38 Jesús pea ñucã cʉ̃ yeripʉ bʉaro tʉgoeñarique

paigʉra, cʉ̃ niiquĩricʉ maja ope pʉto pee waawi.Tii ope pea ʉ̃tã ope niiwʉ. Ñucã tii ope jope peecãa ʉ̃tãga mena biaricaro niiwʉ. 39 Tii jope pʉtoeagʉra, o biro ĩiwi Jesús:

—Ʉ̃tãgare ami wooya —ĩiwi.To biro cʉ̃ ca ĩiro, ca bii yairicʉ yee wedego

Marta pea, o biro ĩiwo Jesús're:—Wiogʉ, docuoro ʉ̃nicumi, mee bapari rʉmʉ

peti ametʉa cʉ̃ ca bii yaijãro jiro —cʉ̃re ĩiwo.40 To biro cõ ca ĩiro Jesús pea o biro cõre ĩi

yʉʉwi:—Mee, “Díámacʉ̃ yʉre mʉ ca tʉo nʉnʉjeejata,

Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti tutua majuropeerijeremʉ ĩarucu,” ¿mʉre yʉ ĩitijãri? —cõre ĩiwi. 41Majaope tiaricaga ʉ̃tãgare cʉ̃ja ca ami wooro ĩa, Jesúspea ʉmʉreco pee ĩa mʉene cojori, o biro ĩiwi:

—Cáacʉ, yʉ ca jãirijeremʉ ca tʉoromacã, “Añumajuropeecã,” mʉre yʉ ĩi. 42 To cãnacã tiira yʉremʉ ca tʉorucurijere yʉ maji biigʉpʉa. Atera,anija bojoca ano ca niirãre añurije boojãma ĩigʉto biro mʉre yʉ ĩi, mʉ, mʉ ca tiicojo cojoricʉyʉ ca niirijere: “Díámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ catiicojoricʉ niimi,” cʉ̃ja ca ĩi ĩa majipere biro ĩigʉ—ĩiwi Jesús. 43To biro ĩi yapanogʉra, bʉaro acarobuirique mena o biro ĩiwi:

—¡Lázaro, ano pee witi dooya! —ĩiwi. 44To birocʉ̃ ca ĩirora, ca bii yaicoamiricʉ pea, cʉ̃ amori,cʉ̃ dʉporire juti quejeri mena dʉdʉaricʉ, ñucãcʉ̃ dʉpʉga peera lienzo quejero mena dʉdʉaricʉ,witicã doowi. To biro cʉ̃ ca biiro, Jesús pea o birocʉ̃jare ĩiwi:

—Teere cʉ̃re popioya. Cʉ̃ waajato —ĩiwi.

Jesús're jĩarʉgarã cʉ̃ja ca wede penirique(Mt 26.1-5; Mc 14.1-2; Lc 22.1-2)

45To biro cʉ̃ ca tiirijere ĩarã, paʉ judíosMaríareca bapa cʉtirã waaricarã, Jesús're tʉo nʉnʉjeewa.46 To biri, jĩcãrã cʉ̃ja mena macãrã pea fariseospʉtopʉ waari, niipetirije Jesús cʉ̃ ca tiiriquerecʉ̃jare wedeupa. 47 To biro cʉ̃ja ca ĩirijere tʉori,fariseos, paia ʉparã pea, tii macãre ca jʉo niimajuropeerãre neori,* o biro ĩiupa.

—¿Do biro cʉ̃re mani tiirãti? Cʉ̃a, paʉ wãmeripeti ca ĩa ñaaña manirije tii bau niicãgʉ tiimi.48 To birora cʉ̃re mani ca ĩacãjata, niipetirã cʉ̃retʉo nʉnʉjeerucuma. To biro cʉ̃ja ca biijata, Romamacãrã ʉparã doori, mani Ʉmʉreco Pacʉ wiire,ñucã mani yaa yepa menapʉrena díámacʉ̃ra tiiyaiocãrucuma —ĩiupa.

49 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, jĩcʉ̃ cʉ̃ja mena macʉ̃Caifás ca wãme cʉtigʉ, tii cʉ̃mare paia wiogʉ caniigʉ pea, o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Mʉja, mʉja majiti majuropeecã. 50 “Bojocaniipetirãre jĩcʉ̃ra cʉ̃ ca bii yai bojaro añu, jĩcãyepa macãrã niipetirãpʉra ñañaro mani ca tiiyaio ecotipere biro ĩirã,” mʉja ĩi tʉgoeña majitimajuropeecã tee cãare —ĩiupi.

51 Caifás pea, atera cʉ̃ majurope cʉ̃ ca tʉ-goeñarije mena méé to biro ĩiupi. Tii cʉ̃marepaia wiogʉ ca niigʉ niiri, Ʉmʉreco Pacʉ, “Tobiro ĩiña,” cʉ̃re cʉ̃ ca ĩi cõa jãaro macã, judíos'reametʉenerʉgʉ Jesús cʉ̃ ca bii yai bojapere ĩigʉ tobiro ĩiupi. 52Ñucã judíoswadore ametʉenetigʉra,niipetirã Ʉmʉreco Pacʉ puna, ape yeparipʉ ca niibate cojorãre jĩcã punaarã cʉ̃ja ca nii earo cʉ̃ catiipere wede jʉguegʉ ĩiupi Caifás.

53 To biro cʉ̃ja ca ĩirica rʉmʉra, “Jesús'remani jĩacãjaco,” ĩi yerijãaupa judíos ʉparã. 54 Tobiri Jesús pea judíos watoare bau niiro waa yu-jutigʉra, Judea yepare ca niiricʉ, jĩcã tabe ca yucʉmaniri yepa pʉtoacã pee, Efraín ca wãme cʉtirimacãpʉ jãare jʉo waacoawi. Toopʉra jãare jʉoniicãwi yua.

55 Peeto dʉjawʉ yua, judíos yaa boje rʉmʉPascua ca earo. To biri tii boje rʉmʉ ca eaparojʉguerore, paʉ bojoca, macãri macãrã cõroraJerusalén macãpʉ maa waawa, Ʉmʉreco Pacʉreañuro cʉ̃ja ca tii nʉcʉ̃ bʉo majipere biro ĩirã,Pascua boje rʉmʉ jʉguero cʉ̃ja ñicʉ̃ jʉ̃mʉa cʉ̃jaca tii jʉo dooricarore biro tiirã, ñañarije cʉ̃ja catiiriquere coe jʉguerã waarã. 56 To biro biirã,Jesús're ama yujurã, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉniirã cʉ̃ja majurope o biro ameri ĩi jãiña niiupa:

* 11:47 Junta Suprema.

Page 150: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 11:57 147 SAN JUAN 12:24—¿Do biro mʉja ĩi tʉgoeñati mʉja? ¿Boje

rʉmʉre cʉ̃ doogajati? ¿Cʉ̃ dootigajatiqué? —ĩiupa.

57Mee fariseos, to biri paia ʉparã pea:—Jĩcʉ̃ ʉno Jesús're cʉ̃ ca ĩajata, jĩcãto “Too

niijãwi,” cʉ̃ ĩi wedejato, cʉ̃remani ca ñeepere biroĩirã —ĩi wede majio yerijãaupa.

12María, ca jʉti añurije Jesús're cõ ca pio pe-

orique1 Pascua boje rʉmʉ ca eaparo jʉguero, seis

niiri rʉmʉri ca dʉjaro, ca bii yairicʉpʉre cʉ̃ cacatioricʉ Lázaro cʉ̃ ca niiri macã Betaniapʉ jãarejʉo waawi Jesús. 2 Toopʉ, Jesús're tii nʉcʉ̃ bʉorã,baarique jãare jʉo baawa. Marta niiwo baariqueca batogo. Jesús mena ca baa duwirã watoare cabaa duwigʉ, Lázaro niiwi. 3Too jãa ca baa duwiru-curo, María pea, ca jʉti añurije, nardogʉ maquẽca dia peti ca niirije ca wapa pacarijere, pʉawaaga* ocowaa amiricaro cõro Jesús dʉporire piopeori, cõ poa ñapõ menara tuu bopowo. To birocõ ca tiiro, tii wiire jʉti añu dadacoawʉ.

4 To biro Jesús're cõ ca tiirijere ĩagʉ, JudasIscariote, jãa mena macʉ̃, Jesús're ca wedejãabuiyee cõapʉ pea, o biro ĩiwi:

5 —¿Ñee tiigo ate ca jʉti añurijere jĩcã cʉ̃mapade wapa taaricaro cõro mʉ noni wapa jeetijãri,ca boo pacarãre tii nemorʉgo? —ĩiwi. 6 Judas peaca boo pacarãrare tii nemorʉgʉ méé to biro ĩiwi.Ca jee duti paigʉ niiri ĩiwi atera. Cʉ̃ pea, wapatiirica tiiri ca jãñari poare ca ĩa nʉnʉjeegʉ niiri,tii poare jãa ca jãarucurijere jee duticãrucuupi.

7 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiwi:—To birora cõre ĩacãña. Yʉre cʉ̃ja ca yaari

rʉmʉmaquẽpʉre tii yuego tiimo. 8Ca boo pacarãto biroramʉjamenaniicõaniirucuma.† Yʉpea tocãnacã rʉmʉra mʉja menare yʉ niicõa niitirucu—ĩiwi Judas're.

Judíos, Lázarore cʉ̃ja ca jĩarʉgarique9 Betaniapʉ Jesús cʉ̃ ca niirijere majiri, paʉ

judíos, Jesús wadore ĩarʉgarã méé, Lázaro cabii yaicoaricʉpʉrena Jesús cʉ̃ ca catioricʉ cãareĩarʉgarã dooupa. 10To biri paia ʉparã pea, Lázarocãare jĩarʉgarã 11 ameri wede peni yerijãaupa, cʉ̃jʉorira paʉ judíos cʉ̃jare camotatiri, Jesús peerecʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeero macã.

Jerusalén macãre Jesús cʉ̃ ca piya waarique(Mt 21.1-11; Mc 11.1-11; Lc 19.28-40)

12 Ape rʉmʉ peere, paʉ bojoca Jerusalén'pʉPascua boje rʉmʉ ca waaricarã, Jesús tiimacãpʉre cʉ̃ ca eapere majiupa. 13 To biri ĩiquĩqueeri paa jude jeeri, cʉ̃re bocarã doorã o biro ĩiacaro bui nʉnʉa doowa:

—¡Añu majuropeecã, jãare ametʉeneña WiogʉDavid pãrami! ¡Añuro ca biigʉ niimi ɄmʉrecoPacʉwãmemena ca doogʉ! ¡Añuro ca biigʉ niimiIsrael Wiogʉ! —ĩi ʉjea nii bocawa Jesús're.‡

14 Jesús pea, jĩcʉ̃ burro bʉari, cʉ̃re mʉa peawi,Ʉmʉreco Pacʉ wederiquepʉ o biro ca ĩirorebirora:15 “Uwiticãña Sión§ macã macãrã. Ĩaña. Mʉja

Wiogʉ burro jotoapʉ pejari doomi,” caĩirore birora.*

16Ména jĩcãtoacãra, jãa cʉ̃ buerã pea, atere jãatʉo majitiwʉ. Ca bii yaicoaricʉ nii pacagʉ Jesúscʉ̃ ca cati tuaro jiropʉ docare, ate niipetirije cʉ̃recʉ̃ja ca tiiriquere, Ʉmʉreco Pacʉ wederiquepʉ cʉ̃ca biiperena cʉ̃ja ca owarique ca niirijere jãa tʉomajiwʉ.

17 Bojoca, Lázarore maja opepʉ ca niigʉre jʉowiene cojo, ca bii yairicarã watoare cʉ̃ ca catituaro cʉ̃re tii, Jesús cʉ̃ ca tiiri tabere cʉ̃ mena caniiricarã pea cʉ̃ja ca ĩariquere aperãre wederu-cuwa. 18To biri paʉ bojoca Jesús're bocarã doowa,ca ĩa ñaaña maniri wãme cʉ̃jare cʉ̃ ca tii ĩñori-quere cʉ̃jare cʉ̃ja ca wederiquere ca tʉoricarãniiri. 19 To biro cʉ̃ja ca biirijere ĩarã, fariseos peao biro ameri ĩiupa:

—Mee, mʉja ĩati: O biro cʉ̃ja ca biirijere manica camotaaticãjata, do biro mani tiiricaro mani.Ĩañaaqué, bojoca niipetirã cʉ̃ jĩcʉ̃rena tʉo nʉnʉ-jeecãma —ĩiupa.

Griegos, Jesús're cʉ̃ja ca amarique20 Tii boje rʉmʉre Ʉmʉreco Pacʉre ca ĩi nʉcʉ̃

bʉorã Jerusalén'pʉ ca maa waaricarã watoareniiupa jĩcãrã griegos. 21Cʉ̃ja pea Galilea yepare caniiri macã Betsaida macʉ̃ Felipe pʉto eari, o birocʉ̃re ĩi jãiupa:

—Jãa Jesús're jãa ĩacãrʉgamijapa —ĩiupa. 22 Tobiro cʉ̃ja ca ĩiro tʉori, Felipe pea, Andrés peerewedegʉ waaupi. To biri cʉ̃ja pʉarãpʉ Jesús'rewederã eawa.

23 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉwi:

—Mee, yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃ bii yairijiro yʉ ca cati tuapa tabe eacoa. 24 Yee méé

* 12:3 Medio litro. † 12:8 Dt 15.11. ‡ 12:13 Sal 118.25-26. § 12:15 Jerusalén. * 12:15 Zac 9.9.

Page 151: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 12:25 148 SAN JUAN 12:43yʉ ĩi: Trigo apega, oteya maniricara to ca boa-coajata, tiiga wado biicã yerijãa waa. Tiigareotejata docare, wii, bʉcʉa, pairo dica cʉti.† 25 Cʉ̃ca catirijere ca maigʉa, cʉ̃ ca cati niirijere tiiyaiocãrucumi. Ati yepare cʉ̃ ca cati niirijerebʉaro camaitigʉ pea, cʉ̃ ca caticõa niipere bʉaru-cumi. 26 Jĩcʉ̃ yʉ yeere ca tii nʉnʉjeerʉgʉ ʉno,yʉ mena cʉ̃ doojato. Yʉ yeere ca tii nʉnʉjeegʉa,yʉ ca niiri tabera niirucumi cʉ̃ cãa. Yʉ yeereca tii nʉnʉjeegʉre, yʉ Pacʉ añuro cʉ̃re tii nʉcʉ̃bʉorucumi —ĩiwi Jesús.

Cʉ̃ ca bii yaipere Jesús cʉ̃ ca wederique27 To biro ĩicã, o biro ĩiwi:—“Mecʉ̃acãre bʉaro peti yʉ tʉgoeñarique

paicã,” ¿Do biro yʉ ĩigʉti? ¿“Cáacʉ, ate yʉ catʉgoeña pairijere yʉre ametʉeneña,” yʉ ĩigʉti?¡Yʉ ĩiticu! Aterena ĩigʉ yʉ doowʉ. 28 Cáacʉ,do biro ca tiiya manigʉ mʉ ca niirijere bojocareĩñoña —ĩiwi Jesús.

To biro cʉ̃ ca ĩirora, ʉmʉreco tutipʉ o biro ĩiwedeo cojowʉ:

—Mee, do biro ca tiiya manigʉ yʉ ca niirijereyʉ ĩño yerijãawʉ. Yʉ ĩño nemorucu ñucã —ĩiwedeowʉ. 29 Bojoca too ca tʉo niirã pea:

—Bʉpo niibujãwi —ĩiwa.Aperã pea:—Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃ Jesús mena

wedegʉ ĩibujãwi —ĩiwa.30 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃jare

ĩiwi:—Ano ca wederijere mʉja ca tʉorijea yʉre ĩiro

méé ĩi. Mʉjare ĩima ĩiro ĩi. 31 Mee mecʉ̃ra nii,ati yepa macãrã Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃ja ca ĩa bejeecopa tabe. Ñucã mecʉ̃ra ati yepare ca dotiniigʉ Satanás cãa, Ʉmʉreco Pacʉre cõa wieneecorucumi. 32 To biri yucʉ tenipʉ yʉre paa puatuuri, cʉ̃ja ca ami mʉene nʉcõrije mena, atiyepamacãrã paʉ cʉ̃ja ca ñañarijewapare tʉgoeñawajoari, yʉ peere cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeero yʉ tiirucu—ĩiwi. 33Atere ĩigʉa, “O biri wãme yʉ bii yairucu,”ĩigʉ ĩiwi.

34 To biro Jesús cʉ̃ ca ĩirijere tʉorã, bojoca peao biro cʉ̃re ĩiwa:

—Jãa, doti cũurique: “Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ti-icojo cojogʉ Mesías, to birora caticõa niirucumi,”ca ĩirijere jãa maji. ¿Ñee tiigʉ mʉ pea, “Ca NiiMajuropeegʉ Macʉ̃, yucʉ tenipʉ paa pua tuuri

amimʉenenʉcõ ecorucumi,”mʉ ĩiti? ¿Nii cʉ̃ niitiCa Nii Majuropeegʉ Macʉ̃? —cʉ̃re ĩi jãiñawa.

35 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro ĩiwi Jesús:—Ména yʉ, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biro

niiriquere ca wede majiogʉ, no cõro mééacãramʉja watoare yʉ ca niiro ʉno, yʉ ca wederijereañuro yʉre tʉo nʉnʉjeeya, “To biro biibocu,”mʉja ca ĩitiri tabere ca naitĩarije mʉjare ca biiñaapea eatipere biro ĩirã. Ca naitĩaro jĩa boeriméé ca waagʉa, “Too pee yʉ waacu,” ĩi majitimi.36Yʉ, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biro niiriquereca wede majiogʉ‡ yʉ ca niirora, díámacʉ̃ yʉretʉo nʉnʉjeeya, yʉ yaarã mʉja ca niipere biroĩirã —ĩiwi. To biro atere ĩi yapano, waa, cʉ̃jareduticoawi Jesús.

Judíos, Jesús're cʉ̃ja tʉo nʉnʉjeetirique37Cʉ̃ja ca ĩarora to cõro paʉ ca ĩa ñaaña manir-

ije cʉ̃ ca tii bau niirije ca nii pacaro, Jesús're tʉonʉnʉjeeticãwa. 38 Biiropʉa, Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire wede jʉgueri majʉ Isaías niiquĩricʉ:“Ʉpʉ, ¿noa pee jãa ca wederijere cʉ̃ja tʉo nʉnʉ-

jeeti? ¿Ʉpʉa, noa peere cʉ̃ ca tutuarijerecʉ̃ tii bau nii ĩñomijapari?” cʉ̃ ca ĩiquĩri-carore biro bii earo biiwʉ.§

39 To biri Jesús cʉ̃ ca wederijere tʉo nʉnʉjeemajitiwa. Ñucã teerena ĩigʉ:40 “Ca ĩatirãre biro cʉ̃jare tii, ca tʉo jeeñomajitirã

cʉ̃jare tii, cʉ̃jare tiijapi Ʉmʉreco Pacʉ.Ĩa maji, tʉo puo, tʉgoeña yeri wajoa, biicãri yʉ

peere cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeero, yʉ pee cãacʉ̃jare ametʉene, yʉ ca tiitipere biro ĩigʉ,”ĩi owaquĩupi Isaías.*

41 Isaías, atere to biro ĩiupi, Jesús yee ca añumajuropeerijere ca ĩaricʉ niiri. To biri Jesúscʉ̃ ca biipere wedeupi. 42 To biirije to ca ĩicãpacaro, paʉ judíos, to biri jĩcãrã bojocare ca jʉoniirãmenapʉra, díámacʉ̃ Jesús're tʉonʉnʉjeewa.Cʉ̃ja pea Jesús're ca tʉo nʉnʉjeerã niicã pacarã,fariseos're uwima ĩirã bau niiro, “Jesús're ca tʉonʉnʉjeerã jãa nii,” ĩitiwa, nea poo juu buericawiijeripʉra cʉ̃jare cʉ̃ja ca cõa wienetipere biroĩirã. 43 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃jare cʉ̃ ca nʉcʉ̃ bʉorijeametʉenero, bojoca cʉ̃ja ca nʉcʉ̃ bʉorije peere caboorã niiri, to biro biiwa.

Jesús wederiquera ñañaro tiicãrucu† 12:24 Trigo apega yepapʉ ñaacũmuri to ca diatijata, tiiga wado biicã yerijãa waa; to ca diacoajata docare,paʉ dica cʉti. ‡ 12:36 “Ca boegʉ yʉ nii”. § 12:38 Is 53.1 Ʉmʉreco Pacʉ, jãa ca wederijere jĩcʉ̃ peeradíámacʉ̃ tʉoticãma. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca yeri tutuarijere cʉ̃ ca tii bau nii ĩñorijere ca ĩarã nii pacarãĩa majiticãma. * 12:40 Is 6.10.

Page 152: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 12:44 149 SAN JUAN 13:1844 Jesús pea tutuaro wederique mena o biro

ĩiwi:—Díámacʉ̃ yʉre ca tʉo nʉnʉjeegʉa, yʉ jĩcʉ̃rena

tʉo nʉnʉjeegʉ méé tiimi. Yʉ Pacʉ yʉre ca tiicojocojoricʉ cãare tʉo nʉnʉjeegʉ tiimi. 45 Yʉre caĩagʉ cãa, yʉre ca tiicojo cojoricʉ cãare ĩami. 46Yʉ,ca boerije ca niigʉra ati yepapʉre yʉ doowʉ,díámacʉ̃ yʉre ca tʉo nʉnʉjeerã, ca naitĩaropʉcʉ̃ja tuaticãjato ĩigʉ. 47 To ca bii pacaro yʉ cawederijere tʉocã pacagʉ, tee ca ĩirore biro ca tiinʉnʉjeetigʉra, yʉ méé yʉ nii, ñañaro cʉ̃re catiipʉ. Yʉa bojocare ñañaro tiigʉ doogʉ méé yʉdoowʉ. Cʉ̃jare ametʉenegʉ doogʉ yʉ doowʉ.48 Yʉre booti, yʉ ca wederijere tʉorʉgati, cabiigʉa mee, ñañaro cʉ̃re ca tiipʉre cʉo yerijãami.Yʉ ca wedejãrijera ca tʉjari rʉmʉ ca niiropʉreñañaro cʉ̃re tiicãrucu. 49Yʉa, yʉ majurope yʉ caboori wãmera wedegʉ méé yʉ ĩi. Yʉ Pacʉ yʉreca tiicojo cojoricʉpʉra, “Ate mʉ wederucu; ateremʉ bue majiorucu,” yʉre ĩi cojowi. 50 Yʉa, yʉPacʉ cʉ̃ ca tii dotirijera, to birora caticõa niiriquemaquẽ ca niirijere añuro yʉ maji. To biri, yʉca ĩirije cõrorena yʉ Pacʉ yʉre cʉ̃ ca wede doticojoricarore birora yʉ wede —ĩiwi.

13Cʉ̃ buerã dʉporire Jesús cʉ̃ ca coerique

1Mee Pascua boje rʉmʉ ea waaro biiwʉ. Jesúspea, cʉ̃ Pacʉmenaniigʉwaarʉgʉ, ati yepare cʉ̃ cawaa weopa tabe ca ea waarijere majiupi. Cʉ̃a, atiyepa macãrã cʉ̃ yaarã cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerãre tobirora camaicã jʉo dooricʉ niiri, bʉaropʉra cʉ̃ camairijere ĩñowi. 2Baarica tabe eacoawʉ yua. MeeSatanás pea, Simón macʉ̃ Judas Iscariote peera,Jesús're cʉ̃ ca wedejãapere cʉ̃ ca tʉgoeñarijepʉrecʉ̃re tʉgoeña cõa jãacãupi. 3 Jesús pea, ɄmʉrecoPacʉ pʉtopʉ cʉ̃ ca dooriquere, ñucã ɄmʉrecoPacʉ pʉtopʉra cʉ̃ ca tua waapere, to biri cʉ̃Pacʉ, niipetirijepʉrena ca doti niigʉ cʉ̃re cʉ̃ catiiriquere, majiwi. 4 To biri ca baa duwiricʉrawãmʉ nʉcã, cʉ̃ jutiro jotoa macãrore tuu weecũu, jutiro quejero amiri cʉ̃ wẽñarica daa cʉtiritabe jia tuuwi. 5 To biro tiicã, jotʉ bapapʉ ocowaa piori, tee mena jãa, cʉ̃ buerã dʉporire coeri,jutiro quejero cʉ̃ wẽñarica daa cʉtiri tabe cʉ̃ cajia tuuricaro mena tuu bopo nʉnʉa waawi Jesús.

6 Simón Pedro dʉporire coegʉ doogʉ cʉ̃ catiirora, cʉ̃ pea o biro ĩicãwi Jesús're:

—Wiogʉ, ¿mʉ, yʉ dʉporire coegʉ doogʉ mʉtiiti? —ĩiwi.

7 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea:—Mecʉ̃acãraména o biro yʉ ca tiirijere mʉ tʉo

puoti; jiro jañuri mʉ tʉo puorucu ména —cʉ̃reĩiwi.

8 Pedro pea o biro cʉ̃re ĩiwi ñucã:—Mʉra, jĩcãti ʉno peera yʉ dʉporire mʉre yʉ

coe dotiti majuropeecãrucu —ĩiwi.To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro ĩi yʉʉwi

Pedrore:—Mʉ dʉporire yʉ ca coetijata, yʉ yaarã mena

macʉ̃ mʉ niiticãrucu —cʉ̃re ĩiwi.9 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pedro pea ñucã o biro cʉ̃re

ĩiwi:—Wiogʉ, to docare yʉ dʉpori wadorena yʉre

coeeto. Yʉ amori, yʉ dʉpʉga cãare coeya —ĩiwiJesús're.

10 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea:—Mee, ca uwa coe yapanoricʉpʉra, õweri

manigʉ cʉ̃ ca niiro macã, cʉ̃ dʉpori wadore co-erique boo. Mʉja, ca õweri manirãre biropʉmʉjanii mee. Biirãpʉa, niipetirãpʉra to biro mʉjabiiti. Niimi jĩcʉ̃ ñañarije ca tʉgoeñarique cʉtigʉ;cʉ̃ niimi mʉja watoare ca õweri cʉtigʉre biro caniigʉ —cʉ̃re ĩi yʉʉwi Pedrore. 11 Niipetirãpʉra,“Õweri manirã wado mʉja niiti” cʉ̃ ca ĩijata, cʉ̃reca wedejãa buiyeecõapʉre cʉ̃re majiri to birojãare ĩiwi Jesús.

12 Jãa, cʉ̃ buerã dʉporire coe yapano, cʉ̃ jutirojotoa macãro cʉ̃ ca tuu wee cũuricarore ami jãña,cʉ̃ ca duwirica tabepʉra ea nuu waa, o biro jãareĩiwi Jesús:

—¿Mʉjare yʉ ca tiijãrijere mʉja tʉo puoti?13Mʉja, yʉre “Jãare Ca Buegʉ,” “Jãa Wiogʉ,” yʉremʉja ĩi. Díámacʉ̃ra mʉja ĩi: “Cʉ̃ra yʉ nii”. 14 Tobiri yʉ, mʉjare ca Buegʉra, mʉja Wiogʉra, jĩcʉ̃pade coteri majʉre biro mʉja dʉporire yʉ cacoejãrore birora mʉja cãa, mʉja majurope mʉjadʉporire ca ameri coeparã mʉja nii. 15 Jĩcã wãmemʉjare yʉ tii ĩñojãwʉ, mʉjare yʉ ca tiijãrorebirora mʉja ca tiipere biro ĩigʉ. 16 Díámacʉ̃mʉjare yʉ ĩi: Pade coteri majʉ jĩcʉ̃ ʉno peeracʉ̃ wiogʉ ametʉenero niitimi. Ñucã jĩcʉ̃ ca doticojo ecoricʉ cãa, cʉ̃re ca doti cojogʉ ametʉeneroniitimi.* 17To biri atere tʉo jeeñori teere mʉja catii niijata, añuro ʉjea niirã mʉja niirucu.

18 ” “Mʉja niipetirãpʉre ĩigʉ méé” yʉ ĩi, bi-igʉpʉa. Yʉa, yʉ ca beje jeericarãre yʉ maji.

* 13:16 “Yʉ ametʉenero ca nii majuropeera mʉja niiti, to biri ati yepapʉre niirã ‘Aperã ametʉeneroca nii majuropeerã jãa nii,’ ĩitirãra, aperãre pade coteri maja ca niiparã mʉja nii,” ĩigʉ ĩiupi Jesús.

Page 153: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 13:19 150 SAN JUAN 14:2Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere owarica pũuropʉ:“Yʉ mena ca baa duwigʉra yʉre ca ĩa tutigʉ niieacãmi,” cʉ̃ja ca ĩi owarique ca ĩirore birora cabiipe niiro bii.† 19 Mee, tee ca biiparo jʉgueroatere mʉjare yʉ wede majio jʉguecã, yʉ ca ĩiri-carore biro ca biiro ĩarã, to birora ca niicõa niigʉyʉ, yʉ ca niirijere mʉja ca tʉo nʉnʉjeepere biroĩigʉ. 20 Díámacʉ̃ mʉjare yʉ ĩi: Yʉ yee quetire yʉca wede doti cojogʉre añuro ca tʉo nʉnʉjeegʉa,yʉrena tʉo nʉnʉjeegʉ tiimi. Ñucã yʉ ca wederi-jere ca tʉo nʉnʉjeegʉ cãa, yʉre ca tiicojoricʉrenatʉo nʉnʉjeegʉ tiimi —jãare ĩi wedewi Jesús.

Judas cʉ̃re cʉ̃ ca wedejãapere Jesús cʉ̃ ca wed-erique

(Mt 26.20-25; Mc 14.17-21; Lc 22.21-23)21Teere to biro jãare ĩi wede yapanogʉra, Jesús

pea cʉ̃ ca cati niirijepʉ bʉaro tʉgoeña yapa pua,díámacʉ̃ o biro jãare ĩi wede majiowi:

—Atere díámacʉ̃ mʉjare yʉ ĩi: Jĩcʉ̃ mʉja menamacʉ̃ra yʉre wedejãa buiyee cõacãgʉ doogʉ tiimi—jãare ĩiwi.

22 To biro cʉ̃ ca ĩiro, jãa, cʉ̃ buerã pea: “Cʉ̃reĩigʉ ĩicumi” ĩi majitima ĩirã, jãa majuropeera jãaameri ĩacã duwi yujuwʉ yua. 23 Ména yʉ, bʉaroJesús cʉ̃ ca maigʉ pea, baarica tabere cʉ̃ pʉtoacãyʉ duwiwʉ. 24 Simón Pedro pea yʉre ĩa cojori,“ ‘¿Ñirure mʉ ĩiti?’ cʉ̃re ĩi jãiñaña” ĩigʉ, cʉ̃amori mena tii cõoñari, yaioroacã yʉre jãiña doticojowi. 25To biro yʉre cʉ̃ ca ĩi jãiña dotiro ĩari, yʉpea Jesús pʉto jañuriacã waari:

—Wiogʉ, ¿nii peti cʉ̃ niiti? —cʉ̃re yʉ ĩiwʉ.26 To biro yʉ ca ĩiro, Jesús pea o biro yʉre ĩi

yʉʉwi:—Pan tabere weyori yʉ ca tiicojogʉ niimi —

ĩiwi. To biro ĩigʉra, pan quire weyori, Simónmacʉ̃ Judas Iscariote petire cʉ̃re tiicojocãwi. 27Tobiro cʉ̃re cʉ̃ ca tiiro, pan quire cʉ̃ ca ñeerijemenara, Judas Iscariote yeripʉre Satanás ñaajãanʉcãcoaupimee. To biri Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiwi:

—Mʉ ca tiipere yoariméé tiiya—ĩiwi. 28To biroJesús cʉ̃ ca ĩirijere, jãa, cʉ̃ buerã to ca duwirã pea,jĩcʉ̃ peera jãa tʉo majiticãwʉ. 29 Judas pea jãa yeewapa tiirica tiiri ca jãñari poare ca ĩa nʉnʉjeegʉcʉ̃ ca niiro macã, jĩcãrã jãa mena macãrã pea: “‘Boje rʉmʉ maquẽ apeye ʉno wapa tiigʉja,’ ĩigʉĩicumi,” ĩiupa. “Ape tabera, ‘Ca boo pacarãreapeye ʉno cʉ̃jare tiicojogʉja,’ ĩigʉ ĩicumi Jesús,”ĩi tʉgoeñacãupa. 30 To biri Judas pea, pan quirecʉ̃re cʉ̃ ca joa noniro, ami baa, witicoawi. To birocʉ̃ ca bii witi waari taberemee ñamipʉ niiwʉ yua.

Wãma dotirique31 Judas cʉ̃ ca witi waaro jiro, Jesús pea o biro

jãare ĩiwi:—Mecʉ̃ra yʉ, Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃, yʉ

yee ca añu majuropeerijere mʉjare yʉ ĩñorucu.Ñucã yʉ menara mʉjare bii ĩñorucu, ɄmʉrecoPacʉ yee ca añu majuropeerije cãa. 32 Yʉ, Ca NiiMajuropeegʉ Macʉ̃, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tutuamajuropeerijere yʉ ca ĩñorore birora, ɄmʉrecoPacʉ pee cãa, yʉ ca nii majuropeerijere ĩñoru-cumi. Yoari mééra teere tiirucumi. 33 Yʉ punayʉ ca mairã, mʉja menare yoaro yʉ niitirucu.Mʉja pea yʉre mʉja amamirucu, judíos're yʉ caĩirore birora mʉjare yʉ ĩi mecʉ̃ra: Yʉ ca waaritabepʉre mʉja waatirucu. 34 To biri ati wãmewãma wãmere mʉjare yʉ tii doti: “Mʉja ca niirocõrora ameri maiña.” Mʉjare yʉ ca mairorebirora mʉja cãa, mʉja ca niiro cõrora ameri mainiiña. 35 Mʉja ca niiro cõrora mʉja ca amerimairo ĩarã, yʉ buerã mʉja ca niirijere niipetirã ĩamajirucuma —ĩiwi.

“ ‘Cʉ̃re yʉmajiti,’ mʉ ĩirucu,” Pedrore Jesús cʉ̃ca ĩirique

(Mt 26.31-35; Mc 14.27-31; Lc 22.31-34)36 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Simón Pedro pea o biro ĩi

jãiñawi Jesús're:—Wiogʉ, ¿noopʉ waagʉ mʉ tiiti? —cʉ̃re ĩiwi.To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea:—Mecʉ̃ra, yʉ ca waari tabepʉre yʉre mʉ nʉnʉ

waa majiti ména. Jiropʉ docare, yʉ ca waaritabepʉre yʉre mʉ nʉnʉ waarucu —ĩiwi.

37 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pedro pea o biro cʉ̃re ĩiwi:—Wiogʉ, ¿ñee tiigʉ mecʉ̃ra mʉre yʉ nʉnʉ

waa majitigajati? Mʉ ca bii yaipa tabe ʉnorena,mʉre ca bii yai bojapʉra niicãgʉ yʉ bii yʉa —ĩiwiJesús're.

38 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea:—Mʉa, ¿díámacʉ̃ra yʉre mʉ bii yai bojagʉti?

Díámacʉ̃ mʉre yʉ ĩi: Ãbocʉ cʉ̃ ca wedeparojʉguero, itiati peti, “Jesús're yʉ majiti,” mʉ ĩiditorucu —ĩiwi Pedrore.

14Jesús jʉori wado Ʉmʉreco Pacʉ pʉtopʉre

mani ea maji1Ñucã o biro jãare ĩi nʉnʉa waawi Jesús:—Tʉgoeñarique paiticãñamʉja. Tʉgoeñarique

paitirãra, Ʉmʉreco Pacʉ peere díámacʉ̃ tʉonʉnʉjee, ñucã yʉ cãare díámacʉ̃ tʉo nʉnʉjee,tiicã niiña. 2 Yʉ Pacʉ cʉ̃ ca niiri tabepʉre niir-ica taberi paʉ nii. To biro to ca biitijata, mee

† 13:18 Sal 41.9.

Page 154: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 14:3 151 SAN JUAN 14:28mʉjare yʉ wede yerijãabojacupa. To biri mʉja caniipa taberire mʉjare queno yuegʉ waagʉ yʉ bii.3Toopʉ waa, mʉja ca niipa tabere queno yapano,yʉ doorucu ñucã, yʉ mena mʉjare jee waarʉgʉ.O biro yʉ ca tiiro, yʉ ca niiri tabera mʉja niirucumʉja cãa. 4Mee, mʉja maji yʉ ca waari tabepʉreca nii eari maare —ĩiwi.

5 To biro Jesús cʉ̃ ca ĩiro, Tomás pea:—Wiogʉ, “Toopʉ waacumi,” mʉre jãa ĩi majiti.

¿Do biro pee tiicãri, tii maare jãa majibogajati? —ĩiwi Jesús're.

6To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉwi:

—Yʉ yʉ nii, tii maa, díámacʉ̃ wado ca ĩigʉ, cat-icõa niiriquere ca tiicojogʉ, yʉ jʉoriwado yʉPacʉpʉtopʉre ea waa majirique nii. 7Díámacʉ̃ra yʉremʉja ca majijata, yʉ Pacʉ cãare mʉja majirucu.Meemecʉ̃ menapʉra cʉ̃remʉjamaji yerijãa, cʉ̃reca ĩa niirucujãrã niiri —cʉ̃re ĩiwi Jesús.

8 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Felipe pea o biro ĩiwi ñucãJesús're:

—Wiogʉ, mʉ Pacʉre jãare ĩñoña. Tee menarajãare añucãrucu —cʉ̃re ĩiwi.

9 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro:—Felipe, yoaro mʉja mena yʉ ca nii pacaro,

¿ména yʉre mʉmajiticãti? Mee yʉre ca ĩagʉa, yʉPacʉ cãare ĩami. ¿Ñee tiigʉ mʉ pea, “Mʉ Pacʉrejãare ĩñoña,” yʉre mʉ ĩiti? 10 ¿Yʉ Pacʉ yʉpʉrenii, ñucã yʉ cãa yʉ Pacʉpʉre nii, jãa ca biirijeredíámacʉ̃ mʉ tʉo nʉnʉjeeticãti? Mʉjare yʉ caĩirijere, yʉ ca tʉgoeñarora mʉjare ĩigʉ méé yʉ tii.Yʉ Pacʉ yʉpʉre ca niigʉra, cʉ̃ paderiquere tiimi.11 Yʉa, yʉ Pacʉpʉre nii, yʉ Pacʉ pee cãa yʉpʉrenii, jãa bii, mʉjare yʉ ca ĩi wederijere díámacʉ̃tʉo nʉnʉjeeya. Atere díámacʉ̃ mʉja ca tʉotijata,yʉ ca tii niirije jʉori pee yʉre tʉo nʉnʉjeeyapetopʉra.

12 ”Yee méé mʉjare yʉ ĩi: Díámacʉ̃ yʉre ca tʉonʉnʉjeegʉa, yʉ ca tiirije cãare tiirucumi. Ñucã yʉca tiirije ametʉene jañuro tiirucumi. Mee, yʉ peayʉ Pacʉ pʉto waacoagʉ yʉ bii. 13 Mʉja ca jãirijecõrorena jãirã, “Jesús cʉ̃ ca dotiro mena teere yʉĩi” ĩicãri, Ʉmʉreco Pacʉre mʉja ca jãirijere, mʉjaca jãirore biro yʉ tiirucu, yʉ, cʉ̃ Macʉ̃ menapʉ,yʉ Pacʉ yee ca añu majuropeerijere to bii ĩñojatoĩigʉ. 14 “Jesús cʉ̃ ca dotiro mena teere yʉ ĩi,” ĩirimʉja ca jãirije cõrorena, mʉja ca jãirore biro yʉtiirucu.

Añuri Yerire cʉ̃ ca tiicojo cojopere Jesús cʉ̃ cawederique

15 ”Yʉre mʉja ca maijata, mʉjare yʉ ca tiidoti cũurijere, yʉ ca dotirore biro mʉja tii nʉnʉ-jeerucu. 16 Yʉ pea, yʉ Pacʉpʉre apĩ yʉ jãirucu,mʉja ca tʉgoeña bayiro ca tiipʉ, mʉja mena tobirora ca niicõa niipʉ, Añuri Yeri díámacʉ̃ caĩigʉre mʉjare cʉ̃ tiicojojato ĩigʉ. 17 ɄmʉrecoPacʉre ca majitirã, cʉ̃re ĩati, cʉ̃re majiti, ca bi-icãrã niiri cʉ̃re ñee majitima. Mʉja pea cʉ̃remʉja maji, cʉ̃a, mʉja mena to birora niicõa ni-imi. Ñucã to birora mʉjapʉre niicõa niirucumi.18 Biigʉpʉa, ca pacʉ dia weo ecoricarãre biromʉjare yʉ cũutirucu. Yʉ doorucu ñucã, mʉjamena niigʉ doogʉ. 19 Ca yoa waatirora, ɄmʉrecoPacʉre ca majitirã yʉre ĩa nemotirucuma. Mʉjapea yʉre mʉja ĩarucu, mʉja mena yʉ ca niirijere.Ca catigʉ niigʉ yʉ bii yʉa. To biri mʉja cãa, yʉrebirora ca catirã mʉja niirucu. 20Tii rʉmʉ ca earo,yʉ, yʉ Pacʉpʉre yʉ ca niirijere, mʉja cãa yʉpʉremʉja ca niirijere, ñucã yʉ pee cãa mʉjapʉre yʉca niirijere, mʉja ĩa majirucu. 21 Yʉ ca dotirijeretʉori, tee ca ĩirore biro ca tii nʉnʉjeegʉ niimi,díámacʉ̃ra yʉre ca maigʉ. Yʉre ca maigʉre, yʉPacʉ cãa cʉ̃re mairucumi. Yʉ cãa cʉ̃re mai, cʉ̃reyʉ ca mairijere cʉ̃re ĩño, yʉ tiirucu —jãare ĩiwedewi Jesús.

22 To biro jãare cʉ̃ ca ĩiro, Judas (Iscariote méépea) Jesús're o biro cʉ̃re ĩi jãiñawi:

—Wiogʉ, mʉa ¿ñee tiigʉ Ʉmʉreco Pacʉre camajitirãre, mʉ ca niirique cʉtirijere ĩñotigʉra jãawadore mʉ ĩñogʉti? —cʉ̃re ĩiwi.

23 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉwi:

—Yʉre ca maigʉa, yʉ wederique ca ĩirore birotii nʉnʉjeemi. To biro ca biigʉre, yʉ Pacʉ cʉ̃remairucumi. To biri jãa pʉarãpʉra yʉ Pacʉ menacʉ̃ pʉtopʉ doo, cʉ̃ mena jãa niirucu. 24 Yʉre camaitigʉa, yʉ wederique ca ĩirore biro tii nʉnʉjee-timi. Ano mʉjare yʉ ca ĩirijere mʉja ca tʉorijea,yʉ majurope tʉgoeñari yʉ ca wederije méé nii.Yʉ Pacʉ, yʉre ca tiicojo cojoricʉ yʉre cʉ̃ ca wededotirije niiro bii. 25Ména mʉja mena niigʉra, ateniipetirije mʉjare yʉ wede. 26 Jiropʉra, tʉgoeñabayiricaro ca tiigʉ Añuri Yeri yʉre ca wajoagʉ,yʉ Pacʉ cʉ̃ ca tiicojogʉ niipetirije mʉjare wedemajio, ñucã mʉjare yʉ ca ĩirique niipetirijeremʉja ca majiro mʉjare tii, tiirucumi.

27 ”Añuro niiriquere mʉjare yʉ cũu. Yʉ yeeañuro niiriquere mʉjare yʉ tiicojo, yʉa, ati yepamacãrã cʉ̃ja ca tiicojorore biro méé mʉjare yʉtiicojo. To biri tʉgoeñarique pai, uwi, biiticãña.28 “Mee, waagʉ yʉ bii, mʉja mena niigʉ doogʉ yʉ

Page 155: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 14:29 152 SAN JUAN 15:23doorucu ñucã,” yʉ ca ĩirijere mʉja tʉojãwʉ. Díá-macʉ̃ra yʉre mʉja ca maijata, “Yʉ Pacʉ pʉtopʉwaagʉ yʉ tii,” yʉ ca ĩirijere tʉorã, bʉaromʉja ʉjeaniibojacupa. Cʉ̃a, yʉ ametʉenero do biro ca tiiyamanigʉ niimi. 29Mee atere, tee ca biiparo jʉgueromʉjare yʉ wede majio jʉguecã, yʉ ca ĩiricarorebiro to ca biiro ĩarã, “Díámacʉ̃ra manire ĩijapi,”mʉja ĩirucu.

30 ”To cõrora mʉja mena yʉ wederucu. Mee,doo yerijãami ati yepa macãrãre ca doti niigʉSatanás. Cʉ̃a, yʉre ca doti ametʉa nʉcãgʉ mééniimi biigʉpʉa. 31Biiropʉa o birora ca biipe niirobii, ati yepa macãrã bojoca niipetirã, yʉ Pacʉremai, yʉre cʉ̃ ca tii doti cojoricarore birora tii, yʉca tiirijere cʉ̃ja ca majipere biro ĩiro —jãare ĩiwiJesús. To biro jãare ĩi yapano:

—Wãmʉ nʉcãña. Jamʉ, mani waaco —jãareĩiwi.

15Jesús, ʉje daa ca nii majuropeeri daa

1O biro ĩi cõoña wedewi ñucã Jesús:*—Yʉa, ʉje daa ca nii majuropeeri daare biro ca

niigʉ yʉ nii. Yʉ Pacʉ niimi ca otegʉ. 2To biri jĩcãdʉpʉ ca dica maniri dʉpʉ to ca niijata, tii dʉpʉrepaa taa cõacãmi. To ca dica cʉtijata, tii dʉpʉrica añutirijere paa jude bate, jee woo, tiimi, paʉjañuro to dica cʉtijato ĩigʉ. 3 Mee mʉja pea yʉca wederijere ca tʉo nʉnʉjeerã niiri, ca ñañarijemanirãpʉ mʉja nii. 4 Yʉ mena to birora niicõaniiña. Yʉ cãa, mʉja menara to birora yʉ niicõaniirucu. Ca dʉpʉ, ʉje daapʉre pʉto cʉtitirora, tiidʉpʉ wadora dica cʉti majiti. Tii dʉpʉ ca biirorebirora, mʉja cãa yʉmena to biroramʉja ca niicõaniitijata, añurijere mʉja tii majiticu.

5 ”Yʉ yʉ nii ʉje daa ca nii majuropeeri daa.Mʉja pea ca dʉpʉrire biro ca biirã mʉja nii. Yʉmenara ca niicõa niigʉa, ñucã yʉ pee cãa cʉ̃menara nii, yʉ ca biigʉa, paʉ añurijere tii niiru-cumi. Yʉ mena niitirã, do biro mʉja tiiticu. 6 Yʉmena ca niitigʉa, paa taa cõa ecori, pecamepʉcʉ̃ja ca joepa dʉpʉ ca jini cũa yujuri dʉpʉre biironiimi. 7Mʉja, yʉ mena to birora niicõa nii, yʉ cawederijere yʉ ca ĩirore biiro tii nʉnʉjeecõa nii,mʉja ca biijata, mʉja ca boorijere jãiña. Mʉjatiicojo ecorucu. 8 Paʉ añurije mʉja ca tii niirijemena, yʉ Pacʉ cʉ̃ ca nii majuropeerijere tii nʉcʉ̃bʉo ecomi. O biro tiirã, yʉ buerã peti mʉja caniirijere mʉja ĩño.†

9 ”Yʉ Pacʉ yʉre cʉ̃ ca mairore birora mʉjareyʉ mai. To biri mʉjare yʉ ca mairijere camotati-iticãña. 10Yʉ ca doti cũurijere yʉ ca dotirore biromʉja ca tiicõa niijata, yʉ ca mairã mʉja niirucu,yʉ cãa, yʉ Pacʉ cʉ̃ ca dotirijere tii nʉnʉjeeri, cʉ̃ca maigʉ yʉ ca niirore birora.

11 ”Atere o biro mʉjare yʉ ĩi, yʉ ca ʉjea ni-irore birora cʉ̃ja ʉjea niijato ĩigʉ. To biri bʉaromʉja ʉjea niirucu. 12 Ate nii yʉ ca dotirije:Mʉjare yʉ ca mairore birora, mʉja cãa amerimaiña. 13 Bʉaropʉra ca maigʉ niiriquea, manimena macãrãre bii yai bojarique niiro bii. 14 Yʉca dotirijere mʉja ca tiijata, yʉ mena macãrãniirã mʉja bii. 15 Pade coteri maja mʉjare yʉĩiti yua. Pade coteri majʉa, cʉ̃ wiogʉ cʉ̃ catiirijere majitimi. Yʉ mena macãrã mʉjare yʉĩi, yʉ Pacʉ yʉre cʉ̃ ca ĩirique niipetirore mʉjareyʉ ca wede peoticãrique ca niiro macã. 16 Mʉjaméé yʉre mʉja beje amiwʉ. Yʉ pee mʉjare bejejeeri, añurijere cʉ̃ja tiirã waajato ĩigʉ, mʉjareyʉ tiicojo cojowʉ, añurije mʉja ca tii niirije tobirora to niicõa niijato ĩigʉ. O biro mʉja ca tiiro,“Jesús cʉ̃ ca dotiro mena atere yʉ ĩi,” ĩicãri cʉ̃remʉja ca jãiro, mʉja ca jãirije niipetiro mʉjaretiicojorucumi yʉ Pacʉ. 17Ateremʉjare yʉ tii doti:“Mʉja ca niiro cõrora ameri maiña”.

“Ati yepamacãrãmanire ĩa junarucuma,” Jesús cʉ̃ca ĩirique

18 ”Ati yepa macãrã mʉjare cʉ̃ja ca ĩa tutiro,yʉpʉrena cʉ̃ja ca ĩa tuti jʉoriquere majiña. 19Atiyepa macãrã mʉja ca niijata, ati yepa macãrãmʉjare maibocuma, cʉ̃ja yaarãre cʉ̃ja ca mairorebirora. Yʉ pea ati yepa macãrã watoa ca niirãre,mʉjare yʉ beje jeewʉ. To biri ati yepa macãrãmʉjare ĩa tuti jañuma, ati yepa macãrã méé mʉjaca niiro macã. 20 “Pade coteri majʉ jĩcʉ̃ ʉnopeera cʉ̃ wiogʉ ametʉenero niitimi,” mʉjare yʉca ĩijãrijere tʉgoeñaña.‡ Ñañaro tiirʉgarã yʉrecʉ̃ja ca nʉnʉricarore birora mʉja cãare ñañarotiirʉgarã mʉjare nʉnʉrucuma. Yʉ ca wederijerecʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeericarore birora mʉja ca ĩirijecãare tʉo nʉnʉjeerucuma. 21 Yʉre ca tiicojocojoricʉre ca majitirã niiri, ate niipetirije mʉjaretiirucuma, yʉ yee quetire cʉ̃jaremʉja cawederijejʉori. 22 Ati yepapʉ dooti, cʉ̃jare wede majioti,yʉ ca biijata, ñañarije ca tii wapa tuatirã niicãbo-jacupa. Mecʉ̃ra, cʉ̃jare yʉ ca wede majiorijeca niiro macã, “Ñañarije ca tiirã méé jãa nii,”ĩi majitima yua. 23 Yʉre ca ĩa tutirã, yʉ Pacʉ

* 15:1 “ ‘Díámacʉ̃ra yʉre ca tʉo nʉnʉjeerã’ o biirije biima” ĩigʉ, atere to biro ĩi cõoña wedewi Jesús.† 15:8 Gá 5.22ss. ‡ 15:20 Jn 13.16.

Page 156: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 15:24 153 SAN JUAN 16:23cãare cʉ̃re ĩa tutirã tiima. 24 Cʉ̃ja watoare, jĩcʉ̃ʉno peera cʉ̃ ca tiitirique ʉnore cʉ̃jare yʉ ca tiiĩñotijata, jĩcã wãme ʉno peera ñañarije cʉ̃ja catiirijere wapa tuatibojacupa. Mecʉ̃ra yʉ ca tiiniirijere ĩa yerijãama, teere ĩacã pacarã yʉre ĩatuti, yʉ Pacʉ cãare ĩa tuti, tiima. 25Atea biiropʉacʉ̃ja yee doti cũurique: “Ñee ʉno ñañarije catiitigʉrena yʉre ĩa tutiwa,” cʉ̃ja ca ĩi owarique caĩirore biro ca biipe niiro bii.§

26 ”Mʉjare ca wede majiopʉ díámacʉ̃ wadoca ĩigʉ, Añuri Yeri yʉ Pacʉ cʉ̃ ca tiicojogʉreyʉ ca tiicojo cojogʉ, yʉ Pacʉ mena ca nii jʉodooricʉ eagʉpʉ, yʉ yee maquẽre wede majioru-cumi. 27 Mʉja cãa, jĩcãtopʉra yʉ mena ca niijʉoricarã niiri, yʉ yee maquẽre mʉja wederucu.

161 ”Díámacʉ̃ yʉre mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere

to birora mʉja ca tʉgoeña bayicõa niipere biroĩigʉ, atere to biro mʉjare yʉ ĩi. 2 Juu buericawiijeripʉra mʉjare ãcũ wienerucuma. Niirucuñucã, no ca boorã mʉjare jĩacõari, “ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca boorore biro tiirã mani tii,” cʉ̃ja ca ĩitʉgoeñapa cuu.* 3 Atere to biro tiirucuma, yʉremajiti, yʉ Pacʉ cãare majiti, ca biirã niiri. 4Ateremʉjare yʉwedemajio, bojoca ñañaromʉjare cʉ̃jaca tiiri tabe ca earo, mʉjare yʉ ca wede majioyerijãariquere mʉja ca tʉgoeñapere biro ĩigʉ.

Añuri Yeri cʉ̃ ca tiirije”Ate o biro mʉjare yʉ ca ĩi wederijere jĩcã-

topʉre mʉjare yʉ wedetiwʉ, mʉja menara niimaĩigʉ. 5Mecʉ̃ra yʉre ca tiicojo cojoricʉ mena niigʉwaagʉ yʉ bii, mʉja pea jĩcʉ̃ ʉno peera, “¿Noopʉmʉ waati?” yʉre mʉja ĩi jãiñati. 6 Yʉre jãiñari-caro ʉnora, o biro mʉjare yʉ ca ĩi wederijerenamʉja tʉgoeñarique paicoa. 7 Díámacʉ̃ mʉjare yʉĩi: Mʉja peera mʉjare yʉ ca waa weocoaro peeraañu. Yʉ ca waatijata, tʉgoeña bayiricaro ca tiigʉmʉja mena niigʉ dootibocumi. Yʉ ca waacoajatadocare, yʉ majuropeera cʉ̃re mʉjare yʉ tiicojocojorucu. 8 Cʉ̃ eagʉpʉ, ati yepa macãrãre ĩamajiricarora, cʉ̃ niimi ñañarije ca tiigʉ, cʉ̃ niimiñañarije ca tiitigʉ, ñucã cʉ̃ niimi Ʉmʉreco Pacʉreñañaro ca tii ecogʉ, ĩi wede majiorucumi: 9 Ñirucʉ̃ niiti ñañarije ca tiigʉ: Yʉre ca tʉonʉnʉjeetigʉ.10 Ñiru cʉ̃ niiti ñañarije ca tiitigʉ: Yʉ, yʉ Pacʉpʉto cawaagʉ,mʉja pea yʉremʉja ĩa nemotirucuyua. 11 Ñiru cʉ̃ niiti Ʉmʉreco Pacʉ ñañaro cʉ̃ca tiigʉ: Ati yepare ca doti niigʉ Satanás, meeñañaro cʉ̃ ca tiiricʉpʉ ca niigʉ.

12 ”Paʉ mʉjare yʉ ca ĩirʉgarije nii biiropʉa.Bʉari,mecʉ̃acãramʉja peerapaʉpeti niirore biromʉjare biibocu. 13 Añuri Yeri díámacʉ̃ ca ĩigʉeagʉpʉ, niipetirijere díámacʉ̃ mʉjare wede ma-jiorucumi. Cʉ̃a, cʉ̃ ca tʉgoeñari wãme wedetiru-cumi. Niipetirije Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃ ca tʉorijewadore wederucumi. To biri ñucã, jiro ca biipecãare mʉjare wede majiorucumi. 14 Yʉ yee caniirijere jee upari mʉjare wede majio niigʉ, yʉreĩi nʉcʉ̃ bʉo niigʉ tiirucumi. 15Niipetirije yʉ Pacʉcʉ̃ ca cʉorije yʉ yee nii. To biri, “Añuri Yeriyʉ yeere jee upari mʉjare wede majiorucumi,”mʉjare yʉ ĩijãwʉ.

16 ”Ca yoa waatirora yʉre mʉja ĩa nemotirucu.Biirãpʉa ñucã jiro jañuroacã yʉre mʉja ĩarucuñucã —jãare ĩi wedewi Jesús.

Mʉja ca tʉgoeñariquepairije ʉjea niiriquepeewajoarucu

17 To biirije Jesús cʉ̃ ca ĩi wederijere tʉorã,jĩcãrã jãa mena macãrã o biro ameri ĩi jãiñawa:

—¿Do biro ĩirʉgʉ atere: “Ca yoa waatirorayʉre mʉja ĩa nemotirucu yua, manire ca ĩigʉnii pacagʉ ñucã, jiro jañuropʉ yʉre mʉja ĩarucuñucã, yʉ Pacʉ pʉtopʉ waagʉ yʉ ca biiro macã,”manire cʉ̃ ĩiti? 18 ¿Do biro ĩirʉgʉ, “Ca yoawaatirora,” cʉ̃ ĩiti? To biro cʉ̃ ca ĩirijere mani tʉomajiti majuropeecã —ĩiwa.

19 Jesús pea teere cʉ̃re cʉ̃ja ca jãiñarʉga niiri-jere majiri, o biro ĩiwi:

—Yʉa, o biro mʉjare yʉ ĩi wedejãwʉ: “Ca yoawaatirora yʉre mʉja ĩa nemotirucu. Biirãpʉa,jiro jañuroacã yʉre mʉja ĩarucu ñucã,” mʉjare yʉĩijãwʉ. ¿Atere mʉja ameri jãiña niiti? 20Díámacʉ̃mʉjare yʉ ĩi: Bʉaro tʉgoeñarique pai, oti, mʉjabiirucu, ati yepa macãrã pea cʉ̃ja ca ʉjea niicãro.Biiropʉa mʉja ca tʉgoeñarique paimijata cãare,mʉja ca tʉgoeñarique pairijera ʉjea niirique peemʉjare wajoarucu. 21 Jĩcõ nomio macʉ̃ cʉtirʉgo,bʉaro peti wijiomo, cõ ca macʉ̃ cʉtiri tabe caearo. To biro bii pacago, cõ macʉ̃ cʉ̃ ca baʉarojiropʉra, ca punirijere tʉgoeñatimo yua, jĩcʉ̃ bo-jocʉ ati yepapʉre cʉ̃ ca baʉarijere ĩa ʉjea niimaĩigo. 22 Cõre birora mʉja cãa mecʉ̃acãre, ñañaromʉja bii tʉgoeñarique pai. To biro mʉja ca bi-imijata cãare, yʉ pea jiro mʉjare yʉ ĩa nemorucuñucã. To biro yʉ ca biiro ĩarã, mʉja yeripʉbʉaro mʉja tʉgoeña ʉjea niirucu. Mʉja ca ʉjeaniirijere jĩcʉ̃ ʉno peera mʉja ca ʉjea nii yerijãaromʉjare tii majitirucumi. 23 Tii rʉmʉ ca earopʉra,bʉaro ʉjea niima ĩirã, jĩcã wãme ʉno peera yʉre

§ 15:25 Sal 35.19; 69.4. * 16:2 Hch 7.57-58.

Page 157: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 16:24 154 SAN JUAN 17:12jãiñarucu, mʉja tiiticãrucu. Díámacʉ̃ mʉjare yʉĩi: “Jesús cʉ̃ ca dotiro mena atere yʉ ĩi,” mʉja caĩi jãirije cõrorena, yʉ Pacʉ mʉjare tiicojorucumi.24Ména jĩcã wãme ʉno peera, “Jesús cʉ̃ ca dotiromena atere yʉ ĩi,” mʉja ĩi jãiti. Jãiña. Jãirã mʉjabʉarucu, bʉaro ʉjea niirã mʉja ca niipere biroĩirã.

Jesús ati yepa maquẽ ñañarijere bii ametʉanʉcãri majʉ

25 ”Atere ĩi cõoñarique mena wado mʉjare yʉwederucujãwʉ. Biiropʉa mee ea dooro bii, ĩicõoñariquemenamʉjare wedericaromaniro, tʉomajiricarora yʉ Pacʉ yee maquẽre mʉjare yʉ cawede majiopa tabe. 26 Tii rʉmʉre, “Jesús cʉ̃ca dotiro mena atere yʉ ĩi,” ĩicãri, yʉ Pacʉremʉja jãirucu yua. “Yʉ, yʉ Pacʉpʉre mʉjare yʉjãi bojarucu,” ĩigʉ méé yʉ ĩi, 27 mee yʉ Pacʉmajuropeera mʉjare maimi. Yʉre mai, ñucã díá-macʉ̃ra “Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojoricʉra niimi,”yʉre ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorã mʉja ca niiro macã. 28Yʉa,yʉ Pacʉ pʉto ca niiricʉ yʉ doowʉ, ati yepapʉre.To biri mecʉ̃ra ñucã yʉ Pacʉ pʉtopʉra tuawaagʉ,ati yepa macãrãre waa weo waagʉ yʉ tii —jãareĩiwi Jesús.

29Tobiro cʉ̃ ca ĩiro, jãa, cʉ̃ buerã pea o biro cʉ̃rejãa ĩiwʉ:

—Mecʉ̃ docare yua, ĩi cõoñaricaro manirodíámacʉ̃ jãare mʉ wede. 30 Mecʉ̃ra, niipetiri-jepʉrena mʉ ca majirijere jãa ĩa maji. To biri jĩcʉ̃ʉno peera mʉre jãa ca jãiña bʉa ñaaro mʉ booti.Ate jʉori, “Ʉmʉreco Pacʉ pʉto ca dooricʉra ni-imi,” díámacʉ̃ra mʉre jãa ĩi tʉo nʉnʉjee —jãaĩiwʉ.

31 To biro jãa ca ĩiro, Jesús pea o biro jãare ĩiyʉʉwi:

—To docare, ¿mecʉ̃pʉ díámacʉ̃ yʉre mʉjatʉoti? 32 Mee earopʉ bii, mecʉ̃ra nii, mʉja ni-ipetirãpʉra no ca boorora yʉre mʉja ca ũmaaweocoapa tabe. To biro yʉremʉja ca biiweocãmi-jata cãare, yʉ jĩcʉ̃ra yʉ tuatirucu, yʉ Pacʉ yʉmenara cʉ̃ ca niicãro macã. 33 Ate niipetirijereto biro mʉjare yʉ ĩi wede, yʉ mena niima ĩirã,añuro niiriquere mʉja ca bʉa eapere biro ĩigʉ.Ati yepapʉre niirã, ñañaro mʉja tamʉorucu. Tobiro bii pacarã, tʉgoeña bayicãña. Mee, yʉa atiyepa maquẽ ñañarijere yʉ bii ametʉa nʉcãcãwʉ—jãare ĩi wedewi Jesús.

17Cʉ̃ buerãre Jesús cʉ̃ ca juu bue bojarique

1To biro ĩi yapano, emʉaro pee ĩamʉene, o biroĩi juu buewi Jesús:

—Cáacʉ, mee yʉre mʉ ca cõorica tabe eacoa.Yʉ, mʉ Macʉ̃re ĩi nʉcʉ̃ bʉoya. Yʉ, mʉ Macʉ̃ peecãa, mʉre yʉ ĩi nʉcʉ̃ bʉorucu. 2 Yʉ, mʉ Macʉ̃re,bojoca niipetirã ametʉenero doti majiriquereyʉre mʉ tiicojowʉ, yʉre mʉ ca tiicojoricarãre tobirora caticõa niiriquere cʉ̃ tiicojojato ĩigʉ. 3 Tobirora caticõa niiriquere bʉariquea ate nii: Mʉ,díámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ jĩcʉ̃ra ca niigʉre, ñucãyʉ, Jesucristo, mʉ ca tiicojo cojoricʉ cãare camajirã, caticõa niiriquere bʉarucuma.* 4 Meeati yepapʉre niigʉ, mʉre yʉ tii nʉcʉ̃ bʉo niiwʉ.Yʉre mʉ ca tii doti cojoriquere, mʉ ca tii dotirorebirora yʉ tii yapano. 5 Cáacʉ, mecʉ̃ra ñucã atiyepa ca niiparo jʉgueropʉramʉmena niigʉ ca niimajuropeegʉ yʉ ca niiricarore birora, mʉ pʉtopʉca nii majuropeegʉ yʉ ca niiro yʉre tiiya ñucã.

6 ”Ati yepa macãrãre beje jeeri, yʉre mʉ catiicojoricarãre mʉre cʉ̃ja ca majiro yʉ tiiwʉ. Mʉyaarã niiwa, mʉ, cʉ̃jare yʉre mʉ tiicojowʉ, cʉ̃japea mʉ wederiquere tʉo nʉnʉjeewa. 7 Mecʉ̃ra,niipetirije yʉre mʉ ca tiicojoriquere, mʉpʉ mʉca tiicojorije ca niirijere majima. 8 Yʉre mʉ cawede dotiriquere cʉ̃jare yʉ wedewʉ. Cʉ̃ja peecãa teere yʉre tʉo nʉnʉjeewa. Mʉ pʉtopʉ caniiricʉra yʉ ca dooriquere añuro majima. Ñucãmʉ ca tiicojo cojoricʉ yʉ ca niirije cãare díámacʉ̃tʉo nʉnʉjeema.

9 ”Cʉ̃ja yee maquẽre jãi bojagʉ yʉ ĩi. Yʉre catʉo nʉnʉjeetirãre jãi bojagʉ méé yʉ ĩi. Yʉre mʉca tiicojoricarãre yʉ jãi boja, mʉ yaarã cʉ̃ja caniiro macã. 10 Niipetirã yʉre ca tʉo nʉnʉjeerã,mʉ yaarã niima. Ñucã niipetirã mʉ ca cʉorã, yʉyaarã niima. Ca nii majuropeegʉ yʉ ca niirijerecʉ̃ja menapʉ bojocare bii ĩño nii. 11 Yʉa, atiyepara yʉ niicõa niitirucu. Cʉ̃ja pee doca atiyepara tuarucuma. Yʉa, mʉ pʉtopʉ waagʉ yʉ tii.Cáacʉ ca ñañarijemanigʉ,mʉ ca doti tutua niirijemena, doti tutua niirique yʉre mʉ ca tiicojoriquemena, cʉ̃jare ĩa nʉnʉjeeya, jĩcʉ̃re biro mani caniirore birora, cʉ̃ja cãa jĩcʉ̃re biro cʉ̃ja ca niiperebiro ĩigʉ. 12Ména ati yepare cʉ̃jamena niigʉ, dotitutuarique yʉre mʉ ca tiicojorique mena cʉ̃jareĩa nʉnʉjee, ñañarije cʉ̃jare ca biirʉgarijere cʉ̃jarecamota boja, yʉ tii niiwʉ yʉre mʉ ca tiicojori-carãre. Cʉ̃ja mena macʉ̃ jĩcʉ̃ ʉno peera yaitiwi.Biigʉpʉa, mʉ yee quetire cʉ̃ja ca owarique caĩirore biro to biijato ĩigʉ, ca yaipʉ ca baʉaricʉwado yairucumi.

* 17:3 Jn 14.7, 9; 16.3; 17.25; 1Jn 2.3-6, 13-14.

Page 158: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 17:13 155 SAN JUAN 18:1013 ”Mecʉ̃ra mʉ pʉtopʉra tua waagʉ yʉ tii.

Biigʉpʉa atera, ati yepapʉ cʉ̃ja mena niigʉraatere to biro yʉ ĩi, cʉ̃ja cãa, yʉ ca ʉjea niirorebirora cʉ̃ja ʉjea niijato ĩigʉ. 14 Yʉre mʉ ca wededoti cojorijere cʉ̃jare yʉ wedewʉ. Yʉ cãa atiyepa macʉ̃ méé yʉ ca niirore birora, cʉ̃ja cãaati yepa macãrã méé cʉ̃ja ca niiro macã, atiyepa macãrã mʉre ca majitirã pea cʉ̃jare ĩa tutijañuma. 15 “Ati yepare ca niirãremʉ pʉtopʉ yoariméé cʉ̃jare jee cojocãña,” ĩigʉ méé yʉ ĩi biigʉpʉa.“Ñañarije cʉ̃jare ca biirʉgarijere cʉ̃jare camotabojaya,” ĩigʉ pee doca, to biro mʉre yʉ ĩi. 16 Atiyepa macʉ̃ méé yʉ ca niirore birora, cʉ̃ja cãaati yepa macãrã méé niima. 17 Mʉ majuropeeramʉ yaarãre jee dica wooya, mʉ yee díámacʉ̃ caniirijere ca padeparãre. Mʉ wederiquea, díá-macʉ̃ ca niirije nii. 18 Ati yepapʉre yʉre mʉ catiicojo cojoricarore birora, yʉ cãa anijare cʉ̃jareyʉ tiicojo cojo, ati yepa macãrãre mʉ yeere cʉ̃jawede majiorã waajato ĩigʉ. 19 Cʉ̃jare ĩima ĩigʉ yʉmajuropeera, mʉ ca tii dotiricarore biro tiirʉgʉ,ca ñañarije manigʉ ami dica wooricʉ yʉ nii ea,cʉ̃ja cãa díámacʉ̃ ca niirije queti jʉori, ca ñañarijemanirã nii ea, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorije peereca tiirã nii, cʉ̃ja ca biipere biro ĩigʉ.

Cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerã niipetirãpʉre Jesús cʉ̃ca juu bue bojarique

20 ”Anija wadore jãi bojagʉ méé, to biro mʉreyʉ ĩi. Niipetirã bojoca, yʉ yee quetire cʉ̃jare cʉ̃jacawedero tʉori, yʉre ca tʉonʉnʉjeeparãpʉ cãarecʉ̃jare yʉ jãi boja. 21 Cʉ̃ja niipetirãpʉre, “Añurojĩcãri cõro cʉ̃ja niijato” ĩigʉ, atere to biro mʉreyʉ ĩi. “Cáacʉ, yʉ, mʉ mena nii, mʉ pee cãa yʉmena nii, mani ca bii niirore birora, cʉ̃ja cãa jĩcãricõro añuro mani mena cʉ̃ja ca niiro tiiya,” yʉ ĩi,ati yepa macãrã mʉre ca tʉo nʉnʉjeetirã, mʉ catiicojo cojoricʉ yʉ ca niirijere díámacʉ̃ cʉ̃ja ca tʉonʉnʉjeepere biro ĩigʉ.

22 ”Ca nii majuropeegʉ yʉ ca niiro yʉre mʉ catiiricarore birora, yʉ cãa ca nii majuropeera cʉ̃jaca niiro cʉ̃jare yʉ tiiwʉ, jĩcʉ̃re birora mani caniirore birora, cʉ̃ja cãa jĩcʉ̃re birora cʉ̃ja niijatoĩigʉ. 23 Yʉ pea, cʉ̃japʉre nii, mʉ pea, yʉpʉrenii, mani bii. Añuropʉra jĩcãri cõro cʉ̃ja ca niiearo cʉ̃jare tiiya. To biro mʉ ca tiiro ati yepamacãrã, mʉ ca tiicojo cojoricʉ yʉ ca niirijere,ñucã yʉre mʉ ca mairore birora cʉ̃jare mʉ camairijere, ĩa majirucuma. 24 Cáacʉ, mʉ, yʉre mʉca tiicojoricarã cãa, yʉ ca niipa tabepʉra yʉmenacʉ̃ja ca niiro yʉ boo, ca nii majuropeegʉ yʉ ca

niirijere yʉremʉ ca tiicojoriquere cʉ̃ja ĩajato ĩigʉ;mee, mʉa ati yepare mʉ ca tiiparo jʉgueropʉrayʉre mʉ mai jʉo doowʉ.

25 Cáacʉ añugʉ, ména ati yepa macãrã mʉrecʉ̃ja ca majiti pacaro, yʉ pea mʉre yʉ maji. Anijayʉ mena ca niirã cãa, mʉ ca tiicojo cojoricʉ yʉca niirijere majima. 26 Mʉ ca niirique cʉtirijerecʉ̃jare yʉ ĩñowʉ. Ñucã to birora yʉ ĩñocã nʉnʉawaarucu, yʉremʉcamairije cʉ̃japʉrenii, ñucã yʉmajuropeecã cʉ̃japʉrena niicã, yʉ ca biipere biroĩigʉ —ĩi juu buewi Jesús.

18Jesús're cʉ̃ja ca ñeerique(Mt 26.47-56; Mc 14.43-50; Lc 22.47-53)

1Atere ĩi yapano, Jesús, jãa, cʉ̃ buerãre, diamaaCedrón ape nʉñapʉ jãare jʉo waacoawi. Toopʉreniiwʉ jĩcã yepa ote yucʉ ca niiri yepa. Tii tabepʉjãare jʉo owa waawi. 2 Judas, Jesús're ca wedejãabuiyee cõagʉ cãa, tii tabere majiwi, paʉ tiiriJesús jãare cʉ̃ ca jʉo waarucurique ca niiro macã.3 To biri Judas, jĩcã puna uwamarã, paia ʉparã,fariseos, cʉ̃ja ca doti cojoricarã, jĩcãrã ɄmʉrecoPacʉ yaa wiire coteri maja mena, beju cʉticãri,jĩcãrã, ʉje pio jãari jĩa boerica coori mena jĩaboe, aperã yucʉgʉ yapa upa bʉrʉa jia tuuri jĩaboerique mena jĩa boe, ca tii dooricarã menatoopʉ eawi.

4Mee Jesús pea niipetirije cʉ̃re cʉ̃ja ca tiipereca maji peoticãgʉ niiri, cʉ̃jare boca nʉcãri, o birocʉ̃jare ĩi jãiñawi:

—¿Ñirure mʉja amaati? —ĩiwi.5 To biro cʉ̃ ca ĩi jãiñaro:—Jesús, Nazaretmacʉ̃re jãa ama—ĩiwa. To biro

cʉ̃ja ca ĩiro Jesús pea:—Yʉ yʉ nii —cʉ̃jare ĩiwi. Judas, Jesús're ca

wedejãa buiyee cõagʉ cãa toora cʉ̃ja mena niiwi.6“Yʉ yʉ nii,” Jesús cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩirora duwi tua tuawaa, yepapʉ ñaacũmucoawa. 7 Jesús pea ñucã:

—¿Ñirure mʉja amaati? —cʉ̃jare ĩi jãiñanemowi.

Cʉ̃ja pea:—Jesús, Nazaret macʉ̃re jãa ama —cʉ̃re ĩiwa

ñucã.8 Jesús pea o biro cʉ̃jare ĩiwi ñucã:—Mee, “Yʉ yʉ nii” mʉjare yʉ ĩijãwʉ. Yʉre

mʉja ca amajata, anija yʉ mena macãrã peerañeeticãña —ĩiwi Jesús.

9 Ate pea cʉ̃ majuropeera: “Cáacʉ, yʉre mʉca tiicojoricarã jĩcʉ̃ ʉno peera yaitiwa,” cʉ̃ caĩiricarore biro to biijato ĩiro biiwʉ.* 10 To cõrora

* 18:9 Jn 6.39.

Page 159: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 18:11 156 SAN JUAN 18:30Simón Pedro pea niipĩi ca cʉoricʉ niiri yoo weeamiri, paia wiogʉre ca pade cotegʉ Malco cawãme cʉtigʉ amopero díámacʉ̃ nʉña peere paataa ñoocã cojowi. 11 To biro cʉ̃ ca tiiro ĩari, Jesúspea:

—Ca niirica tabepʉra niipĩire queno cũuña. YʉPacʉra, ñañaro yʉ ca tamʉoro cʉ̃ ca boojata, cʉ̃ cadotirore birora ñañaro yʉ ca biipera niicãro bii —ĩiwi Jesús.

Anás yaa wiipʉ Jesús're cʉ̃ja ca ami waarique(Mt 26.57-58; Mc 14.53-54; Lc 22.54)

12 Uwamarã cʉ̃jare dotiri majʉ mena, to birijudíos yaarã uwamarã Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiirecoteri maja mena, Jesús're ñeeri cʉ̃re jia, 13 Anásyaawii pee cʉ̃re amiwaa jʉowa. Cʉ̃ pea tii cʉ̃marepaia wiogʉ ca niigʉ Caifás mañicʉ niiwi. 14 AniCaifás pea, judíos're: “Bojoca niipetirãpʉre jĩcʉ̃racʉ̃ ca bii yai bojaro añu,” ca ĩi wede majioricʉraniiupi.

“Jesús're yʉ majiti,” Pedro cʉ̃ ca ĩirique(Mt 26.69-70; Mc 14.66-68; Lc 22.55-57)

15 Jesús're cʉ̃ja ca ami waaro, Simón Pedromena cʉ̃re jãa nʉnʉ waawʉ. Yʉ pea paia ʉpʉcʉ̃ ca majigʉ niiri, Jesús menara paia ʉpʉ yaawii macã yepapʉ yʉ jãacoawʉ. 16 Simón Pedropea, macã yepapʉra tii wiire camotaarica janiromacã jopepʉra tua nʉcãcãwi. To biri yʉ pea,paia ʉpʉ cʉ̃ ca majigʉ niiri, jopere ca cotegorecõre yʉ wedegʉ waawʉ. To biro cõre yʉ ca ĩiro,SimónPedro cãare cʉ̃re jõene cojowo. 17 Jopere cacotego pea cʉ̃ ca jãa dooro o biro cʉ̃re ĩi jãiñawoSimón Pedrore:

—¿Mʉa, Jesús buerã mena macʉ̃ méé mʉ niiti?—cʉ̃re ĩiwo.

To biro cõ ca ĩiro, Simón Pedro pea:—Cʉ̃ méé yʉ nii yʉa —cõre ĩicãwi.18 Tii ñamire bʉaro ca yʉjʉaro macã, paia

wiogʉre pade bojari maja, to biri Ʉmʉreco Pacʉyaa wiire coteri majamena pecame diori, to jumanucũ cojowa. To biro cʉ̃ja ca biiro, Pedro cãa cʉ̃jamena peca juma niiwi.

Paia wiogʉ Jesús're cʉ̃ ca jãiñarique19 Paia wiogʉ pea Jesús're o biro cʉ̃re ĩi jãiña

jʉoupi:—¿Noa ʉno peti cʉ̃ja niiti, mʉ buerã? ¿Ñee

ʉnore cʉ̃jare mʉ buerucuti? —cʉ̃re ĩi jãiñaupi.20 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩi jãiñaro, Jesús pea o biro

cʉ̃re ĩiupi:—Niipetirã bojoca cʉ̃ja ca tʉo cojoropʉ yʉ

wederucujãwʉ. To cãnacã tiira, nea poo juu buer-ica wiijeripʉ, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ, judíos

niipetirã cʉ̃ja ca nea pooropʉ yʉ wederucujãwʉ.Jĩcãti ʉno peera yairopʉ wede, yʉ tiitirucujãwʉ.21 ¿Ñee tiigʉ yʉremʉ jãiñati? Yʉ ca wederijere catʉorucujãrã peere cʉ̃jare jãiñaña. Cʉ̃ja, “To biirijeĩirucujãwi,” mʉre cʉ̃ja ĩijato, cʉ̃ja majima cʉ̃jareyʉ ca wederucujãrijere —ĩiupi.

22 O biro Jesús cʉ̃ ca ĩirije menara, jĩcʉ̃ uwamʉɄmʉreco Pacʉ yaa wiire ca coterã mena macʉ̃ cʉ̃pʉto ca nucũricʉ cʉ̃ diámacʉ̃re paari, o biro ĩiupi:

—¿Paia wiogʉrena o biirijera cʉ̃re mʉ ĩiyʉʉcãti? —ĩiupi.

23To biro cʉ̃re cʉ̃ ca tiiro, Jesús pea o biro cʉ̃reĩiupi:

—¿Ñañarije yʉ ca ĩijata, ñee ʉno pee ñañarijeyʉ ĩijãri? Yʉre wedeya. Díámacʉ̃ yʉ ca ĩirije to canii pacaro, ¿ñee tiigʉ yʉre mʉ paati? —ĩiupi.

24 To cõrora Anás pea Jesús're cʉ̃re jiari, paiawiogʉ Caifás pʉtopʉ ami waa dotiupi.

“Jesús're yʉ majiti,” Pedro cʉ̃ ca ĩi nemorique25Ména Pedro pea, toora peca jumacã nucũwi.

Too cʉ̃ ca juma nucũrucuro:—¿Mʉ cãa, ĩi buerã mena macʉ̃ méé mʉ niicã-

timiti? —cʉ̃re ĩi jãiñawa.Pedro pea:—Cʉ̃ méé yʉ nii —cʉ̃jare ĩi ditocãwi.26To biro cʉ̃ ca ĩiri tabera, jĩcʉ̃ paia ʉpʉre pade

coteri maja mena macʉ̃ Pedro cʉ̃ ca amoperopataricʉ yee wedegʉ peti:

—¿Jesús mena ote wejepʉ mʉ ca niiro, yʉ caĩajãgʉ méé mʉ niicãtimiti? —cʉ̃re jãiñawi. 27 Tobiro cʉ̃ ca ĩiro, Pedro pea cʉ̃re ĩi ditocãwi ñucã. Tobiro cʉ̃ ca ĩi niiri tabera, ãbocʉ wedecoawi yua.

Pilato pʉtopʉ Jesús're cʉ̃ja ca ami waarique28 Jiro, Caifás yaa wii ca niiricʉre tii yepa

macãrã ʉpʉ romano cʉ̃ ca niiri wiipʉ ami waawañucã Jesús're. Mee ca boe mʉa doori tabepʉca niiro macã, judíos pea tii wiipʉ mani ca jãa-coajata, mani ñicʉ̃ jãa cʉ̃ja ca biitiriquere manibiibocu, to biro biicãri Pascua boje rʉmʉ manica tii niirucurijere cʉ̃ja ca tiiro ñañarã nii cote,baarique cãare baati, mani biibocu ĩima ĩirã, jãawaatiupa. 29To biro cʉ̃ja ca biiro macã, Pilato peacʉ̃ja mena wede penigʉ doogʉ witi doori, o birocʉ̃jare ĩi jãiñawi:

—¿Anire, ñee ʉno ñañarije cʉ̃ ca tiirique jʉoricʉ̃re mʉja wedejãarã doojãri? —cʉ̃jare ĩiwi.

30To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉwa:—Ñañarije ca tiitigʉ cʉ̃ ca niijata, mʉ pʉtopʉ

cʉ̃re jãa ami dootibojacupa —cʉ̃re ĩiwa.

Page 160: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 18:31 157 SAN JUAN 19:1031 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Pilato pea o biro cʉ̃jare

ĩiwi:—Mʉjara cʉ̃re ami waari, mʉjare ca dotirije ca

ĩirore biro cʉ̃re jãiña bejeya —ĩiwi.To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiro, judíos ʉparã pea o biro

cʉ̃re ĩi yʉʉwa:—Jãa, judíos'ra, jĩcʉ̃ ʉno peerena jãa ca jĩa cõa

dotirije mani —ĩiwa. 32 O biro bii eawʉ, “O biriwãme yʉ tii yaio ecorucu,” Jesús cʉ̃ ca ĩirique.

33 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, ñucã Pilato pea cʉ̃ yaawiipʉ jãa waa, Jesús're jʉo cojo, o biro cʉ̃re ĩijãiñaupi:

—¿Mʉa judíos wiogʉra mʉ niiti? —cʉ̃re ĩiupi.34 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiupi:—¿Teeremʉmajurope jãiñagʉmʉ ĩiti, aperã yʉ

yee maquẽre mʉre cʉ̃ja ca wederije jʉori, to biroyʉre mʉ ĩi jãiñatiqué? —ĩiupi.

35To biro Jesús cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro, Pilato pea o birocʉ̃re ĩiupi:

—¿To docare yʉa judío yʉ niiti? Cʉ̃ méé yʉ niinija yʉa. Mʉ yaarãra, paia ʉparãra, yʉpʉre mʉrenonirã dooma. ¿Ñee ʉno mʉ tii bui cʉtijãri? —cʉ̃re ĩiupi.

36 Jesús pea o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi:—Ati yepamacʉ̃wiogʉméé yʉnii yʉa. Ati yepa

macʉ̃ wiogʉ yʉ ca niijata, yʉre ca jĩarãre cʉ̃jareca jĩa camotaparãre yʉ cʉobocu, judíos'pʉre yʉrecʉ̃ja ca tiicojo cõatipere biro ĩigʉ. Yʉ ca doti niiritabea ano méé nii —ĩiupi.

37To biro Jesús cʉ̃ ca ĩiro, Pilato pea o biro cʉ̃reĩi jãiñaupi ñucã:

—¿To docare mʉa wiogʉmʉ niiti? —cʉ̃re ĩiupi.To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupi:

—Mʉra, “Wiogʉ mʉ nii,” yʉre mʉ ĩi doca. Yʉa,aterena biirʉgʉ yʉ baʉawʉ. Ñucã aterena biirʉgʉati yepapʉre yʉ doowʉ, díámacʉ̃ maquẽre wedemajiogʉ doogʉ. To biri díámacʉ̃ maquẽre caamarã niipetirã, yʉ ca wederijere tʉo nʉnʉjeema—cʉ̃re ĩiupi.

38 To biro cʉ̃ ca ĩiro Pilato pea:—¿Ñee to niiti, díámacʉ̃ maquẽ mʉ ca ĩirije? —

cʉ̃re ĩi jãiñaupi Jesús're.Jesús're cʉ̃ja ca jĩa dotirique(Mt 27.15-31; Mc 15.6-20; Lc 23.13-25)

Jesús're o biro cʉ̃re ĩi jãiña yapano, judíosmenawedegʉ witi eawi ñucã Pilato. O biro ĩiwi:

—Anire jĩcã wãme ʉno peera ñañarije cʉ̃ catiiriquere yʉ bʉati. 39 Biirãpʉa mʉja pea Pascuaboje rʉmʉ ca niiro, tia cũurica wiipʉ ca niigʉrejĩcʉ̃ yʉ ca wienero mʉja ca boorucurije nii, ¿to

biri ani “Ani Judíos Wiogʉre” yʉ ca wienero mʉjabooti? —cʉ̃jare ĩiwi.

40To biro cʉ̃ ca ĩi jãiñarora niipetirãpʉra o biroĩi acaro buiwa ñucã:

—¡Wieneticãña cʉ̃ra! ¡Barrabás peerewieneña!—ĩi acaro buiwa. (Barrabás pea jee dutiri majʉniiwi.)

191 To cõrora Pilato pea Jesús're ami waari, cʉ̃re

bape dotiupi. 2 Uwamarã pea cʉ̃re bape yapano,pota mena upa beto cʉ̃ja ca quenorica betoreJesús dʉpʉgare peo, jutiro bʉaro ca jũarito, wiogʉcʉ̃ ca jãñarito ʉno cʉ̃re jãa, tiiupa. 3To biro tiicãricʉ̃ díámacʉ̃re paarãra:

—¡Judíos Wiogʉ to birora cʉ̃ caticõa niijato! —cʉ̃re ĩi bui epeupa.

4 Pilato pea ñucã witi doo, o biro ĩiwi judíos're:—Maa, ĩaña. Ani cʉ̃re yʉ ami witi doo, jĩcã

wãme ʉno peera ñañarije cʉ̃ ca tiiriquere bʉati-japi, mʉja ca ĩi ĩa majipere biro ĩigʉ —cʉ̃jare ĩiwi.5 Jesús pea pota beto cʉ̃ dʉpʉgare cʉ̃ja ca peoricʉ,ñucã jutiro ca jũarito cʉ̃ja ca jãaricʉ witi eawi. Tobiro cʉ̃ ca biiro, Pilato pea:

—Ani niimi —cʉ̃jare ĩiwi.6 Paia ʉparã, to biri uwamarã Ʉmʉreco Pacʉ

yaa wiire coteri maja cʉ̃re ĩarãra, o biro ĩi acarobui jʉo waawa:

—¡Yucʉ tenipʉ cʉ̃re paa pua tuu cõacãña!¡Yucʉ tenipʉ cʉ̃re paa pua tuu cõacãña! —ĩiwa.

To biro cʉ̃ja ca ĩiro Pilato pea:—Mʉja majurope cʉ̃re ami waari, yucʉ tenipʉ

cʉ̃re paa pua tuurãja. Yʉa, anira, jĩcã wãme ʉnopeera ñañarije cʉ̃ ca tii bui cʉtirica wãmere yʉbʉati —cʉ̃jare ĩiwi.

7To biro cʉ̃ ca ĩiro, judíos ʉparã pea o biro cʉ̃reĩi yʉʉwa:

—Jãa, jĩcã wãme jãare ca dotirije jãa cʉo. Tobiri ca dotirije ca ĩirore biro ca boapʉ niimi, cʉ̃majuropeera, “Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ yʉ nii,” jãarecʉ̃ ca ĩi ditorije jʉori —cʉ̃re ĩiwa.

8 To biro cʉ̃ja ca ĩirijere tʉori, Pilato pea bʉarojañuro uwi tʉgoeñaupi. 9 To biri Pilato pea ñucãcʉ̃ ca niiri tabepʉ jãa waari, o biro ĩi jãiñaupiJesús're:

—¿Mʉa, noo macʉ̃ peti mʉ niiti? —cʉ̃re ĩiupi.To biro cʉ̃ ca ĩi jãiñamijata cãare, Jesús pea cʉ̃reyʉʉtiupi. 10 To biro cʉ̃ ca biiro, Pilato pea:

—¿Ñee tiigʉ yʉre mʉ yʉʉtiti? ¿Mʉa, yucʉtenipʉ paa pua tuu cõa doticã, ñucã ñañaro cʉ̃jaca tiirʉgarijere camota bojacã, ca tii doti majigʉyʉ ca niirijere mʉ majititi? —cʉ̃re ĩiupi.

Page 161: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 19:11 158 SAN JUAN 19:2911 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Jesús pea o biro cʉ̃re ĩi

yʉʉupi:—Jĩcã wãme ʉno peera yʉre mʉ ca doti ma-

jirijere mʉ cʉotibojacupa, Ʉmʉreco Pacʉ mʉrecʉ̃ ca tiicojoticãjata. To biri mʉpʉre yʉre cawedejãa buiyee cõaricʉ pee doca,mʉ ametʉeneroñañarije ca tii bui cʉtiricʉ niimi —ĩiupi.

12To biro cʉ̃ ca ĩiri tabepʉra, Pilato pea Jesús'rewienerʉgʉ bʉaro tʉgoeña ama peoticãmiupi.Judíos pea yerijãari méé, o biro cʉ̃re ĩi acarobuiwa:

—Cʉ̃re mʉ ca wienecãjata, César mena macʉ̃méé mʉ nii. No ca boogʉ, cʉ̃ ca boorora wiogʉca jãagʉa, wiogʉ romano César waparã yʉʉ petiniigʉ biimi —cʉ̃re ĩiwa.

13 Pilato pea o biirije cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩiro tʉori,Jesús're ami witi waari ʉparã cʉ̃ja ca duwiritabepʉ ea nuucoawi, ʉ̃tãmena cʉ̃ja ca tiirica tabe,arameo wederique menara Gabatá cʉ̃ja ca ĩiritabepʉ. 14Tii rʉmʉpea Pascua boje rʉmʉ jʉgueromacã rʉmʉre jotoa decomacã cõro niiwʉ. Pilatopea o biro cʉ̃jare ĩiwi judíos're:

—Ani niimi mʉja wiogʉ —cʉ̃jare ĩiwi.15 To biro Pilato cʉ̃ ca ĩirora, cʉ̃ja pea o biro ĩi

acaro buiwa:—¡Cʉ̃ boajato! ¡Cʉ̃ boajato! ¡Yucʉ tenipʉ cʉ̃re

paa pua tuu cõacãña! —ĩiwa.To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩiro tʉogʉ, Pilato pea o biro

cʉ̃jare ĩiwi:—¿Ñee tiigʉ mʉja wiogʉrena yucʉ tenipʉ cʉ̃re

yʉ paa pua tuu cõa dotibogajati? —cʉ̃jare ĩiwi.To biro cʉ̃ ca ĩiro, paia ʉparã pea o biro cʉ̃re ĩi

yʉʉwa:—Jãa, jĩcʉ̃ra jãare ca dotigʉ wiogʉ César

wadore jãa cʉo —ĩiwa.16 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Pilato pea Jesús're cʉ̃ja

paa pua tuu cõarã waajato ĩigʉ cʉ̃jare tiicojocãwi.To biri cʉ̃ja pea Jesús're amicoawa yua.

Jesús're cʉ̃ja ca paa pua tuu cõarique(Mt 27.32-44; Mc 15.21-32; Lc 23.26-43)

17 Jesús pea cʉ̃re cʉ̃ja ca paa pua tuupa teniyucʉ tenire pʉjaricʉ witi waawi, “Dʉpʉga Õaro”(hebreo wederique menara “Gólgota”) ca wãmecʉtiri tabepʉ waagʉ. 18 Toopʉ cʉ̃re ami eari,pʉarã watoa cʉ̃re paa pua tuu nʉcõwa. Jĩcʉ̃cʉ̃ díámacʉ̃ nʉña pee, apĩre cʉ̃ ãcõ nʉña pee,cʉ̃jare paa pua tuu nʉcõwa. 19 Ñucã Pilato pea:JESÚS NAZARET MACɄ̃ NIIMI, JUDÍOS WIOGɄ —ĩi owa tuurique ca tujari pĩire cʉ̃ jotoare paa puatuu doti cojoupi. 20 To biro ĩi owa tuurique ca

tujari pĩire paʉ judíos buewa, Jesús're cʉ̃ja capaa pua tuu nʉcõrica buuro macã pʉtoacã caniiro macã. Tii pĩire owarique pea hebreo wed-erique mena, griego wederique mena, romanowederique mena, owarique niiwʉ.

21 To biri paia ʉparã judíos pea o biro ĩiupaPilatore:

—“Judíos Wiogʉ niimi,” ĩi owa tuuticãña. “Aniniimi, cʉ̃ majuropeera, ‘Yʉ yʉ nii Judíos Wiogʉ,’ca ĩirucugʉ,” ĩi owa tuuya —cʉ̃re ĩiupa.

22 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Pilato pea:—Mee, yʉ ca owariquepʉa to birora tuaro bii

—cʉ̃jare ĩi yʉʉupi.23Uwamarã pea Jesús're paa pua tuu yapanori,

cʉ̃ jutirore amiri, bapari quejeri yega batori, cʉ̃jaca niiro cõro ameri dica woowa. Ñucã cʉ̃ jutirodoca macãro cãare ami, tiiro pea ee ãpõtĩoñamaniro jĩcã daara cʉ̃ja ca juaricaro ca niiro macã,24 uwamarã pea cʉ̃ja majurope o biro ameri ĩiwa:

—Atirora mani yega bateticãjaco, “Ĩi bʉariquemena pee mani ĩijaco, ñiru peti tiirore cʉ̃ ca ĩibʉaro,” ĩirã —ĩiwa. O biro bii eawʉ, ɄmʉrecoPacʉ yaa pũuropʉre: “Yʉ jutiro jotoa macãrorecʉ̃ja majurope ameri dica woo, ñucã docamacãrocãare ĩi bʉarique mena ĩi bʉa, tiiwa,” cʉ̃ja ca ĩiowarique.* Uwamarã o biri wãme peti tiicãwa.

25 Jesús're cʉ̃ja ca paa pua tuu nʉcõricaropʉtore, cʉ̃ paco, cʉ̃ paco yee wedego Cleofasnʉmo María, to biri apeo María Magdalena, ni-iwa. 26 Jesús pea cʉ̃ pacore ĩa, to biri yʉ, cʉ̃ buegʉ,bʉaro cʉ̃ ca maigʉ cõ pʉto yʉ ca niiro ĩari, o birocõre ĩiwi cʉ̃ pacore:

—Nomio, mee toora niimi mʉ macʉ̃ —ĩiwi.27 To biro cõre ĩi yapano, yʉ, cʉ̃ buegʉ peere:

—Mee toora niimo mʉ paco —yʉre ĩiwi. O biroyʉre cʉ̃ ca ĩiricaro jiro, yʉ pea, yʉ yaa wiipʉ cõreyʉ amicoawʉ.

Jesús cʉ̃ ca bii yairique(Mt 27.45-56; Mc 15.33-41; Lc 23.44-49)

28 Ate jiro Jesús pea, mee niipetirije ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca dotiriquere cʉ̃ ca tii yapanocãrijeremajiri, ñucã Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere cʉ̃ja caowa tuurica pũuropʉ ca ĩirore biro to bii yapanoeajato ĩigʉ, o biro ĩiwi:

—Yʉ oco jinirʉga —ĩiwi. 29 Toore niiwʉ jotʉurua ʉje oco ca piyarije ca niiri rʉ. To biri cʉ̃japea to biro cʉ̃ ca ĩiro tʉori, ʉje oco ca piyarijereupa jitia mena weyo, yucʉgʉ hisopogʉ dʉpʉpʉjia tuu, Jesús ʉjerore juu tuu waa, cʉ̃ jinijato ĩirã.

* 19:24 Sal 22.18.

Page 162: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 19:30 159 SAN JUAN 20:1230 To biro cʉ̃ja ca tiiro, Jesús pea tee ʉje oco capiyarijere neniña yapano, o biro ĩiwi:

—Mee niipetirijepʉrena yʉ tii yapano peoticã—ĩiwi. To biro ĩi yapano cʉ̃ dʉpʉgare muu cõayoo, bii yaicã yerijãa waawi Jesús.

Jesús warure cʉ̃ ca jadeorique31 To biro Jesús're cʉ̃ja ca tii cõari rʉmʉ pea,

Pascua boje rʉmʉ jʉguero macã rʉmʉ niiwʉ.Judíos pea cʉ̃ja ca yerijãari rʉmʉre cʉ̃ja upʉriniiquĩrique yucʉ teniripʉra ca tujaro bootiupa,cʉ̃ja ca yerijãari rʉmʉ ca nii majuropeeri rʉmʉpeti ca niiro macã. To biri, “ ‘Mʉ uwamarãre,cʉ̃ja ñicãrire paa pee, ñucã cʉ̃ja upʉri niiquĩriquecãare yoari méé jee duwio, tiirãja’ cʉ̃jare ĩi co-joya,” cʉ̃re ĩirã waaupa Pilatore. 32 To biri uwa-marã cʉ̃ja pʉtopʉ doori, Jesús mena cʉ̃ja ca paapua tuuricarã ñicãrire, ca nii jʉogʉ ñicãrire paapee, jiro ñucã apĩ cãare paa pee, tiiwa. 33 Jesúspʉto earã pea, ca bii yaicoaricʉpʉre cʉ̃re ĩawa. Tobiri cʉ̃ ñicãrire paa peetiwa.

34 To biro bii pacarã, jĩcʉ̃ cʉ̃ja mena macʉ̃ cʉ̃jadericaro mena Jesús warure jadeocãwi. To birocʉ̃ ca tiiro díi, oco, witiwʉ. 35Ate yʉ cawederijereyʉ majuropeera yʉ ĩawʉ. To biri mʉjare yʉ cawederijea díámacʉ̃ niiro bii. Ñucã yʉ ca ĩirijea,díámacʉ̃ra ca niirijere yʉ maji, mʉja cãa, teeremʉja ca tʉo nʉnʉjeepere biro ĩigʉ. 36 Atea,Ʉmʉreco Pacʉ yee wederiquere cʉ̃ja ca owa tu-urica pũuropʉre: “Jĩcã õaro ʉno peerena cʉ̃re paapeetirucuma,”† cʉ̃ja ca ĩi owa jʉguequĩrique caĩirore biro to bii eajato ĩiro to biro biiwʉ. 37To biriñucã ape tabe peera Ʉmʉreco Pacʉ wederique obiro ĩi: “Jĩcʉ̃, cʉ̃ja ca jadeoricʉre ĩarucuma,” ĩi.‡Tee bii earo biiupa.

Jesús're cʉ̃ja ca yaarique(Mt 27.57-61; Mc 15.42-47; Lc 23.50-56)

38 Ate niipetirije ca biiro jiro José Arimateamacã macʉ̃, Jesús upʉri niiquĩriquere amiwaarʉgʉ, Pilatore jãiupi. José cãa Jesucristoreca tʉo nʉnʉjeegʉ niiupi. Bii pacagʉ, bau niiro biiĩñotiupi, ʉparã judíos're uwima ĩigʉ. Pilato, Jesúsupʉrire cʉ̃ ca ami waa dotiro, José pea waa, Jesúsupʉrire amicoaupi. 39ÑucãNicodemo, jĩcãti Jesúsmena ñamipʉ ca wede penigʉ earicʉ cãa, treintay cuatro kilos cõro ca jʉti añurijere, mirrare áloemena ayiariquere jeecãri eaupi. 40 To biri José,Nicodemo mena, juti quejerire ca jʉti añurijecʉ̃ja cawadariquemena Jesús upʉri niiquĩriquereũmaaupa, judíos, ca bii yairicʉre yaa cõarã cʉ̃ja

ca tiirucurore biro tiirã. 41 Jesús're cʉ̃ja ca paapua tuu nʉcõrica tabere jĩcã weje ote weje niiwʉ.Tii wejepʉre niiwʉ maja ope wãma ope, ménajĩcʉ̃ ʉno peerena ca yaaya maniri ope. 42 Judíoscʉ̃ja ca yerijãari rʉmʉ ea waaropʉ ca biiro macã,ñucã maja ope pee cãa pʉtoacãra ca niiro macã,tii opera Jesús're cʉ̃re yaawa.

20Jesús cʉ̃ ca cati tuarique(Mt 28.1-10; Mc 16.1-8; Lc 24.1-12)

1 Ape semana ca nii jʉori rʉmʉ boeri tabere,meepʉ ca naitĩa jañuropʉra María Magdalenapea Jesús're cʉ̃ja ca yaaricaro maja opepʉ ĩagowaacoaupo. Toopʉ eago, maja ope jãa waaricatabere cʉ̃ja ca biaricaga ʉ̃tãga ami wooricaropʉca niiro ĩaupo. 2 To cõrora ũmaa tua doo, SimónPedro, yʉ, Jesús bʉaro cʉ̃ ca mairicʉ mena jãa caniiropʉ ũmaa eari, o biro jãare ĩiwo:

—Mani Wiogʉ niiquĩricʉ upʉrire amicoajapa.“Too pee cʉ̃re cũujacupa,” ĩi majiña mani —jãareĩi wedewo.

3 To biro cõ ca ĩiro tʉori, jãa pʉarãpʉra SimónPedro mena, Jesús're cʉ̃ja ca yaarica opepʉre jãaĩarã waacoawʉ. 4 Pʉarãpʉra ũmaarique mena jãawaawʉ. Yʉ pea Simón Pedro ametʉene jañuro yʉũmaa bayiwʉ. To biri cʉ̃ jʉguero, Jesús're cʉ̃ja cayaarica opepʉ yʉ ũmaa eacoawʉ. 5 Tii opepʉreeagʉ, jãa waatigʉra muu bia ĩa jõene cojogʉ, jutiquejeri Jesús're cʉ̃ja ca dʉdʉarica quejeri wado capejaro yʉ ĩawʉ. 6Yʉ jiro Simón Pedro ũmaa eawi.Ũmaa ea, cʉ̃ pea díámacʉ̃ jãacoawi maja opepʉre.Cʉ̃ cãa, Jesús're cʉ̃ja ca dʉdʉarique juti quejeriwadore ĩawi. 7 Jesús dʉpʉgare cʉ̃ja ca ũmaaricaquejero cãa, cʉ̃ upʉre cʉ̃ja ca ũmaarica quejeromenara pejatiwʉ. Bojoricaropʉ tunuo peoricaropejacãwʉ. 8 Jiro yʉ, Simón Pedro jʉguero caearicʉ cãa, tii ope jupeapʉre yʉ jãa waawʉ. Tobiro biigʉ, to biro ca biirique niipetirijere ĩa,“To birora bii,” yʉ ĩi ĩawʉ yʉ cãa. 9 Teere ĩapacarã, Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere owa cũuricapũuropʉre, “Mesías, cʉ̃ja ca jĩa cõaricʉpʉra cabii yairicarã watoare cati tuarucumi,” cʉ̃ja ca ĩiowaquĩriquere jãa tʉo puotiwʉ ména. 10 Teere ĩayapano, jãa yaa wiipʉ jãa tuacoawʉ ñucã.

María Magdalenare Jesús cʉ̃ ca baua earique(Mc 16.9-11)

11Ména, María Magdalena pea, Jesús're cʉ̃ja cayaarica ope pʉtopʉra oti tua nʉcãcãupo. Otigora,maja ope peere muu bia ĩa jõene cojoupo. 12 Ĩa

† 19:36 Ex 12.46; Nm 9.12; Sal 34.20. ‡ 19:37 Zac 12.10.

Page 163: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 20:13 160 SAN JUAN 20:31jõene cojogo, pʉarã Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrã,juti ca botirije jãñacãricarã, Jesús upʉri niiquĩri-quere cʉ̃ja ca cũurica tabepʉ jĩcʉ̃ cʉ̃ dʉpʉga caniirica tua pee, apĩ cʉ̃ dʉpori ca niirica tua pee,ca duwirãre ĩaupo. 13 Cʉ̃ja pea toopʉ duwirãra:

—Nomio, ¿ñee tiigo mʉ otiti? —cõre ĩijãiñaupa. To biro cʉ̃ja ca ĩiro:

—Yʉ Wiogʉ upʉri niiquĩriquere amicoajapa.“Toopʉ ami waajacupa,” yʉ ĩi majiti. To biri yʉoti —cʉ̃jare ĩiupo.

14 To biro cʉ̃jare ĩi yapano, amojode ĩagora, cõpʉtora Jesús cʉ̃ ca nucũro ĩaupo. Cʉ̃re ĩa pacago,“Cʉ̃ra niicumi,” ĩi ĩa majiticãupo. 15 Cõre ĩa, Jesúspea o biro cõre ĩi jãiñaupi:

—Nomio, ¿ñee tiigo mʉ otiti? ¿Ñirure mʉamaati? —cõre ĩiupi. Cõ pea, “Ote wejere cacotegʉ niicumi” ĩi tʉgoeñari, o biro cʉ̃re ĩiupo:

—Mʉra, Jesús upʉrire mʉ ca ami waajata, yʉrewedeya. Noopʉ mʉ cũujãri, yʉ cʉ̃re yʉ amigowaarucu —cʉ̃re ĩiupo.

16 To biro cõ ca ĩiro Jesús pea:—¡María! —cõre ĩiupi.To biro cʉ̃ ca ĩirora, María Magdalena pea

cʉ̃ peere amojode ĩa, o biro cʉ̃re ĩiupo judíoswederique mena:

—¡Raboni! —ĩiupo. (“Buegʉ,” ĩigo ĩiupo.)17To biro cʉ̃re cõ ca ĩirora, Jesús pea o biro cõre

ĩiupi María Magdalenare:—Yʉreñee tueneticãña. YʉPacʉpʉtopʉyʉ tua

mʉawaatiména. To biro tiitigora tuawaari: “ ‘YʉPacʉ, mʉja Pacʉ ca niigʉ, yʉ Ʉmʉreco Pacʉ, mʉjaɄmʉreco Pacʉ ca niigʉ pʉtopʉ tuamʉawaagʉ yʉbii,’ ĩijãwi,” ĩi wedegoja yʉ buerãre —ĩiupi.

18 To biro cʉ̃ ca ĩirico niiri, jãa cʉ̃ buerã ca ni-iricarã pʉtopʉ teere jãare queti wedego dooupo.Bʉaro ʉjea niirique mena, “¡Wiogʉre yʉ ĩajãwʉ!”jãare ĩi wede, cõre cʉ̃ ca ĩiriquere jãare wedewoMaría Magdalena.

Jesús cʉ̃ buerãre cʉ̃ ca baua earique(Mt 28.16-20; Mc 16.14-18; Lc 24.36-49)

19Tii rʉmʉrena, tii semanare ca nii jʉori rʉmʉ,ca naio waari tabere jãa, Jesús buerã ca niiricarãpea, judíos're uwima ĩirã, joperi biacãri jãa niiwʉ.To biro jãa ca bii niiri tabere jãa watoapʉ:

—¡Añuro niirique mʉjare to niijato! —jãare ĩiañu doti, jãa nʉcã eawi Jesús. 20 To biro ĩigʉra cʉ̃amorire, cʉ̃ warure cʉ̃ ca jadeorica opere, jãareĩñowi Jesús. Jãa pea, Wiogʉre cʉ̃re ĩarã, bʉaro jãaʉjea niiwʉ. 21 To biro ĩicã, o biro jãare ĩiwi ñucãJesús:

—¡Añuro niirique mʉjare to niijato! Yʉ Pacʉyʉre cʉ̃ ca tiicojo cojoricarore birora, yʉ cãamʉjare yʉ tiicojo cojo —jãare ĩiwi. 22 To biro ĩi,jãa jotoare puticõa peo cojogʉra:

—Maa, Añuri Yerire ñeeña. 23 Ñañaro mʉ-jare ca tiirãre, to biro cʉ̃ja ca tiirijere mʉja caacobojata, ñañarije cʉ̃ja ca tiirijere acoborucumiɄmʉreco Pacʉ. Ñañarije cʉ̃ja ca tiirijere mʉjaca acobotijata, Ʉmʉreco Pacʉ cãa to biro cʉ̃ja catiirijere acobotirucumi —jãare ĩiwi Jesús.

Tomás're Jesús cʉ̃ ca baua earique24 Jãa, Jesús buerã, pʉa amo peti, dʉpore pʉaga

penituaro ca niirã mena macʉ̃ Tomás ca wãmecʉtigʉ, Ca Sʉ̃rʉaricʉ cʉ̃ja ca ĩigʉ pea, Jesús jãarecʉ̃ ca baua eari tabere maniwi. 25 Jiro, Tomás jãamena cʉ̃ ca niiro, aperã Jesús buerã pea o birocʉ̃re ĩimiwa:

—Wiogʉre jãa ĩajãwʉ —cʉ̃re ĩiwa. To biro cʉ̃recʉ̃ja ca ĩi wedero, Tomás pea o biro ĩi yʉʉwi:

—Jesús amorire cʉ̃ja ca paa puarica operire ĩa,yʉ amo jũa mena tii operire juu jõene ñaati, ñucãcʉ̃ warure cʉ̃ja ca jadeorica opere yʉ amo menajuu jõene ñaati, yʉ ca biijata, “Yee méé ĩima,”mʉjare yʉ ĩi tʉo nʉcʉ̃ bʉoti majuropeecãrucu —cʉ̃jare boca ĩicãwi.

26 Jĩcã amo peti, ape amore itiaga penituaro caniiri rʉmʉri jiro jãa, cʉ̃ buerã ca niiricarã pea, jĩcãwiipʉ jãa neawʉ ñucã. Tii tabere Tomás cãa jãamena niiwi yua. Jesús pea joperi biarique ca niipacaro jãa doori, jãa decomacãpʉ baua ea nʉcãri:“Añuro niirique mʉjare to niijato,” jãare ĩi añudoti jãa nʉcã eawi. 27 To biro ĩi yapano, Tomás'reo biro ĩiwi Jesús:

—Ano mʉ amo jũa mena juu jõeneri, yʉ amor-ire ĩaña. Ñucã mʉ amo mena yʉ warure cʉ̃ja cajadeorica tabere juu jõenegʉ dooya. “Yeemʉja ĩi”ca ĩigʉ niiticãña. Díámacʉ̃ ca tʉogʉ niiña —cʉ̃reĩiwi.

28 To biro Jesús cʉ̃ ca ĩiro, Tomás pea:—¡Yʉ Wiogʉ, yʉ Ʉmʉreco Pacʉ! —cʉ̃re ĩiwi.29 To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩiwi Jesús pea:—¿Yʉre ĩacãripʉ “Yeeméé ĩijapa”mʉ ĩiti? Ʉjea

niima, ĩati pacarã díámacʉ̃ ca tʉorã —ĩiwi.“¿Ñee tiigʉ ati pũurore cʉ̃ owajapari?” ĩirique

30 Biigʉpʉa Jesús, jãa cʉ̃ buerã jãa ca ĩaro, paʉapeye ca ĩa ñaaña manirije tii bau niiwi. Teeniipetirije ati pũurore owa tuu peotiya mani.31 Atera, Jesús're, “Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojocojoricʉ Mesías, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ra niimi,” ĩitʉo nʉnʉjee, ñucã cʉ̃re tʉo nʉnʉjeeri, cʉ̃ jʉori

Page 164: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 21:1 161 SAN JUAN 21:18to birora caticõa niiriquere cʉo, cʉ̃ja biijato ĩigʉowarique nii.

21Cʉ̃ buerã jĩcã amo peti, ape amore pʉaga

penituaro ca niirãre Jesús cʉ̃ ca baua earique1 Jiro ñucã, jãa, cʉ̃ buerãre, Tiberias* ca wãme

cʉtiri ʉtabʉcʉra tʉjaropʉ jãare baua eawi Jesús.O biri wãme biiwʉ. 2 Simón Pedro mena anocãnacãrã jãa niiwʉ: Tomás, apeyera Ca Sʉ̃rʉaricʉcʉ̃ja ca ĩi jʉorucugʉ, Galilea yepamacãmacã Canáca wãme cʉtiri macã macʉ̃ Natanael, Zebedeopuna, to biri aperã jãa mena macãrã pʉarã, jãaniiwʉ.

3 Tii tabere, Simón Pedro pea o biro jãare ĩiwi:—Wai ñeegʉ waagʉ yʉ bii yʉa —ĩiwi. To biro

jãare cʉ̃ ca ĩiro:—Jãa cãamʉmena jãa waarucu—cʉ̃re jãa ĩiwʉ.

To biro ĩi, cʉ̃ mena waa, cũmuapʉ ea jãa, jãawaacoawʉ wai ñeerã waarã. Tii ñamire wai jĩariméé jãa biicãwʉ.

4 Ca boe mʉa doori tabe, Jesús pea, tiira,ʉtabʉcʉra tʉjaro baua eawi. Jãa, cʉ̃ buerã pea,“Jesús niicumi” jãa ĩi ĩa majitiwʉ. 5 Jesús pea obiro jãare ĩi jãiñawi:

—Yʉ yaarã, ¿mʉja wai cʉoti téé? —jãare ĩiwi.To biro cʉ̃ ca ĩi jãiñaro:—Jãa cʉotiéé —cʉ̃re jãa ĩi yʉʉwʉ.6 To biro jãa ca ĩiro, Jesús pea:—Cũmua díámacʉ̃ nʉña pee bapigʉre cõañua

cojoya. To biro tiirã mʉja wai jĩarucu —jãare ĩiwi.To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ ca tii dotirore biro jãa tiiwʉjãa pea. To biro tiirã, bapigʉre paʉ wai cʉ̃ja cayoorique ca niiro macã, do biro pee jãa tii weepãmʉo cojo bayiticãwʉ. 7 To biro cʉ̃ja ca biiroĩagʉ yʉ, cʉ̃ buegʉ, bʉaro Jesús cʉ̃ ca maigʉ pea:

—¡Mani Wiogʉra niimi yʉra! —yʉ ĩiwʉ Pe-drore. “Mani Wiogʉra niimi yʉra,” cʉ̃re yʉ caĩiro tʉogʉra, Pedro pea, cʉ̃ jutiro cʉ̃ ca tuu weejãaricarore ami jãña, diapʉ bupu ñaañuacoawi.8 Aperã Jesús buerã pea, jita dupari yepapʉrebapigʉ paʉ wai cʉ̃ja ca niiricʉre cũmua menajãa wee pãa waawʉ. Tiira tʉjaro pʉto jañuroranoventa metros yoarora jãa niiwʉ. 9 To birobii pãa ea, maa nʉcãrã, pecame diorica pecamejotoare wai cʉ̃ja ca jʉ̃jo peoricarã, to biri pan, capejaro jãa ĩawʉ. 10 Jesús pea o biro jãare ĩiwi:

—Mecʉ̃acã wai mʉja ca jĩa yapanorãre jĩcãrãjee dooya —jãare ĩiwi.

11 To biro Jesús cʉ̃ ca ĩiro, Simón Pedro peacũmuapʉ ea jãa waa, bapigʉpʉ paʉ wai pacarã,ciento cincuenta y tres peti cʉ̃ja ca niiricʉre jitadupari yepapʉ weecã maa waawi. To cõro paʉwai pacarã cʉ̃ja ca jãamijata cãare, bapigʉ peayegatiwʉ.

12To biro cʉ̃ ca tiiro, Jesús pea o biro jãare ĩiwi:—Baa wãcãrã dooya mʉja cãa ména —ĩiwi.

Jãa, cʉ̃ buerã pea, “Wiogʉ Jesús'ra niimi,” ca ĩimajicãra niiri, jĩcʉ̃ jãa mena macʉ̃ ʉno peera,“¿Ñiru peti mʉ niiti?” cʉ̃re ĩi jãiñaticãwa. 13 JiroJesús pea doo, pan're amiri, jãare tiicojowi. Ñucãwai cãare to birora tiiwi. 14 Ate pea cʉ̃ ca catituaricaro jirore, itiati jãare cʉ̃ ca baua ea ĩñorijeniiro biiwʉ.

Simón Pedro mena Jesús cʉ̃ ca wede penirique15 Baa wãcã yapanori jiro, Jesús pea Simón

Pedrore o biro cʉ̃re ĩi jãiñawi:—Juan macʉ̃ Simón, ¿anija ametʉenero yʉre

mʉ maiti? —ĩiwi.To biro cʉ̃ ca ĩiro, Simón Pedro pea o biro cʉ̃re

ĩi yʉʉwi:—Wiogʉ, ʉ̃gjá. Mee mʉ maji mʉre yʉ ca

mairijere —ĩiwi.To biro cʉ̃ ca ĩiro Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiwi:—To docare, yʉre ca tʉo nʉnʉjeerãre añuro

cʉ̃jare ĩa nʉnʉjeeya —cʉ̃re ĩiwi.16 Jiro ñucã:—Juan macʉ̃ Simón, ¿yʉre mʉ maiti? —cʉ̃re ĩi

jãiñawi. Cʉ̃ pea:—Wiogʉ, ʉ̃gjá, mee mʉ maji mʉre yʉ ca mairi-

jere —cʉ̃re ĩiwi.To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro Jesús pea ñucã:—To docare yʉre ca tʉo nʉnʉjeerãre añuro

cʉ̃jare ĩa nʉnʉjeeya —ĩiwi Pedrore.17 Pʉati jiro o biro cʉ̃re ĩi jãiñawi ñucã Jesús:—Juan macʉ̃ Simón, ¿yʉre mʉ maiti? —ĩiwi.Itiati peti, “¿Yʉre mʉ maiti?” Jesús cʉ̃re cʉ̃ ca

ĩi jãiñarije ca niiro macã, Pedro pea tʉgoeñariquepaicoawi. To biri o biro cʉ̃re ĩi yʉʉwi:

—Wiogʉ, mʉa niipetirije mʉ maji. Mʉre yʉ camairijere mʉ maji mee —cʉ̃re ĩiwi.

To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro Jesús pea o biro cʉ̃re ĩiwiñucã:

—To docare yʉre ca tʉo nʉnʉjeerãre añurocʉ̃jare ĩa nʉnʉjeeya. 18 Díámacʉ̃ mʉre yʉ ĩi.Wãmʉ jañuri niigʉ, mʉ majuropeera juti jãñarinoo mʉ ca waarʉgari tabe mʉ waarucuwʉ. Bʉcʉnii waagʉpʉa yua, mʉ dicarire mʉ ca juu mʉen-ero, aperãpʉ mʉre juti jãari, mʉ ca waarʉgatiritaberena mʉre amicoarucuma —ĩiwi Pedrore.

* 21:1 Ape wãme “Galilea ʉtabʉcʉra”.

Page 165: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SAN JUAN 21:19 162 SAN JUAN 21:2519 Jesús atere ĩigʉ, “O biri wãme bii yairi, mʉ

ca bii yairije mena Ʉmʉreco Pacʉre mʉ tii nʉcʉ̃bʉorucu” ĩigʉ, to biro cʉ̃re ĩiwi Pedrore. To biroĩi yapano:

—Yʉre nʉnʉña —cʉ̃re ĩiwi Jesús.Jesús cʉ̃ ca maigʉ

20To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pedro pea amojode nʉcã ĩatuenecojogʉ, yʉ, Jesús bʉaro cʉ̃ ca maigʉ, Jesúsmena jĩcãri jãa ca baa duwi tʉjari tabere Jesúspʉtoacã ca duwigʉ niiri: “Wiogʉ, ¿nii peti mʉrecʉ̃ wedejãagʉti?” Jesús're ca ĩi jãiñaricʉra cʉ̃jajiro yʉ ca nʉnʉ waaro yʉre ĩawi. 21 Yʉre ĩa,Jesús're o biro cʉ̃re ĩi jãiñawi Pedro:

—Wiogʉ, ani peera ¿do biro to biiroti? —cʉ̃reĩiwi.

22 To biro cʉ̃ ca ĩi jãiñaro, Jesús pea o biro cʉ̃reĩi yʉʉwi:

—Nemo yʉ ca tua doori tabepʉ to birora cʉ̃ cacaticõa niiro yʉ ca boojata, mʉ yee maquẽ méénii. Mʉa teere tʉgoeñatigʉra yʉre nʉnʉña—cʉ̃reĩiwi. 23 Ate jʉori, Jesús're ca tʉo nʉnʉjeerã ni-ipetirã watoapʉre, “Cʉ̃a, bii yairicaro manijagʉ,”cʉ̃ja ca ĩi niirije bate cũmucoawʉ. Jesús pea, “Cʉ̃abii yaitirucumi” ĩigʉ méé, to biro yʉre ĩiwi. Obiirije pee ĩigʉ ĩiwi: “Nemoyʉ ca tua doori tabepʉto birora cʉ̃ ca caticõa niiro yʉ ca boojata, mʉ yeemaquẽ méé nii,” ĩigʉ ĩiwi.

24 Atere, “To birora biiwʉ” ĩi wede, teere owa,ca tiigʉa, cʉ̃ra yʉ nii yʉa. To biri yʉ ca ĩariquereyʉ ca wederije díámacʉ̃ra ca niirijere mani maji.

25 Biigʉpʉa Jesús, apeye paʉ tiicãwi. Cʉ̃ catiirique cõrorena owa nʉnʉa waajata, yʉ ca tʉ-goeñajata teere owarica pũurori ati ʉmʉreco ni-ipetiropʉrena dada ametʉacoabocu.

To birora to biijato.Juan

Page 166: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 1:1 163 LOS HECHOS 1:7

LOS HECHOSJesucristo, cʉ̃ yee quetire cʉ̃ ca wede doti co-

joricarã cʉ̃ja ca tiiriquere owarica pũuroa, Lucas,Añurije Quetire cʉ̃ ca owariquere ca nii nʉnʉawaarijera nii. Ati pũurore ca owaricʉa, cʉ̃ caowa jʉorica pũurora, “Niipetirije Jesús cʉ̃ ca tiiri-quere, to biri bojocare cʉ̃ ca bueriquere,” owaupi(Hch 1.1).

Ati pũuro jiro cʉ̃ ca owarica pũuro peera: “Biiyai, cati tua, ʉmʉreco tutipʉ tua mʉa waa cʉ̃ cabiirique menara, Jesús yee queti peticã yerijãawaa biitiupa,” cʉ̃ ca ĩi wedemajiorique nii. Bojocawatoare to birora bojoca cʉticõa niimi Jesús.

Ati pũuroa, Jesús yee quetire ca tʉo nʉnʉjeejʉoricarã, Añuri Yeri cʉ̃ camajioromena, Jesús'retʉo nʉnʉjeerique maquẽre, o biro tiiri, bʉarojañuro niipetiri taberipʉ, Jerusalén mena bii jʉowaa, jiro Judea yepa, jiro muipũ cʉ̃ ca mʉa doorinʉña pee ca niiri yeparipʉ, to biri Samariapʉ, jirojudíos ca niitirãpʉre, Antioquía, Siriapʉ, ca biinʉnʉa waaro tiiupa, ĩi wede.

Atere ĩi wede yapano, Pablo, Jesús yee quetirewede yujugʉ cʉ̃ ca biiriquerewedenʉnʉawaa. Tobiri Jesús yee queti, Asia macã yepa jĩcã yepapʉreca ea waarique maquẽre, too bii nʉnʉa waarora,ape yeparipʉ, Greciapʉ, jiro Romapʉ ca bii eawaariquere wede nʉnʉa waa.

Ate queti, Jesús yee quetire ca tʉo nʉnʉjeerãcʉ̃ja ca bii nʉnʉa dooriquere wede nʉnʉa doo,ñucã jiro ati yepa niipetiro jañuripʉ, to biripaʉ yʉteari jiro ati yepa niipetiropʉre Jesús yeequetire cʉ̃ja ca wede bato peoticãpere, “To birobiirucu,” cʉ̃ ca ĩi owarique nii.

Ati pũuroa, Pedro, Pablo, cʉ̃ja ca tii niiriquerebʉaro peti wede. Ĩi pacaro díámacʉ̃ petira AñuriYeri cʉ̃ ca doti tutua niirije mena, cʉ̃ ca jʉotii niirije mena, Jesucristo to birora ca niicõaniigʉpʉre yeri jañacãri cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerãcʉ̃ja ca nii jeeña earo cʉ̃ ca tiiriquere wede. Itiawãme nii, Jesús cʉ̃ yee quetire cʉ̃ ca wede doticojoricarã cʉ̃ja ca biiriquere ca wederije:

(1) Jesús, cʉ̃ buerãre “Ate mʉja tii niirucu,” cʉ̃-jare ĩicã, ñucã “O biirije mʉjare yʉ tiirucu,”cʉ̃jare ĩiri jiro ʉmʉreco tutipʉ cʉ̃ ca tuamʉa waariquere (1.1-14), Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerã Jerusalén're cʉ̃ja ca bii jʉoriquere(1.15—8.3), wede.

(2) Palestina yepare añurije quetire cʉ̃ja cawede bate nʉnʉa waariquere wede (8.4—12.35).

(3) To biicãri yua Mediterráneore ca niiriyeparire Añurije Quetire wede nʉnʉawaarã,Romapʉ cãare cʉ̃ja ca wedecã ea waariquerewede. Añurije quetire Pablo cʉ̃ ca wedeyujugʉ waa jʉoriquere (13.1—14.28) wedenʉnʉawaa, Jesús buerã, bojocare ca jʉo niirãmena Jerusalén're cʉ̃ja ca nea pooriquere(12.1-35), Pablo, pʉati añurije quetire cʉ̃ca wede yujugʉ waa nemoriquere (15.36—18.22), Pablo itiati añurije quetire cʉ̃ cawedeyujugʉ waariquere (18.23 —21.16), wedenʉnʉa waa. To biicãri yua, Jerusalén'pʉ,Cesareapʉ, jiropʉra yua Romapʉ, Pablorecʉ̃ja ca tia cũuriquere wede yapano ea (21.17—28.31).Jesús buerã cʉ̃ja ca tiirique

Añuri Yerire cʉ̃ ca tiicojope maquẽ1 Yʉ ca maigʉ Teófilo, yʉ ca owa jʉorica

pũurore niipetirije Jesús cʉ̃ ca tii jʉoriquere, cʉ̃ca bue majio jʉoriquere, 2 cʉ̃ yee quetire cʉ̃ cawede doti cojoparã cʉ̃ ca bejericarãre, Añuri Yerijʉori cʉ̃jare wede majiori jiro, ʉmʉreco tutipʉ cʉ̃ca amimʉawaa ecoriquepʉ yʉ owa yapano eawʉ.3 Cʉ̃ ca bii yairicaro jiro ca nii pacaro, cʉ̃ ca catir-ijere ĩñogʉ cʉ̃ majuropeera ĩa majiricarora bauniigʉra paʉ tiiri, cuarenta* rʉmʉri peti cʉ̃jarebaua ĩño nii, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabemaquẽre cʉ̃jare wede, tii niiupi.

4 Ména, cʉ̃ja mena niigʉ, Jerusalén macãrãcʉ̃jare niicã dotiupi. O biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Yʉ Pacʉ “Yʉ tiicojorucu” cʉ̃ ca ĩiriquere,mʉjare yʉ ca wederiquere yueya ména.

5 Yee mééra Juan, oco mena uwo coeupi. Mʉjapea, no cãnacã rʉmʉ jiro mééra, Añuri Yeri menauwo coe ecorã doorã mʉja tii —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

Jesús ʉmʉreco tutipʉ cʉ̃ ca tua mʉa waarique6 Jesús mena ca nea pooricarã pea, o biro cʉ̃re

ĩi jãiñaupa:—Wiogʉ, ¿mecʉ̃ to niiti yua, Israel yepare,

ñucã cʉ̃ja majuro cʉ̃ja ca doti niiro mʉ ca tiiparʉmʉ? —cʉ̃re ĩiupa.

7 To biro cʉ̃ja ca ĩiro tʉogʉ, o biro cʉ̃jare ĩiyʉʉupi Jesús:

—Mʉjara, tii tabe ca niiro, tii rʉmʉ ca niiro,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ majuro ca doti majigʉ niiri cʉ̃

* 1:3 Pʉarã bojoca yee cõro niiri rʉmʉri.

Page 167: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 1:8 164 LOS HECHOS 2:3ca tiipere, mʉja ca majipe méé nii. 8 Biirãpʉa,Añuri Yerimʉjapʉre cʉ̃ ca ñaajãa nʉcã earo, mʉjaca yeri tutuapere ñee yapanori, yʉ yee maquẽremʉja wede yujurã waarucu. Jerusalén'ra mʉjawede jʉorucu, jiro Judea yepa, to biri Samariayepa, jiro ati yepaniipetiropʉ yʉyee quetiremʉjawede yuju peticã cojorucu —cʉ̃jare ĩiupi Jesús.

9 Atere ĩi yapanogʉra, cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩarucurora,ʉmʉreco tutipʉ ami mʉa waa eco, bueri bʉrʉacʉ̃re ca paa ũmaarora, bauticã yerijãa waaupiJesús. 10 Jesús cʉ̃ camʉawaaro, emʉaro peewadocʉ̃ja ca ĩa mʉene nucũrucuro, pʉarã juti botirijejãñaricarã cʉ̃ja pʉto baua ea nʉcã eari, o birocʉ̃jare ĩiupa:

11 —Galilea macãrã, ¿ñee tiirã ʉmʉreco tutipee mʉja ĩa mʉenecã nucũti? Ano mʉja menaca niijãgʉ Jesús, ʉmʉreco tutipʉ ca ami mʉawaa ecojãgʉra, cʉ̃ ca mʉa waaro mʉja ca ĩajãriwãmera doorucumi ñucã —cʉ̃jare ĩiupa.

Judas're ca wajoapʉ Matías're cʉ̃ja ca bejeamirique

12 To cõrora Jesús cʉ̃ ca tua mʉa waaro jiro,Olivos Buuropʉ ca niiricarã, ca yoati jañuri maapee† tuacoaupa Jerusalén pee, doti cũurique yer-ijãarica rʉmʉre ca dotirore biro. 13 Macãpʉ tuaea, wiipʉre earã, jotoa macã jawi cʉ̃ja ca niir-ica jawipʉ mʉa waaupa. Pedro, Santiago, Juan,Andrés, Felipe, Tomás, Bartolomé, Mateo, Alfeomacʉ̃ Santiago, Zelote yaa puna macʉ̃ Símon, tobiri Santiago‡ yee wedegʉ Judas, niiupa. 14 Cʉ̃janiipetirã, Jesús bairã, cʉ̃ paco María, to biriaperã romiri mena to cãnacã tiira nea poori, jĩcãwãmera tʉgoeña yeri cʉtiri, to birora juu buecõaniirucuupa.

15 Tii rʉmʉrire Pedro, ciento veinte cõro caniirã bojoca Jesús yee quetire ca tʉo nʉnʉjeerãwatoapʉ ca niiricʉ wãmʉ nʉcã, o biro cʉ̃jare ĩiwedeupi:16 —Yʉ yaarã, David niiquĩricʉ, Añuri Yeri cʉ̃ca majiorije mena Judas, Jesús're ca ñeeparãremaa jʉgue waa, cʉ̃ ca tiipere, “O biro biirucu,”cʉ̃ ca ĩi owaricarore birora ca biipe niiupa mee.17 Judas cãa mani mena macʉ̃ra nii, mani ca padeniirijerena tii nemo, tii niimiwi biigʉpʉa.§ 18 Tobiro bii pacagʉ, Jesús're cʉ̃ ca wedejãarije wapa,wapa tiirica tiiri cʉ̃re cʉ̃ja ca tiicojorique menawaa, jĩcã yepa wapa tiiupi. Jiro cʉ̃ dʉpʉga pee

ñaaduwi waa, cʉ̃ paaga yiga, cʉ̃ ʉta miji witi bate,biicã yai waaupi. 19 Jerusalén macãrã to birocʉ̃ ca bii yai waariquere queti tʉori, tii yepareAcéldamawãmeo tiiupa. Cʉ̃jawederiquemenara,“Díi Yepa,” ĩirʉgaro ĩi. 20 Mee, to biro cʉ̃ cabiipere Ʉmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉo baja peoricapũuropʉre o biro ĩi owa tuurique niiupa:“Cʉ̃ yaa wii, yucʉ mani, ca bopori yepa jeeña,

to biicã yai waajato.Jĩcʉ̃ ʉno peera tii yepare cʉ̃ niiticãjato.”*Ñucã,“Cʉ̃ ca pademiriquera apĩpʉ cʉ̃ pade wajoajato,”†

ĩi.21 To biri, Jesús mani mena cʉ̃ ca niiri cuu cõroramani mena bapa cʉti nii, 22 Jesús're, Juan cʉ̃ cauwo coeri tabepʉra nii, ʉmʉreco tutipʉ cʉ̃ camʉa waari tabepʉ, mani mena ca niiricarã anoniima. To biri jĩcʉ̃ cʉ̃ja mena macʉ̃ mani menaJesús cʉ̃ ca cati tuaro cʉ̃ ca ĩariquere manire cawede nemopʉre bejerique booro bii —cʉ̃jare ĩiupiPedro.

23 To biro cʉ̃ ca ĩiro, pʉarãre, José cʉ̃rena ñucãBarsabás (cʉ̃ buirica wãme peera Ca Añugʉ) cʉ̃jaca ĩigʉ, apĩMatías're jeeupa. 24Tobiro tiicã, o biroĩi juu bueupa:

—Ʉpʉ, mʉ, niipetirãre cʉ̃ja yeripʉ cʉ̃ja catʉgoeñarijere ca majigʉ, mʉ majuropeera anijapʉarãre, mʉ ca beje amiricʉre jãare ĩñoña, 25 cʉ̃ca ñañarijewapa, cʉ̃ cawaapa tabepʉrawaa, cʉ̃ cabii yai weorique Judas paderique ca niimiriquereca ĩa nʉnʉjee wajoapʉre —ĩi juu bueupa.

26 To biro ĩi yapano, “¿Niipe cʉ̃ niiti ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca amiricʉ?” ĩi majirʉgarã, cõa peobʉariquemena tiirã,Matías're to ca ñaapea bʉarotiiupa. To biri Jesús buerã pʉa amo peti, dʉporejĩcãga penituaro ca niirã mena macʉ̃ nii eaupiMatías.

2Añuri Yeri cʉ̃ ca doorique

1 Pentecostés* boje rʉmʉ ca earo, niipetirã Je-sucristore ca tʉo nʉnʉjeerã jĩcã tabera nea pooriniiupa. 2 Ca niiro tʉjarora, ʉmʉrecopʉ bʉarowino paa puu duwi doorore biro bʉjʉ duwi doo,cʉ̃ja ca niiri wiire paa puu ame jãa dadacoaupa.3 To biro biirora, cʉ̃ja ca niiro cõrorena cʉ̃jajotoarire pecame ca ʉ̃ʉrore biro ʉ̃ʉ ñaapea eaupa.

† 1:12 1,100 metros ca yoari maa pee. ‡ 1:13 Cʉ̃ra Jacobo wãme cʉticãupi ñucã. § 1:17 Mt 27.3-8. * 1:20 Sal69.25. † 1:20 Sal 109.8. * 2:1 Pascua boje rʉmʉ jirore cincuenta rʉmʉri ca earo cʉ̃ja ca tiiri boje rʉmʉ, oteca bʉcʉa yapanoro cʉ̃ja ca tiiri boje rʉmʉ niiupa. Añuro petira cʉ̃ja ote ca bʉcʉa yapanoro, ɄmʉrecoPacʉre añu majuropeecã ĩirã cʉ̃ja ca tiiri boje rʉmʉ niiupa.

Page 168: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 2:4 165 LOS HECHOS 2:294 To biro ca biiri tabera, cʉ̃ja niipetirãpʉrenaAñuri Yeri cʉ̃ja yeripʉre ñaajãa nʉcã eaupi. Tobiro cʉ̃ ca biirora, Añuri Yeri cʉ̃ ca boorore birocʉ̃ja ca niiro cõrora apeye wederiquere wede jʉowaaupa.

5 Tii rʉmʉrire Jerusalén macãre, judíos, bojerʉmʉri cõrorena ca juu buerã earucurã, niipetiriyeparipʉ macãrã ca dooricarã niiupa. 6 Bojocapea ca bʉjʉrijere tʉori, nea pooma ĩirã, Jesús'reca tʉo nʉnʉjeerã cõrora, cʉ̃jawederiquerena cʉ̃jaca wederijere tʉori, do biro pee ĩi majitiupa.

7Dobiro pee ĩimajiti, tʉo ʉcʉa biima ĩirã, o biroameri ĩiupa:

—¿Anija ano ca wede niirã niipetirã, Galileamacãrã méé cʉ̃ja niiti? 8 ¿Do biro pee biicãri,mani yeewederiquere añuro cʉ̃ja cawederomanitʉoti? 9Anora Partia, Media, Elam, Mesopotamia,Judea, Capadocia, Ponto, Asia yepare ca niirimacãri macãrã, 10 to biri Frigia, Panfilia, Egipto,Africa macã yepari macãrã, Cirene õo peepʉmacãrã, ñucã Roma macãrã ati macãre ca niirã,jĩcãrã judíos, aperã judíos yee pee ca bii wajoari-carã, 11 Creta macãrã, to biri Arabia macãrãpʉ,mani nii anora. ¡Niipetirãpʉra mani ca weder-ije mena Ʉmʉreco Pacʉ añurije cʉ̃ ca tiiriquequetire cʉ̃ja ca wedero mani tʉo! —ameri ĩiupa.12 Niipetirãpʉra to biro ca biirijere ĩa ʉcʉari, dobiro ĩi majitima ĩirã, o biro ameri ĩi jãiñaupa:

—¿O biro cʉ̃ja ca biirijea do biirije peti biro tobiiti? —ĩiupa.

13Aperã pea:—Cũmurã biima —cʉ̃jare ĩi buicãupa.Pedro cʉ̃jare cʉ̃ ca wederique

14 To cõrora Pedro pea, cʉ̃ mena macãrã pʉaamo peti, dʉpore jĩcãga penituaro ca niirã menawãmʉ nʉcã, tutuaro wederique mena o biro cʉ̃-jare ĩiupi:

—Mʉja judíos, to biri mʉja Jerusalén macãreca niirã niipetirã, ano ca biirije mʉja ca ĩarijeremʉjare yʉ wede majiorʉga. To biri añuro tʉoya,ano mʉjare yʉ ca ĩipere.

15 ”Anija, “Cũmurã tiima” mʉja ca ĩirã, “Cũ-murã méé tiima,” cũmurica tabe ʉno méé nii,boeri tabe jiroacãra† niicã ména. 16 Ano mʉja caĩarijea, ca biipere wede jʉgueri majʉ Joel, “O birobiirucu,” cʉ̃ ca ĩi owaquĩrique bii earo bii:‡17 “ ‘Ca tʉjari rʉmʉrire o biro biirucu,’ ĩimi

Ʉmʉreco Pacʉ. Yʉ Añuri Yerire bojoca ni-ipetirãpʉrena yʉ tiicojorucu. Mʉja puna:

ʉmʉa, nomia ca biipere wede jʉgueru-cuma.

Wãmarã, ca bii ĩñorijere ĩarucuma. Bʉcʉrã peacʉ̃ja ca biirʉga tʉgoeñarijere quẽñaru-cuma.

18 Ñucã tii rʉmʉrire yʉre ca pade bojarã, ʉmʉa,nomia cãare yʉ Añuri Yerire yʉ tiico-jorucu. To biro yʉ ca tiiro ca biipere wedejʉguerucuma.

19 Ʉmʉreco tutipʉre, ati yepare, uwiorije, díi, caʉ̃ʉrije, ca bue mʉenerije, yʉ ĩñorucu.

20Muipũ ʉmʉreco macʉ̃ naitĩacoarucumi. Ñamimacʉ̃ pea, díire biro jeeñacoarucumi,Wiogʉ yaa rʉmʉ, ca nii majuropeerirʉmʉ, ca añuri rʉmʉ ca eaparo jʉguerore.

21 To ca bii pacaro, ‘Wiogʉ wãme mena ĩicãri tiinemorique ca jãirã niipetirã ametʉaru-cuma,’ ĩimi Ʉmʉreco Pacʉ,” ĩiupi Joel.

22 Israelitas, atere añuro tʉoya: Mʉja ca ĩarora,Jesús, Nazaret macʉ̃ cʉ̃ ca doti majirijere, cʉ̃menapʉ do biro ca tiiya manirijepʉ ĩaricaroañurije tii, ca ĩa ñaaña manirije tii bau nii,mʉja watoare cʉ̃ ca tiirije mena mʉjare ĩñowiɄmʉreco Pacʉ, teere añuro mʉja ca majirorebirora. 23 Cʉ̃re, Ʉmʉreco Pacʉ “To biro biiru-cumi,” cʉ̃ ca ĩiricarore birora wedejãa eco, cabiigʉremʉja pea bojocañañarã jʉoripʉ cʉ̃remʉjajĩawʉ, yucʉ tenipʉ cʉ̃re paa pua tuuri. 24 To biromʉja ca tiicã pacaro Ʉmʉreco Pacʉ pee cʉ̃ ca catituaro cʉ̃re tiiri, ñañaro peti puniro bii yairiquerecʉ̃re ametʉeneupi. Bii yairique cãa, do biro peecʉ̃re bii ametʉa nʉcãmajiticãupa. 25Wiogʉ Davidcãa, Jesús'rena ĩigʉ, o biro ĩiquĩupi:“Ʉpʉ to birora yʉmena cʉ̃ ca niicõa niiro yʉ ĩawʉ.

Cʉ̃, yʉre cʉ̃ ca tii nemoro jĩcã wãme ʉnopeera ñañaro yʉ ca biiro yʉre tiitirucu.

26 To biri yʉ yeri ʉjea nii. Bʉaro ʉjea niiriquemena yʉ baja ʉjea nii. Yʉ upʉripʉ cãa,uwiricaro maniro cʉ̃pʉre yuecõa niirucu.

27 Yʉ ca cati niirijere, ca bii yairicarã cʉ̃ja ca ni-iri tabepʉra cũu cõacã, tiitirucumi; ñucãcʉ̃re pade bojari majʉ ca ñañarije manigʉupʉri niiquĩrique cãare ca boa yairo ti-itirucumi.

28Mʉ ca boorore biro nii nʉnʉa waariquere yʉremʉ ĩñowʉ; yʉ pʉtora mʉ ca bojoca cʉtiniirije mena, bʉaro yʉ ca ʉjea niiro mʉtiirucu,”§ ĩiquĩupi David, Jesús cʉ̃ ca bi-ipere.

29 Yʉ yaarã, díámacʉ̃ mʉjare yʉ wede ma-jiorʉga, mani ñicʉ̃ David niiquĩricʉ, bii yaicoa,

† 2:15 Nueve de lamañana. ‡ 2:16 Jl 2.28-32. § 2:28 Sal 16.8-11. Catirique ca niiri maarire yʉ camajiro yʉremʉ tiiwʉ.

Page 169: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 2:30 166 LOS HECHOS 3:6

yaa cõa eco, cʉ̃ ca biiriquere. Mecʉ̃ripʉ cãare cʉ̃maja ope mani watoara niicã ména. 30 David ni-iquĩricʉa, ca biipere wede jʉgueri majʉ niiquĩupi.To biri Ʉmʉreco Pacʉ: “Yee méé mʉre yʉ ĩi,”ĩirique mena, “Mʉ pãramerã ca nii cojorãpʉrejĩcʉ̃ wiogʉ cʉ̃ ca niiro yʉ tiirucu,” cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiri-jere majicãquĩupi mee. 31 To biri, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca tiicojoricʉ Mesías, ca bii yaicoaricʉpʉra cʉ̃ca cati tuarijere ĩa jʉgueri, o biro cʉ̃ ca biiperenaĩigʉ: “Mesías, cʉ̃re cʉ̃ja ca yaa cõarica opepʉra bi-icã yerijãa waa, cʉ̃ upʉri niiquĩriquea tii opepʉraboa yaicoa, biitirucu,” ĩi wedequĩupi David. 32 Tobiri, ani Jesús'rena cʉ̃ ca cati tuaro cʉ̃re tiiwiɄmʉreco Pacʉ. Teere mani niipetirãpʉra “Tobirora biiwʉ,” ca ĩirã wado mani nii. 33ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca tutuarije jʉori, ca nii majuropeegʉ tiieco, cʉ̃ díámacʉ̃ nʉña pee cũu eco, biiri jiro, ñucã,“Añuri Yerire mʉjare yʉ tiicojorucu,” jãare cʉ̃ caĩiricʉre cʉ̃ Pacʉ cʉ̃re cʉ̃ ca tiicojogʉre ñeeri jiro,cʉ̃ pea jãa niipetirãpʉre tiicojomi. Atere mecʉ̃reĩa, tʉo, mʉja tii. 34 David'ra ʉmʉreco tutipʉ mʉawaatiupi. Biiti pacagʉ o biro ĩiupi:“O biro ĩiwi Ʉpʉ yʉ Wiogʉre, ‘Yʉ díámacʉ̃ nʉña

pee duwiya,35 mʉ waparãre cʉ̃ja ca doca cũmuro yʉ ca ti-

iropʉ,’ ĩiupi.”*36Mʉja Israel yaa pooga niipetirã, atere añuro

majiña, yucʉ tenipʉ mʉja ca paa pua tuu jĩacõajãgʉ Jesús'rena, Wiogʉ, Mesías,† cʉ̃ ca niirotiimi Ʉmʉreco Pacʉ —cʉ̃jare ĩiupi Pedro.

37 To biirije Pedro cʉ̃ ca ĩiro tʉorã, tooca nea pooricarã pea, niipetirãpʉra bʉaro tʉ-goeñarique pai ametʉacoari, Pedrore, ñucã cʉ̃mena macãrãre o biro ĩiupa:

—Jãa yaarã, ¿ñee ca tiiparã jãa niiti? —cʉ̃jare ĩijãiñaupa.

38 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉupiPedro:

—Ñañarije mʉja ca tiirucurijere tʉgoeña yeriwajoari Ʉmʉreco Pacʉ peere tʉo nʉnʉjee, mʉjaca niiro cõrora Jesucristo wãme mena uwo coedotiya, mʉja ca ñañarijere Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ caacobopere biro ĩirã. To biro mʉja ca tiiro, cʉ̃ peaAñuri Yeriremʉjare tiicojorucumi. 39Ate, “O biroyʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩiriquea, mʉja yee, mʉja punayee, ñucã yoaroripʉ ca niirã niipetirã Ʉpʉ maniɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca jʉorʉgarã yee, niiro bii atea—cʉ̃jare ĩiupi Pedro.

40 Ate, ñucã apeye paʉ wãmeri mena cʉ̃jarewede majio, o biro cʉ̃jare ĩi wedeupi Pedro:

—¡Anija bojoca ñañarãre camotatiya! —cʉ̃jareĩiupi. 41 To biri, Pedro cʉ̃ ca wederijere ca tʉonʉnʉjeericarã, uwo coe ecoupa. Tii rʉmʉre Jesu-cristore ca tʉo nʉnʉjeerã, itia mil peti nii nemowaaupa. 42 Cʉ̃ja niipetirã, Jesús, cʉ̃ yee quetirecʉ̃ ca wede doti cojoricarã cʉ̃jare cʉ̃ja ca buemajiorijere añuro tʉo nʉnʉjee, cʉ̃ja ca cʉorijereameri dica woo, ñucã jĩcãri mena juu bue, pandica woo baa, tiirʉgarã nea poo, biicã niirucuupa.

Jesucristore ca tʉo nʉnʉjee jʉoricarã cʉ̃ja ca biiniirique

43 Jesús, cʉ̃ yee quetire cʉ̃ ca wede doti cojori-carã, paʉ wãmeri ca ĩa ñaaña manirije cʉ̃ja catii bau niirijere ĩarã, niipetirãpʉra do biro peeĩi majiticãupa. 44 Jesús're ca tʉo nʉnʉjeerã ni-ipetirãpʉra jĩcãri mena nii, cʉ̃ja ca cʉorije menacʉ̃ja majurope ameri dica woo, tii niirucuupa.45 Cʉ̃ja yee ca niirijere, cʉ̃ja ca apeye cʉti niir-ijere, noni wapa jeeri, cʉ̃ja ca boorije ea tuaro,wapa tiirica tiirire ameri dica woorucuupa. 46 Tocãnacã rʉmʉra Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ neacõaniirucuupa. Ñucã cʉ̃ja yaa wiijeri cõro añuroyeri ʉjea niirique mena pan're baa, baarique cʉ̃jaca cʉorijere jĩcãri mena ameri dica woo baa,47 Ʉmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉo baja peo, ñucãniipetirã bojoca cʉ̃jare añuro cʉ̃ ca ĩamairijere biiʉjea nii, bii niirucuupa. To cãnacã rʉmʉra aperã,Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã, cʉ̃ja ca nii nemonʉnʉa waaro cʉ̃jare tiiupi Ʉmʉreco Pacʉ.

3Ca bʉʉricʉre Pedro cʉ̃ ca catiorique

1 Jĩcã rʉmʉ, Pedro, Juan, yucʉ jotoa muipũcʉ̃ ca tʉja duwi waaro* juu buerica tabe ca ni-iro, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ juu buerã waaupa.2 Ʉmʉreco Pacʉ yaa wii jope, Añuri Jope† cawãme cʉtiri jope pʉtore, baʉagʉpʉra ca bʉʉricʉca niiricʉre to cãnacã rʉmʉra cʉ̃re ami waari,tii wii ca jãa waarãre wapa tiirica tiiri cʉ̃ jãijatoĩirã, cʉ̃ja ca cũuricʉ niiupi. 3 Cʉ̃ pea Pedro, Juan,Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉre jãa waarã doorã cʉ̃jaca biiro ĩari, wapa tiirica tiire cʉ̃jare jãiupi. 4 Tobiro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja pea añuro cʉ̃re ĩaãpõtĩo, o biro cʉ̃re ĩiupi Pedro:

—Jãare ĩaña —ĩiupi.5To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro, ca bʉʉricʉ pea: “Apeye

ʉno yʉre tiicojorã doorã tiicuma,” ĩigʉ, cʉ̃jareĩaupi. 6 To cõrora Pedro pea o biro cʉ̃re ĩiupi:

* 2:35 Sal 110.1. † 2:36 Hebreo wederique menara Mesías ĩiro: “Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ami dica wooricʉ,” ĩirʉgaroĩi. * 3:1 Tres de la tarde. † 3:2 Puerta llamada “La Hermosa”.

Page 170: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 3:7 167 LOS HECHOS 4:2—Wapa tiirica tiiri ʉnora, oro ʉnora, yʉ cʉoti.

Biigʉpʉa, yʉ ca cʉorijera mʉre yʉ tiicojorucu:“Jesucristo, Nazaret macʉ̃ cʉ̃ ca dotiro mena,‘Wãmʉ nʉcã waagʉja,’ mʉre yʉ ĩi” —cʉ̃re ĩiupi.

7 To biro cʉ̃re ĩigʉra, cʉ̃ amo díámacʉ̃ nʉñareñeeri, cʉ̃re tʉ̃awãmʉonʉcõcãupi. To biro cʉ̃re cʉ̃ca tiirije menara, cʉ̃ ñicãri, cʉ̃ aña tĩigaari‡ cãa,tutuacoaupa. 8 To cõrora ca bʉʉricʉ pea bupuwãmʉ nʉcãwaari, waa jʉowaaupi. Jiro, ɄmʉrecoPacʉ yaa wiipʉ cʉ̃ja mena jãa waagʉ cʉ̃ majuropebupuriquemena jãa nʉnʉa waa, Ʉmʉreco Pacʉreĩi nʉcʉ̃ bʉo, ĩi jãawaaupi. 9Niipetirã, cawaatimir-icʉra waa, Ʉmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉo baja peo,cʉ̃ ca tiiro ĩarã:

10 —Ʉmʉreco Pacʉ yaa wii jope, “Añuri Jope”ca wãme cʉtiri jope pʉto wapa tiirica tiiri ca jãiduwirucujãgʉra niimi —ĩi ĩa majiri, bʉaro ĩa ʉcʉado biro pee ĩi majiticãupa, to biro cʉ̃re ca biiriquejʉori.

Pedro cʉ̃ ca wederique11 Ca bʉʉricʉre cʉ̃ja ca catioricʉ pea, Pedro,

Juan're camotatiitiupi. Niipetirã bojoca to biroca biirijere ĩa ʉcʉa niirãra, Ʉmʉreco Pacʉ yaawii, Salomón yaa tabe Pórtico de Salomón Pedro,Juan, cʉ̃ja ca niiri tabe cʉ̃ja pʉto pee ũmaa neapoo waaupa. 12 To biro cʉ̃ja ca biiro ĩari, o birocʉ̃jare ĩiupi Pedro:

—Mʉja israelitas, ¿ñee tiirã mʉja ĩa ʉcʉati?¿Ñee tiirã jãa majuropeera jãa ca yeri tutuarijemena, ñucã cʉ̃re mai ĩama ĩirã ani ca bʉʉricʉrecʉ̃ ca waa majiro jãa ca tiirore biro, jãare mʉjaĩati? 13 Abraham, Isaac, Jacob jãa, ɄmʉrecoPacʉ, mani ñicʉ̃ jãa Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ paderimajʉ Jesús, ʉparãpʉre mʉja ca tiicojo cõagʉre,ñucã Pilato pee cʉ̃ ca wienerʉga pacaro mʉja cabootigʉre ca nii majuropeegʉ cʉ̃ ca niiro cʉ̃retiijapi. 14 Ca añugʉ, ca ñañarije manigʉ, ca niigʉpeere junacãri, bojoca ca jĩagʉ peere mʉja wienedotiwʉ. 15 To biro tiiri mʉja jĩa cõawʉ, catiriquemanire ca tiicojogʉre. To biro mʉja ca tiimijatacãare, Ʉmʉreco Pacʉ pea cʉ̃re catiocãwi, to birocʉ̃ ca tiirijere ca ĩaricarã, “Jãara jãa nii.” 16 Anomʉja ca ĩagʉ, mʉja ca majigʉre, cʉ̃ upʉri catutuaro ca tiirijea, Jesucristore díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃bʉoriquera to biro tii. Ate Jesucristore díámacʉ̃tʉo nʉcʉ̃ bʉorique ca doorijera, añuro diariquemanigʉpʉ cʉ̃ ca niiro tii, ano mʉja niipetirã mʉjaca ĩarore birora.

17 ”Yʉ yaarã, mee yʉ maji. Mʉja, mʉja wiorã,Jesús're jĩarã, to biro mʉja ca tiirijere majiti

pacarã to biro cʉ̃re mʉja tiicãwʉ. 18 Biiropʉa,ate mena, mee tĩrʉmʉpʉra cʉ̃ yee quetire wedejʉguerimaja niipetirãmena, “Yʉ ca tiicojo cojogʉMesías bii yaicoarucumi,” Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ caĩi jʉguericarore birora bii earo biiupa. 19 To biriñañarije mʉja ca tiirijere to cõrora tii yerijãatʉgoeña wajoa, Ʉmʉreco Pacʉre tʉo nʉnʉjeeya,mʉja ca ñañarijere cʉ̃ acobojato ĩirã. To cõrodocare Ʉpʉ, añuro niirica yʉteari tiicojorucumi,20mʉjare ĩima ĩigʉ mee jĩcãtopʉra cʉ̃ ca ami dicawooricʉ Mesías're cʉ̃ra Jesús ca niigʉre mʉjaretiicojori. 21 Ména mecʉ̃ra Jesucristo, ʉmʉrecotutipʉra cʉ̃ ca niipera niicãro bii, tĩrʉmʉ macãyʉtearipʉre ca dooquĩricarã, Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃yeere wederi maja ca ñañarije manirã mena, “Tobiro yʉ tiirucu” cʉ̃ ca ĩiricarore birora, niipetir-ijepʉrena añuro ca nii earo cʉ̃ ca tiiri tabepʉ.22Mani ñicʉ̃ jʉ̃mʉare o biro ĩi wedequĩupiMoisés:“ɄpʉmʉjaɄmʉreco Pacʉ, jĩcʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire wede jʉgueri majʉ, yʉre biro ca biigʉremʉja watoare cʉ̃ ca nii earo tiirucumi. Mʉjare cʉ̃ca wederije niipetirije cʉ̃re tʉo nʉnʉjeeya. 23 Cʉ̃,Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majʉ cʉ̃ca ĩirijere ca tʉo nʉnʉjeetigʉra, jĩa cõacãriqueniirucu” ĩiquĩupi Moisés.§

24 ”Ñucã niipetirã Ʉmʉreco Pacʉ yee que-tire wede jʉgueri maja niiquĩricarã, Samuel jiromacãrã niipetirãpʉra ati rʉmʉri o biro ca biiper-ena wedequĩupa cʉ̃ja cãa. 25 Mʉjara mʉja nii,Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ yee quetire wede jʉgueri majamena: “To biro yʉ tiirucu” cʉ̃ ca ĩiriquere cʉonʉnʉjee, ñucã Ʉmʉreco Pacʉ mʉja ñicʉ̃ jʉ̃mʉaniiquĩricarãpʉre: “O biro mani tii niijaco” cʉ̃ca ĩiriquere cʉo nʉnʉjee, ca tiirã. ɄmʉrecoPacʉ o biro ĩiupi Abraham're: “Mʉ pãrami jʉoriniipetirã ati yepa macãrã bojoca poogaari añurotii ecorucuma,” ĩiupi.* 26 To biro ca ĩiricʉ niiri,Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ Macʉ̃re cʉ̃ ca cati tuaro tiiri,mʉjare tiicojo jʉoupi, añuro mʉjare tii, mʉjacõrorena ñañaromʉja ca tiirucuriquere to cõroratii yerijãa, tʉgoeñawajoamʉja ca biipere biro ĩigʉ—cʉ̃jare ĩi wedeupi Pedro.

4Pedrore, Juan're wiorã pʉtopʉ cʉ̃ja ca ami

waarique1 Ména, Juan, Pedro, bojocare o biro cʉ̃ja ca

wede niirora, paia, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire cacoterã uwamarã wiogʉ mena, to biri Saduceosmena eaupa. 2 Pedro, Juan, “Ca bii yairicarã

‡ 3:7 Dʉpo beari. § 3:23 Dt 18.15, 18-19. * 3:25 Gn 22.18; 26.4.

Page 171: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 4:3 168 LOS HECHOS 4:26cʉ̃ja ca cati tuarije Jesucristo menara bii bauniicãupa,” bojocare cʉ̃ja ca ĩi wederije jʉori bʉaroajiaupa. 3 To biri cʉ̃jare ñee, ñamipʉ ca niiromacã, ape rʉmʉpʉ cʉ̃jare jãiñarʉgarã tia cũuricawiipʉ cʉ̃jare tia cũucãupa. 4 To ca bii pacaro, Pe-dro cʉ̃ ca wederijere ca tʉoricarã paʉ tʉo nʉnʉ-jeeupa. To biri Jesús're ca tʉo nʉnʉjeerã ʉmʉawadora, jĩcã amo cõro mil cõro peti eacoaupa.

5 Ape rʉmʉ peere Jerusalén're judíos wiorã,bʉcʉrã ca jʉo niirã, doti cũuriquere ca jʉo buerã,neaupa. 6 Paia wiorã Anás, Caifás, Juan, Alejan-dro, to biri paia ʉparã yaarã ca niirã niipetirã,toore niiupa. 7Nea poo yapano, tia cũurica wiipʉca niirã, Pedro, Juan're ami doo doti, cʉ̃ja jʉguerocʉ̃jare nʉcõri, o biro ĩi jãiña jʉo waaupa:

—¿Ñee doti majirique mena, ñiru wãme mena,atere to biro mʉja tiijãri? —cʉ̃jare ĩiupa.

8To biro cʉ̃ja ca ĩi jãiñaro Pedro pea, Añuri Yericʉ̃re cʉ̃ camajiorije mena, o biro cʉ̃jare ĩi yʉʉupi:

—Bojocare ca doti niirã, to biri Israel macãrãreca jʉo niirã: 9Mʉja, mecʉ̃re, ca diarique cʉtigʉreañuro jãa ca tiirique jʉorira jãare jãiña, “¿Do birocʉ̃ tii catio ecojãri?” jãare ĩi jãiña, mʉja ĩi. 10 Tobiri mʉja niipetirãmʉja ca tʉo cojoro, ñucã Israelyepa macãrã niipetirã cʉ̃ja ca majipere biro ĩirã,ani ca bʉʉricʉ ca niimiricʉ, mʉja niipetirã mʉjaca ĩa cojoro ca niigʉa, Jesucristo Nazaret macʉ̃,yucʉ tenipʉ mʉja ca paa pua tuu cõaricʉrena,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca cati tuaro cʉ̃ ca tiiricʉ cʉ̃ cadoti tutuarije mena catio ecojãwi. 11 Jesucristoa,“Mʉja, wiijeri tiiri maja, ʉ̃tãga ca añutiricare

mʉja ca beje cõamiricagara, mecʉ̃ra yuaʉ̃tãga ca nii majuropeerica ca nii earicʉ,niimi.”*

12 To biri apĩ jĩcʉ̃ ʉno peera ñañaro mani cabiipere manire ca ametʉenegʉ manimi. “Ñañarocʉ̃ja ca bii yaiboriquere cʉ̃ jʉori ametʉarucuma,”ĩigʉ Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojoricʉ, ati yepaniipetiropʉrena apĩ manicãmi —cʉ̃jare ĩi yʉʉupiPedro.

13 Ʉparã pea, Pedro, Juan, uwi tʉgoeñaricaromaniro cʉ̃ja ca wedero ĩarã, ca buetiricarã nii,†watoamacãrãra niicã, cʉ̃ja ca biirijere ĩamaji, ñeepee ĩi majiticã, biima ĩirã, “Jesús buerãra niima,”ĩi majiupa.

14 Ñucã ca bʉʉricʉre cʉ̃ja ca catioricʉ pee cãacʉ̃ja menara cʉ̃ ca niiro macã do biro pee cʉ̃jareĩi boca yʉʉ majiticãupa. 15 Do biro pee cʉ̃jare

ĩi majitima ĩirã, cʉ̃jare witi waa doti, too canearicarã wado o biro ameri ĩi wede peni niiupa:

16 —¿Anijare do biro mani tiirãti? Jerusalénmacãrã niipetirãpʉra ca bʉʉricʉre cʉ̃ja cacatioriquere maji peticãma. “To biro biicãro bii,yee ĩima,” mani ĩi majiti. 17 Ate bojoca watoareõo jañuro bii jeja nʉcã waare ĩirã, Jesús yeere jĩcʉ̃peerena cʉ̃ja ca wedetipere biro ĩirã, “Ñañaromʉjare jãa tiirucu,” cʉ̃jare mani ĩi uwiojaco —ameri ĩi wede peniupa.

18 To biro ĩicãri, cʉ̃jare jʉo cojo:—Jesús yee maquẽre jĩcã wãme ʉno peera bue,

wede majio, tii nemoticãña yua —cʉ̃jare ĩiupa.19 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Pedro jãa pea o biro cʉ̃jareĩi yʉʉupa:

—¿Mʉjara, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojororeɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotirije peere tʉo nʉnʉjee-tirãra, mʉja ca dotirije peere jãa ca tʉo nʉnʉ-jeero, to añucãgajati? Mʉjamajuropeera tʉgoeñabejeya. 20 Jãa, jãa ca ĩariquere, jãa ca tʉoriquere,jãa wede yerijãa majiti —cʉ̃jare ĩi yʉʉupa.

21 To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩi yʉʉrijere tʉorã, ʉparãpea ñucã:

—Teere mʉja ca wedejata, ñañaro mʉja tiiecorucu —cʉ̃jare ĩi nemo, cʉ̃jare piticãupa.Ñañaro cʉ̃jare cʉ̃ja ca tiipa wãmere do biro peetii bʉaticãupa, niipetirã bojoca ca biirique cʉ̃jaca ĩariquere Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉoniiro macã. 22 Ca bʉʉricʉre cʉ̃ja ca catioricʉ pea,cuarenta cʉ̃mari ametʉenero ca cʉogʉ niiupi.

Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja ca juubuerique

23 Pedro, Juan jãa cʉ̃jare cʉ̃ja ca wienero jiro,ñucã cʉ̃ja mena macãrã pʉtopʉ tua waari, ni-ipetirije paia wiorã, to biri bʉcʉrã bojocare cajʉo niirã cʉ̃jare cʉ̃ja ca ĩirique niipetirije cʉ̃jarewedeupa. 24Teere cʉ̃ja ca wedero tʉori jiro, jĩcãrimena o biro Ʉmʉreco Pacʉre ĩi juu bueupa:

—Niipetirije Ʉpʉ, ati ʉmʉrecore, ati yepare,dia pairi yaare, to biri teepʉre ca niirije niipetirijeca tiiricʉ, 25Añuri Yeri menapʉ, mʉre pade bojarimajʉ jãa ñicʉ̃ David menapʉ, o biro mʉ ĩiupa:“¿Ñee tiirã bojoca poogaari to cõro peti cʉ̃ja wede

mecʉ̃ti? ¿Ñee tiirã bojoca, watoa petira“O biro mani tiijaco,” cʉ̃ja ĩiti?

26 Wiorã, ati yepare ca doti niirã, jĩcãri menaɄmʉreco Pacʉ menare to biri mʉ ca bejeamiricʉ Mesías menare, ĩa junama.”‡

* 4:11 Sal 118.22. † 4:13 Judíos yee doti cũuriquere añuropʉ ca bue ame witiricarã. ‡ 4:26 Sal 2.1-2; Dan 9.24f; Hch10.38; He 1.9.

Page 172: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 4:27 169 LOS HECHOS 5:1527 To birira Herodes, Poncio Pilato, judíos, judíosca niitirã mena, ati macãre nea pooupa, mʉ cabeje amiricʉ Jesús, ca ñañarije manigʉ, mʉrepade bojari majʉre ĩa junari, 28 tĩrʉmʉpʉra “Tobiro biirucu,” mʉ ca ĩiricarore birora, to biijatoĩirã. 29Ʉpʉ, mecʉ̃ra ñañaro jãare cʉ̃ja ca tiirʉgar-ijere ĩaña. Mʉ paderi majare uwiricaro maniromʉ yeere jãa ca wede yujuro jãare tiiya. 30To birimʉ ca yeri tutuarije mena ca diarique cʉtirãrecatio, ñucã mʉre pade bojari majʉ ca ñañarijemanigʉ Jesús wãme mena, ca ĩa ñaaña manirijejãa ca tii maji niiro tiiya —ĩi juu bueupa.

31Cʉ̃ja ca juu bue yapanorora, cʉ̃ja ca niiri tabebʉaro nanaupe. To biro ca biiro, niipetirãpʉraAñuri Yeri cʉ̃ja yeripʉre cʉ̃ ca ñaajãa nʉcã earo,uwiricaro maniro Ʉmʉreco Pacʉ wederiquerewede yujuupa.

Niipetirije cʉ̃ja ca cʉorije, niipetirã yee ca niir-ije

32 Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã niipetirã jĩcʉ̃peere birora bii, jĩcãri cõro tʉgoeña biiupa. Jĩcʉ̃peera cʉ̃ja ca cʉorijere, “Yʉ yeewadonii,” ĩiricaromaniro, “Mani niipetirã yee niiro bii,” ameriĩiupa. 33 Jesús yee quetire wederi maja pea,Wiogʉ Jesús cʉ̃ ca cati tuarique quetire do birotiiya maniro to birora wedecã nʉnʉa waaupa.Ʉmʉreco Pacʉ pea cʉ̃ja niipetirãpʉrena bʉarojañuro, añuro cʉ̃jare tii nemo nʉnʉa waaupi.34 Cʉ̃ja watoare jĩcʉ̃ ʉnora ca boo pacagʉ ma-niupi. Yepari ca cʉorã, ñucã wiijeri ca cʉorã,aperãre noni wapa jeeri, 35 wapa tiirica tiirireJesús buerãre tiicojori, bate dotirucuupa cʉ̃ja caniiro cõrorena, cʉ̃ja ca cʉotirijere cʉ̃ja jeejatoĩirã. 36Tobirora tiiupi, Leví yaa punamacʉ̃ José cawãme cʉtigʉ, Chipre yucʉpoogamacʉ̃, Jesucristoyee quetire wederi maja, Bernabé cʉ̃ja ca wãmeotiiricʉ cãa, (Bernabé ĩiro, “Tʉgoeña bayiricaro catiigʉ,” ĩirʉgaro ĩi), 37 cʉ̃ yaa yepare aperãre noniwapa jeeri, wapa tiirica tiirire Jesús buerãpʉretiicojoupi.

5Ananías, Safira, ñañaro cʉ̃ja ca tiirique

1Ananías, cʉ̃ nʉmo Safira mena, cʉ̃ja cãa, cʉ̃jayaa yepare noniupa. 2 Cʉ̃ nʉmo Safira mena, “Tobiro mani tiijaco,” ameri ĩi wede peniri, wapatiirica tiirire jee dʉori, ca dʉjarijere Jesús buerãrenoniupa. 3Pedro pea o biro ĩi jãiñaupi Ananías're:

—Ananías, ¿ñee tiigʉ Satanásmʉ yeripʉ ñaajãanʉcãri mʉre doti ametʉene nʉcã, Añuri Yerire ĩidito, mʉ yaa yepare mʉ ca noni wapa taariquewapa tiirica tiirire jee dʉo, tee mena tua, mʉ catiiro cʉ̃ tiijãri? 4 ¿Mʉ ca noniparo jʉguero, mʉyaa yepa méé to niijãri? ¿Mʉ ca noniro jiro, wapatiirica tiiri mʉ yee méé to niijãri? ¿Ñee tiigʉ tobiirije peti mʉ tiicãjãri? Bojocare ĩi ditogʉ méémʉ tii. Ʉmʉreco Pacʉre ĩi ditogʉ mʉ tii —cʉ̃reĩiupi.

5 O biirije Pedro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩirijere tʉogʉra,dia ñaacũmucoaupi Ananías. Niipetirã to biro cabiiriquere ca tʉorã, bʉaro uwiupa. 6 To biro cʉ̃ca biiro ĩa, wãmarã doo, cʉ̃ upʉri niiquĩriquerejutiro quejero mena paa ũmaa, cʉ̃re yaarã waarãamicoaupa.

7 No cõro mee itia horas jiro, ca biiriqueremajiricaro maniro jãa dooupo Ananías niiquĩricʉnʉmo. 8 Cõ cãare o biro cõre ĩi jãiñaupi Pedro:

—Safira, yʉre wedeya: ¿Jãare wapa tiirica tiirimʉja ca noni jãaro cõrora mʉja yaa yepare mʉjanoni wapa jeejãri? —cõre ĩi jãiñaupi.

—Ʉ̃gjá. To cõrora jãa noni wapa jeejãwʉ—cʉ̃reĩi yʉʉupo.

9 To biro cʉ̃re cõ ca ĩi yʉʉrora:—¿Ñee tiirã mʉja pʉarãpʉra, Ʉmʉreco Pacʉ

yʉʉ Añuri Yerire “O biro cʉ̃re mani ĩi ñaajaco”mʉja ameri ĩi wede penijãri? ¡Ĩaña! Ĩijã tuadooma, mʉ manʉ niiquĩricʉre ca yaarã waari-carã. Mʉcãareñucã amiwaarã doorã tiima—cõreĩiupi Pedro.

10 To biro cõre cʉ̃ ca ĩirije menara, Safira cãaPedro pʉtora dia ñaacũmucoaupo. Cõ manʉniiquĩricʉre ca yaarã waaricarã wãmarã jãa earã,cõ cãare ca bii yairicopʉre bʉa ea, cõre ami waa,cõ manʉ niiquĩricʉ pʉtora cõre yaaupa. 11 Tobiri niipetirã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã, ñucãniipetirã teere ca tʉoricarã, bʉaro uwiupa.

Ca diarique cʉtirãre paʉ cʉ̃ja ca catiorique12 Jesús buerã menapʉ, paʉ wãmeri bojoca

watoare ca ĩa ñaaña manirije tii bau niiriqueniiupa. Ñucã niipetirã Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerã, jĩcʉ̃ peere biro tʉgoeñarique cʉtiri, Pórticode Salomón* cʉ̃ja ca ĩiri tabere nea poorucu-upa. 13 Aperã pea bʉaropʉra cʉ̃jare nʉcʉ̃ bʉocãpacarã, jĩcʉ̃ ʉno peera cʉ̃jamena niirucu biitiupa.14 Wiogʉre ca tʉo nʉnʉjeerã pea, paʉ jañuronomia, ʉmʉa, nii nʉnʉa waaupa. 15 To biri, cadiarique cʉtirãre wiijeri watoa waarica maaripʉ

* 5:12 Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉre warumacã nʉña peere wii botari ca nii tĩa waari tabe niiupa. † 5:15Sombra.

Page 173: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 5:16 170 LOS HECHOS 5:39jeewieneri, cãni pejaricaro jotoarira, diarimajareami waaricaro jotoarira, cũu cojoupa, Pedro cʉ̃ca ametʉa waaro petopʉra, cʉ̃ja mena macãrãjĩcãrãre cʉ̃ wãtĩ† cʉti ñaapeajato ĩirã. 16 ÑucãJerusalén pʉto macã macãri macãrã cãa, ca di-arique cʉtirãre, wãtĩa jʉori ñañaro ca biirãre,cʉ̃jare jee doorã paʉ tii macãre earucuupa. Ni-ipetirãpʉra catio ecoupa.

Jesús buerãre ñañaro tiirʉgarã cʉ̃ja canʉnʉrique

17Paia ʉpʉ, cʉ̃mena ca niirã saduceos're ca tʉonʉnʉjeerã, bʉaro ajiaupa. 18To biri Jesús buerãreñeeri, tia cũurica wii, macã macã wiipʉ cʉ̃jaretia cũucãupa. 19 To biro cʉ̃ja ca tiimijata cãare,jĩcʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃ ñamira cʉ̃jare pãawiene, o biro ĩiupi:

20 —Waa, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ ea nʉcãri,niipetirije ate catirique quetire bojocare wed-erãja —cʉ̃jare ĩiupi.

21 Cʉ̃ja pea to biro cʉ̃ ca ĩirijere cʉ̃ja ca tʉori-carore birora, ape rʉmʉ meepʉ, ca boerije menaɄmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ jãa waari, wede jʉowaaupa. To biro cʉ̃ja ca ĩi nii ditoye, paia ʉpʉ,to biri cʉ̃ mena ca niirã mena doo, israelitas'reca jʉo niirã niipetirãre jʉo neo, Jesús buerã tiacũurica wiipʉ ca niirãre jʉo doti cojoupa. 22 Cʉ̃jaca jʉo doti cojoricarã uwamarã pea, tia cũuricawiipʉ earã cʉ̃jare bʉatiupa. To biri o biro ĩi wedetua eaupa:

23 —Tia cũurica wii niipetiri joperipʉra añurobiarica joperi wado nii, ñucã tii wiire coterimaja uwamarã cãa tii joperi cõrorena cote, biiniijapa. To biro cʉ̃ja ca bii pacaro, jãa pea tiiwiire jope pãarã, tii wii jupeapʉra jĩcʉ̃ ʉnora jãabʉaticãjãwʉ —cʉ̃jare ĩi tua eaupa.

24 Teere tʉorã, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire cacoterã uwamarã wiogʉ, ñucã paia ca nii ma-juropeerã, do biro pee ĩi majiti:

—¿Tee niipetirije ñeepʉ to bii yapanorʉgabuti?—ameri ĩiupa.

25 To biro cʉ̃ja ca ĩi niiri tabera, jĩcʉ̃ o birocʉ̃jare ĩi eaupi:

—Tia cũurica wiipʉ mʉja ca tia cũuquĩjãrã,Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ bojocare buerã tiimañucã —ĩiupi.

26 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉo, uwamarã wiogʉ cʉ̃uwamarã mena waa, bojocare ʉ̃tã mena dee jĩaecorʉgatigʉ uwima ĩigʉ, Jesús buerãre ñañarocʉ̃jare tiitigʉra cʉ̃jare jeecoaupi. 27 Ea, wiorãpʉtopʉ cʉ̃jare jee waaupa. Paia ʉpʉ pea o birocʉ̃jare ĩiupi:

28 —“Jĩcãti ʉno peera cʉ̃ yee maquẽre wedenemoeto,” mʉjare jãa ĩijãwʉ doca. Mʉja pea,to biro mʉjare jãa ca ĩicã pacaro mʉja ca buemajiorije mena Jerusalén macãre ca jeja nʉcãpeticoaro mʉja tii, ñucã to biro mʉja ca ĩi niirijewatoara, cʉ̃ ca bii yairiquere, jãarena, “Cʉ̃re mʉjajĩawʉ,” mʉja ĩi nii —ĩiupi.

29 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pedro, to biri cʉ̃ menamacãrã:

—Jãara, bojoca cʉ̃ja ca ĩirije peere tii nʉnʉ-jee jʉorica tabe ʉnora, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiidotirije peere jãa ca tii nʉnʉjee jʉopera niicãrobii. 30Mani ñicʉ̃ jãa niiquĩricarãɄmʉreco Pacʉra,Jesús're, yucʉ tenipʉmʉja ca paa pua tuu cõagʉrecʉ̃ ca cati tuaro tiiwi. 31 Cʉ̃rena, Ʉmʉreco Pacʉ,ca nii majuropeegʉ cʉ̃re tii, cʉ̃ díámacʉ̃ nʉñapee cʉ̃re cũuri, Wiogʉ, manire Ca Ametʉenegʉ,cʉ̃ ca niiro tiijapi, Israel bojoca ñañarije cʉ̃ja catii niirijere to cõrora tii yerijãa, Ʉmʉreco Pacʉmena pee nii ea, ñañarije cʉ̃ja ca tiirijere acoboeco, cʉ̃ja ca biipere biro ĩigʉ. 32 Jãara jãa nii,atere ca ĩaricarã, ñucã Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃re ca tʉonʉnʉjeerãre cʉ̃ ca tiicojoricʉ Añuri Yeri cãa, ateto biro ca biiriquere, “To birora biiwʉ” ca ĩigʉniimi —cʉ̃jare ĩiupa.

33Cʉ̃ja pea atere tʉorã, bʉaropʉra ajia ametʉa-coari, cʉ̃jare jĩacãrʉgaupa. 34 To biro cʉ̃ja cabiiro, jĩcʉ̃ fariseo, Gamaliel ca wãme cʉtigʉ, doticũuriquere jʉo bueri majʉ bojoca niipetirã cʉ̃jaca nʉcʉ̃ bʉogʉ, ʉparã cʉ̃ja ca nea poori tabepʉrewãmʉ nʉcãri, Jesús buerãre jĩcã nimaro cʉ̃jarewiene cojo doticãupi. 35 Cʉ̃ja ca witi waaro jiroo biro ĩiupi:

—Israelitas, anijare mʉja ca tiirʉgarijere tʉ-goeña bojoca catiya. 36 Tʉgoeñaña tĩrʉmʉpʉreTeudas ca wãme cʉtigʉ, “Yʉ yʉ nii ca nii ma-juropeegʉ,” cʉ̃ ca ĩiro, cuatrocientos peti cʉ̃ caĩirijere tʉo nʉnʉjeeupa. To ca bii pacaro cʉ̃rejĩacãupa. Cʉ̃re cʉ̃ja ca jĩarora, cʉ̃re ca nʉnʉmiri-carã waa bate peti, to cõrora niipetiro peti nʉcã-coaupa. 37 Jiro jañuro ñucã, cʉ̃ja wãme cʉ̃ja caowa peori rʉmʉrire, Galilea macʉ̃ Judas cãa, tobirora ĩiri, bojoca cʉ̃re cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeerotiimiupi. Ñucã cʉ̃ cãare jĩa cõacãupa. To birocʉ̃ja ca tiirora, cʉ̃re ca nʉnʉmiricarã cãawaa batepeticoaupa. 38 “Mecʉ̃ peera, anijare to biroracʉ̃jare ĩacãña,” mʉjare yʉ ĩi wede majio. ¡Cʉ̃jarepiticãña! Ano ca biirije bojoca cʉ̃ja ca dotirije toca niijata, peticoarucu. 39 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cadotirije to ca niijata docare, do biiro pee mʉja tiiametʉa nʉcã majitirucu. Bojoca catiya, Ʉmʉreco

Page 174: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 5:40 171 LOS HECHOS 7:4Pacʉ menara mʉja ameri quẽecã niire —cʉ̃jareĩiupi Gamaliel, cʉ̃ mena macãrã wiorãre.

To biro cʉ̃ ca ĩirije mena, cʉ̃ mena macãrãrecʉ̃ja ca tʉgoeña wajoaro tiiupi.

40 To biri Jesús buerãre jʉo cojo, cʉ̃jare bapeyapano, “Jesús yee maquẽre wede nemoticãña,”cʉ̃jare ĩiupa. Jiro cʉ̃jare piticãupa. 41 Jesús buerãpea, ʉparã pʉto ca niiricarã witi waarã: “Jesúsyee quetire mani ca wederije jʉori, manire cʉ̃jaca bapero manire tiimi Ʉmʉreco Pacʉ,” ĩi ʉjeaniicã witi waaupa. 42To cãnacã rʉmʉra, ɄmʉrecoPacʉ yaa wiipʉ, wiijeripʉ, bojocare bue, Jesús'raMesías ca niigʉ yee maquẽ añurije quetire wede,tiicã niirucuupa.

6Ca pade nemoparãre cʉ̃ja ca bejerique

1 Tii cʉ̃marire Jesús yee quetire ca tʉo nʉnʉ-jeerã paʉ nii nʉnʉa waama ĩirã, griego bojocapee, hebreo bojocare:

—Jãa yee wederã romiri ca manʉ jʉ̃mʉa biiyai ecoricarã griega romirire, manire cʉ̃ja ca tiinemorijere baarique dica woorã, “Añuro cʉ̃jaretiitima” —ĩi wede pai jʉo waaupa.

2 To biri Jesús buerã pʉa amo peti, dʉporepʉaga penituaro ca niiricarã pea, niipetirã Jesu-cristore ca tʉo nʉnʉjeerãre neori, o biro cʉ̃jareĩiupa:

—Jãa Jesús buerã ca niiricarã, baarique batocoterʉgarãra, Ʉmʉreco Pacʉ yeere jãa ca wedeyerijãaro añuti. 3 Jãa yaarã, mʉja majuropeeramʉja mena ca niirãre, “Anijarã añuma” mʉja caĩirã, ca majirãre, Añuri Yeri ca cʉorãre, jĩcã amopeti, ape amore pʉaga penituaro ca niirã ʉmʉatee paderiquere ca tii niiparãre cʉ̃jare amaña.4 Jãa pea, juu bue, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩirijerebojocare wede, jãa tiicã nʉnʉa waarucu —cʉ̃jareĩiupa.

5 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, niipetirãpʉra “To biroramani tiijaco” ĩi, bʉaropʉra díámacʉ̃ tʉgoeña tu-tua, Añuri Yeri cʉo, ca biigʉ Esteban're, Fe-lipere, Prócoro, Nicanor, Timón, Parmenas, tobiri Antioquíamacʉ̃ Nicolás, jʉguero peera judíosyee peere ca tii nʉcʉ̃ bʉorucuricʉre, jʉoupa.6 Cʉ̃jare beje yapano, Jesús buerã pʉtopʉ cʉ̃jarejee waaupa. Cʉ̃ja pea Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃jarejãi boja, cʉ̃ja amori mena cʉ̃jare ñia peo, cʉ̃jaretiiupa.

7 Ʉmʉreco Pacʉ yee queti pea bʉaro jañurijeja nʉcã waaupa. To biri Jesús yee quetire ca

tʉo nʉnʉjee waarã paʉ jañuro nii nʉnʉa waaupaJerusalén're. Ñucã paiapʉ cãa, paʉ Jesús yeeañurije quetire tʉo nʉnʉjeeupa.

Esteban're cʉ̃ja ca ñeerique8 Esteban, Ʉmʉreco Pacʉ añuro cʉ̃ ca tiirije,

cʉ̃ ca yeri tutuarije cʉocãri, bojoca watoare ca ĩañaaña maniri wãmeri tii bau nii niiupi. 9 Jĩcãrãnea poo juu buerica wii, Pade Coteri Maja CaAmetʉaricarã, ca wãme cʉtiri wii macãrã, jĩcãrãCirene, Alejandría, Cilicia, to biri Asia yepa macãmacãri macãrã mena, Esteban mena ameri tutijʉo waaupa. 10 To biro ĩi pacarã, Esteban're dobiro pee cʉ̃re ĩi ametʉa nʉcã majitiupa, AñuriYeri cʉ̃ ca majiorije mena cʉ̃ ca wedero macã.11 Do biro ĩi majitima ĩirã, jĩcãrãre wapa tiiupa,watoara, “Moisés cʉ̃ ca doti cũuriquere, ɄmʉrecoPacʉre, Esteban ñañarije cʉ̃ ca ĩi tutiro jãa tʉo-jãwʉ,” cʉ̃ja ĩijato ĩirã. 12 To biro cʉ̃ja ca tiiricarãniiri, bojocare, bojocare ca jʉo niirãre,* doticũuriquere ca jʉo buerãre, cʉ̃jare wede mecʉ̃opeticã cojoupa. To biri Esteban're ũmaa neapoo, cʉ̃re ñee, ʉparã cʉ̃ja ca nea pooropʉ cʉ̃reamicoaupa. 13 Ñucã yeera, “ ‘Ania Moisés cʉ̃ cadoti cũuriquere, to biri ati wii Ʉmʉreco Pacʉ yaawii ca ñañarije maniri wiire ñañaro ĩi yerijãatimajuropeecãmi.’ 14 ‘Ñucã Jesús, Nazaret macʉ̃,ati wii Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire cõacã, mani catii niirije Moisés manire cʉ̃ ca cũuriquere wa-joacã, tiirucumi’ cʉ̃ ca ĩirijere jãa tʉojãwʉ,” ca ĩidito wedejãa nemoparãre amaupa. 15 To cõroraʉparã,† to ca duwirã niipetirãpʉra, Esteban'reĩarã, Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃re biro cʉ̃ ca diá-macʉ̃ cʉtiro ĩaupa.

7Esteban cʉ̃ ca wederique

1 To cõrora paia wiogʉ pea o biro cʉ̃re ĩijãiñaupi:

—¿Ano mʉre cʉ̃ja ca wedejãarije díámacʉ̃ra toniiti? —ĩiupi.

2 Cʉ̃ pea o biro ĩi yʉʉupi:—Yʉ yaarã, yʉ pacʉa, yʉre tʉoya. Mani

Ʉmʉreco Pacʉ do biro ca tiiya manigʉ, maniñicʉ̃ Abraham're, Harán pee cʉ̃ ca niigʉ waaparojʉguero, ménaMesopotamiapʉra cʉ̃ ca niiro cʉ̃rebaua eari, 3 “Mʉ yaa yepare, mʉ yaarãre witiweori, mʉre yʉ ca ĩñopa yepapʉ waagʉja,” cʉ̃reĩiupi.* 4 To biri caldeos yaa yepare witiri, Harányepa pee niigʉ waaupi. Toopʉ cʉ̃ ca niiro, cʉ̃

* 6:12 Ancianos. † 6:15 Sanedrín. Hch 6.13. * 7:3 Gn 12.1.

Page 175: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 7:5 172 LOS HECHOS 7:31pacʉ cʉ̃ ca bii yairo jiro, Ʉmʉreco Pacʉ ati yepa,mecʉ̃re mʉja ca niiri yepare, cʉ̃re ami dooupi.5To biro cʉ̃re tii pacagʉ, ati yepare cʉ̃ yee ca niipecʉ̃re tiicojo, ñucã jĩcã tabe ʉnoacã cʉ̃ ca niipatabe ʉnora cʉ̃re tiicojorucu, tiitiupi. Biigʉpʉa,“Mʉre yʉ tiicojorucu mʉ ca bii yairo jiro mʉpãramerã yaa yepa ca niipere biro ĩigʉ,” cʉ̃reĩiupi, ména Abraham tii tabepʉra cʉ̃ ca punamani pacaro. 6 Ñucã Ʉmʉreco Pacʉ o biro cʉ̃reĩiupi: “Mʉ pãramerã ca nii nʉnʉa waarã, cʉ̃jayaa yepa ca niitiropʉ ape yepa macãrãre bironiirucuma, cuatrocientos cʉ̃mari peti pade coterimaja nii, ñañaro tii eco, cʉ̃ja ca bii niiparopʉre.7Yʉpea cʉ̃jare ca pade doti eperãre ñañaro cʉ̃jareyʉ tiirucu. Jiro mʉ pãramerã tii yepare witiweori, ati yepapʉ yʉre tii nʉcʉ̃ bʉorucuma,” ĩiupiɄmʉreco Pacʉ Abraham're.† 8 Ʉmʉreco Pacʉ,Abraham're, “O biro mani tii niirucu,” cʉ̃re cʉ̃ caĩirijere ca bii ĩñorije to niijato ĩigʉ, jeyua quejeroyapare wide taatiriquere‡ cʉ̃re tii dotiupi. To biricʉ̃ macʉ̃ Isaac cʉ̃ ca baʉaro jiro jĩcã amo peti,ape amore itiaga penituaro ca niiri rʉmʉri ca niiwaaro, cʉ̃ jeyua quejero yaparewide taaupi. ÑucãIsaac cãa cʉ̃ macʉ̃ Jacob're to birora tiiupi. Jacobcãa to birora tiiupi, cʉ̃ puna Israel macãrã pʉaamo peti, dʉpore pʉaga penituaro niiri poogaarica niiparã pacʉa cãare.

9 ”Anija Jacob puna mani ñicʉ̃ jãa ca niiricarãcʉ̃ja bai Josére ĩa tutiri, pade coteri majʉre birocʉ̃ja ca noni cõagʉre, Egiptopʉ cʉ̃re ami waaupa.To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca tii pacaro, Ʉmʉreco Pacʉ peacʉ̃ menara niiri, 10 niipetirije cʉ̃ ca tʉgoeñariquepairijere cʉ̃re tii nemo ametʉeneupi. To biro tii,bʉaro ca majigʉ cʉ̃ ca niiro cʉ̃re tiiri, Faraón,Egipto macʉ̃ ʉpʉ, Josére Egipto macãrã wiogʉ cʉ̃ca niiro, ñucã ʉpʉ cʉ̃ ca niiri wiire ca dotigʉ cʉ̃ caniiro cʉ̃re tiiupi.

11 ”Tii tabere, Egiptore, to biri Canaán yepareaʉa nii, ñañaro tamʉorique nii, biiupa. To birimani ñicʉ̃ jãa niiquĩricarã pea cʉ̃ja ca baape ʉnocʉoticãupa. 12 Jacob, “Egiptore baarique niijato,”cʉ̃ja ca ĩirijere tʉori, cʉ̃ puna, mani ñicʉ̃ jãaniiquĩricarãre toopʉ cʉ̃jare tiicojo jʉoupi. 13 Jirocʉ̃ja ca waa nemoro, José pea cʉ̃ jũwʉ jãarire cʉ̃recʉ̃ja ca majiro tiiupi. To biri Faraón pea Josére“Tii pooga macʉ̃ niijapi,” ĩi majiupi. 14 Tee jiroJosé, cʉ̃ pacʉ Jacob, cʉ̃ puna niipetirã, setenta ycinco bojoca ca niirãre, Egipto pee cʉ̃jare jee doodotiupi. 15To biro biima ĩigʉ, Egipto yepapʉ niigʉwaaupi Jacob. Toopʉ bii yaiupi. Ñucã cʉ̃ puna,

mani ñicʉ̃ jãa niiquĩricarã cãa, tii yepapʉra biiyaiupa. 16 Jacob niiquĩricʉ cʉ̃ ca bii yairo cʉ̃ up-ʉri niiquĩriquere Siquem'pʉ ami waa, Abraham,Hamor punare cʉ̃ cawapa tiiricamaja opepʉ cʉ̃reyaacõaupa.

17 ”Ʉmʉreco Pacʉ Abraham're, “To biro yʉtiirucu,” cʉ̃ ca ĩirica cuu ca ea nʉnʉawaaro, Israelyaa poogamacãrã Egipto yepapʉ niirã paʉ bojocabʉʉupa. 18 To biro cʉ̃ja ca biiri cʉ̃marire, Joséreca majitigʉ, Egipto yepare wiogʉ jãaupi. 19 Tobiri cʉ̃ pea, mani yaa pooga macãrãre ĩi dito,mani ñicʉ̃ jãare ñañaro cʉ̃jare tii epe, cʉ̃ja punawãma ca baʉarã cãare ĩa nʉnʉjee dotiti, cʉ̃ja cabii yairo tiiupi. 20Tobiro cʉ̃jare cʉ̃ ca tiiri cuurenabaʉaupi Moisés. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa biijejagʉañugʉ niiupi. Cʉ̃ pacʉa pea itiarã muipũa peticʉ̃ja yaa wiira cʉ̃re majo niiupa. 21 Jiro cʉ̃rejĩarema ĩima ĩirã, diapʉ cʉ̃ja ca poo yuu cojogʉre,faraón macõ cʉ̃re amiri cõ macʉ̃ majuro peerebiro cʉ̃re majoupo. 22 To biro cõ ca tiiricʉ niiri,Egipto macãrã yee majiriquere bue majio ecori,cʉ̃ ca wederije, cʉ̃ ca tiirije cãare bʉaro ĩi bayi,niipetirije ca tii maji petigʉ bii maja nʉcãupiMoisés.

23 ”Cuarenta cʉ̃mari cʉogʉ, cʉ̃ yaarã israeli-tas're: “Ca ĩagʉ waape niicu,” ĩiupi Moisés.24 Cʉ̃jare ĩagʉ waagʉ, jĩcʉ̃ Egipto macʉ̃, jĩcʉ̃cʉ̃ja mena macʉ̃re ñañaro cʉ̃ ca tiiro ĩari, cʉ̃recamotagʉ waama ĩigʉra, Egipto macʉ̃re quẽejĩacãquĩupi. 25 “Cʉ̃ jʉori, ‘Ʉmʉreco Pacʉ manireametʉenerucumi,’ ĩi tʉgoeñarucuma yʉ yaarã,”ĩi tʉgoeñamiupi Moisés. Cʉ̃ja pea to biri wãmetʉgoeñatiupa. 26 Ñucã ape rʉmʉ cʉ̃ yaarã pʉarãisraelitas wado cʉ̃ja ca ameri quẽe niiro ĩari,añuro cʉ̃ja ca niiro tiirʉgama ĩigʉ, “Mʉja jĩcã ma-jara mʉja nii, ¿ñee tiirã ñañaro mʉja ameri tiiti?”cʉ̃jare ĩimiupi. 27 To biro cʉ̃ ca ĩirora, cʉ̃ menamacʉ̃re ca quẽe niijãgʉ pea, Moisés're tumicõacojo, o biro cʉ̃re ĩiupi: “¿Ñiru jãare ca dotipʉ,jãare ca ĩa bejepʉ, mʉre cʉ̃ tiijãri? 28 ¿Ñamica,egipcio bojocʉre mʉ ca jĩajãrore birora, yʉ cãarejĩarʉgʉ mʉ tiiti?” cʉ̃re ĩiupi.§ 29 To biro cʉ̃recʉ̃ ca ĩirijere tʉo uwima ĩigʉ, Madián yepapʉduticoaupiMoisés. Tii yepapʉre ape yepamacʉ̃rebiro niirucuupi. Toopʉ niigʉ, pʉarã puna cʉtiupi.

30 ”Cuarenta cʉ̃mari jiro, ca yucʉ maniri yepaSinaí ʉ̃tãgʉ pʉto, jĩcʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃,yucʉgʉ ca pota cʉtiricʉ ca ʉ̃ʉrije watoapʉ cʉ̃rebaua eaupi. 31Moisés pea to biro ca biirijere ĩagʉ,ĩa ʉcʉacoa, añuro ĩa quenorʉgʉ pʉto jañuro waa

† 7:7 Gn 15.13, 14. ‡ 7:8 Circuncisión. § 7:28 Hch 2.14.

Page 176: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 7:32 173 LOS HECHOS 7:52nʉnʉawaagʉ, Ʉmʉreco Pacʉ o biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩirotʉoupi: 32“Yʉa, mʉ ñicʉ̃ jãa Ʉmʉreco Pacʉ yʉ nii.Abraham, Isaac, Jacob jãari Ʉmʉreco Pacʉ yʉ nii,”cʉ̃re ĩiupi.* To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro tʉogʉ, cʉ̃ peauwi nana yai waama ĩigʉ, ĩa cojori méé biicãupi.33 To biro cʉ̃ ca biiro, Moisés're o biro cʉ̃re ĩiupiɄmʉreco Pacʉ: “Mʉ dʉpo jutire tuu weeya. Mʉca nucũri yepa ca ñañarije maniri yepa nii. 34 Yʉyaarã Israel yaa pooga macãrã Egiptopʉ ca niirã,ñañaro cʉ̃ja ca biirijere ĩa, ‘Ñañaro peti manitamʉocã anore niirã,’ cʉ̃ja ca ĩirijere yʉ tʉo, to biricʉ̃jare ametʉenerʉgʉ yʉ duwi doojãwʉ. ‘Dooya.Ñucã Egiptopʉra mʉre tiicojogʉ doogʉ yʉ tii,’ ”cʉ̃re ĩiupi Ʉmʉreco Pacʉ.†

35 ”Ani Moisés, “¿Ñiru jãare ca dotipʉ, jãareca ĩa bejepʉ, mʉre cʉ̃ tiijãri?” cʉ̃ja ca ĩi ĩajunaricʉrena ñucã, Ʉmʉreco Pacʉ pea cʉ̃jare caametʉenepʉ, cʉ̃jare ca jʉo niipʉ, cʉ̃re tiicojoupiɄmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃, potagʉ ca ʉ̃ʉricʉ wa-toapʉ ca baua earicʉ cʉ̃ ca doti tutuarije jʉori.36To biri Moisés'ra tii yepare ca ĩa ñaañamanirijetii bau nii, Dia Pairiya Ca Jũari yaare jʉo tĩa,ñucã ca bopori yepapʉ cãare cuarenta cʉ̃maripeti ca ĩa ñaanã manirije tii bau nii, ca tiir-icʉra, mani ñicʉ̃ jãa niiquĩricarãre cʉ̃jare jʉo witinʉcãupi. 37 Ñucã cʉ̃ra, israelitas're: “Mʉja wa-toare jĩcʉ̃ cʉ̃ yee quetire wede jʉgueri majʉ yʉrebiro ca biigʉ cʉ̃ ca nii earo tiirucumi ɄmʉrecoPacʉ, cʉ̃re mʉja tʉo nʉnʉjeerucu,” cʉ̃jare ĩiupi.‡38 Ñucã ani, Moisés'ra, ca yucʉ maniri yepapʉIsrael bojocare jʉo niigʉ, Ʉmʉreco Pacʉ pʉtomacʉ̃, Sinaí buuropʉ niigʉ cʉ̃re cʉ̃ ca ĩirijere,mani ñicʉ̃ jãa peere wedecojo niiupi. Ñucã cʉ̃ra,catirique maquẽ wederiquere Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca tiicojorije cãare ñeeupi, manipʉre cʉ̃ ca wedeametʉenepere.

39 ”Mani ñicʉ̃ jãa niiquĩricarã pea, cʉ̃jare cʉ̃ca wederijere tʉo nʉnʉjeerʉgati, teere tʉo juna,ñucã Egipto peera tuacoarʉgaupa. 40 To biri:“Jʉ̃guẽa, manire ca jʉo waparãre quenoña. AniMoisés, Egiptopʉ mani ca niiro manire ca jʉowitimiricʉ cãare mani majiti. Do biro peti bi-icãbumi doca,” ĩiupa Aarón're.§ 41 To biro ĩicãrijĩcʉ̃ wecʉ macʉ̃re biigʉ weeri, waibʉcʉrã jĩa,cʉ̃re tiicojo nʉcʉ̃ bʉo, boje rʉmʉ queno peo,tii ʉjea nii niiupa, cʉ̃ja majuropeera cʉ̃ja caquenoricʉrena. 42Ate jʉori Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃jarecamotati, ʉmʉreco tutimacãrã ñocõarena cʉ̃ja catii nʉcʉ̃ bʉoro cʉ̃jare tiiupi. O biirijera ĩi owarique

nii Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majacʉ̃ja ca owarica pũuropʉre:“Israelitas, ¿mʉja, ca yucʉ maniri yepapʉre

cuarenta cʉ̃mari peti niirã, oveja jĩari joejʉti añu mʉene, mʉja ca cʉorijere tiicojo,yʉre mʉja tii nʉcʉ̃ bʉo niiri?

43 ”Mʉja tiitiwʉ. To biro tii nʉcʉ̃ bʉoricaro ʉno,jʉ̃guẽ Moloc peere cʉ̃ yaa wii menaracʉ̃re pʉja waarucu, ñucã jʉ̃guẽ Refán yʉʉñocõ cãare to birora tii, ĩi nʉcʉ̃ bʉorʉgarãmʉja majuropeeramʉja ca weericarãrenatii nʉcʉ̃ bʉo, mʉja tiicõa niiwʉ. To biriBabilonia õopeepʉmʉjare yʉ tiicojo bate-cãrucu,” ĩi.*

44 ”Mani ñicʉ̃ jãa ca bopori yepare niirã,Ʉmʉreco Pacʉ, bojoca watoare cʉ̃ ca niirijere cabii ĩñori wiire, Moisés're, “Mʉ ca ĩarica wiire biiriwii tiiya,” Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃re cʉ̃ ca ĩirica wiirebiiri wii cʉ̃ ca tiirica wiire cʉoupa. 45 Mani ñicʉ̃jãa pea tii wiire ñeeri jiro, ape poogaari macãrãyaa yepare Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃jare tiicojorʉgʉ, cʉ̃jaca ĩa cojorora cʉ̃jare cõa wiene, cʉ̃ ca tiiri yepareJosué cʉ̃jare cʉ̃ ca doti niiro mena ẽmarã, cʉ̃jamenara tii wiire ami nʉnʉa waaupa. David cʉ̃ caniiri cuupʉ, tii wii toora niicãupa. 46 David pea,Ʉmʉreco Pacʉ añuro cʉ̃ ca tiirijere bʉa eaupi. Tobiri, Jacob cʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeericʉ Ʉmʉreco Pacʉyaa wiire quenorʉgʉ cʉ̃re jãiupi. 47 Biigʉpʉa,Salomón'pʉ quenoquĩupi Ʉmʉreco Pacʉ yaa wi-ire. 48 Ʉmʉreco Pacʉ ati ʉmʉreco niipetiropʉreCa Doti Niigʉa, bojoca cʉ̃ja ca quenorica wiijeriʉnorena niitimi, ca biipere wede jʉgueri majʉ cʉ̃ca ĩiricarore birora:49 “Ʉmʉreco quejeroa, yʉ ca doti duwiri cũmuro

nii. Ati yepa pea yʉ dʉpori yʉ ca ʉta cũuritabe nii. ¿To docare do biri wii ʉno peeyʉre mʉja queno bojarãti? ¿Noo pee yʉca yerijãa niipa tabe to niiroti?

50 ¿Ate niipetirije yʉ, yʉ ca tiirique méé to niiti?”ĩimi Ʉpʉ.†

51 ”¡Mʉja pea ca ametʉene nʉcã pairã,Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirãre biro amopericʉti, yeri cʉti, mʉja bii! To cãnacã tiira, AñuriYerire mʉja junacã. Mʉja ñicʉ̃ jʉ̃mʉa niiquĩri-carãre birora mʉja biicã. 52 Mʉja ñicʉ̃ jʉ̃mʉaniiquĩricarã, niipere Ʉmʉreco Pacʉ yee quetirewede jʉgueri majʉre, ¿ñañaro cʉ̃ja tiitiupari?Ca ñañarije manigʉ cʉ̃ ca doopere ca wedejʉguerã dooricarãre, cʉ̃jara jĩa bateupa. Mecʉ̃rayua, ca ñañarije manigʉra ca dooricʉrena, mʉja

* 7:32 Ex 3.6. † 7:34 Ex 3.5, 7, 8, 10. ‡ 7:37 Dt 18.15. § 7:40 Ex 32.1. * 7:43 Am 5.25-27. † 7:50 Is 66.1-2.

Page 177: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 7:53 174 LOS HECHOS 8:22pea cʉ̃re wedejãa, jĩa cõa, mʉja tii yerijãawa.53Mʉja, Ʉmʉreco Pacʉ pʉtomacãrãmenapʉ doticũuriquere ca ñeericarã, teere mʉja tii nʉnʉjeetitee cãare” —cʉ̃jare ĩiupi Esteban.

Esteban cʉ̃ ca bii yairique54 Atere tʉorã, cʉ̃ja upire baca dʉpo tuuri

nʉcʉ̃ripʉ ajiaupa Estebanmenare. 55Estebanpea,Añuri Yerire cʉo ametʉene nʉcãcoa, ʉmʉrecopee ĩa mʉene cojogʉ, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boebaterijere, ñucã Jesús, Ʉmʉreco Pacʉ díámacʉ̃nʉña pee ca nucũgʉre, ĩaupi. 56 To cõrora o biroĩiupi Esteban:

—¡Ĩaña. Ʉmʉreco tuti pãa nʉcãcoa! ¡Ca NiiMajuropeegʉMacʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ díámacʉ̃ nʉñapee ca niigʉre yʉ ĩa! —cʉ̃jare ĩiupi.

57Cʉ̃ja pea bʉaro acaro bui, cʉ̃ja amoperire paabiato, tiicãri, to ca niirã niipetirãpʉra ũmaa neapoori cʉ̃re ñeeupa. 58 Cʉ̃re ñee, macã tʉjaropʉami witi waari, ʉ̃tã mena cʉ̃re dee jʉo waaupa.Cʉ̃re ca wedejãarã pea, jĩcʉ̃ wãmʉ Saulo ca wãmecʉtigʉre, cʉ̃ja juti jotoa cʉ̃ja ca jãñarijere cotedotiupa. 59 Cʉ̃re cʉ̃ja ca deero watoara, o biro ĩijuu bueupi Esteban:

—Wiogʉ Jesús, yʉ yerire ñeeña —ĩiupi.60 To biro ĩi ñaanuu waa, o biro ĩi acaro buiupi:

“Wiogʉ, o biro ñañaro yʉre cʉ̃ja ca tiirijere cʉ̃jareacoboya.” Atere ĩi yapanogʉra, bii yaicoaupiEsteban.

81Saulo cãa, toora Esteban're cʉ̃ja ca jĩaro, “Mee

añuro tiima,” ĩi cote niiupi.Jesús yaarãre Saulo cʉ̃ ca nʉnʉrique

Tii rʉmʉra Jerusalén macãrã Jesucristore catʉo nʉnʉjeerã menare ñañaro tiirʉgarã, cʉ̃ja canʉnʉrije bii jʉoupa. To biri niipetirã Judea,Samaria yeparipʉ waa batecoaupa. Jesús buerãca niiricarã wado ametʉaupa.

2 Jĩcãrã ʉmʉa ca bojoca añurã, Esteban ni-iquĩgʉre bʉaro oti, cʉ̃re yaa cõa, tiicã yerijãawaaupa. 3 Saulo pea wiijeri cõro waari Jesucri-store ca tʉo nʉnʉjeerãre cʉ̃ja yaa wiijeripʉra,nomia, ʉmʉare ñee, wee nʉnʉa waari, cʉ̃jare tiacũu doti niiupi.

Felipe Samariare añurije queti cʉ̃ ca wederique4 Jerusalén ca niimiricarã ca waa batericarã

pea, noo cʉ̃ja ca waari taberi cõro añurije quetirewedecã nʉnʉa waaupa. 5 Felipe pea, Samariayepa pee waari, ca nii majuropeeri macãre Jesúsyee quetire cʉ̃jare wede jʉo waaupi. 6 Felipecʉ̃ ca ĩirijere tʉo, ca ĩa ñaaña manirije cʉ̃ ca tii

bau niirijere ĩari, paʉ bojoca cʉ̃ ca wederijereañuro tʉo nʉnʉjeeupa. 7 Paʉ bojoca ca wãtĩa jãaecoricarã ametʉene eco, wãtĩa cʉ̃japʉre ca niirã,cʉ̃jare witi waarucurã bʉaro acaro bui, ñucã paʉca bʉʉricarã, ñicã yuriri cãa catio eco, biiupa.8Ate jʉori, tii macãre bʉaro ʉjea niirique niiupa.

Simón cũmu9 Tii macãre niiupi jĩcʉ̃, mee, jʉgueropʉra

cũmu niiri ca nii majuropeegʉre biro biicãri,Samaria macãrãre ca ĩi dito epe niirucuricʉSimón ca wãme cʉtigʉ. 10 To biri niipetirã, canii majuropeerã, ñucã ca nii coterã cãa, cʉ̃ caĩirijere añuro cʉ̃re tʉo nʉnʉjeeri, “Ania ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca yeri tutuarije niimi,” cʉ̃re ĩi nʉcʉ̃bʉorucuupa. 11 Cũmu cʉ̃ ca niirije mena paʉcʉ̃mari cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩi dito niiro macã, cʉ̃ caĩirore biro cʉ̃re tii nʉnʉjeerucuupa. 12 Felipe,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabe maquẽ, tobiri Jesucristo yee añurije quetire cʉ̃ ca wederijepeere tʉo nʉnʉjeema ĩirã, ʉmʉa, nomia, uwo coedotiupa. 13 Ñucã Simón cũmupʉra, Felipe cʉ̃ cawederijere tʉo nʉnʉjee, uwo coe dotiri jiro, ca ĩañaañamanirije Felipe cʉ̃ ca tii bau niirijere ĩa ʉjeaniiri, cʉ̃re camotatiri méé cʉ̃re bapa cʉti yujuupi.

14 Jesús buerã Jerusalén ca niirã, Samariamacãrã Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire cʉ̃ja ca tʉonʉnʉjeerijere queti tʉori, Pedrore, Juan're cʉ̃japʉtopʉ cʉ̃jare tiicojoupa. 15 Cʉ̃ja pea toopʉ earã,Samaria macãrã Cristo yee quetire ca tʉo nʉnʉ-jeericarã Añuri Yerire cʉ̃ja ñeejato ĩirã, cʉ̃jarejuu bue bojaupa, 16ména, jĩcʉ̃ ʉno peerena AñuriYeri cʉ̃japʉre cʉ̃ ca ñaajãa nʉcã eatirique ca niiromacã. Wiogʉ Jesús wãme mena wado uwo coeecoupa ména. 17 To biri Pedro, Juan, cʉ̃ja amorimena cʉ̃jare ñia peo, Añuri Yeri cʉ̃japʉre cʉ̃ cañaajãa nʉcã earo cʉ̃jare tiiupa. 18 Ñucã Simónpea Jesús buerã cʉ̃ja amorire bojocare cʉ̃ja ca ñiapeorora, Añuri Yeri cʉ̃ ca dooro cʉ̃ja ca tiirijereĩari, wapa tiirica tiiri cʉ̃jare tiicojo, 19o biro cʉ̃jareĩiupi:

—To biro tii majiriquere yʉ cãare tiicojoya,niipetirã yʉ amori mena yʉ ca ñia peorã AñuriYerire cʉ̃ja ca ñeepere biro ĩirã —cʉ̃jare ĩiupi.

20To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉogʉ, Pedro pea o biro cʉ̃reĩi yʉʉupi:

—Ʉmʉreco Pacʉ wapa maniro cʉ̃ ca tiicojori-jere mʉ ca wapa tii amirʉgarije wapa, mʉ yeewapa tiirica tiiri mʉ menara ñañaro to tii yaioecocãjato. 21 Jãa ca majirije ʉnore ca cʉopʉ méémʉ nii mʉa. Ʉmʉreco Pacʉ ca ĩaro, mʉ yeri añutimajuropeecã. 22 Ate ñañarije mʉ ca cʉorijereto cõrora tii yerijãari, Ʉmʉreco Pacʉre jãiña.

Page 178: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 8:23 175 LOS HECHOS 9:4Ape tabera o biirije mʉ ca tʉgoeñarijere mʉreacobocãbocumi. 23 Yʉ ca ĩajata, ñañarije wadotʉgoeña, ñañarije pee wadore tii nʉnʉjeecã yaiwaa, biirique wado mʉre niicã —cʉ̃re ĩiupi Simóncũmure.

24To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉogʉ, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupiSimón:

—Mʉjara Ʉmʉreco Pacʉre yʉre jãi bojaya, anoyʉre mʉja ca ĩirije jĩcã wãme ʉno peera yʉre cabiiticãpere biro ĩirã —cʉ̃jare ĩiupi.

25 Pedro, Juan, Jesús cʉ̃ ca tiirijere cʉ̃ja ca ĩari-quere wede, Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere cʉ̃jarebue, tii yapanorã, Jerusalén pee tuacoaupa. Tobiro bii, tua nʉnʉa waarã Samaria yepare ca niirimacãri paʉ macãripʉre añurije quetire cʉ̃jarewede, ĩi nʉnʉa waaupa.

Felipe, Etiopía macʉ̃re añurije queti cʉ̃ ca wed-erique

26 Ate jiro jĩcʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃ obiro ĩiupi Felipere: “Jõcʉ̃ jiro macã nʉña peere,Jerusalén mena Gaza pee ca nii bua waari maa, cayucʉ maniri yepare ca nii waari maare waagʉja,”cʉ̃re ĩiupi. 27 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉo, waacoaupiFelipe. Too waa nʉnʉa waagʉ bʉa eaupi jĩcʉ̃Etiopía macʉ̃, tii yepa macãrã wiogo Candace cawãme cʉtigo yee wapa tiirica tiirire ĩa nʉnʉjeerimajʉ ca niigʉre. Cʉ̃ pea Jerusalén'pʉ, ɄmʉrecoPacʉre ca ĩi nʉcʉ̃ bʉogʉ earicʉ niiupi. 28 To birobii tua waagʉ, cʉ̃ tunurica caballoa cʉ̃ja ca tʉ̃aricoropʉ duwiri, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wedejʉgueri majʉ Isaías cʉ̃ ca owariquere bue nʉnʉawaaupi. 29Añuri Yeri pea o biro ĩiupi Felipere:

—Ii coro, ca tunuri coro pʉto jañuro waagʉja—ĩiupi.

30To biro cʉ̃ ca ĩiro Felipe tii coro pʉtoacã eagʉ,Etiopía macʉ̃ pea Isaías cʉ̃ ca owaquĩrica pũurorecʉ̃ ca bue nʉnʉa waarijere tʉori, o biro cʉ̃re ĩijãiñaupi:

—¿Too mʉ ca buerijere mʉ tʉo puoti? —ĩiupi.31 To biro Felipe cʉ̃ ca ĩi jãiñaro:—¿Jĩcʉ̃ ʉno peera yʉre cʉ̃ja ca wede majioro

cõro, do biro tiicãri yʉ tʉo puobogajati? —cʉ̃reĩi yʉʉupi.

To biro ĩi, Etiopía macʉ̃ pea cʉ̃ pʉto Felipere eajãa dotiupi.

32 Etiopía macʉ̃ cʉ̃ ca bue nʉnʉa waarije pea obiro ĩi owarique niiupa:“Jĩcʉ̃ ovejare biro, cʉ̃ja ca jĩapa tabepʉ ami

waa ecowi. Jĩcʉ̃ oveja macʉ̃re cʉ̃ja capoa juaro, cʉ̃ ca acaro buitirore birorawederucu, tiitiwi.

33 Ñañaro tii epe ecowi. Ñañaro cʉ̃re ca tiirãreñañaro cʉ̃jare tiitiwi. ¿Ñiru pee cʉ̃ cabii jʉo dooriquere cʉ̃ wede peotibogajati?Ati yepare cʉ̃ ca cati niimirije ẽma eco-coawʉ,” ca ĩirijere bue jãñaupi.*

34 Etiopía macʉ̃ pea Felipere o biro ĩi jãiñaupi:—Yʉre wedeya petopʉra. ¿Atera, ñiru pee cʉ̃

ca biipere cʉ̃ ĩiupari Isaías? ¿Cʉ̃ majuropeera cʉ̃ca biipere ĩigʉ cʉ̃ ĩijapari? ¿Apĩpʉ cʉ̃ ca biipereĩigʉ pee cʉ̃ ĩijapari? —cʉ̃re ĩi jãiñaupi.

35 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩi jãiñaro, Felipe pea cʉ̃ cabue nʉnʉa dooriquere cʉ̃re wede jʉowaa, añurijequeti Jesús yeepʉ cʉ̃re wede yapano eaupi. 36 Towaa nʉnʉa waarã, jĩcã tabe oco ca niiri tabeeagʉra, o biro ĩiupi Etiopía macʉ̃, Felipere:

—Ĩaña, anore oco nii. ¿Ca bii camotarije ʉno toniibogajati yʉre mʉ ca uwo coejata? —cʉ̃re ĩiupi.

37 To biro cʉ̃ ca ĩiro:—Mʉ yeri niipetiromenapʉramʉ ca tʉo nʉnʉ-

jeejata, mʉre yʉ uwo coe maji —cʉ̃re ĩiupi Felipe.To biro cʉ̃ ca ĩiro:—Jesucristoa, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ra niimi;

cʉ̃re yʉ tʉo nʉnʉjee —cʉ̃re ĩi yʉʉupi.38To biro ĩi, cʉ̃ja tunuricare tua nʉcã doti, cʉ̃ja

pʉarãpʉra duwi ñaanʉcã, diapʉ wau wia waa,Etiopía macʉ̃re uwo coeupi Felipe. 39 Cʉ̃re uwocoe yapano, cʉ̃ja ca maa nʉcãri tabera, ɄmʉrecoPacʉ yʉʉAñuri Yeri pea Felipere amicoaupi ñucã.Etiopía macʉ̃ pea pʉati cʉ̃re ĩa nemotiupi yua. Tobiro bii pacagʉ, bʉaro ʉjea niirique mena waacãnʉnʉa waaupi. 40 Felipe pea, Azoto cʉ̃ja ca ĩirimacãpʉ nii yerijãaupi ñucã. To ca niiri macãricõro añurije quetire wede nʉnʉa waagʉ, Cesareamacãpʉ wede eacoaupi.

9Saulo, cʉ̃ ca tʉgoeña wajoarique(Hch 22.6-16; 26.12-18)

1 Ména Saulo pea, Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerãre yerijãari méé jĩarʉga nʉnʉjee niigʉra,paia wiogʉ pʉtopʉ eari, 2 cʉ̃re cʉ̃ ca doti co-jori pũurorire “Yʉre owa bojaya” cʉ̃re ĩi jãigʉeaupi, Damascopʉ nea poo juu buerica wiijeripʉ,Wãma Maa maquẽre ca tʉo nʉnʉjeerã, nomia,ʉmʉare, cʉ̃jare ama bʉari, Jerusalén'pʉ cʉ̃jareami waagʉda ĩigʉ. 3Teere tii yapano, waagʉ, meeDamasco macãre ea waagʉ doogʉ cʉ̃ ca biiro, caniiro tʉjarora ʉmʉrecopʉ ca doorije bʉaro ca boeajiyaarije cʉ̃ wejare boe ñaacũmu eaupe. 4To biroca biiro Saulo, yepapʉ ñaacũmu waagʉ:

* 8:33 Is 53.7-8.

Page 179: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 9:5 176 LOS HECHOS 9:27—Saulo, Saulo, ¿ñee tiigʉ yʉre mʉ nʉnʉti? —

cʉ̃re ca ĩirijere tʉoupi. 5 To biro ca ĩirijere tʉori:—¿Wiogʉ, ñiru mʉ niiti? —ĩi jãiñaupi. To biro

cʉ̃ ca ĩiro, too ca wederije pea:—Yʉa Jesús, ñañaromʉ ca tiirʉga nʉnʉjeegʉra

yʉ nii. Mʉ majuropeera potagare natẽ puagʉrebiro tiigʉ mʉ tii —ĩiupa. 6 Cʉ̃ pea nanagʉrabʉaro uwirique mena o biro ĩiupi: “¿Wiogʉ, ñeeyʉ ca tiiro mʉ booti?” cʉ̃re ĩiupi. To cʉ̃ caĩiro Jesús'pea: “Wãmʉ nʉcãri, macã pee piyawaagʉja. Toopʉ mʉ ca earo, mʉ ca tiipere mʉrewederucuma,” ĩi yʉʉupi.

7 Saulo mena ca waaricarã pea, bojoca bautipacaro ca wederijere tʉori, bʉaro ʉcʉa uwirãratua nʉcãupa. 8 Jiro, Saulo wãmʉ nʉcã, cʉ̃ capereĩa pãagʉ, ĩaticãupi. To biri cʉ̃ amoripʉ ñee,Damascopʉ cʉ̃re amicoaupa. 9 Tii macãre itiarʉmʉ peti ĩati, baati, jiniti, bii niiupi Saulo.

10 Damascore niiupi jĩcʉ̃ Jesucristore ca tʉonʉnʉjeegʉ, Ananías ca wãme cʉtigʉ. Quẽñagʉrebiro cʉ̃ ca bii oto wetiropʉ, Wiogʉ cʉ̃re baua eari,o biro cʉ̃re ĩiupi:

—¡Ananías! —ĩiupi.To biro cʉ̃ ca ĩiro:—Anora yʉ nii Wiogʉ —cʉ̃re ĩi yʉʉupi cʉ̃ pea.11To biro cʉ̃ ca ĩi yʉʉro, o biro cʉ̃re ĩiupiWiogʉ:—Wiijeri caa, Díámacʉ̃ Maa ca wãme cʉtiri

maapʉ, Judas yaa wiipʉ waari, “¿Tarso macʉ̃Saulo ca wãme cʉtigʉ cʉ̃ niiti?” ĩi jãiñaña. Juubuegʉ tiimi. 12 Quẽñaricarore biro bii oto wetiwaagʉ, jĩcʉ̃ Ananías ca wãme cʉtigʉ, cʉ̃ pʉtopʉjãa eari, ñucã cʉ̃ ĩajato ĩigʉ cʉ̃ amori mena cʉ̃reca ñia peo ea nʉcãgʉre ĩami —cʉ̃re ĩiupi.

13 Teere tʉogʉ, o biro ĩiupi Ananías:—Wiogʉ, paʉ cʉ̃ yee maquẽre, ñucã mʉ yaarã

ca ñañarije manirã Jerusalén ca niirãre, niipe-tirije ñañaro cʉ̃ja ca biiro cʉ̃ ca tiirijere yʉrewederucuma. 14 Mecʉ̃ra ano pee doojapi, mʉwãmere ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorã niipetirãre, paia wiorãcʉ̃ja ca doti cojoro mena tia cũurica wiipʉ cʉ̃jarejee waarʉgʉ —ĩi yʉʉupi.

15To biro cʉ̃ ca ĩiro, Wiogʉ pea o biro cʉ̃re ĩiupiñucã:

—Waagʉja. Bojoca, ape yepari macãrãpʉre,ñucã cʉ̃ja wiorãre, to biri israelitas bojocare,yʉ yee quetire ca wede yujupʉ yʉ ca ami dicawoojãgʉ niimi. 16Yʉ yee jʉori, bʉaropʉra ñañarotamʉoriquere cʉ̃re yʉ ĩñorucu—ĩiupi Ananías're.

17 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉo, Saulo cʉ̃ ca niiri wiipʉwaacoaupi Ananías. Cʉ̃ pʉtopʉ jãa ea, cʉ̃ amorimena cʉ̃re ñia peo, o biro cʉ̃re ĩiupi:

—Yʉ yee wedegʉ Saulo, Wiogʉ Jesús, maa mʉca dooro mʉre ca baua earicʉ, ano mʉ pʉtopʉyʉre tiicojojãwi, ñucã ĩa, Añuri Yerire boca ami,mʉ ca biipere biro ĩigʉ —cʉ̃re ĩiupi.

18To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩirora wai nʉtʉ̃re biirije cʉ̃capepʉre ca niirique ca ñaarora, añuro ĩacoaupiñucã Saulo. To cõrora wãmʉ nʉcã, uwo coeecoupi. 19 Jiro, baa, upʉ tutua, biicoaupi ñucãSaulo. To biro bii cati, Damasco macãrã Jesús yeequetire ca tʉo nʉnʉjeerãmena jĩcã rʉmʉri niiupi.

Damascore Jesús yee quetire Saulo cʉ̃ ca wed-erique

20 Jiro Saulo cʉ̃ja ca nea poo juu bueri wiijeripʉ,“Jesús Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ra niimi” ĩi wede jʉowaaupi. 21 To biro cʉ̃ ca ĩi wedero ca tʉorã niipe-tirã do biro pee ĩi majiticã, o biro ĩi jãiñarucuupa:

—¿Ania Jerusalén'pʉ Jesús're ca tʉo nʉnʉ-jeerãre ca jĩarʉga nʉnʉjeerucujãgʉ méé cʉ̃ niiti?¿Ano macãrã cãare ñee waari, paia wiorãpʉretiicojorʉgʉ ca dooricʉ méé cʉ̃ niiti? —ameriĩiupa. 22Saulo pea cʉ̃jare cʉ̃ ca wederije cõrora õopee jañuro uwiricaro maniro cʉ̃jare wede nʉnʉawaa, “Jesús Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojoricʉra ni-imi”* cʉ̃ ca ĩirijemenaDamascomacãrã judíos're,do biro pee cʉ̃ja ca ĩi majitiropʉ cʉ̃jare tiicãupiSaulo.

Judíos're Saulo cʉ̃ ca dutirique23 Paʉ rʉmʉri jiro judíos, Saulore jĩarʉgarã

ameri wede peniupa. 24Cʉ̃ pea teere queti tʉoupi.Cʉ̃re jĩarʉgarã, ñamiri, ʉmʉrecori tii macãre witiwaarica joperi cõrorena cʉ̃re cũmurucuupa.†

25Tobiro cʉ̃re cʉ̃ja ca tiirʉgarijeremajiri, Saulocʉ̃ ca wederijere ca tʉo nʉnʉjeerã pea, piiwʉpʉcʉ̃re jãari, ñamira tii macãre cʉ̃ja ca wee camotaamojoderica tʉdipʉra cʉ̃re yoo duwiocã cojoupa.To biro bii, duticoaupi Saulo.

Jerusalén'pʉ Saulo cʉ̃ ca earique26 Saulo, Jerusalén'pʉ eagʉ, Jesús're ca tʉo

nʉnʉjeerã mena niirʉgamiupi. Cʉ̃ja pea niipe-tirãpʉra cʉ̃re uwi jañuupa. “Bii ditogʉ biimi.Jesús're ca tʉo nʉnʉjeegʉ méé niicumi,” cʉ̃re ĩiuwi tʉgoeñari. 27 To biro cʉ̃ja ca ĩi pacaro, Bern-abé pea, Jesús buerã pʉtopʉ cʉ̃re ami waaupi.Toopʉ cʉ̃re ami ea, “Maapʉ, Wiogʉ Jesús cʉ̃recʉ̃ ca baua earo cʉ̃ ca ĩariquere cʉ̃re cʉ̃ ca wed-eriquere, Damascopʉ Jesús yee quetire uwiricaro

* 9:22 Mesías, Cristo. † 9:24 Vigilar o esperar.

Page 180: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 9:28 177 LOS HECHOS 10:7maniro cʉ̃ ca wederiquere, yʉre wedejãwi aniSaulo,” cʉ̃jare ĩi wedeupi Bernabé.

28 O biro bii, cʉ̃ja mena Jerusalén macãre tu-ari, ape tabe pee waacoarucu, uwiricaro maniro,Wiogʉ Jesús yee quetire wede, 29 judíos, griegoca wederã mena wede peni, tutuaro mena cʉ̃jarewedemajio, tii niiupi; cʉ̃ja pea cʉ̃re jĩacãrʉgaupa.30 Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã pea to biro cʉ̃recʉ̃ja ca tiirʉgarijere majiri, Cesareapʉ cʉ̃re amibʉa waa, Tarso pee cʉ̃re tiicojocã cojoupa.

31 To cõrore Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã,Judea, Galilea, to biri Samaria yepari macãrã ni-ipetirãpʉ añuro jĩcãri cõro nii, Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire bʉaro jañuro tʉgoeña bayi, bii mʉa nʉcãnʉnʉa waa, Wiogʉre añuro tii nʉcʉ̃ bʉoriquemena, Añuri Yeri cʉ̃ ca tii nemoro mena, paʉJesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã nii nʉnʉa waaupa.

Eneas're Pedro cʉ̃ ca catiorique32 Pedro, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre ca ĩa

yujuwaarucugʉ niiri, Lidapʉ ca niirã Jesucristoreca tʉo nʉnʉjeerã cãare ĩagʉ waaupi. 33 Toopʉrebʉa eaupi jĩcʉ̃, Eneas ca wãme cʉtigʉ, bʉʉcãriwaari méé, jĩcã amo peti, ape amore itiaga pen-ituaro ca niiri cʉ̃mari peti, cãni pejarica tabepʉca peja yai waagʉre. 34 Cʉ̃re o biro ĩiupi Pedro:

—Eneas, mʉ ca diarique cʉtirijere Jesucristomʉre ametʉenemi. Wãmʉ nʉcãri, mʉ ca pejari-tore quenoña —cʉ̃re ĩiupi.

To biro cʉ̃ ca ĩirije menara, wãmʉ nʉcãcoaupiEneas. 35Niipetirã Lida, Sarónmacãrã Eneas cʉ̃ cacatirijere ĩari, Jesucristo peere tʉo nʉnʉjeeupa.

Dorcas cõ ca cati tuarique36 Ñucã tii cʉ̃marirena Jope macãpʉre niiupo

jĩcõ, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeego Tabita, cawãme cʉtigo. Griego wederique menara Dorcaswãme cʉtiupo. Cõ pea añurijere tii, ca boopacarãre tii nemo, tii niirucuupo. 37 Tii rʉmʉriradiarique tamʉo bii yaicoaupo Dorcas. Cõ ca biiyairo ĩa, cõ upʉri niiquĩriquere coe yapano, jotoamacã jawi pee peocãupa. 38 Pedro cʉ̃ ca earicamacã Lida pea, Jope macã pʉtoacãra niiupa. Tobiri Jope macãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã,“Lidamacãrã niijagʉ Pedro,” cʉ̃ja ca ĩirijere tʉori,“ ‘Yoariméé Jopepʉ dooya,’ cʉ̃re ĩirãja ĩirã,” pʉarãʉmʉare tiicojo cojoupa.

39To biri Pedro pea yuemaniwaaricaromanirocʉ̃ja mena waacoaupi. Tii macãpʉ cʉ̃ ca earo, cõupʉri niiquĩriquere cʉ̃ja ca peorica jawipʉ cʉ̃rejʉo waaupa. Toopʉ cʉ̃ ca earo, niipetirã ca manʉjʉ̃mʉa dia weo ecoricarã romiri, Dorcas catigo

juti, jotoa jãñarique cʉ̃jare cõ ca tii bojariquerePedrore ĩñori, oti amojodeupa. 40 Pedro pea tooca niirã niipetirãre cʉ̃jare witi waa doti, cʉ̃ ãjʉrojupeari mena ea nuu waa, juu bueupi. Juu bueyapano, ca bii yairico peere amojode ĩa cojo, obiro ĩiupi:

—¡Tabita, wãmʉ nʉcãña! —cõre ĩiupi.To biro cõre cʉ̃ ca ĩirora, cõ capere ĩa pãa,

Pedrore ĩagora wãmʉ nuucoaupo. 41 To cõroraPedro pea cõ amorire ñee, cõre tʉ̃a wãmʉonʉcõcãupi. To biro cõre tii, Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerãre, ca manʉ jʉ̃mʉa dia weo ecoricarãromirire jʉo cojo, ca catigopʉre cʉ̃jare ĩñoupi.

42 Teere Jope macãrã niipetirã queti tʉo, paʉbojoca Jesús're tʉo nʉnʉjeeupa. 43 Pedro peapaʉ rʉmʉri Jope macãre, Simón, ca wãme cʉtigʉ,waibʉcʉrã quejeri paderi majʉ yaa wiipʉ ni-icãupi.

10Cornelio, Pedrore cʉ̃ ca jʉo dotirique

1 Cesarea macãre niiupi jĩcʉ̃, cien niirã uwa-marã ʉpʉ,* uwamarã cʉ̃ja ca niiri tabe Italianoca wãme cʉtiri tabe mena ca padegʉ Cornelio cawãme cʉtigʉ. 2 Cʉ̃a, cʉ̃ yaa wii macãrã niipetirãmenara, ca bojoca añugʉ, Ʉmʉreco Pacʉre caĩi nʉcʉ̃ bʉogʉ, judíos cʉ̃ja ca boo pacarijere tiinemogʉ pairo wapa tiirica tiiri tiicojo, ɄmʉrecoPacʉre to birora juu buecõa nii, ca tiigʉ niiupi.3 Jĩcã rʉmʉ, muipũ bʉaro cʉ̃ ca aji cõa cũu duwiwaari tabe ca niiro, quẽñaricarore biro bii otoweti waagʉ, jĩcʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ† cʉ̃re quetiwede bojari majʉ, bau niiro cʉ̃ ca niiri tabepʉ jãaeari:

—Cornelio —cʉ̃re ca ĩi jãiñagʉre ĩaupi.4 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩi jãiñaro, Cornelio pea

Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃re ĩa, bʉaro uwiriquemenara:

—¿Wiogʉ, ñeere mʉ booti? —cʉ̃re ĩi jãiñupi.To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩiupi:—Mʉ ca juu buerucurijere, ca boo pacarãre

mʉ ca tii nemorijere, cʉ̃re mʉ ca tiicojo nʉcʉ̃bʉorijere biro ĩami Ʉmʉreco Pacʉ. 5 To biriJope macãpʉ jĩcãrãre tiicojoya, Simón ape wãmePedro ca wãme cʉtigʉre cʉ̃ja jʉorã waajato ĩigʉ.6Waibʉcʉrã quejeri ca padegʉ dia tʉjaro ca niigʉ,cʉ̃re birora Simón cawãme cʉtigʉ yaawiire niimi—ĩiupi.

7 Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃ cʉ̃ mena ca wedeniiricʉ cʉ̃ ca waaro jiro, Cornelio pea cʉ̃ paderi

* 10:1 Centurión. † 10:3 Ángel de Dios.

Page 181: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 10:8 178 LOS HECHOS 10:33maja pʉarãre, to biri jĩcʉ̃ uwamʉ to birora cʉ̃mena ca niicõa niigʉ Ʉmʉreco Pacʉre ca nʉcʉ̃bʉogʉre, jʉo cojori, 8 ca biirique niipetirije cʉ̃-jare wede yapano, Jope macãpʉ cʉ̃jare tiicojocãcojoupi.

Pedrore ca bii ĩñorique9Ape rʉmʉ cʉ̃ja pea maapʉ waa nʉnʉa waarã,

Jope macãre cʉ̃ja ca ea nʉnʉa waaro, Pedro pea,muipũ jotoa decomacã eagʉ doogʉ cʉ̃ ca biiro,juu buegʉ waagʉ, wii jotoa macã yepa pee mʉawaaupi. 10 Bʉaro queyari, baarʉgaupi. Cʉ̃recʉ̃ja ca baarique queno boja ditoye, jĩcã wãmequẽñaricarore biro bii oto weori cʉ̃re ca bii ĩñori-jere ĩaupi. 11Ʉmʉreco quejero ca pãa nʉcãro jutiquejerore biiri quejero pairi quejero, tii quejeroyaparire bapari taberi jiarica quejero yepa pee cañaañumu duwi dooro ĩaupi. 12 Tii quejeropʉre,bapari dʉpori ca cʉorã waibʉcʉrã cʉ̃ja ca niirocõro, yepa cũari ca waarã, ca wʉʉrã, niiupa. 13Tobiro cʉ̃re ca biiri tabera o biro ca ĩirijere tʉoupiPedro:

—Wãmʉ nʉcãña Pedro. Waibʉcʉrãre jĩaribaaya —ĩiupe.

14 To biro ca ĩiro, Pedro pea o biro ĩi yʉʉupi:—Biiticu níja, Ʉpʉ. Yʉa jĩcãti ʉnora ñañarãre,

docuorãre, yʉ baa ñaati —ĩiupi.15 To biro cʉ̃ ca ĩiro, wederique pea o biro cʉ̃re

ĩi nemoupe ñucã:—Ʉmʉreco Pacʉ añurã cʉ̃ ca tiiricarãre,

“Ñañarã niima,” ĩiticãña mʉa —ĩiupe.16 Itiati peti to biro biiupe. Jiro tii quejero

ʉmʉrecopʉmʉacoaupe ñucã. 17Pedro pea to birocʉ̃re ca bii ĩñorijere, “¿Ñee ʉno petire ĩirʉgaroto biibuti yéé?” cʉ̃ ca ĩi tʉgoeñarique pai ni-irucurora, Cornelio cʉ̃ ca jʉo doti cojoricarã peaSimón yaa wiire ca jãiña ama nʉnʉa waaricarã,cʉ̃ yaa wii jope petire ea yerijãaupa. 18 To earãra,tutuaro mena:

—¡Cãj́í! ¿Ati wiira to niiti Simón Pedro cʉ̃ cacãniri wii? —ĩi jãiñaupa.

19 Ména Pedro pea, cʉ̃re ca bii ĩñorijere cʉ̃ catʉgoeña niirora, Añuri Yeri pea o biro cʉ̃re ĩiupʉ:“Ĩaña. Ʉmʉa itiarã mʉre amarã eama. 20 Wãmʉnʉcã duwi waa, ‘Yʉ waati,’ ĩitigʉra, cʉ̃ja menawaagʉja. Yʉra yʉ ca tiicojojãrã niima,” cʉ̃re ĩiupi.21 To biro cʉ̃ ca ĩiro Pedro pea duwi waa:

—Anora yʉ nii. Yʉra yʉ nii, mʉja ca amagʉ.¿Ñeere mʉja ĩi doojãri? —cʉ̃jare ĩiupi.

22 To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupa:—Uwamarã wiogʉ Cornelio, ca bojoca añugʉ,

Ʉmʉreco Pacʉre ca nʉcʉ̃ bʉogʉ, judíos niipetirãcʉ̃ja ca nʉcʉ̃ bʉogʉ cʉ̃ ca doti cojoro jãa doojãwʉ.

Jĩcʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ, cʉ̃re queti wede bojarimajʉ cʉ̃re baua eari, cʉ̃re jʉo doti cojoya ĩijapimʉre, cʉ̃ yaa wiipʉ waari, mʉ ca ĩirijere cʉ̃ catʉopere biro ĩigʉ —cʉ̃re ĩiupa Pedrore.

23 To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩirijere tʉo, “Jãa dooya”cʉ̃jare ĩi, tii ñamire toora cãni, ape rʉmʉ cʉ̃jamena waacoaupi Pedro. Jĩcãrã Jope macã macãrãJesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃re bapa cʉtiwaaupa.

Cornelio yaa wiipʉ Pedro cʉ̃ ca earique24 Jĩcã rʉmʉ jiro Cesareare ea waaupa, Cornelio

pea cʉ̃ yaarã, cʉ̃ menamacãrãmajurope cʉ̃ ca jʉoneoricarã mena yue niiupi. 25 Pedro, wiipʉ cʉ̃ caearo, Cornelio cʉ̃re jãi bocagʉ witi waagʉ, cʉ̃reĩi nʉcʉ̃ bʉorʉgʉ, cʉ̃ ãjʉro jupeari mena ea nuuwaaupi. 26 To biro cʉ̃ ca biiro ĩa, Pedro pea cʉ̃rewãmʉ nʉcã dotiri, o biro ĩiupi:

—Wãmʉnʉcãña. Yʉ cãamʉre birora bojocʉ yʉnii —cʉ̃re ĩiupi.

27To biro ĩi, cʉ̃ mena wede peni jãa waagʉ, paʉbojoca ca nea pooricarãre bʉa eaupi. 28 Jãa ea, obiro ĩiupi Pedro:

—Mʉja añuro mʉja maji, jãare ca dotirije,judíos ca niitirã mena nii dotiti, cʉ̃jare ĩa yujudotiti, jãare ca biirijere. Ʉmʉreco Pacʉ peajĩcʉ̃ ʉno peerena, “ ‘Ñañagʉ, docuogʉ niimi,’ĩiticãña,” yʉre ĩimajiojãwi. 29To biri yʉre ca jʉorãwaaricarãre, “To biro mʉre ĩi cojojãwi,” yʉre cʉ̃jaca ĩirijere tʉogʉ, “Yʉ waati” ĩitigʉra, yʉ doocãdoojãwʉ. To biri yʉ majirʉga ¿ñeere ĩirã yʉremʉja jʉojãri? —cʉ̃jare ĩiupi Pedro.

30 To biro Pedro cʉ̃ ca ĩi jãiñaro, o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupi Cornelio:

—Mee bapari rʉmʉ ametʉa, ano cõrora muipũbʉaro cʉ̃ ca aji cõa cũu duwi waari tabe ca niiro,ano yʉ yaa wiira juu buegʉ yʉ tiiwʉ. Tee jãa caĩiña maniri tabera jĩcʉ̃ ʉmʉ yʉ jʉguerore juti caajiyaa boe baterije jãñacãricʉ baua ea, 31 o biroyʉre ĩiwi: “Cornelio, Ʉmʉreco Pacʉ mʉ ca juubuerijere tʉo, ca boo pacarãre mʉ ca tii nemori-jere majimi. 32 To biri Jope macãpʉ jĩcãrãre ti-icojoya Simón, cʉ̃ buirica wãme peera Pedro cʉ̃jaca ĩigʉ, apĩ Simón, waibʉcʉrã quejeri ca padegʉdia tʉjaro ca niigʉ yaa wiipʉ ca niigʉre cʉ̃ja jʉorãwaajato ĩigʉ,” yʉre ĩiwi. 33 To biri yue maniwaaricaro maniro mʉre yʉ jʉo doti cojojãwʉ. Mʉpea añuro mʉ doojapa. Mecʉ̃ra anore, niipetirãɄmʉreco Pacʉ jʉguerore mani nii, to biri Ʉpʉmʉre cʉ̃ ca ĩi doti cojorique niipetirije jãare mʉca wedero jãa tʉorʉga —cʉ̃re ĩi yʉʉupi Pedrore.

Page 182: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 10:34 179 LOS HECHOS 11:14Pedro Cornelio yaa wiipʉ cʉ̃ ca wederique

34 To cõrora Pedro o biro ĩi wede jʉoupi:—Mecʉ̃ra díámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ bojocare

cʉ̃ ca ĩa dica wootirijere yʉ maji. 35 Niipetiripoogaari macãrã cʉ̃re ĩi nʉcʉ̃ bʉo, ca niirorebiro añurijere tii, ca tiirãre añuro cʉ̃jare ĩami.36 Ʉmʉreco Pacʉ, niipetirã Wiogʉ ca niigʉ Jesu-cristomena, Israel yaa poogamacãrãre jĩcãri cõroañuro niirique añurije quetire tiicojoupi. 37Mʉjamaji ate añurije queti, uwo coerique maquẽreJuan cʉ̃ ca wedero jiro Galileamena bii jʉo waaro,Judea yepa niipetiropʉ ca bii jeja nʉcã waari-quere. 38 Ʉmʉreco Pacʉ, Jesús Nazaret macʉ̃reAñuri Yeri jʉori, niipetirije cʉ̃ ca tiimajipere cʉ̃ catiicojoricʉ niiri, ñucã cʉ̃ menara Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca niiro macã añurije maquẽre bojocare tiiboja, niipetirã Satanás ñañaro cʉ̃ ca tiirã cãareametʉene, cʉ̃ ca tii yujurique cãare mʉja maji.39 Jãara jãa nii, niipetirije Judea yepare, to biriJeusalén'pʉre Jesús cʉ̃ ca tiiriquere ca ĩaricarã.Jiro yucʉ tenipʉ cʉ̃re paa pua tuu, cʉ̃re tii jĩacõacãwa. 40 To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca tii cõacãmijatacãare, Ʉmʉreco Pacʉ pee itia rʉmʉ jiro cʉ̃ cacati tuaro tiiri, jãare cʉ̃ ca baua ĩñoro tiiwi.41 Biigʉpʉa niipetirãpʉrena baua ĩñotiwi. Meejʉgueropʉra Ʉmʉreco Pacʉ, to biro ca biiriquereca wedeparã jãare cʉ̃ ca beje jeericarã wadorebaua ea ĩñowi. Cʉ̃ ca cati tuaricaro jiro, cʉ̃ menabaa, jini, jãa tiiwʉ. 42 To biri cʉ̃ra, “Bojoca cacatirãre, ca bii yairicarã cãare ca ĩa bejepʉ cʉ̃ caniiro cʉ̃re tiimi Ʉmʉreco Pacʉ,” ĩi wede dotigʉjãare tiicojowi. 43 Ca biipere wede jʉgueri majaniipetirã, mee Jesús yee maquẽrena wede, “Cʉ̃reca tʉo nʉnʉjeerã cõrora cʉ̃ jʉorira ñañarije cʉ̃jaca tiiriquere acobo eco, biirucuma,” ĩiupa—cʉ̃jareĩi wedeupi Pedro.

Judíos ca niitirãre Añuri Yeri cʉ̃ ca earique44 Ména, Pedro to biro cʉ̃ ca ĩi wede niirora,

cʉ̃ ca wederijere ca tʉo niirã niipetirãpʉre AñuriYeri cʉ̃jare ñaajãa nʉcã eaupi. 45 To biri Jesu-cristore ca tʉo nʉnʉjeerã judíos Pedro mena cawaaricarã, Añuri Yeri judíos ca niitirãpʉ cãare cʉ̃ca ñaajãa nʉcã earijere ĩarã, ĩa ʉcʉacoaupa, 46 catʉoyamanirije wederiquewede, Ʉmʉreco Pacʉrebaja peo nʉcʉ̃ bʉo, cʉ̃ja ca ĩirijere tʉori.

47 To cõrora Pedro pea o biro ĩiupi:—¿Anija manire birora Añuri Yeri ca ñaajãa

nʉcã ecorã, oco mena uwo coericaro cʉ̃ja booti-bogajati? —ĩiupi.

48To biro ĩi, Jesucristo wãmemena cʉ̃ja ca uwocoe dotiro tiiupi. Jiro, “Jĩcã rʉmʉri jãa menatuaya mena,” cʉ̃re ĩiupa Pedrore.

11Cʉ̃ ca bii niirijere Pedro cʉ̃ ca wederique

1 Jesús buerã, to biri Judea yepa niipetiromacãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã, judíos caniitirã Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire cʉ̃ja ca tʉonʉnʉjeerijere queti tʉoupa. 2 To biri PedroJerusalén'pʉ cʉ̃ ca tua earo, judíos cʉ̃ja ca tii nʉcʉ̃bʉo niirucuriquere ca tʉo nʉnʉjee niirucuricarã,3 o biro cʉ̃re ĩi wede pai jãiñaupa:

—¿Ñee tiirã judíos ca niitirã yaa wiipʉ jãa waa,cʉ̃ja mena baa, mʉja tiijãri? —cʉ̃re ĩiupa.

4 To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩiro, Pedro pea ca biinʉnʉa waaricarore biro cʉ̃jare wede jʉo waaupi:

5 —Jope macãpʉ yʉ ca juu bue niiro, jĩcãwãme quẽñaricarore biro yʉre bii oto weo ĩñowʉ:Ʉmʉreco tutipʉ jutiro quejerorore biro baparitaberi peti jiarica quejero ñaañumu duwi doo, yʉpʉto ca earo yʉ ĩawʉ. 6 ¿Ñee ʉno peti to niiti tiiquejero pupeapʉre? ĩigʉ, añuropʉ yʉ ĩacãwʉ. Tiiquejeropʉre waibʉcʉrã bapari dʉpori ca dʉporicʉtirã, waibʉcʉrã macãnʉcʉ̃ macãrã, ca pairã, cawʉʉrã, niiwa. 7 Jiro o biro yʉre ca ĩirijere yʉtʉowʉ: “Wãmʉ nʉcãña Pedro. Waibʉcʉrãre jĩaribaaya,” ĩiwʉ.

8 ”To biirije yʉre ca ĩiro yʉ pea o biro yʉĩi yʉʉwʉ: “Ʉpʉ, biiticu. Yʉa, jĩcãti ʉnopeera ñañarãre, ca docuorãre yʉ baa ñaati ma-juropeecã,” yʉ ĩiwʉ. 9 To cõrora ʉmʉrecopʉca wederije pea o biro yʉre ĩi nemowʉ ñucã:“Ʉmʉreco Pacʉ añurã cʉ̃ ca tiiricarãre ‘Ñañarãniima,’ ĩiticãña mʉa,” yʉre ĩiwʉ. 10 Itiati peti tobiro bii, jiro tee niipetirijepʉra ʉmʉrecopʉ tuacãmʉa waawʉ ñucã.

11 ”To biro yʉre ca bii niiri tabera, itiarã Ce-sarea macãrã yʉre cʉ̃ja ca ama doti cojoricarã,wii peera ea yerijãaupa. 12 Añuri Yeri pea, “ ‘Yʉwaati,’ ĩitigʉra cʉ̃ja mena waagʉja,” yʉre ĩiwi.Ñucã anija mani yaarã jĩcã amo peti, ape amorejĩcãga penituaro ca niirã cãa yʉ mena waawa. Ni-ipetirãpʉra cʉ̃ yaa wiire jãa jãa waawʉ. 13 Cʉ̃ peaɄmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃ cʉ̃ yaa wiire to biro biibaua eari, “Jope macãpʉ jĩcãrãre tiicojoya Simón,buiricawãme peera Pedro, cawãme cʉtigʉre cʉ̃jajʉorã waajato ĩigʉ. 14 Cʉ̃, mʉre wederucumi, mʉ,mʉ yaa wii macãrã mʉja ca ametʉapere,” cʉ̃ caĩiriquere jãare wedewi.

Page 183: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 11:15 180 LOS HECHOS 12:815 ”Cʉ̃jare yʉ ca wede jʉo waarora, Añuri Yeri

manire cʉ̃ ca bii jʉoricarore birora cʉ̃ja cãarecʉ̃japʉre ñaajãa nʉcã eawi. 16 To cõrora WiogʉJesús: “Juan, oco mena uwo coeupi, mʉja peaAñuri Yeri mena mʉja uwo coe ecorucu,” cʉ̃ caĩiriquere yʉ tʉgoeña bʉawʉ. 17 To biri, ɄmʉrecoPacʉ, mani, Wiogʉ Jesucristore díámacʉ̃ ca tʉonʉnʉjeericarãre, Añuri Yerire manire cʉ̃ ca tiico-joricarore birora cʉ̃ja cãare cʉ̃ ca tiicojorijere ĩapacagʉ, ¿ñiru yʉ niiti yʉa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ catiirijere ca ĩi camotapʉ? —cʉ̃jare ĩiupi.

18 To biro Pedro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩirijere tʉorã,Jerusalén macãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãpea wedetirãra, Ʉmʉreco Pacʉre o biro ĩi nʉcʉ̃bʉo baja peoupa:

—¡Judíos ca niitirã cãareɄmʉreco Pacʉ, ñañar-ije cʉ̃ja ca tii niirijere tʉgoeña wajoa, cʉ̃ peeretʉo nʉnʉjeeri ca ametʉaparã cʉ̃ja ca niiro cʉ̃jaretiicãjapi! —ĩiupa.

Antioquía macãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã19 Esteban cʉ̃ ca bii yairo jiro, Jesucristore ca

tʉo nʉnʉjeerãre ñañaro cʉ̃ja ca tiirʉgarã ca waabatericarã jĩcãrã, Fenicia, Chipre yucʉ poogapʉ,aperã Antioquíapʉ, duti waaupa. Tii macãripʉre,aperãpʉra wedetirãra judíos wadore añurije que-tire wede eaupa. 20 To biro cʉ̃ja ca bii pac-aro, cʉ̃ja watoare niiupa jĩcãrã, Chipre to biriCirene macãrã, Antioquíapʉ earã, judíos ca ni-itirãreWiogʉ Jesús yee añurije quetire cawederã.21 Wiogʉ cʉ̃ ca yeri tutuarije cʉ̃ja mena niiupa.To biri paʉ, cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjee jʉo dooriquerecamotatiri, Wiogʉ peere tʉo nʉnʉjee jʉoupa.

22 Jerusalén macãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerã tee quetire tʉorã, Bernabére tiicojo co-joupa Antioquíapʉ. 23 Bernabé pea toopʉ eagʉ,bʉaropʉraɄmʉreco Pacʉ añuro cʉ̃jare cʉ̃ ca tiiri-jere ĩari bʉaro ʉjea niiupi. To biri cʉ̃ja niipetirãre:

—Mʉja yeripʉ mena “O biro mani biijaco” ĩitʉgoeña bayi, mani Wiogʉre to birora tʉo nʉnʉ-jeecõa niiña —cʉ̃jare ĩi wede majioupi. 24 Cʉ̃a,ca bojoca añugʉ, Añuri Yeri ca cʉogʉ, díámacʉ̃ca tʉgoeña tutuagʉ, niiupi. To biri paʉ bojocaJesús're tʉo nʉnʉjeeupa.

25 Ate jiro Bernabé, Tarsopʉ waaupi Sauloreamagʉ waagʉ. 26 Cʉ̃re bʉa ea, Antioquíapʉ cʉ̃reamicoaupi. Toopʉre jĩcã cʉ̃mapʉ Jesús're ca tʉonʉnʉjeerã mena nea poori, paʉ bojocare buemajio niiupa. Antioquíara Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerãre, “Cristo yaarã,”* cʉ̃jare ĩi wãmeo tiijʉoupa.

27Tii rʉmʉrirena jĩcãrã ca biiperewede jʉguerimaja Jerusalén macãrã waaupa Antioquíapʉ.28 Jĩcʉ̃ cʉ̃ja mena macʉ̃ Agabo ca wãme cʉtigʉwãmʉ nʉcã, Añuri Yeri cʉ̃ ca majioro mena, “Atiyepa niipetiropʉ bʉaro aʉa niirucu,” cʉ̃jare ĩiwedeupi, wiogʉ Claudio cʉ̃ ca doti niiri cuure cabiiriquere. 29 To biri Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerã Antioquía macãrã, cʉ̃ja ca niiro cõro tiinemorã cʉ̃ja ca tiicojorijere, “Mani ca tiicojorocõro ca tiicojoparã mani niicu Judea macãrã Je-sucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre tii nemorã,” ĩiupa.30To birora tiiupa, tii nemorã cʉ̃ja ca tiicojorijere,Bernabé to biri Saulo jãa mena tiicojo cojoupaCristore ca tʉo nʉnʉjeerãre ca jʉo niirã Judeamacãrãpʉre.

12Pedrore cʉ̃ja ca tia cũurique

1 Tii cuurena wiogʉ Herodes,* jĩcãrã Jesucri-store ca tʉo nʉnʉjeerãre cʉ̃jare jĩarʉgʉ, nʉnʉ jʉowaaupi. 2 Juan yee wedegʉ Santiago peera niipĩimena cʉ̃re paa taa cõacã dotiupi. 3 To biro cʉ̃ca tiirijere judíos cʉ̃ja ca ʉjea niiro ĩari, Pedrocãare ñee dotiupi. Atea, pan're ca wauarije caayiaya manirijere cʉ̃ja ca baari boje rʉmʉrire tobiro biiupa. 4 Cʉ̃re ñeeri jiro Herodes, Pedroretia cũurica wiipʉ uwamarã bapari puna peti, jĩcãpunare bapari niirã wado ca niiri punari cʉ̃ja caĩa cote niiri wiipʉ Pedrore cũuupi. Pascua bojerʉmʉri jiro, “Bojocare yʉ ĩñorucu,” ĩi tʉgoeñaupi.5O biro tiiri, Pedrore tia cũuricawiipʉ cʉo niiupa.Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã pea yerijãaricaromaniro Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃re jãi boja niiupa.

Pedro cʉ̃ ca witirique6 Herodes, Pedrore bojoca menapʉ jãiña be-

jerʉgʉ cʉ̃ ca ami wienepa rʉmʉ macã ñamire,pʉarã uwamarã watoapʉ, pʉa daa come daarimena cʉ̃ja ca jiacãricʉ cãni cũaupi Pedro, aperãuwamarã pea jope peere cʉ̃ja ca cote niiro ʉno.7 Ca niiro tʉjarora jĩcʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ, cʉ̃requeti wede bojari majʉ† baua eaupi. Tia cũuricawii pea añuro boe peticoaupa. Ʉmʉreco Pacʉpʉto macʉ̃ pea Pedro warure padeña wãcõri, obiro cʉ̃re ĩiupi:

—Yoari méé wãmʉ nʉcãña —ĩiupi.To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩirije menara, Pedro amorire

come daari cʉ̃ja ca jiarique ñaacoaupa.8Ʉmʉreco Pacʉ pʉtomacʉ̃ pea o biro cʉ̃re ĩiupi

ñucã:—Juti jãña, dʉpo juti jãña, tiiya —ĩiupi.

* 11:26 Cristianos. * 12:1 Judea yepa ʉpʉ Roma macʉ̃. † 12:7 Ángel.

Page 184: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 12:9 181 LOS HECHOS 13:5Pedro pea cʉ̃ ca ĩirore biro tiiupi. Ʉmʉreco

Pacʉ pʉto macʉ̃ pea o biro cʉ̃re ĩi nemoupi ñucã:—Jotoa mʉ ca jãñarito cãare jãña, yʉre nʉnʉ

dooya —cʉ̃re ĩiupi.9 Pedro, Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃ to biro cʉ̃

ca tiirijere, “To biro yʉ biicu,” ĩi majiti pacagʉ,cʉ̃ jiro nʉnʉ witi waaupi. Quẽñaricaro ca biirorebiro pee cʉ̃re biicãupe. 10 Too witi waarã, canii jʉorã, ñucã jiro macãrã ca coterã uwamarãreametʉa, come jope wiije watoa macã maare caniiri jopere eaupa. Tii jope pea tee majuropeerapãacoaupe. Tii jopere witi, jĩcã caa wiijeri caarewaa yapano eagʉra, Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃pea ca niiro tʉjarora jĩcʉ̃ra cʉ̃re cũu, waa weo-coaupi. 11 To cõropʉ Pedro pea tʉgoeña majibojoca cati ea:

—Mecʉ̃ docare díámacʉ̃ra, Herodes, to birijudíos, ñañarije yʉre cʉ̃ja ca tiirʉgarijereyʉre ametʉenerʉgʉ cʉ̃ pʉto macʉ̃re tiicojojapiɄmʉreco Pacʉ —ĩiupi Pedro.

12 Teere ĩa maji, Juan Marcos cʉ̃ja ca ĩigʉ pacoMaría yaa wii, paʉ bojoca nea poocãri cʉ̃ja ca juubue niiri wii pee waacoaupi. 13 Tii wiipʉ eagʉ,wiijeri caa pee ca niiri jope pee eari, jʉoupi. Cʉ̃ cajʉoro tʉori, jĩcõ wãmo Rode ca wãme cʉtigo, ĩagowitiwaaupo. 14Cõpea, Pedro cʉ̃ cawederijere tʉomajiri, bʉaro ʉjea niima ĩigo jope pãatigora, “Jopeniimi Pedro,” cʉ̃jare ĩigo waago toopʉra ũmaacãjãa waaupo. To biro cõ ca ĩiro, cʉ̃ja pea:

15—Mecʉ̃go mʉ ĩi —cõre boca ĩicãupa. Cõ pea:—Yee méé yʉ ĩi. Cʉ̃ra niijãwi —cʉ̃jare ĩimiupo.

Cʉ̃ja pea ñucã:—Cʉ̃ méé niicumi. Cʉ̃ yʉʉ cʉ̃re coteri majʉ

niicumi —cõre ĩiupa.16 To biro cʉ̃ja ca ĩi niiro ʉno, Pedro pea jope

peera jʉogʉ tiiupi. To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉo, cʉ̃re jopepãama ĩirã, ĩa ʉcʉacoaupa. 17 Cʉ̃ pea wedeticãñaĩigʉ, cʉ̃ amorimena tii cõoña, tia cũuricawiipʉ caniigʉreWiogʉ cʉ̃re cʉ̃ ca amiwieneriquere cʉ̃jarewede, ñucã “Santiagore, to biri Jesucristore catʉo nʉnʉjeerã cãare, atere cʉ̃jare wedeya,” ĩiupi.Teere cʉ̃jare ĩi yapano witi, aperopʉ waacoaupiPedro.

18 Boeri tabe ca niiro uwamarã, Pedrore ca co-tericarã pea Pedro cʉ̃ ca biiriquere majitima ĩirã,no ca boorora ameri ĩimecʉ̃cãupa. 19Herodes peajãiña ama dotiñami Pedrore bʉatima ĩigʉ, cʉ̃reca cotemiricarãrena tee jʉori cʉ̃jare jĩa batecãdotiupi. Ate jiro Herodes, Judea yepa ca niiricʉwaari, Cesarea pee niigʉ waacoaupi.

Herodes cʉ̃ ca bii yairique

20 Herodes, Tiro, Sidón macãri macãrã menabʉaro ajiaupi. To biri cʉ̃ja pea cʉ̃ pʉtopʉ cʉ̃jaca waapere ameri wede peni, “O biro manibiijaco” ameri ĩi, cʉ̃re ĩarã waaupa. WiogʉHerodes're pade nemorimajʉ Blastore, “Jãaremʉĩi nemowa,” cʉ̃re ĩi, cʉ̃ jʉoripʉ wiogʉ Herodes're,“Añuro mani niijaco” cʉ̃re ĩi jãiupa, cʉ̃ ca dotiniiri yepa maquẽ baariquere ca baa niirã niiri.

21 To biri Herodes:—Tii rʉmʉ ca niiro, cʉ̃ja mena yʉ wede

penirucu —cʉ̃ ca ĩirica rʉmʉre, cʉ̃ wiogʉ jutirejãñacãri, cʉ̃ ca doti duwiri cũmuropʉ ea nuu ea,bojocare wedeupi. 22To cõrora, bojoca pea o biroĩi acaro buiupa:

—¡Ano ca wedegʉa bojocʉ méé niimi. Jʉ̃guẽniimi! —ĩiupa. 23To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorinimarora, Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ, cʉ̃re queti wedebojari majʉ‡ pea cʉ̃ ca dia ñaaro cʉ̃re tiicãupi,Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃ ca ĩi nʉcʉ̃ bʉotirije jʉori. Tobiri becoa baa eco biicã yai waaupi.

24 Ʉmʉreco Pacʉ yee queti pea õo jañuri batenʉcã nʉnʉa waa, niipetiri taberipʉ wede batonʉnʉa waarique nii, biiupa.

25 Bernabé, Saulo, Jerusalén're cʉ̃ja paderiqueyapanori, too ca niiricarã Antioquía pee tua-coaupa ñucã. Juan, ñucã cʉ̃rena Marcos cʉ̃ja caĩigʉ cãare, cʉ̃ja mena cʉ̃re ami waaupa.

13Bernabé, Saulo añurije quetire cʉ̃ja ca wede yu-

jurã waa jʉorique1Antioquíare Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã, ca

biipere wede jʉgue, bue majio, ca tii niirã, Bern-abé, “Ca ñiigʉ” cʉ̃ja ca ĩigʉ Simón, Cirene macʉ̃Lucio, Galilea yepa wiogʉ ca niiricʉ Herodesména ca bʉcʉaricʉ Menahem, to biri Saulo, ni-iupa. 2 Jĩcã rʉmʉ betiri, Ʉmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃bʉo juu bue, cʉ̃ja ca tii niiri rʉmʉre:

—“Tee ca tiiparã niirucuma” ĩigʉ, yʉ ca jʉojãrãBernabére to biri Saulore, yʉre jee dica woobojaya —cʉ̃jare ĩiupi Añuri Yeri.

3To biri betiri juu bue yapano, cʉ̃ja amorimenacʉ̃jare ñia peo, cʉ̃jare waarique uwicã cojoupa.

Chiprepʉ cʉ̃ja ca earique4 Añuri Yeri cʉ̃ ca doti cojorã, Bernabé, Saulo,

Seleucia pee bua waa, too menara cũmua menaChipre yucʉ poogapʉwaaupa. 5Salaminamacãreearã, judíos cʉ̃ja ca nea poo juu bueri wi-ijeripʉ Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire cʉ̃jare wede

‡ 12:23 Ángel del Señor.

Page 185: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 13:6 182 LOS HECHOS 13:31

jʉo waaupa. Juan Marcos cãa cʉ̃jare tii nemoyujurʉgʉ, cʉ̃ja mena waaupi.

6 Tii yucʉ poogare waa yuju peticã, Pafos cʉ̃jaca ĩiri macãpʉ eaupa. Tii macãre bʉa eaupajĩcʉ̃ majiri majʉ judíos bojocʉ, watoara “O birobiirʉga,” ĩi ditorimajʉBarjesús cawãme cʉtigʉre.7 Cʉ̃, cũmu pea, wiogʉ Sergio Paulo ca wãmecʉtigʉ, bʉaro ca tʉgoeña majigʉ mena niiupi.Wiogʉ pea, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire tʉorʉgʉ,Bernabé, Saulore jʉo doti cojoupi. 8Cũmu, griegowederique mena peera Elimas ca wãme cʉtigʉpea, “Cʉ̃ja ca wederijere wiogʉ tʉo nʉnʉjeeremi”ĩigʉ, cʉ̃jare ĩi camotaupi. 9 To biro cʉ̃ ca ĩiro,Saulo, romano wederique mena peera Pablo cawãme cʉtigʉ pea Añuri Yerire ca cʉogʉ niiri,añuro cʉ̃re ĩa ãpõtĩo, 10 o biro cʉ̃re ĩiupi:

—¡Ca ĩi dito paigʉ, ñañagʉ, Satanás macʉ̃, ni-ipetirije añurijere ca junagʉ! ¿Ñee tiigʉ ɄmʉrecoPacʉ díámacʉ̃ cʉ̃ ca wederijere mʉ ĩi maa wijioniiti? 11 Mecʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ ñañaro mʉ cabiiro mʉre tiirucumi. Ca ĩatigʉ mʉ tuarucu. Jĩcãcuu cõro muipũ cʉ̃ ca boerijere mʉ ĩatirucu —cʉ̃re ĩiupi.

To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩirije menara, cũmu Elimaspea díámacʉ̃ra ca ĩatigʉpʉ tuacãupi. To biri caĩatigʉ niima ĩigʉ, cʉ̃re ca tʉ̃a waapʉre amaupi.12 To biro ca biirijere ĩari, Wiogʉ yee maquẽre cʉ̃ca buerijere tʉo ʉjea nii, díámacʉ̃ tʉo nʉnʉjeeupiwiogʉ Sergio Paulo.

Pisidia yepare ca niiri macã Antioquíapʉ cʉ̃ja cabiirique

13 Pablo cʉ̃ mena macãrã mena, Pafos ca ni-iricarã bua jãa, waarã, Panfilia yepare ca niirimacã, Perge cʉ̃ja ca ĩiri macãpʉ eaupa. Cʉ̃jamena cawaamiricʉ JuanMarcos pea, toora cʉ̃jarecamotati, Jerusalén pee tuacoaupi. 14 Cʉ̃ja pea,Perge ca niiricarã waarãra, Pisidia yepa macãmacã Antioquíapʉ eaupa. Yerijãarica rʉmʉ caniiro, nea poo juu buerica wiipʉ jãa waa, ea nuuwaaupa. 15 Doti cũuriquere, Ʉmʉreco Pacʉ yeequetirewede jʉguerimaja cʉ̃ja ca owariquere bueyapano, nea poo juu buerica wii wiorã pea o birocʉ̃jare ĩi jʉo cojoupa:

—Jãa yaarã, bojoca cʉ̃ja ca tʉgoeñabayiro tiirʉ-garã mʉja ca wederʉgajata, mecʉ̃ra ĩiña —cʉ̃jareĩiupa.

16To biro cʉ̃ja ca ĩiro Pablowãmʉnʉcã, “Wede-ticãña,” ĩigʉ, cʉ̃ amori mena tii cõoña, o birocʉ̃jare ĩiupi:

—Mʉja, israelitas, ñucã judíos ca niitirãɄmʉreco Pacʉre ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorã, tʉoya. 17 Israel

yaa pooga macãrã mani ñicʉ̃ jãaripʉre bejejeeupi Ʉmʉreco Pacʉ. Ména Egiptopʉre ape yepamacãrãre biro cʉ̃ja ca niiro, paʉ cʉ̃ja ca bojocabʉʉro tiiupi Ʉmʉreco Pacʉ. Jiro, cʉ̃ ca tutuarijemena, tii yepa ca niiricarãre jʉo witiri, 18 ñañariwãme cʉ̃ja ca biirique cʉti nii pacaro, ca yucʉmaniri yepapʉre cuarenta cʉ̃mari peti cʉ̃jare ĩanʉnʉjee nʉcã niiupi. 19 Canaán yepare jĩcã amopeti, ape amore pʉaga penituaro niiri poogaari tiiyaiori jiro, cʉ̃ yaarãre tii yepare cʉ̃jare tiicojoupi.20Ate niipetirije cuatrocientos cincuenta cʉ̃maripeti, to biro bii niiupa. Jiro ñucã cʉ̃jare ca jʉoniiparãre cʉ̃jare tiicojoupi. Cʉ̃ja pea Samuel,Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majʉ cʉ̃ca niiri rʉmʉripʉ cʉ̃jare jʉo nii eyoupa. 21 Cʉ̃japea jĩcʉ̃ cʉ̃jare ca jʉo niipʉ wiogʉre jãiupa.Ʉmʉreco Pacʉ pea, Quis* macʉ̃ Saúl, Benjamínyaa punamacʉ̃ cuarenta cʉ̃mari peti cʉ̃jare ca jʉoniiricʉre cʉ̃jare tiicojoupi. 22 Jiro Ʉmʉreco Pacʉ,Saúl're, wiogʉ cʉ̃ ca niirijere ẽmari, David peerecʉ̃ja wiogʉ cʉ̃re jõeneupi, o biro cʉ̃ ca ĩiricʉre:“Isaí macʉ̃ David're yʉ bʉa, yʉre birora ca yericʉtigʉre, cʉ̃, yʉ ca boorije niipetirore tiirucumi,”cʉ̃ ca ĩiricʉre.

23 ”Ani David niiquĩricʉ pãramirena, “To biroyʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩiricarore birora Ʉmʉreco Pacʉ,Israel bojocare ca ametʉenepʉre tiicojoupi Jesu-cristore. 24 Jesús cʉ̃ ca dooparo jʉguero, Juan,niipetirã Israel bojocare, “Ñañarije mʉja ca tiiniirijere tii yerijãa tʉgoeña wajoa, Ʉmʉreco Pacʉpeere tʉo nʉnʉjee, uwo coe dotiya,” cʉ̃jare ĩiwedeupi. 25 Cʉ̃ ca bii yaipa tabe ca ea nʉnʉawaaro, o biro ĩiupi Juan: “¿Mʉja, ‘Ñiru niicumi,’yʉre mʉja ĩiti? ‘Cʉ̃ niicumi,’ mʉja ca ĩi tʉgoeñagʉméé yʉ nii. Ĩaña. Yʉ jiro doomi jĩcʉ̃, yʉa cʉ̃ dʉpojuti ʉnorena ca tuu weepʉ méé yʉ nii,” ĩiupi.

26 ”Yʉ yaarã Abraham pãramerã, mʉja judíosca niitirã Ʉmʉreco Pacʉre ca nʉcʉ̃ bʉorã, ateametʉarique queti mani yee nii. 27 Jerusalénmacãrã, to biri cʉ̃ja wiorã, Jesús're ĩa majitiupa.To biri cʉ̃re jĩa cõarã ca biipere wede jʉguerimaja cʉ̃ja ca ĩirique, yerijãarica rʉmʉri cõroracʉ̃ja ca buerije ca ĩirore birora tiirã tiiupa. 28 Jĩcãwãme ʉnora ca jĩa ecopʉ cʉ̃ ca niipe ñañaro cʉ̃ca tii bui cʉtiriquere bʉati pacarã, Pilato cʉ̃recʉ̃ ca jĩa cõa dotiro booupa. 29 Cʉ̃ yee maquẽniipetiro cʉ̃ja ca owarique ca ĩirore biro cʉ̃ja catii yapano peotiro jiro, yucʉ tenipʉ cʉ̃ja ca paapua tuu cõaricʉre ami duwio, cʉ̃re yaa cõacãupa.30Ʉmʉreco Pacʉ pea ca bii yairicarãwatoare cʉ̃recatiocãupi. 31 Galilea ca niiricʉ, Jerusalén pee

* 13:21 Cis.

Page 186: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 13:32 183 LOS HECHOS 14:3cʉ̃ ca dooro cʉ̃re ca bapa cʉti dooricarãre paʉrʉmʉri cʉ̃jare baua ea ĩño niiupi. Mecʉ̃ra, cʉ̃jaraniima, “To birora biiwʉ,” bojocare ca ĩi wederã.

32 ”To biri ate añurije quetire mʉjare jãa wede,mani ñicʉ̃ jãapʉre, “O biro yʉ tiirucu,” ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca ĩi cũurique maquẽrena. 33 ɄmʉrecoPacʉa, mani, cʉ̃ja pãramerãre, cʉ̃ ca ĩiricarorebirora tiimi, Jesús cʉ̃ ca cati tuaro tiigʉ. Salmos canii jʉori pũuro jiro macã pũuro o biro ĩi owariqueca ĩirore biro:“Mʉa, yʉ macʉ̃ mʉ nii, mecʉ̃ra mʉre yʉ macʉ̃

jãa,” ca ĩirore biro.†34 Jĩcãti ʉno peera cʉ̃ upʉri ca boa yaitipere biroĩigʉ ca bii yairicarã watoare cʉ̃ ca cati tuaro cʉ̃ catiipe peera o biro ĩiupi:“David're, ca ñañarije manirije, díámacʉ̃ ca niir-

ijere, mʉre yʉ tiicojorucu yʉ ca ĩiriquere,yʉ ca ĩiricarore biro yʉ tiirucu,” ĩiupi.‡

35 To biri ape tabe o biro ĩi owarique nii:“Cʉ̃re pade bojari majʉ, ca ñañarije manigʉ up-

ʉrire, ca boa yairo tiitirucumi,” ĩi.§36 ”Díámacʉ̃ petira David, cʉ̃ ca niiri cuu

macãrãre Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃re cʉ̃ ca dotiricarorebiro cʉ̃jare jʉo niiri jiro bii yai, cʉ̃ ñicʉ̃ jãa ni-iquĩricarã mena yaa cõa eco, cʉ̃ upʉri pea boa,biicã yai waaupa. 37Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca cati tu-aro cʉ̃ ca tiiricʉ upʉri pea boatiupa. 38 To biri yʉyaarã, Jesucristo jʉori, ñañarije tiirique wapareacobo ecoriquere mʉjare jãa ca wederijere ma-jiña. 39 Cʉ̃ jʉori, niipetirã cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerã,ca ñañarije manirã tii ecoma, niipetirije Moiséscʉ̃ ca doti cũurique jʉori, ca ñañarijemanirãmʉjaca tii ecotiriquere. 40 Ca biipere wede jʉguerimaja o biro cʉ̃ja ca ĩirique, mʉjarena ca biitiperebiro ĩirã, bojoca catiri niiña:41 “Tʉoya mʉja, boborije ca ĩi bui tutirã.Ĩa ʉcʉa yaicoa, yai nʉcãcoarãja.Ati rʉmʉrire, jĩcã wãme tiigʉ doogʉpʉ yʉ tii,

jĩcʉ̃ mʉjare cʉ̃ ca wedemijata cãare, díá-macʉ̃ mʉja ca tʉotipere,” ĩi* —cʉ̃jare ĩiupiPablo.

42 Pablo, cʉ̃ mena macãrã mena, nea poo juubuerica wiire cʉ̃ja ca witi waaro, “Ano jiro macãrʉmʉyerijãarica rʉmʉcãare atemaquẽrena jãaremʉja wedewa ñucã,” cʉ̃jare ĩiupa. 43 Nea poojuu buerica wiipʉ cʉ̃ja ca nea poo juu buerije capetiro, paʉ judíos, to biri judíos cʉ̃ja ca tii nʉcʉ̃bʉorijere ca tii nʉnʉjeerã, Pablo, Bernabé jãarenʉnʉ waaupa. Cʉ̃ja pea:

—Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca mairije jʉori ca jʉoecoricarã mʉja ca niirijere, to birora tʉo nʉnʉ-jeecõa niiña —cʉ̃jare ĩi wede majioupa.

44 Ñucã tii semana yapare yerijãarica rʉmʉ caniiro, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire tʉorʉgarã tiimacã macãrã niipetirã jañuripʉra neaupa. 45 Tocõro paʉ bojoca cʉ̃ja ca nearo ĩarã, judíos peabʉaro ĩa ajiari, Pablo cʉ̃ ca ĩirijere ĩi camota, cʉ̃reacaro bui tuti, ĩi jʉo waaupa.

46 To biro cʉ̃ja ca ĩiro tʉo, Pablo, Bernabé jãapea cʉ̃jare uwi tʉgoeñaricaromanirowede, o birocʉ̃jare ĩi yʉʉupa:

—Mʉja judíos'rena, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetirejãa ca wede jʉopera niimiwʉ. Teere booti, tobirora caticõa niirique ca cʉorʉgarã ʉno méé nii,mʉja ca biirije jʉori, mecʉ̃ra judíos ca niitirãpeere jãa wederã waarucu. 47Mee, to birora jãaredoti cojowi Wiogʉ o biro ĩiri:“Bojoca poogaarire ca boeparã mʉjare yʉ cũu,

ati yepa niipetiropʉ yʉ ca ametʉenerijequetire mʉja ca wedepere biro ĩigʉ, jãareĩiwi”† —ĩiupa.

48To biro cʉ̃ja ca ĩirijere tʉorã, judíos ca niitirãpea, “Wiogʉ yee queti añurije nii,” ĩi ʉjea niiupa.“Caticõa niiriquere ca bʉa eaparã niirucuma,” cʉ̃ca ĩiricarã niipetirã tʉo nʉnʉjeeupa.

49 To biri tii yepa macãrã niipetirãpʉre, Wiogʉyee quetire wedeupa. 50 Judíos pea cʉ̃ja ca ĩirorebiro ca tii nʉnʉjeerã romirire, cʉ̃ja ca ĩa nʉcʉ̃bʉorã romirire, to biri tii macã macãrã ʉmʉaʉparã ca niirã mena wede peniri, Pablo, to biriBernabére ñañaro cʉ̃jare cʉ̃ja ca tiirʉga nʉnʉ-jeero cʉ̃jare tiiupa. To biro tiicãri, tii yepare cʉ̃-jare cõa wienecãupa. 51Cʉ̃ja pea, “Mʉja yee wapañañaro mʉja tamʉorucu,” ĩirã, cʉ̃ja dʉporire jitaca ea tuariquere paa bate cũu, Iconio pee waa-coaupa. 52 Jesús yee quetire ca tʉo nʉnʉjeericarãpea, Añuri Yerire cʉo, bʉaro ʉjea nii, bii niiupa.

14Iconio macãrãre añurije queti cʉ̃ja ca wederique

1 Iconiore Pablo, Bernabé, cʉ̃ja ca biirucuri-carore birora judíos cʉ̃ja ca nea poo juu bueri wi-ipʉ jãa waari, añurije quetire cʉ̃ ca wedero judíos,judíos ca niitirã, paʉ tʉo nʉnʉjeeupa. 2 JudíosJesucristore ca tʉo nʉnʉjeetirã pea, judíos caniitirãre, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã menarecʉ̃ja ca ajiaro cʉ̃jare tiiupa. 3 To ca bii pacaro,Pablo, Bernabé jãa pea Wiogʉ cʉ̃ ca tii nemori-jepʉre tʉgoeña tutuari uwiricaro maniro, toora

† 13:33 Sal 2.7. ‡ 13:34 Is 55.3. § 13:35 Sal 16.10. * 13:41 Hab 1.5. † 13:47 Is 49.6.

Page 187: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 14:4 184 LOS HECHOS 14:28

yoaro añurije quetire wede, tiicã niiupa. Wiogʉpea, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca mairije maquẽre cʉ̃ja cawede niirijere, “To birora nii,” cʉ̃jare ĩi majiogʉ,cʉ̃ja jʉoripʉ ca ĩa ñaaña manirije tii bau nii, tiiniiupi. 4Tii macãmacãrã bojoca pea, jĩcãrã judíoscʉ̃ja ca ĩirijere tʉo nʉnʉjee, aperã Pablo jãa cʉ̃jaca ĩirije peere tʉo nʉnʉjee, ameri bii dica waticãniiupa. 5 To biri judíos, judíos ca niitirã, cʉ̃jareca dotirã mena neari, Pablo jãare ʉ̃tã mena dee,ñañaro cʉ̃jare tii, tiirʉgarã, ameri wede peniupa.6 Pablo, Bernabé jãa pea teere majiri, Listra,Derbe, Licaonia* yepa macã macãripʉ, to weja caniiri macãri pee duticoaupa, 7 añurije quetire tobirora cʉ̃ja ca wedecã nʉnʉa waaricaropʉre.

Listrapʉ Pablore ʉ̃tã mena cʉ̃ja ca deerique8 Listrare niiupi jĩcʉ̃ ʉmʉ ca waa majitigʉ, upa

suquẽro ca baʉaricʉ, waariméé, to birora ca duwiyai waagʉ. 9 Cʉ̃ pea Pablo cʉ̃ ca wederijere añurotʉo duwiupi. Pablo pea, “Jesús yʉre catiocãru-cumi,” díámacʉ̃ cʉ̃ ca ĩi tʉgoeñarijere ĩa majiri,10 tutuaro wederique mena o biro cʉ̃re ĩiupi:

—Wãmʉ nʉcã, díámacʉ̃ ea nʉcã waagʉja —ĩiupi.Cʉ̃ pea to biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩirijemenara bupuwãmʉnʉcã, waa jʉo waaupi.

11 Pablo to biro cʉ̃ ca tiirijere ĩarã, bojoca peaLicaonia macãrã wederique mena o biro ĩi acarobui jʉo waaupa:

—¡Jʉ̃guẽa, bojocare biirã jeeñacãri manire ĩarãduwi doojapa yéé! —ĩi acaro buiupa. 12 To biriBernabére cʉ̃ja jʉ̃guẽ Zeus wãmere cʉ̃re wãmeotii, Pablo peera, bojocare ca wedegʉ cʉ̃ ca niiromacã apĩ cʉ̃ja jʉ̃guẽ Hermes wãmere cʉ̃re wãmeotii, tiiupa.† 13 Zeus yʉʉ pai, macã piya waaricatabera Zeus're ĩi nʉcʉ̃ bʉorica wiire ca cʉogʉ pea,wecʉa, oori daari jee dooupi. Cʉ̃ pea cʉ̃ bojocamena, Pablo jãarire tii nʉcʉ̃ bʉogʉ, wecʉare jĩarijoe jʉti añu mʉene nʉcʉ̃ bʉorʉgaupi. 14 Pablo,Bernabé jãa pea to biro cʉ̃jare cʉ̃ja ca tii nʉcʉ̃bʉorʉgarijere ĩa majiri, cʉ̃ja jutire yega, bojocawatoara o biro ĩi acaro bui jãa waaupa:

15—¿Ñee tiirã atere to biro mʉja tiiti? Jãa cãa,mʉjare birora bojoca jãa nii. Ano añurije quetimʉjare jãa ca wederijea, ate ca wapa manirijemʉja ca tii niirijere tii yerijãari, to birora cacaticõa niigʉ Ʉmʉreco Pacʉ, ati yepare, diare,teepʉre ca niirije niipetirije ca tiiricʉ peere cʉ̃ja

tʉo nʉnʉjeejato ĩirã, jãa ca wederije nii. 16Ménajʉguero macã cuupʉra, bojoca poogaari cʉ̃ja caniiro cõrorena cʉ̃ja ca tiirʉgarijere biro cʉ̃ja tii-jato ĩicãupi Ʉmʉreco Pacʉ. 17 To biro bii pacagʉ,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca niirijere ĩñogʉ, añurije tiiyerijãatiupi, ʉmʉreco tutipʉ ca niirijere oco ti-icojo, yucʉ ca dica cʉtiri yʉteari tii, baariquetiicojo, ñucã yeri ʉjea niirique tiicojo, cʉ̃ ca tiiniirije mena —cʉ̃jare ĩiupa.

18Ate niipetirije cʉ̃jare cʉ̃ja ca ĩi wederijemenadobiro tiimajiñamaniro ca bii pacaro, cʉ̃jare cʉ̃jaca tii nʉcʉ̃ bʉorʉgarijere biirique peti cʉ̃jare ĩicamotaupa.

19 To biro cʉ̃ja ca bii niiri tabere jĩcãrã judíos,Antioquía, Iconio macãrã eari, bojocare cʉ̃ja catʉgoeña wajoaro tiiupa. To biri Pablore ʉ̃tã menadee, “Mee, cʉ̃re mani jĩacãcu” ĩi tʉgoeñari, macãtʉjaropʉ cʉ̃re wee witi waa cõacãupa. 20 To birocʉ̃re cʉ̃ja ca tiiro, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãpea, cʉ̃re cʉ̃ja ca nea poo amojoderora, cati wãmʉnʉcã, macã peera piyacoaupi ñucã. Ape rʉmʉraBernabé mena Derbe macã pee waacoaupi.

Siria yepare ca niiri macã Antioquía pee cʉ̃ja catua waarique

21 Tii macãre añurije quetire wede, paʉ cʉ̃ja catʉo nʉnʉjeero tiiri jiro, Listra, Iconio, Antioquíamacãrire 22 Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre cʉ̃jaca tʉgoeña tutuaro tii, “Díámacʉ̃ mʉja ca tʉonʉcʉ̃ bʉorijere to birora tʉgoeña tutuacõa niiña”cʉ̃jare ĩi, ñucã “Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiritabepʉre ea waarʉgarã, ñañaro tamʉoriqueraniiro bii,” cʉ̃jare ĩi, ĩi tuawaaupa. 23Ñucã, Jesucri-store ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja ca niiri taberi cõrora,cʉ̃jare ca jʉo niiparãre beje, betirique mena juubue, Wiogʉ cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeericʉpʉre cʉ̃jare ĩanʉnʉjee doti, tii tua waaupa Pablo jãa.

24 Pisidia yepare ametʉa waarãra, Panfiliayepapʉre eaupa. 25 Perge macãrãre añurije que-tire wede yapano, Atalía macã pee bua waaupa.26 Tii macãre bua ea, cũmuapʉ ea jãa, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ camairije quetire cawedeparãniirucumaĩigʉ, Añuri Yeri cʉ̃jare cʉ̃ ca jee dica woo dotiricamacã Antioquía peera, tee añurije quetire wedeyuju yapano, tuacoaupa ñucã. 27 Antioquíaretua earã, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre neori,niipetirije Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ja mena cʉ̃ ca tiiri-quere, ñucã judíos ca niitirã cãa díámacʉ̃ cʉ̃ja catʉo nʉnʉjeero cʉ̃ ca tiiriquere, wedeupa. 28 Tii

* 14:6 Licaonia macãrã apeye ca wederã niiupa. Bii pacarã griego cʉ̃ja ca wederijere tʉocãupa. † 14:12 Zeus, Hermesgriegos yaarã jʉ̃guẽa niiupa; romanos pea ñucã cʉ̃jaren Júpiter, Mercurio, cʉ̃jare wãmeo tiiupa. Zeusniiupʉ cʉ̃ja jʉ̃guẽa ca nii majuropeegʉ. Ñucã Hermes pea jʉ̃guẽare queti wede yuju bojari majʉniiupʉ.

Page 188: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 15:1 185 LOS HECHOS 15:22macãrã Pablo, Bernabé jãa Jesús yee quetire catʉo nʉnʉjeerã mena yoaro niicãupa.

15Jerusalén'pʉ cʉ̃ja ca nea poorique

1 Tii cuure Judea macãrã, Antioquía pee cawaaricarã: “Moisés cʉ̃ ca doti cũurique ca ĩirorebiro, jeyua quejero yapare* mʉja ca wide taadotitijata, mʉja ametʉatirucu,” cʉ̃jare ĩi bueupaJesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre. 2 Ate jʉori,Pablo, Bernabé, añurora ĩiricaro maniro cʉ̃jamena ameri tuti jãñuripʉ tee maquẽre ameriwede peniupa. To biri, “Pablo, Bernabé, aperãjĩcãrã cʉ̃ja mena macãrã, Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerã mena Jerusalén'pʉ cʉ̃ja waajato, Jesúsbuerã ca niiricarã mena, to biri Jesucristore catʉo nʉnʉjeerãre ca jʉo niirã mena, ate maquẽrewede penirʉgarã,” ĩiupa.

3 To biri Antioquía macãrã Jesús're ca tʉonʉnʉjeerã cʉ̃ja ca tiicojo cojoricarã, Fenicia, tobiri Samaria yeparire ametʉa waarã, judíos caniitirã, añurije quetire tʉorãɄmʉreco Pacʉpeeretʉo nʉnʉjeerʉgarã, tĩrʉmʉpʉ cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeejʉo dooriquere cʉ̃ja ca tii yerijãariquere, cʉ̃jarewede ametʉa waaupa. Tii yepari macãrã Jesucri-store ca tʉonʉnʉjeerã pea teere tʉorã, bʉaroʉjeaniiupa.

4 Pablo, Bernabé Jerusalén'pʉ cʉ̃ja ca earo,Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã, Jesús buerã ca ni-iricarã, to biri cʉ̃jare ca jʉo niirã, cʉ̃jare bocaupa.Cʉ̃ja pea niipetirije Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃jare cʉ̃ catii nemoriquere cʉ̃jare wedeupa. 5 Teere cʉ̃ja cawedero tʉorã, jĩcãrã fariseos Jesucristore ca tʉonʉnʉjeericarã wãmʉ nʉcãri, o biro ĩiupa:

—Judíos ca niitirã Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerã cãare, cʉ̃ja jeyua quejero yapare wide taa,Moisés cʉ̃ ca doti cũurique ca ĩirore biro cʉ̃jaretii nʉnʉjee doti, ca tiipera niiro bii —ĩiupa.

6 To biro cʉ̃ja ca ĩiro tʉo, tee maquẽre wedepenirʉgarã, Jesús buerã ca niiricarã, to biri Jesu-cristore ca tʉo nʉnʉjeerãre ca jʉo niirã, neaupa.7 Tee maquẽre yoaro ameri wede peniri jiro, Pe-dro pea wãmʉ nʉcã, o biro cʉ̃jare ĩiupi:

—Yʉ yaarã, mʉja maji, mʉja mena ca niigʉrejĩcãtopʉra Ʉmʉreco Pacʉ yʉre beje amiwi, judíosca niitirã, añurije quetire yʉ ca wedero tʉori,díámacʉ̃ cʉ̃ja tʉo nʉnʉjeejato ĩigʉ. 8 ɄmʉrecoPacʉ, yeri cʉtiriquepʉre ca majigʉ, “Yʉ yaarãniima,” cʉ̃ ca ĩirijere ĩñogʉ, manire cʉ̃ ca ti-iricarore birora cʉ̃ja cãare Añuri Yerire tiico-jowi. 9 Ʉmʉreco Pacʉa, jĩcã wãme ʉno peerena,

manire, cʉ̃ja menare ĩa dica wooricaro maniro,díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori, cʉ̃ja yeripʉreca ñañarije manirã cʉ̃ja ca niiro tiiwi. 10 Toodocare mʉja pea ¿ñee tiirã Ʉmʉreco Pacʉre mʉjaĩi ametʉa nʉcãrʉgati, anija Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerãre, mani majuropeecã, ñucã mani ñicʉ̃jãa cãa, cʉ̃ja ca tii nʉnʉjee bayitiriquerena cʉ̃jaretii dotirã? 11 To biro méé bii. Cʉ̃jare birora manicãa, mani Wiogʉ Jesús wapa manirora cʉ̃ ca tiibojarique jʉori, mani ametʉene eco, mani ĩi maji—cʉ̃jare ĩi wedeupi Pedro.

12 Niipetirãpʉra, Pablo, Bernabé, cʉ̃ja jʉori,Ʉmʉreco Pacʉ judíos ca niitirã watoapʉre ca ĩañaaña manirije cʉ̃ ca tii bau niiriquere cʉ̃ja cawedero, wederucuri méé tʉocã duwiupa. 13 Cʉ̃jaca wede yapanoro, Santiago cãa o biro ĩiupi:

—Tʉoya yʉ yaarã. 14 Ʉmʉreco Pacʉ, judíos caniitirãre, cʉ̃re ca ĩi nʉcʉ̃ bʉoparãre jeegʉ añurocʉ̃jare cʉ̃ ca tii jʉoriquere manire wedemi Pedro.15 Ate mena, ca biipere wede jʉgueri maja o birocʉ̃ja ca ĩi owarique ca ĩirore birora bii:16 “ ‘David cʉ̃ ca doti niirije ca petiro jiro,

cʉ̃ pãramerã ca nii nʉnʉa waarãcʉ̃ja ca doti niimirije ca petiro jiropʉre ñucã,

jĩcʉ̃, David pãrami ca nii nʉnʉa waagʉpʉreca doti niigʉ cʉ̃ ca niiro cʉ̃re yʉ tiirucu,

17 aperã bojoca ca nii cojorã,ati yepa macãrã bojoca poogaari niipetirã,yʉ wãmere ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorã mena Ʉpʉre

cʉ̃ja amajato ĩigʉa,’ ĩimi Ʉpʉ,18 tĩrʉmʉpʉ macã yʉtearipʉra, atere, ‘To biro yʉ

tiirucu’ ca ĩiricʉ,” ĩi.19 ”To biri judíos ca niitirã, Ʉmʉreco Pacʉre

ca tʉo nʉnʉjeerãre cʉ̃ja ca tiitipe ʉnorena cʉ̃jareca ĩi maa wijiotiparã mani nii. 20 “Waibʉcʉrã dííweericarãre cʉ̃ja ca tiicojo nʉcʉ̃ bʉoriquere,mʉjanʉmoa ca niitirãpʉrena tii epericarã cʉtiriquere,waibʉcʉrã ñee taa jĩaricarã dííre, díire, baariquedocare to cõrora tii yerijãaña,” cʉ̃jare ca ĩi owacojoparã mani nii. 21 Mee, tĩrʉmʉpʉra macãricõrorena nea poo juu buerica wiijeripʉre Moiséscʉ̃ ca doti cũuriquere wede majio, yerijãaricarʉmʉri ca niiro cõro teere jʉo bue, ca tiirã nii jʉodooupa —cʉ̃jare ĩi wedeupi Santiago.

Judíos ca niitirãre cʉ̃ja ca owa cojorique22To biri Jesús buerã, Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-

jeerãre ca jʉo niirã, Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerã niipetirã mena wede peniri, “Jĩcãrã manimena macãrãre jeeri, Pablo, Bernabé jãa menaAntioquíapʉ cʉ̃jare ca tiicojope niicu,” ameri ĩi

* 15:1 Circuncisión.

Page 189: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 15:23 186 LOS HECHOS 16:8wede peniupa. To biri, cʉ̃ja mena macãrã ca niimajuropeerã ca niirã Judas, ape wãme Barsabáscʉ̃ja ca ĩigʉre, apĩ Silas're jeeupa. 23 Cʉ̃ja mena obiro ĩi owarica pũuro tiicojo cojoupa:

“Jãa, Jesús buerã, to biri Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerãre ca jʉo niirã,mʉja jãa yaarã judíos ca niitirã Antioquía, Siria,to biri Cilicia macãrãre, jãa añu doti cojo.

24 Jĩcãrã jãa mena macãrã jãa ca doti co-jotirã nii pacarã, mʉja pʉtopʉ waacãri, mʉjarecʉ̃ja ca wede maa wijio pato wãcõriquere jãatʉo. 25 To biri ameri wede peni yapano, jĩcãrãjãa mena macãrãre jeeri, mʉja pʉtopʉ maniyaarã Bernabé, Pablo, 26 mani Wiogʉ Jesu-cristo yee jʉori, bii yairicaro uwioro ñañaroca tamʉoricarã mena mʉjare cʉ̃ja ĩarã waajatoĩirã, cʉ̃jare ca tiicojope niicu,” jãa ĩi. 27 Tobiri Judas, Silas jãare, mʉja pʉtopʉ cʉ̃jare jãatiicojo cojo, mʉjare jãa ca owa cojorijere cʉ̃jamajuropeerã mʉjare cʉ̃ja wede majiojato ĩirã.28 Añuri Yerire, to biri jãa cãare, mee paʉwãmeri mʉjare tii dotitirãra, anomʉjare jãa catii dotirije wadora mʉjare jãa ca tii doti cojoroañucã: 29“Waibʉcʉrã díí weericarãre cʉ̃ja ca ti-icojo nʉcʉ̃ bʉoriquere baati, waibʉcʉrã ñee taajĩaricarã dííre, ñucã cʉ̃ja díi cãare baati, mʉjanʉmoa ca niitirãpʉrena tii epericarã cʉtiti,biiya,”mʉjare jãa ĩi cojo tee docare. Atemʉjarejãa ca tii doti cojorijeremʉja ca tii nʉnʉjeejata,añuro tiirã mʉja tiirucu.

Añuro mʉjare to biijato,ĩi owa cojoupa.

30 To biri jĩcãtora cʉ̃jare waarique wui, An-tioquía pee bua waa, Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerãre neori, tii pũurore cʉ̃jare tiicojoupa.31 Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã pea, tii pũurorebuerã, bʉaro ʉjea niiupa, cʉ̃ja ca tʉgoeña bayiroca tiiro macã. 32 To biri Judas, Silas jãa cãa,ca biipere wede jʉgueri maja niiri, cʉ̃jare cʉ̃jaca wederije mena, bʉaropʉra tʉgoeña bayi ʉjeanii, cʉ̃ja ca biiro cʉ̃jare tiiupa. 33 Toore jĩcã cuucʉ̃ja ca niiro jiro, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãpea, cʉ̃jare ca tiicojo cojoricarã pʉtopʉra cʉ̃ja tuawaajato ĩirã, añuro mena cʉ̃jare waarique wuituenecojoupa. 34 Silas pea: “Anora yʉ tuarucu,”ĩiupi. 35 Pablo, Bernabé jãa pea aperã paʉ mena,Antioquíara Wiogʉ yee añurije quetire wede, buemajio, tiicõa niiupa.

Pablo, Bernabére cʉ̃ ca camotatirique36 Ca yoa waaro jiro, ñucã Pablo, Bernabére o

biro cʉ̃re ĩiupi:

“Jamʉ, Wiogʉ yee añurije quetire mani cawederica macãri niipetiropʉre mani ĩa yujuco,Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã, ‘Do biro cʉ̃ja bii ni-imiti,’ ĩirã” cʉ̃re ĩiupi. 37 Bernabé pea, cʉ̃ja menaJuan Marcos're ami waarʉgaupi. 38Pablo pea, cʉ̃-jare pade nemo bapa cʉti yapanotigʉra, Panfiliamacãrã cʉ̃ ca tua weocã doorique ca niiro macã,cʉ̃re cʉ̃ ca ami waaro bootiupi. 39 To biri jĩcãricõro cʉ̃ja ca tʉgoeñatirije ca niiro macã, americamotaticoaupa. Bernabé pea Juan Marcos menacũmuapʉ ea jãa, Chipre pee waacoaupi. 40 Pablopea, Silas're jʉo, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã,“Ʉmʉreco Pacʉ añuromʉjare cʉ̃ cotejato,” cʉ̃jarecʉ̃ja ca ĩiro jiro, 41 Siria, to biri Cilicia yepari caniirã, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre wedemajioqueno, cʉ̃ja ca yeri tʉgoeña bayi ʉjea niiro cʉ̃jaretii, tiicã nʉnʉa waaupa.

16Pablo, Silas jãare Timoteo cʉ̃ ca bapa cʉti

waarique1 Pablo, Derbere eari jiro, Listra macãre eagʉ,

jĩcʉ̃ Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeegʉ Timoteoca wãme cʉtigʉ, judío bojoco Jesucristore catʉo nʉnʉjeego macʉ̃, griego bojocʉre ca pacʉcʉtigʉre bʉa eaupi. 2 Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerã Listra macãrã, Iconio macãrã, Timoteo cʉ̃ca biirijere, “Ca bojoca añugʉ peti niimi,” ĩi nʉcʉ̃bʉorucuupa. 3 To biri Pablo, cʉ̃re cʉ̃ ca bapacʉti waaro booupi. Ména cʉ̃re ami waarʉgʉjʉguero judíos tii taberi macãrã ñañaro ĩi wedepairema ĩigʉ, cʉ̃ jeyua quejero yapare wide taadoticãupi,meeniipetirãpʉra, griego bojocʉmacʉ̃cʉ̃ ca niirijere cʉ̃ja ca maji peticãrije ca niiromacã. 4 Waa nʉnʉa waarã cʉ̃ja ca ametʉa waarimacãri cõrorena, Jesús buerã ca niiricarã to biriJesús're ca tʉo nʉnʉjeerãre ca jʉo niirã Jerusalénmacãrã, “O biro mani tiijaco,” cʉ̃ja ca ĩiriquerecʉ̃jare wede majio nʉnʉa waaupa, tee ca ĩirorebiro cʉ̃ja tii niijato ĩirã. 5 To biro cʉ̃ja ca ĩiro,Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã díámacʉ̃ cʉ̃ja catʉo nʉcʉ̃ bʉorijere bʉaro jañuri tʉgoeña bayi,Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã to cãnacã rʉmʉrapaʉ jañuri bʉʉ nʉnʉa waaupa.

Macedonia macʉ̃re Pablo cʉ̃ ca ĩarique6 Añuri Yeri, Asia yepa macã macãri macãrãre

añurije quetire cʉ̃ja ca wedero cʉ̃ ca bootiromacã, Frigia, Galacia yepari pee tẽo taa waaupa.7 Misia yepa pʉto ea waarã, Bitinia yepa peeametʉa waarʉgamiupa; Jesús yʉʉ Añuri Yeripea bootiupi. 8 To biri Misia yepare to birora

Page 190: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 16:9 187 LOS HECHOS 16:31ametʉa waari, Troas macã pee buacoaupa. 9 Tiimacãre ñamipʉ cʉ̃ ca quẽñaro jĩcʉ̃ Macedo-nia macʉ̃ cʉ̃ pʉto nucũcãri: “Macedonia peedoori, jãare tii nemoña,” cʉ̃re ca ĩigʉre ĩaupiPablo. 10 Teere cʉ̃ ca ĩaricaro jirora, “Macedo-nia macãrãre añurije quetire cʉ̃ja wedejato ĩigʉ,manire jʉomi Ʉmʉreco Pacʉ,” ĩi majiri, Macedo-nia pee tĩa waarʉgarã, jãa yee apeyere jãa jeyowʉ.

Pablo, Silas, Filipos'pʉ añurije queti cʉ̃ja cawederique

11 Troas ca niiricarãra cũmuapʉ ea jãa, díá-macʉ̃ Samotraciapʉ jãa tĩacoawʉ. Ape rʉmʉpʉNeápolis jãa ea waawʉ. 12 Too macãrãra Fili-pos macã, Roma macãrã cʉ̃ja ca doti niiri macã,Macedonia yepare ca nii majuropeeri macãpʉjãa waawʉ. Tii macãre jĩcã rʉmʉri jãa niiwʉ.13 Yerijãarica rʉmʉ ca niiro, macã tʉjaropʉ jãawaawʉ, “Dia pʉtore judíos cʉ̃ja ca nea poo juubueri tabe niibocu,” ĩi tʉgoeñari. Toopʉ ea, eanuu waari, nomia too ca nea pooricarã romirireañurije quetire jãa wedewʉ. 14 Jĩcõ cʉ̃ja menamacõ Lidia ca wãme cʉtigo, Tiatira macã macõ,juti pĩiri ca wapa pacarije jũari moñiri ca niirijereca noni wapa taago, Ʉmʉreco Pacʉre ca ĩi nʉcʉ̃bʉorucugo niiupo. Añurije quetire cʉ̃ ca wederocõ ca tʉorucuro,Wiogʉ pea, Pablo cʉ̃ ca ĩirijere cõtʉo nʉnʉjeejato ĩigʉ, teere añuro cõ ca tʉo ñeerocõre tiiwi. 15 To biri cõ yaa wii macãrã niipetirãmena uwo coe doti ecori jiro, o biro jãare ĩiwo:

—“Díámacʉ̃ra, Wiogʉ Jesús're ca tʉo nʉnʉ-jeego niimo,” yʉre mʉja ca ĩijata, yʉ yaa wiipʉcãnirã dooya —jãare ĩi, jãa ca booti pacaro, “Yʉyaa wii pee dooya,” jãare ĩicoawo.

Pablo, Silas jãare cʉ̃ja ca tia cũurique16 Jĩcãti jãa ca juu buerucuri tabepʉ jãa ca

waaro, jĩcõ wãmo, pade coteri majo ca biipereĩi bʉa majiriquere ca yeri cʉtigo, jãare bocawo.To biro cõ ca ĩi bʉa majirije mena, cõ wiorãpeera pairo cʉ̃ja ca wapa taaro tiirucuupo. 17 Cõ,Pablore to biri jãare, o biro ĩi acaro bui nʉnʉ-jeewo:

—Anija Ʉmʉreco Pacʉ ati ʉmʉreco niipe-tiropʉre Ca Doti Niigʉre pade coteri maja ni-ima. To biri ametʉarique maquẽ quetire mʉjarewedema —ĩiwo.

18 Paʉ rʉmʉri to biro jãare ĩi nʉnʉjee niiwo.Teere tʉo jʉtima ĩigʉ, Pablo pea amojode nʉcãri,to biro cõ ca ĩi yeri tutua niigʉre o biro ĩiwi:

—Jesucristo cʉ̃ ca dotiro mena, “Cõre witiwaagʉja” mʉre yʉ ĩi —ĩiwi.

To biro cʉ̃ ca ĩirije menara, cõpʉre ca niigʉto biirije cõ ca ĩi yeri tutua niigʉ pea cõre witiweocoawi.

19Tobiri cõ ʉparã pea teeremajiri, “Do biro peetiiri mani wapa taa nʉnʉa waaricaro mani,” ĩimaĩirã, Pablo, Silas jãare ñeeri, macã decomacãre caniiri yepa bojocare cʉ̃ja ca jãiña bejeri tabe ʉparãpʉtopʉ cʉ̃jare jeecoawa. 20 Ca jãiña bejerã pʉtocʉ̃jare jee eari, o biro ĩiwa:

—Anija judíos nii pacarã, mani yaa macãmacãrãre wede mecʉ̃o, 21 cʉ̃ja ñicʉ̃ jʉ̃mʉa cʉ̃ja catii jʉo doorique peere bue, tiima, mani romanosniiri teere booti, tee ca ĩirore biro tii nʉnʉjeetimani ca biirijerena —ĩiwa.

22 To cõrora bojoca pea Pablo, Silas jãarimenare ajiacoawa. Wiorã jãiña bejeri maja peacʉ̃jare juti tuu wee dotiri, wãjori mena cʉ̃jarebape dotiwa. 23 Bʉaro cʉ̃jare bape yapanori jiro,tia cũurica wiipʉ cʉ̃jare tia cũuri, tii wiire cacotegʉre añuro cʉ̃jare, cʉ̃re ĩa cote dotiwa. 24 Tobiro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩiro macã, tii wiire ca cotegʉpea jupea macã jawipʉ cʉ̃jare jee jãa waari, cʉ̃jadʉporire yucʉ pĩi, pʉa pĩi watoa cũu dʉpori,cʉ̃jare jia tuu cũuupi.

25 Tii ñamire ñami decomacã ca niiro, Pablo,Silas jãa, Ʉmʉreco Pacʉre jãi juu bue, baja, cʉ̃ja catii niiro, aperã cʉ̃ja ca tia cũuricarã cãa teere tʉoniiupa. 26 To biro cʉ̃ja ĩi niiro, ca niiro tʉjarorabʉaro yepa nanaupa, tii wiire cʉ̃ja ca wee ñeericayepamenapʉra cagueri nʉcʉ̃pʉ. To biro ca biirijemenara, joperi niipetirijepʉra pãa peticoa, ñucãcʉ̃ja ca jia cũuricarã cãare niipetirãpʉrena comedaari popi ñaa peticoa, biiupa. 27 Tii wiire cacotegʉ pea wãcã eagʉ, tii wii joperi niipetiri-jepʉra pãarica joperi ca niiro ĩari, “Cʉ̃ja ca tiacũuricarã duti witi peticoajacupa,” ĩi tʉgoeñari,cʉ̃ niipĩire tʉ̃a wee amiri cʉ̃ majuropeera jadepuacã yai waagʉ doogʉ tiimiupi. 28 To biro cʉ̃ catiiro Pablo pea o biro cʉ̃re ĩi acaro buiupi:

—Mʉ majuropeera ñañaro tiieto. Anora jãaniipeticã —ĩiupi.

29 To cõrora tia cũurica wiire ca cotegʉ peajĩa boericaga jãi, ũmaa jãa waa, uwigʉ nanagʉraPablo, Silas jãa pʉto ñaanuu waaupi. 30 Jiro,cʉ̃jare jʉo witi waa:

—¿Ñee yʉ tiigʉti, ametʉarʉgʉ? —cʉ̃jare ĩijãiñaupi.

31 To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩi jãiñaro:—Wiogʉ Jesús're díámacʉ̃ tʉo nʉnʉjeeya. To

biro tiigʉ, mʉ, mʉ yaa wii macãrã cãa, mʉjaametʉarucu —cʉ̃re ĩi yʉʉupa.

Page 191: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 16:32 188 LOS HECHOS 17:1532 Jiro cʉ̃re, cʉ̃ yaa wii macãrã niipetirãre

Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire cʉ̃jare wedeupa. 33 Tiiñamira tia cũurica wiire ca cotegʉ pea Pablojãare jʉo waa, cʉ̃ja camire coeupi. Jiro cʉ̃, cʉ̃yaa wii macãrã, uwo coe ecoupa. 34 Uwo coedoti yapanori jiro tia cũurica wiire ca cotegʉ peacʉ̃ yaa wiipʉ cʉ̃jare jʉo waari, cʉ̃jare baariqueeca, cʉ̃ yaa wii macãrã niipetirã mena bʉaro ʉjeaniiupi, Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeerijejʉori.

35 Ape rʉmʉ boeri tabe, wiorã pea, jĩcãrã uwa-marã coteri majare, tia cũurica wiire ca cotegʉre,“ ‘Pablo, Silas jãare wieneña,’ cʉ̃re ĩirãja,” cʉ̃jareĩi cojoupa. 36 To biri tia cũurica wiire ca cotegʉo biro ĩiupi Pablore: “Cʉ̃jare wienecãña yʉre ĩicojojapa ʉparã; to biri uwiricaro maniro witi,waacoarãja,” cʉ̃re ĩiupi.

37To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉogʉ, Pablo pea o biro ĩiupiuwamarãre:

—¿Do biro? Jãa romanos jãa ca nii pacaro, paʉbojoca cʉ̃ja ca ĩa cojoro jãare bape dotiri, jãaretia cũu dotijãwa, ñañarije jãa ca tiiriquere jãarejãiña beje jʉoti pacarã. To biro tii pacarã, mecʉ̃ra:¿Bojoca cʉ̃ja ca ĩatiropʉ jãare cʉ̃ja wienerʉgati?Jãa waaticu. Cʉ̃ja majuropeera doori, jãare cʉ̃jajee wienerã doojato —cʉ̃jare ĩiupi.

38Uwamarã pea atere wiorãpʉre cʉ̃jare wede-upa. Cʉ̃ja pea Pablo, Silas jãa romanos cʉ̃jaca niirijere majirã, tʉo ʉcʉacoaupa. 39 To biri,bojoca cʉ̃ja ca ameri tii niirijere ca jãiña bejerãpea waa, “Ñañaro mʉjare jãa tiijapa; teere jãareajiaticãña,” cʉ̃jare ĩi, cʉ̃jare wiene, “Ati macãrewaacoarãja,” cʉ̃jare ĩiupa. 40 Pablo, Silas jãa pea,tia cũurica wii ca niiricarã witi waarã, Lidia yaawii pee waacoawa. Jesús're ca tʉo nʉnʉjeerãre ĩa,cʉ̃ja ca tʉgoeña ʉjea niiro cʉ̃jare tii yapano, to caniiricarã waacoawa.

17Tesalónicapʉ cʉ̃ja ca biirique

1 Pablo, Silas, Anfípolis, Apolonia yeparireametʉa waa, Tesalónica macãre earã, judíos cʉ̃jaca nea poo juu bueri wii ca niiri tabere eawa.2 Pablo pea cʉ̃ ca biirucuricarore birora nea poojuu buerica wiipʉ waa, yerijãarica rʉmʉri itiarʉmʉpʉrena, cʉ̃ja mena wede peniwi. 3ɄmʉrecoPacʉ wederique cʉ̃ja ca owarique menapʉ ĩicãri,“Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojo cojoricʉ bii yai,ñucã ca bii yaicoaricʉpʉra cati tua, cʉ̃ ca biiperaniiupa,” cʉ̃jare ĩi wede niiwi. O biro ĩiwi:

—Ano mʉjare yʉ ca wedegʉ Jesús'ra niimi,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojo cojoricʉ —cʉ̃jare ĩiwedewi.

4 Jĩcãrã judíos teere tʉo nʉnʉjeeri, Pablo, Silasjãa mena neawa. Ñucã paʉ griegos ɄmʉrecoPacʉre ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorucuricarã, to biri aperãca nii majuropeerã romiri cãa paʉ romiri tʉonʉnʉjeewa. 5 To biro cʉ̃ja ca biiro, judíos ca tʉonʉnʉjeetirã pea, cʉ̃ja mena bʉaro ajiari, jĩcãrã cabojoca ñañarã ñee tiiri méé macãre ca bii amo-joderãre jʉo neori, macãre acaro bui amojode,bojocare ĩi mecʉ̃o, cʉ̃ja ca tiiro tiiwa. Ñucã Pablo,Silas jãare bojocapʉre cʉ̃jare tiicojorʉgarã, cʉ̃jareamarã, Jasón yaa wiire ũmaa jãawa. 6 Tii wiirecʉ̃jare bʉatima ĩirã, Jasón're to biri aperã jĩcãrãJesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre ñeeri, wiorã pʉ-topʉ cʉ̃jare jee waarã:

—Anija, ati ʉmʉreco niipetiropʉ waacãri bojo-care ca ĩi mecʉ̃o yujurã, anopʉ cãare eacã dooma.7To biro ca ĩi mecʉ̃o nʉnʉa doorãre, “Yʉ pʉto ni-iña,” cʉ̃jare ĩijapi Jasón. Cʉ̃ja niipetirãpʉra, wiogʉapĩ niimi Jesús ca wãme cʉtigʉ ĩicãri, Romamacʉ̃wiogʉ César cʉ̃ ca dotirijere bii ametʉene nʉcãniima —ĩi acaro bui, cʉ̃jare wee nʉnʉa waawa.

8To biro cʉ̃ja ca ĩiro tʉorã, bojoca, wiorãpʉ cãa,tʉo mecʉ̃coawa. 9 To cõrora Jasón're, ñucã aperãcãare cʉ̃jare pitirʉgarã wapa tiirica tiiri cʉ̃jarejãiwa.

Bereapʉ cʉ̃ja ca biirique10Ca naiorije menara Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-

jeerã, Pablo, Silas jãare Berea pee cʉ̃jare tiicojocãcojowa. Tii macãre ea biirã, judíos cʉ̃ja ca neapoo juu bueri wiipʉ waacãwa. 11 Berea macãrãpea Tesalónica macãrã ametʉenero añuro ca tʉ-goeñarique cʉtirã niiwa. To biri Pablo jãa cʉ̃jarecʉ̃ja ca wederijere añuro tʉo nʉnʉjee, “Cʉ̃ja cabuerije díámacʉ̃ra to niimiti,” ĩirã, to cãnacãrʉmʉra Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere bue niiru-cuwa. 12 To biri paʉ judíos, ca nii majuropeeraca niirã griega romiri, paʉ ʉmʉa, tʉo nʉnʉjeewa.13ÑucãTesalónicamacãrã judíos, BereamacãrãreɄmʉreco Pacʉ yee quetire cʉ̃jare wedegʉ tiijagʉPablo cʉ̃ja ca ĩirijere tʉocãrãpʉa toopʉ waari,too macãrã bojocare cʉ̃jare ĩi mecʉ̃o ajienecãwa.14 To biro cʉ̃ja ca ĩi earo, Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerã pea Silas, Timoteo jãa tii macã cʉ̃jaca tuaro ʉno, yoari mééra, Pablo peera dia pairiyaa pʉto pee cʉ̃re tiicojocã cojowa. 15 Pablore cabapa cʉti waaricarã pea, Atenas macãpʉ cʉ̃re jʉoeacoawa. Jiro “Timoteo, Silas yoari méé jañurira

Page 192: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 17:16 189 LOS HECHOS 18:4cʉ̃ja doojato,” cʉ̃ ca ĩi cojoriquere queti cʉti tuaeawa.

Pablo Atenas'pʉ cʉ̃ ca biirique16 Pablo, Atenas'pʉ, Silas, Timoteo jãare yue

niigʉ, tii macãre cʉ̃ja ca weericarã cʉ̃ja cadadacãrijere ĩari, cʉ̃ yeripʉ bʉaro tʉgoeñariquepaiwi. 17 To biri nea poo juu buerica wiipʉ,judíos, griegos, Ʉmʉreco Pacʉre ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorãmena bʉaro wede penirucuwi. Ñucã to cã-nacã rʉmʉra wiijeri watoa macã yepare ca nearãmena, bʉaro wede penirucuwi. 18 Ñucã jĩcãrãfilósofos epicúreos, to biri estoicos, Pablo menawede peni jʉo waawa. Jĩcãrã o biro ĩiwa:

—¿Ani ca wederique peti majitigʉa ñee ʉnoreĩirʉgʉ cʉ̃ ĩibuti? —cʉ̃re ĩiwa.

Aperã ñucã:—Jʉ̃guẽa apero macãrãpʉre wede boja yujuri

yéé majʉ niibumi —cʉ̃re ĩiwa.Atere to biro ĩiwa, Pablo, añurije queti Jesús yeemaquẽre, cʉ̃ ca cati tuarique maquẽre, cʉ̃jarecʉ̃ ca wedero macã. 19 To biri cʉ̃ja ca nearoAreópagopʉ cʉ̃re ami waari, o biro ĩi jãiñawaPablore:

—¿Ano jãaremʉ cawederijea, ñeewãmawãmebuerique to niiti? ¿Jãa teere jãa majitibogajati?*20 ¿Jãa ca tʉo ñaatirijere mʉ wede, jãa cãa, jãamajirʉga, do biro ĩirʉgaro to ĩiti? —ĩiwa.

21 Atenas macãrã niipetirãpʉra, ñucã aperorimacãrã tii macãre ca niirã cãa, apeyepʉra ti-iricaro maniro, wãma queti ca biirijerena tʉo,teerena ameri wede peni, tiicã duwi yujurucu-upa. 22 Pablo pea, dotiri maja Areópago watoapʉwãmʉ nʉcã, o biro cʉ̃jare ĩiwi:

—Atenas macãrã, yʉ ca ĩajata, mʉja paʉwãmerire ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorãpetimʉjaniicã. 23Mʉjaca ĩi nʉcʉ̃ bʉori taberire ĩa waarucugʉ, jĩcã tutuwee nʉcõrica tutupʉre: ɄMɄRECO PACɄ CAMAJIÑA MANIGɄRE ĨI NɄCɄ̃ BɄORICA TABE, ĩiowa tuurique ca niiri tuture yʉ bʉa eajãwʉ. Tobiri majiti pacarã mʉja ca tii nʉcʉ̃ bʉogʉ yeemaquẽrena mʉjare yʉ wedegʉ doo.

24 ”Ʉmʉreco Pacʉ ati yepare, to biri ati yepareca niirije niipetiro ca tiiricʉra niimi, ati yepa, atiʉmʉreco, Ʉpʉ. Bojoca cʉ̃ja ca tiirica wiijerirenaniitimi, 25 ñucã jĩcʉ̃ ʉno peera jĩcã wãme ʉnopeerena cʉ̃re cʉ̃ ca tii bojarije ʉno cãare ama bʉañaatimi. Cʉ̃ra niimi, niipetirãpʉrena catirique,yeri jãñarique, ñucã apeye niipetirije manire catiicojogʉ.

26 ”Ñucã jĩcʉ̃ bojocʉ menara, bojoca poogaariniipetirãpʉrena tiiupi, ati yepa niipetiropʉre

cʉ̃ja niijato ĩigʉ. Ñucã cʉ̃ja ca nii mʉa nʉcãpayʉtearire cũu, cʉ̃ja yaa yepari ca nii eyopataberire cũu, tiiupi. 27 Atere to biro tiiupiɄmʉreco Pacʉ, niipetirã cʉ̃re ama, ape taberacʉ̃re padeña jañuripʉ bʉacãbocuma ĩima ĩigʉ.Añuro petira Ʉmʉreco Pacʉa, mani niipe-tirãpʉrena mani pʉtoacãra niicãmi. 28 Cʉ̃ jʉoriracati, cʉ̃ jʉorira ãcũ, cʉ̃ jʉorira nii, mani bii. Jĩcãrãgriego mʉja mena macãrã cʉ̃ja ca tʉgoeñarijereca owarã,† o biro ĩi owaupa: “Ʉmʉreco Pacʉpãramerã mani nii,” ĩiupa. 29 To biri, ɄmʉrecoPacʉ pãramerã nii pacarã, “Ʉmʉreco Pacʉa,oro, plata, ʉ̃tã mena, bojoca cʉ̃ja ca tʉgoeñariwãmere biro cʉ̃ja ca tiiricʉ niicumi,” ca ĩitʉgoeñatiparã mani nii. 30 Tĩrʉmʉpʉra ɄmʉrecoPacʉ, bojoca cʉ̃ja ca majitirije jʉori, to biroracʉ̃jare ĩacãupi. Mecʉ̃ peera, niipetirãre niipetiromacãrãpʉre yeri tʉgoeña wajoari, cʉ̃ peere tʉonʉnʉjee dotimi. 31 Mee jĩcã rʉmʉ ati yepamacãrã niipetirãre ca niirore biro, jĩcʉ̃ cʉ̃ ca bejeamiricʉ menapʉ, cʉ̃ ca ĩa bejepa rʉmʉ cãare cũuyerijãaupi. To biro cʉ̃ ca tiipere niipetirãpʉreĩñoupi, ca bii yaicoaricʉpʉrena cʉ̃ ca cati tuarocʉ̃re tiigʉ —cʉ̃jare ĩi wedewi.

32 Ca bii yairicarã cʉ̃ja ca cati tuarije maquẽrecʉ̃ ca wedero tʉorãra, jĩcãrã cʉ̃re buiwa. Aperãpea, “Jiro ate maquẽre mʉ ca wedero tʉoriqueniirucu ñucã,” cʉ̃re ĩiwa.

33 To cõrora toopʉ ca niiricʉ witi waacoawiPablo. 34 Jĩcãrã cʉ̃ mena waa, cʉ̃ ca wederijeretʉo nʉnʉjeewa. Cʉ̃ja menare niiwa: Dionisio,Areópago ca nearucurã mena macʉ̃, ñucã jĩcõnomio Dámaris ca wãme cʉtigo, to biri aperãniiwa.

18Pablo Corintopʉ cʉ̃ ca biirique

1 Ate jiro, Pablo, Atenas ca niiricʉ, Corintomacã pee waacoawi. 2 Tii macãpʉre jĩcʉ̃ judíoAquila, ca wãme cʉtigʉ, Ponto yepa macʉ̃, cʉ̃nʉmo Priscila menare bʉa eawi. Italiapʉ caniiricʉ, wiogʉ Claudio, judíos niipetirãre, “Romaca niirã cʉ̃ja waacoajato,” cʉ̃ ca ĩirique ca niiromacã, ca dooricarã Pablo jʉgueroacãra ca eari-carã niiupa. Pablo cʉ̃jare ĩagʉ waawi.

3 Cʉ̃ cãa, cʉ̃jare birora waa yujurã cʉ̃ja ca wi-ijeri bʉari quejeri tiiriquere ca paderique cʉtigʉniiri, cʉ̃jamena tuawi, cʉ̃jamena jĩcãri paderʉgʉ.4 Yerijãarica rʉmʉri ca niiro cõrora, nea poojuu buerica wiipʉ waari, judíos're, ñucã griegos

* 17:19 Jãa cãa teere jãa majirʉga. † 17:28 Poetas.

Page 193: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 18:5 190 LOS HECHOS 18:28

cãare, tʉgoeña wajoa cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeero ti-irʉgʉ cʉ̃jare wederucuwi Pablo.

5 Silas, Timoteo, Macedonia ca niiricarã cʉ̃ja caearo, Jesús yee queti wadore to macãrãre wede,ñucã judíos're:

—Jesús'ra Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojoricʉ niimi—cʉ̃jare ĩiwedemajio niiwi Pablo. 6Cʉ̃ja pea cʉ̃ caĩirijere ĩi camota, cʉ̃re acaro bui tuti, cʉ̃ja ca ĩiroPablo pea “Mʉja yee jʉori ñañaro mʉja biirucu,”cʉ̃jare ĩigʉ, cʉ̃ jutire paa bate, o biro cʉ̃jare ĩiwi:

—Mʉja yee wapa mʉja majuropeera ñañaromʉja ca bii yaipe niirucu. Yʉ yee wapa méé,to biro mʉja biirucu. Mecʉ̃ ména judíos caniitirã peere añurije quetire yʉ wedegʉ waarucu—cʉ̃jare ĩiwi Pablo.

7 To biro ĩi, tii wii ca niiricʉ witi waa, TicioJusto ca wãme cʉtigʉ, Ʉmʉreco Pacʉre ca ĩi nʉcʉ̃bʉogʉ, nea poo juu buerica wii pʉto ca wii cʉtigʉyaa wii pee waacoawi. 8 Nea poo juu buerica wiiwiogʉ Crispo pea, cʉ̃ yaa wii macãrã niipetirãmenara Wiogʉ Jesús yee quetire tʉo nʉnʉjeewi.Ñucã paʉ Corinto macãrã Pablo cʉ̃ ca wederijereca tʉoricarã, tʉo nʉnʉjee, uwo coe ecowa. 9 Jĩcãñami, quẽñaricarore biropʉ bii oto weti waagʉ cʉ̃ca ĩaro, Pablore o biro cʉ̃re ĩiupi Ʉmʉreco Pacʉ:

—Uwiticãña. Yerijãatigʉra, añurije quetire tobirora wedecã nʉnʉa waagʉja. 10Yʉamʉmenarayʉ niicã. Jĩcʉ̃ ʉno peera ñañaro tiirʉgarã mʉreñaatuatirucuma. Paʉ yʉre ca tʉo nʉnʉjeerãre yʉcʉo, ati macãre —cʉ̃re ĩiupi.

11 To biri Pablo jĩcã cʉ̃ma decomacã Corintomacãrãre Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede, tiicãniiwi. 12 Acaya macã wiogʉ, Galión cʉ̃ ca niirirʉmʉrire, judíos nea poo, Pablore ñee, wiorãpʉtopʉ cʉ̃re ami waari, o biro cʉ̃re ĩi wedejãawa:

13—Ania, doti cũurique ca tii dotitiri wãmepʉ,“Ʉmʉreco Pacʉre ca nʉcʉ̃ bʉoparã mʉja nii,”bojocare ĩiri, tee peere cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeero tiiyujumi —ĩiwa.

14Mee, Pablowedegʉdoogʉ cʉ̃ ca tiirora, o biroĩiwi Galión, judíos're:

—Mʉja judíos, ñañaro cʉ̃ ca tiiriquere, cʉ̃ca jĩarique ʉnore, mʉja ca wedejãajata, mʉ-jare yʉ tʉobojacupa. 15 Wederiquerena, bojocawãmerena, mʉjare ca dotirije maquẽrena, mʉjaca ĩicãrije ca niiro macã, mʉja majurope ameriquenoña; yʉa tee ʉnorena ca jãiña bejegʉ yʉniirʉgati —cʉ̃jare ĩicãwi.

16 To biro ĩi, bojoca cʉ̃ja ca tii bui cʉtiriquereca jãiña bejerã cʉ̃ja ca nea poori wiipʉ ca niirãreGalión cʉ̃jare wienecã cojowi. 17 To cõrora, neapoo juu buerica wii wiogʉ Sóstenes're cʉ̃re ñeeri,

jãiña bejeri maja cʉ̃ja ca ĩa cojorora cʉ̃re quẽewa.To biro cʉ̃ja ca tiirije Galión peera ñeacãpe cʉ̃rebiiticãwʉ.

Pablo Antioquíapʉ cʉ̃ ca tua waarique18 Ména, Pablo, Corintora yoaro niicãwi. Jiro

Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre waarique wui,Priscila, Aquila jãa mena cũmuapʉ ea jãa waa-coawi Siria yepa pee waagʉ. Ména, Cencreapʉniigʉ, waarʉgʉ jʉguero, “O biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ caĩiriquere cʉ̃ ca ĩiricarore biro tiigʉ, cʉ̃ dʉpʉgarepoa pedecãwi. 19 Éfeso earã, Pablo pea Aquila,Priscila jãare camotati, nea poo juu buerica wiipʉwaa, judíos too ca nea poorã mena wede peniwi.20 Cʉ̃ja pea, “Yoa jañuro jãa mena niiña,” cʉ̃reĩimiwa. Cʉ̃ pea bootiwi. 21 Biigʉpʉa, cʉ̃jarewaarique wuigʉ, o biro cʉ̃jare ĩiwi: “ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca boojata, jiro mʉjare yʉ ĩagʉ doorucuñucã,” cʉ̃jare ĩiwi. To biro ĩi, Éfeso ca niiricʉwaacoawi. 22 Cesarea yepare tĩa eagʉ, Jerusalénpee Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre cʉ̃jare ĩagʉwaa, jiro Antioquía pee waacoawi.

Itiati Pablo cʉ̃ ca waarique23Toore jĩcã cuu niiri jiro, Galacia, Frigia yepari

macãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja ca niirimacãri cõrorena cʉ̃ja ca tʉgoeña tutuaro cʉ̃jaretii, ĩa yujugʉ waagʉ waacoawi ñucã.

Apolos Éfesore añurije queti cʉ̃ ca wederique24Tii rʉmʉrire Éfesore eaupi judío bojocʉ Apo-

los ca wãme cʉtigʉ, Alejandría macʉ̃. Añuro tʉoyeri jãñaricaro cawedegʉ, Ʉmʉreco Pacʉwederi-quere añuro ca majigʉ, niiupi. 25 Cʉ̃a ɄmʉrecoPacʉ yeere cʉ̃ja ca bue majioricʉ niiupi. To biriʉjea niirique mena ca niirore biro, Jesucristo yeeañurije quetire wedeupi, Juan cʉ̃ ca uwo coeriquequeti wadore ca majigʉ nii pacagʉ. 26 Nea poojuu buerica wiipʉre, uwiricaro maniro añurijequetire wedeupi Apolos. To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉorã,Aquila, Priscila jãa pea apero pee cʉ̃re ami waari,bʉaro jañuri Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire ca niirorebiro cʉ̃re wede majio nemoupa. 27 Jiro Apolos,Acaya cʉ̃ja ca ĩiri yepa pee cʉ̃ ca waarʉgaro,Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã pea, cʉ̃ ca tʉgoeñaʉjea niiro cʉ̃re tii, ñucã Acaya macãrã Jesús'reca tʉo nʉnʉjeerãre, “Añuro cʉ̃re ñeeña,” ĩi owacojoupa. Acaya macãpʉ eagʉ, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca añurije jʉori Jesús're ca tʉo nʉnʉjeericarãrebʉaro cʉ̃jare tii nemoupi. 28 Niipetirã cʉ̃ja catʉo cojoro, judíos “Yee ĩimi,” cʉ̃ja ca ĩi majitiriwãmeri mena, Ʉmʉreco Pacʉwederiquemenapʉ

Page 194: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 19:1 191 LOS HECHOS 19:23ĩiri, “Jesús'ra niimi, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojocojoricʉ,” cʉ̃jare ĩi wede majio niiupi Apolos.

19Pablo Éfesopʉ cʉ̃ ca biirique

1 Apolos Corinto macã pee cʉ̃ ca nii ditoye,Pablo pea, ca ʉ̃tã yucʉ cʉtiri yepa macã macãrirewaa yuju peticã, tẽo taa waa, Éfeso macãre eawi.Tii macãre paʉ Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãrebʉa ea, 2 o biro cʉ̃jare ĩi jãiñawi:

—¿Jesucristore tʉo nʉnʉjeerã, Añuri Yeriremʉja ñeeri? —ĩiwi.

Cʉ̃ja pea:—Jãa ñeetiwʉ; jãa jĩcãti ʉno peera Añuri Yeri

yee maquẽre cʉ̃ja ca wedero jãa tʉo ñaati —cʉ̃reĩi yʉʉwa.

3 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, Pablo pea o biro cʉ̃jare ĩijãiñawi:

—To docare ¿ñee ʉno uwo coeriquere mʉja tiidotiri? —ĩiwi. To biro cʉ̃ ca ĩiro cʉ̃ja pea:

—Juan cʉ̃ ca uwo coerique ʉnore jãa tii dotiwʉ—cʉ̃re ĩi yʉʉwa.

4 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, o biro cʉ̃jare ĩiwi Pablo:—Juan, ñañarije cʉ̃ja ca tii niirijere ca tʉgoeña

yeri wajoarãre uwo coeupi. To biro tii pacagʉ, cʉ̃jiro ca doopʉ, “Jesús peere tʉo nʉnʉjeeya,” cʉ̃jareĩiupi —cʉ̃jare ĩiwi.

5 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉorã, Wiogʉ Jesús wãmemena uwo coe ecowa. 6 Pablo cʉ̃ amori menacʉ̃jare cʉ̃ ca ñia peoro, Añuri Yeri cʉ̃jare ñaajãanʉcã eawi. To biro cʉ̃ ca biiro, cʉ̃ja peawederiqueca tʉoya manirije wede, ca biipere wede jʉgue,tiiwa. 7Cʉ̃ja niipetirã niirã, pʉa amo peti, dʉporepʉaga penituaro ʉmʉa niiwa.

8Pablo pea itiarãmuipũapeti nea poo juubuer-ica wiipʉwaari, uwiricaromaniro añurije quetirewede, ñucã Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabemaquẽre wede, ĩirucuwi bojocare, tʉgoeña wajoatʉonʉnʉjee, cʉ̃ja ca biiro tiirʉgʉ. 9 Jĩcãrã teere ju-narã, ametʉene nʉcã, tʉo nʉnʉjeerʉgati, biicãribojoca cʉ̃ja ca tʉo cojoroWãmaMaamaquẽre tʉonʉnʉjeeriquere ñañaro ĩi tutiwa. To biri Pablocʉ̃jare camotati, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãrebuerica wii Tirano ca wãme cʉtigʉ yaa wiipʉcʉ̃jare jee waari, to cãnacã rʉmʉra cʉ̃jare buemajiocã niirucuwi. 10 Pʉa cʉ̃ma peti to biro tiiniiwi. To biri niipetirã Asia yepa macãrã, judíos,judíos ca niitirã, Wiogʉ yee quetire tʉo peticãwa.11 Ʉmʉreco Pacʉ pea Pablo menapʉ, do biro catiiya manirijepʉ ca ĩa ñaaña manirije tii bau nii

niiwi. 12 Tuu coerica quejeri,* juti cʉ̃ upʉre cacʉ̃orique menapʉra, ca diarique cʉtirãre teerejee waari, cʉ̃ja ca padeña dotiro cʉ̃ja diariqueametʉa, ñucã wãtĩa cʉ̃japʉre ca niirã cãa witi,biicãwa.

13 Jĩcãrã judíos, wiije watoa waarica maaripʉbojocapʉre ca niirã wãtĩare ca cõa wiene amo-joderã cãa, bojocapʉre ca niirã wãtĩare cõawienerʉgarã, Wiogʉ Jesús wãme mena ĩicãri, obiro ĩimiupa: “ ‘Pablo cʉ̃ ca wedegʉ Jesús cʉ̃ cadotiromena witi waagʉja,’ mʉre yʉ ĩi,” ĩirucuupa.14 Atere to biro tiirucuupa, jĩcã amo peti, apeamore pʉaga penituaro ca niirã, judío bojocʉ paiaʉpʉ Esceva puna.

15To biro cʉ̃ja ca ĩi waarucuro, jĩcã rʉmʉ o birocʉ̃jare ĩi yʉʉupi wãtĩ yeri pea:

—Yʉa Jesús're yʉ maji, Pablo cãare yʉ maji,mʉja pea, ¿ñirua ʉno mʉja niiti? —cʉ̃jare ĩiupi.

16 To biro ĩigʉra, ca wãtĩ jãa ecori pea cʉ̃jarequẽegʉ waa yerijãaupi, bʉaro cʉ̃ ca tutuarijemena, cʉ̃ja niipetirãre quẽe yaiocã, tii wii caniiricarã juti manirã, ca cami paca waaricarã cʉ̃jaca duti waari nʉcʉ̃pʉ cʉ̃jare tiicãupi. 17 Éfesomacãrã niipetirã judíos, judíos ca niitirã tee que-tire tʉorã, bʉaro uwiupa. O biro ca biirije jʉori,Wiogʉ Jesús wãme bʉaro jañuri ĩi nʉcʉ̃ bʉoriquenii nʉnʉa waaupa. 18 Ñucã paʉ Jesús're ca tʉonʉnʉjeericarã, jʉgueropʉre ñañarije cʉ̃ja ca tiiniirucuriquere paʉ bojoca cʉ̃ja ca tʉo cojoro,wede ametʉenerã eawa. 19Ñucã paʉ majiri majabajeriquere ca tiirucuricarã cãa, cʉ̃ja ca buebajeriyaiarica pũurire jee neori, paʉ bojoca cʉ̃ja ca ĩacojoropʉ teere joe batewa. Tii pũurori ca wapacʉtirijere cʉ̃ja ca cõoñajata peera yua, wapatiricatiiri plata tiiri cincuenta mil† niiri tiiri cõro petica wapa cʉtirije ca niiriquere majiwa.

20Obiro bii,Wiogʉ Jesús yee queti õopee jañuribii jeja nʉcã nʉnʉa waa, cʉ̃ ca tutuarijere bii ĩño,bii nʉnʉa waawʉ. 21 Ate niipetirije ca biiricarojiro, Pablo, “Macedonia, Acaya yepari macãrãreĩa ametʉa waa, Jerusalén'pʉ ca waapʉ yʉ niicu,”ĩiwi. Ñucã, “Jerusalén waari jiro Roma cãare cawaapʉ yʉ nii,” ĩiwi. 22 To biri cʉ̃ pea jĩcã cuucõro Asiapʉ tua nʉcã nʉnʉa waagʉ ʉnora, cʉ̃repade nemori maja pʉarã, Timoteo, Erasto jãare,Macedoniapʉ cʉ̃jare tiicojo cojowi.

Éfeso macãrã cʉ̃ja ca wede mecʉ̃rique23 Tii rʉmʉrire Éfesopʉre Wãma Maa maquẽre

tʉo nʉnʉjeerique jʉori, peetora biiricaro maniro* 19:12 Pañuelos. † 19:19 Dracmas. Cincuenta mil rʉmʉri pade wapa taaricaro cõro ca wapa cʉtirijere joebaterã tiiwa.

Page 195: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 19:24 192 LOS HECHOS 20:6añutiri wãmepʉ cʉ̃ja ca acaro bui wede mecʉ̃rotiiupa, 24 to macʉ̃ jĩcʉ̃ Demetrio ca wãme cʉtigʉ,plata mena paderi majʉ yee jʉori. Ani Demetriopea plata mena Artemisare‡ ĩi nʉcʉ̃ bʉorã cʉ̃jaca neari wiire biiri wiijeriacã cʉ̃ ca tiirije mena,cʉ̃ mena paderi majare pairo cʉ̃ja ca wapa taarotiirucuupi. 25 To biri cʉ̃ mena ca paderãre, ñucãaperã cʉ̃jare birora ca paderique cʉtirãre jʉoneori, o biro ĩiupi:

—Yʉ mena macãrã, ate mani ca paderije menaañuro mani ca wapa taarijere mʉja maji. 26 Tʉo,ĩa, mʉja ca tiirora ani Pablo, “Jʉ̃guẽa, bojocacʉ̃ja ca weericarã, tii nʉcʉ̃ bʉoricarã méé niima,”ĩi wede majiori, paʉ bojocare ano Éfeso wadoméére, Asia yepa niipetiro macãrãpʉre cʉ̃ja catʉgoeña wajoaro tii yujumi. 27 To biri mecʉ̃ramani paderique wado méé manire yairʉga, dobiro ca tiiya manigo jʉ̃guẽo Artemisare ĩi nʉcʉ̃bʉorica wii cãa, ñucã jʉ̃guẽo, Asia yepa niipe-tiropʉmacãrã, to biri ati yepa niipetiropʉ ca niirãcʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉogo menapʉra, cõre cʉ̃ja ca ĩinʉcʉ̃ bʉorije menapʉra yai nʉcãcoarʉga —cʉ̃jareĩiupi.

28Atere o biro cʉ̃ ca ĩiro tʉorã, bʉaro ajia, o biroĩi acaro buiwa:

—Éfeso macãrã yoo Artemisa do biro ca tiiyamanigo niimo —ĩiwa.

29 To cõrora tii macã macãrã niipetirãpʉra,“¿Ñee tiirã cʉ̃ja ĩiti?” ĩi mecʉ̃cãupa. To biriMacedonia macãrã Pablore ca bapa cʉti waari-carã, Gayo, Aristarco jãare ñeeri, bojoca cʉ̃jaca neari tabepʉ cʉ̃jare wee waawa. 30 To birocʉ̃ja ca tiiro, Pablo pea bojocare wederʉgʉ toopʉjãa waarʉgamiwi; Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãpee bootiwa. 31 Ñucã Asia yepa macãrã wiorãPablo mena macãrã menapʉra, “Cʉ̃ dooticãjato,”cʉ̃re ĩi wede doti cojoupa. 32 Too ca nearicarãpea, mecʉ̃cãwa. Cʉ̃ja ca niiro cõrora bojoricawãmeri wado acaro bui biicãri, to ca nearicarãniipetirã jañuripʉra, “Teere ĩirãmani neajacupa,”ĩi majiticãwa. 33 To biri judíos pea bojoca watoaca niigʉ Alejandrore decomacã pee cʉ̃re tumicõawiene nʉcõwa. Cʉ̃ pea to biro cʉ̃ja ca tii nʉcõgʉbojoca cʉ̃ja ca tʉo cojoro judíos'rewede bojarʉgʉ,cʉ̃ amori mena tii cõoñari, “Wedeticãña,” cʉ̃jareĩiwi. 34 Cʉ̃ja pea cʉ̃ cãa judíos bojocʉra cʉ̃ ca ni-irijere majiri, niipetirãpʉra jĩcãri cõro pʉa horascõro peti:

—¡Éfeso macãrã yoo Artemisa do biro ca tiiyamanigo niimo! —ĩi acaro bui niiwa.

35 To cõrora tii macã macãrã wiorã cʉ̃ja caĩirijere owa coteri majʉ pea cʉ̃ja ca acaro buiyerijãaro tiiri, o biro cʉ̃jare ĩiwi:

—Éfeso macãrã, ati yepa macãrã niipetirãpʉra,Éfeso macãrã yoo jʉ̃guẽo do biro ca tiiya manigoArtemisa yaa wii nea poo juu buerica wiire, ñucãcõre biigo ca baugo ʉmʉreco tutipʉ ca duwidooricore ca ĩa nʉnʉjeerã mani ca niirijere ma-jima. 36 Mee atera jĩcʉ̃ ʉno peera, “Yee ĩima,”ĩi majitima. To biri to cõrora yerijãa waarãja.Añuro tʉgoeñati pacarã, to biro tiiticãña. 37Mʉja,anija, mani jʉ̃guẽo Artemisare ñañarije cõre ĩiwede pai, cõre ĩi nʉcʉ̃ bʉorica wii maquẽ cãareca tiiya manirijera tii, ca tiitirãrenamʉja jee doo-japa. 38Demetrio, cʉ̃mena ca paderã, jĩcãrãmenacʉ̃ja ca ajiarije to ca niijata,mee teerena ĩirã, jãiñabejeri maja, ʉparã macãri jʉo niiri maja, niima.Cʉ̃ja pʉtopʉ waari, mʉja ca ameri wedejãarijerequenorãja. 39 Ape wãme mʉja ca ĩirʉgarije toca niijata, wiorã cʉ̃ja ca nea poori tabepʉ wedequenoña. 40Ano mecʉ̃ ca biijãrije menare, ʉparãcʉ̃ja ca dotirijere junari ca bii ametʉene nʉcãrãniima, manire cʉ̃ja ca ĩi wedejãaro uwioro tiirãmani tii. Manire cʉ̃ja ca jãiñajata, “Tee jʉori tobiro jãa tiijãwʉ,” mani ca ĩipe mani majuropeecã—ĩiwi.

41 To biro cʉ̃jare ĩi yapano, to ca nea poori-carãre: “Waarãja,” cʉ̃jare ĩicãwi.

20Macedoniare, Greciare Pablo cʉ̃ cawaa yujurique

1 Cʉ̃ja ca wede mecʉ̃ yerijãa waaro, Pablopea Jesús're ca tʉo nʉnʉjeerãre jʉo cojo doti,jĩcã wãmeri cʉ̃jare wede majio, cʉ̃jare paabariotʉja yapano, waarique wui, Macedonia pee waa-coawi. 2 Tii yepa macã yepari macãrã Jesu-cristore ca tʉo nʉnʉjeerãre bʉaro cʉ̃jare wedemajio waa yuju yapanori jiro, Greciapʉ eawi,3 itiarã muipũa cʉ̃ ca niiricaropʉre. Mee, Siriapee waagʉ doogʉ cũmuapʉ ea jãa waarʉgʉ biiniigʉra, judíos ñañaro cʉ̃re cʉ̃ja ca tiirʉgari-jere majiri, “Macedonia peera ca tuacoapʉ yʉniicu,” ĩiwi. 4 Cʉ̃ ca waaro, Berea macʉ̃ Só-pater macʉ̃ Pirro, Tesalónica macãrã Segundo,Aristarco, Derbe macʉ̃ Gayo, apĩ Timoteo, aperãAsia macãrã, Tíquico, Trófimo, cʉ̃re bapa cʉtiwaawa. 5Anija, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã peajãa jʉguero waa, Troas'pʉ jãare yueupa. 6 Jãa pea

‡ 19:24 Griego wederique mena Artemisa; romano wederique mena peera Diana. * 20:6 Wʉabe poti ca ayiaya maniritoo, bojero ʉno niiupa.

Page 196: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 20:7 193 LOS HECHOS 20:33pan're* ca wauarije ca ayiaya manirije baaricaboje rʉmʉ jiro, Filipos ca niiricarã cũmua menawaarã, jĩcã amo cõro niiri rʉmʉri jiro Troas'pʉcʉ̃jare ẽmʉ ea, toopʉre jĩcã semana jãa niiwʉ.

Troas macãrãre Pablo cʉ̃ ca ĩagʉ earique7 Ape semana ca nii jʉori rʉmʉre pan bato

baarʉgarã jãa neawʉ. Pablo pea ape rʉmʉraca waapʉ niiri, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãrewedegʉ, ñami decomacã eyocãwi. 8 Ca emʉariwiipʉre ca niiri jawi, paʉ jĩa boericagaari ca niirijawipʉre jãa neawʉ. 9 Toopʉre jĩcʉ̃ wãmʉ, Euticoca wãme cʉtigʉ, tii jawire to boe jõenejato ĩirãcʉ̃ja ca tiirica jopere† duwiwi. Pablo yoaro cʉ̃ca wedero macã, cʉ̃ ca wedero tʉorucuñami,wʉgoa cʉ̃re ca earo cãnicã nuu waarucuwi. Tobiima ĩigʉ, itia cajawo‡ jotoapʉra cãni ametʉacãñaaduwi waawi yua. Ca dia waaricʉpʉre cʉ̃re amiwãmʉowa. 10 To biro cʉ̃ ca biiro, Pablo pea duwiwaa, cʉ̃ jotoa ea pea waa, cʉ̃re paabario, o biroĩiwi Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre:

—Ĩa ʉcʉaticãña. Caticãmi —cʉ̃jare ĩiwi.11 Jiro ñucã Pablo mʉa waa, pan're pee bato,

jãare jʉo baa yapano, wedecã nʉnʉa waawiñucã. Ca boerije mena wede yapano, waacoawi.12Wãmʉ, ca ñaapaa jĩaricʉ peera, ca catigʉre amiwaawa. To biro cʉ̃ ca biirije pea, niipetirãpʉrenacʉ̃ja ca ʉjea niiro tiiwʉ.

Pablo Miletopʉ cʉ̃ ca waarique13 Jãa pea, Pablore jãa ca jãaparopʉre cʉ̃

jʉguero cũmua mena Asón macãpʉ jãa waa-coawʉ. Mee, “To biro yʉ biirucu,” cʉ̃ ca ĩiriqueca niiro macã, tii tabeacãre maapʉ waarʉgawi.14 Asón'pʉ ameri bʉa ea, cʉ̃re jãa, Mitilene macãpee jãa waacoawʉ. 15 Too ca niiricarã waarã,ape rʉmʉre Quío ãpõtĩñaro jãa eawʉ. Ñucã aperʉmʉre, Samos pee tĩa waa, jĩcã rʉmʉ jiropʉMiletomacãre jãa eawaawʉ yua. 16Pablo, Éfesoredíámacʉ̃ra ametʉacoarʉgawi, Asia yepare yoarobii nʉnʉa waarʉgatigʉ. Ape tabera yʉ ca bii bayi-jata, “Jerusalén'pʉre Pentecostés boje rʉmʉre yʉeacoabocu” ĩima ĩigʉ, pato wãcã jañuwi.

Éfeso macãrã Cristo yaarãre ca jʉo niirãre Pablocʉ̃ ca wederique

17 Pablo pea Miletopʉra niigʉ, Jesús're ca tʉonʉnʉjeerãre ca jʉo niirã Éfeso macãrãre jʉo doticojowi. 18 Cʉ̃ja ca earo ĩa, o biro cʉ̃jare ĩiwi:

—Mʉja maji, mʉja mena yʉ ca niiri rʉmʉricõro Asia yepare yʉ ca ea jʉori rʉmʉpʉra yʉ ca

biirique cʉti niiriquere. 19 “Ca nii majuropeegʉyʉ nii” ĩiricaro maniro, yacó menara mʉja wa-toare Wiogʉ yeere yʉ pade niiwʉ, paʉ tiiri judíosñañaro yʉre cʉ̃ja ca tiirʉga cote pacaro. 20Añuromʉja ca niipe maquẽ peera jĩcã wãme ʉno peer-ena mʉjare wedeticã, yʉ biitiwʉ. Noo mʉja canea poori taberipʉ, mʉja yaa wiijeripʉ, mʉjareyʉ wederucuwʉ. 21 Judíos're, judíos ca niitirãcãare, “Tʉgoeña yeri wajoa, Ʉmʉreco Pacʉ menapee nii, mani Wiogʉ Jesucristore tʉo nʉnʉjee,tiiya,” yʉ ĩiwʉ. 22 Mecʉ̃ra Añuri Yeri yʉre cʉ̃ cadotiro macã, toopʉ yʉre ca biipere majiti pacagʉJerusalén'pʉ yʉ waa. 23 Yʉ ca waari macãricõrora, Añuri Yeri, “Tia cũu ecocoa, ñañaro tiieco, biirique mʉre yue,” yʉre cʉ̃ ca ĩirije wadoreyʉ maji. 24 To biro cʉ̃ ca ĩicã pacaro jĩcã wãmeʉno peerena tʉo nʉnʉjee, yʉ ca cati niirije cãare,“ ‘Yʉ, yʉ ca cati niirije nii,’ ĩi mai,” yʉ ĩiti, yʉ catii niirijere añuro ʉjea niirique mena tii yapanonʉcã, ñucã Wiogʉ Jesús añurije queti ɄmʉrecoPacʉmanire cʉ̃ camairije quetire yʉre cʉ̃ cawededotiricarore biro tii, yʉ ca tii yapano earʉgarijeraca niicãro macã.

25 ”Tʉoya. Mecʉ̃ docare Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca dotiri tabe maquẽ quetire yʉ ca wede yu-jurica taberi macãrã jĩcʉ̃ mʉja mena macʉ̃ ʉnopeera yʉre ĩa nemotirucuma. 26 To biri mecʉ̃ra“Yʉ yee wapa méé ñañaro biirucuma,” yʉ ĩi.27 Mee, jĩcã wãme ʉno peera wede dʉaricaromaniro Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiirʉgarijere yʉwedepeoticãwʉ. 28 To biri mʉja majurope cãa, bojocacatiri nii, Añuri Yeri, Ʉmʉreco Pacʉ yaarã Jesu-cristore ca tʉo nʉnʉjeerãre cʉ̃ majuropeera cʉ̃ cabii yai boja ametʉenericarãre ca ĩa nʉnʉjeeparãmʉjare cʉ̃ ca cũuricarore birora añuro cʉ̃jare ĩanʉnʉjee, tiicõa niiña. 29 Yee méé yʉ ĩi. Yʉca waaro jiro, ca bojoca ñañar㧠mʉja watoareearucuma, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre caĩa nʉcʉ̃ bʉotiparã. 30 Ñucã jĩcãrã mʉja menamacãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãra, jãa peerecʉ̃ja tʉo nʉnʉjeejato ĩirã, ca ĩi dito buerã niibau nii earucuma. 31 To biri bojoca catiri niiña.Tʉgoeñaña, itia cʉ̃ma peti yacó cape cʉticãri,yerijãari méé ñamiri, ʉmʉrecori mʉja ca niirocõrorena, mʉjare yʉ ca wede majio niiriquere.

32 ”Yʉ yaarã, mecʉ̃ra, Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃ca mairije maquẽ añurije quetire, ca tʉgoeñabayirãmʉja ca niiro tii, ñucã niipetirã ca ñañarijemanirã cʉ̃ ca tiiricarãre cʉ̃ja yee ca niipere cʉ̃jaca bʉaro ca tiirijepʉre mʉjare ca ĩa cote niiroyʉ tii. 33 Oro, juti, wapa tiirica tiirire, jĩcʉ̃ ʉno

† 20:9 Ventana. ‡ 20:9 Itia piso. § 20:29 Lobos feroces.

Page 197: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 20:34 194 LOS HECHOS 21:22yee peerena ĩa ʉgo, yʉ tiitiwʉ. 34 Mʉja ma-juropeera mʉja maji, yʉ yee yʉ ca boorijere, ñucãyʉ mena macãrã cʉ̃ja ca boorijere, bʉarʉgʉ yʉmajuropeera ati amori mena yʉ padewʉ. 35 Tobiro yʉ ca tii niirije mena, ca boo pacarãre tiinemorʉgʉa, tutuaro ca padepe nii mʉjare yʉ ĩiwede majiowʉ, Wiogʉ Jesús: “Ca tiicojogʉ pee,ca ñeegʉ ametʉenero ʉjea niimi” cʉ̃ ca ĩiriqueretʉgoeñacãri —cʉ̃jare ĩiwi Pablo.

36 Ate cʉ̃jare ĩi yapano, Pablo cʉ̃ja niipetirãmena, cʉ̃ ãjʉro jupearipʉ ea nuu waa, juu buewi.37 Cʉ̃ja niipetirãpʉra Pablore paabario, yerijãariméé do biro tiiya maniro otiwa. 38 “Yʉre mʉja ĩanemotirucu,” cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩirique ca niiro macã,bʉaro tʉgoeñarique paiwa. Jiro petapʉ cʉ̃re bapacʉti bua waa, cũmuapʉ cʉ̃re waarique wui tʉjacojo, tiicãwa.

21Jerusalén'pʉ Pablo cʉ̃ ca waarique

1 Cʉ̃jare camotatiri jiro bua jãa, díámacʉ̃raCos'pʉ jãa waacoawʉ. Ñucã ape rʉmʉ Rodas'pʉwaa, to macãrãra Pátarapʉ jãa waawʉ. 2 Pátaraearãra, Fenicia pee ca waari cũmuare bʉa ea,tiigara ea jãa, jãa waacoawʉ. 3 Too waarã, Chipreyucʉ poogare ca ãcõ nʉña pee ĩa ametʉa waarã,díámacʉ̃ra Siria yepapʉ waa, cũmua pea Tiromacãre ca apeye cũupe ca niiro macã tii macãpee jãa pãa waawʉ. 4 Tii macãre Jesucristoreca tʉo nʉnʉjeerãre bʉa ea, cʉ̃ja mena jĩcã amopeti, ape amore pʉaga penituaro niiri rʉmʉri jãaniiwʉ. Cʉ̃ja pea Añuri Yeri cʉ̃jare cʉ̃ ca wede ma-jioro macã, “Jerusalén'pʉre waaticãña,” ĩimiwaPablore. 5 To biro cʉ̃ja ca ĩi pacaro, jĩcã amo peti,ape amore pʉaga penituaro ca niiri rʉmʉri jirojãa waacoawʉ ñucã. Niipetirã cʉ̃ja nʉmoa, cʉ̃japuna mena, tii macã tʉjaropʉ jãare bapa cʉti tʉjacojowa. Toopʉ jita dupari yepapʉ ãjʉro jupearimena ea nuu waari, jãa juu buewʉ. 6 Jiro cʉ̃jarewaariquewui, cũmuapʉ jãa ea jãacoawʉ. Cʉ̃ja peacʉ̃ja yaa wiijeripʉ tuacoawa ñucã.

7 Tiro macã mena bua jãa waa nʉnʉa waarã,Tolemaida macãpʉ jãa eawʉ. Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerãre ĩarã waa, cʉ̃ja mena jĩcã rʉmʉ jãaniiwʉ. 8 Ape rʉmʉ waarãra, Cesarea macãre ea,Felipe añurije queti wederi majʉ, jĩcʉ̃ Jesús buerãca niiricarãre pade nemori majʉ, jĩcã amo peti,ape amore pʉaga penituaro ca niirã mena macʉ̃yaa wiire jãa cãniwʉ. 9 Felipe pea wãmarã romiribapari peti camanʉ jʉ̃mʉamanirã Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca ĩirijere wede jʉgueri maja romiri punacʉtiwi. 10 Mee, toore paʉ rʉmʉri jãa ca nii

waaropʉ, Judea macʉ̃ ca biipere wede jʉguerimajʉ Agabo ca wãme cʉtigʉ, eawi. 11Cʉ̃ pea jãareĩagʉ eari, Pablo wẽñarica daare ami, cʉ̃ amorire,cʉ̃ dʉporire jia, tiicãri, o biro ĩiwi:

—Ate ĩimi Añuri Yeri: “Ati daa wẽñarica daaʉpʉre Jerusalén macãrã judíos o biro cʉ̃re tiijiari, aperã bojocapʉre tiicojorucuma,” ĩimi —ĩiwiAgabo.

12Atere tʉori, jãa, to biri Cesarea macãrã:—Jerusalén'pʉre waaticãña —jãa ĩimiwʉ

Pablore.13 To biro cʉ̃re jãa ca ĩicã pacaro Pablo pea o

biro ĩi yʉʉwi:—¿Ñee tiirã mʉja otiti? Yʉ ca cati niirijepʉra

bʉaro yʉ ca tʉgoeñarique pairo mʉja tii. Yʉa,Wiogʉ Jesús yee jʉori, jia ecorique wado méé,bii yairique cãare Jerusalén'pʉra ca bii yaipʉraniicãgʉ yʉ tii —ĩiwi.

14 Do biro pee tii, cʉ̃ ca tʉgoeña wajoaro tiimajitima ĩirã, o biro cʉ̃re jãa ĩiwʉ: “Wiogʉ cʉ̃ caboorore biro mʉre to biijato,” jãa ĩiwʉ.

15 Ate jiro jãa yee apeyere jeyo jãa yapano,Jerusalén pee jãa waacoawʉ yua. 16 Jĩcãrã Cesareamacãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã jãare bapacʉti waari, Mnasón ca wãme cʉtigʉ yaa wii jãa cacãniparopʉ jãare jʉo waawa. Cʉ̃a Chipre macʉ̃,Jesucristore ca tʉo nʉnʉjee jʉoricarã menamacʉ̃niiwi.

Pablo Jerusalén'pʉ cʉ̃ ca earique17 Jerusalén'pʉ jãa ca earo, Jesucristore ca

tʉo nʉnʉjeerã ʉjea niirique mena jãare bocawa.18 Ape rʉmʉ Pablo, jãa mena Santiagore ĩagʉwaawi. Ñucã toopʉre, Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerãre ca jʉo niirã niipetirã niiupa. 19 Pablopea cʉ̃jare jãi yapano, judíos ca niitirã watoapʉrecʉ̃ mena Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiiriquere, cabii nʉnʉa waaricarore biro cʉ̃jare wede nʉnʉawaawi. 20 Teere cʉ̃jare cʉ̃ ca wedero tʉorã,Ʉmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉo baja peo, o biro ĩiwaPablore:

—Jãa yee wedegʉ, mee mʉ ĩa, paʉ miles petijudíos Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã niima; biipacarã cʉ̃ja niipetirãpʉraMoisés cʉ̃ ca doti cũuri-quere tii nʉnʉjee yerijãarʉgati majuropeecãma.21 Ñucã apeyera, niipetirã judíos, judíos ca ni-itirã watoapʉ ca niirãre, “ ‘Moisés cʉ̃ ca doticũuriquere tii nʉnʉjeeticãña. Mʉja puna jeyuaquejero yapare wide taa dotieto. Ñucã mani ca tiiniirucurije cãare tiiticãña,’ cʉ̃jare ĩi buemi,” cʉ̃jaca ĩi wederijere tʉojapa. 22 ¿Ñee mani tiirãti? Mʉca earijere queti tʉo majuropeecãrucuma bojoca.

Page 198: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 21:23 195 LOS HECHOS 22:423To biri jãa ca wedemajiorore biro tiiya. Ano jãawatoare niima bapari, “O biro jãa tiirucu,” cʉ̃ja caĩiriquere ca tiiparã. 24Cʉ̃jare jʉowaari, cʉ̃jamenajĩcãri ñañarijere coe, to biro mʉja ca tiirijerewapa tii, tiiya, cʉ̃ja ca poa jua dotiparore biro ĩigʉ.To biro mʉ ca tiiro ĩarã, mʉre cʉ̃ja ca ĩiriquere:“Yeera ĩicãjapa. Cʉ̃ cãa, Moisés cʉ̃ ca doti cũuri-quere tii nʉnʉjeecã niimi,” ĩirucuma. 25 Judíos caniitirã, ca tʉo nʉnʉjeerã peera, “ ‘Waibʉcʉrã dííweericarãre cʉ̃ja ca tiicojo nʉcʉ̃ bʉoriquere baati,díire baati, waibʉcʉrã ñee taa jĩaricarã dííre baati,ñucã mʉja nʉmoa ca niitirãpʉrena tii epericarãcʉtiti, biiya,’ cʉ̃jare ca ĩipe niicu,” jãa ca ĩiriquerajãa owa cojo yerijãawʉ mee —ĩiwa Pablore.

Pablore cʉ̃ja ca ñeerique26 Ape rʉmʉ Pablo, cʉ̃jare jʉowa, cʉ̃ja mena

cʉ̃ja ca ñañarijere coe yapanori, Ʉmʉreco Pacʉyaa wiipʉ jãa waaupi, “To biro jãa tiirucu” jãa caĩirique, ñucã jãa ca niiro cõrora Ʉmʉreco Pacʉretii nʉcʉ̃ bʉorã jãa ca tii niirije “To cõro petirucu”ĩi wedegʉ waagʉ.

27 To biro cʉ̃ja ca tii niiri semana ca peti-paro jʉgueroacã, jĩcãrã judíos Asia yepa macãrã,Pablore Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ cʉ̃ ca niiro ĩari,bojocare cʉ̃jare wede mecʉ̃ocãupa. To biro ĩicãri,28 o biro ĩi acaro bui, ñeewa Pablore:

—¡Israelitas, jãare tii nemoña! Ani niimi, niipe-tiri taberipʉ waacãri, mani yaa poogare, Moiséscʉ̃ ca doti cũuriquere, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire,“Añuti,” bojocare ca ĩi bue amojodegʉ. To biro caĩigʉ niiri mecʉ̃ra, griego bojocare Ʉmʉreco Pacʉyaa wiipʉre jʉo jãa waacãri, ca Ñañarije Manirijawire ca tiiya manirije tiimi —ĩi acaro buiwa.

29Ména jʉguero peere Pablo, Éfesomacʉ̃ Trófi-more cʉ̃ ca bapa cʉtiro ca ĩaricarãniiri, “ɄmʉrecoPacʉ yaa wiipʉ cʉ̃re amicã jãa waajacupi,” ĩitʉgoeñama ĩirãra to biro ĩi mecʉ̃cãwa. 30 To biritii macã macãrã niipetirãpʉra wede mecʉ̃coari,bojoca pea Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ ũmaa eari,Pablore cʉ̃re ñee, cʉ̃re wee witi waari, yoarimééra tii wii joperire bia peticã cojowa. 31 Mee,Pablore jĩarãpʉ cʉ̃ja ca tiiro, uwamarã romanoscʉ̃ja ca niiri tabe ca dotigʉre, “Niipetirã Jerusalénmacãrã acaro bui mecʉ̃ peticoama,” cʉ̃ja ca ĩirijequeti eaupa. 32 Tee queti tʉocãgʉpʉa, cʉ̃ uwa-marã, uwamarãre ca dotirãre jʉo neo, bojoca cʉ̃jaca niiropʉ ũmaa dooupi. Uwamarãre ca dotigʉ,cʉ̃ uwamarã mena cʉ̃ ca dooro ĩarãpʉ, Pablorequẽe yerijãawa. 33 To cõrora uwamarã wiogʉ peacʉ̃ pʉto pee waa, Pablore ñee, pʉa daa come daarimena cʉ̃re jia dotiwi. To biro tii yapano:

—¿Ñiru cʉ̃ niiti? ¿Ñeere cʉ̃ tiijapari? —ĩijãiñawi.

34 To biro cʉ̃ ca ĩiro, bojoca pea jĩcãrã apewãme acaro bui, aperã ape wãme ĩi acaro bui,biicãwa. To biri to biiro cʉ̃ja ca ĩi acaro buirijere,uwamarã wiogʉ pea “Tee jʉori, to biro biijapa,” ĩimajiticãwi. To biri uwamarã cʉ̃ja ca niiri tabepʉcʉ̃re ami waa doticãwi. 35 Uwamarã cʉ̃ja ca niiriwii mʉa waarica tabere earãra, bojoca uwioriwãmepʉ cʉ̃ja ca tii nʉnʉjeeromacã cʉ̃re wee ñee,tiicã mʉa waawa, 36 niipetirã cʉ̃ jiro, “Jĩacãña,jĩacãña,” cʉ̃ja ca ĩi acaro bui nʉnʉjeero macã.

Pablo bojocare cʉ̃ ca wederique37 Uwamarã cʉ̃ja ca niiri wiipʉ cʉ̃re ami jãa

waarã doorã cʉ̃ja ca tiirora, Pablo pea uwamarãʉpʉre o biro cʉ̃re ĩi jãiñaupi:

—¿Jĩcã wãme mʉre yʉ ca ĩiro mʉ bootiti? —ĩiupi.

To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ pea:—¿Griego yeere mʉ wede majiti? 38 ¿To docare

mʉa, egipcio bojocʉ, tĩrʉmʉ jañurore wiorã cʉ̃jaca dotirijere junari, bii ametʉenenʉcã, baparimiljĩari maja uwamarãre ca yucʉ maniri yepapʉ cajʉo waaricʉ méé mʉ niicãtimiti? —cʉ̃re ĩiupi.

39 To biro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩiupi Pablo:—Cʉ̃méé yʉnii. Yʉa, judío bojocʉ, Tarsomacʉ̃,

Cilicia yepare ca nii majuropeeri macã macʉ̃ yʉnii. Petopʉra anija bojocare yʉre wede dotiya —cʉ̃re ĩiupi.

40 Uwamarã ʉpʉ cʉ̃re cʉ̃ ca wede dotiro macãPablo pea, mʉa waarica tabe ea nʉcãri, cʉ̃jawede yerijãa waajato ĩigʉ cʉ̃ amori mena, “Wede-ticãña,” cʉ̃jare ĩiwi. Niipetirã cʉ̃ja ca yerijãawaaro, arameo wederique mena o biro ĩiwi:

221—Yʉ yaarã, yʉ pacʉa ca nii cojorã, ñañarije ca

tiitigʉ yʉ ca niirijere mʉja ca majipere biro ĩigʉ,yʉ yee maquẽre mʉjare yʉ ca wederijere tʉoya —ĩiwi.

2Arameo wederique mena cʉ̃ ca wedero tʉorã,bʉaro jañuro wederi méé tʉowa. O biro ĩi nʉnʉawaawi Pablo:

3 —Yʉa, judío bojocʉ, Cilicia yepare, Tarso cawãme cʉtiri macã ca baʉaricʉ yʉ nii. To biro biipacagʉ, ati macã ca majaricʉ yʉ nii. Gamaliel cʉ̃ca bueromenamani ñicʉ̃ jãa cʉ̃ja ca doti cũuriqueca niirore biro bue, ñucã yʉ yeri yʉ ca catitʉgoeñarije niipetiropʉ mena Ʉmʉreco Pacʉreyʉ tii nʉcʉ̃ bʉowʉ, mecʉ̃rire mʉja ca tii niirorebirora. 4 Yʉa, ate Wãma Maa maquẽre ca tʉonʉnʉjeerãre nʉnʉri, yʉ jĩacãrucuwʉ; ʉmʉare,

Page 199: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 22:5 196 LOS HECHOS 22:29nomiare, ñeeri, tia cũurica wiipʉ cʉ̃jare yʉ tiacũurucuwʉ. 5 Paia wiogʉ, judíos're ca jʉo niirãniipetirãpʉra atere majicuma. Cʉ̃jara mani yaarãjudíos Damasco ca niirãre ñee doti cojorã, cʉ̃jaca doti cojori pũurore yʉre tiicojowa. Toopʉ yʉwaawʉ, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre amagʉwaagʉ, ano Jerusalén'pʉ cʉ̃jare ñee doori, ñañarocʉ̃jare cʉ̃ja ca tiipere biro ĩigʉ.

Pablo cʉ̃ ca tʉgoeña wajoariquere cʉ̃ ca wed-erique

(Hch 9.1-19; 26.12-18)6 ”Maapʉ yʉ ca waa nʉnʉa waaro, jotoa deco-

macãmuipũ cʉ̃ ca niiro Damasco ea nʉnʉawaagʉyʉ ca biirora, ca niiro tʉjarora, ʉmʉreco maquẽca boerije yʉ wejare boe ñaacũmu eawʉ. 7To biroca biiro, yepapʉ ñaacũmu waagʉ, o biro yʉre caĩirijere yʉ tʉowʉ: “¡Saulo! ¡Saulo! ¿Ñee tiigʉ yʉremʉ nʉnʉti?” ca ĩirijere. 8 To biro ca ĩiro tʉo,“¿Wiogʉ, ñiru mʉ niiti?” yʉ ĩi jãiñawʉ. Cʉ̃ pea,“Yʉa Jesús, Nazaret macʉ̃, ñañaro mʉ ca tiirʉganʉnʉjeegʉra yʉ nii,” yʉre ĩiwi. 9Yʉre ca bapa cʉtiwaaricarã cãa, ca boe ajiyaarijere ĩawa. Biirãpʉayʉre ca wederije peera tʉotiupa. 10 Yʉ pea obiro yʉ ĩi jãiñawʉ, “Wiogʉ, ¿ñee yʉ tiigajati?” yʉĩiwʉ. To biro yʉ ca ĩiro: “Wãmʉ nʉcã, Damascopʉwaagʉja. Mʉ ca tiipe niipetirijere toopʉ mʉrewederique niirucu,” yʉre ĩiwi. 11Tee ca boe bater-ije, ca ĩatigʉ yʉ ca tuaro yʉre ca tiirique jʉori, yʉmena macãrã yʉ amopʉ ñeeri, Damascopʉ yʉretʉ̃a waaupa.

12 ”Tii macãre niiupi jĩcʉ̃, Ananías ca wãmecʉtigʉ, Moisés cʉ̃ ca doti cũuriquere tee ca ĩirorebiro añuro ca tii nʉnʉjeegʉ, tii macã ca niirãjudíos añuro cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉogʉ. 13 Yʉre ĩagʉeagʉ, yʉ pʉto ea nʉcã, o biro yʉre ĩiwi: “Yʉyee wedegʉ Saulo ĩa pãaña ñucã,” yʉre ĩiwi. Tobiro yʉre cʉ̃ ca ĩirora ĩa pãa, añuro yʉ ĩacoawʉñucã. 14 To biro ĩicã, “Mani ñicʉ̃ jãa ɄmʉrecoPacʉ, cʉ̃ ca boori wãmere maji, Ca Añugʉre ĩa, cʉ̃majuropeera cʉ̃ ca ĩirijere tʉo, mʉ ca tiipere biroĩigʉ mʉre beje amijapi. 15Mʉ, mʉ niirucu cʉ̃ yʉʉ,mʉ ca ĩariquere, mʉ ca tʉoriquere bojoca niipe-tirãpʉre ca wedepʉ. 16Mecʉ̃ra, ¿ñeere yuegʉ mʉtiiti? Wãmʉ nʉcã, uwo coe doti Wiogʉ wãmereĩi nʉcʉ̃ bʉori, mʉ ca ñañarijere coe, tiiya,” yʉreĩiwi.

Pablo judíos ca niitirã pʉtopʉ cʉ̃ ca tiicojo cojoecorique

(Hch 6—7)17 ”Ñucã Jerusalén'pʉ tua ea, Ʉmʉreco Pacʉ

yaa wiipʉ juu bue niigʉ, jĩcã wãme quẽñaricarore

biro yʉre ca bii oto weo ĩñorijere ĩa, 18 ñucãWiogʉ o biro yʉre ca ĩigʉre yʉ ĩawʉ: “Yoariméé Jerusalén're waacoagʉja. Ano macãrã, yʉyee maquẽre cʉ̃jare mʉ ca wedero mʉre tʉonʉnʉjeetirucuma,” yʉre ĩiwi. 19 Yʉ pea o birocʉ̃re yʉ ĩiwʉ: “Wiogʉ, nea poo juu buerica wiijericõrorena waari, mʉre ca tʉo nʉnʉjeerãre ñee, tiacũurica wiipʉ cʉ̃jare tia cũu, cʉ̃jare quẽe, 20 ñucãmʉ yee quetire wederi majʉ Esteban're cʉ̃ja cajĩaro cãare toora yʉ niiwʉ, cʉ̃re ca jĩarã jutirecʉo cote, cʉ̃re cʉ̃ja ca jĩaro, ‘Añu majuropeecã,’ ĩiniigʉ,” cʉ̃re yʉ ĩiwʉ. 21 To biro yʉ ca ĩiro, Wiogʉpea o biro yʉre ĩiwi: “Waagʉja. Ca yoaroripʉca niirã judíos ca niitirã pʉtopʉ mʉre yʉ tiicojocojorucu” —yʉre ĩiwi.

Pablo, romano bojocʉ22 Bojoca pea ate wãmere cʉ̃ ca ĩi wameo tii

wederoa, añuro cʉ̃re tʉo eyowa. To cõrora wedejʉo waa, o biro ĩi acaro buiwa:

—Ania ca catitipʉ niimi. Cʉ̃re ca jĩa cõacãpe nii—ĩiwa.

23 Yerijãari méé acaro bui, cʉ̃ja juti dee bate,jita maa dee bate mʉene, cʉ̃ja ca tii nʉnʉa waaroĩagʉ, 24 uwamarã ʉpʉ pea uwamarã cʉ̃ja ca ni-iri wiipʉ Pablore ami jãa waa dotiri, cʉ̃re bapedotiupi, “Tee jʉori, bojoca yʉ mena ajiarã to biroĩi acaro buima,” cʉ̃ ĩi wedejato ĩigʉ. 25 Cʉ̃rebaperʉgarã come daari mena cʉ̃re cʉ̃ja ca jianiirora, o biro ĩiupi Pablo:

—¿Ca dotirijea, romano bojocʉre ñañaro cʉ̃ catiiriquere jãiñarʉgarã jʉguero peera mʉjare tobape doticãti? —ĩi jãiñaupi.

26 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉo, uwamarãre ca dotigʉpea, cʉ̃ja ʉpʉpʉre o biro ĩi wedegʉ waaupi:

—Pabloa romano niijãwi. ¿Do biro cʉ̃re mʉtiigʉti? —ĩiupi.

27 To biro cʉ̃ ca ĩiro tʉo, uwamarã ʉpʉ pea cʉ̃pʉto waa:

—¿Yee mééra romano mʉ niiti? —cʉ̃re ĩijãiñaupi. Cʉ̃ pea:

—Ʉ̃jʉ, cʉ̃ra yʉ nii —cʉ̃re ĩiupi.28 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro uwamarã ʉpʉ pea o

biro cʉ̃re ĩiupi:—Yʉa, romano niirʉgʉ, pairo yʉ wapa tiiwʉ —

cʉ̃re ĩiupi.Pablo pea o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi:—Yʉa baʉagʉpʉra romano ca niiricʉ yʉ nii —

cʉ̃re ĩiupi.29 To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃re ca bapeboricarã pea

camotati, ñucã uwamarã wiogʉpʉ cãa, romanobojocʉrena come daari mena cʉ̃ ca jia dotiriquejʉori uwicoaupi.

Page 200: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 22:30 197 LOS HECHOS 23:18Ʉparã pʉtopʉ Pablo cʉ̃ ca biirique

30 Ape rʉmʉ uwamarã ʉpʉ pea, “¿Ñee ʉnojʉori peti judíos Pablore cʉ̃ja wedejãajapari?” ĩimajirʉgama ĩigʉ, come daari cʉ̃ja ca jiariquerepopio, paia wiorãre, to biri niipetirã ʉparãre neadotiupi. To biro tii, Pablore ami wieneri cʉ̃japʉtopʉ cʉ̃re ami waaupi.

231Pablo pea ʉparã ca nii majuropeera* ca neari-

carãre ĩa, o biro cʉ̃jare ĩiupi:—Yʉ yaarã, yʉa yʉ ca catiri rʉmʉri cõrorena

ati rʉmʉmenapʉre Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojoroañuro tʉgoeñarique mena yʉ tii nii —ĩiupi.

2 To biro cʉ̃ ca ĩirora, paia wiogʉ Ananías pea,Pablo pʉto caniigʉre, cʉ̃ ʉjerore cʉ̃re paa dotiupi.3 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pablo pea o biro cʉ̃re ĩiupi:

—¡Watoara ca bii dito paigʉ, mʉ cãareɄmʉreco Pacʉ mʉre paarucumi! Mʉa ca dotirijeca ĩirore biro yʉre tiirʉgʉ, too bii duwi pacagʉ,¿ñee tiigʉ doti cũuriquere ca tii dotitiri wãmepeere yʉre mʉ paa dotiti?† —cʉ̃re ĩiupi.

4 To biro cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiro, too ca niirã pea o birocʉ̃re ĩiupa:

—¿Mʉa, Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ paia wiogʉre, obiirijera mʉ ĩi tuticãti? —ĩiupa.

5 Pablo pea o biro ĩiupi:—“Yʉ yaarã, yʉa paia wiogʉ niicumi,” cʉ̃re yʉ

ĩitijãwʉ. Ʉmʉreco Pacʉ wederique cãa to biroraĩi: “Mʉ yaarãre ca jʉo niigʉre ñañarije cʉ̃re ĩitutiticãña,” ĩi‡ —cʉ̃jare ĩiupi.

6 Pablo pea ʉparã to ca niirã jĩcãrã saduceos,aperã fariseos, cʉ̃ja ca niirijere ĩa majiri, tutuaromena o biro ĩi wedeupi:

—Yʉ yaarã, yʉa fariseo, fariseo macʉ̃ yʉ nii, cabii yairicarã cʉ̃ja ca cati tuarijere yʉ ca tʉgoeñayue niirije jʉorira yʉre mʉja jãiña beje —ĩiupi.7 Pablo ate cʉ̃ ca ĩirije menara fariseos, saduceoscʉ̃ja majurope ameri tuti, jĩcãri ca neamiricarãdica waticoaupa. 8Saduceos, “Ca bii yairicarã catituati, Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojari majamani, bojoca yeri cãa mani bii,” ca ĩirã niima.Fariseos pea, ate niipetirijepʉrena “Niipeticã” caĩirã niima.

9 To biri niipetirãpʉra acaro buicãupa. Tocõrora jĩcãrã doti cũuriquere jʉo bueri majafariseos yaa punamacãrã ca niirã peawãmʉnʉcã,o biro ĩiupa:

—Ania, jĩcã wãme ʉno peera ñañarije tiitijapi.Ape tabera Ʉmʉreco Pacʉ pʉtomacʉ̃, bojocʉ yeriʉno, cʉ̃re wedebujapi, to biri Ʉmʉreco Pacʉrenamani ĩi ametʉene nʉcãticãjaco —ĩiupa.

10 Cʉ̃ja ca acaro bui niirije pea bʉaro jañurouwiori nʉcʉ̃pʉ cʉ̃ja ca ĩi nʉnʉa waarije ca niiromacã, uwamarã wiogʉ pea, “Pablore paa judebatecãbocuma,” ĩi uwima ĩigʉ, jĩcãrã uwamarãrejʉo doti cojoupi, Pablore ami wieneri uwamarãcʉ̃ja ca niiri tabe pee cʉ̃re cʉ̃ja ami waajato ĩigʉ.11Ape ñami peereWiogʉ Jesús, Pablore baua eari,o biro cʉ̃re ĩiupi:

—Tʉgoeña bayiya Pablo. Ano Jerusalén'reyʉ yee maquẽre mʉ ca wederore birora Romamacãrã cãare ca wedepʉ mʉ nii —cʉ̃re ĩiupi.

Pablore cʉ̃ja ca jĩarʉgarique12Boerije mena jĩcãrã judíos Pablore jĩarʉgarã,

“Ména cʉ̃re jĩatirã baati, jiniti, mani biirucu,”ĩirique mena, cʉ̃ja majurope ñañaro cʉ̃ja ca bi-ipere ĩicãri, ameri wede peni niiupa. 13To biro caĩiricarã cuarenta ametʉenero peti ʉmʉa niiupa.14To biri paia wiorã, judíos're ca jʉo niirã pʉtopʉwaari, o biro cʉ̃jare ĩiupa:

—Ména Pablore jĩatirãra baariquemani ca baa-jata, “Mani majuropeera ñañaro mani biirucu,”jãa ĩi wede penijãwʉ. 15 Mecʉ̃ra mʉja, ʉparã canii majuropeerãpʉ cʉ̃ja ca tii nemoro mena uwa-marã wiogʉre, “Jãa pʉtopʉ Pablore ami dooya,ñañaro cʉ̃ ca tiiriquere añuro cʉ̃re jãiña quenorãdoorã jãa tii,” ĩi ditorique mena cʉ̃re ami doodotiya. Jãa pea cʉ̃ ca eaparo jʉguero maapʉracʉ̃re jĩa cõarʉgarã toopʉ jãa nii yerijãarucu —cʉ̃jare ĩiupa.

16 Pablo yee wedego macʉ̃§ pea to biro cʉ̃jaca ĩirijere tʉori uwamarã cʉ̃ja ca niiri wiipʉ jãawaari, Pablore wedeupi. 17 Teere tʉori, Pablo peajĩcʉ̃ uwamarã wiorã mena macʉ̃re jʉo cojori, obiro cʉ̃re ĩiupi:

—Ani wãmʉre mʉja wiogʉ pʉtopʉ cʉ̃re amiwaagʉja. Jĩcã wãme cʉ̃re wederʉgami —ĩiupi.

18 To biro cʉ̃ ca ĩiro, uwamarã wiogʉ pea cʉ̃reami waa, o biro ĩiupi:

—Pablo, tia cũuricʉ mani ca cʉogʉ yʉre jʉocojori, anire mʉ pʉtopʉ yʉre ami doo dotijãwi,mʉre cʉ̃ ca wedepa wãme jĩcã wãme cʉojagʉ —cʉ̃re ĩiupi.

* 23:1 Junta Suprema o Consejo: Cʉ̃ja niiupa, bojocare ca jʉo niirã, doti cũuriquere ca jʉo buerã, to biri paiawiorã, niiupa. † 23:3 Judíos yee ca dotirijea, cʉ̃ja ca wedejãagʉre ñañarije cʉ̃ ca tii bui cʉtiriquere majitipacarã ñañarije tii dotitiupa. Ex 23.7; Lv 19.15; Mc 14.53-65; Jn 18.22-23. ‡ 23:5 Ex 22.28. § 23:16 Pablopãmocʉ.

Page 201: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 23:19 198 LOS HECHOS 24:919 To biro cʉ̃ ca ĩiro, uwamarã ʉpʉ pea apero

jañuroacã cʉ̃re tʉ̃a waari, o biro cʉ̃re ĩi jãiñaupi:—¿Ñeere yʉre mʉ ĩirʉgajãri? —ĩiupi.20 Cʉ̃ pea o biro cʉ̃re ĩiupi:—“Boerore judíos, Pablore ʉparã ca nii ma-

juropeerã pʉtopʉ ami dooya, ñañaro cʉ̃ ca tiiri-quere añuro cʉ̃re jãiña quenorã doorã jãa tii,” ĩiditorique mena cʉ̃re, mʉre jʉo doo dotirʉgarãameri wede penijãwa. 21 Teere díámacʉ̃ cʉ̃-jare tʉoticãña, cʉ̃re jĩarʉgarã cʉ̃ja mena macãrãcuarenta ametʉenero peti yaicãri yue niirã tiima.“Ména Pablore jĩatirãra, baa, jini, mani ca tiijata,ñañaro manire to biijato,” ĩirique mena ameriwede penijãwa. To biri mecʉ̃ra cʉ̃jare mʉ ca doticojorije wadore yuerã tiima —cʉ̃re ĩiupi.

22 To biro cʉ̃ ca ĩiro, uwamarã ʉpʉ pea:—Ano yʉre mʉ ca wederijere aperãre wedet-

icãña —cʉ̃re ĩi tuenecojoupi.Cesarea pee Pablore cʉ̃ja ca ami waarique

23 To biri uwamarã wiogʉ pea cʉ̃ yaarã uwa-marãre ca dotirãmenamacãrã pʉarãre jʉo cojori,o biro tii dotiupi:

—Doscientos peti uwamarã dʉpora cawaaparã,setenta peti caballoa mena ca waaparã, ñucãdoscientos peti jaderica pĩiri ca cʉorãre, cʉ̃jareneoña, ñami decomacã jʉguero Cesareapʉ cawaaparãre, 24 ñucã Pablore cati añugʉra wiogʉFélix pʉtopʉ ami waarʉgarã caballoa cʉ̃ ca pejawaaparã cãare queno bojaya —ĩiupi. 25Cʉ̃ja menao biro ĩi owarica pũurore tiicojo cojoupi:

26 Claudio Lisias,wiogʉ Félix ca añumajuropeegʉre yʉ añu doti.

27 Judíos anire ñeeri, cʉ̃re jĩarʉgarã tiimiwa.Yʉ pea, romano bojocʉ cʉ̃ ca niirijere majiri,yʉ uwamarãmenawaari, cʉ̃re cʉ̃ja ca jĩarʉgaroyʉ camotawʉ. 28 Cʉ̃re cʉ̃ja ca wedejãarijeremajirʉgʉ, judíos wiorã pʉtopʉ cʉ̃re yʉ amiwaawʉ. 29 Cʉ̃ja yee doti cũurique maquẽrenaĩicãri, cʉ̃re wedejãacãupa. Biiropʉa jĩcã wãmeʉno jʉori peera, jĩa cõa eco, tia cũu eco, cʉ̃reca tiipe ʉnopʉa manicãmiwʉ. 30 Judíos cʉ̃recʉ̃ja ca jĩarʉga coterijere yʉre cʉ̃ja ca wedero,“Jĩcãtora mʉ pʉtopʉ cʉ̃re ca tiicojope niicu,”yʉ ĩijãwʉ. Ñucã cʉ̃re cawedejãarã cãare: “Cʉ̃remʉja ca wedejãarʉgarijere Félix cʉ̃ ca tʉo co-joro ĩiña,” cʉ̃jare yʉ ĩijãwʉ —ĩi owa cojoupi.31 To biri uwamarã pea cʉ̃ ca dotiricarore

birora, tii ñamira Pablore jʉo, Antípatris macãpʉcʉ̃re ami waaupa. 32 Uwamarã, dʉpo mena

ca waaricarã pea ape rʉmʉra uwamarã cʉ̃ja caniiri tabepʉ cʉ̃ja ca tua dooro ʉno, caballoamena ca waaricarã pea Pablo mena waacã nʉnʉawaaupa. 33 Cesareapʉ earã, cʉ̃ja ʉpʉ cʉ̃ caowarica pũurore, Félix're cʉ̃re tiicojo, ñucã Pablocãare cʉ̃re wiyo, tii eaupa. 34 Félix pea tii pũurorebue yapano, Pablore “¿Noo macʉ̃ mʉ niiti?” cʉ̃reĩi jãiñaupi. Cilicia macʉ̃ cʉ̃ ca niirijere majiri, 35 obiro cʉ̃re ĩiupi:

—Mʉre ca wedejãaricarã cʉ̃ja ca earopʉ, mʉ cawederijere yʉ tʉorucu —cʉ̃re ĩiupi. To biro cʉ̃reĩi yapano, wiogʉ Herodes cʉ̃ ca doti niirica wiipʉPablore cũuri, cʉ̃ uwamarãre cote dotiupi.

24Tértulo Pablore cʉ̃ ca wedejãarique

1 Jĩcã amo cõro niiri rʉmʉri jiro, paia wiogʉAnanías, jĩcãrã judíos're ca jʉo niirã, ñucã cawedejãa ecoricarãre ca ĩi nemogʉ* Tértulo cawãme cʉtigʉ mena eaupi Cesareapʉre. Anijaeaupa wiogʉ Félix pʉtopʉre, Pablore wedejãarãearã. 2 Pablore cʉ̃ja ca ami earo cʉ̃re wedejãagʉ,Félix're o biro ĩi wede jʉo waaupi Tértulo:

—Mʉ, jãa wiogʉ mʉ ca niirije, añu ma-juropeecã. Tʉgoeña majiri jãare mʉ ca jʉo niirijejʉori, añuro nii, jãa yaa yepare paʉ queno ea, biinʉnʉa waa. 3Niipetiri taberipʉra, ñucã niipetiri-jepʉrena, “Añu majuropeecã,” ĩirique mena aterejãa ĩa, ca añumajuropeegʉ Félix. 4Yoaromʉre yʉca wede pato wãcõ nʉnʉa waatipere biro ĩigʉ, cabojoca añugʉmʉ caniirijemena jĩcã nimaro jãaretʉoya mʉre yʉ ĩi.

5 ”Ani Pablo, diarique ca punirijere biro, niipe-tiri taberipʉre, judíos watoapʉre, cʉ̃ja ca americamotatiro ca tii yujugʉre jãa bʉajãwʉ. Ñucãnazarenos're ca tʉo nʉnʉjeerãre ca jʉo niigʉniimi. 6 Ñucã, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ cãare catiiya manirijepʉ tiirʉga niijãwi. Tee jʉori cʉ̃reñeeri, jãare ca dotirije ca ĩirore biro ñañarije cʉ̃ca tiiriquere jãa jãiña bejerʉgamijãwʉ. 7 To birojãa ca tiirʉgagʉre, uwamarã wiogʉ Lisias pea jãawatoa ñaajua eari, cʉ̃ uwamarãmena jãare ẽmari,“Cʉ̃re ca wedejãarã cãa ano mʉ pʉtopʉre waaru-cuma,” jãare ĩiwi. 8 Ano mʉre jãa ca wederijeredíámacʉ̃ mʉ ca majirʉgajata, mʉ majuropeeracʉ̃re jãiñañaqué —cʉ̃re ĩiupi.

9 ”Aperã judíos too ca niirã cãa, “To biro petirabiiwʉ,” ĩi quenoupa.

Pablo cʉ̃ ca wederique* 24:1 Abogado.

Page 202: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 24:10 199 LOS HECHOS 25:610 To cõrora wiogʉ, tii cõoñari Pablore cʉ̃ ca

wede dotiro cʉ̃ pea o biro ĩi yʉʉupi:—Paʉ cʉ̃mari judíos're ca niirore biro cʉ̃jare

jãiña beje, cʉ̃jare mʉ ca jʉo tii niirijere majiri,ʉjea niirique mena mʉre yʉ wederucu yʉ ca tiiri-quere. 11Mʉ majuropeera añuro mʉ ca majirorebirora, pʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaroniiri rʉmʉrira waa, ano Jerusalén'pʉ ɄmʉrecoPacʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉogʉ doogʉ yʉ ca earicaro jiro.12 Jĩcãrã ʉno mena peera ameri tuti, ɄmʉrecoPacʉ yaa wiipʉ, nea poo juu buerica wiijeripʉre,ñucã ati macãre jĩcã tabe ʉno peera bojocarewedemecʉ̃o, yʉ ca tiiro yʉre ĩatiwa. 13Anijamecʉ̃yʉre cʉ̃ja ca wedejãarijere jĩcã wãme ʉno peer-ena, “Díámacʉ̃ nii,” mʉre ĩi majiticuma. 14Ate do-caremʉre yʉwederucu: Yʉa yʉñicʉ̃ jãaɄmʉrecoPacʉre, Wãma Maa† maquẽre ca ĩirore biro yʉ tiinʉcʉ̃ bʉo nii, anija yʉre ca wedejãarã, “Bojoricawãme tʉo nʉnʉjeemi,” yʉre cʉ̃ja ca ĩirijera. Doticũurique ca ĩirije niipetirijere tʉo nʉnʉjee, cabiipere wede jʉgueri maja cʉ̃ja ca owarique cãareniipetirije yʉ tʉo nʉnʉjee. 15Yʉ cãa cʉ̃jare birora,ca bii yairicarã, “Añurãre, ñañarãre, cʉ̃ja ca catituaro tiirucumiɄmʉrecoPacʉ,” cʉ̃ja ca ĩi tʉgoeñayue niirore birora yʉ tʉgoeña yue. 16 To biri,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojorore, ñucã bojocamena cãare, añuri wãme yʉ tʉgoeñarique cʉtiniirʉga.

17 ”Paʉ cʉ̃mari ape taberipʉ waa yujuri jiro, yʉtua eawʉ ñucã yʉ yaa yepare, yʉ yaarã ca boopacarãre cʉ̃ja ca tiicojorijere jee doo, ɄmʉrecoPacʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉo, tiigʉ doogʉ. 18Atere tiigʉ yʉtiiwʉ, ñañarije tiiriquere coeri jiropʉ, ɄmʉrecoPacʉ yaa wiipʉ yʉre cʉ̃ja ca bʉa earica tabera.Paʉ bojoca ʉnora yʉre bapa cʉtitiwa. Ñucãbojocare wede mecʉ̃orucu, yʉ tiitiwʉ. 19 Yʉreca ĩaricarã jĩcãrã judíos Asia yepa macãrã niiwa.Cʉ̃ja niima, yʉmenare cʉ̃ja ca ajiarije to caniijata,ano mʉ pʉtopʉ doori, yʉre ca wedejãaparã. 20Tobiro to ca biitijata, anija ano ca niirã, judíos yaarãʉparã ca nii majuropeerã cʉ̃ja ca nea pooropʉreñañaro yʉ ca tiiriquere cʉ̃ja ca bʉarique to caniijata, mʉre cʉ̃ja wedejato, 21 cʉ̃ja watoapʉretutuaro mena, “Mecʉ̃ra, ca bii yairicarã cʉ̃ja cacati tuarijemaquẽre yʉ ca tʉo nʉnʉjeerije jʉorirayʉ ca tii bui cʉtiriquere yʉre mʉja jãiña beje,” yʉca ĩirique méé to ca niijata —ĩiupi Pablo.

22 Félix pea atere tʉogʉ, Wãma Maa maquẽreañuro ca majicãgʉ niiri, “Jiro ca ĩipe niicu ñucã,”

ĩi:—Uwamarã wiogʉ Lisias cʉ̃ ca earopʉ, ano

mʉja ca ĩi niirije maquẽre añuro yʉ tʉo petirucu—cʉ̃jare ĩicãupi.

23 To biro cʉ̃jare ĩi, uwamarãre dotiri majʉre,“Pablore añuro ĩa coteya. Biigʉpʉa apero ʉnoacãcʉ̃re waa doti, cʉ̃ mena macãrã cʉ̃re cʉ̃ja ca tiinemoro cʉ̃jare camotaati, biiya,” ĩiupi.

24 Jĩcã rʉmʉri jiro eaupi ñucã Félix, cʉ̃ nʉmoDrusila judío bojoco mena. Ea, Pablore jʉo doticojori, Jesucristore díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquemaquẽre cʉ̃ ca wederijere tʉoupa. 25 Félix pea,atere tʉogʉ, Wãma Maa maquẽre añuro ca ma-jicãgʉ niiri, ca niirore biro tii niirique maquẽre,tʉgoeña bayiriquere, to biri jiropʉre ñañaro tiiyaio ecorique ca niipe maquẽre, Pablo cʉ̃ cawederora teere tʉori uwima ĩigʉ, o biro cʉ̃re ĩiupi:

—¡Mee, mecʉ̃ra to cõrora añu! Waagʉja. Jiroapeye ʉno yʉ ca tiitiri tabe ʉno mʉre yʉ jʉorucuñucã —cʉ̃re ĩiupi.

26 Apeyera ñucã Félix, wapa tiirica tiiri Pablocʉ̃re cʉ̃ ca tiicojorijere yuerucumiupi. To biri paʉtiiri cʉ̃re jʉo cojori, cʉ̃ mena wede penirucuupi.27 Pʉa cʉ̃ma jiro Félix, wiogʉ cʉ̃ ca niirijerewiticãupi; cʉ̃ wajoa yee jãaupi Porcio Festo. Félixpea judíos mena añuro tuarʉgama ĩigʉ, Pabloretia cũurica wiipʉra cʉ̃re cũucãupi.

25Pablo, Festo mena cʉ̃ ca wede penirique

1 Festo tii yepa macãrãre ca doti niipʉ cʉ̃ cajõene ecoricaro jiro tii yepare eari, itia rʉmʉjirora Cesarea ca niiricʉ, Jerusalén pee maa-coaupi. 2 Toopʉ cʉ̃ ca earo, paia wiorã, judíosʉparã ca nii majuropeerã, Pablore wedejãaupa.3 Ñucã, “Pablore Jerusalén pee yoari méé cʉ̃re,jãare ami cojo doti bojaya,” ĩiupa. Cʉ̃ja ca tʉ-goeñarije pea, Pablore maapʉra cʉ̃re cʉ̃ja ca jĩacõacãro tiirʉgarã ĩimiupa. 4 To biro cʉ̃re cʉ̃ja caĩiro, Festo pea:

—Cesareapʉra tia cũuricʉ niicãrucumi. Jirojañuroacã yʉ majuropeera toopʉ yʉ waarʉgatʉgoeña. 5 To biri jĩcãrã mʉja wiorã yʉ menaCesareapʉ waari, ñañarije cʉ̃ ca tii bui cʉtiriqueto ca niijata, toopʉ cʉ̃re mʉja ca wedejãarijerecʉ̃ja wedejato —cʉ̃jare ĩi yʉʉcãupi.

6 Festo pea, Jerusalén're jĩcã semana cõro, pʉaamo cõro niiri rʉmʉri cõro nii nemo, Cesareapeera tuacoaupi ñucã. Ape rʉmʉ, wiorã cʉ̃ja canearopʉ ea nuu eari, Pablore jʉo doti cojoupi.

† 24:14 “Wãmamaa,” Jesucristore tʉo nʉnʉjeeriquemaquẽre cʉ̃ja ca ĩirique, ñucã “Añuri wãme niirique cʉtiniiriquere ĩiro,” ĩi.

Page 203: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 25:7 200 LOS HECHOS 26:3

7 Toopʉ Pablo cʉ̃ ca jãa earo, Jerusalén macãrãtoopʉ ca bua waaricarã cʉ̃re neari, jĩcã wãmeʉno peera díámacʉ̃ ca niitirijerena paʉ wãmeriñañarijepʉ cʉ̃rewedejãaupa. 8Tobiro cʉ̃ja ca ĩiro,Pablo pee cãa o biro ĩiupi:

—Yʉa, jĩcãwãmeʉnopeera judíos're ca dotirijemenare, Ʉmʉreco Pacʉ yaawii menare, ñucã ʉpʉRoma macʉ̃ mena cãare ñañarije ʉnora tiirucu,yʉ tiiti —ĩi yʉʉupi.

9 Festo pea judíos mena añuro tuarʉgama ĩigʉ:—¿Mʉre cʉ̃ja ca ĩirijere yʉ ca jãiña petiparore

biro ĩigʉ, Jerusalén'pʉ mʉ waarʉgati? —ĩiupi.10 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pablo pea o biro cʉ̃re ĩi

yʉʉupi:—Mee, Roma macʉ̃ ʉpʉ yʉre ca jãiña bejepʉ

pʉtora yʉ nii. Mee mʉ majuropeera, judíosmenare jĩcã wãme ʉno peera ñañarije yʉ ca ti-itiriquere añuro mʉ maji. 11 Jĩa cõa ecoriqueʉnopʉ ñañarije yʉ ca tii bui cʉtiricaro jiro to caniijata cãare, bii yairiquera yʉ uwiti yʉa. Anijayʉre cʉ̃ja ca wedejãarije díámacʉ̃ to ca niitijata,jĩcʉ̃ ʉno peera cʉ̃japʉre yʉre tiicojo majitima.¡Romamacʉ̃ ʉpʉ Césarmajuropeera yʉre cʉ̃ jãiñabejejato! —ĩiupi Festore.

12 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Festo, cʉ̃re ca tii nemorãmena wede peni yapano, o biro ĩiupi Pablore:

—Mee mʉ majuropeera wiogʉ romano Césarmʉ ca biirijere cʉ̃ ca jãiña bejero mʉ ca boorijeca niiro macã, César pʉtopʉ mʉ waarucu —cʉ̃reĩiupi Festo.

Festo, wiogʉ Agripare cʉ̃ ca wede penirique13 Jĩcã rʉmʉri jiro wiogʉ Agripa, Berenice

mena Cesareapʉ, Festore cʉ̃re añu dotirãwaaupa.14 Toopʉre paʉ rʉmʉri cʉ̃ja ca niiro macã, Festopea Pablo yee maquẽre wiogʉre wedeupi. O biroĩiupi:

—Anore jĩcʉ̃, Félix cʉ̃ ca tia cũuricʉ niimi.15 Jerusalén'pʉ yʉ ca earo, paia wiorã, judíos'reca jʉo niirã, cʉ̃re wedejãari, “Cʉ̃re jĩa cõacãña,”yʉre ĩi jãiwa. 16 Yʉ pea, to biro cʉ̃ja ca ĩiro:“Jãa romanos jĩcʉ̃ ʉno peerena cʉ̃re ca wedejãarãmena ameri ĩati, cʉ̃re cʉ̃ja ca wedejãarijere cʉ̃yee maquẽre cʉ̃ ca wedero tʉotirãra, cʉ̃re cʉ̃jaca jĩa cõaro jãa tii ñaati,” cʉ̃jare yʉ ĩi yʉʉcãwʉ.17To biri cʉ̃re wedejãari maja anopʉ cʉ̃ja ca earo,yoaro yue mani waatigʉra, ape rʉmʉra wiorãcʉ̃ja ca nearopʉ ea nuu eari, cʉ̃re yʉ ami doodotiwʉ. 18 Cʉ̃re ca wedejãarã dooricarã pea,“Tee tii bui cʉtijacupi,” yʉ ca ĩi tʉgoeñamiriquepeera jĩcã wãme ʉnora ĩirucu, tiiticãwa. 19 Cʉ̃recʉ̃ja ca wedejãarije pea, cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorijemaquẽrena, ñucã Jesús ca bii yaicoaricʉpʉrena, “

‘Caticãmi,’ ĩimi Pablo,” ĩi wedejãacãwa. 20Yʉa, teeʉno maquẽre do biro pee ĩi jãiña beje majitimaĩigʉ, “¿To biro mʉre cʉ̃ja ca ĩirijere Jerusalén'pʉmʉre cʉ̃ja jãiña bejejato ĩigʉ, toopʉ mʉ waarʉ-gatiti?” cʉ̃re yʉ ĩi jãiñamiwʉ. 21 Cʉ̃ pea ñañaroyʉ ca tii bui cʉtirique to ca niijata, romanos ʉpʉmajuropeera yʉ ca biirijere cʉ̃ jãiña bejejato ĩiwi.To biri, “Anora tia cũurica wiipʉ cʉ̃ niicãjatomena, Romapʉ cʉ̃re yʉ ca tiicojoparo jʉguero,”yʉ ĩiwʉ —ĩiupi Agripare.

22To biro cʉ̃ ca ĩiro, Agripa pea, o biro cʉ̃re ĩiupiFestore:

—Yʉ cãa, cʉ̃ ca wederijere yʉ tʉorʉga —ĩiupi.Festo pea o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi:—Jaʉ, mee boerora cʉ̃re mʉ tʉorucu —cʉ̃re

ĩiupi.Pablo, Agripare cʉ̃ ca wederique

23 Ape rʉmʉre Agripa, Berenice mena, añurijejuti jãñacãricarã añuro cʉ̃jare cʉ̃ja ca tii nʉcʉ̃bʉorije watoa, uwamarã ʉparã, macã wiorã ca niimajuropeera mena nea poorica jawipʉ jãa eaupa.To biri Festo pea Pablore ami doo dotiri, 24 o biroĩiupi:

—Ʉpʉ Agripa, mʉja ano jãa mena ca niirãniipetirã: Ani mʉja pʉto niimi. Judíos niipetirãcʉ̃re yʉre wedejãrã, Jerusalén cãare ano Cesareacãare, to birora: “¡Cʉ̃re jĩacãña!” yʉre ĩi jãiacaro bui yerijãatima. 25 Yʉra, cʉ̃ ca jĩa cõaecope ʉnopʉra jĩcã wãme ʉnora ñañarije cʉ̃ catii bui cʉtirique mani. To ca bii pacaro, cʉ̃majuropeera, “Romanos ʉpʉ majuropeera yʉrecʉ̃ jãiña bejejato” cʉ̃ ca ĩiro macã, “Romapʉ catiicojope niicu,” yʉ ĩiwʉ. 26 Jĩcã wãme ʉno peeraani ñañaro cʉ̃ ca tii bui cʉtirique, wiogʉpʉreyʉ ca owa cojopere yʉ cʉoti. To biri ano mʉjapʉtopʉ cʉ̃re yʉ ami doo, añuro petira mʉ, ʉpʉAgripa pʉtore, cʉ̃re jãiña bejeri jiro jĩcã wãmecʉ̃re yʉ ca owa cojopere yʉ cʉobocu ĩima ĩigʉ.27 Jĩcʉ̃, tia cũuricʉ ca niigʉre, “Ate jʉori wedejãaecojapi,” ĩitigʉra tiicojojata, watoara ñee ca tiibui cʉtitigʉrena tiicojorica wãmera niicã yʉra —ĩiupi.

261 To cõrora Agripa pea, o biro ĩiupi Pablore:—Mʉ ca biirijere mʉ wede maji yua —ĩiupi.To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pablo pea cʉ̃ amore juu

mʉene, o biro ĩi wede jʉo waaupi:2 —Ʉpʉ Agripa, mecʉ̃ra bʉaro yʉ ʉjea nii,

niipetirije judíos yʉre cʉ̃ja ca wedejãarijere mʉrewederʉgʉ. 3 Añuro petira mʉa, judíos cʉ̃ja ca tiijʉo doorique niipetirijere, ñucã jãa ca ameri wede

Page 204: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 26:4 201 LOS HECHOS 26:25penirucurije cãare añuro mʉ maji. “To biri patowãcãricaro maniro yʉre tʉoya,” mʉre yʉ ĩi.

4 ”Judíos niipetirãpʉra, wimagʉ niigʉpʉra, yʉyaarã watoare, ñucã Jerusalén're yʉ ca bii niiri-quere añuro majima. 5Cʉ̃ja, tĩrʉmʉpʉra yʉ ca biijʉo dooriquere majima. Cʉ̃ja ca boojata, fariseoscʉ̃ja ca tii nʉcʉ̃ bʉo niirijere jĩcã wãme dʉjaricaromaniro ca tii nʉnʉjeegʉ yʉ ca niiriquere mʉrewede majima. 6Mecʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ mani ñicʉ̃jãapʉre, “O biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩiriquere yʉ cayue niirije jʉorira yʉre wedejãama. 7Mani yaarãIsrael yaa pooga macãrã pʉa amo peti, dʉporepʉaga penituaro ca niiri punari, ate “O biro yʉ ti-irucu,” cʉ̃ ca ĩirique ca bii eapere ĩarʉgarã yuema.To biri ʉmʉrecori, ñamiri, yerijãarimééɄmʉrecoPacʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉo niima. Atere yʉ ca yue niirijejʉorira mecʉ̃ra, judíos yʉre wedejãama, wiogʉAgripa. 8¿Ñee tiirãmʉja, ca bii yairicarãre cʉ̃ja cacati tuaro Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiirijere, díámacʉ̃mʉja tʉo nʉnʉjeetiti?

Ñañaro cʉ̃ ca tiirucuriquere Pablo cʉ̃ ca wed-erique

9”Yʉmajuropeera jʉgueropʉre, “JesúsNazaretmacʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerãre, ñañaro ca tiipe ni-icu,” yʉ ĩi tʉgoeñarucuwʉ. 10 To biri ñañarocʉ̃jare yʉ tiirucuwʉ, Jerusalén'pʉ niigʉ. Paiawiorã cʉ̃ja ca dotiromena, paʉ Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerãre tia cũuricawiipʉ cʉ̃jare tia cũu, ñucãcʉ̃jare cʉ̃ja ca jĩajata cãare “Añumajuropeecã,” yʉĩirucuwʉ. 11 Paʉ tiiri nea poo juu buerica wiijericõrora waari, ñañaro cʉ̃jare yʉ tiirucuwʉ, cʉ̃ja catʉo nʉcʉ̃ bʉorijere ñañarije cʉ̃ja ĩi tutijato ĩigʉ.Cʉ̃ja mena yʉ ca ajiarije bii ametʉene nʉcãcoari,ñañaro cʉ̃jare tiirʉgʉ, ape macãripʉ cʉ̃jare yʉ canʉnʉ yujuropʉ yʉre tiicãwʉ.

Cʉ̃ ca tʉgoeña wajoariquere Pablo cʉ̃ ca wed-erique

(Hch 9.1-19; 22.6-16)12 ”To biro tii yujugʉ, jĩcãti Damasco macãpʉ

paia wiorã yʉre cʉ̃ja ca doti cojoro mena yʉ waabui cʉtiwʉ. 13 Yʉ wiogʉ, to biro biigʉ, jotoadecomacã muipũ cʉ̃ ca niiro maapʉ yʉ ca waaro,ʉmʉrecopʉmaquẽmuipũ cʉ̃ ca boerije ametʉen-ero ca boerijere yʉ ĩawʉ. Tee ca ajiyaa boe bater-ijera yʉ, yʉ mena macãrãre, boe bate ñaacũmuea, jãare paa ũmaa nʉcãcoawʉ. 14 To biro cabiiro, niipetirãpʉra yepapʉ jãa ñaacũmucoawʉ.Yʉ pea hebreo wederique mena: “Saulo, Saulo¿ñee tiigʉ yʉre mʉ nʉnʉti? Mʉ majuropeeraca joo yoori wacare natẽ puagʉre biro tiiri, mʉmajuropeera ñañaro tiigʉ mʉ tii,” yʉre ca ĩirijere

yʉ tʉowʉ. 15 To biro ca ĩiro yʉ pea: “¿Wiogʉ,ñiru mʉ niiti?” yʉ ĩiwʉ. To biro yʉ ca ĩiro Wiogʉpea o biro yʉre ĩi yʉʉwi: “Yʉa Jesús, ñañarotiirʉgʉ mʉ ca nʉnʉgʉra yʉ nii. 16Wãmʉ nʉcãri,yʉre tʉoya. Yʉ yeere ca padegʉ mʉre tii, ñucãyʉ yee maquẽ mʉ ca ĩarijere wede, mʉre yʉ caĩñope cãare wede, ca tiipʉ mʉre tiirʉgʉ, mʉreyʉ baua ea. 17 Judíos, to biri judíos ca niitirãpʉtopʉ mʉre tiicojo cojogʉ, ñañaro mʉre cʉ̃ja catiirʉgarijere mʉre yʉ ametʉenerucu. 18 Cʉ̃japʉremʉre yʉ tiicojo cojo, añuro ĩa maji, ñañarije cʉ̃jaca tii niirijere to cõrora tii yerijãari añurije peetii, ñucã Satanás cʉ̃ ca dotirore biro cʉ̃ja ca tiiniirucurijere tii yerijãari, Ʉmʉreco Pacʉ peeretʉo nʉnʉjee, díámacʉ̃ yʉre cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeer-ije jʉori ñañarije cʉ̃ja ca tiiriquere acobo eco,Ʉmʉreco Pacʉ yaarã ca ñañarije manirã watoapʉcʉ̃ja yee ca niirijere bʉa ea, cʉ̃ja ca biro cʉ̃ tiijatoĩigʉ,” yʉre ĩiwi.

Pablo cʉ̃ ca yʉʉrique19 ”To biri wiogʉ Agripa, ʉmʉrecopʉ maquẽ

yʉre ca bii ĩñorijere yʉ ametʉene nʉcãtiwʉ. 20Tobiro biitigʉra, mee jĩcãtora Damasco macãrãreañurije quetire cʉ̃jare wede jʉo, jiro Jerusalénmacãrãre, Judea yepa niipetiro macãrãre, ñucãjudíos ca niitirãpʉ cãare, “Tʉgoeña yeri wajoa,Ʉmʉreco Pacʉre tʉo nʉnʉjee, mʉja ca biirijereĩñorã añurije tii niiña,” cʉ̃jare yʉ ĩiwʉ. 21 To biroyʉ ca ĩi wede yujurije jʉori, judíos Ʉmʉreco Pacʉyaa wiipʉ yʉre ñeeri, yʉre jĩarʉgawa. 22 To biroyʉre cʉ̃ja ca tiirʉgarije to ca nii pacaro, ɄmʉrecoPacʉ pea mecʉ̃ menapʉra yʉre tii nemocõa ni-imi. To biri tʉgoeña tutuarique mena, ɄmʉrecoPacʉ yee quetire, ca jʉo niirãre, ca nii coterãre,yʉ wede nʉnʉa waa. Ca biipere wede jʉguerimaja, to biri Moisés “O biro biirucu,” cʉ̃ja caĩirique ca niitirijepʉra jĩcãti ʉno peera wede, yʉtiiti. 23Mesías, ñañaro tamʉo bii yairi jiro, ñucãca bii yairicarãre cati tua jʉgue biicãri, añurijeametʉarique quetire cʉ̃ yaarãre wede, griegocãare wede tiirucumi, cʉ̃ja ca ĩi cũu jʉgueriquepʉwadore yʉ wede —ĩiupi Pablo, Agripare.

Agripa, Cristore cʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeero Pablo cʉ̃ca tiirʉgamirique

24 Pablo atere cʉ̃ ca wede tʉja waarora, Festopea o biro cʉ̃re ĩi camotacãupi:

—¡Pablo, mʉ mecʉ̃coa! Bʉaro buema ĩigʉ,mecʉ̃cã yai waagʉ mʉ tii —cʉ̃re ĩi acaro buiupi.

25 To biro cʉ̃ ca ĩiro, Pablo pea o biro cʉ̃re ĩiyʉʉupi:

Page 205: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 26:26 202 LOS HECHOS 27:17—Yʉ mecʉ̃ti, ca nii majuropeegʉ Festo. Añuro

tʉgoeñacãri, díámacʉ̃ra ca niirore biro ĩigʉ yʉ tii.26 Ʉpʉ Agripa atere añuro ca majigʉ cãa anoraniimi. To biri uwiri méé, cʉ̃ ca tʉo cojoro yʉwede. Yeeméé yʉ ĩi, cʉ̃ cãa ate niipetirijere añuromajicumi, atea yaioropʉ biitiwʉ. 27 Ʉpʉ Agripa,¿Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majacʉ̃ja ca ĩiquĩriquere díámacʉ̃ mʉ tʉoti? Díámacʉ̃mʉ tʉocu. Teere yʉ maji —cʉ̃re ĩiupi.

28Tobiro cʉ̃ ca ĩiro, o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupiAgripa:—Petoacãmena, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeegʉ

yʉ ca niiro mʉ tiicã boo —ĩiupi.29 Pablo pea o biro cʉ̃re ĩiupi:—Yoari mééra, jiro jañuripʉ, mʉ wado méére,

ano mecʉ̃ yʉ ca ĩirijere ca tʉo niirã niipetirãpʉrayʉre biro Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja nii-jato ĩigʉ, Ʉmʉreco Pacʉre yʉ jãi, biirãpʉa comedaari manirãra —ĩiupi.

30 To cõrora ʉpʉ, macã wiogʉ cãa, Berenicemena, to biri too cʉ̃ja mena ca duwiricarã ni-ipetirã wãmʉ nʉcã, 31 apero pee waari, cʉ̃ja ma-jurope o biro ameri ĩiupa:

—Ania, ca jĩa ecopʉ cʉ̃ ca niipe ʉnopʉra tii buicʉtitijapi. Yeera tia cũuricʉ niicãmi —ĩiupa.

32Agripa pea o biro ĩiupi Festore:—Cʉ̃ majuropeera, “Roma macʉ̃ wiogʉ ma-

jurope yʉre cʉ̃ jãiña bejejato,” cʉ̃ ca ĩitijata, cʉ̃reca wienecãpe niimijapa —ĩiupi.

27Pablore Romapʉ cʉ̃ja ca tiicojo cojorique

1 “Italiapʉ ca tiicojo cojope niicu” ĩiri jiro,Pablore to biri aperã tia cũurica wiipʉ ca niirãreuwamarã cʉ̃ja ca niiri tabe, Emperador ca wãmecʉtiri tabe macʉ̃, uwamarã wiogʉ Julio ca wãmecʉtigʉpʉre cʉ̃jare wiyowa. 2 To biri Adramitiomacãga cũmua Asia yepa macã petaripʉ ca waar-ica mena ea jãa, jãa waawʉ. Tesalónica yepamacã macã Macedonia macʉ̃ Aristarco cãa jãamena waawi. 3 Ape rʉmʉ Sidón macãre jãa eawaawʉ. Tii macãre uwamarã wiogʉ Julio peaPablore añuro cʉ̃re tiiwi. Cʉ̃ mena macãrãre ĩayuju, cʉ̃ja pee cãa cʉ̃re tii nemo, cʉ̃ja tiijato ĩigʉ,to birora cʉ̃re ĩacãwi. 4 Sidón bua jãa waarãra,Chipre yucʉ pooga ditoye pee jãa ametʉa waawʉ,jãa ca waaro díámacʉ̃ peera wino ca paa puuãpõtĩoro macã. 5 Tii yaare Cilicia, Panfilia yepariãpõtĩñaro ametʉa, waa nʉnʉa waarã, Licia yepamacãmacãMira ca wãme cʉtiri macãre jãa eawʉ.

6Tii macãrã uwamarã wiogʉ jĩcãga cũmua Ale-jandría macãga, Italiapʉ ca waaricare bʉari waanʉnʉa waarʉgarã, tiiga pee jãare ea jãa dotiwi.7 Too waa nʉnʉa waarã paʉ rʉmʉri, añuroacãjãa bii nʉnʉa waawʉ. Biirique peti, Gnido cawãme cʉtiri macã ãpõtĩñarore jãa eawʉ. Ména,wino to birora ca paa puu ãpõtĩocã niiro macã,Salmona ãpõtĩñarore, Creta yucʉ poogare amo-jode ametʉa waarã, 8 tii yucʉ pooga tʉjarore cayoacãro wioro bii paja yuju nʉnʉa waa, AñuriPetari* ca wãme cʉtiri tabe, Lasea macã pʉtoacãca niiri tabere jãa eawʉ.

9 To biroacã bii nʉnʉa waama ĩirã, yoaro petibiirã jãa biiwʉ. Pue bʉcʉ eacoaro ca biiromacã, waaricaro bʉaro uwioro dooro tiiwʉ, meebaarique betiri juu buerica boje rʉmʉ ca ametʉa-coarique ca niiro macã.† To biri Pablo pea o birocʉ̃jare ĩi wede majiowi:

10 —Yʉ mena macãrã, yʉ ca ĩajata, ano manica waape uwiomajuropeecãro dooro tii, cũmuarecõacã, apeyera cõacã, ñucã mani majuropeecã biiyaicoa mani biicãrʉga —cʉ̃jare ĩimiwi.

11 To biro cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩi pacaro, uwamarãwiogʉ pea, Pablo cʉ̃ ca ĩirijere tʉoricaro ʉno, tiicũmua wiogʉ, ñucã tii cũmuare ca waa tuugʉpeere boca tʉo nʉnʉjeewi. 12 Tii peta pea, puebʉcʉ ametʉenerica tabe ʉno méé ca niiro macã,niipetirã jañuripʉra, “Creta macã peta jotoa peecãare doca pee cãare, muipũ cʉ̃ ca ñaajãa waarinʉña peere ca nii cojori peta Fenicepʉ, pue bʉcʉca ametʉenepe niicu,” ĩi tʉgoeñawa.

Ca wino paa puurique13 Jõcʉ̃ jiro macã nʉña peere añuroacã wino ca

paa puu jʉo dooro ĩarã, “Mee mani ca boororebirora bii,” ĩi tʉgoeñari, cʉ̃ja ca cũu ñeeriquecome pĩirire jee mʉene jãa, Creta yucʉ poogawejare jãawaa nʉnʉawaawʉ. 14Ca yoawaatirora,muipũ cʉ̃ ca mʉa doori nʉña to biri jotoa macãnʉña watoare wino ca paa puu doorije pea tu-tuaro paa puu ñaatua eawʉ cũmuare. 15 To biriwino ca paa puu dooro díámacʉ̃ pee, cũmuare dobiro tii waa queno poo majitima ĩirã, tee ca paapuu cojoro peera jãa waacã yai waawʉ. 16 Caudaca wãme cʉtiri yucʉ pooga wejare bʉaro ca winoca paa puuti jañuri tabe pee ametʉa waarã, bi-irique peti, duarã ea jãaricaga cũmuare jãa amijãawʉ. 17 Tiigare ami jãa yapano, cũmua pairicapeere pũugʉ dʉpo daari mena jia ñee nemowa.‡

* 27:8 Buenos Puertos. † 27:9 Lv 16. ‡ 27:17 Cũmuare pũugʉdʉporimena dʉdʉañeejacupa, wati batecoabocuĩima ĩirã.

Page 206: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 27:18 203 LOS HECHOS 27:44

Jiro, “Jita dupari buari Sirte maquẽpʉ mani ñaa-peabocu,” ĩi uwima ĩirã, juti quejeri cʉ̃ja ca tʉ̃amʉene nʉcõriquere jee duwio, ca paja ñeeri pĩireami cõa poori, ca wino paa puurije menara jãawaacã yai waawʉ. 18 Ména ape rʉmʉ pee cãareto birora wino bʉaro jãare ca paa puu cõa tuucõaniiro macã, cũmuapʉ ca niirije apeyere diapʉjee cõañua jʉo waawa. 19 Itia rʉmʉ ca waaro,cʉ̃ja majuropeera cũmua maquẽre jee cõañuapeticãwa. 20 Paʉ rʉmʉri muipũ ʉnora, ñocõaʉnora bauri méé, bʉaro jañuro too ca wino paapuu nʉnʉa waaro ĩarã, “Mani caticãrucu,” ĩiriqueʉnopʉa jãare manicãwʉ yua. 21 Paʉ rʉmʉri baariméé jãa ca biiro macã, Pablo pea niipetirã watoawãmʉ nʉcã, o biro ĩiwi:

—Yʉ mena macãrã, yʉ peere tʉo nʉnʉjeeri,Cretapʉra mani ca tuacãjata, o biro ñañaro manica biirijere tamʉoti, apeye cãa yaiti biibojacupa.22 To ca bii pacaro mecʉ̃ra jʉtirititicãña, jĩcʉ̃ʉno peera mani bii yaitirucu biirãpʉa. Cũmuawado yairucu. 23 Meepʉ macã ñami, cʉ̃ yʉʉnii, cʉ̃ yeere pade cote, yʉ ca tiigʉ, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca tiicojoricʉ jĩcʉ̃ cʉ̃ pʉto macʉ̃ yʉrebaua eari, 24 o biro yʉre ĩijãwi: “Uwiticãña Pablo.Roma macʉ̃ wiogʉ§ pʉtopʉ mʉ eacoarucu. Mʉjʉori, mʉ mena cũmua ca niirã niipetirãre cʉ̃jareametʉenerucumi Ʉmʉreco Pacʉ,” yʉre ĩijãwi.25 To biri, tʉgoeña tutuaya yʉ mena macãrã. YʉaɄmʉreco Pacʉre, “Cʉ̃ ca ĩirore birora ca tiigʉniimi,” yʉ ĩi, to biri “Cʉ̃ pʉto macʉ̃ yʉre cʉ̃ caĩijãrore birora biirucu,” yʉ ĩicã. 26 Biirãpʉa, yucʉpoogapʉ mani ñaapearucu —ĩiwi Pablo.

Cʉ̃ja ca duarique27 Jãa ca waari tabe díámacʉ̃ waatirãra apero

pee jãare ca wino paa puu cojocãro macã, pʉasemana peti dia pairi yaa Adriaticopʉre* bii pajayuju ñami waarã, ñami decomacã peti cũmuawaatuuri maja pea, “Mee, yepa ea waarã manitii,” ĩi majiupa. 28 To biri, ¿no cõro to ʉ̃cʉ̃ati?ĩirã, cõoñarica daamena cõoñawa. Treinta y sietemetros ʉ̃cʉ̃awʉ tii tabe. Jʉguero jañuro cõoñawañucã, too pea veintisiete metros'ra ʉ̃cʉ̃acãwʉyua. 29 “Ʉ̃tãgaaripʉ mani ñaatuare,” ĩi uwimaĩirã, cũmuare to nʉcʉ̃ ñee poojato ĩirã, come pĩiribapari pĩi† cũmua ca waa tuuro pee jee cõañuari,“Yoari méé ca boero tiiya Ʉmʉreco Pacʉ,” ĩi jãiniiwa. 30 Cũmua waa tuuri maja pea, “Ca duti-coape niicu” ĩi tʉgoeñari, cũmua ĩquĩa pee, comepĩiri jee cõañuarãre biro tii ditori, ca duaro ea

jãaricaga cũmuare ami duwio jʉo waawa. 31 Tobiro cʉ̃ja ca tiiro, Pablo pea uwamarã wiogʉre, cʉ̃uwamarãre, o biro cʉ̃jare ĩi wedewi:

—Anija cũmuapʉra cʉ̃ja ca tuatijata, mʉja cãamʉja catitirucu —ĩiwi.

32To cõrora uwamarã pea tii cũmuare jia ñeer-ica daarire paa jude, diapʉ tii cõañua weocãwa.

33 Tii ñami ca boe doori tabere, Pablo peaniipetirãpʉrena petopʉra apeye ʉno baaya ĩigʉ,o biro ĩiwi:

—Pʉa amo peti, dʉpore baparica penituaro caniiri rʉmʉri peti, do biro manire to ca biiro, maniĩajaco ména ĩirã, petoacã baarucuri méé mʉjabiijãwʉ. 34Apeye ʉno baaya petopʉra, mʉjare yʉĩi: Catirʉgarã ca baaparãmʉja nii, jĩcʉ̃mʉjamenamacʉ̃ ʉno peerena, mʉja dʉpʉga maquẽ poa jĩcãdaacã ʉnora mʉjare yai weotirucu —cʉ̃jare ĩiwi.

35To biro ĩigʉra, pan'gare ami, niipetirã cʉ̃ja caĩa cojoro, Ʉmʉreco Pacʉre, “Añu majuropeecã” ĩijuu bue yapano, pee ami, baawi. 36 To biro cʉ̃ catiiro ĩarã, niipetirã tʉgoeña tutua, cʉ̃ja cãa, ʉjeaniirique mena baawa. 37 Tii cũmuapʉre ca niirãniipetirã, doscientos setenta y seis peti jãa niiwʉ.38Cʉ̃ja ca baarʉgaro cõro baa yapano cũmuare tonʉcʉ̃ti jañujato ĩirã, trigo poarire jee cõañua batedʉowa.

Cũmua ca duarique39 Ca boe waaro cũmuare ca waa tuurã pea,

tii yepare ĩa majitiwa. To bii pacarã, jita dupariyepapʉre ca nii pãawaari jawire ĩari, “Tii jawi peecũmuare mani waa pãa waa ñaaco,” ĩiwa. 40 Tobiro ĩi, cũmuare to paja ñeejato ĩirã, come pĩiricʉ̃ja ca jia yoo duwio cojorica daarire diapʉrapaa jude cõañua cojo, ñucã waa tuurica pĩirirepopio duwio cojori jiro cũmua ĩquĩa pee ca niiriquejerore wino ca paa puu cojoro pee tʉ̃a mʉenenʉcõ, jita dupari yepa pee waa pãa nʉnʉa waawa.41 Cũmua pea jita dupari yepa ca nii wia dooropee waa, tii yepapʉ ñaapea peyacã cũmu waawʉ.Cũmua ĩquĩa pea, dia jupea jita dupari yepapʉñaapeacãri ãcũrucuri méé ca biiro, cũmua waatuurica tua pee oco ca jaberije ñaatuarora watibatecã nʉnʉa doowʉ.

42 To biro ca biiro, uwamarã pea cʉ̃ja ca ñeewaaricarã jĩcʉ̃ ʉno peera cʉ̃ja ca baa dutitiperebiro ĩirã, jĩa batecãrʉga tʉgoeñamiupa. 43 Cʉ̃jawiogʉ pea Pablo menarena jĩa cõacãbocuma ĩimaĩigʉ, cʉ̃jare jĩa dotitiwi. Dotitigʉra, “Ca baamajirãʉno ñaañua jʉgue baa pãa waarãja; 44 aperã yucʉ

§ 27:24 Emperador César. * 27:27 Italia yepa jiro peere ca niiri yaa dia pairi yaa Adriático wãme cʉtiupa. † 27:29 Anclas.

Page 207: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 28:1 204 LOS HECHOS 28:23pĩiri, ñucã cũmua ca wati bateri pĩiri mena pejapãa waarãja,” ĩiwi. To biro tiirã, niipetirãpʉraañuro cati añurãra tii yucʉ poogare jãa eawʉ.

28Malta yucʉ poogapʉ Pablo cʉ̃ ca biirique

1Mee, niipetirãpʉra tii yucʉ poogare pãa earã,“Malta ca wãme cʉtiri yucʉ pooga niijapa,” jãaĩi majiwʉ. 2 Bojoca too ca nii jʉo dooricarã pea,jãa niipetirãpʉrena añuro jãare tiiwa. Oco rʉmʉriniima ĩiro, bʉaro ca yʉjʉaromacã toomacãrã pea,pairi pecame dio yapano, “Jumarã dooya,” jãareĩiwa. 3 Pablo cãa peca ca boporijere ca jeericʉniiri, teere jee tĩagʉ tii niiwi. To cʉ̃ ca tiiro, aña caajirijere duti witi waagʉra, Pablo amopʉ bacacãñaañumu waawi. 4 Cʉ̃re cʉ̃ ca baca ñaañumuwaaro ĩarã, too macãrã pea o biro ameri ĩiwa:

—Ania ca bojoca jĩagʉ niibumi. Dia pairi yaapʉcãare cʉ̃ ca ametʉacã pacaro, ñañaro cʉ̃ ca ti-irique wapa pea cʉ̃ ca catiro cʉ̃re booti —ĩiwa.

5Pablo pea pecamepʉ añarewẽe yaye cõa joecãcojowi. Cʉ̃ peera bojoricaro biirucu, biitiwʉ.6 Bojoca pea, cʉ̃re mipi, ñucã ca niiro tʉjaroradia ñaacoa, cʉ̃ ca biiro ĩarʉgarã yuemiwa. Yoaroyuerucuñami, bojoricaro biirucu cʉ̃ ca biitiroĩari, tʉgoeña wajoari, “Biiti, jʉ̃guẽ niibumi ania,”ameri ĩiwa.

7 Tii tabe pʉtore niiwʉ jĩcʉ̃, tii yucʉ poogamacʉ̃ ca nii majuropeegʉ, Publio ca wãme cʉtigʉyaa yepa. Cʉ̃ pea añuro jãare boca, cʉ̃ yaa wiipʉitia rʉmʉ peti jãare cʉo niiwi. 8To biro jãa ca biiritabere, Publio pacʉ pea wiorique, díi yoopotemena diagʉ tiiupi. To biro ca bii yojagʉre Pablopea cʉ̃re ĩagʉ waari, juu bue yapano, cʉ̃ amorimena cʉ̃re ñia peo, cʉ̃re tii catiocãwi. 9 To birocʉ̃re cʉ̃ ca tii catiorije jʉori, aperã tii yucʉ poogamacãrã ca diarique cʉtirã cãa, cʉ̃ pʉto doori, cʉ̃jaca diarique cʉtirijere ametʉene ecowa. 10 Paʉapeye jãare tiicojo, waa nʉnʉawaarã jãa ca cʉopeniipetiro jãare tiicojo, tiiwa.

Romapʉ Pablo cʉ̃ ca earique11 Tii yucʉ poogapʉre itiarã muipũa niiri

jiro, pue bʉcʉ ca niiro tii yucʉ poogara ca tuanʉcãricagara ea jãa, jãa waacoawʉ. Tii cũ-mua pea, Alejandría macãga, cʉ̃ja jʉ̃guẽa Cás-tor, Pólux're ĩa cõori cʉ̃ja ca owa tuuricarã catujarica niiwʉ. 12 Too ca waaricarãra Siracusamacãre ea, itia rʉmʉ peti jãa niiwʉ. 13 Too caniiricarã, tii tabere weja jañuroacã waa nʉnʉawaa, Regio macãpʉ jãa eawʉ. Ape rʉmʉ peera,jãa jiro pee wino ca paa puu doorije ca earo,ape rʉmʉra Puteoli macãpʉ jãa eacoawʉ. 14 Tii

macãre jĩcãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãrejãa bʉa eawʉ. Cʉ̃ja pea, “Jãa mena jĩcã semanatuaya,” jãare ĩiwa. Too bii nʉnʉa waarãpʉ, jãaea waawʉ Romare. 15 Roma macãrã Jesucristoreca tʉo nʉnʉjeerã pea to biro jãa ca bii nʉnʉawaarijere queti tʉori, Foro de Apio, ñucã TresTabernas ca wãme cʉtiri tabepʉ jãare bocarãdooupa. Pablo pea cʉ̃jare ĩari, Ʉmʉreco Pacʉre,“Añu majuropeecã” ĩi, tʉgoeña bayi, biiwi ñucã.16 Romapʉ jãa ca earo, Pablo peera bojoricaropʉcʉ̃re cũuri, uwamʉ jĩcʉ̃rena cʉ̃re cote dotiwa.

Romapʉ añurije quetire Pablo cʉ̃ cawederique17 Itia rʉmʉ jiro Pablo pea, judíos're ca jʉo

niirãre jʉo neowi. Cʉ̃ja ca nea petiro ĩa, o birocʉ̃jare ĩiwi:

—Yʉ yaarã, yʉa, mani yaa pooga macãrãmenare ñañaro tiiti, ñucã mani ñicʉ̃ jʉ̃mʉa cʉ̃jaca tii jʉo doorique mena cãare ñañarije ĩiti, yʉ cabii pacaro Jerusalén'pʉ yʉre ñeeri, romanos'pʉreyʉre tiicojowa. 18 Cʉ̃ja pea yʉre jãiñari jiro, cajĩa ecopepʉ ñañarije yʉ ca tii bui cʉtitiriquere ĩamajiri, yʉre wienecãrʉgamiwa. 19 To biro cʉ̃ja catiirʉga pacaro, judíos pee cʉ̃ja ca bootiro macã,yʉ majuropeera, “Ʉpʉ Roma macʉ̃ majuropeerayʉre cʉ̃ jãiña bejejato,” yʉ ĩiwʉ. Biigʉpʉa, yʉyaa pooga macãrãre wedejãarʉgʉ méé to biroyʉ ĩiwʉ. 20 Atere ĩima ĩigʉ, mʉjare ĩa, mʉjamena wede peni, tiirʉgʉ mʉjare yʉ jʉo cojojãwʉ.Mani israelitas bojoca mani ca yue niirije jʉorira,anopʉre come daari mena jiacãricʉ yʉ nii —ĩiwiPablo.

21 To biro cʉ̃ ca ĩiro, cʉ̃ja pea o biro cʉ̃re ĩiwa:—Jãa jĩcãti ʉno peera mʉ yee maquẽ que-

tire Judea macãrã jãare cʉ̃ja ca owa cojorijereñeerucu, jãa tiiti. Ñucã mani yaarã judíos, Je-sucristore ca tʉo nʉnʉjeerã toopʉ macãrã caearã cãa, jĩcʉ̃ ʉno peera mʉ yee maquẽ ñañarijequeti cʉti, ñañaro mʉre wede ama, tiitiwa. 22 Tobiri mʉ ca tʉgoeñari wãmere jãa tʉorʉga. Atewãma wãme ĩi nʉcʉ̃ bʉoriquere niipetiri taberimacãrãpʉra ñañaro cʉ̃ja ca wede pairije wadorejãa maji —ĩiwa Pablore.

23 To biri Pablo mena nearʉgarã, “Tii rʉmʉca niiro mani neajaco” ĩi, tii rʉmʉ ca earo, cʉ̃ca niiri wiipʉre paʉ bojoca nea poowa. Pablopea boeri tabe ména Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotiniiri tabe maquẽ quetire ca wede jʉoricʉ, tiirʉmʉ ca naiori tabepʉ cʉ̃jare wede yerijãawi.Moisés cʉ̃ ca doti cũurique, Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire wede jʉguerimaja cʉ̃ja ca owariquemenaĩiri, Jesucristore cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeero tiirʉgʉ,

Page 208: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

LOS HECHOS 28:24 205 LOS HECHOS 28:31cʉ̃jare wedemiwi. 24 Pablo cʉ̃ ca ĩirijere, jĩcãrãtʉo nʉnʉjee, aperã tʉo nʉnʉjeerʉgati, biicãwa.25 Cʉ̃ja majuropeera jĩcãri cõro tʉgoeñatima ĩirã,waa batecã jʉo waawa. To biro cʉ̃ja ca biro Pablopea o biro cʉ̃jare ĩiwi:

—Díámacʉ̃ra Añuri Yeri mʉja ñicʉ̃ jãa niiquĩri-carãpʉre Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimajʉ Isaías menapʉ o biro ĩiquĩupi:26 “Waari, o biro ĩiña anijare:Bʉaro tʉocã pacarã, tʉo puotirucuma;Ca ĩacãrã nii pacarã, ĩa jeeñotirucuma.27 Ati pooga macãrã, cʉ̃ja yeripʉra ca tʉo nʉnʉ-

jeerʉgatirã jeeñacã yai waama.Cʉ̃ja amoperire tiarique cʉocãma.Cʉ̃ja capegaarire biaricarãre biro biima.To biro cʉ̃ja ca biitijata, cʉ̃ja cape mena ĩa,cʉ̃ja amoperi mena tʉo,cʉ̃ja yeri menapʉ tʉo puo, tʉgoeña yeri wajoa,

biibocuma.Yʉ pea cʉ̃jare yʉ catiobocu,”* ĩiupi.

28 ”To biri atere mʉja ca majiro yʉ boo:Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ametʉenerije judíos ca ni-itirã peere wederique nii, cʉ̃ja pea teere añurotʉo nʉnʉjeerucuma —ĩiwi Pablo. 29 Pablo atere obiro cʉ̃ ca ĩiro, judíos pea, cʉ̃jamajuropeera ameriacaro bui tuti, ĩicã tua waawa.

30 Pʉa cʉ̃ma peti cʉ̃re cʉ̃ja ca wajorica wiire†niiwi Pablo. Niipetirã cʉ̃re ca ĩarã earucurãre,ʉjea niirique mena cʉ̃jare jãi bocarucuwi. 31Uwitʉgoeñaricaromaniro, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotiritabe maquẽ quetire wede, ñucã Wiogʉ Jesucristoyee maquẽre jĩcãrã peerena ĩi camota ecoricaromaniro bue, tiicõa niirucuwi.‡

To biro to biijato.Lucas

* 28:27 Is 6.9-10. † 28:30 Casa alquilada. ‡ 28:31 Ati pũurore ca owaricʉa, cʉ̃ ca owa cojogʉre, ate jiro Pablo cʉ̃ca bii nʉnʉa waariquepʉra wede nʉnʉa waatiupi. Añuro petira Jesucristo yee añurije queti Jerusalénmena ca bii jʉoriquera jeja nʉcã nʉnʉa waaro romanos yaa yepapʉ cãare ca eacoariquere wedegʉ cʉ̃ca ĩirique niiupa.

Page 209: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 1:1 206 ROMANOS 1:9

ROMANOSPablo, Roma macãrã Cristore ca tʉo nʉnʉ-

jeerãre owa cojogʉ, ména Romapʉre waatigʉracʉ̃jare owa cojoupi. “Biigʉpʉa Españapʉ waagʉ,yʉ ĩa ametʉa waarucu,” cʉ̃ ca ĩirije niiupa, “Toocãare yʉ waarucu” cʉ̃ ca ĩi tʉgoeñaricaropʉre.

Ate queti Pablo cʉ̃ ca owariquea, Galaciamacãrãre cʉ̃ ca owa cojorique mena maquẽranii. Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã, “O biri wãme catii niipe nii Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã mani caniijata,” pairo cʉ̃ ca ĩi wede owarique nii. Cʉ̃ caowa cojorucurore birora “To biro ca biigʉ mʉjareyʉ owa cojo,” ĩi wede yapano, añu doti cojo, ñucã“Añu majuropeecã” cʉ̃ ca ĩi juu buerije mena, tobiri “Atere ĩima ĩigʉ mʉjare yʉ owa cojo,” cʉ̃ caĩirije mena, owa jʉomi (1.1-17).

To biro ĩi yapano, (1.16-17) “Añurije Queti atemaquẽ nii,” ĩi wedecã cojo, ñucã cʉ̃ ca wedemajio owa cojoperewedemajio cojogʉra: “Judíos,judíos ca niitirã, to biri bojoca niipetirãpʉra,ñañaro cʉ̃ja ca biiboriquere ametʉa majima,” ĩiwede majiomi. Ñucã “ ‘Jesucristore mani ca tʉonʉnʉjeerije jʉori mena wado mani ca ñañari-jere manire ametʉenemi Ʉmʉreco Pacʉ,’ ĩi wedeAñurije Queti,” ĩi wedemajio nʉnʉawaami (1.17).

“Niipetirãpʉra, judíos, judíos ca niitirã, ñañar-ije ca tiirã wado mani niicã, tee tiirã ñañaro cabii yaiparãra mani niicã, to biri ñañaro mani cabiiboriquere ca ametʉaparã mani nii,” ĩi wedemajiomi (1.18—3.20). Atere cʉ̃ cawedejata: “Jesu-cristore mani ca tʉo nʉnʉjeejata, ñañarije manica tiiriquere manire ametʉene majimi; ñañaromani ca biiboriquere manire ametʉene majimi;ñucã cʉ̃ mena macãrã mani ca niiro manire tiimiɄmʉreco Pacʉ,” ĩi wedemajiogʉ ĩimi (3.21—4.25).

“To biro Ʉmʉreco Pacʉ manire cʉ̃ ca ti-iro macã, wãma catirique mani cʉo Jesucristomena nii eama ĩirã,” ĩi wedemi. To biro ĩicã,doti cũurique maquẽre, “O biro biiupa bojocamenare,” ĩi wede yapano, bojoca ñañarije cʉ̃ja catii niirijere Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ametʉene bojarojiropʉra yua, cʉ̃ ca cati niirije pea Ʉmʉreco Pacʉyʉʉ Añuri Yeri cʉ̃ ca doti niirije peere ca tiinʉnʉjeerije nii ea, ĩi wedemi (caps. 5—8).

Israel yaa pooga macãrã niipetirã jañuripʉraañurije quetire cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeetiro macã,judío niiri Pablo cʉ̃ ca tʉgoeña pairiquere wede.Tee tiigʉ Pablo, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ yaa poogamacãrãre junagʉ méé cʉ̃ ca biirijere, niipe-tirãpʉre cʉ̃ ca ĩa mairore birora ñucã jiro cʉ̃ja

cãa Jesucristore cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeepere wedemi(caps. 9—11).

Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja ca biiriquecʉti niirije maquẽre wedemi anora. Amerimairique maquẽre, Ʉmʉreco Pacʉre tii nʉcʉ̃bʉoriquere, ʉparã cʉ̃ja ca dotirijere tʉo nʉnʉ-jeeriquere, to biri mani yaarã mena añuro niiri-quere, wedemi, Jesucristo cʉ̃ ca biirica wãmeretʉgoeñari (12.1—15.13).

“O biri wãme nii Cristo mena ca niirã, cʉ̃ja caniiri wãme,” ĩi, ameri mairique maquẽre wedemajio yapano cojomi. To biri ĩicã, queti owayapano cojogʉ, “Cʉ̃jare añu dotiya,” ĩirique menaowa yapano eami Pablo (15.14—16.27).Roma macãrãre Pablo cʉ̃ ca queti

owa cojorica pũuro

Añu dotirique1 Yʉ Pablo, Cristo Jesús yeere ca paderi majʉ,

cʉ̃ yee quetire ca wede yujupʉ cʉ̃ niijato ĩigʉcʉ̃ ca jʉoricʉ, Ʉmʉreco Pacʉ yee añurije quetireca wedepʉ cʉ̃ ca ami dica wooricʉ, mʉjare yʉañu doti. 2 Mee, cʉ̃ yeere wede jʉgueri majamenapʉra añurije queti cʉ̃ja ca owariquepʉ, “Tobiro yʉ tiirucu,” ĩi cũucãquĩupi Ʉmʉreco Pacʉ.3 Tee añurije queti, mani Wiogʉ Jesucristo bo-jocʉre biro ca baʉaricʉ cʉ̃ ca niirije peera, Davidyaa puna macʉ̃ cʉ̃ ca niirijere wede. 4 Añuri Yerica ñañarije manirã cʉ̃ja ca niiro ca tiigʉ menapeera, cʉ̃ ca doti tutuarije mena Ʉmʉreco PacʉMacʉ̃ nii eaupi, ca bii yairicarã watoare cʉ̃ ca catituari tabe mena. 5 Jesucristo jʉorira, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ wãmere cʉ̃ja ĩi nʉcʉ̃ bʉojato ĩigʉ, añurijequetire wede yujuri majʉ niiriquere mani ca bʉaearo jãare tiiwi, bojoca poogaari niipetirãpʉracʉ̃re tʉo nʉnʉjee, cʉ̃ ca ĩirore biro tii, ca tiirã cʉ̃janiijato ĩigʉ.

6 Mʉja, Jesucristo yaarã cʉ̃ja niijato ĩigʉɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca jʉoricarã cãa, cʉ̃ja menaramʉja nii. 7 Mʉja niipetirã Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ camairã, cʉ̃ yaarã cʉ̃ja niijato ĩigʉ cʉ̃ ca jʉoricarãRoma ca niirãre yʉ owa cojo. Mani PacʉɄmʉrecoPacʉ, Wiogʉ Jesucristo, cʉ̃ ca añu majuropeerije,jĩcãri cõro añuroniiriquere,mʉjare cʉ̃ tiicojojato.

Pablo Romapʉ cʉ̃ ca ĩa yujugʉ waarʉgarique8 Ca nii jʉori tabere, Jesucristo jʉoripʉ, mʉja

niipetirã yee jʉori, yʉ Ʉmʉreco Pacʉre, “Añumajuropeecã” yʉ ĩi, díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃bʉorijere niipetiri taberipʉ macãrã cʉ̃ja ca wedebato nʉnʉa waarije ca niiro macã. 9 ɄmʉrecoPacʉ, yʉ ca cati niirije niipetiropʉmena, cʉ̃ Macʉ̃

Page 210: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 1:10 207 ROMANOS 1:32

yee añurije quetire yʉ ca wede boja niigʉ niimi,to birora mʉjare yʉ ca tʉgoeñacõa niirijere camajigʉ. 10 Mʉja pʉtopʉ yʉ ca ĩagʉ waapere,Ʉmʉreco Pacʉre “Mʉ ca boorije to ca niijata,toopʉ yʉ ca waaro yʉre tiiya,” yʉ ĩi juu buerucuto cãnacã tiira. 11 Jĩcã wãmemʉja ca yeri tʉgoeñabayipere mʉjare wede majiorʉgama ĩigʉ, bʉaromʉjare yʉ ĩarʉga. 12 Añuro petira díámacʉ̃ manica tʉo nʉcʉ̃ bʉo niirijere ameri wede ʉjea nii,tʉgoeña tutua, mani ca ameri tiipere ĩima ĩigʉ.

13 Yʉ yaarã, atere mʉja ca majiro yʉ boo: Paʉtiiri “ca ĩagʉ waape niicu,” ĩi pacagʉ, yʉ waamajiti, paʉacã yʉre bii camotacõa niirucu. Apepoogaari macãrã judíos ca niitirã, Jesús're ca tʉonʉnʉjeerã cʉ̃ja ca niiro yʉ ca tiiricarore birora,mʉjamenamacãrã Jesucristore cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉ-jeero tiirʉgama ĩigʉ, yʉ waarʉgami. 14 “To biribojoca cõrorena griego ca niirã, griego ca niitirãcãare, yʉ ca wedepe dʉjacã mena,” yʉ ĩi tʉgoeña.15To biri mʉja Roma macãrã cãare, bʉaro mʉjareJesús yee añurije quetire yʉ ca wederʉgarije nii.

Añurije queti ca tii tutuarije16Añurije queti Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca yeri tutu-

arije ca niirije, teere ca tʉo nʉnʉjeerã niipetirãrecʉ̃ja ca ametʉaro ca tiirijere* wedegʉ yʉ boboti,ca nii jʉori tabere judíos, ñucã judíos ca niitirãcãa, cʉ̃ja ca ametʉapere. 17 Tee añurije quetipea, mee tĩrʉmʉpʉra díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquejʉorira Ʉmʉreco Pacʉ añurã cʉ̃ ca tiiriquera,mecʉ̃ cãare ñucã díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquejʉorira añurã manire cʉ̃ ca tiirijere wede majio,Ʉmʉreco Pacʉ wederique: “Añugʉa, díámacʉ̃ cʉ̃ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije jʉorira catirucumi,” ca ĩirorebirora.†

Ʉmʉreco Pacʉ bojoca menare cʉ̃ ca ajiarije18 Niipetirã bojoca ñañarã, ñañarije cʉ̃ja ca

tiirije mena, Ʉmʉreco Pacʉ yee majiriquere, díá-macʉ̃ ca niirijere, ca tii camota niirãre, ʉmʉrecotutipʉ niigʉra ñañaro cʉ̃jare cʉ̃ ca tiirije menacʉ̃ ca ajiarijere ĩñomi Ʉmʉreco Pacʉ. 19ɄmʉrecoPacʉ yee maquẽ cʉ̃ja ca majipere añuro majima,cʉ̃ majuropeera cʉ̃jare majioupi. 20 ɄmʉrecoPacʉ ca ĩaña manigʉ cʉ̃ ca nii pacaro, cʉ̃ catiiriquerena ĩari, cʉ̃remajirique nii. Ati yepare cʉ̃ca tiirica tabe menapʉra, Ʉmʉreco Pacʉra cʉ̃ caniirijere, cʉ̃ ca doti tutuarije ca peti nʉcãtirijere,ĩa majirique nii. To biri ca ñañarã, “Majitima ĩirã,to biro jãa biiwʉ,” ĩi majitima. 21Ʉmʉreco Pacʉreca majirã nii pacarã, Ʉmʉreco Pacʉre biroracʉ̃re ĩi nʉcʉ̃ bʉo, “Mʉ añu majuropeecã,” cʉ̃re

ĩi, ĩitima. Ĩitirãra ñañarije pee wado tʉgoeña,ñañarije cʉ̃ja ca tʉgoeñarijera ca naitĩaropʉ caniirãre biro, cʉ̃ja ca nii yai waaro cʉ̃jare tiicã.22“Camajirã jãa nii,” ĩi pacarã, camajitirã jeeñacãyai waama. 23 To biro ca biirã niiri, ɄmʉrecoPacʉ to birora ca caticõa niigʉ cʉ̃ ca tutuarijere,bojocʉ yoaro ca catitigʉre biigʉ pee weeri, ñucãca wʉʉrã, waibʉcʉrã bapari dʉpori ca dʉporicʉtirã, añaa, pinoare biirã cʉ̃ja cawee jeeñoricarãpeere, tii nʉcʉ̃ bʉo wajoama tee cãare.‡

24Tee jʉori Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ja yeripʉñañarijecʉ̃ja ca tiirʉga tʉgoeñarije pee, cʉ̃jare cũucãupi.To biri cʉ̃ja majuropeera boborije ameri tiicãyai waaupa. 25 Ʉmʉreco Pacʉ yee díámacʉ̃ caniirijere tii nʉnʉjeericaro ʉnora, ca bii ditorijepeere tii nʉnʉjee, Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃ja ca tiinʉcʉ̃ bʉopa tabe ʉnora, cʉ̃ ca tii jeeñorique peeretii nʉcʉ̃ bʉo, tii niiupa, Ʉmʉreco Pacʉ teere ca tiijeeñoricʉ to birora baja peo nʉcʉ̃ bʉocõa niiricʉpeere tii nʉcʉ̃ bʉotirãra. To biro to biijato.

26 To birira Ʉmʉreco Pacʉ, boborije cʉ̃ja catiirije peere cʉ̃ja ca tiiro cʉ̃jare tiiupi. Nomiamenapʉra añuro manʉ cʉti niirica wãmere ti-itirãra, cʉ̃ja majuropeera, nomia wado amerimanʉ cʉti, tii wajoa niiupa. 27Ʉmʉa cãa to biroranomia mena añuro nʉmo cʉti niirica wãmecõrora tiitirãra, cʉ̃ja majuropeera, ʉmʉa wadoraameri tii epe niirucuupa, cʉ̃ja upʉri ca boororebiro aperã mena cʉ̃ja ca tiirʉga ametʉarije caniiro macã. Ca tiiya manirijere cʉ̃ja ca tiirijejʉori cʉ̃ja majuropeera cʉ̃ja upʉ menara cʉ̃ja cañañarije wapare ñañaro tamʉoupa.

28 Ʉmʉreco Pacʉre majirʉgati, ñañarije wadotʉgoeña, cʉ̃ja ca biirije jʉori, cʉ̃ pea cʉ̃jarecamotaticãupi, ca tiitipe ʉno peere cʉ̃ja tii niijatoĩigʉ. 29 To cãnacã wãmera ñañarijere tiicãma:ñañaro cʉ̃ja ca tʉgoeñarije, apeye ʉnore cʉ̃ja ca ĩaʉgorije, aperãre ñañaro cʉ̃ja ca tiirʉga tʉgoeñar-ije, ca bojoca jĩarã, ca ĩa tutirique pairã, ca ajiapairã, ca ameri quẽe pairã, ca ĩi dito pairã, cawede pairã, 30 aperãre ñañarije ca ĩi wede coterã,Ʉmʉreco Pacʉre ca junarã, “Ñañaro jãa tiibocu”ca ĩi bojoca catitirã, ca nii majuropeerãre biroca tʉgoeñarã, ñañarije ca ĩi jeeñorique pairã,cʉ̃ja pacʉare ca ametʉene nʉcãrã, 31 ca tʉgoeñabojoca catitirã, cʉ̃ja ca ĩirore biro ca tiitirã, cabojoca ĩamaitirã, ca ĩa boo pacatirã, niima. 32MeeɄmʉreco Pacʉ, “To biro ca tii niirã, ñañaro biiricatabepʉ ca bii yaiparã niicãrã biima,” cʉ̃ ca ĩi cũuri-quere añuromajima. Teeremaji pacarã, to biroratiicã nʉnʉa waa, cʉ̃ja ca tiirijere ĩa cõori, cʉ̃jare

* 1:16 Wedegʉ yʉ boboti. † 1:17 Hab 2.4. ‡ 1:23 Dt 4.16-18.

Page 211: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 2:1 208 ROMANOS 2:25biro ca tii nʉnʉjeerã cãare “Añu majuropeecã,”ĩima.

2Ʉmʉreco Pacʉ ca niirore biro cʉ̃ ca ĩa bejerije

1 To biri mʉ, no ca boogʉ, aperãre, “To birobiima,” ca ĩi ĩa bejegʉa, “Cʉ̃jare biro yʉ biiti,” mʉĩi majiti. Aperãre, “To biro biima,” ĩi ĩa bejegʉ mʉmajuropeera ñañaro mʉ bii yaicã, cʉ̃jare biroraca tiigʉ niiri. 2Ʉmʉreco Pacʉ, ñañarije ca tiirãreñañaro cʉ̃ ca tiijata, díámacʉ̃ra* cʉ̃ ca tiirijeremani maji. 3 Mʉ, aperãre, “To biro biima,” caĩi ĩa bejegʉ, cʉ̃jare birora ca tiigʉ nii pacagʉ,“Ʉmʉreco Pacʉ ñañaro cʉ̃ ca tiirijere yʉ du-ticãrucu,” ¿mʉ ĩi tʉgoeñacãti? 4Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca añumajuropeerijeramʉ ca tʉgoeñawajoaro catiirʉgarijere majirʉgatima ĩigʉ, Ʉmʉreco Pacʉ,ca añumajuropeegʉniiri, ca tʉgoeña bayigʉniiri,ca boo paca ĩagʉ niiri, añurije ca peti nʉcãtirijecʉ̃ ca tiicojorijere mʉ juna. 5 Ca bii ametʉenenʉcãgʉ niiri, Ʉmʉreco Pacʉ peere mʉ ca tʉonʉnʉjeerʉgatirije jʉori, ñañaro tamʉorica rʉmʉ,ca niirore biro Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa bejerirʉmʉ ca niirore, mʉ majuropeera ñañaro mʉ catamʉopere bʉaro jañuro mʉ tii bui cʉti nʉnʉawaa. 6 To cãnacãrãpʉrena, cʉ̃ja ca tiirica wãmerica niirore biro ĩa cõoñari, ñañarije ca tiiricarãrañañaro tii, añurije ca tii niiricarãre añuro cʉ̃jaretii, tiirucumi.†

7 Ca añu majuropeerije, ĩi nʉcʉ̃ bʉorique, tobirora caticõa niiriquere, amarã, añurijere tobirora ca tiicõa niiricarã peera, to birora caticõaniiriquere cʉ̃jare tiicojorucumi Ʉmʉreco Pacʉ.8 Cʉ̃ja ca bii ametʉene nʉcãrije mena, díámacʉ̃ca niirijere juna, ñañarije peere tii, ca tiirã,Ʉmʉreco Pacʉ, ajiarique mena ñañaro cʉ̃ ca tiir-ijere tamʉorucuma. 9 Niipetirã ñañarije ca tiirã,ñañaro tamʉo, tʉgoeñarique pai, biirucuma. Canii jʉori tabere judíos, ñucã judíos ca niitirã cãa,to birora biirucuma. 10 To ca bii pacaro, niipe-tirã añurije ca tiirã peera, ca añu majuropeerije,ĩi nʉcʉ̃ bʉorique, añuro niirique, cʉ̃jare tiico-jorucumi Ʉmʉreco Pacʉ; judíos're tiicojo jʉo,ñucã judíos ca niitirã cãare to birora tiirucumi.11 Ʉmʉreco Pacʉ menara bojocare cʉ̃ ca ĩa dicawoorije mani.

12 Niipetirã Moisés cʉ̃ ca doti cũuriquere ma-jitirãra ñañarije ca tiiricarã, ñañarije cʉ̃ja ca ti-irique jʉorira ñañaro biirica tabepʉ waarucuma.

Moisés cʉ̃ ca doti cũuriquere ca majirã nii pacarãñañarije ca tiirã, doti cũurique ca ĩirore biroñañaro tii ecorucuma. 13 Moisés cʉ̃ ca doticũuriquere cʉ̃ja ca tʉorije jʉorira, “Añurã niima,”cʉ̃jare ĩitimi Ʉmʉreco Pacʉ. Doti cũurique caĩirore biro ca tiirã peere, “Añurã niima,” cʉ̃jareĩi ĩami. 14 Judíos ca niitirã, doti cũurique cacʉotirã nii pacarã, cʉ̃ja majuropeera cʉ̃ja ca tiiniirijere doti cũurique ca ĩirore biro cʉ̃ja ca tiijata,cʉ̃ja majuropeera doti cũurique niicãma. 15 Tobiro cʉ̃ja ca bii bojoca cʉti niirijera, cʉ̃ja yeripʉdoti cũurique ca niirijere ĩñoma. Teera cʉ̃ catʉgoeña bojoca cati niirijepʉre cʉ̃ ca majiro tii,ñucã cʉ̃ ca tʉgoeña niirijera cʉ̃re wede majio,teera cʉ̃re wedejãa buiyee, tiirucu, 16 Jesucristojʉori, jĩcãrãra majiriquere añurije queti yʉ cawederije ca ĩirore biro Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩabejeri rʉmʉ ca niirore.

Judíos, to biri doti cũurique17 “Jãa judíos, doti cũuriquere ca cʉorã,

Ʉmʉreco Pacʉ yaarã, 18 cʉ̃ ca boorijere ca majirã,doti cũurique jʉori añurije beje majiriquere cabue majio ecorã, 19 ca ĩatirãre biro ca niirãreca jʉo waa majirãre biro ca tʉgoeña niirã,ca naitĩaropʉ niirãre biro ca niirãre ca boebaterãre biro ca niirã, 20 ñucã, ca majitirãre cawede majiorã, ca tʉgoeña bayitirã cãare ca buemajiorã, doti cũuriquerena, majirique, díámacʉ̃ca niirijere, ca cʉorã jãa nii,” mʉja ĩi ʉjero bayi.21 To docare mʉja, aperãre ca bue majiorã niipacarã, ¿ñee tiirã mʉja majuropeera mʉja wedemajio majititi? “Jee dutieto,” ca ĩi buerã niipacarã, ¿ñee tiirã mʉja jee dutirucuti? 22 Ñucã,“Ñee epeticãña,” ca ĩirã nii pacarã, ¿ñee tiirãmʉja peamʉja ñee epeti?‡ Cʉ̃ja caweericarãre cajunarã nii pacarã, ¿ñee tiirã cʉ̃jare ĩi nʉcʉ̃ bʉoricawiimaquẽremʉja jee dutirucuti? 23“Moisés cʉ̃ cadoti cũuriquere ca cʉorã niirã jãa bii,” ca ĩi ʉjerobayirã nii pacarã, doti cũurique ca ĩirore biromʉja ca tiitirijemenaɄmʉreco Pacʉremʉja nʉcʉ̃bʉoticã.§ 24 To birira Ʉmʉreco Pacʉ wederiqueo biro ĩi: “Mʉja yee jʉorira, judíos ca niitirã,Ʉmʉreco Pacʉre ñañaro cʉ̃re ĩi tutima,” ĩi.*

25 Moisés cʉ̃ ca doti cũurique ca ĩirore biromʉ ca tii nʉnʉjeejata, jeyua quejero yapare widetaariquea ca wapa cʉtirijera niiro bii; tee ca ĩirorebiromʉ ca tii nʉnʉjeetijata, jeyua quejero yapare

* 2:2 Cʉ̃ wederique ca ĩirore biro cʉ̃ ca tiirijere mani maji. † 2:6 Sal 62.12; Pr 24.12. ‡ 2:22 ¿“Mʉja nʉmoa,mʉja manʉ jʉ̃mʉa, ca niitirãpʉrena epericarã cʉtiticãña,” ca ĩirã nii pacarã, mʉja epericarã cʉtiti?§ 2:23 Ez 36.16-23. * 2:24 Is 52.5; Ez 36.22.

Page 212: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 2:26 209 ROMANOS 3:20

ca wide taaya manigʉre birora mʉ niicã. 26 Tobiicãri, cʉ̃ jeyua quejero yapare ca wide taayamanigʉ nii pacagʉ, doti cũurique ca ĩirore biroca tii nʉnʉjeegʉra, jeyua quejero yapare widetaaricʉre biro ĩaricʉ niirucumi. 27 Cʉ̃ upʉ macãtabere ca wide taaya manigʉ nii pacagʉ, doticũurique ca ĩirore biro ca tii nʉnʉjeegʉ pea mʉ,doti cũuriquere cʉocã, mʉ jeyua quejero yaparewide taaricʉ niicã, bii pacagʉ doti cũurique caĩirore biro mʉ ca tii nʉnʉjeetirije jʉori, ñañaromʉre tiirucumi.

28 Judío niiriquea, jotoa wado biirique méé nii.Jeyua quejero yapare wide taarique cãa, jotoawado tii niirique méé nii. 29 Díámacʉ̃ra judíonii majuropeeriquea, mani ca tʉgoeña niirijepʉbiirique nii. Ñucã jeyua quejero yapare widetaaricʉ peti niiriquea, yeri jãñariquepʉ tʉgoeñawajoarique nii, doti cũurique cʉ̃ja ca owa tu-urique jʉori méé, Añuri Yeri jʉori mani ca tʉ-goeña wajoarije nii. To biro ca biigʉ judío docare,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃re ĩi nʉcʉ̃ bʉomi, bojoca méé tobiro ĩima.†

3Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca añurije

1 ¿To docare judío niirique mena, ñee peerenii ametʉene nʉcã, ñucã jeyua quejero yaparewide taariquea, ñee pee wapa cʉti, to biiti? 2 Paʉwãmeripʉrena biicã, ca nii jʉori tabere judíos'recʉ̃ wederiquere cʉ̃jare tiicojoupi Ʉmʉreco Pacʉ.3 ¿To docare yua, Ʉmʉreco Pacʉa, jĩcãrã cʉ̃ yeeca niitirije peere tii nʉnʉjee, cʉ̃re cʉ̃ja ca biiweorora, cʉ̃ ca ĩirore biro ca tiigʉ cʉ̃ ca niirijerecʉ̃ yerijãacãgajati? 4 ¡Biiticumi! Ʉmʉreco Pacʉa,to birora díámacʉ̃ ca niirije ca ĩirore biro tiicõaniimi, bojoca niipetirãpʉra ca ĩi dito pairã wadocʉ̃ja ca niicã pacaro. O biro ĩi owarique nii:“Mʉ ca ĩirijere ‘Añugʉ niimi,’ ĩi eco,ñucã mʉre cʉ̃ja ca wedejãajata cãarebii ametʉa nʉcãcã, mʉ biicãrucu,” ĩi.*

5 Mani ca ñañarijera, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ caañurijere ca bii bau niiro to ca tii pacaro, ¿dobiro pee mani ĩirãti? ¿Ʉmʉreco Pacʉ ñañagʉ cʉ̃niiti, to biro ñañaro manire tiigʉ? Bojoca cʉ̃ja catʉgoeñari wãmere biro yʉ ĩi. 6 ¡Biitimi! ɄmʉrecoPacʉ ñañagʉ cʉ̃ ca niijata, ¿do biro tiicãri bojocañañaro cʉ̃ja ca tiirije wapare ñañaro cʉ̃jare cʉ̃tiibogajati?

7 Jĩcʉ̃ o biro ĩibocumi: Yʉ ca ĩi ditorijera,Ʉmʉreco Pacʉ yee díámacʉ̃ ca niirijere to cabii bau niiro, cʉ̃ ca añu majuropeerijere bʉarojañuro to ca bii nʉnʉa waaro ca tii pacaro, ¿ñeetiigʉ Ʉmʉreco Pacʉ, ñañagʉre biro yʉre cʉ̃ tiiti?8 To biro to ca biijata: “¿Ñee tiirã ñañarije peeremani tiititi, añurije maquẽ pee to nii eajato ĩirã?”ĩicumi. O biirije peti jãa ca ĩitirijerena, “O biirijeĩi buema,” jãare ĩi wede paima jĩcãrã. To biro caĩirã ñañaro ca tii ecoparã niirucuma.

“Jĩcʉ̃ peera añugʉ manimi”9 “¿Do biro mani ĩi yapanorãti? ¿To do-

care mani judíos mani ca niirije jʉorira, aperãametʉenero añurã mani niiti? ¡Mani biiti! Mee,mani judíos, judíos ca niitirã cãa, jĩcãri cõroñañarije ca tiirã mani niicãupa,” mani ĩi yerijãa-jãwʉ. 10 To birira owarique o biro ĩi:“Jĩcʉ̃ ʉno peera añugʉ ca niigʉ manimi; jĩcʉ̃ ʉno

mani majuropeecãmi.11 Ca tʉgoeña majigʉ ʉno manicãmi. Ʉmʉreco

Pacʉre ca majirʉgagʉ ʉno cãa, jĩcʉ̃ ʉnopeera manicãmi.

12 Niipetirãpʉra cʉ̃re camotaticoama. Niipe-tirãpʉra ñañarije pee wadore tiicã yaiwaama.

Jĩcʉ̃ ʉno peera añurije ca tiigʉ ʉno manicãmi.¡Jĩcʉ̃ ʉnoacã niirucu biiti majuropeecãmi!”†13 “Mʉja wedericagaaria, maja ope ca tujurore

biro nii.Mʉja ñemerori, ca ĩi dito pairije nii.”‡“¡Mʉja ʉjeroripʉ cãare aña nimara niicã!”§14 “Ñañaro mʉja ca ĩi tutirije wadomʉja ʉjerorire

dadacã.”*15 “Jĩa díi tii baterʉgaropʉa, mʉja dʉpori tutua

añuro ũmaa nucũ yujucã.16 Mʉja ca tii niirijea, tii yaio baterique, ñeeja

manirã tuaricaro ca tiirije wado niicã.17 Añuro jĩcãri mena nii nʉnʉa waariquere ma-

jitima.”†18 “Ʉmʉreco Pacʉre nʉcʉ̃ bʉorique ʉno cãare

tʉgoeñati majuropeecãma,cʉ̃ ca ĩa cojorore,” ĩi.‡

19 Niipetirije doti cũurique ca ĩirijea, teere catii nʉnʉjeerãre ĩi, niipetirã do biro ĩi wede ma-jitiri, niipetirãpʉra Ʉmʉreco Pacʉ ñañaro cʉ̃ catiirijere, ñañaro ca biiparã cʉ̃ja niijato ĩiro, maniĩi maji. 20 To biri jĩcʉ̃ ʉno peera doti cũurique caĩirore biro cʉ̃ ca tiirije jʉorira, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca ĩa cojorore “Añugʉ niimi,” ĩi ecotirucumi. Doti

† 2:29 Gn 29.25. * 3:4 Sal 51.4. † 3:12 Sal 14.1-3; 53.1-3; Ec 7.20. ‡ 3:13 Sal 5.9. § 3:13 Sal 140.3. * 3:14 Sal 10.7.† 3:17 Is 59.7-8. ‡ 3:18 Sal 36.1.

Page 213: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 3:21 210 ROMANOS 4:11cũuriquea, ñañarije ca tiirãmani ca niirijeremanica majiro ca tiirije pee nii.

Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori, añurã ni-irique

21 To biri mecʉ̃ra doti cũurique manirora,Ʉmʉreco Pacʉ, añurã mani ca niiro cʉ̃ ca tiirijebii bau nii ea, doti cũurique, Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire wede jʉgueri maja, cʉ̃ja ca wederique.22 Ate, Ʉmʉreco Pacʉ añurã mani ca niiro cʉ̃ catiirijea, Jesucristore díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquejʉori ea, niipetirã cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerãre.§ Ĩadica woorique mani, 23 niipetirãpʉra ñañarijeretiicãma. To biri Ʉmʉreco Pacʉ añurije cʉ̃ caboo jãarore biro mani tii eaticã.* 24 Biirãpʉa,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca añurije jʉori, wapamaniroraañuro tii ecoma, ñañaro mani ca biiboriquereCristo Jesús cʉ̃ ca ametʉene bojarique jʉori.25 Ʉmʉreco Pacʉ, Cristo cʉ̃ ca bii yairo tiiri,ñañarije tiiriquere cʉ̃ ca ametʉene bojaro ti-iupi. Ate ñañarije tiiriquere ametʉene ecori-quera, Cristo cʉ̃ ca bii yai bojariquere díámacʉ̃tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori bʉarique nii. O biro tiiri,añurã mani ca niiro cʉ̃ ca tiirijere ĩñorʉgaupiɄmʉreco Pacʉ, ména jʉgueropʉra ñañarije manica tiirijere to birora cʉ̃ ca ĩa ametʉacãriqueremanire ametʉenegʉ. 26 Cʉ̃a ca tʉgoeña bayigʉniimi. Ati cuupʉre añurã mani ca niiro cʉ̃ catiiri wãmere ĩñorʉgaupi; cʉ̃a añugʉ cʉ̃ ca niirorebirora, Jesús're ca tʉo nʉnʉjeerãre añurã cʉ̃ja caniiro tiimi.

27 To docare, “¿Bojocʉ, ‘o biro ca biigʉ yʉ nii,’cʉ̃ ca ĩirije noopʉ to niiti? ¡Tea peticoa! ¿Ñeejʉori to biiti? ¿Doti cũurique ca ĩirore biro tiinʉnʉjeerique jʉori to biiti? Tee jʉori méé bii.Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori pee to biro bii.28 Doti cũurique ca ĩirore biro tiirique jʉori méé,díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori pee, bojocʉreañugʉ cʉ̃ ca niiro tiimi Ʉmʉreco Pacʉ,” mani ĩiyapano ea.

29 To docare ¿Ʉmʉreco Pacʉa, judíos ɄmʉrecoPacʉ wado cʉ̃ niiti? ¿Bojoca poogaari niipetirãɄmʉreco Pacʉ méé cʉ̃ niiti? Ati yepa macãrãniipetirã bojoca poogaari Ʉmʉreco Pacʉ niimi.30Apĩ Ʉmʉreco Pacʉ manimi. Cʉ̃ra, díámacʉ̃ tʉonʉcʉ̃ bʉorique jʉori, jeyua quejero yapare widetaaricarãre, ca wide taaya manirã cãare, añurãcʉ̃ja ca niiro tiirucumi. 31 To docare, ¿díámacʉ̃tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉorira, doti cũurique ca wapa

maniro mani tiicãti? Mani tiiti. Doti cũurique caĩirore biro pee tiirã mani tii.

4Abraham cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorique

1To docare ¿mani ñicʉ̃ Abraham cʉ̃ ca biiriquepeera, do biro mani ĩirãti? 2 Yee mééra Abrahamcʉ̃, cʉ̃ ca tiirije jʉorira, añugʉ cʉ̃ ca tii ecojata,“O biro ca biigʉ yʉ nii,” cʉ̃ ca ĩi ʉjero bayirijeredíámacʉ̃ra ĩibojacupi, biigʉpʉa Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca ĩa cojoro méére. 3 Ʉmʉreco Pacʉ wed-erique o biro ĩi: “Ʉmʉreco Pacʉre tʉo nʉnʉjeeupiAbraham, tee jʉori, ‘Añugʉ niimi,’ ĩi ecoupi,” ĩi.*4 Jĩcʉ̃ cʉ̃ ca padejata, cʉ̃ ca wapa taarije wapamanirora cʉ̃ ca tiicojo ecorije méé nii, cʉ̃ capaderique wapapʉ cʉ̃ ca wapa taarije nii. 5 Toca bii pacaro, jĩcʉ̃ ʉno, Ʉmʉreco Pacʉ, ñañarãre,ca ñañarije manirã cʉ̃ja ca niiro ca tiigʉre cʉ̃ catʉo nʉnʉjeejata, díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijejʉorira, “Añugʉ niimi,” ĩi ecomi, teere bʉarʉgʉ cʉ̃ca pade bʉa ñaati pacaro. 6 David cãa to biroraĩiupi, bojocʉ cʉ̃ ca tii niirije jʉori méé, ɄmʉrecoPacʉ añugʉ cʉ̃ ca niiro cʉ̃ ca tiigʉ ca ʉjea niigʉyee maquẽre, o biro ĩigʉ:7 “Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ja ca ñañarijere ametʉene,

ñañarije cʉ̃ja ca tiirijere to birora ĩaametʉa, cʉ̃ ca biirã, ʉjea niima.

8Ca ñañarijemanigʉre birowiogʉ cʉ̃ ca ĩagʉ, ʉjeaniimi,” ĩiupi.†

9 ¿To docare ate ʉjea niiriquea, jeyua quejeroyapare wide taaricarã wadore ĩiro to ĩiti? ¿Cawide taaya manirã cãare ĩiro méé to ĩiti? Tobirira Ʉmʉreco Pacʉ, Abraham're “Añugʉ ni-imi,” ĩirʉgʉ, díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijepʉreĩaupi, mani ĩijãwʉ mee. 10 ¿No cõropʉ, “Añugʉ,”cʉ̃re cʉ̃ ĩaupari? Cʉ̃ jeyua quejero yapare cʉ̃ca wide taa ecoro jiro pee, ¿jʉgueropʉra añugʉcʉ̃re cʉ̃ ĩaupari? Jiro méé, jʉgueropʉra añugʉcʉ̃re ĩaupi. 11 Cʉ̃ jeyua quejero yapare wide taayamanigʉpʉra, díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijejʉori, “Añugʉ niimi,” ĩi ecoupi Ʉmʉreco Pacʉre.Añugʉ cʉ̃ ca niirijere to bii ĩñojato ĩigʉ, jiropʉ cʉ̃jeyua quejero yapare wide taa ecoupi Abraham.To biri Abraham, cʉ̃ja jeyua quejero yapare cawide taaya manirã nii pacarã, ca tʉo nʉnʉjeerãniipetirã pacʉ niimi. O biro cʉ̃ja ca biiro macãcʉ̃ja cãare cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeerije jʉori, “Añurã

§ 3:22 Jesucristore díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori, niipetirã cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerãre añurã cʉ̃ja ca niirotiimi Ʉmʉreco Pacʉ. * 3:23 Niipetirãpʉra ñañarije ca tiirã wado niicãma. To biri Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ caañu majuropeerije mena cʉ̃ ca bojoca cʉti niiri tabe õo peepʉra niicãma. * 4:3 Gn 15.6; Ro 4.22. † 4:8Sal 32.1-2.

Page 214: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 4:12 211 ROMANOS 5:8niima,” ĩimi Ʉmʉreco Pacʉ. 12 Ñucã, cʉ̃ja jeyuaquejero yapare ca wide taaricarã nii pacarã, maniñicʉ̃ Abraham cʉ̃ jeyua quejero yapare ca widetaaya manigʉ niigʉpʉra cʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeeri-carore biro ca tʉo nʉnʉjeerã cãare cʉ̃ja pacʉraniimi.

Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca ĩiricarore biro ca bii earique

13 Doti cũurique jʉori méé, Abraham're,cʉ̃ pãramerãre, “Ati yepare mʉ cʉo earucu,”Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩiriquere ñeeupa. Tʉonʉnʉjeerique jʉori, añugʉ cʉ̃ ca niiro cʉ̃ catiirique jʉori pee, to biro ĩiupi Ʉmʉreco Pacʉ.14 Doti cũuriquere ca tii nʉnʉjeerã pee teereca cʉo eaparã cʉ̃ja ca niijata, tʉo nʉnʉjeeriquepea watoa maquẽ nii, Ʉmʉreco Pacʉ, “Tobiro yʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩirique cãa wapa mani,biicãbojacupa. 15 Doti cũuriquea, ñañaro tiiecoricaro tii. Ñucã doti cũurique ca manicãjata,teere bii ametʉene nʉcãrique cãa mani.

16 To biri Ʉmʉreco Pacʉ, “O biro yʉ tiirucu,”cʉ̃ ca ĩiriquere díámacʉ̃ tʉo nʉnʉjeerique jʉoribʉa eariquenii, Abrahampãramerãniipetirãpʉreto biro wapa manirora bʉa earique to niicõaniijato ĩiro. “Yʉ tiicojorucu,” cʉ̃ ca ĩiriquea, doticũuriquere ca tii nʉnʉjeerã yee wado méé nii,ñucã niipetirã Abraham're biro ca tʉo nʉnʉjeerãcãare to birora biicã. Cʉ̃a to biro biima ĩigʉ,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojorore mani niipetirãpacʉ niimi. 17Ʉmʉreco Pacʉ wederique o biro caĩirore birora: “Paʉ bojoca poogaari pacʉ mʉre yʉtii.” Cʉ̃ niimi Ʉmʉreco Pacʉ, Abraham díámacʉ̃cʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeericʉ, ca bii yaicoaricarãpʉrenacʉ̃ja ca catiro tii, ca manirijerena tii jeeño, catiigʉ.‡

18 Abraham, cʉ̃ ca yue niirije§ ca peticoa pac-aro, to birora tʉo nʉnʉjee yuecã niiupi. O biro bi-ima ĩigʉ, paʉ bojoca poogaari pacʉ nii eaupi, “Mʉpãramerã ano cõro paʉ niirucuma,” ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiricarore birora. 19 Mee, Abra-ham cien cʉ̃mari peti ca cʉogʉ niiri cʉ̃ upʉrireca bii yaicoariquere biirijepʉ ca niirijere ĩa maji,ñucã Sara cõ ca macʉ̃ cʉtiborique ʉno cãa peti-coa, ca biicã pacaro, cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiriquere cʉ̃ ca tʉ-goeña yue niirije pea daquecoa, cʉ̃re biiticãupa.

20 Ʉmʉreco Pacʉ “To biro yʉ tiirucu,” cʉ̃re cʉ̃ca ĩiriquere, ca tʉo nʉnʉjeetigʉ cʉ̃ ca biirore biro“Yeera yʉre ĩicãjacupi,” ĩitiupi. To biro ĩitigʉra,cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiriquere bʉaro jañuri díámacʉ̃ tʉo

nʉcʉ̃ bʉo, Ʉmʉreco Pacʉre baja peo nʉcʉ̃ bʉo,tiiupi, 21 “Ʉmʉreco Pacʉa ‘To biro yʉ tiirucu,’ cʉ̃ca ĩiriquere cʉ̃ ca ĩiricarore birora ca tii tutuagʉniicumi,” ĩi majiri. 22 Tee jʉori Ʉmʉreco Pacʉ, tobiro cʉ̃ ca biirijere ĩa, “Añugʉ niimi,” cʉ̃re ĩiupi.

23 Ate to biro cʉ̃ ca biirijere Ʉmʉreco Pacʉ,“Añugʉ niimi,” cʉ̃ ca ĩiriquere, Abraham yeewado méére owarique niiupa. 24 Mani yeemaquẽpʉ cãare owarique niiupa. Mani cãare, cʉ̃ca ĩiriquere díámacʉ̃ mani ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijejʉorira, añurãre biro manire ĩarucumi ɄmʉrecoPacʉ, mani Wiogʉ Jesús're ca bii yairicarã wa-toare cʉ̃ ca cati tuaro ca tiiricʉre díámacʉ̃ manica tʉo nʉnʉjeerije jʉori. 25Cʉ̃ra mani ca ñañarijewapare manire bii yai bojarʉgʉ, wedejãa buiyeecõa eco, jĩcãti ʉno peera ñañarije ca tiitiricarãrebiro mani ca niipere ĩigʉ cati tua, biiupi.

5Añuro nii, ʉjea nii, biirique

1 Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori añurã tiiecori, Ʉmʉreco Pacʉ mena añuro mani nii, maniWiogʉ Jesucristo jʉori. 2Ñucã Jesucristo jʉorira,cʉ̃ ca ĩiriquere díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori,ate añurijere ca bʉa eaparã mani ca niirijeremani cʉo, teepʉre to birora mani ca tʉgoeñabayicõa niirijere. To biri Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca añumajuropeerije mani ca bʉa eapepʉre ĩirã, bʉaromani ʉjea nii. 3 Biirãpʉa ate wado méére, ñañarotamʉorã cãa, “O biro ca biirã jãa nii,” mani ĩi ʉjerobayirucu, ñañaro mani ca tamʉorijea ca tʉgoeñabayirã mani ca niiro ca tiirijere ca majirã niiri.4 Tʉgoeña bayiriquera, ca bojoca añurã mani canii earo tii, ca bojoca añurã mani ca nii earoca tiirijera, to birora ca yuecõa niirã manire tii.5Mani ca yue niirije pea boboro mani ca tamʉorotiiti, Ʉmʉreco Pacʉ, Añuri Yeri manire cʉ̃ catiicojoricʉ mena, cʉ̃ ca mairijere mani yeripʉrepairo manire cʉ̃ ca tiicojorije ca niiro macã.

6 Ména ñañarije wapare do biro mani ca biiametʉa majitiri tabere, “To biro biirucu,” cʉ̃ caĩirica yʉtea ca earo, ñañarije ca tiirãre bii yaiametʉene bojaupi Cristo. 7 Jĩcʉ̃ ʉno peera apĩpʉcʉ̃ ca bii yaiborica tabe ʉnorena, “Yʉ, yʉ bii yaibojarucu” ĩirique, popiye mééra niicã biiti. Cabojoca añugʉ petipʉ cãare bii bojaya manicu.Ape tabera niicãbocumi biigʉpʉa, jĩcʉ̃ bʉaropʉraañuro cʉ̃re ca tiiricʉ ʉnore ca bii yai bojagʉ ʉno.8 Ʉmʉreco Pacʉ pea manire cʉ̃ ca mairijere ate

‡ 4:17 Gn 17.5. § 4:18 “Yʉ macʉ̃ cʉtirucu,” cʉ̃ ca ĩi yue niimirique ca peticoa pacaro, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃re cʉ̃ ca ĩiriquere to birora tʉo nʉnʉjeecõa niiupi.

Page 215: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 5:9 212 ROMANOS 6:9mena ĩñomi: Ména ñañarijere ca tiirã mani caniirora, mani yee jʉori bii yaiupi Cristo.

9 Mecʉ̃ra Cristo cʉ̃ ca bii yai bojarique jʉori,añurã ca tii ecoricarã niiri, cʉ̃ jʉorira, ɄmʉrecoPacʉ ñañaro cʉ̃ ca tiirijere mani ametʉarucu.10 Ména Ʉmʉreco Pacʉ waparã mani ca niirora,cʉ̃ Macʉ̃ cʉ̃ ca bii yai bojarique mena, cʉ̃ ma-juropeera cʉ̃ mena añuro mani ca nii earo tiiupi.To biri mecʉ̃ docare cʉ̃ mena añuro ca niirã niiri,ametʉenero cʉ̃ ca catirije jʉorimani ametʉarucu.11 Ate wado méé, mani Wiogʉ Jesucristo jʉori,Ʉmʉreco Pacʉre bʉaro mani ʉjea nii, cʉ̃ jʉoricʉ̃ mena añuro nii eariquere ca tiicojo ecoricarãniiri.

Adán to biri Cristo12 Jĩcʉ̃ bojocʉ Adán jʉori, ñañarije tiirique bo-

jocapʉre bii ñaajãa nʉcã eaupa; tee tiiro ñañarijetiirique jʉorira bii yairique cãa nii eaupa. O birobiima ĩiro, niipetirãpʉre bii yairique niicã nʉnʉadooupa, niipetirãpʉra ñañarije cʉ̃ja ca tiicãromacã. 13 Doti cũurique ca niiparo jʉgueropʉra,ati yepapʉre ñañarije tiirique nii yerijãaupa. Doticũurique ca manijata, ñañarije tiiriquere majiñamani. 14 To ca bii pacaro, Adán cʉ̃ ca niiricuu mena, Moisés cʉ̃ ca niiri cuupʉ, ñañarije catiiricarãre bii yairique to birora biicõa niiupa.Biiropʉa cʉ̃jara, Adán, ca doopʉre ca bii jʉguegʉ,dotiriquere cʉ̃ ca bii ametʉa nʉcãricarore biroméé, ñañarije cʉ̃ja ca tiirije jʉori, to biro biiupa.

15Adán ñañarije cʉ̃ ca tiiriquea, Ʉmʉreco Pacʉwapa manirora añurije cʉ̃ ca tiicojorijere biroméé nii. Jĩcʉ̃ra ñañarije cʉ̃ ca tiirique jʉorira,niipetirãpʉra bii yaicãupa. Jĩcʉ̃, Jesucristo jʉoriwadora, wapamanirora Ʉmʉreco Pacʉ añurije cʉ̃ca tiicojorije pea, tee ametʉeneropʉ nii eacãupa,paʉpʉ añuro cʉ̃ja ca niipere biro ĩiro. 16 Jĩcʉ̃ñañarije cʉ̃ ca tii buiyeerique jʉori ca bii nʉnʉawaarijere, Ʉmʉreco Pacʉ, wapamanirora añurijecʉ̃ ca tiicojorije menare cõoñarique ʉno méénii. Ñañaro biiriquea, jĩcã wãme ñañarije tiiriquejʉorira ñañaro bii yairicaro tiiupa. ɄmʉrecoPacʉ, wapa manirora cʉ̃ ca tiicojorije pea, paʉwãmeri ñañarije tiirique jʉori bii eari, añurãniiricaro tiiupa. 17 Jĩcʉ̃ ñañarije cʉ̃ ca tiiriquejʉorira niipetirãpʉre bii yairique ca bii niiri-carore biro ametʉenero, Ʉmʉreco Pacʉ ca bojocaañugʉ cʉ̃ ca niirijepʉ, wapa manirora añurã cʉ̃ca tiirã doca, jĩcʉ̃ bojocʉ Jesucristo jʉori wadora,catirãra wãma wãme cati niirucuma.

18 Adán wado ñañarije cʉ̃ ca tiirique jʉorira,niipetirãpʉre ñañaro ca bii yaiparã cʉ̃ja ca niiroca tiiricarore birora, Jesucristo wadora añurijecʉ̃ ca tiirique jʉorira, cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerãreañurã cʉ̃ja ca niiro tii, to birora cʉ̃ja ca caticõaniipere biro ĩiro. 19 O biro ĩi: Jĩcʉ̃ra ɄmʉrecoPacʉre cʉ̃ ca ametʉene nʉcãrique jʉorira, paʉñañarije ca tiirã cʉ̃ja ca niiro cʉ̃jare tiicãupa.Ñucã tee ca biiricarore birora, jĩcʉ̃ra ɄmʉrecoPacʉre cʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeerique jʉorira, paʉ añurãtii ecorucuma.

20 Doti cũurique pea, ñañarije tiirique bʉarojañuro to bii bau nii nʉnʉa waajato ĩiro tiico-jorique niiupa. Ñañaro tiirique bʉaro jañuroca bii nʉnʉa waarora, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ caañurije pea tee ametʉeneropʉ nii nemocãupa.21 Ñañarije tiirique bii yairicaro ca tii tutua ni-iricarore birora, Ʉmʉreco Pacʉ wapa maniroraañuro cʉ̃ ca tii bojarique añurã mani ca niirotii, mani Wiogʉ Jesucristo jʉori to birora caticõaniiriquere manire tiicojo, tii doti tutua niiupa.

6Ñañarijere bii yai weo, Cristo mena pee cati, bi-

irique1 ¿To docare ñee mani ĩirãti? ¿Ñañarijera

mani tiicõa niirãti, Ʉmʉreco Pacʉ bʉaro jañurocʉ̃ ĩa mai nʉnʉa waajato ĩirã?* 2 ¡Mani tiitimajuropeecãrucu! Mee ñañarijere ca bii yaiweoricarãpʉ mani nii. ¿Ñee tiirã, ñañarijeramani tiicõa niibogajati? 3 ¿Mʉja, Cristo Jesúsmena niirʉgarã ca uwo coe ecoricarã niipetirã,cʉ̃ ca bii yairicarore birora biirã, mani ca uwocoe ecoriquere mʉja majititi? 4 To biri uwocoerique jʉori, Jesucristo menara yaa cõa eco, cʉ̃ca bii yairicarore biro mani biiwʉ. O biro biicãri,Cristo, cʉ̃ Pacʉ cʉ̃ ca tutuarije mena cati tua,cʉ̃ ca biiricarore birora mani cãa, wãma wãmecatirique mena mani bii niico.

5 Cʉ̃ menara, cʉ̃ ca bii yairicarore biro cabiiricarã mani ca niijata, ñucã cʉ̃ menara manicati tuarucu. 6 Jʉguero mani ca bii niirucuriqueCristo menara yucʉ tenipʉ paa pua tuu yaioecoupa, mani upʉ ñañarije ca tiirʉga niirije catii yaio ecoro, ñañarije tiiriquere ca tii nʉnʉjeerãmani ca nii nʉnʉa waatipere biro ĩirã, mani ĩimaji. 7 Bii yaicoarãpʉa, ñañarije mani tiiticu.8 “Cristo mena mani ca bii yaijata, cʉ̃ menaramani catirucu,” mani ĩi. 9 Cristoa, ca bii yairicarãwatoare ca cati tuaricʉpʉ niiri, cʉ̃ ca bii yai

* 6:1 ¿Añurije bʉaro jañuri to bii bau niijato ĩirã, ñañarijera mani tiicõa niirãti?

Page 216: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 6:10 213 ROMANOS 7:7nemotipere mani maji. Cʉ̃ra, bii yairiquea dobiro cʉ̃re bii ametʉene nʉcã majiti yua. 10 Cʉ̃ca bii yairije mena, jĩcãti bii yaigʉra, ñañarijetiiriquere bii yai ametʉene peoticã cojoupi mee.Cʉ̃ ca catirije peera Ʉmʉreco Pacʉ yeere tiirʉgʉcatimi. 11To biri wãmera mʉja cãa, ñañarije tiiri-quere ca bii yaiweoricarãpʉre biro nii tʉgoeñaña.Bii pacarã Cristo Jesús jʉori, Ʉmʉreco Pacʉ yeepeere ca tiiparã ca catirã niiña.

12 To biicãri, mʉja upʉ ca bii yaipa upʉreñañarije tiirique pee ca bii ametʉene nʉcãro tii,ñucã ñañarije ca tiirʉgarije cãare tii nʉnʉjee,tiiticãña. 13 Mʉja upʉ maquẽre† ñañarije peereca tiirije ca niiro tiicãri, ñañarije tiirique maquẽca niiro tiiticãña. To biro tiitirãra, Ʉmʉreco Pacʉyee peere ca tiirije ca niiro tiiya, ca bii yaicoari-carãpʉra, ca cati tuaricarãre birora mʉja upʉrimaquẽre añurije peere ca tiirije pee ca niiro tiiri.14 O biro mʉja ca tiiro, ñañarije tiirique mʉjarebii ametʉenetirucu, doti cũurique ca ĩirore birotii nʉnʉa waatirãra, Ʉmʉreco Pacʉ añuro cʉ̃ catiirije mena pee mʉja ca niiro macã.

Añurijere pade coteri maja15 ¿To docare ñee mani ĩirãti? ¿Doti cũurique

ca ĩirore biro tii nʉnʉa waatirãra, Ʉmʉreco Pacʉwapa manirora añuro cʉ̃ ca tii bojarique menapee ca niirã niiri, ñañarije mani tiirãti? ¡Manitiiti majuropeecãrucu! 16 ¿Jĩcʉ̃re, cʉ̃ ca dotirijeretii nʉnʉjeerʉgarã cʉ̃re pade coteri maja mʉja caniijata, mʉja ca pade bojagʉre wapa manirorapade coteri maja niiriquere mʉja majititi? Ateateere birora bii, bii yairicaro ca tiirije ñañarijereca tii nʉnʉjeerã, añurijemaquẽre ca tii nʉnʉjeerãcãa, teere ca pade coterã niima. 17 Añu ma-juropeecã Ʉmʉreco Pacʉ, ñañarijere ca tii nʉnʉ-jeerã ca niimiricarã, mee mʉja ca yeri tʉgoeñaniirije menapʉ, añurije queti mʉja ca bue majioecoriquere mʉja tʉo nʉnʉjeeupa. 18 Ñañarijetiiriquere ametʉene ecori, mecʉ̃ra añurije peerepade coteri maja mʉja nii yua. 19 Bojoca biiniiriquerena yʉ wede, tʉgoeña bayitima ĩirã,atere añuro tʉo puotibocuma mʉjare ĩima ĩigʉ.Jʉgueropʉre, mʉja upʉri maquẽre, õo pee jañuroñañarije tii yai waaricaro ca tiirije peere ca tiirijeca niiro mʉja ca tiiricarore birora, mecʉ̃ cãaremʉja upʉri maquẽre añurije, ca ñañarije manirãniiricaro ca tiirije peere ca tii nʉnʉjeerije ca niirotiiya.

20 Ména, ñañarije peere tii nʉnʉjee niirã,añurije peere mʉja tii nʉnʉjeetiupa. 21 ¿Mecʉ̃remʉja ca bobo tʉgoeñarije ñañarijere tii niirã, ñeemʉja bʉari? Mʉja bʉatiupa. Tea bii yairicaroca tiirije wado nii. 22 Mecʉ̃ra ñañarijere ca tiinʉnʉjee yerijãaricarã niiri, Ʉmʉreco Pacʉ peereca pade coterã nii eari, ca ñañarije manirã nii,caticõa niiriquere bʉa earicaro tii, ca tiirijeremʉja bʉa. 23 Ñañarije tiirique wapa, bii yairiquenii. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojorije pea, maniWiogʉ Cristo Jesús jʉori caticõa niirique nii.

7Amo jiarique mena ĩi cõoña wederique

1 ¿Yʉ yaarã, to docare mʉja majititi (doticũurique ca majirãre mʉjare yʉ ĩi) doti cũuriquebojocʉre cʉ̃ ca cati niiro wado cʉ̃re ca doti ni-irijere? 2 O biro ĩijata: Nomio ca manʉ cʉtigo,ca dotirije jʉori cõ manʉ cʉ̃ ca cati niirore ĩigo,cʉ̃ mena niimo. Cõ manʉ cʉ̃ ca bii yaicoajata,ca manʉ cʉtigo cõ ca niirijere ca dotirijere cadoti ecotigo tuamo. 3 O biro ca biirije jʉori, cõmanʉ cʉ̃ ca cati pacaro apĩ cõ ca manʉ cʉti-jata, ca manʉ cʉtigo cõ ca niirijere ca dotirijereametʉene nʉcãgo tiimo.* Cõ manʉ cʉ̃ ca biiyaicoajata docare, tee ca dotirijere ca doti ecotigotuamo. To biri apĩ cõ ca manʉ cʉtijata cãare, caʉmʉa epe paigo méé niimo.†

4 Yʉ yaarã, mʉja cãa to birora Cristo menanii earã, cʉ̃ menara doti cũuriquere mʉja biiyai weocãupa, apĩ ca bii yairicarã watoare cacati tuaricʉ yaarã pee niirʉgarã. O biro biicãri,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa biijejarije añurije manitii niirucu. 5 Ména ñañarije ca tii niirã mani caniiro, doti cũuriquea, mani upʉpʉre ñañarije ti-irʉgarique ca niirijere ca tii bau niiro ca tii niirijeniiupa. To biri bii yairicaro ca tiirije wadoremanitiicã niirucuupa. 6Mecʉ̃ra, doti cũurique manireca doti niirucumiriquere ca bii yaiweoricarã niiri,jʉgueropʉ doti cũurique ca nii jʉoriquere ca tiinʉnʉjeerã méé mani nii, Añuri Yeri wãma wãmecʉ̃ ca doti niirije mena pee Ʉmʉreco Pacʉre tiinʉnʉjeerʉgarã.

Ñañarije yʉpʉre ca niirije7 ¿To docare ñee mani ĩirãti? ¿“Doti cũurique

ñañarije nii,” mani ĩirãti? ¡Mani ĩiti ma-juropeecãrucu! Doti cũurique ca manijata,

† 6:13 Los miembros de su cuerpo. * 7:3 “Ca manʉ cʉtigo nii pacago ca ʉmʉa epe paigo niimo” ĩiriconiirucumo. † 7:3 Manʉ cʉti, nʉmo cʉti, tiiriquere ca doti niirijere bii ametʉene nʉcãgo méé biimo.‡ 7:7 Ex 20.17; Dt 5.21.

Page 217: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 7:8 214 ROMANOS 8:10ñañarije ca niirijere yʉ majitibojacupa. Ĩaʉgoriquere yʉ majitibojacupa, doti cũurique, “Ĩaʉgoticãña,” to ca ĩitijata.‡ 8 Ñañarije pea, doticũurique to biro ca ĩirije jʉori, niipetirije ĩa ʉgori-quere yʉre tii bau niiwʉ. Doti cũurique ca mani-jata, ñañaro tiirique manirore biro biicã. 9 Doticũuriquere ca majitigʉ yʉ ca niiri cuupʉre catiañugʉ yʉ niiwʉ. Doti cũuriquere yʉ ca majiro,ñañarije yʉ ca tiirique bii bau nii eacãwʉ. To birica bii yaipʉra yʉ niicãwʉ yua.§ 10 To biri doticũurique, catirique yʉre ca tiicojoboriquera, cabii yaipʉ yʉ ca niiro yʉre tiicãwʉ. 11 Ñañarijepea, doti cũuriquerena nii eari, ñañaro yʉ ca tiibui cʉtiro yʉre tiiwʉ. Tee jʉori ca bii yaipʉra yʉniicãwʉ.

12 O biro mani ĩi yapano, añuro petira doticũuriquea, ca ñañarije manirije nii, ca doti niir-ije cãa ca ñañarije manirije, díámacʉ̃ ca niirije,añurije, nii. 13 To docare, ate añurijera, ¿cabii yaipʉ yʉ ca niiro yʉre to tiicãjapari? ¡Tiiti-jacupa! Ñañarije, ñañarijera ca niirijere ĩñorʉ-garo, añurije jʉorira, ca bii yaipʉ yʉ ca niiro yʉretiiwʉ. O biro biiri, doti cũurique jʉori, ñañarije,díámacʉ̃ra ñañarije peti ca niirijere bii bau niieacãwʉ.

14 Doti cũuriquea Ʉmʉreco Pacʉ yee nii. Yʉpea, bojocʉ ca tʉgoeña tutuatigʉ, ñañarijere catii nʉnʉjeepʉ noniricʉ yʉ niicã. 15 Yʉ ca tiirijereyʉ tʉo majiti. Yʉ ca tiirʉgarijere tiitigʉra, yʉ cajunarije peere yʉ tiicã. 16 To biri yʉ ca junarijepeere ca tiigʉ niiri, “Doti cũurique, añurijera nii,”yʉ ĩi. 17 To biri yua yʉ méé yʉ nii, teere catiigʉ. Yʉpʉre ñañarije ca niirije pee to biro tii.18 Yʉpʉre ca tʉgoeña bayitigʉ yʉ ca niiri upʉreañurije ʉnora ca manicãrijere yʉ maji; añurije catiicãrʉgagʉ nii pacagʉ, yʉ tii jeeñomajiticã. 19Tobiri yʉ ca tiirijea, añurije yʉ ca tiirʉgarije mééreyʉ tii, ñañarije yʉ ca junarije peere yʉ tii. 20 Tobiri yua, yʉ ca junarijerena yʉ ca tiijata, yʉ mééyʉ tii. Yʉpʉre ñañarije ca niirije to biro tii.

21Obiro ca biirije jʉori atere yʉmaji: Añurijereyʉ ca tiicãrʉga pacaro, ñañarije menawado biicã.22 Yʉ ca tʉgoeñarijepʉa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cadotirijere bʉaro boo tʉgoeña. 23 To ca bii pacaro,yʉ upʉpʉre apeye ca doti niirijere yʉ ĩa, ñañar-ijere ca doti niirije ca niirijere. Ate ca dotirije,yʉ ca tʉgoeñarije ca dotirije menare ameri quẽeniima ĩiro, ñañarijerena yʉ ca tii nʉnʉjeecõaniiroyʉre tii.

24 ¡Abé nija yʉ niiquĩgʉ! ¿Ati upʉ mena ñañar-ije tiicãri yʉ ca bii yaipere ñiru peti yʉre cʉ̃ametʉenegʉti? 25 Ʉmʉreco Pacʉ, mani WiogʉJesucristo jʉori, “Añu majuropeecã,” yʉ ca ĩigʉwado ametʉene majimi. O biirije ca biiro macã,yʉ ca tʉgoeñaniirijemenapeera, yʉmajuropeeraɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotirijere yʉ tii nʉnʉjee, yʉupʉ ñañarije ca tii niiri upʉmena peera, ñañarijeca tii dotirije peere yʉ tii nʉnʉjeecã.

8Añuri Yeri jʉori catirique

1 To biri mecʉ̃ra yua, Cristo Jesús mena caniirãra ñañaro cʉ̃ja ca bii yaipe ʉno mani.2 Jesucristo jʉori, Añuri Yeri catirique ca tiicojogʉcʉ̃ ca dotirije, ñañarijere, bii yairiquere, ca dotitutua niirijere yʉre ametʉenewʉ. 3 ɄmʉrecoPacʉ pea, Moisés cʉ̃ ca doti cũurique do biroca tii majitirijere tiiupi. Do biro ca tiipe mééniiupa, bojoca tʉgoeña bayitima ĩirã ñañarijecʉ̃ja ca tii niirije niima ĩiro. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃Macʉ̃re, bojocʉ ñañarijere ca tii niigʉ ca tʉgoeñabayitigʉre biro ca niigʉ cʉ̃re tiicojoupi, ñañarijetii niiriquere cʉ̃ ametʉene bojajato ĩigʉ. Bojocʉca tʉgoeña bayitigʉre biro cʉ̃re tiiri, ñañarijeretii yaioupi Ʉmʉreco Pacʉ. 4 Atere to biro tiiupi,doti cũurique añurije ca dotirore biro cʉ̃ja tiiniijato ĩigʉ. Mee ñañarije tiirʉga tʉgoeñariquereca tii nʉnʉjeerã méé mani nii, Añuri Yeri cʉ̃ caĩirore biro pee ca tii niirã mani nii yua.

5 Ñañarije ca tiirã, tee pee wadore tiirʉganʉnʉjeecã niima. Añuri Yeri cʉ̃ ca ĩirore biro catiirã pea, Añuri Yeri cʉ̃ ca boorije pee wadoretiirʉga tʉgoeñama. 6Ñañarije tiirʉga tʉgoeñari-quere nʉcãtima ĩirã, tee pee wadore tiirʉganʉnʉjeecã niiriquea, bii yairicaro ca tiirije nii.Añuri Yeri yee peere tiijata, añuro nii, cati, biiri-caro tii. 7 Ñañarije cʉ̃ja ca tiirʉga tʉgoeñarijerenʉcãtima ĩirã, tee pee wadore ca tiirʉga nʉnʉ-jeecõa niirã, Ʉmʉreco Pacʉre ca junarã niima.Cʉ̃ ca dotirijere booti, tii nʉnʉjee majiti, biicãma.8 To biri ñañarije cʉ̃ja ca tiirʉga tʉgoeñarijere canʉcãtirã, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa ʉjea niirijere tiimajitima.

9Mʉja pea, ñañarije ca tiirã méé mʉja nii yua.Añuri Yeri cʉ̃ ca boorore biro pee ca tiirã mʉjanii, díámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ Añuri Yerimʉjapʉre cʉ̃ ca niijata. Cristo yʉʉ Añuri Yerireca cʉotigʉa, Jesucristo yʉʉ méé niimi. 10 Cristomʉjapʉre cʉ̃ ca niijata, mʉja upʉ pea ñañarije

§ 7:9 To biri ñañaro bii yairica tabepʉ ca waapʉra yʉ niicãwʉ.

Page 218: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 8:11 215 ROMANOS 8:35jʉori ca bii yaipa upʉ to ca nii pacaro, ɄmʉrecoPacʉ yʉʉ Añuri Yeri pea mʉja ca catirije niimi,añurã cʉ̃ ca tiirije jʉori.* 11 Cristo cʉ̃ ca catituaro ca tiiricʉ yʉʉ Añuri Yeri mʉjapʉre cʉ̃ caniijata, Cristo cʉ̃ ca cati tuaro ca tiiricʉ ɄmʉrecoPacʉramʉja upʉri ca bii yairijere wãma catiriquetiicojorucumi, cʉ̃ yʉʉ Añuri Yeri mʉjapʉre cʉ̃ caniirije jʉori.

12 To biri yʉ yaarã, jĩcã wãme mani ca tii niipenii. Biiropʉa mani upʉ ñañarije ca tiirʉgarijepeere mani ca tii niipe méé nii. 13 Tee ñañarijeremʉja ca tii niijata, ñañaro tamʉo yairica tabepʉmʉja waarucu. Añuri Yeri jʉori, ñañarije tiiri-quere mʉja ca tii yaiojata, mʉja caticõa niirucu.

14 Niipetirã, Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ Añuri Yeri cʉ̃ca majiorore biro ca tii niirã, Ʉmʉreco Pacʉ punaniima. 15Mʉja, ñucã ca uwi duwi yujurã mʉja caniiro ca tiipa yerimééremʉja ñeeupa. Añuri Yeri,Ʉmʉreco Pacʉ puna niiricaro ca tiigʉre mʉjañeeupa. Cʉ̃ jʉorira, Ʉmʉreco Pacʉre, “¡Abbá!¡Cáacʉ!”† mani ĩi. 16 Cʉ̃, Añuri Yerira manica yeri cʉtirijepʉre, Ʉmʉreco Pacʉ puna manica niirijere wede majiomi. 17 Cʉ̃ puna mani caniijata, cʉ̃ yeere ca cʉo nʉnʉjeerã niirã mani bii;Ʉmʉreco Pacʉ yeere ca cʉo nʉnʉjeerã, Cristomena jĩcãri cʉ̃ yeere ca cʉo nʉnʉjeerã, niirã manibii, cʉ̃ mena jĩcãri ñañaro mani ca tamʉojata,ñucã cʉ̃ mena jĩcãrira añuro mani ca tii nʉcʉ̃ bʉoecopere biro ĩirã.

Jiropʉ añurije ca niipe18 Ati rʉmʉrire ñañaro tamʉoriquea, añurije

manire ca bii eape menare mani ca ĩa cõoña-jata, mani majuropeecã. 19 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cajeeñorique, díámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ puna manica niirijere ca bii ĩño eapa tabere pato wãcãriquemena yue nii, 20 ñañaro ca biipe ca niiro ca tiiecorique niiri. Biiropʉa tee majuropeera to birobiitiupa. Ʉmʉreco Pacʉ, “To biro biirucu,” cʉ̃ca ĩirique niima ĩiro to biro biiupa. Bii pacaronii, 21 cʉ̃ ca jeeñorique majuropeera ñañaro catii eco niirijere ametʉene ecori, Ʉmʉreco Pacʉpuna añurijepʉ cʉ̃ja ca ametʉene ecori taberecʉ̃ja mena ca nii earo ca tiipe.

22 Cʉ̃ ca jeeñorique niipetirijepʉra, jĩcõ nomiomacʉ̃ cʉtigo puniro cõ ca tʉgoeñarore biro cabiirijere mani maji. 23 Tee wado méé ñañarotamʉo, mani, jiro mani ca bʉapepʉre ĩigʉ, AñuriYerire cʉ̃ ca tiicojo jʉoricarãpʉ cãa to birora

ñañaro mani tamʉo, Ʉmʉreco Pacʉ punare birotii ecori, ñañaro mani ca tamʉori upʉre cʉ̃ caametʉenepa tabere yue niirã ʉno. 24 Tee, manica yue niirijerena ĩirã, mani ametʉene ecowʉ.Yuerique ca bii earijepʉa, yuenemoriqueméénii.¿Ñiru cʉ̃ ca cʉorijepʉrena cʉ̃ yuecõa niigajati?25Mani ca cʉotirijeremani ca yue niijata, tʉgoeñabayirique mena to birora mani yuecõa nii.

26 O biri wãmera, mani ca tʉgoeña bayitirijeremanire tii nemomi Añuri Yeri. Jãi juu buericawãmeʉnoramani ĩimajiticã, to biromani ca biiroAñuri Yeri majuropeera do biro ca ĩi wede majiñamanirije mena, otirique mena, Ʉmʉreco Pacʉremanire jãi bojami. 27 Ʉmʉreco Pacʉ, yeripʉtʉgoeñariquere ca majigʉ niiri, Añuri Yeri cʉ̃ caĩirʉgarijeremajicãmi, Añuri Yeria, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca boorore biro cʉ̃ yaarãre cʉ̃ ca jãi bojarije caniiro macã.

Ca ametʉa nʉcã majuropeerã28Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃re ca mairãre añurije boo-

jãgʉ, niipetiri wãmeri cʉ̃jare ca biiro tiimi, cʉ̃ caĩiricarore biro to biijato ĩigʉ cʉ̃ ca jʉoricarãre,mani ĩi maji. 29Ʉmʉreco Pacʉ, jʉgueropʉra cʉ̃ cabeje jeericarãre cʉ̃ Macʉ̃re biro ca niiparã cʉ̃jaretiiupi, cʉ̃ Macʉ̃ pea paʉ ca tʉo nʉnʉjeerã watoarecʉ̃ja jũwʉ cʉ̃ niijato ĩigʉ. 30 To biro biirucuma,cʉ̃ ca ĩiricarãrena jʉo, cʉ̃ ca jʉoricarãrena, añurãcʉ̃ja ca niiro tii, añurã cʉ̃ ca tiiricarãrena, cʉ̃ caañu majuropeerijere ca cʉo eaparã cʉ̃ja ca niirotii, tiimi.

31 ¿Atere ñee mani ĩirãti? Ʉmʉreco Pacʉ manimena cʉ̃ ca niijata, ¿ñiru ʉno pee ñañaro manirecʉ̃ tiibogajati? 32 Cʉ̃ Macʉ̃ majurope cãare mait-igʉra, mani niipetirã mani ca ñañarije jʉori cʉ̃ cabii yairo ca tiiricʉ, ¿do biro ĩigʉ, cʉ̃ Macʉ̃ menajĩcãrira niipetirije manire cʉ̃ tiicojotibogajati?33 ¿Ñiru, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca beje jeericarãre“Ñañarije ca tiirã niima,” cʉ̃ ĩibogajati? ɄmʉrecoPacʉ niimi, ca ñañarije manirã ca tiigʉ. 34 ¿Ñiruñañaro cʉ̃jare cʉ̃ tiibogajati? Cristo Jesús manirebii yai bojaupi. Ñucã cati tua biicãri, ɄmʉrecoPacʉ díámacʉ̃ nʉña‡ pee niiri, manire jãi bojaniimi. 35 ¿Jesucristo manire cʉ̃ ca mairijere, ñirumanire cʉ̃ tuu dicawoogʉti? Ñañaro tamʉorique,do biro ca bii majiña manirije, ñañaro cʉ̃jaca tiirʉga nʉnʉjeerije, aʉa boarique, juti boopacarique, ca uwiorije, ñañaro jĩa eco yairique

* 8:10 Mʉja yeri pea caticã, Ʉmʉreco Pacʉ, jĩcãti ʉno peera ñañarije ca tiitiricarãre biro mʉjare cʉ̃ catiirique jʉori. † 8:15 Arameo wederique menara “Abbá” ĩi, “Cáacʉ,” ĩiro. ‡ 8:34 Díámacʉ̃ nʉña, Jesucristo dobiro ca tiiya manigʉ cʉ̃ ca duwiri nʉña. Salmo 110.1; Mt 22.44.

Page 219: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 8:36 216 ROMANOS 9:23cãa, manire tuu dica woo majiti. 36 O biro ĩiowarique:“Mʉ yee jʉori, to cãnacã rʉmʉra ca bii yaiparã jãa

niicã.Oveja cʉ̃ja ca jĩaparãre biro jãare ĩama,”ca ĩirore birora.§

37 To ca bii pacaro, manire ca mairicʉ jʉori,ate niipetirijere ca ametʉa nʉcãrã peti maninii. 38 “Díámacʉ̃ra, bii yairique ʉnora, catiriqueʉnora, Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrã ʉnora, wãtĩaʉnora, mecʉ̃re ca biirije ʉnora, jiro ca biipeʉnora, ca yeri tutuarã ʉnora, 39 emʉaropʉ ʉnora,ñañaro bii yairica tabe ʉnora, jĩcãwãmeɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca jeeñorique ʉnora, mani Wiogʉ CristoJesús jʉori, Ʉmʉreco Pacʉmanire cʉ̃ ca mairijeremanire tuu dica woo majiti,” yʉ ĩi.

9Israelitas're Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ami dica

woorique1 Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeegʉre birora ĩi di-

toricaro maniro, díámacʉ̃ yʉ ĩi. Yʉ ca tʉgoeñar-ije, Añuri Yeri cʉ̃ ca majiorije jʉori, “To birorabii,” yʉre ĩi. 2 Yʉ yeripʉ bʉaro tʉgoeñarique pai,to birora puniro tʉgoeña cõa nii, yʉ bii. 3Yʉ ma-juropeera, “Ñañaro biirucumi,” ĩiricʉ nii, Jesucri-store camajitigʉ nii, yʉ biicãrʉgami, yʉ yaarã, yʉyaa pooga macãrã 4 israelitas're ĩima ĩigʉ. Cʉ̃ja,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ami dica wooricarã niiupa.Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ puna peti cʉ̃ja ca niiro cʉ̃jaretiiupi. Cʉ̃ja menara nii, cʉ̃ ca doti tutuarijerecʉ̃jare ĩño, tiiupi. “Mʉja menare o biro yʉ tiiniirucu,” cʉ̃jare ĩi, cʉ̃ ca dotirijere cʉ̃jare cũu,díámacʉ̃ tii nʉcʉ̃ bʉorica wãmere cʉ̃jare wedemajio, ñucã “O biro mʉjare yʉ tiirucu,” cʉ̃jareĩiupi. 5 Jãa ñicʉ̃ jʉ̃mʉara niiupa, Ʉmʉreco Pacʉyaarã. Cʉ̃ja yaa puna macʉ̃ra bojoca mani ca biinʉnʉa dooricawãmere biro ĩijata, baʉaupi Cristo,niipetirije jotoaɄmʉreco Pacʉ ca niigʉ. To biroraĩi nʉcʉ̃ bʉocã niiricʉ cʉ̃ niijato. To biro to biijato.

6 Ʉmʉreco Pacʉ, Israel yaa pooga macãrãre,“To biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩirique, to birorabiicã yerijãa waaro méé bii. Niipetirãpʉ Israelpãramerã ca niirã israelitas méé niima. 7 ÑucãAbraham pãramerã cʉ̃ja ca niirije jʉorira, niipe-tirãpʉra cʉ̃ puna niitima. Ʉmʉreco Pacʉ o birocʉ̃re ĩiupi: “Isaac jʉori, mʉ pãramerã cʉtirucu,”ĩiupi.* 8O biro ĩijata: “Ʉmʉreco Pacʉ puna ca ni-irã, tii punamacãrã cʉ̃ja ca niirije jʉorira cʉ̃ punaniitima. ‘O biro yʉ tiirucu,’ cʉ̃ ca ĩiricʉ puna pee

doca, Abraham pãramerã niima,” ĩiricarã niima.9Ate nii Ʉmʉreco Pacʉ, “O biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ caĩirique: “Ape cʉ̃mare ati cuu ʉnora yʉ doorucu, tocõrore Sara jĩcʉ̃macʉ̃ cʉtirucumo,” cʉ̃ ca ĩirique.†

10 Tee wado méé nii ñucã, Rebeca puna cãajĩcʉ̃ra pacʉ cʉtiupa, mani ñicʉ̃ Isaac wadore.11 Cʉ̃ja ca baʉaparo jʉguero, añurije, ñañarije,cʉ̃ja ca tiitiropʉra, Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ ca boororebiro cʉ̃ majuropeera cʉ̃ ca beje amirijere díá-macʉ̃ra to nii eajato ĩigʉ, 12 bojoca tii niiriquejʉori méé, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca jʉogʉ niiriquereĩigʉ, o biro cõre ĩiupi Rebecare: “Cʉ̃ jũwʉ pee cʉ̃baire pade coterucumi,” ĩiupi, 13o biro ĩi owariqueca ĩirore birora: “Jacob're yʉ maiwʉ. Esaú peerayʉ juna jañuwʉ.”‡

14 ¿Ñee mani ĩirãti? ¿To docare Ʉmʉreco Pacʉñañagʉ cʉ̃ niiti? ¡Niitimi! 15Ʉmʉreco Pacʉ o birocʉ̃re ĩiupi Moisés're: “Yʉ ca ĩa mairʉgagʉre yʉ ĩamairucu. Yʉ ca boo paca ĩarʉgagʉre yʉ boo pacaĩarucu,” ĩiupi.§

16 To biri cʉ̃ ca jʉorijea, bojocʉ cʉ̃ ca boorijejʉori méé; ñucã cʉ̃ ca tii bayi niirije jʉori méé,bii, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boo paca ĩarije jʉoripee bii. 17 Ʉmʉreco Pacʉ wederiquepʉ, Egiptomacʉ̃ wiogʉre o biro ĩi: “Aterena ĩigʉ, mʉ menayʉ ca tutuarijere ĩñorʉgʉ, wiogʉ mʉre yʉ tiiwʉ,niipetiri yepapʉ yʉ wãmere wede batorique caniipere biro ĩigʉ,” ĩi.* 18Tee tiigʉ Ʉmʉreco Pacʉa,cʉ̃ ca ĩa maigʉre ĩa mai, ca ametʉene nʉcãgʉrabʉaro jañuro to birora cʉ̃ ca biicã nʉnʉa waarotiicãmi.

19Mʉ pea yʉre mʉ ĩicu: “To docare, ¿ñee tiigʉɄmʉreco Pacʉ, ‘To biro tiima,’ manire cʉ̃ ĩiti?¿Ñiru pee cʉ̃ ca boorijere cʉ̃ ĩi camotabogajati?”mʉ ĩicu. 20Yʉ pea o biro mʉre yʉ ĩi: Mʉa, ¿“Ñirumʉ niiti, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiirijere to biro mʉtii,” cʉ̃re ĩirʉgʉ? Mʉja ca tʉgoeñajata, ¿diirʉ, tiirʉca weericʉre ñee tiigʉ to biri jotʉ yʉre mʉ tiiri,to ĩigajati?† 21 Jotʉri weeri majʉa, dii jĩcã bʉrʉamaquẽrena ca nii majuropeerijere tiirã cʉorique,niipetirijere tiirã cʉ̃ja ca cʉori jotʉri, weemajimi.

22 Ʉmʉreco Pacʉ, ñañaro cʉ̃ ca tiirijere, cʉ̃ca tutuarijere, ĩñorʉga pacagʉ, ñañaro tii eco,ñañaro bii yairica tabepʉ waa, ca biiparãre tʉ-goeña bayirique mena to birora cʉ̃jare ĩacãupi.23 Ñucã to biro biigʉa, manire ametʉenerʉgʉ,bʉaro manire cʉ̃ ca mairijere, cʉ̃ ca añu ma-juropeerijere, ĩñoupi. Jĩcãtopʉra manire boo

§ 8:36 Sal 44.22. * 9:7 Gn 21.12. † 9:9 Gn 18.10, 14. ‡ 9:13 Gn 25.23; Mal 1.2-3. § 9:15 Ex 33.19. * 9:17 Ex 9.16.† 9:20 Is 29.16; 45.9.

Page 220: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 9:24 217 ROMANOS 10:14

paca ĩari, cʉ̃ mena mani ca niipere biro ĩigʉmanire beje jeeupi. 24 Mania cʉ̃jara mani nii,judíos watoare, judíos ca niitirã watoa cãare,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca jʉoricarã. 25 Oseas cʉ̃ caowarica pũuropʉ Ʉmʉreco Pacʉ:“Yʉ yaa pooga ca niitiricarãre, ‘Yʉ yaa pooga,’ yʉ

ĩirucu.Yʉ ca maitimiricarãrena, ‘Yʉ ca mairã,’ yʉ

ĩirucu.”‡26“ ‘Yʉ yaa poogaméémʉja nii,’ cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩirica

tabera,‘Ʉmʉreco Pacʉ ca caticõa niigʉ puna mʉja nii,

ĩiricarã niirucuma,’ ” cʉ̃ ca ĩiricarorebirora.§

27 Israelitas cʉ̃ja ca biipe peera o biro ĩimiIsaías:“Israel yaa pooga macãrã jita duparire biro paʉ

nii pacarã, paʉacã mééra ametʉarucuma;28Wiogʉa, cʉ̃ ca ĩiricarore birora, yoari mééra ati

yepa macãrãre ñañaro tiirucumi,” ĩimi.*29 Isaías'ra o biro ĩiupi ñucã:

“Ʉmʉreco Pacʉ niipetirijepʉrena ca doti tutuaniigʉ, mani Israel yaa pooga macãrãre cʉ̃ca dʉaticãjata,

Sodoma, Gomorra macãrãre biro mani bii yaicãyerijãa waabojacupa,” ĩiupi.†

Israelitas cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeetirique30 Atere ¿ñee mani ĩirãti? Judíos ca ni-

itirã, añurã cʉ̃re tii ecorʉgarã añurije ca ti-itirucuricarãrena, díámacʉ̃ cʉ̃ja ca tʉo nʉcʉ̃bʉorije jʉori, añurã cʉ̃jare tiiupi Ʉmʉreco Pacʉ.31 Israelitas, doti cũurique jʉori añurã nii eari-quere ca amamiricarã pea, añurã nii eariquerebʉa eatiupa. 32 ¿Ñee tiirã cʉ̃ja bʉa eatijapari?Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique mena méé teereamaupa, cʉ̃ja ca tii nʉnʉjeerije jʉori pee, teereamaupa, “Tee menara mani bʉa eacãrucu” ca ĩitʉgoeñarãre biro. To biro biima ĩirã, ʉ̃tãgare pʉataarãre biro biiupa.‡ 33Obiro ĩi owarique ca ĩirorebirora:“Ĩaña, Sión're jĩcãga ʉ̃tãga yʉ cũu, jĩcãga ʉ̃tãga

bojoca cʉ̃ja ca pʉata ñaaro ca tiipagare.Cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeegʉa boboro tamʉotiru-

cumi.Ӥ

101 Yʉ yaarã, yʉ yeri ca boorije, israelitas're

Ʉmʉreco Pacʉre yʉ ca jãi bojarije, “Cʉ̃ja ametʉa-jato” ĩigʉ yʉ ca ĩirije nii. 2 “Ʉmʉreco Pacʉrebʉaropʉra ca tii nʉcʉ̃ bʉorʉgarã niima biirãpʉa”yʉ ĩi, cʉ̃ja yee maquẽre. Tee peere to biro cabiicãrã nii pacarã, Ʉmʉreco Pacʉ yee díámacʉ̃ caniirijere biro tiitima. 3 Ʉmʉreco Pacʉ añurã cʉ̃ca tiirijere majitima ĩirã, cʉ̃ja majuro cʉ̃ja ca ti-irije jʉorira añurã niirʉgama ĩirã, Ʉmʉreco Pacʉañurã cʉ̃ ca tiirijere junaupa. 4 Doti cũurique,Jesucristorena bii yapano ea, díámacʉ̃ cʉ̃re ca tʉonʉcʉ̃ bʉorã niipetirã añurã cʉ̃ja ca nii eapere biroĩiro.

5 Doti cũurique jʉori añurã niiriquere o biro ĩiowaupi Moisés: “Doti cũurique ca ĩirore biro catii niigʉa, tee jʉorira caticõa niiriquere bʉaru-cumi,” ĩiupi.* 6 Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquejʉori añurã nii earique peera o biro ĩi: “Mʉjayeripʉ o biro ĩi tʉgoeñaticãña, ¿ñiru ʉmʉrecotutipʉ cʉ̃ mʉa waa majigajati, ñucã Jesucristocʉ̃ ca duwi dooro tiirʉgʉ?† 7 ¿Ñiru ca ʉ̃cʉ̃ariopepʉ cʉ̃ duwi nʉcã waagʉti, Jesucristore ca biiyairicarã watoapʉ cʉ̃ ca tua mʉa dooro tiirʉgʉ?”ĩi.‡ 8 To docare, “¿Ñeere to ĩiti? Ʉmʉreco Pacʉwederique mʉ pʉtora nii, mʉ yeripʉ nii, mʉʉjerorena nii, bii,” ĩi doca.§ Ate nii díámacʉ̃ tʉonʉcʉ̃ bʉorique maquẽre jãa ca wederije. 9 Mʉʉjero mena, “Wiogʉ niimi Jesucristo” ĩi, mʉ catʉgoeña niirijepʉ, “Ca bii yairicarã watoare cʉ̃ca cati tuaro tiiupi Ʉmʉreco Pacʉ,” mʉ ca ĩi tʉonʉnʉjeejata, mʉ ametʉarucu. 10Añurã niiriquerebʉa earʉgarã, yeripʉ mena díámacʉ̃ tʉo nʉnʉ-jee, ametʉariquere bʉa earʉgarã, ʉjero mena,“Wiogʉ niimi Jesucristo,” ĩi, ĩirique nii.

11ɄmʉrecoPacʉwederique obiro ĩi: “Niipetirãcʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerã, boboro tamʉotirucuma”ĩi.* 12 To biri judíos, judíos ca niitirã menare,ameri ĩa dica woorique mani. Cʉ̃, Wiogʉra, ni-ipetirã Wiogʉ niimi, tii nemorique cʉ̃re ca jãirãniipetirãre, niipetiro añurije cʉ̃ja ca bʉa earotiimi. 13To biri: “ ‘Wiogʉ jãare ametʉeneña,’ cʉ̃reca ĩi jãirã niipetirã ametʉarucuma,” ĩi.†

14 ¿Do biro pee biicãri, cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjee-tiricʉrena, “Jãare tii nemoña,” cʉ̃ja ĩibogajati?¿Cʉ̃ yeere tʉo ñaati pacarã, do biro pee tiicãricʉ̃re cʉ̃ja tʉo nʉnʉjeebogajati? ¿Cʉ̃ yee maquẽre

‡ 9:25 Os 2.23. § 9:26 Os 1.10. * 9:28 Is 10.22-23. † 9:29 Is 1.9. ‡ 9:32 To biri Jesucristore tʉo nʉnʉjeetima ĩirã,ʉ̃tãga pʉa taarãre biro biiupa. § 9:33 Is 8.14; 28.16. * 10:5 Lv 18.5. † 10:6 Dt 30.12. ‡ 10:7 Dt 30.13. § 10:8Dt 30.14. * 10:11 Is 28.16. † 10:13 “Wiogʉre tii nemorique ca jãirã niipetirã ametʉarucuma.” Jl 2.32.

Page 221: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 10:15 218 ROMANOS 11:14cʉ̃jare wederi maja cʉ̃ja ca mani pacaro, do biropee tiicãri cʉ̃ja tʉobogajati? ¿Cʉ̃ ca wede doticojoricarã niiti pacarã, 15 do biro tiicãri añurijequetire cʉ̃ja wedebogajati? O biro ĩi owarique nii:“Añurije peti nii, queti wederi majʉ añurije quetica jee doogʉre jãi bocarique,” ĩi.‡

16 To ca bii pacaro, israelitas niipetirãpʉraañurije quetire tʉo nʉnʉjee, tiitiupa, Isaías o birocʉ̃ ca ĩi owaquĩricarore birora: “Wiogʉ, jãa cawederijere, ¿ñiru pee cʉ̃ tʉo nʉnʉjeejapari?”§17 To biri díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquea, añurijequetire tʉorique jʉori nii ea. Queti tʉorique pea,Jesucristo yee maquẽre wederique nii.

18 Yʉ pea o biro yʉ ĩi jãiña: ¿Añurije quetirecʉ̃ja tʉotibujapari? ¡Tʉojacupa! Ʉmʉreco Pacʉwederique o biro ĩi:“Añurije quetire, niipetiri taberipʉ wedeupa.

Cʉ̃ja ca wederije ati yepa ca nii eyoritaberipʉ ea peticoa,” ĩi.*

19Yʉ jãiñanemoñucã: ¿Todocare israelitas, teerecʉ̃ja tʉo puotibujapari?† Ca nii jʉori tabere o biroĩimi Moisés:“Yʉ yaa pooga macãrã ca niitirãre mʉja ca ĩa

tutiro yʉ tiirucu;ca tʉo jeeñotiri pooga macãrã mena mʉja ca

ajiaro yʉ tiirucu,”‡ ĩimi.20Ñucã Isaías pea o biirije ĩimi:

“Yʉre ca amaatimiricarã yʉre cʉ̃ja ca bʉaro yʉtiiwʉ.

Yʉre ca jãiña amaatiricarãre yʉre cʉ̃ja ca majiroyʉ tiiwʉ,” ĩimi.§

21 Israelitas yee peera o biro ĩimi:“Tʉo nʉnʉjeeti, ametʉene nʉcã, ca biiri poogare

ʉmʉreco yoari rʉmʉ yʉ amorire yʉ juucojo niimiwʉ,” ĩimi.*

11Israelitas ca nii dʉjarã

1 To biri yʉ jãiña: ¿Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ yaapoogare junagʉ cʉ̃ tiibujapari? ¡Junatijacupi! Yʉcãa, israelitara, Abraham pãrami, Benjamín yaapuna macʉ̃, yʉ nii. 2 Mee jĩcãtopʉra ɄmʉrecoPacʉ, “Yʉ yaa pooga macãrã niirucuma,” cʉ̃ca ĩiricarãre junatiupi. ¿Mʉja, Elías, ɄmʉrecoPacʉre cʉ̃ ca jãi juu buerije mena, israelitas'recʉ̃ ca wedejãarique, o biro ĩi owarique ca ĩirijeremʉja majititi? O biro ĩiupi: 3 “Ʉpʉ, mʉ yaarã mʉyee queti wede jʉgueri majare jĩa bate, mʉre tii

nʉcʉ̃ bʉorãwaibʉcʉrã joemʉenerica tuturi cãarepaa abo bate, tiima. Yʉ jĩcʉ̃ra yʉ cati dʉja. Ñucãyʉ cãare jĩarʉgama,” ĩiupi Elías.* 4 To biro cʉ̃ caĩiro, Ʉmʉreco Pacʉ pea o biro cʉ̃re ĩi yʉʉupi: “Yʉyaarã ca niiparãre siete mil peti Baal're jĩcãti ʉnopeera ca ĩi nʉcʉ̃ bʉotiricarãre yʉ jee dicawoowʉ,”ĩiupi.† 5 To biri wãmera mecʉ̃ri cãare, ɄmʉrecoPacʉ, cʉ̃ ca mairije mena cʉ̃ ca beje jeericarãisraelitas jĩcãrã dʉjama. 6 Cʉ̃ ca ĩa mairije jʉoricʉ̃ ca beje amijata, añurije tii niirique jʉori méébii. Too to ca biijata, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca mairije,cʉ̃ ca mairije méé niicãbojacupa.

7To docare ¿do biromani ĩirãti? Israelitas, cʉ̃jaca amariquere bʉa eatiupa. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cabeje jeericarã pea bʉa eaupa. Ca tʉorʉgatirã peato birora cʉ̃ja biicãjato ĩi ecocãupa. 8 O biro ĩiowarique ca ĩirore birora:“Cʉ̃ja ca cati tʉgoeña niirijepʉ ca tʉo jeeño maji-

tirã cʉ̃jare tii, ca ĩa jeeñotirije cʉ̃ja caperetii, ñucã cʉ̃ja amoperi cãa ca tʉo jeeñotir-ije ca niiro tii, cʉ̃jare tiiupi Ʉmʉreco Pacʉ.To biri ati rʉmʉripʉ cãare to birora bi-icãma,” ĩi.‡

9David cãa o biro ĩiupi:“Cʉ̃ja boje rʉmʉrira yoo yuericarore biro cʉ̃jare

ca bii buiyeerije to jeeñacãjato,teerena tii bui cʉti, ñañaro cʉ̃ja ca tii ecopere biro

ĩiro.10 Cʉ̃ja ca ĩatipere biro ĩiro, cʉ̃ja cape macʉ̃ri to

yati nʉ̃cãcoajato.Cʉ̃ja jõcʉ̃ri cãa ca tʉ̃a mutĩariquera to niicõa

niijato,” ĩi.§Judíos ca niitirã cʉ̃ja ca ametʉarije

11 Mecʉ̃ra o biro yʉ ĩi jãiña: ¿Judíos, to biroratʉo nʉnʉjeeticã yerijãa waarã cʉ̃ja biijapari? Bi-itijacupa. Cʉ̃ja ca bii ametʉene nʉcãrije jʉorira,judíos ca niitirã peere cʉ̃ja ca ametʉape nii eaupa,israelitas teere cʉ̃ja ca uwa jeoro tiirʉgaro. 12Cʉ̃jaca bii ametʉene nʉcãrijera, niipetirãpʉre cʉ̃ja catʉgoeña wajoaro tii, cʉ̃ja ca junariquera judíosca niitirãre cʉ̃ja ca ametʉaro to ca tiijata, ñucãcʉ̃ yaarã cʉ̃ja ca nii eajata docare, ametʉeneroañurije cʉ̃jare biirucu.

13Mecʉ̃ra, mʉja judíos ca niitirãre yʉ ĩi: Mʉjayʉʉ, añurije quetire wederi majʉre birora yʉpaderiquere nʉcʉ̃ bʉorique mena yʉ tii, 14 apetabera yʉ yaarã mʉjare ĩa peju cʉti, tʉo nʉnʉ-jeema ĩirã, jĩcãrã cʉ̃ja ca ametʉaro yʉ tiibocu

‡ 10:15 Is 52.7. § 10:16 Is 53.1. * 10:18 Sal 19.4. † 10:19 ¿Teere cʉ̃ja ĩa majitibujapari? ‡ 10:19 Dt 32.21.§ 10:20 Is 65.1. * 10:21 Is 65.2. * 11:3 1R 19.10, 14. † 11:4 1R 19.18. ‡ 11:8 Dt 29.4; Is 29.10. § 11:10 Sal 69.22-23.

Page 222: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 11:15 219 ROMANOS 11:36ĩima ĩigʉ. 15 Cʉ̃re cʉ̃ja ca junariquera, bojoca,Ʉmʉreco Pacʉ menare añuro cʉ̃ja ca nii earotiiupa. Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeeeajata, ca bii yairicarã cati tuarãre biro biiru-cuma. 16 Trigo weta bʉrʉare jĩcã tabe, “ɄmʉrecoPacʉ yee niirucu,” ĩi ami dica woo jʉojata, niipe-tiropʉra añuri bʉrʉa niipeticoa. “Yucʉgʉ nʉcõɄmʉreco Pacʉ yaa nʉcõ niirucu,” ĩi ami dicawoorique to ca niijata, ca dʉpʉri cãa jee dicawooriquepʉ tuacã.*

17 To biicãri yua, añuro petira jĩcã dʉpʉripaa taa cõa ecoupa. Mʉ pea olivogʉ macãnʉcʉ̃macãgʉ nii pacagʉ, ape dʉpʉri watoare mʉ tuuecoupa.† O biro biicãri, olivogʉ majuropeepʉrepʉto cʉti, tiigʉ ca cati niirore birora catiro jãña,mʉ bii eaupa.‡ 18To biri olivogʉ dʉpʉrimajuropeametʉenero ca nii majuropeegʉre biro tʉgoeñat-icãña. To biro mʉ ca ĩijata, “Ca dʉpʉri méé canʉcõrire jʉo cati nii, ca nʉcõri pee yʉ ca cati niiroyʉre tii,” ĩi majiña.

19Ape tabera o biro mʉ ĩicu: “Jĩcã dʉpʉrire paajude cõaupi, yʉ peere tuu wajoarʉgʉ,” mʉ ĩicu.20To birora bii. Cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeetirije jʉori paajude cõa ecoupa. Mʉ pea díámacʉ̃mʉ ca tʉo nʉcʉ̃bʉorije jʉori tii tabere mʉ nii. To biri “O biro cabiigʉ yʉ nii,” ĩitigʉra, Ʉmʉreco Pacʉre ca ĩi nʉcʉ̃bʉogʉ niiña. 21 Ʉmʉreco Pacʉa, cʉ̃ yaarã ma-jurope cãare cʉ̃ ca ĩa boo pacatijata, mʉja cãare ĩaboo pacatirucumi. 22Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca bojocaañurijere, ñucã ñañaro ca tiigʉ cʉ̃ ca niirijere,majiña. Cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeetiricarãre ñañaro catiigʉ nii, mʉja mena peera ca bojoca añugʉ nii,biimi. Cʉ̃ ca bojoca añurijere to birora mʉja catʉo nʉnʉjeecõa niitijata, mʉja cãa, mʉja paa taacõa ecocoarucu. 23 Judíos, ca tʉo nʉnʉjeerʉgatirãcʉ̃ja ca niirijere cʉ̃ja ca yerijãajata, ñucã cʉ̃ yaarãcʉ̃ja ca niiro cʉ̃jare tiicãrucumi. Ʉmʉreco Pacʉa,paa taa cõarica dʉpʉre ca tuu queno majigʉniimi. 24Mʉja, macãnʉcʉ̃macãgʉ olivogʉ dʉpʉrepaa taari, otericagʉ olivogʉpʉre, tiigʉ dʉpʉ niitipacarã mʉja ca tuu ecojata,§ judíos tiigʉ dʉpʉmajurope ca niirã doca, amaricaro maniro tiigʉdʉpʉ ca niiro tii ecorucuma.

Israelitas cʉ̃ja ca ametʉape25 Yʉ yaarã, ate ca majiña maniriquere, “O

biro ca biirã jãa nii” mʉja ca ĩitipere biro ĩigʉ,

mʉja ca majiro yʉ boo. Israelitas jĩcãrã ɄmʉrecoPacʉre tʉo nʉnʉjeetiupa. Ména to birora biicõaniirucuma, judíos ca niitirã, Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃jaca tʉo nʉnʉjee petiropʉ. 26 O biro cʉ̃ja ca biiro,israelitas niipetirã ametʉene ecorucuma, o biroĩi owarique ca niirore birora:“Bojocare ca ametʉenegʉ Sión* macʉ̃ dooru-

cumi,Jacob pãramerã ñañarije cʉ̃ja ca tii niirijere cõa

bojacãrucumi.27 Ate niirucu cʉ̃ja menare yʉ ca tiipe, cʉ̃ja ca

ñañarijere yʉ ca ametʉeneri tabere,”† ĩi.28 Añurije queti mena peera, israelitas,

Ʉmʉreco Pacʉ waparã niima, mʉja pee añuromʉja ca niipere ĩirã. Beje jeericarã cʉ̃ja caniirije peera, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca mairã niima,cʉ̃ja ñicʉ̃apʉ cʉ̃ ca jʉoricarã pãramerã niiri.29 Ʉmʉreco Pacʉa, cʉ̃ ca tiicojorijera ẽmatimi.Ñucã cʉ̃ ca jʉoricarã niirique cãare wajoatimi.30 Jʉgueropʉre mʉja cãa, Ʉmʉreco Pacʉre ca tʉonʉnʉjeetirã mʉja niiupa. Mecʉ̃ri peera israelitascʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeetirije jʉori, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca ĩa mairã mʉja nii ea. 31 To birora anijacʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeetirã cãa, mecʉ̃ra ĩa maiecorucuma, Ʉmʉreco Pacʉ mʉjare cʉ̃ ca mairorebirora. 32 Ʉmʉreco Pacʉ, niipetirãpʉrena ca tʉonʉnʉjeetirã cʉ̃ja ca niiro tiiupi, niipetirãpʉrenaĩa mairʉgʉ.33 ¡Ʉmʉreco Pacʉ yee añurije maquẽ ca niirije,

cʉ̃ yee majirique, tʉo puorique, do biroca tiiya manirije peti to niicãti! ¡No cõropeti cʉ̃ ca tiirʉgarijere wede majio majiñamani, cʉ̃ ca tiirijere tʉo puoti, biirique toniiti!

34 ¿Ñiru pee Wiogʉ cʉ̃ ca tʉgoeñarijere cʉ̃ majiti?¿Ñiru cʉ̃ niiupari, cʉ̃re ca wede majior-icʉ?‡

35 ¿Ñiru pee Ʉmʉreco Pacʉre apeye ʉno cʉ̃recʉ̃ tiicojo jʉojapari, jiro cʉ̃re tueneecorʉgʉ?§

36 Niipetirije cʉ̃ ca jeeñorique cʉ̃ jʉorira nii, cʉ̃yeera nii, bii. ¡To biri to birora cʉ̃re manibaja peo nʉcʉ̃ bʉocõa niico!

To biro to biijato.12

Wãma catirique* 11:16 Nʉcõ ca ñañarije maniri nʉcõ to ca nii eajata, ca dʉpʉri cãa ca ñañarije manirijera nii. † 11:17Judíos ca niitirã, olivogʉmacãnʉcʉ̃ macãgʉ dʉpʉrire biro ca niirã peere tuu wajoagʉre biro tiiupi. ‡ 11:17Judíos olivogʉ majuro peere biro ca niirãre ĩi cõoñagʉ cʉ̃ ca ĩirique nii. § 11:24 Amaricaro maniro ɄmʉrecoPacʉ yaarã nii eacãrucuma ñucã. * 11:26 Jerusalén. † 11:27 Is 59.20-21; 27.9; Jer 31.33-34. ‡ 11:34 Is 40.13.§ 11:35 Job 41.11.

Page 223: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 12:1 220 ROMANOS 13:51 To biri yʉ yaarã, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa

mairije jʉori, mʉja upʉrire ca catirijerena cʉ̃retiicojo nʉcʉ̃ bʉorãre biro, ca ñañarije manirije,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa biijejarije, “Cʉ̃re tiicojonʉcʉ̃ bʉoya,” mʉjare yʉ ĩi jãi.* Ate nii díámacʉ̃racʉ̃re tii nʉcʉ̃ bʉorã peti mʉja ca tiimiirije. 2 Aticuumacãrãre biro biiticãña. Biitirãra, mʉja ca tʉ-goeñarijere wajoaya, mʉja ca biirique cʉti niirijecawajoapere biro ĩirã. O biro biirã, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca boorije añurije, ĩa biijejarique, díámacʉ̃ caniirijere, mʉja majirucu.

3 Cʉ̃ ca añurije jʉori, yʉre cʉ̃ ca wede doticojorique ca niiro macã, mʉja niipetirãre: “Jĩcʉ̃ʉno peera, cʉ̃ ca biirijere cʉ̃ ca tʉgoeña niir-ijere, ametʉeneropʉ cʉ̃ tʉgoeñaticãjato,” yʉ ĩi.Biitirãra, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori, tiimaji niiriquere Ʉmʉreco Pacʉmʉjare cʉ̃ ca tiico-jorique ca niiro cõrora cʉ̃ja tʉgoeñajato. 4 Manica niiro cõrora jĩcã upʉrena paʉ taberi ca niiriupʉ mani cʉo. Bii pacaro tee niipetirijepʉra jĩcãwãmera tiiti. 5To birora mani cãa, paʉ nii pacarãJesucristo wadore jĩcã upʉra mani nii ea. Manica niiro cõrora jĩcãri mena añuro mani ameri tiinemo.

6 Bojorica wãmeri wado tii majiriquere manicʉo, Ʉmʉreco Pacʉ manire cʉ̃ ca tiicojorʉgari-carore birora. To biri jĩcʉ̃re, ca biipere wedejʉguerique to ca niijata, díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃bʉorore biro cʉ̃ wedejato. 7Tii nemo majiriquerecʉ̃ ca tiicojo ecojata, añuro mena cʉ̃ tii nemojato.Bue majioriquere cʉ̃ ca tiicojo ecojata, cʉ̃ buemajiojato. 8 Aperãre cʉ̃ja ca tʉgoeña bayiro tiimajiriquere cʉ̃ ca tiicojo ecojata, cʉ̃ja ca tʉgoeñabayiro cʉ̃ tiijato. Ca boo pacarãre tii nemomajiri-quere cʉ̃ ca tiicojo ecojata, añuro tʉgoeñariquemena cʉ̃ tiicojojato. Jʉo niiriquere cʉ̃ ca tiicojoecojata, añuro cʉ̃ jʉo niijato. Ĩa boo pacariquerecʉ̃ ca tiicojo ecojata, ʉjea niiriquemena cʉ̃ tiijato.

Mairique9 Mʉja ca niiro cõrora mai ditoricaro maniro

ameri mai niiña. Ñañarijere juna, añurije peeretii nʉnʉjeeya. 10Mʉja ca niiro cõrora jĩcʉ̃ punarebiro ameri mai niiña, nʉcʉ̃ bʉorique mena añuroameri ĩi nʉcʉ̃ bʉo niiri.

11 Junañe bʉcʉrã niiticãña. To biro biitirãra,añuro yeri cʉticãri Wiogʉre to birora cʉ̃re tiinʉcʉ̃ bʉocõa niiña. 12 Mʉja ca yue niirijere ĩirã,añuro ʉjea niiña. Ñañaro tamʉorã, tʉgoeña bayiametʉene nʉcãcãña. Juu bue yerijãaticãña.

13 Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja ca boopacarijere cʉ̃jare tii nemoña. Mʉja pʉto ca earãreañuro cʉ̃jare ñeeña.†

14 Ñañaro mʉjare ca tiirʉga nʉnʉjeerãre,Ʉmʉreco Pacʉ añuro cʉ̃jare cʉ̃ tiijato ĩirã, cʉ̃jarejãi juu bue bojaya. “Ñañaro mʉja biirucu,”ĩitirãra, “Añuro mʉjare to biijato,” cʉ̃jare ĩiña.

15 Ca ʉjea niirã mena ʉjea niiña. Ca otirãmenare otiya.

16 Jĩcã majare biro añuro niirique cʉti niiña.“Do biro ca tiiya manirã jãa nii,” ĩi tʉgoeñatirãra,watoa macãrã cʉ̃ja ca niirique cʉtirijere bironiiña. “Ca majirã jãa nii,” ĩi tʉgoeñaticãña.

17 Jĩcʉ̃ peerena, ñañaro cʉ̃ ca tiiricarore birora,ñañaro cʉ̃re tii ameticãña. Niipetirã cʉ̃ja ca ĩacojoro añurijere tiirʉga niiña. 18 Tiirique ʉnorato ca niijata, no mʉja ca tii bayiro cõro niipetirãmena añuro niiña. 19Yʉ yaarã, mʉjamajuropeerañañaro tii ameticãña. Tiitirãra, “Ʉmʉreco Pacʉpee ñañaro cʉ̃ tii amejato,” ĩicãña, owarique obiro ĩi: “Yʉ yee nii ñañaro tii amerique; yʉ, yʉame bojarucu,” ĩimi Ʉmʉreco Pacʉ.‡ 20O biro ĩi:“Mʉre ca ĩa tutigʉ cʉ̃ ca aʉa boajata, cʉ̃re

baarique ecaya. Cʉ̃ ca oco jinirʉgajatacãare, cʉ̃re oco tĩaña.

To biro tiigʉ cʉ̃ ca biirique cʉtirijere bʉaro cʉ̃ cabobo tʉgoeñaro mʉ tiirucu,” ĩi.§

21 Ñañarije pee mʉre ca bii ametʉa nʉcãro ti-iticãña. To biro biitigʉra, añurije mena peeñañarijere ca bii ametʉa nʉcãro tiiya.

13Ʉparãre nʉcʉ̃ bʉorique

1Ʉparã cʉ̃ja ca dotirijere niipetirã ca tii nʉnʉ-jeepe nii. Doti maji niiriquea Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca tiicojorije nii. Ʉparã, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca cũurã niima. 2 To biri ʉparãre ca ametʉenenʉcãgʉa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotirijere biiametʉene nʉcãgʉ tiimi. To biro ca biirã, cʉ̃jamajuropeera ñañaro cʉ̃ja ca biipere bii bui cʉtirãtiima. 3 Ʉparã, añurije ca tii niirãre cʉ̃ja ca uwitʉgoeñaro ca tiirã méé niima. Ñañarije ca tiirãpeere biima. ¿Ʉparãre uwi tʉgoeñaricaromaniromʉ niirʉgati? Añurijere tii niiña. To biro biigʉ,añuro cʉ̃jare mʉ ĩi ecorucu. 4 Cʉ̃a, añuro mʉca niipere ĩigʉ, Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ paderi majʉniimi. Ñañarije mʉ ca tiijata docare, ca uwipʉmʉnii. Watoara ñañaro ca tiirã méé niima. ɄmʉrecoPacʉ yeere paderi majʉ niiri, ñañaro ca tiigʉre,ajiarique mena ñañaro ca tiipʉ niigʉ tiimi. 5 Tee

* 12:1 “Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biro pee niiña,” mʉjare yʉ ĩi. † 12:13 He 13.2; 1P 4.9. ‡ 12:19 Dt 32.35.§ 12:20 Pr 25.21-22.

Page 224: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 13:6 221 ROMANOS 14:15jʉori, ʉparãre ca tʉo nʉnʉjeepera niiro bii, bʉariñañaro cʉ̃ja ca tiirijere tamʉorʉgatirã wadoméé,tʉgoeña niiriquepʉ ca biirije jʉori. 6Teerena ĩirã,niirique wapare mʉja wapa tii.* Ʉparã, ɄmʉrecoPacʉ yeere tiiri maja niima. Teera nii cʉ̃ja ca tiiniirije.

7Mʉja ca niiro cõrora mʉja ca wapa moorijerewapa tiiya. Tii nemoriquemaquẽrewiogʉremʉjaca wapa moojata, wapa tiiya. Niirique waparemʉja ca wapa moojata cãare wapa tiiya. Mʉjaca nʉcʉ̃ bʉoparã cʉ̃ja ca niiro macã, cʉ̃jare nʉcʉ̃bʉoya. Cʉ̃ja ca tiirije cãare ĩa nʉcʉ̃ bʉoya.

8 Mʉja ca ameri maitirije watoarena, jĩcʉ̃ ʉnomena peerena wapa mooticãña. Cʉ̃ pʉto caniigʉre ca maigʉa, doti cũuriquere tii peoticãmi.9 Doti cũurique o biro ĩi: “Nʉmo cʉti, manʉ cʉti,bii pacarã, tii epericarã cʉtiticãña; jĩaticãña; jeedutiticãña; ĩa ʉgoticãña,” ĩi.† Ate, to biri apeyedoti cũurique ca niirije, ate wadorena nii ea:“Mʉ pʉto ca niigʉre, mʉ upʉre mʉ ca mairorebirora maiña.”‡ 10 Mairiquea, bojocare ñañarotiiti. Mairiquea, doti cũurique ca ĩirore biro tiipeoticã.

11 Tee tiirã, mani ca niiri cuure majiri ateniipetirijere tii niiña. Mee, ca cãnirãre biromani ca biirijere wãcãrica tabe niicoa. Mecʉ̃ra,añurije quetire mani ca tʉo nʉnʉjee jʉorica tabemenare mani ca ametʉape cõñacã doo. 12 Ñamica niimijãrije boecoaro bii. To biri naitĩaropʉniirãre biro mani ca tii niirucurijere tii yerijãari,ca boero beju cʉtirique peere mani jee ʉpaco.13 Ʉmʉrecore ca tii niirãre birora, bojoca catirimani bii niico. Baa paca duwi yuju, cũmu cũayuju, ʉmʉa, nomia, tiirica wãme cõro méé tiiepericarã cʉti, ñañarije tii jeyaariquere, jĩcãricõro ca nii majiña manirijere, ĩa tutiriquere, catii niitiparã mani nii. 14 To biro biitirãra, WiogʉJesucristore biro pee biiya, upʉ, ñañarije tiiriqueca boorijere tiirʉga tʉgoeñatirãra.

14Díámacʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉo bayitirã

1 Díámacʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉo bayitigʉre wedepairʉgarã méé añuro tii quenoña. 2 Jĩcãrãre,díámacʉ̃ cʉ̃ja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije, niipetirijecʉ̃jare baa doti. To biro ca bii pacaro niima,díámacʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉo bayitirã, ote wadoca baarã. 3 Niipetirije ca baagʉa, niipetirije cabaatigʉ peere cʉ̃ ĩa junaticãjato. Niipetirije ca

baatigʉ pee cãa, niipetirije ca baagʉ peere cʉ̃wede paiticãjato. Mee, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ camairicʉ niimi. 4 ¿Mʉa ñirumʉ niiti, apĩre ca padecotegʉpʉre wede pairʉgʉ? Añurije, ñañarije,cʉ̃ ca tiijata cãare, cʉ̃ wiogʉ majimi. Biigʉpʉatʉgoeña tutuacõa niirucumi. Wiogʉa, tʉgoeñatutuacõa niiricaro ca tii majigʉ niimi.

5 Niima, jĩcã rʉmʉre ape rʉmʉri ametʉenero,“Ca nii majuropeeri rʉmʉ nii,” ca ĩirã. Niimañucã, “Niipetiri rʉmʉripʉra, jĩcã rʉmʉre birorabiicã,” ca ĩirã. Mʉja ca niiro cõro, mʉja catʉgoeñari wãmere biro tii niiña. 6 No ca niirirʉmʉrena “Ca nii majuropeeri rʉmʉ nii” cʉ̃ caĩijata, Wiogʉre tii nʉcʉ̃ bʉorʉgʉ tiimi. Ñucãca ĩitigʉ cãa, Wiogʉrena tii nʉcʉ̃ bʉogʉ tiimi.Niipetirije ca baagʉ cãa, Wiogʉre nʉcʉ̃ bʉogʉ ti-imi. To biri Ʉmʉreco Pacʉre, “Añu majuropeecã”ĩimi. Niipetirije ca baatigʉ cãa, Wiogʉre tii nʉcʉ̃bʉogʉra tiimi. Cʉ̃ cãa, Ʉmʉreco Pacʉre, “Añumajuropeecã” ĩimi.

7 Jĩcʉ̃ manimenamacʉ̃ ʉno peera cʉ̃ yeere cati,ñucã cʉ̃ yee majuro peere bii yai, biitimi. 8Manica cati niijata, Wiogʉ yaarã mani nii. Ñucã biiyairã cãa, Wiogʉ yaarãra mani niicã. To biri catiniirã cãa, bii yairãpʉ cãa, Wiogʉ yaarãra maniniicã. 9Teere ĩigʉra, bii yai, cati tua, biiupi Cristo,ca catirãre, ca bii yairicarã cãare, cʉ̃ja Wiogʉniirʉgʉ.

10Mʉa, to docare, ¿ñee tiigʉ mʉ yee wedegʉremʉ wede paiti? ¿Ñee tiigʉ cʉ̃re mʉ ĩa junati?Mani niipetirãpʉra Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa bejeritabere mani ca eapera niiro bii. 11 O biro ĩiowarique nii:“ ‘Yʉ ca catirore birora biirucu,’ yʉ ĩi,” ĩimiWiogʉ.“Yʉ jʉguerore niipetirã ãjʉro jupeari mena ea

nuurucuma.Ñucã bojoca poogaari cõrora Ʉmʉreco Pacʉre

baja peo nʉcʉ̃ bʉorucuma,” ĩi.*12To biri mani ca niiro cõrora, niipetirije mani catii niiriquere Ʉmʉreco Pacʉre mani wederucu.

13 To biri ca ameri wede paitiparã mani nii.To biro ĩitirãra, mʉja yee wedegʉ ñañaro cʉ̃ cabiiro ca tiirijere tii buiyeeti, díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉonʉcʉ̃ bʉorijere ca bii camotarijere tiiti, biiya.14 Yʉ, Wiogʉ Jesús're ca tʉo nʉnʉjeegʉre birora,jĩcã wãme ʉnora tee majuropeera ñañarije caniitirijere yʉ maji.† Jĩcã wãme ʉnore, “Ñañarijenii,” ca ĩi tʉgoeñagʉra, to biirijera biicu, to biirijeca tʉgoeñagʉ wadore. 15 Mʉ ca baarije jʉorira,

* 13:6 Impuestos. † 13:9 Ex 20.13-15, 17; Dt 5.17-19, 21. ‡ 13:9 Lv 19.18. * 14:11 Is 45.23. † 14:14 “Baariquea teemajuropeera ñañarije niiti”.

Page 225: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 14:16 222 ROMANOS 15:16mʉ yee wedegʉ cʉ̃ ca tʉgoeñarique pairo mʉ catiijata, ameri maĩrica wãme méére tiigʉ mʉ tii.Mʉ ca baarije jʉoriramʉ yeewedegʉ, Cristo cʉ̃ cabii yai bojaricʉ cʉ̃ ca yairo tiiticãña. 16 Añurijeremʉja ca tiirijerena, ñañaro cʉ̃ja ca wede pairotiiticãña.‡ 17 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niirijea,baa, jini, tiirique jʉori méé bii. Añurije, añuroniirique, ʉjea niirique, Añuri Yeri jʉori bii ni-irique pee nii. 18 O biri wãme Jesucristore ca tiinʉnʉjeegʉa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa biijejaro tii,bojoca cãare, “Añugʉ niimi,” ĩi eco, biimi.

19 Tee tiirã añuro niirique, añuro nii nʉnʉawaaricaro ca tiirije peere mani tii niico.20 Baarique jʉorira, Ʉmʉreco Pacʉ, ca ametʉa-parã cʉ̃ja ca niiro cʉ̃ ca tii niirijere ca yai nʉcãrotiiticãña. Baariquea, niipetirijepʉra añurije wadonii. Ñañarijea, mani ca baarije jʉorira aperãreñañaro cʉ̃ja ca biiro mani ca tiirije pee nii.21 Waibʉcʉ dííre baati, ʉje ocore jiniti, mʉ yeewedegʉ ñañaro cʉ̃ ca tiiro tii buiyeetirique peeañu.

22 Tee tiigʉ, díámacʉ̃ mʉ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉoniirijere, mʉ, Ʉmʉreco Pacʉ mena wadore biiniiña. Ʉjea niimi, cʉ̃ ca tii niirijere, cʉ̃ ca tʉgoeñaniirijepʉ, “To biro mʉ tii,” ca ĩi ecotigʉ. 23 Cʉ̃ca baarijere tʉgoeñarique pairi ca baagʉa, teejʉorira wapa tuami, díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃bʉorore biro tiitima ĩigʉ. Niipetirije, díámacʉ̃ tʉonʉcʉ̃ bʉoricarore biro ca tiiyamanirijea, ñañarijenii.

15Cristo cʉ̃ ca biiricarore biro bii nʉnʉjeerique

1 Mani, ca tʉgoeña tutuarã, manire ca biije-jarije peere tiirica tabe ʉnora, ca tʉgoeña tu-tuatirãre ca tii nemoparã mani nii. 2 Mani caniiro cõrora, mani pʉtomacãrã cʉ̃ja ĩa biijejaro catiiparãmani nii, cʉ̃ja yee añurije, añuro cʉ̃ja ca niinʉnʉa waaro tiirʉgarã. 3 Jesucristo cãa, cʉ̃re cabiijejarije wadore amaatiupi. O biro ĩi owariqueca ĩirore birora: “Ñañarije ca ĩi tutirã ñañarijemʉre cʉ̃ja ca ĩi tutirije, yʉpʉ wadore ñaatuawʉ”ca ĩirore biro.* 4 Jʉgueropʉ cʉ̃ja ca owariqueniipetirijere, manire ca wede majiopere owaupa,tee, ca tʉgoeña tutuarã manire ca tiirije jʉori,mani ca yue niirijere pato wãcãricaro maniromani ca yue niipere biro ĩirã. 5 Ʉmʉreco Pacʉ,tʉgoeña bayi, patowãcãti, biiricaro ca tiigʉ, jĩcãri

mena añuro nii, Cristo cʉ̃ ca biiricarore biromʉjaca biiro cʉ̃ tiijato, 6 jĩcʉ̃ peere biro yeri cʉti,jĩcãri mena Ʉmʉreco Pacʉ, mani Wiogʉ Jesu-cristo Pacʉre baja peo, mʉja ca tii nʉcʉ̃ bʉoperebiro ĩigʉ.

7To biri mʉja ca niiro cõro añura, añuro ameritiiya, Ʉmʉreco Pacʉ añuro ĩi nʉcʉ̃ bʉoricʉ cʉ̃ca niipere ĩigʉ, Jesucristo añuro mʉjare cʉ̃ catiiricarore birora. 8 Jesucristoa, judíos're padecoterimajʉ niiupi, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩirore biroca tiigʉ cʉ̃ ca niirijere ĩñori mani ñicʉ̃pʉre, “Tobiro yʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩiriquere cʉ̃ ca ĩiricarorebirora to biijato ĩigʉ. 9Ñucã judíos ca niitirã cãaɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa mairije jʉori, cʉ̃re cʉ̃jaca baja nʉcʉ̃ bʉopere biro ĩigʉ dooupi, o biro ĩiowarique ca ĩirore birora:“Tee tiigʉ judíos ca niitirã watoare mʉre yʉ ĩi

nʉcʉ̃ bʉorucu.Mʉ wãmere yʉ baja peorucu.”†10Ñucã ape tabe o biro ĩi:“Ʉmʉreco Pacʉ yaarã mena ʉjea niiña judíos ca

niitirã.”‡11Ñucã o biro ĩi:“Niipetirã bojoca poogaari, Ʉpʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉoya.

Bojoca cõrora Ʉpʉre baja peoya.”§12 Isaías cãa o biro ĩi owaupi:

“Isaí yaa punare jĩcʉ̃ baʉarucumi, niipetirã bo-joca poogaarire ca jʉo niipʉ.

Bojoca cõrora, ‘Manire ca ametʉenepʉ niimi,’ ĩiyuerucuma,”* ĩi.

13 Ʉmʉreco Pacʉ, yue niiricaro ca tiigʉ, mʉja,díámacʉ̃ cʉ̃re ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorãre, ʉjea niirique,añuro niirique, mʉjare cʉ̃ tiicojojato, Añuri Yericʉ̃ ca tutuarije jʉori, nemo jañuro ca tʉgoeñatutua yue niirã mʉja ca niipere biro ĩigʉ.

Pablo, judíos ca niitirãre añurije quetiwederimajʉ14 Yʉ yaarã, yʉa díámacʉ̃ra, “Ca bojoca añurã,

niipetirije ca majirã, ca ameri wede majio majirãniima,” mʉjare yʉ ĩi. 15 To biro mʉja ca biipacaro jĩcã wãmeri mʉjare ca dʉjarije jʉori, “Yʉĩicãre,” ĩiri méé, díámacʉ̃ yʉ ĩi owa cojo, mʉjaca acobotipere biro ĩigʉ. Atere to biro yʉ tii,Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ ca añu majuropeerijere cʉ̃ catiicojoricʉ, 16 judíos ca niitirãre, añurijere boo-jãgʉ Cristo Jesús're pade bojari majʉ cʉ̃ ca tiiricʉniiri. Pai niigʉ yʉ ca paderijea, Ʉmʉreco Pacʉyee añurije quetire yʉ ca wederije nii, judíos caniitirãre Añuri Yeri, ca ñañarije manirã cʉ̃jare

‡ 14:16 Mʉ ca tʉgoeñajata peera, añurije ca niiro macãmʉ ca tiirije jʉorira mʉ yee wedegʉ Cristore catʉo nʉnʉjeegʉ ñañarije cʉ̃ ca tiiro tiicãri, aperã ñañarije mʉjare cʉ̃ja ca ĩi wede pairo tiieto. * 15:3Sal 69.9. † 15:9 2S 22.50; Sal 18.49. ‡ 15:10 Dt 32.43. § 15:11 Sal 117.1. * 15:12 Is 11.10.

Page 226: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 15:17 223 ROMANOS 16:7cʉ̃ ca tiirije jʉori, Ʉmʉreco Pacʉre tiicojo nʉcʉ̃bʉorique cʉ̃ ca ĩa biijejarijere biro cʉ̃jare tiirʉgʉ.

17To biri yʉra, Ʉmʉreco Pacʉ yeere yʉ ca padeniirijea, Cristo Jesús jʉori, “To biro ca biigʉ yʉnii,” yʉ ca ĩirije nii. 18 Judíos ca niitirã ɄmʉrecoPacʉre cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeero tiirʉgʉ, Jesucristoyʉre cʉ̃ ca tiirique ca niitirijepʉra yʉ wedeti.To biri wederique, yʉ ca tii niirije mena, 19 cabii ĩñorije, ca ĩa ñaaña manirije tii bau niirique,ca doti tutua niirije mena, ñucã Ʉmʉreco Pacʉyʉʉ Añuri Yeri cʉ̃ ca doti tutua niirije mena, yʉtiiwʉ. O biro tiiri, Jerusalén mena Jesucristo yeeañurije quetire wede jʉo waa, niipetiri taberipʉwede, Iliria yepapʉ yʉ wede eacoawʉ.† 20 Yʉ catiirʉgarijea, Jesucristo yee añurije quetire ca tʉoñaatirãpʉre yʉ ca wederʉgarije niiwʉ, aperã cʉ̃jaca wedericarãpʉrena yʉ ca wedetipere biro ĩigʉ.21O biro owarique ca ĩirore birora:“Cʉ̃ yee maquẽre cʉ̃ja ca wederijere jĩcãti ʉno

peera ca tʉo ñaatiricarã, cʉ̃re ĩarucuma.Jĩcãti ʉno peera cʉ̃ yee maquẽre ca tʉo ñaatiri-

carã, tʉo puorucuma.”‡Romapʉ Pablo cʉ̃ ca waape

22 Ate paderique, paʉ tiiri mʉjare yʉ ca ĩagʉwaa majitiro yʉre bii camota niiwʉ. 23 Mecʉ̃raati yeparire jĩcã tabe ʉno peera yʉ ca padepatabe ca dʉjatiro macã, paʉ cʉ̃mari mʉjare caĩagʉ waarʉga niirucuricʉ niiri, 24 España waagʉmʉjare yʉ ca ĩagʉ waarʉgarije nii. Jĩcã cuucõro mʉjare ĩa bapa cʉti, yʉ ca biiro jiro, yʉ cawaa nʉnʉa waaro yʉre mʉja ca tii nemoro yʉboo. 25 Mecʉ̃ra Jerusalén pee, Jesucristore catʉo nʉnʉjeerãre cʉ̃ja ca tii nemorije wapa tiiricatiirire jee waagʉ yʉ waa ména. 26 Macedoniamacãrã, Acaya macãri macãrã, cʉ̃ja majuropeera,“Jerusalén macãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãca boo pacarãre ca tii nemope niicu,” ĩiri, teereneoupa. 27 Añuro tiirʉgarique mena tiiupa. Bi-iropʉa, to birora ca tiiparã cʉ̃ja ca niirije niirobiiupa. Judíos ca niitirã, judíos yee añurije yeritutuariquere cʉ̃ja ca bʉa earicarore birora, cʉ̃jacãa, apeye cʉ̃ja ca cʉorije mena cʉ̃jare cʉ̃ja ca tiinemopera niiro bii. 28 O biro atere tii yapano,ate wapa tiirica tiirire cʉ̃jare noni yapanori jiro,España waagʉ mʉjare yʉ ĩa ametʉa waarucu.29Mʉjare ĩagʉ waagʉ, “Cristo añurije cʉ̃ ca tiirijeniipetiro mena mʉjare yʉ earucu,” yʉ ĩi maji.

30 Yʉ yaarã, mani Wiogʉ Jesucristo yee jʉori,Añuri Yeri, ca mairã mani ca niiro cʉ̃ ca tiirijejʉori, “Ʉmʉreco Pacʉre yʉre mʉja ca juu bue bo-jarijemena ate yʉ ca tii niirijere yʉre tii nemoña,”mʉjare yʉ ĩi. 31 Judea macãrã Jesucristore ca tʉonʉnʉjeetirã, ñañaro yʉre cʉ̃ja ca tiirʉgarijere cʉ̃ca camotaapere jãiña, ñucã Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerã, Jerusalénmacãrãre cʉ̃ja ca tii nemori-jere yʉ ca jee waarijere añuro cʉ̃ja ca ñeepe cãarejãi bojaya. 32 O biro mʉja ca tiiro, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca boorije jʉori, ʉjea niirique mena mʉjare yʉbapa cʉti yerijãa niibocu. 33Ʉmʉreco Pacʉ, añuromani ca niiro ca tiigʉ, mʉja niipetirã mena cʉ̃niijato. To biro to biijato.

16Añu doti cojorique

1 Mani yee wedego Febe, Cencrea macãrã Je-sucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre ca tii nemogore,“Añuro cõre tiiya,” mʉjare yʉ ĩi cojo. 2 Wiogʉwãme mena añuro cõre jãi bocaya, ca ñañarijemanirã cʉ̃ja ca tii yaarã cʉti niirore biro tiiya.Ñucã niipetirije tii nemorique cõ ca boorijerecõre tii nemoña. Cõ pea paʉre tii nemo, ñucã yʉcãare tii nemo, tiiwo.

3 Priscila,* Aquila, Cristo yeere yʉ capade bapa cʉtirãre añu dotiya. 4Cʉ̃japea, “Cʉ̃re mani ca tii nemojata,mani cãare jĩacãrucuma,” ĩi uwi tʉ-goeña pacarã yʉre tii nemowa. Yʉ,judíos ca niitirã Cristo Jesús're catʉo nʉnʉjeerã niipetirã, “Añu ma-juropeecã,” cʉ̃jare jãa ĩi.

5 Ñucã to birora Priscila, Aquila yaawiire ca nea poo juu buerã cãare añudotiya. Ñucã yʉ yee wedegʉ EpénetoAsia macʉ̃, Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jee jʉoricʉ cãare añu dotiya.

6 Mʉja yee maquẽre ĩigo, bʉaro capaderico María cãare añu dotiya.

7 Ñucã yʉ yaarã tia cũurica wiipʉ, yʉbaparã ca niiricarã, Andrónico, Ju-nias jãarire añu dotiya. Cʉ̃ja peaJesucristo buerã watoare ca nii ma-juropeerã ca niiricarã, Jesucristoreyʉ jʉguero ca tʉo nʉnʉjee jʉoricarã,niima.

† 15:19 Provincia romana al noroeste de Macedonia 2Ti 4.10. ‡ 15:21 Is 52.15. * 16:3 Griego wederique mena peera Prisca.Ména jʉgueropʉra Roma ca niiricarã Corinto macã pee tua dooupa, too cʉ̃ja ca niiro Pablo cʉ̃jare cʉ̃ cabua earica tabere (Hch 18.2). Jiro Éfesopʉ cʉ̃ ca waaro Pablore bapa cʉti waaupa ñucã (Hch 18.18-19,26). Ano peera yua Romapʉ niiupa ñucã.

Page 227: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

ROMANOS 16:8 224 ROMANOS 16:278 Jesucristo jʉori yʉ ca maigʉ Ampliato

cãare añu dotiya.9Urbano, Jesucristo yeere jãare ca pade

bapa cʉtigʉ, ñucã yʉ ca maigʉ Es-taquis cãare añu dotiya.

10 Cʉ̃ añujato Apeles, Jesucristore díá-macʉ̃ra díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃bʉorijere mani ca majiro ca tiiricʉcãa.

Ñucã Aristóbulo yaa wii macãrã cãacʉ̃ja añujato.

11Yʉ yee wedegʉ Herodión cãa cʉ̃ añu-jato.

Ñucã Narciso yee wederã Jesucristoreca tʉo nʉnʉjeerã cãa cʉ̃ja añujato.

12 Mani Wiogʉ yee maquẽre bʉaro capade bojarucurã romiri, Trifena, Tri-fosa, cʉ̃ja añujato.

To biri apeo, yʉ yee wedego yʉ camaigo, Pérsida, Wiogʉ yeere bʉaroca paderucurico cãa, cõ añujato.

13 Rufo, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeegʉ,ñucã cʉ̃ paco, yʉ pacore biro ca ni-irico, cʉ̃ja añujato.

14 Asíncrito, Flegonte, Hermes, Pa-trobas, Hermas, to biri mani yaarãcʉ̃ja mena ca niirã cãa, cʉ̃ja añujato.

15 Añu dotiya, Filólogo, Julia, Nereo, cʉ̃yee wedego Olimpas, niipetirã maniyaarã Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃jamena ca niirã cãare.

16 Ñucã to cãnacãrãpʉrena nʉcʉ̃bʉorique mena añuro ameri añudotiya.†

Niipetirã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãmʉjare añu doti cojoma.

17 Yʉ yaarã, dica watiricaro tii, añurije quetimʉja ca wede ecoriquere ĩi camota, ca tiirãmenare ĩa majiri niiña. Cʉ̃jare camotaticãña.18 Cʉ̃ja, mani Wiogʉ Jesucristo yeere ca tiirã mééniima. Cʉ̃ja majurope, cʉ̃ja ca boorore biro cʉ̃jaca tiirʉgarijere ca tiirã niima. To biri añuro tʉori-caro añurije wede ditori, bojoca ca yeri tʉgoeñatutuatirãre cʉ̃jare ĩi ditoma. 19 Niipetirã, añuroJesucristo yee quetire mʉja ca tʉo nʉnʉjeerijeremajima. To biro mʉja ca biirijere bʉaro yʉ ʉjeanii. Añurije maquẽre ca tii majirã nii, ñañarijepeera ca tii majitirã nii, mʉja ca biiro yʉ boo.

20 Yoari mééra, Ʉmʉreco Pacʉ añuro mani ca

niiro ca tiigʉ, Satanás'remʉja dʉpori docapʉ cʉ̃reʉta abo cũucãrucumi. Mani Wiogʉ Jesucristo cʉ̃ca añurije mʉja mena to niijato.

21 Yʉ paderique bapa Timoteo, ñucã yʉ yaarã,Lucio, Jasón, Sosípater jãari cãa, mʉjare añu doticojoma.

22 Yʉ, Tercio ati pũurore ca owagʉ, maniWiogʉre ca tʉo nʉnʉjeegʉ, mʉjare yʉ añu doticojo.

23 Gayo cãa, mʉjare añu doti cojomi. Yʉ, ni-ipetirã anomacãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã,cʉ̃ yaa wiira jãa nea poo nii. Erasto, macã maquẽwapa tiirica tiirire ca ĩa nʉnʉjee bojagʉ, mani yeewedegʉ Cuarto, mʉjare añu doti cojoma. 24ManiWiogʉ Jesucristo cʉ̃ ca añu majuropeerije mʉjaniipetirã mena to niijato. To biro to biijato.

Ʉmʉreco Pacʉre baja peo yapanorique25 Ʉmʉreco Pacʉre mani baja peoco, añurije

queti Jesucristo yee maquẽ yʉ ca wederije caĩirore biro añuro ca tʉgoeña tutuarãmʉja ca niiroca tii majigʉre. Ʉmʉreco Pacʉ to birora ca niicõaniigʉ, ati yepa ca niiparo jʉgueropʉra ca majiñamaniriquere, 26 mecʉ̃ra, ca biipere wede jʉguerimaja cʉ̃ja ca owa cũurique mena mani ca majirotiimi. Ʉmʉreco Pacʉ, “To biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ caĩiricarore biro bojoca poogaari cõrora, díámacʉ̃tʉo nʉnʉjee, tee ca ĩirore biro tii nʉnʉjee, cʉ̃ja catiipere biro ĩigʉ cʉ̃ja ca majiro tiimi.

27 Ʉmʉreco Pacʉ, jĩcʉ̃ra ca niigʉ, ca majigʉre,Jesucristo jʉori, “Ca añu majuropeegʉ niimi,” ĩinʉcʉ̃ bʉorique to niijato.To biro to biijato.Pablo

† 16:16 Wajopuare ũpũriquea, tii nʉcʉ̃ bʉorã, tĩrʉmʉpʉ cʉ̃ja ca tii jʉo doorique niiupa (1S 10.1; Hch 20.37).“Beso santo,” Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja ca tii nʉcʉ̃ bʉorique cʉti niirije niiro biiupa (1Co16.20; 1P 5.14).

Page 228: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 CORINTIOS 1:1 225 1 CORINTIOS 1:15

1 CORINTIOSPablo, Corintomacãrãre, Cristore ca tʉo nʉnʉ-

jeerã cʉ̃ja ca niiro cʉ̃ ca tiiricarãre, cʉ̃jare cʉ̃jaca buerije, cʉ̃ja ca tii niirije cʉtirije, do birotii majiña maniro cʉ̃jare biiupe. Corinto macã,griegos yaamacã, añuro ca bii nʉnʉawaari macã,pairimacãniiro biiupa. Ñucã ca apeye pairimacã,cʉ̃ja ñicʉ̃a cʉ̃ja ca tii jʉo dooriquere cʉ̃ja ca tiijʉo dooricarore birora ca tii niirã, cʉ̃ja ca nʉcʉ̃bʉorijere paʉ wãmeri ca cʉorã, nomia eperiquemaquẽre do biro tiiya maniro ca niiri macã niirobiiupa. Tee niiupa tii macã macãrã Jesucristo yeequetire ca tʉo nʉnʉjeerãre do biro cʉ̃ja ca biimajitiro ca tiirije.

Owa cojogʉ cʉ̃ ca tiirucuri wãmera owa jʉo,ñucã too macãrã añurije cʉ̃ja ca tii niirije jʉoriañu majuropeecã cʉ̃ ca ĩirije mena ĩi jʉomi (1.1-9)

Corinto macãrã bojorica poogaari cʉ̃ja caameri dica wati niirije jʉori, tuti jañuri Pablocʉ̃jare cʉ̃ cawedemajioriquerewede (1.10—4.21).

Cʉ̃ja watoare, do biro tiiya maniro cʉ̃ja canomia eperije jʉori, cʉ̃ja ca ameri tuti niiri-jere ameri wedejãarã Ʉmʉreco Pacʉre ca maji-tirãpʉre cʉ̃ja ca ameri wedejãarijere wede nʉnʉawaa. Ñucã nʉmo cʉti, manʉ cʉti, tiiriquemaquẽre cʉ̃jare wede majiomi (caps. 5—7). Ñucãapeye Ʉmʉreco Pacʉ méérena tii nʉcã bʉoriquepee ca nii ametʉene nʉcãcoaro macã cʉ̃ja catʉgoeña maa wijiaro ca tiiriquere cʉ̃jare wedemajiomi (8.1—11.1)

Ʉmʉreco Pacʉre tii nʉcã bʉorique maquẽ, tobiri Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja ca tii niipemaquẽ peera, tii maji niirique Añuri Yeri cʉ̃ catiicojorijere, Jesucristo cʉ̃ buerã mena cʉ̃ ca baatʉjariquere tiirã, ñucã bʉorique mena tiiriquemaquẽre añuro wede majiorique booupa (11.2—14.40).

Ameri mairique maquẽra wedemi (cap. 13).Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã pea ñucã, Cristo

cʉ̃ ca cati tuarique maquẽre, Cristore ca tʉonʉnʉjeerã cʉ̃ja ca cati tuape maquẽre, cʉ̃ja catʉo maa wijiariquere cʉ̃ ca wede majioriquerewede (cap. 15). Judea macãrã Cristore ca tʉonʉnʉjeerãre tii nemorique maquẽre cʉ̃jare wedeyapano cojo, ñucã cʉ̃ cʉ̃ ca biipere, wede yapanoeami.Corinto macãrãre Pablo cʉ̃ ca

queti owa cojo jʉorica pũuro

Añu dotirique1 Yʉ Pablo, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biro,

Cristo Jesús yee quetire wederi majʉ cʉ̃ niijatoĩigʉ cʉ̃ ca jʉoricʉ, to biri mani yee wedegʉSóstenesmena, 2Corintosmacãrã, Ʉmʉreco Pacʉyaarã, Cristo Jesús jʉori ca ñañarije manirã, ñucãcʉ̃ yaarã ca ñañarije manirã cʉ̃ja niijato ĩigʉ cʉ̃ cajʉoricarã niipetirã, niipetiri taberipʉmaniWiogʉJesucristo, mani Wiogʉ cʉ̃ja Wiogʉ wãmere ca ĩinʉcʉ̃ bʉorã niipetirãre, mʉjare jãa owa cojo.

3 Ʉmʉreco Pacʉ mani Pacʉ, Wiogʉ Jesucristoañurijere, jĩcãri mena añuro niiriquere, mʉjarecʉ̃ tiicojojato.

“Añu majuropeecã,” ĩirique4 Mʉja jʉori, to cãnacã tiira Ʉmʉreco Pacʉre

“Añu majuropeecã,” yʉ ĩi, Ʉmʉreco Pacʉ, CristoJesús jʉori, añuro mʉjare cʉ̃ ca tiirique jʉori.5 Cristo jʉorira mʉja ca tʉgoeña niirijepʉre, ni-ipetirije mʉja ca wedepe, niipetirije mʉja camajipe, mʉjare tiicojoupi Ʉmʉreco Pacʉ. 6 Tobiro biima ĩiro, Cristo yee queti mʉjare jãa cawederique ca niirore biro mʉjare bii eaupa. 7 Tobiri mani Wiogʉ Jesucristo cʉ̃ ca doopa rʉmʉreyue niirã ʉno, Ʉmʉreco Pacʉ yeere añuromʉja capade maji niipa wãmeri mʉjare dʉjati. 8 Ca tʉjarirʉmʉpʉ, to birora mʉja ca tʉgoeña bayicõa niiromʉjare tii, ĩa nʉnʉjee yapano earucumi ɄmʉrecoPacʉ, mani Wiogʉ Jesucristo cʉ̃ ca doori rʉmʉre,añurã, ca ñañarije manirã mʉja ca niipere biroĩigʉ. 9 Cʉ̃ ca ĩirore biro ca tiigʉ niimi ɄmʉrecoPacʉ, cʉ̃ Macʉ mani Wiogʉ Jesucristo mena cʉ̃janiijato ĩigʉ, manire ca jʉoricʉ.

Cristo yaarã jĩcãri mena cʉ̃ja ca niitirije10 “Yʉ yaarã, niipetirãpʉra jĩcãri mena nii,

mʉja watoare ameri dica wati nii biitirãra, añurojĩcãri mena jĩcã wãmera tʉgoeñari, jĩcã wãmerayeri cʉti bii niiña, mani Wiogʉ Jesucristo cʉ̃ cadotiromena,”mʉjare yʉ ĩi. 11Yʉyaarã, jĩcãrã Cloéyee wederã mʉja ca ameri ĩarʉgati niirijere yʉrecʉ̃ja ca wedero macã, atere to biro mʉjare yʉ ĩi.12Mʉja ca niiro cõrora o biromʉja ĩi: “ ‘Yʉa, Pabloyʉʉ yʉ nii,’ apĩ pea ‘Yʉa, Apolos yʉʉ yʉ nii,’ apĩñucã ‘Cefas* yʉʉ yʉ nii,’ apĩ, ‘Yʉa, Cristo yʉʉ yʉnii,’ mʉja ĩi,” ĩigʉ mʉjare yʉ ĩi.

13¿To docare Cristo, bojoricarori wado cʉ̃ niiti?¿Pablo, mʉja yee jʉori yucʉ tenipʉ cʉ̃ paa puatuu ecoupari? ¿Pablo wãme mena ĩiri, mʉja uwocoe ecori? 14 “Añu majuropeecã,” yʉ ĩi ɄmʉrecoPacʉre, majigʉra Crispo, to biri Gayo jãa jirorejĩcʉ̃ ʉno peerena mʉjare yʉ uwo coetiwʉ. 15 To

* 1:12 Hch 18.24.

Page 229: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 CORINTIOS 1:16 226 1 CORINTIOS 2:9biri jĩcʉ̃ ʉno peera, “Pablo wãme mena jãa uwocoe ecowʉ,” ĩi majitima. 16 Estéfanas yaarã cãare,yʉ uwo coewʉ, anija jirore aperã jĩcʉ̃ ʉno peerenayʉ ca uwo coeriquepʉra yʉ majiti. 17 BiigʉpʉaCristo, “Uwo coe yujugʉja,” yʉre ĩi cojotiwi. Bo-jocamajiriquerenawedenucũyujutigʉra, añurijequeti, yucʉ tenipʉ Cristo cʉ̃ ca bii yairique cawapa cʉtirije ca yai nʉcãtipere biro ĩigʉ, teereyʉre wede doti cojowi.

Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca majirije, cʉ̃ ca tutuarije,niimi Cristo

18 Ñañaro ca bii yaiparãra, Cristo yucʉ tenipʉcʉ̃ ca bii yairique queti, ĩi mecʉ̃riquera ni-icã, mani, ñañaro biiriquere ca ametʉarã peera,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tutuarije niiro bii. 19 O biroĩi owarique ca niirore birora:“Ca majirã cʉ̃ja ca majirijere yʉ tii yaio

nʉcõcãrucu, ca tʉgoeña majirã cʉ̃jaca tʉgoeña majirijere yʉ maa wijionʉcõcãrucu,” ĩirique nii.†

20 ¿Ñee ʉno, ca majigʉre, bue majiori majʉre,ati yepa maquẽ ca bii niirijere ca majigʉre, cʉ̃ca tʉgoeña tua nʉcãro to tiijapari? ¿ɄmʉrecoPacʉ ati yepa macãrã cʉ̃ja ca maji niirijere ĩimecʉ̃riquere biro ca biiro cʉ̃ tiitiupari? 21 Atiyepa macãrã, cʉ̃ja ca maji niirije mena, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca majirijere ĩa majitiupa. To biri cʉ̃ camajirijepʉ, díámacʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorãre cʉ̃ yeeañurije queti ĩi mecʉ̃riquere biro cʉ̃ja ca wederijemenara cʉ̃jare ametʉenerʉgaupi. 22 Judíos, cabii ĩñorije ca ĩañaña manirije tii bau niiriquerejãima; griegos pea majiriquere amama. 23 Jãa peaCristo yucʉ tenipʉ cʉ̃ja ca paa pua tuu cõaricʉyee queti peere jãa wede. Ate añurije queti judíospeera ĩi tutiriquere biro pee cʉ̃jare biicã, judíosca niitirã peera ĩi mecʉ̃riquere biro pee cʉ̃jarebiicã. 24 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca jʉoricarã judíos,judíos ca niitirã pea, Cristoa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ catutuarije, cʉ̃ ca majirije, cʉ̃ ca niirijere majima.25 Ati yepa macãrã peera Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩimecʉ̃rijere biro bii pacaro, ati yepa macãrã cʉ̃jaca majirije ametʉenero majirique nii. ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca tutuatirijere biro cʉ̃ja ca ĩarije pea,ati yepa macãrã cʉ̃ja ca tutuarije ametʉenero catutuarije nii.

26Yʉ yaarã, bojoca cʉ̃ja ca ĩirore birora, paʉacãméé mʉja mena macãrã ca majirã, ñucã jĩcãrãacãca nii majuropeera ʉparã yee wederã, paʉacãméé ca niirãre Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca jʉoriqueremajiña. 27 Ʉmʉreco Pacʉ, ca majirãre boboro

cʉ̃ja ca tamʉoro tiirʉgʉ, ati yepa macãrã “Catʉgoeña majitirã niima,” cʉ̃ja ca ĩirãre bejeupi;ñucã ca tutuarãre boboro cʉ̃ja ca tamʉoro ti-irʉgʉ, ati yepa macãrã “Ca tutuatirã niima,” cʉ̃jaca ĩirãre bejeupi. 28 Ñucã cʉ̃ja ca ĩiña manirãre,cʉ̃ja ca ĩarʉgatirãre, watoa macãrã petire bejeupiɄmʉreco Pacʉ, ca nii majuropeerã peere, watoamacãrã cʉ̃ja ca tuaro tiirʉgʉ. 29 To biri cʉ̃ caĩa cojorore, jĩcʉ̃ ʉno peera “O biro ca biirã jãanii,” ĩi majitima. 30Ʉmʉreco Pacʉra, Cristo Jesúsmena mʉja ca niiro tiiupi, ñucã Cristora, mani camajirije nii, añurã mani ca niirije nii, ca ñañarijemanirã nii, mani ca ametʉarije nii, cʉ̃re tiiupi.31 Ʉmʉreco Pacʉ wederiquepʉ o biro ca ĩirorebirora: “Jĩcʉ̃ ʉno ‘O biro ca biigʉ yʉ nii’ ca ĩigʉa,Wiogʉ yee jʉori peere ‘O biro ca biigʉ yʉ nii,’ cʉ̃ĩijato.”‡

2Cristo yucʉ tenipʉ paa pua tuuricʉ yee queti

1 Yʉ yaarã, Ʉmʉreco Pacʉ yeere mʉjarewedegʉ waagʉ, bʉaro majirique mena, do biro tiitʉo puo majiña manirije mena yʉ ĩitiwʉ. 2Mʉjapʉtopʉ niigʉ, Jesucristo yee, añuro petira yucʉtenipʉ cʉ̃ja ca paa pua tuuricʉ yee queti caniitirijepʉra yʉ wedetiwʉ. 3 Mʉja pʉtopʉre, catutuatigʉ, bʉaro uwi, yʉ bii nana eawʉ. 4Mʉjarewede, añurije quetire mʉjare bue majio tiigʉ,mʉja ca tʉo nʉnʉjeero tiirʉgʉ, majirique, tʉori-caro añurije mena yʉ ĩitiwʉ. Añuri Yeri cʉ̃ catutuarije mena tii bau nii ĩñori, mʉja ca tʉgoeñawajoaro yʉ tiiwʉ, 5 díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃bʉorije, bojoca cʉ̃ja ca majirije jʉori niitirora,Ʉmʉreco Pacʉ wado cʉ̃ ca tii majirije jʉori pee*ca niipere biro ĩigʉ.

Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ Añuri Yeri jʉori majirique6To ca bii pacaro díámacʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉo bay-

icoaricarãpʉra bʉaro majirique mena jãa wede,biirãpʉa, ati yepa maquẽ majirique ati yepare cadoti niirã cʉ̃ja ca majirije ca peti nʉnʉa waarijemena méére. 7 Añuro petira Ʉmʉreco Pacʉ yeemajirique ca majiña maniriquere jãa wede. Ma-jirique yaioropʉ ca niirucurique, Ʉmʉreco Pacʉ,ati yepare cʉ̃ ca jeeñoparo jʉgueropʉramanipʉreañuro cʉ̃ ca tiipe maquẽre cʉ̃ ca queno yue yeri-jãariquere jãa wede. 8Ati wãmere jĩcʉ̃ ʉno peeraati yepamacãrãwiorã tʉo puotiupa. Teere cʉ̃ja catʉo puocãjata, añurije Wiogʉre, yucʉ tenipʉ paapua tuu cõatibojacupa. 9Owarique o biro ca ĩirorebirora:

† 1:19 Is 29.14. ‡ 1:31 Jer 9.24. * 2:5 Sal 62.11.

Page 230: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 CORINTIOS 2:10 227 1 CORINTIOS 3:17“Jĩcʉ̃ ʉno peera ĩa,jĩcʉ̃ ʉno peera tʉo,jĩcʉ̃ ʉno peera tʉgoeña tiitiupa,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃re camairãre cʉ̃ ca queno yueri-

quere,” ĩi.†10 Ate nii, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ yʉʉ Añuri Yeri

jʉori jãa ca majiro cʉ̃ ca tiirique. Añuri Yeri,niipetirije ĩa beje, Ʉmʉreco Pacʉ yee ca majiñamanirijepʉ cãare mani ca majiro tiimi.

11 ¿Ñiru pee apĩpʉ cʉ̃ ca tʉgoeñarijere cʉ̃ ma-jiti? Cʉ̃ ca yeri cʉtirije wado cʉ̃ ca tʉgoeñaniirijere maji. To biri wãmera, jĩcʉ̃ ʉno peeraɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tʉgoeña niirijere majitimi,cʉ̃ yʉʉ Añuri Yeri wado majimi. 12 Mania, atiyepa maquẽ yeri tʉgoeña tutuarique méére maniñeewʉ. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca mairije jʉori, wapamanirora cʉ̃ ca tii bojariquere mani ca tʉo ma-jipere biro ĩirã, cʉ̃ yʉʉ Añuri Yeri ca doogʉ peeremani ñeewʉ. 13 Atera nii, jãa ca wederucurije.Bojoca cʉ̃ja ca majirije jãare ca majiorije jʉoriméé, Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ Añuri Yeri jãare cʉ̃ camajiorijere jãa wede. To biri díámacʉ̃ ca niirijere,yeri jãñariquepʉ ca biirijere ca tʉo majirãra, yerijãñariquepʉ ca biirije mena jãa wede majio.‡14 Añuri Yeri ca cʉotigʉa, Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉAñuri Yeri yee maquẽre tʉorʉgatimi. Cʉ̃ra, ĩimecʉ̃riquera niicã. Ñucã tʉo jeeño majitimi, yeritʉgoeña niirique menapʉ ĩa majirique ca niiromacã. 15 Añuri Yerire ca cʉogʉa, niipetirijere ĩacõoña maji peticãmi. Cʉ̃ peera jĩcʉ̃ ʉno peera cʉ̃ca biirijere ĩa cõoña majitimi.

16 To birira Ʉmʉreco Pacʉ wederique o biro ĩi:“¿Ñiru, Ʉpʉ cʉ̃ ca tʉgoeñarijepʉre cʉ̃ majiti?

¿Ñiru, cʉ̃re cʉ̃ wede majiobogajati?” ĩi.§Mani pea Cristo cʉ̃ ca tʉgoeñarore birora manitʉgoeña.

3Ʉmʉreco Pacʉre tii nemori maja

1 Yʉ yaarã, yʉa, ca tʉgoeña tutua waari-carãpʉre biro mʉjare yʉ wede majitiwʉ. Catʉgoeña tutuatirã, Cristore wãmaacã ca tʉonʉnʉjee jʉo waarãre ĩigʉre biro pee mʉjare yʉwedewʉ. 2 Añuro tʉo jeeñoriquera mʉjare yʉbuewʉ, jĩcʉ̃ wimagʉ ca ũpũgʉre baarique ecaricatabe ʉnorena, õpẽcõa cʉ̃ja ca ũpũorore birora.Mecʉ̃ cãare mʉja tʉo puoticã. 3 Ca tʉgoeña majitutuatirã mʉja niicã ména. ¿Mʉja majuropeera

ameri tuti, ameri ĩarʉgati, mʉja ca ameri bii ni-irijea Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirã mʉja ca niirijeméé to biiti? 4 “Yʉa, Pablo yʉʉ yʉ nii,” apĩ ñucã“Yʉa, Apolos yʉʉ yʉ nii,” ĩirã, ¿bojoca cʉ̃ja ca ĩiniirore biro méé ĩirã mʉja ĩiti?

5 To docare, ¿Ñiru cʉ̃ niiti Apolos? ¿Ñiru cʉ̃niiti Pablo? Wiogʉ, cʉ̃ja ca tiipere cʉ̃ ca tiidotiricarore biro ca tii nʉnʉjeerã wado niima.Cʉ̃ja jʉori, mʉja pea teere mʉja tʉo nʉnʉjeeupa.6Yʉ, añurije quetire yʉwede jʉowʉ. Apolos wedebato nemo cojoupi. Ʉmʉreco Pacʉ bʉaro jañuromʉja ca tʉo puo nʉnʉa waaro tiiupi.* 7 To birica wede jʉogʉ, ca wede bato nemo cojogʉ cãa,ca nii majuropeerã méé niima. Ʉmʉreco Pacʉbʉaro jañuro tʉo puo nʉnʉa waaricaro ca tiigʉwado niimi ca nii majuropeegʉ. 8 Teere ca wedejʉogʉ, jiro ca wede nemogʉ cãa, jĩcã wãmerenaĩima, cʉ̃ja ca niiro cõrorenaɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ja capaderique ca niirore biro cʉ̃ ca wapa tiipe ca niipacaro. 9 Jãa, Ʉmʉreco Pacʉre tii nemorimaja jãanii. Mʉja peaɄmʉrecoPacʉyaa yepaote yepanii,Ʉmʉreco Pacʉ yaawii, wii quenomʉawaaricawiinii, mʉja bii.

10 Ʉmʉreco Pacʉ yee, cʉ̃ ca mairije ca ni-irore biro yʉre tii dotigʉ cʉ̃ ca tiicojoriquere,wii bʉari majʉ cʉ̃ ca cũu ñee jʉorore biroraañurije quetire yʉ wede jʉowʉ, aperã pea yʉ cawederiquepʉre wede majio nʉnʉa waama. Bi-irãpʉa, to cãnacãrãpʉra, “Ca niirore birora yʉwedemiti,” ĩi ĩa cõoña majiña. 11 Jĩcʉ̃ ʉno peeraJesucristo yee quetire wederiquepʉrena bojoricawãme wede jʉo majitimi. 12 Jĩcʉ̃ ʉno, ati yepa,wii bʉarʉgarã cũu ñee jʉorica yepa jotoare, oro,plata, ʉ̃tã añurije, yucʉ, mui, taa mena, cʉ̃ caqueno mʉa waajata, 13 cʉ̃ paderiquera cʉ̃ cabiirique cʉtirijere ĩñorucu. Cʉ̃ja ca tiiriquerecʉ̃ ca ĩa bejeri rʉmʉ ca niiro teere majiriqueniirucu. Pecame ca joerije mena bii bau niiĩñorucu. Cʉ̃ja ca niiro cõrora cʉ̃ja ca padericawãmeri ca niirijere pecame joe ñaarucu. 14 Jĩcʉ̃ʉno cʉ̃ ca queno mʉa waarique peca mena cãareto ca ʉ̃ʉticãjata, tee wapa, wapa ñeerucumi. 15Cʉ̃paderiquere pecamera to ca joe yaiocãjata, cʉ̃paderique yaicoarucu. Cʉ̃ pea biirique peti caʉ̃ʉrijere ca duti bayigʉre biro bii ametʉarucumi.

16 ¿Mʉja, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wii nii, ɄmʉrecoPacʉ yʉʉ Añuri Yeri mʉjapʉre nii, cʉ̃ ca biirãmʉja ca niirijere mʉja majititi? 17 Jĩcʉ̃ ʉnoɄmʉreco Pacʉ yaarãre díámacʉ̃ ca niitirije pee

† 2:9 Is 64.4. ‡ 2:13 Añuri Yeri ca cʉorãre, cʉ̃ ca bue majio dotirore birora cʉ̃jare jãa bue majio. § 2:16 Is40.13. * 3:6 Yʉ, yʉ otewʉ; Apolos oco pio tuuwi; ca bʉcʉa mʉa waarije peera Ʉmʉreco Pacʉ tiiwi.

Page 231: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 CORINTIOS 3:18 228 1 CORINTIOS 4:19cʉ̃jare cʉ̃ ca wede maa wijiojata, Ʉmʉreco Pacʉñañaro cʉ̃re tiirucumi. Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiia,ca ñañarije maniri wii nii. Mʉja tii wiira mʉja nii.

18 Jĩcʉ̃ ʉno peera mʉja majuropeera ĩi di-toticãña. Jĩcʉ̃ mʉja mena macʉ̃ ati yepamaquẽrena majicãri, ca majigʉre biro cʉ̃ ca tʉ-goeñajata, ca majitigʉre biro pee cʉ̃ biijato, tobiro biicãri díámacʉ̃ra ca maji majuropeegʉ niiearʉgʉ. 19 Ʉmʉreco Pacʉra, ati yepa maquẽmajiriquea ĩi mecʉ̃riquera niicãro bii. O biro ĩiowarique ca niirore birora: “Ʉmʉreco Pacʉa, camajirãre cʉ̃ja ca ĩi maji niirijerena cʉ̃jare tii maawijiocãmi.”† 20 Ñucã o biro ĩi: “Ʉmʉreco Pacʉ,ca majirã cʉ̃ja ca tʉgoeñarije, watoa maquẽ caniirijere majimi,” ĩi.‡ 21 To biri jĩcʉ̃ ʉno peera,bojoca jʉorira, ca nii majuropeegʉre biro ca tʉ-goeñaticãpe nii. Niipetirije mʉja yee nii. 22Pablo,Apolos, Pedro, ati yepa, catirique, bii yairique,mecʉ̃ri ca niirije, jiropʉ ca niipe, niipetirije mʉjayeewado nii. 23Mʉja Cristo yaarãmʉja nii. Cristopea Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ niimi.

4Jesucristo yeere wederi maja paderique

1 Mʉja, jãare, Cristore pade nemori maja,Ʉmʉreco Pacʉ yee ca majiña maniriquere wedemajio niiri majare biro pee jãare ĩaña. 2 To birijĩcã wãme cʉ̃ ca tiipere ca doti ecogʉa cʉ̃ ca dotiecoricarore birora ca tiigʉ ca niipe nii. 3 Yʉrabʉaro biiti, yʉ ca biirijere, mʉja, ape tabera noca boorã ʉparã, mʉja ca ĩa cõoña beje niirije; yʉmajuropeecã yʉ ca biirijere yʉ ĩa bejeti. 4 Yʉca tʉgoeña niirijepʉ ñañarije yʉ ca tiirijere yʉremajioti, tee jʉorira, “Añugʉ yʉ nii” yʉ ĩiti. Wiogʉpee niimi, yʉ ca biirijere ca ĩa bejegʉ. 5 Tobiri mʉja majuropeera cʉ̃ ca ĩa bejepa cuu caeatirora ĩa bejeticãña. Wiogʉ cʉ̃ ca eari rʉmʉpʉyueya. Cʉ̃ pea yaioro ca naitĩaropʉ ca niirijereca boeropʉ ĩi bau nii, ñucã bojoca cõrora cʉ̃jayeripʉ cʉ̃ja ca tiirʉga tʉgoeñarijere majiricarotiirucumi. To cõro docare cʉ̃ja ca niiro cõroracʉ̃ja ca tii niirique caniirore biroɄmʉrecoPacʉreĩi nʉcʉ̃ bʉo ecorucuma.

6 Yʉ yaarã, atera añuro mʉja ca niipere ĩigʉ,yʉ, Apolos, jãa ca bii niirije mena ĩiri, yʉ wede,jãa ca biirique cʉti niirijere ĩa cõori, owariqueca ĩirije ca niitirijepʉrena mʉja ca ĩitipere biroĩigʉ. Ate jʉori, jĩcʉ̃ mʉja mena macʉ̃ ʉno peera,jĩcʉ̃re añuro ĩi, apĩre juna, cʉ̃ja ca bii uwa je-orijere biitirucuma. 7 To docare, ¿ñiru aperã

ametʉenero añugʉ mʉ ca niiro cʉ̃ tiiti? ¿Ñee mʉcʉoti, Ʉmʉreco Pacʉmʉre cʉ̃ ca tii cojotiriquere?Cʉ̃re ca tiicojo ecoricʉ nii pacagʉ, ¿ñee tiigʉ mʉmajuropeera ca bʉaricʉre biro mʉ tʉgoeñati?

8 Mʉja ca boorije niipetirore mʉja cʉo pet-icã. Mee, ca apeye pairãpʉ mʉja nii. Jãa ca tiinemotirora, mee ʉparã mʉja niicoa. Díámacʉ̃raʉparã peti mʉja ca niicãjata, añu majuropeecãboo, jãa cãa mʉja mena ʉparã jãa ca niipere biroĩirã. 9 Jãa, Cristo yee quetire wederi maja peera,“Jiro macãrãpʉ, ca jĩa eco yaiparãre biropʉ, jãaretiijapi Ʉmʉreco Pacʉ,” yʉ ĩi tʉgoeña. To biriati ʉmʉreco niipetiropʉ, Ʉmʉreco Pacʉ pʉtomacãrã, bojoca, cʉ̃ja ca ĩa petiropʉ tii ĩñori ma-jare biro jãa nii ea. 10 Jãa pea Cristo jʉori, catʉgoeña bojoca catitirã jãa nii, mʉja pea Cristojʉori ca majirã mʉja ca niicãro. Ca tutuarã mʉjaca niicãro, jãa pea ca tutuatirã jãa nii. Jãara ĩajuna, mʉja peera ĩi nʉcʉ̃ bʉo, biima. 11 Mecʉ̃cãare, to birora aʉa boa, oco jinirʉga, juti mani,ñañaro tii eco, ñucã jãa yaawiimajurope cʉoti jãabiicã. 12 Jãa majurope jãa amori mena paderã jãajʉti yaicoa. Ñañaro jãare cʉ̃ja ca ĩi tutiro, “Añuromʉjare to biijato,” jãa ĩi yʉʉ. Ñañaro jãare cʉ̃ja catiirʉga nʉnʉjeero, to birora jãa tʉgoeña bayicã.13 Watoara jãare cʉ̃ja ca wede pairo, mairiquemena cʉ̃jare jãa yʉʉ. Ati yepa maquẽ ca biibaterije, bojoca cʉ̃ja ca tii baterijere ca tiirãre birojãare tiima.

14Mʉjare ĩi boborʉgʉméé ateremʉjare yʉ owacojo. Yʉ puna yʉ ca mairãre biro pee, mʉjarewede majiorʉgʉ yʉ ĩi. 15 Cristo yeere mʉjarebue majiori majare diez mil niirã cʉo pacarã,mʉja pacʉa peera paʉ mʉja cʉoti. Añurije quetimʉjare yʉ ca wedero, Cristo Jesús yaarã mʉjaca nii earique jʉori mʉja pacʉ yʉ nii. 16 To biri“Yʉre biro bii nʉnʉjeeya,” mʉjare yʉ ĩi. 17 Atejʉori, yʉ ca maigʉ Timoteo, Wiogʉ yeere añuroca tii nʉnʉjeegʉremʉja pʉtore yʉ tiicojo cojowʉ.Cʉ̃, Cristo Jesús're ca tʉo nʉnʉjeegʉre birorayʉ ca biirique cʉti niirijere mʉjare wederucumi,niipetiri taberipʉ Cristo Jesús're ca tʉonʉnʉjeerãcʉ̃ja ca niiri taberire ametʉa waagʉ, yʉ ca buemajiorucurore birora.

18 Jĩcãrã mʉja mena macãrã, ca nii ma-juropeerãre biropʉ tʉgoeñacuma, “Jãare ĩagʉdooticumi” ĩi tʉgoeñari. 19 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca boojata, yoari méé jañurora mʉjare yʉ ĩagʉwaarucu. To cõropʉ, “Ca nii majuropeerã jãanii,” ca ĩirã, cʉ̃ja ca ĩi bayirije wado méére, cʉ̃ja

† 3:19 Job 5.13. ‡ 3:20 Sal 94.11.

Page 232: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 CORINTIOS 4:20 229 1 CORINTIOS 6:7ca ĩi bayi niirore birora cʉ̃ja ca tii niirije cãareyʉ ĩarucu. 20 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotiri tabeawederique jʉori méé bii, cʉ̃ ca tutuarije jʉori peebii. 21 ¿Ñee peere mʉja booti? ¿Baperica daaamicãri mʉjare yʉ ca ĩagʉ waarije peere mʉjabooti? ¿Mairique mena, añuro tʉgoeñariquemena, mʉjare yʉ ca ĩagʉ waaro pee mʉja boo-tiqué?

5¡Ñañarije ca tiigʉre cõa wienecãña!

1 Jĩcʉ̃ mʉja mena macʉ̃re, “Cʉ̃ pacʉ nʉmorenanʉmo cʉtimi,” ĩiriquere jãa queti tʉo. To birotiiriquea ñañari wãme peti niiro bii. ɄmʉrecoPacʉre ca majitirã cãa, tii wãme ʉnopʉra tiitima.2 To biro mʉja ca tiirijerena “O biro ca biirã jãanii,” mʉja ĩi. ¿To biro ĩitirãra, teere tʉgoeña bobo,to biirije ca tiiricʉre cõa wienecã, ca tiiparã mʉjaniititi? 3 Yʉ pea mʉja pʉtopʉre bau niigʉ niitipacagʉ, yʉ yeri mena peera mʉja menara yʉ nii,ate ñañarije ca tiiricʉremʉjamena niigʉre biroramee ñañaro ca biipʉ cʉ̃re yʉ tii yerijãa. 4 ManiWiogʉ Jesús wãme mena mʉja ca neari tabere yʉcãa, mani Wiogʉ Jesús cʉ̃ ca tutuarije mena yʉca tʉgoeñarijepʉ mʉja mena yʉ niirucu. 5 Cʉ̃raSatanás'pʉre tii cojocãña, ñañarije cʉ̃ ca tii niiriupʉ tii yaio eco, cʉ̃ yeri pea Wiogʉ cʉ̃ ca doorirʉmʉre ametʉa, ca biipere biro ĩirã.

6 “O biro ca biirã jãa nii,” ca ĩirã nii pacarã,ñañaro mʉja tii. Ñañaro mʉja ca tiirijere niipe-tirãpʉ tii nʉnʉjee peticoama. 7 To biri, jʉgueromʉja ca tii niirucurique ñañaro mʉja ca tiiro catiirijere to cõrora tii yerijãaña, wãma trigo wetaca wauarije ca ayiaya manirije ca niirore bironiirʉgarã, díámacʉ̃ petira teere birora mʉja bii.Cristo, mani yʉʉ Oveja Macʉ̃, Pascua macʉ̃, meejĩa ecocã yerijãa waaupi.* 8 To biri mani Pascuaboje rʉmʉre, ca wauaro ca tiirije, bʉcʉ, ñañarijetiirique, tiirica wãme cõro ca tiiya manirije caniirijere tiitirãra, baarique ca wauarije ca ayiayamanirije, ca niirore biro ĩirique, díámacʉ̃ ca niir-ije, ca niirije mena pee mani boje rʉmʉ tii niico.

9 Mee to birira, “Ca nomia epe pairã menabapa cʉti niiticãña,” mʉjare yʉ ĩi owa cojowʉ.10 Biigʉpʉa, ati yepa macãrã, ca nomia epepairãre, cʉo pacarã pai jañuro ca boo jãa waarãre,ca jee duti pairãre, weericarãrena ca ĩi nʉcʉ̃bʉorãre, “camotati majuropeecãña” ĩigʉ méé, to

biro mʉjare yʉ ĩi cojowʉ. To biro mʉja ca biirʉ-gajata, ati yepare mʉja ca witicoaropʉ añubocu.11 Ate mena jĩcʉ̃ ʉno peerena, “Cristore ca tʉonʉnʉjeegʉ yʉ nii,” ca ĩigʉ nii pacagʉ, nomia epepai, cʉo pacagʉ pai jañuro boo jãa waa, weeri-carãrena ĩi nʉcʉ̃ bʉo, watoara wede pai, cũmupai, jee duti pai, ca biirãmenare, “ ‘Cʉ̃jare biro bii,bapa cʉti bii niiticãña,’ mʉjare ĩi wede majiogʉpee,” mʉjare yʉ ĩiwʉ. To biro ca tiirã menara baa,bapa cʉtiticãña.

12 ¿Ñee tiigʉ cõro Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeetirãpʉre cʉ̃ja ca tii niirijere yʉ ĩa bejeboga-jati? ¿Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãrena ca ĩabejeparã, mʉja méé mʉja niiti? 13 Jesucristore catʉo nʉnʉjeetirãra, Ʉmʉreco Pacʉ ĩa bejerucumicʉ̃ja ca tii niirijere. To biri mʉja watoare ñañarijeca tii niigʉre cõa wienecãña.†

6Cristo yaarã wado ameri wederique quenorique

1 Jĩcʉ̃ mʉja mena macʉ̃, apĩ mena cʉ̃ ca ajiatʉgoeña niijata, ¿ñee tiigʉ Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerãre wedericaro ʉno, jãiña bejeri maja,*Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirã peere cʉ̃ wedejãati?2 ¿Ʉmʉreco Pacʉ yaarãra, “Ati yepa macãrã cʉ̃jaca tii niirijere ĩa bejerucuma,”mʉja ĩimajititi? Atiyepa macãrã cʉ̃ja ca tii niirijere ca ĩa bejeparã niipacarã, ¿ñee tiirã, õo ca biirije ʉnoacãrena ca ĩabeje majitirã mʉja niibogajati? 3 ¿Ʉmʉreco Pacʉpʉto macãrãpʉ cãare mani ca ĩa bejepere mʉjamajititi? Mani ca cati niiri rʉmʉrire ca biirijeacãdocare ca ĩa beje maji niiparã mani nii. 4 To biri,cati niirã mani ca tii niirije jʉorira wedejãariquemʉja ca cʉojata, ¿ñee tiirã Jesucristore ca tʉonʉnʉjeetirãpʉre teere ca wederique quenoparãcʉ̃ja ca niiro mʉja tiiti? 5 Cʉ̃ja bobojato ĩigʉ, yʉĩi atera: ¿Mʉja watoare jĩcʉ̃ ʉno peera niipetirijeca majigʉ, mʉja, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãwado, mʉja ca ameri ĩi niirijere ca wederiquequenopʉ ʉno cʉ̃ manicãti? 6 Mʉja majuropeeraameri wederique quenoricaro ʉnora, mʉja caameri quẽerijere aperã Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeetirãpʉre mʉja ameri wedejãa nii.

7Mee, mʉja majuropeera mʉja ca ameri wede-jãa niirijera mʉja doca cũmucã yaiwa. ¿Ñee tiirãñañarije mʉjare ca bii niirijere mʉja nʉcãtiti?¿Mʉja yeere cʉ̃ja ca jee dutijata cãare, ñee tiirã,

* 5:7 Pascua boje rʉmʉre cʉ̃ja ca baarije pan, trigo weta wãma mena tiirique ca wauarije ca ayiayamanirijere biro niirʉgarã, tʉgoeñawajoari, wãmawãme peewadomʉja ca tii niipere biro ĩirã. † 5:13Dt 17.7; 19.19; 21.21; 22.21, 24; 24.7. * 6:1 Jueces.

Page 233: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 CORINTIOS 6:8 230 1 CORINTIOS 7:12“To biro cʉ̃ja tii bʉañajato” mʉja ĩititi? 8 Mʉjabiiti, mʉjara ñañarije tii, mʉjaramʉja yaarã yeer-ena jee duti, mʉja tiicã.

9¿Bojoca ñañarije ca tii niirã, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca doti niiri tabepʉre cʉ̃ja ca eatipere mʉja maji-titi? Ĩi dito ecoticãña, nʉmo mani, manʉ mani,bii pacarã ca epericarã cʉtirã, weericarãrena caĩi nʉcʉ̃ bʉorã, manʉ cʉti, nʉmo cʉti, bii pacarãca epericarã cʉtirã, ʉmʉa wadora ca ameri ñeeeperã, 10 ca jee dutirã, cʉo pacarã pai jañuro caapeye boo jãa waarã, ca cũmu pairã, ñañarije caĩi tutirã, ĩi dito jee dutiri maja ʉnora, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabepʉreniirica tabe cʉotiru-cuma. 11 Mʉja mena macãrã jĩcãrã to biro catiirãra niiupa. Mee, mani Wiogʉ Jesucristo wãmemena mani Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ Añuri Yeri jʉori,tʉgoeña yeri wajoa, ca ñañarije manirã tii eco,añurã tii eco, ca biiricarãpʉ mʉja nii.

Upʉre ñañaro tiirique12Niipetirije yʉ ca tiipe wado nii. Bʉari, niipe-

tirije yʉ ca tiirije añurijewadoméénii. Niipetirijeyʉ ca tiipe wado nii. Bʉari, jĩcã wãme ʉnopeera yʉre ca doti ametʉene nʉcãro yʉ tiitirucu.13 Baariquea, ʉtapoa maquẽ nii. Ʉtapoa pee cãabaarique ca jãñari poa nii. To birora bii biiropʉa,Ʉmʉreco Pacʉ pea pʉa wãmepʉrena tii yaiocãru-cumi. Upʉa, nʉmo cʉti, manʉ cʉti tiirica wãmecõro méé, tiirica upʉ méé nii. Wiogʉ yaa upʉ nii,Wiogʉ pee cãa, upʉ macʉ̃ nii, biimi. 14 ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca tutuarije mena, Wiogʉre cʉ̃ ca catituaro ca tiiricʉ, mani cãare mani ca cati tuarotiirucumi. 15 ¿Mʉja, Cristore ca tʉo nʉnʉjeerãmʉja ca niirijere mʉja majititi? ¿To docare yʉa,Cristore ca tʉo nʉnʉjeegʉ nii pacagʉ, ʉmʉamenaca tii epe wapa taago mena yʉ ñee epebogajati?Yʉ tiiti majuropeecãrucu.† 16 ¿Ʉmʉa mena catii epe wapa taago mena ca tiigʉa, cõ mena jĩcãupʉra cʉ̃ja ca tuacãrijeremʉjamajititi? ɄmʉrecoPacʉ wederique o biro ĩi: “Pʉarãpʉra jĩcã upʉranii earucuma,” ĩi.‡ 17 Wiogʉ Jesucristo mena caniigʉa, cʉ̃ ca yeri jãñarijepʉ cʉ̃ mena jĩcã upʉraniimi.

18Manʉ mani, nʉmo mani bii pacarã, tii eperi-quere tiiticãña. Jĩcʉ̃ bojocʉ apeye no ca boorijeñañarije cʉ̃ ca tiijata, cʉ̃ upʉre ñañoti. To ca biipacaro, nʉmomani, manʉmani bii pacarã, tiiricawãme cõro ca tiitirã, cʉ̃ja upʉrena ñañaro tiirãtiima. 19 ¿Mʉja upʉa, Ʉmʉreco Pacʉmʉjare cʉ̃ ca

tiicojoricʉ, mʉjapʉre ca niigʉ Añuri Yeri yaa wiica niirijere mʉja majititi? Mʉja méé, mʉja upʉʉparã mʉja nii. 20 Jĩcã wãme ca wapa cʉtiri wãmemena Ʉmʉreco Pacʉ mʉjare wapa tii jeeupi.§ Tobiri Ʉmʉreco Pacʉre mʉja upʉ mena tii nʉcʉ̃bʉoya.

7Ca nʉmo cʉtirãre wede majiorique

1 Mecʉ̃ra, yʉre mʉja ca jãiña owa cojoriqueremʉjare yʉ wede cojorucu. Nʉmo maniricaropeera añu. 2Bʉari, ñee eperique do biro tiimajiñamaniro ca bii niirije jʉori, ʉmʉa cãa, nomia cãa,cʉ̃ja ca niiro cõrora nʉmo cʉti, manʉ cʉti catiiparã niima. 3 Cõ manʉa, cʉ̃ nʉmo menare, canʉmo cʉtigʉ cʉ̃ ca niirije ca tii dotirije ca ĩirorebiro ca tii niipʉ niimi; cʉ̃ nʉmo pee cãa, to biroraca tiipo niimo. 4 Cʉ̃ nʉmo yaa upʉ, cõ jĩcõ yaaupʉ méé nii. Cõ manʉ yaa upʉ cãa niiro bii.To birora cõ manʉ yaa upʉ cãa cʉ̃ jĩcʉ̃ yaa upʉméé nii. Cʉ̃ nʉmo yaa upʉ cãa niiro bii. 5 Juubuerʉgarã, “To biro mani biijaco,” mʉja ca ĩiricacuu ca maniri taberira ameri junaticãña. Jiropʉarã niiña ñucã, teere mʉja ca tʉgoeña bayitiritabere Satanás ñañaromʉja ca tiiro cʉ̃ ca tiitiperebiro ĩirã. 6 Atera, “To biro pee mʉja ca biiroañurucu,” ĩigʉ yʉ ĩi. Mʉjare dotigʉméé yʉ ĩi. 7Yʉmajuropeepʉa, niipetirãpʉrena yʉre biro cʉ̃ja cabiiro yʉ boocãmi. Biirãpʉa, cʉ̃ja ca niiro cõroracʉ̃ja majurope cʉ̃ja ca bii niipa wãme ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca tiicojoriquere cʉoma, jĩcãrã jĩcãwãme,aperã ape wãme, cʉoma.

8 Nʉmo mani, manʉ mani ca biirãre, ca manʉbii yai weoricarã romirire yʉre birora cʉ̃ja cabiicãjata, “Añucãbocu,” yʉ ĩi. 9 Biirãpʉa, mʉja canʉcãricaro manijata, nʉmo cʉticãña. Nʉcã nucũyujurica tabe ʉnorena nʉmo cʉtiricaro peeraañu.

10Mee ca nʉmo cʉtirãpʉra o biro yʉ doti. Yʉ,yʉ ca dotirije méé nii, Wiogʉ cʉ̃ ca dotirije niirobii: Cʉ̃ nʉmo cõ manʉre cõ waa weoticãjato.11 Cʉ̃re cõ ca waa weojata, manʉ manigora niicã,cõ ca biirʉgatijata, cõmanʉ ca niiricʉmena peeraniigo waa, cõ biijato. Cõ manʉ pee cãa cõre cõa,cõre waa weo, cʉ̃ tiiticãjato.

12 Apeyera yʉ, yʉ ĩi, Wiogʉ cʉ̃ ca ĩirije méénii. Jĩcʉ̃ Cristore ca tʉo nʉnʉjeegʉ, Cristore catʉo nʉnʉjeetigore cʉ̃ ca nʉmo cʉtijata, cõ pea,

† 6:15 ¿Mʉja, Cristo upʉ macã taberi mʉja ca niirijere mʉja majititi? ¿Cristo upʉ maquẽ ca niiridíírorirena tʉa jude jeeri, ʉmʉa mena ca tii epe wapa taago upʉ maquẽ pee ca niiro yʉ tiibogajati?‡ 6:16 Gn 2.24. § 6:20 Cristo cʉ̃ ca bii yai bojarije mena mʉjare wapa tii jeeupi.

Page 234: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 CORINTIOS 7:13 231 1 CORINTIOS 7:36“Cʉ̃ menara añuro yʉ niicãrucu,” cõ ca ĩijata,cõre cʉ̃ cõaticãjato. 13 Ñucã jĩcõ nomio Cristoreca tʉo nʉnʉjeego, Cristore ca tʉo nʉnʉjeetigʉrecõ ca manʉ cʉtijata, cʉ̃ pea: “Cõ menara añuroyʉ niicãrucu,” cʉ̃ ca ĩijata, cʉ̃re cõa, cʉ̃re waaweo, cõ biiticãjato. 14 Cõ manʉ Cristore ca tʉonʉnʉjeetigʉ, cʉ̃ nʉmo jʉorira ca ñañarije manigʉtii ecomi, ñucã cʉ̃ nʉmo Cristore ca tʉo nʉnʉ-jeetigo pee cãa, cõ manʉ Cristore ca tʉo nʉnʉ-jeegʉ jʉorira, ca ñañarije manigo tii ecomo. Tobiro to ca biitijata, mʉja puna ñañarã niibocuma,Ʉmʉreco Pacʉ añuro cʉ̃ ca tiirijere ca bʉa eaparãnii pacarã.

15 To ca bii pacaro, Cristore ca tʉo nʉnʉjee-tirã, cʉ̃ja nʉmoare, cʉ̃ja manʉ jʉ̃mʉare, cʉ̃jaca cõarʉgajata, cʉ̃ja cõacãjato. To biro to cabiijata, Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã añuro tuacãma.Añuro cʉ̃ja niijato ĩigʉ manire jʉoupi ɄmʉrecoPacʉ. 16 ¿Nomio, do biro biicãri, “Yʉ manʉreyʉ ametʉenecãrucu,” mʉ ĩi majiti? ¿Mʉ, cõmanʉ pee cãa do biro biicãri, “Yʉ nʉmore yʉametʉenecãrucu,” mʉ ĩi majiti?

17Mʉja ca niiro cõrora mʉja ca tii niipe Wiogʉcʉ̃ ca tiicojoricarore birora, ñucã Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca jʉori rʉmʉre mʉja ca niiricarore birora,ca bii niiparã mʉja nii. Niipetirã Jesucristore catʉo nʉnʉjeerãre ate yʉ tii doti. 18 Mee, jeyuaquejero yapare wide taaricʉpʉre Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca jʉoricʉ mʉ ca niijata, teere boboticãña, cawide taayamanigʉre Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca jʉoricʉmʉ ca niijata cãare, wide taa dotiticãña. 19Widetaaricʉ, ca wide taaya manigʉ niirique, do biropee biiti. Ca nii majuropeerijea, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca dotirije ca ĩirore biro tii nʉnʉjeerique peenii. 20Mʉja ca niiro cõrora, Ʉmʉreco Pacʉmʉjarecʉ̃ ca jʉori rʉmʉre, mʉja ca niiricarore birora caniicõa niiparã mʉja nii. 21 Pade coteri majʉ mʉca niiri tabere Ʉmʉreco Pacʉre ca jʉo ecoricʉmʉca niijata, tʉgoeñarique paiticãña. Mee, añuroniicãriquere mʉ ca cʉo eacãjata, teere bʉarojañuro tii nʉnʉa waagʉja. 22Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cajʉori tabere pade coteri majʉ ca niiricʉa, Wiogʉyeere ca tiipʉ añuro niicãgʉ biimi. Ñucã añuro caniicãgʉra ca jʉo ecoricʉa, mecʉ̃ra Cristore padecoteri majʉ niimi yua. 23 Mʉja jĩcã wãme, cawapa cʉtirije mena Ʉmʉreco Pacʉre mʉja wapatii jee ecoupa.* Jĩcʉ̃ ʉno peerena pade coterimaja niiticãña. 24 Yʉ yaarã, mʉja ca niiro cõroraɄmʉreco Pacʉmʉjare cʉ̃ ca jʉori rʉmʉremʉja ca

niiricarore birora niicãña, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩacojorore.

25 Wãmarã romiri ca manʉ manirã peera, jĩcãwãme ʉno peera Wiogʉ cʉ̃ ca dotirijere yʉ cʉoti.Biigʉpʉa, Wiogʉ cʉ̃ ca mairije jʉori, yee méé ĩimiĩiricʉre birora yʉ ca tʉgoeñari wãmeremʉjare yʉwedemajio cojo. 26Mani ca cati niiri rʉmʉrire dobiro tii majiña maniro ca bii niirije jʉori, mʉja caniiro cõrora, “Mʉja ca niirore biroramʉja ca niiroañucã,” yʉ ĩi tʉgoeña. 27Ca nʉmo cʉtigʉmʉ ca ni-ijata, mʉ nʉmore cõarʉga tʉgoeñaticãña. Mʉ canʉmo manijata, nʉmo amaaticãña. 28 Biigʉpʉa,mʉ ca nʉmo cʉtijata, ñañarije tiigʉ méé mʉtii. Ñucã jĩcõ wãmo, cõ ca manʉ cʉtijata cãare,ñañarije tiigo méé tiimo. To ca bii pacaro, nʉmocʉticoarãpʉ cʉ̃ja ca cati niiri rʉmʉrire paʉacãcʉ̃ja ca boorije jʉori, “Ñañaro cʉ̃jare biiriqueniibocu” ĩima ĩigʉ, yʉ camotarʉgami.

29Yʉ yaarã, atere ĩirʉgʉ yʉ ĩi: Ʉmʉrecori yoeti.To biri mecʉ̃ menare ca nʉmo cʉtirã, ca nʉmomanirãre birora ca bii niiparã niima. 30 Ca otirã,ca otitirãre biro ca niiparã niima. Ca ʉjea niirãcãa, ca ʉjea niitirãre biro ca bii niiparã niima.Apeye ca wapa tiirã cãa, cʉ̃ja yee ca niitirijereca ĩarãre biro ca bii niiparã niima. 31 Ati yepamaquẽre ca cʉo ʉjea nii niirã, teere ca cʉo ʉjeanii niitirãre biro ca biiparã niima. Ati yepamaquẽca bii niirije mani ca ĩarijea ca peti nʉnʉa waarijenii.†

32To biri tʉgoeña pato wãcãriquemaniro mʉjaca niiro yʉ boomi. Ca nʉmo manigʉa Wiogʉyeere cʉ̃ ca ĩa biijejaro cʉ̃ ca tiipe peere tʉgoeñaniimi. 33 Ca nʉmo cʉtigʉ pea, ati yepa maquẽpeere tʉgoeña, cʉ̃ nʉmore cõ ca ʉjea niiro cʉ̃ catiipe peere tʉgoeña, biimi. Cʉ̃ja ca tii niirʉgarije,34 o birora bii dica waticã. Nomio, ca manʉmanigo, wãmo cãa, Wiogʉ yee wadore tʉgoeña,cʉ̃ja upʉri, cʉ̃ja yeripʉ cãare ca ñañarije manirãcʉ̃ja ca niipe peere tʉgoeña, ca manʉ cʉtigopea, ati yepa maquẽ peere tʉgoeña, cõ manʉ cʉ̃ca ʉjea niiro cõ ca tiipe peere tʉgoeña, biima.35 Atera mʉjare ĩi camotagʉ méé yʉ ĩi, mʉjaraañuro nii, bii pato wãcõ ecoricaro maniro añurotʉgoeñarique mena Wiogʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉo mʉja cabiipere ĩigʉ yʉ ĩi.

36 Jĩcʉ̃ cʉ̃ nʉmo ca niipore, “Tiirica wãmerebiro cõ yʉ tiiti,” cʉ̃ ca ĩi tʉgoeñajata, mee cõ peecãa maja nʉcãcoa cõ ca biiro, ca nʉmo cʉtipeniicu, cʉ̃ ca ĩijata, cʉ̃ nʉmo cʉticãjato. Tee

* 7:23 Mʉja Cristo cʉ̃ ca bii yai bojarijemenamʉja wapa tii jee ecoupa. † 7:31 Ʉmʉreco Pacʉ yee peereama jʉocãri, ati yepa maquẽ peere tii niiña.

Page 235: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 CORINTIOS 7:37 232 1 CORINTIOS 9:9menara ñañarije tiigʉ méé tiimi, cʉ̃ nʉmo cʉticã-jato. 37 Cʉ̃ ca tʉgoeña niiri wãmere to biroratʉgoeña bayicã nii, ñucã cʉ̃ ca tiirʉgarijere biiametʉene nʉcã ecoti, cʉ̃ ca tiirʉgarijere cʉ̃ peebii ametʉene nʉcãri, cʉ̃ nʉmo ca niiboricore, “Canʉmo cʉtiticãpʉ yʉ niicu,” cʉ̃ ca ĩijata, cʉ̃ cãaañuro tiigʉ tiimi. 38 To biri cʉ̃ nʉmo ca niipomena cʉ̃ ca nʉmo cʉtijata, añuro tiigʉ tiimi. Canʉmo cʉtitigʉ pea, añuro peti tiigʉ tiimi.

39 Nomio, ca manʉ cʉtirico, cõ manʉ cʉ̃ cacatiro cʉ̃ mena ca niipo niimo. Cʉ̃ ca bii yaiweojata docare, noo cõ ca boogʉmena manʉ cʉtimajimo ñucã, bʉari, Cristore ca tʉo nʉnʉjeegʉʉnore. 40Yʉ ca tʉgoeñajata, “Manʉmanigo peeraʉjea niigo niirucumo,” yʉ ĩi. Yʉ cãa, “ɄmʉrecoPacʉ yʉʉ Añuri Yeri yʉ cʉobu,” yʉ ĩi.

8Baarique, weericarãre tii nʉcʉ̃ bʉorã jee dica

woorique1 Weericarãre tii nʉcʉ̃ bʉorã baarique tiicojo

nʉcʉ̃ bʉoriquemaquẽremʉja ca jãiñarique peerao biromʉjare yʉ ĩi, yeemééra díámacʉ̃ ca niirijereniipetirãpʉra mani maji. Majiriquea watoara cabii ditorije nii. Mairique pea añuro nii nʉnʉawaaricaro tii. 2 Jĩcʉ̃, “Ca majigʉ yʉ nii,” caĩirʉga niigʉ ʉnoa,ménamajiricawãmeʉno peeramajitimi. 3 To ca bii pacaro, Ʉmʉreco Pacʉre camaigʉa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca majigʉ niimi.

4 Weericarãre tii nʉcʉ̃ bʉorã waibʉcʉrã díícʉ̃ja ca tiicojo dʉarijere baarique maquẽre, jĩcʉ̃weericʉʉnopeera ati yepapʉrewapamani, jĩcʉ̃raɄmʉreco Pacʉ nii, cʉ̃ ca biirijere mani maji,5 ʉmʉreco tutipʉre, ati yepa cãare, “Jʉ̃guẽa ni-ima” ĩiricarã cʉ̃ja ca nii pacaro. Teere ĩijata, paʉjʉ̃guẽa nii, paʉ ʉparã nii biima. 6 Mani peera,jĩcʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ, mani Pacʉ, niipetirije catiiricʉ, ñucã cʉ̃ yaarã nii, mani ca biigʉ wadoniimi. Ñucã jĩcʉ̃ra Wiogʉ niimi Jesucristo wado,cʉ̃ jʉorira niipetirije nii, manipʉ cãa nii, mani cabiigʉ wado.

7 Biirãpʉa, niipetirãpʉra ate maquẽre ma-jitima. Jĩcãrã, weericarãre ca nʉcʉ̃ bʉo jeyawaaricarã, “Jʉ̃guẽare cʉ̃ja ca tii nʉcʉ̃ bʉodʉarique niicu,” ĩi tʉgoeñari, tee baariquerebaama. Cʉ̃ja ca tʉgoeña niirijepʉ tʉgoeñabayitima ĩirã, cʉ̃ja majuropeera, “Ñañarijeremani tiijapa,” cʉ̃ja ca ĩi tʉgoeñarique pairo tii.8Biiropʉa, mani ca baarijera Ʉmʉreco Pacʉ yaarãmani ca niiro tiiti. Mani ca baarije jʉorira, añurã

nii, mani ca baatirije jʉorira ñañarã nii, manibiiticu.

9 To ca bii pacaro bojoca catiya, mʉja peeraañurije ca niiro macã mʉja ca tii niirijera, ca tʉ-goeña bayitirã peere ñañarije cʉ̃ja ca tiiro, mʉjaca tii buiyeetipere biro ĩirã. 10 Jĩcʉ̃ ca tʉgoeñatutuatigʉ, mʉ, atere ca majigʉ niiri, weericarãrecʉ̃ja ca tii nʉcʉ̃ bʉori tabepʉ mʉ ca baa duwiroĩagʉ, ¿“Weericarãre cʉ̃ja ca tii nʉcʉ̃ bʉo dʉari-quera ca baacãpʉ yʉ niicu yʉ cãa,” cʉ̃ ĩi tʉgoeñat-ibogajati? 11 Mʉ, teere ca majigʉ mʉ ca niirijejʉorira, mʉ yee wedegʉ ca tʉgoeña tutuatigʉ,Cristo cʉ̃ ca bii yai bojaricʉ yairucumi. 12 Mʉjayaarã ca tʉgoeña bayitirã menare o biro ñañarotiirã, Cristo menarena ñañaro tiicãrã mʉja tii.13 To biri yʉ ca baarije jʉorira, yʉ yee wedegʉñañaro cʉ̃ ca tiiro ca tiirije to ca niijata, yʉ baanemotirucu, ñañaro cʉ̃ ca tiiro yʉ tiire ĩigʉ.

9Añurije queti wederi majʉ cʉ̃ ca tiipe

1 ¿Yʉ ca tiirʉgarije ca tiipʉ ʉno méé yʉ niiti?¿Jesús cʉ̃ yee quetire cʉ̃ ca wede doti cojoricʉméé yʉ niiti? ¿Mani Wiogʉ Jesús're yʉ ĩatijapari?¿Mʉja méé mʉja niiti, yʉ paderique, Wiogʉ yeeyʉ ca paderijere ca nii jeeña waarã? 2 Aperã peaJesús cʉ̃ yee quetire cʉ̃ ca wede doti cojoricʉrebiro yʉre cʉ̃ja ca ĩatimijata cãare, “¡Mʉja peera,cʉ̃ peti yʉ nii!” Mʉjara, Jesucristo mena mʉja caniirijera cʉ̃ yee quetire cʉ̃ ca wede doti cojoricʉrayʉ ca niirijere bii ĩño.

3 Ate nii, yʉre ca wede pairãre yʉ ca yʉʉrije:4 ¿Jãara baa, jini, jãa ca tiipe ʉno to maniti?5 ¿Aperã, Jesucristo cʉ̃ yee quetire cʉ̃ ca wededoti cojoricarã, Wiogʉ bairã, to biri Cefas* jãa,cʉ̃ja ca tiirore biro jãa pea, jĩcõ Cristore ca tʉonʉnʉjeegore nʉmo cʉti, cõ mena bapa cʉti, jãawaa yuju majititi? 6 ¿To docare jãa wado yʉʉ,Bernabémena, jãa majuropeera ca pade wapa taabaa niiparã jãa niiti?

7 ¿Niipe uwamʉ, uwamʉ cʉ̃ ca niirijere padeniigʉ, cʉ̃ ca tii niirijere cʉ̃ yee menara cʉ̃ wapatii niibogajati? ¿Niipe oteri majʉ ʉje ote pacagʉ,tee dicare cʉ̃ baatibogajati? ¿Niipe oveja co-teri majʉ cʉ̃ja õpẽcõa cʉ̃ ca diperije jinitigʉracʉ̃ cote niibogajati? 8 “Atere cʉ̃ra ĩigʉ ĩimi” ĩitʉgoeñaticãña. Doti cũurique cãa to birora ĩi.9 Moisés cʉ̃ ca doti cũurique o biro ĩi owariquenii: “Buey† trigo quejerire cʉ̃ ca ʉta code niiro,

* 9:5 Ape wãme Pedro. † 9:9 Wecʉ paigʉ, ca nʉcʉ̃rije ca padegʉ. ‡ 9:9 Dt 25.4.

Page 236: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 CORINTIOS 9:10 233 1 CORINTIOS 10:4cʉ̃ ʉjerore jia biatoticãña,” ĩi.‡ ¿Ʉmʉreco Pacʉbueyes're ĩa nʉnʉjeegʉ cʉ̃ ĩiupari? 10 ¿Añuropetiramani yeemaquẽ peere ĩigʉméé cʉ̃ ĩijapari?Mani yee maquẽ ca niipe maquẽrena ĩigʉ ĩijapi.To biri paderi maja, ca jee cũu nʉnʉ waagʉ,ca dica jee, tee quejerire weo bate ca tiigʉ, cadicare mani jeerucu, ĩi tʉgoeña yuerique menapadema. 11Mʉja watoare añurije quetire wederã,añuro yeri cʉtiriquere oterãre biro mʉjare jãa catiirique to ca niijata, ¿mʉja ca cʉorijere jãa cajãiro jãare mʉja ca tii nemoro to añutibogajati?12 Aperã cãa, mʉjare cʉ̃ja ca tii nemo ecojata, jãapee doca cʉ̃ja ametʉenero mʉja ca tii nemoparãjãa nii.

To ca bii pacaro mʉja ca tii nemoparã jãa caniirijere bʉaro jãa ĩiti. To biro ĩitirãra, Cristo yeeañurije quetire jĩcã wãme ʉno peera ca bii camo-taatipere biro ĩirã, niipetirijepʉrena jãa nʉcãcã.13 ¿Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire ca pade niirã,§ tiiwii maquẽra baa, joe jʉti añu mʉenerica tutureca ĩa nʉnʉjee pade niirã cãa, tiicojo nʉcʉ̃ bʉorãcʉ̃ja ca jee earije waibʉcʉrã díírena baa, cʉ̃ja catiirijere mʉja majititi? 14 O biri wãmera dotiupiWiogʉ: “Añurije quetire ca wederã tee cʉ̃ja cawede niirije jʉorira baa cati niirucuma,” ĩiupi.

15Yʉpea atere to biro ca tiipʉ niicã pacagʉ, jĩcãwãme ʉno peera mʉjare yʉ jãitiwʉ. Ñucã atera,teeremʉjare jãigʉméé o biri wãme yʉ ĩi owa. Ateto biro yʉ ca ĩi bayi niirijere yeera ĩicãmi, yʉre cʉ̃ca ĩiparo jʉguero yʉ bii yaicoarʉgami. 16 Añurijequetire yʉ ca wedejata, ñee peere ĩigʉ cõro, “Obiro ca biigʉ yʉ nii,” yʉ ĩi majiti. Tea yʉ ca wede-pera niicãro bii, “¡Abé nija yʉ niiquĩricʉ añurijequetire yʉ ca wedetijata!” 17 Yʉ majuropeeratiirʉgarique mena yʉ ca tiijata, yʉ yee ca niipereca tiicojo ecopʉra yʉ niibocu. Dotiriquepʉre yʉca tiijata, “Tee mʉ tiirucu,” Ʉmʉreco Pacʉ yʉrecʉ̃ ca ĩiriquepʉre tiigʉ yʉ tii. 18 ¿To docare dije toniiti, yʉ ca wapa taarije? Añurije quetire wedegʉwapa manirora wede, mʉjare ca tii nemo ecopʉyʉ ca niirijere ca wapa manirijere biro ĩa, yʉ cabiirije nii.

19Añuro niicã, jĩcʉ̃ ʉno peerena ca pade cotegʉniiti bii pacagʉ, niipetirãre pade coteri majʉrebiro yʉ bii, paʉ jañuri Cristo yaarã cʉ̃ja ca niirotiirʉgʉ. 20 Judíos mena niigʉ, cʉ̃jare biro yʉ bii,

judíos Cristore cʉ̃ja ca tʉonʉnʉjeero tiirʉgʉ. Doticũurique ca ĩirore biro ca tii nʉnʉjeerã menaniigʉ cãa, cʉ̃jare birora yʉ bii, yʉ majurope peadoti cũuriquere ca tii nʉnʉjeetigʉ nii pacagʉ,teere ca tii nʉnʉjeerãre Cristo peere cʉ̃ja ca tʉonʉnʉjeero tiirʉgʉ. 21 Ñucã doti cũuriquere cacʉotirãmenara, doti cũuriquere ca cʉotigʉre biroyʉ bii, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotirijere cʉocã,Cristo cʉ̃ ca dotirijere tii nʉnʉjeecã bii pacagʉ,doti cũurique ca cʉotirã Cristore cʉ̃ja ca tʉonʉnʉjeero tiirʉgʉ. 22 Ca tʉgoeña tutuatirã menaniigʉ cʉ̃jare biro yʉ bii, ca tʉgoeña tutuatirãreCristore cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeero tiirʉgʉ. Niipetirãmenapʉrena, niipetirijepʉrena cʉ̃jare biro yʉ bii,yʉ ca tii niirije mena jĩcãrã cʉ̃ja ca ametʉaro yʉtiibocu ĩigʉ. 23Ate niipetirijere añurije queti jʉoriyʉ tii, tee añurije ca jee doorijere bʉa earʉgʉ.

24 ¿Ũmaari maja, niipetirãpʉra wapa taarʉgarãũmaa pacarã, jĩcʉ̃ ca ũmaa ametʉa nʉcãgʉ wadocʉ̃ ca wapa ñeerijere mʉja majititi? To biriwãmera mʉja cãa, wapa ñeerʉgarã, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca boorore biro pee tii niiña. 25 Eperimaja niipetirãpʉra tee ca tii dotirore birora epebue niima. Cʉ̃ja, yoari méé ca yairijerena epewapa taarʉgarã* to biro tiima. Mani pea to biroraca niicõa niipe peere wapa taarʉgarã mani tii.26 To biri yʉa, cʉ̃ ca ũmaa yapano eapa tabe camani pacaro ca ũmaagʉre biro yʉ ũmaati. Ñucãñeeja manirora ca ñoje amagʉre biro yʉ tiiti.27 Tiitigʉra yʉ upʉrirena ñañaro tii, yʉre ca tʉonʉnʉjeero tii, yʉ tii, aperãre añurije queti yʉca wedericaro jiro ca nii pacaro yʉ majuropeerateere ca tii nʉnʉjeetigʉre biro yʉ tuare ĩigʉ.

10Israelitas cʉ̃ja ca biiquĩrique mena wede ma-

jiorique1 Yʉ yaarã, mani ñicʉ̃ jãa niiquĩricarã niipe-

tirãpʉra bueri bʉrʉa doca nii, niipetirã dia pairiyaare* tĩa, cʉ̃ja ca biiriquere mʉja ca acoboroyʉ booti. 2 Cʉ̃ja niipetirãpʉra bueripʉ, dia pairiyaapʉ uwo coe ecoupa, Moisés cʉ̃ ca biirorebiro nii earʉgarã.† 3 Niipetirãpʉra tee wadobaarique yeri tutuarique‡ ca niirijere baa, 4 ñucãniipetirãpʉra tee wadorena yeri tutuarique caniirije, ʉ̃tãga cʉ̃ja mena ca niirica maquẽ ocore

§ 9:13 Jerusalén macã wii Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiire ca pade niirã, paia judíos, Ʉmʉreco Pacʉre tiicojo nʉcʉ̃bʉorã, waibʉcʉrã cʉ̃ja ca joe mʉene dʉarijere baama. Nm 18.8-24; Lv 6.16. * 9:25 Corona, laurel pũumenatiirica beto, pejarica beto yoaro ca niitiri betore bʉarʉgarãra. * 10:1 Mar Rojo (Jũari yaa). † 10:2 Ex 13.21-22; 14.19, 22-29.‡ 10:3 Maná, israelitas're Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca baarique tiicojorique. Ex 16.4, 35.

Page 237: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 CORINTIOS 10:5 234 1 CORINTIOS 10:29jini, tiiupa, tiiga ʉ̃tãga pea Cristora cʉ̃ ca niirijere.5 To ca bii pacaro, niipetirã jañuripʉrena cʉ̃ja catii niirijere ĩa biijejatiupi Ʉmʉreco Pacʉ. To biricʉ̃ja upʉri niiquĩrique ca yucʉ maniri yepapʉracũa batecã yai waaupa.

6 Ate niipetirije biiupa, ñañarije tiirique manica tiirʉgarijere cʉ̃jare biro tiiti, mani ca biiperemanire bii majioro. 7 To biri jĩcãrã cʉ̃ja menamacãrã cʉ̃ja ca tiiricarore biro weericarãre caĩi nʉcʉ̃ bʉorã niiticãña. O biro ĩi owarique caniirore biro: “Bojoca, baa, jini, tii ea nuu waa,jiro wʉmʉ nʉcã, Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirãrebiro tiirica wãme cõroméépʉ tii ʉjea nii niiupa.”§8 Jĩcãrã cʉ̃ja mena macãrã tiirica wãme cõro méé,cʉ̃ja ca ñee epericarã cʉtiricarore biro ca tiitiparãmani nii, tee jʉori jĩcã rʉmʉrena veintitrés milniirã peti bii yaiupa.* 9Ñucã Wiogʉre, jĩcãrã cʉ̃jamena macãrã cʉ̃ja ca ĩiquĩricarore biro, “Ñañariwãme mani ĩi ñaaco,” ca ĩitiparã mani nii. Teejʉori añaare baca jĩa ecoupa.† 10 Jĩcãrã cʉ̃ja menamacãrã Ʉmʉreco Pacʉre yairoacã cʉ̃ja ca wedepai cotericarore biro ĩiticãña. Tee jʉori, ɄmʉrecoPacʉ pʉto macʉ̃ jĩari majʉre jĩa eco yaiupa.‡

11 Ate niipetirije cʉ̃jare biiupa, ca bii majior-ijere biro bii jʉguero. Mani ati cuure ca ni-irãre ca wede majiopere birora owa tuurique niieaupa. 12 To biri “Ca tʉgoeña bayigʉ yʉ nii,” caĩi tʉgoeñagʉa, “Ñañarijere yʉ tiibocu,” ĩi, bojocacatiri niiña. 13 Mʉja, ca bii buiyeerije bojocareca biitirije ʉnopʉra ñañaro mʉja tamʉo ñaati.Biigʉpʉa Ʉmʉreco Pacʉ pea cʉ̃ ca ĩirore biro catiigʉ niiri, mʉja ca tʉgoeña bayiro ametʉeneropʉmʉjare ca bii buiyee earijere mʉja ca tamʉorotiitirucumi. Tiitigʉra, ca bii buiyeerije mʉjareca bii earo, mʉja ca bii ametʉa bayipe cãaremʉjare tiicojorucumi, mʉja ca tʉgoeña bayiperebiro ĩigʉ.

Weericarã boje rʉmʉri, to biri Wiogʉre tii nʉcʉ̃bʉo baarique

14 To biri yʉ yaarã yʉ ca mairã, weericarãre ĩinʉcʉ̃ bʉoriquere to cõrora tii yerijãaña. 15Bojocaca tʉo maji waaricarãpʉre yʉ ĩi. Yʉ ca ĩirijeremʉja majurope ĩa beje cõoñaña. 16 Cristo manirecʉ̃ ca bii yai bojariquere tʉgoeñari, tii nʉcʉ̃bʉorã ʉje oco bapare jinirʉgarã jʉgueroɄmʉrecoPacʉre, “Añu majuropeecã,” ĩiri jinirã, ¿Cristomanire cʉ̃ ca díi bate yai waa bojariquerena tiirã

méé mani tiiti? Pan'gare bato baarã, ¿Cristo cʉ̃upʉmenamanire cʉ̃ ca bii yai bojariquerena tiirãméé mani tiiti? 17 Pan'ga jĩcãgara nii, niipetirãmani ca baarica. To biri paʉ nii pacarã, jĩcã upʉmacãrãra mani nii.§

18 Israelitas cʉ̃ja ca tii niiriquere ĩañaaqué:Waibʉcʉrã díí cʉ̃ja ca joe jʉti añu mʉeneri tutumaquẽ waibʉcʉrã dííre baarã, tii tutu maquẽrenabaarã tiima. 19 Ate menare waibʉcʉrã díí, weeri-carãre tii nʉcʉ̃ bʉorã cʉ̃ja ca joe mʉenerije pee“Apeye ca tii nʉcʉ̃ bʉoya manirije ametʉeneroca nii majuropeerije nii,” ñucã “Weericʉ pee cãa,ca wapa cʉti jañugʉ nii biimi,” ĩirʉgʉ méé yʉĩi. 20 Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirã, waibʉcʉrã díímena joe jʉti añu mʉene niirã, wãtĩare tii nʉcʉ̃bʉorã tiima. “Ʉmʉreco Pacʉre tii nʉcʉ̃ bʉorãméé tiima,” ĩigʉ yʉ ĩi. Yʉ pea wãtĩare cʉ̃ja catii nʉcʉ̃ bʉo niirijere, cʉ̃jare mʉja ca baa bapacʉti niiro yʉ booti. 21 Wiogʉ manire cʉ̃ ca biiyai bojariquere tʉgoeña tii nʉcʉ̃ bʉo niirã, ʉjeoco bapare jini, ñucã wãtĩare tii nʉcʉ̃ bʉorã cʉ̃jaca jiniri bapari peere jini, mʉja tii majiti. ÑucãWiogʉre tii nʉcʉ̃ bʉorã baarique peere baacãpacarã, wãtĩare cʉ̃ja ca tii nʉcʉ̃ bʉo baarije peerebaa, mʉja tii majiti. 22 ¿To docare Wiogʉ cʉ̃ca uwa jeoro mani tiirãti? ¿Cʉ̃ ametʉenero catutuarã mani niiti?

Cristore ca tʉo nʉnʉjeegʉ cʉ̃ ca tii niirije23 Niipetirije yʉ ca tiipera nii. Biiropʉa niipe-

tirijepʉra añuti. Niipetirije yʉ ca tiipera nii. Bi-iropʉa niipetirijepʉra añuro nii nʉnʉa waaricarotiiti. 24 Jĩcʉ̃ ʉno peera, mʉja majurope, añuromʉja ca niipe wadore amaaticãña. Aperã añurocʉ̃ja ca niipe peere amaña.

25 Niipetirije waibʉcʉrã díí cʉ̃ja ca noniri jawimaquẽre mʉja ca tʉgoeña niirijepʉ ca biirijejʉori, jãiñatirãra baacãña. 26Ati yepa niipetiro, tobiri, tii yepare ca niirije, niipetirijepʉra ɄmʉrecoPacʉ yee nii.*

27 Jĩcʉ̃ Cristore ca tʉo nʉnʉjeetigʉ, “Baarãdooya,” mʉjare cʉ̃ ca ĩi jʉoro mʉja ca yʉʉ-jata, mʉja ca tʉgoeña niirijepʉ ca biirije jʉorijãiñatirãra, mʉjare cʉ̃ ca ecarije niipetirorabaacãña. 28 To biri jĩcʉ̃, “Ate waibʉcʉ díí weeri-carãre tii nʉcʉ̃ bʉorã cʉ̃ja ca joe mʉenejãrije nii,”mʉjare cʉ̃ ca ĩijata, to biro ca ĩiricʉre tʉo nʉnʉjee,ñucã mʉja ca tʉgoeña niirijepʉ ca biirije jʉoribaaticãña.† 29 Mʉja ca tʉgoeña niirijerena ĩigʉ

§ 10:7 Ex 32.6-8. * 10:8 Nm 25.1-18. † 10:9 Nm 21.5-6. ‡ 10:10 Nm 16.41-49. § 10:17 “Jĩcʉ̃ra niimi mani ca tiinʉcʉ̃ bʉo niigʉ, to biri paʉ nii pacarã, Cristo yaarã wado mani nii.” * 10:26 Sal 24.1. † 10:28 Ati yepaniipetiro, to biri tii yepare ca niirije niipetirijepʉra Ʉmʉreco Pacʉ yee nii.

Page 238: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 CORINTIOS 10:30 235 1 CORINTIOS 11:22méé yʉ ĩi. “Apĩ cʉ̃ ca tʉgoeña niirije peere mʉjañañore,” ĩigʉ yʉ ĩi. ¿Ñee tiigʉ yʉ ca tii niirijere,aperã cʉ̃ja ca tʉgoeña niirijepʉre, “To biro tiimi,”cʉ̃ja ca ĩi ĩa bejero yʉ tiibogajati? 30 Baariquere,Ʉmʉreco Pacʉre “Añu majuropeecã,” yʉ ca ĩibaarijere, ¿ñee tiigʉ Ʉmʉreco Pacʉre “Añu ma-juropeecã,” yʉ ca ĩi baarije jʉorira cʉ̃ja ca wedepairo yʉ tiibogajati?

31 To biri baa, jini, ñucã apeye noo mʉja catiirijere tiirã niipetirijepʉrena Ʉmʉreco Pacʉretii nʉcʉ̃ bʉorique mena wado tiiya. 32 Jĩcʉ̃ʉno peerena, judíos're, judíos ca niitirãre, ñucãɄmʉreco Pacʉ yaarãre, ñañarije cʉ̃ja ca tiirotiiticãña. 33 Yʉre biro tiiya, niipetirijepʉrenaniipetirãre cʉ̃ja ca ĩa ʉjea niirijere yʉ ca tiirorebirora. Yʉ majuropeera añuro yʉ ca biiperenayʉ amaati, paʉ yee maquẽ peere yʉ ama, cʉ̃ja caametʉapere biro ĩigʉ.

111Mʉja cãa, yʉ ca biirore biro bii nʉnʉjeeya, yʉ cãaCristore yʉ ca bii nʉnʉjeerore birora.

Nea poo juu buerica tabere tii niirique2 Mʉjare yʉ ʉjea nii peo, to birora yʉre tʉ-

goeñacã nii, mʉjare yʉ ca bue majioriquere, mʉ-jare yʉ ca wedericarore birora tii nʉnʉjee, mʉjatii.

3 To biri Cristo, ʉmʉare ca jʉo niigʉ nii, ʉmʉapea nomiare ca jʉo niirã nii, ñucã Ʉmʉreco Pacʉpea Cristore ca jʉo niigʉ nii, cʉ̃ja ca bii niirijeremʉja ca majiro yʉ boo. 4Niipetirã ʉmʉa juu bue,ca biipere wede jʉgue, ca tiirã cʉ̃ja dʉpʉgare cʉ̃jaca bʉatojata, cʉ̃jare ca jʉo niigʉ cʉ̃ja dʉpʉgarenʉcʉ̃ bʉotirã tiima. 5 Ñucã nomia cõrora juubue, ca biipere wede jʉgue, tiirã, cʉ̃ja dʉpʉgarebʉatotirãra ca tiirã, cʉ̃ja manʉ jʉ̃mʉare nʉcʉ̃bʉotirã tiima. Cʉ̃ja poare ca pede batecãricarãrebiro biima. 6Nomio, cõ dʉpʉgare cõ ca bʉatoticã-jata, cõ poa cãare cõ taacãjato. Nomiore, poayoetirijeacã cʉo, poa pede batericagapʉ dʉpʉgacʉti biirique ca boborije to ca niijata, cõ peoditojato. 7 Ʉmʉ pea cʉ̃ dʉpʉgare ca bʉatotipʉniimi. Mee cʉ̃a Ʉmʉreco Pacʉ bauriquera nii,ñucã Ʉmʉreco Pacʉ do biro ca tiiya manigʉ cʉ̃ca niirijere nii bau nii, ca biigʉ niimi. Nomiopea ʉmʉ cʉ̃ ca niirijere ca nii bau niigo niimo.8 Ʉmʉa nomio macã tabere amiri, cʉ̃ ca tiiricʉméé niimi. Nomio pee ʉmʉ macã tabere amiri,cʉ̃ ca quenorico niimo. 9 Ʉmʉa, nomio yee jʉori

méé jeeño ecoupi. Nomio pee ʉmʉ yee jʉorijeeño ecoupo. 10 Atere ĩima ĩigo, ñucã ɄmʉrecoPacʉ pʉto macãrãre ĩima ĩigo, nomio cõ dʉpʉgajotoare jʉti quejero ca peopo niimo cõre ca jʉoniigʉre ca bii cõoñari quejerore.

11 To ca bii pacaro, Cristore tʉo nʉnʉjeejatapeera, ʉmʉ* jĩcʉ̃ra bojoricaro nii, nomio cãajĩcõra bojoricaro nii, bii majitima. 12Nomio, ʉmʉupʉ macã tabe mena cʉ̃ ca tiiricarore birora,ʉmʉ cãa nomiopʉre baʉami; bii pacarã niipetirãɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tii jeeñorã wado niima.13 Mʉja majuropeera ĩa beje cõoñaña, nomio cõdʉpʉgare peo ditotigora, Ʉmʉreco Pacʉre cõ cajuu buerije, ca añurijera to niiti. 14 Bii bojocacʉti niirique majuropeera, ʉmʉ cʉ̃ ca poa ñapõcʉtijata ca boborije nii,†mʉja ca ĩimajiro tii, 15biipacaro, ¿nomio peera pairo cõ ca poa ũmarije caañurije nii, mʉja ca ĩi majiro to tiititi? Nomiorajʉti quejero ʉnora poa yoerije cõre tiicojoupi.16 Jĩcʉ̃ ʉno ate maquẽre bʉaro cʉ̃ ca ĩi uwajeo wederʉgajata, jãa, Ʉmʉreco Pacʉ yaarã apewãme jãa ca tii niitirijere ca majipʉ niimi.

Wiogʉre tii nʉcʉ̃ bʉo baariquere tii eperique17 Ano mʉjare yʉ ca wede majio nʉnʉa waape

peera mʉjare yʉ ʉjea nii peoti, mʉja ca neapoorucurijera, añuro nii nʉnʉa waaricaro ʉnorabʉaro jañuro mʉjare ñañocã. 18 Ca nii jʉoritabere, Cristore ca tʉo nʉnʉjeerãre birora neapoorã, cʉ̃ja majuropeera ameri dica watima ĩiri-quere yʉ tʉo. “Díámacʉ̃ra biicu,” yʉ ĩi. 19Yeemééyʉ ĩi, mʉja watoare ĩa dica woori maja manicãbiiticuma, Ʉmʉreco Pacʉ yaarã peti ca niirã cʉ̃jaca niirijere ca majirʉgarã. 20 To biro mʉja cabii niirije niima ĩiro, mʉja ca nea poo baarije,Wiogʉ cʉ̃ ca biiriquere mʉja ca tʉgoeña tii nʉcʉ̃bʉo baarije méé nii. 21 Baarica tabe ca earo, tocãnacãrãpʉra jĩcʉ̃ ʉno peerena yue nemoricaromaniro mʉja baa jʉguecã. Jĩcãrã aʉa menara niicʉ̃ja ca biicãro, aperã pea ca cũmurãpʉ niicãma.22 ¿To docare mʉja, baa, jini, mʉja ca tii niipawiijeri mʉja cʉotiti? ¿Ñee tiirã Ʉmʉreco Pacʉyaarãre nʉcʉ̃ bʉoti, ca cʉotirãre boboro cʉ̃ja catamʉoro tii, mʉja tiiti? ¿Ñee mʉjare yʉ ĩigʉti?¿Ate jʉori mʉjare yʉ ʉjea nii peogʉti? Yʉ ĩitimajuropeecãrucu.

Wiogʉ cʉ̃ ca baa tʉjarique(Mt 26.26-29; Mc 14.22-25; Lc 22.14-20)

* 11:11 Ʉmʉ, nomio manirora nii, nomio pee cãa ʉmʉmanirora nii, bii majitima. † 11:14 Judíos cʉ̃ja cabii jʉo doorique peera poa ñapõ cʉtirique ca boborije niiupa.

Page 239: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 CORINTIOS 11:23 236 1 CORINTIOS 12:1723 Wiogʉ yeere yʉ ñeewʉ, mʉja cãare yʉ ca

bue majioriquere: Wiogʉ Jesús cʉ̃ ca wedejãa cõaecorica ñamire pan'ga‡ ami, 24 Ʉmʉreco Pacʉre“Añu majuropeecã,” ĩiri jiro tiigare pee bato,o biro ĩiupi: “Atiga pan'ga yʉ upʉ nii. Mʉjayee jʉori yʉ ca bii yai bojarije, yʉ ca biiriqueretʉgoeñarã atere tiiya.” 25 Ñucã to biiri wãmera,baa yapanori jiro, jinirica bapare ami, o biro ĩiupi:“Ati bapa wãma wãme yʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩiriquerecʉ̃ ca ĩiricarore birora yʉ ca díi cõa yai waarije nii.Tii bapa maquẽre jinirã cõrora yʉ ca biiriqueretʉgoeñari tiiya. 26 Atiga pan'gare baa, ati bapamaquẽre jini, mʉja ca tiiri taberi cõroraWiogʉ cʉ̃ca bii yairiquere mʉja wede, cʉ̃ ca dooropʉ mʉjawede yerijãarucu.

27To biri no ca boogʉ, teere nʉcʉ̃ bʉoti pacagʉpan'gare baa, Wiogʉ yaa bapa maquẽre jini, catiigʉa, Wiogʉ upʉre, cʉ̃ díi menare ñañarije tiigʉtiimi. 28 Teere ĩirã, cʉ̃ja cõrora pan'gare baa,jinirica bapamaquẽre jini, cʉ̃ja ca tiiparo jʉguerocʉ̃ja majuropeera ca tʉgoeña beje ñaaparã niima.29Wiogʉ upʉri ca biiriquere ĩa cõoña maji petitipacagʉ, pan're baa, jinirica bapa maquẽre jini, catiigʉa, cʉ̃ majurope ñañaro cʉ̃ ca biiperena baa,jini, tii bui cʉtigʉ tiimi. 30 Tee jʉori, paʉ mʉjamenamacãrã diarique pairã, yeri tutuatirã niima.Ñucãpaʉbii yaiupa. 31Manimajuropeeramani catʉgoeña cõoña majijata, Wiogʉre ñañaro mani tiiecotibocu. 32Wiogʉ ñañaro manire cʉ̃ ca tiijata,cʉ̃ja tʉgoeña majijato ĩigʉ, to biro manire tiimi,ati yepa macãrã menara ñañaro mani ca tii yaioecotipere biro ĩigʉ.

33 To biri yʉ yaarã, baarʉgarã nea poorã ameriyueya. 34 Jĩcãrã cʉ̃ja ca queyajata, cʉ̃ja yaa wi-ijeripʉra cʉ̃ja baajato, mʉja ca nea poo baarijerañañaro ca tii yaio ecoparã mʉja ca niiro ca tiirijeto ca nii eatipere biro ĩirã. Apeye peera mʉjareĩagʉ waagʉpʉ yʉ wede quenorucu.

12Añuri Yeri jʉori mani ca tii majipere cʉ̃ ca

tiicojorique1 Yʉ yaarã, mani ca tii maji niipere Añuri Yeri

manire cʉ̃ ca tiicojorije maquẽre añuro mʉja camajiro yʉ boo. 2Ména Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeetirã niirã, weericarã ca wedetirã peere mʉjaca tii nʉcʉ̃ bʉo nʉnʉjeerucuriquere mʉja maji.3 To biri Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ Añuri Yeri jʉori ca

wedegʉa: “ ‘Bʉecʉ niimi Jesús,’ ĩi majitimi. Ñucãjĩcʉ̃ ʉno peera Añuri Yeri jʉori méé ca wedegʉa:‘Wiogʉniimi Jesús,’ ĩimajitimi,”mʉjare yʉ ĩiwedemajio.

4 Biiropʉa, Jesucristo yaarãre bojorica wãmericʉ̃ja ca tii maji niipe nii, Añuri Yeri pea jĩcʉ̃raniimi. 5 Bojorica wãmeri wado ameri tii nemoniirique nii, jĩcãri mena Jesucristore mani ca tiinʉcʉ̃ bʉo niipere biro ĩigʉ. NiipetirijepʉrenaWiogʉ wadora dotimi. 6Bojorica wãmeri wado tiiniirique nii, to ca bii pacaro jĩcʉ̃ra niimi ɄmʉrecoPacʉ, niipetiropʉre niipetirije ca tii niigʉ.

7 To cãnacãrãpʉrena, Añuri Yeri cʉ̃ ca niir-ijere jĩcã wãme to ca bii bau niiro tiimi, ni-ipetirãpʉ añuro cʉ̃ja ca niipere ĩigʉ. 8 JĩcãrãreɄmʉreco Pacʉ Añuri Yeri jʉori, majirique menacʉ̃ja ca wedepere tiicojomi. Aperãre, cʉ̃ AñuriYeri jʉorira, añuro tʉo puorique mena cʉ̃ja cawede majipere tiicojomi. 9 Aperã, cʉ̃ AñuriYeri jʉorira, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquere tiicojoecoma, aperã ñucã, cʉ̃ Añuri Yeri jʉorira, diarimajare cʉ̃ja ca diarique ametʉenepere tiicojoecoma. 10 Aperã, ca ĩa ñaaña manirijere tii bauniimaji tutuariquere, aperã ca biiperewede jʉguemajiriquere, aperã yeri tʉgoeña niiriquepʉre ĩabeje majiriquere,* aperã apeye wederiquere,†aperã apeyewederique ca ĩirʉgarijerewedemajiomajiriquere, tiicojo ecoma. 11 Ate niipetirijerejĩcʉ̃ra, jĩcʉ̃ Añuri Yeri menara to cãnacãrãpʉrenacʉ̃ ca boori wãmerire biro cʉ̃jare tiicojomi.

Jĩcã upʉ macãrãra mani ca niirije12 Ñucã ape wãme mʉja ca jãiñarique peera

o biro mʉjare yʉ ĩi: Upʉ jĩcã upʉra nii pacaro,paʉ taberi nii. Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã menacãare to birora bii. 13 Jĩcʉ̃ Añuri Yeri jʉorira,mani uwo coe ecowʉ, jĩcã upʉra nii earʉgarã,judíos, judíos ca niitirã, ca pade coterã, añuro caniicãrã cãa, jĩcʉ̃ Añuri Yeri yeerena niipetirãpʉramani cʉo eawʉ. 14 Upʉa, jĩcã tabe menara upʉniiti, paʉ taberi mena upʉ nii ea. 15 Dʉpo, amoméé niiri, “Upʉ macã tabe méé yʉ nii,” to caĩijata, tee jʉorira upʉ macã tabe niiticoa biiticu.16 Amopero, capega méé niiri, “Upʉ macã tabeméé yʉ nii,” to ca ĩijata, tee jʉorira upʉmacã tabeniiticoa biiticu. 17Upʉ niipetiropʉra capega to caniicãjata, ¿do biro pee tii tʉorique to niibojapari?Upʉ niipetiropʉra amopero wado to ca niicãjata,¿do biro pee tii wĩni majirique to niibojapari?

‡ 11:23 Pan wʉabere mani ca tiirore biro, judíos, to cãnacã rʉmʉra cʉ̃ja ca baarije niiupa. Pascua bojerʉmʉ peera, ca wauaro ca tiirijere jãa ayiatirãra pan quenori baaupa. * 12:10 1Ti 4.1; 1Jn 4.1. † 12:10Ca tʉo ñaaña manirije wederique.

Page 240: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 CORINTIOS 12:18 237 1 CORINTIOS 14:118Ʉmʉreco Pacʉ, upʉmacã taberire tee cõrorenatee ca niipa taberira tiiupi. 19 Niipetirijepʉrajĩcã tabera to ca niicãjata, ¿upʉ pea noopʉ toniibojapari? 20 Díámacʉ̃ra paʉ taberi nii, biipacaro jĩcã upʉra nii.

21 Capega, amore: “Mʉre yʉ booti,” ñucãdʉpʉga, dʉporire: “Mʉjare yʉ booti,” ĩi majiti.22O biro pee bii: Upʉ macã tabe ca tutuatiri tabepeerena bʉaro boorique nii. 23Upʉ macã tabe camaioti jañuri tabepeere añuropʉ ĩa nʉnʉjeemanijuti jãña bʉato nii. Upʉ maquẽ ca bau niitirijepeere añuropʉ mani tii padeocã, 24 bau niiro caniirije peera to biirije tiirique ca booti pacaro. Obirora tiiupi Ʉmʉreco Pacʉ mani upʉ maquẽreca maioti jañurije peere, añuro tii padeorique toniijato ĩigʉ. 25Upʉre dica watiricaromaniro niiri,ape taberire añuro jĩcãri cõro to ca ĩa nʉnʉjeeniipere biro ĩigʉ. 26Tobiri jĩcã tabe upʉmacã tabeñañaro to ca tamʉoro, niipetirijepʉra ñañarotamʉocã. Ñucã jĩcã tabe añuro to ca tii ecojata,ape taberi cãa, tii tabe menara ʉjea nii.

27Mʉja, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ upʉrebiro mʉja nii, mʉja ca niiro cõrora tii upʉ macãtaberi ca niiro cõro, bojorica wãmeri wado ca tiiniirije ca niirore birora mʉja bii. 28 Jesucristoyaarãre, Ʉmʉreco Pacʉ pea ca nii jʉori tabere,añurije quetire wederi maja, cʉ̃ja jirore, ca bi-ipere wede jʉgueri maja, cʉ̃ja jirore bue majiorimaja, cʉ̃ja jirore, ca ĩa ñaaña manirije ca tii baunii majirã, cʉ̃ja jirore, ca diarique cʉtirãre cadiarique ametʉenemajirã, aperãre ca tii nemorã,ca jʉo niirã, apeye wederiquere ca wede maji-parãre cʉ̃jare cũuupi. 29 ¿Niipetirãpʉra añurijequetire wederi maja cʉ̃ja niiti? ¿Niipetirãpʉraca biipere wede jʉgueri maja cʉ̃ja niiti? ¿Ni-ipetirãpʉra bue majiori maja cʉ̃ja niiti? ¿Niipe-tirãpʉra ca ĩa ñaaña manirije tii bau niiriquerecʉ̃ja tiiti? 30 ¿Niipetirãpʉra diarique ametʉenemajiriquere cʉ̃ja cʉoti? ¿Niipetirãpʉra apewãmewederiquere cʉ̃ja wedeti? To docare ¿niipe-tirãpʉra apeye wederique ca ĩirʉgarijere cʉ̃jawede majio majiti? 31 Mʉja pea tii majiriqueañurije ca niirije peere cʉorʉga niiña.‡

MairiqueMecʉ̃ra añurije tii niirique petire mʉjare yʉ

wede majiorucu.

131 Bojoca yeere wedecã, Ʉmʉreco Pacʉ pʉto

macãrã yeere wedecã, tii pacagʉ yʉ ca maitijata,come pĩi, ñucã come tiiri paa bʉjʉo pato wãcõri-carore biro yʉ bii. 2Ca biipere wede jʉgue majiri-quere cʉocã, niipetirije ca majiña manimiriqueretʉo puo peticã, niipetirije majirique cʉocã, ñucãdíámacʉ̃ yʉ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije macãnʉcʉ̃ bu-urorire aperopʉ ca wẽe waaropʉ ca tiiro ca tiirijecʉocã, yʉ ca bii pacaro, mairique pee yʉre to camanicãjata, yʉmanimajuropeecã. 3Yʉ ca cʉorijeniipetirore ca boo pacarãre bato peoticã, ñucã yʉmajuropeera yʉ upʉrire cʉ̃ja ca joe cõaro tiicãpacagʉ yʉ ca maitijata, tee menare ñeacãpe yʉbʉati.

4 Mairiquea tʉgoeña bayi, ca bojoca añugʉnii, biirique nii. Mairiquea ĩa tutiti, yʉ ma-juropeera ca nii majuropeegʉre biro tʉgoeñati,“O biro ca biigʉ yʉ nii,” ĩiti, 5 ñañari wãme biituti, jĩcʉ̃ra boocã ca biiya manirije, õo ca biiri-jeacãrena ajia, yoaro ajia tʉgoeñacõanii, biiricarotiiti. 6 Mairiquea ñañaro tiicãrira ʉjea niiriqueméé nii; díámacʉ̃ maquẽ peere ʉjea niiricarotii. 7 Mairiquea niipetirijepʉrena tʉgoeña bayi,niipetirijepʉrena tʉo nʉnʉjee, niipetirijepʉrenayue, niipetirijepʉrena nʉcã, bii.

8 Mairiquea jĩcãti ʉno peera yai nʉcãcoa, bi-itirucu. Ca biipere wede jʉgue majiriquea petinʉcãcoa, apeye wederique peticoa, maji niiriqueyai nʉcãcoa, biicãrucu. 9 Jĩcã wãmerira maji, jĩcãwãmerira ca biipere wede jʉgue, mani bii. 10 Tobiri ca nii majuropeegʉ cʉ̃ ca earora, jĩcã wãmerimaji niimirique yai nʉcãcoarucu. 11Wimagʉ ni-igʉ wimagʉre biro wede, wimagʉre biro tʉgoeña,wimagʉre biro tʉgoeña beje, yʉ biiwʉ. Bʉcʉamaja nʉcã waagʉ, wimagʉ yʉ ca niirica wãmereyʉ yerijãacãwʉ. 12Mecʉ̃ra ca niirore biro ĩatirãra,eñoro añuro ca bauti jañuro ca ĩarãre biromani ĩa,to ca bii pacaro jĩcã rʉmʉ bau niiro mani ĩarucu.Mecʉ̃ra jĩcã wãmeri yʉ maji, to ca bii pacarojĩcã rʉmʉ yʉre cʉ̃ ca ĩarucuricarore biro cʉ̃re yʉĩarucu.

13Mecʉ̃ra ate itia wãme nii: Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃bʉorique, tʉgoeña yue niirique, mairique, nii.Tee itia wãme menare ca nii majuropeeri wãme,mairique nii.

14Apeye wederique

1Mairique peere tii nʉnʉjee niiña. Ñucã AñuriYeri jʉori mʉja ca tii majipe cʉ̃ ca tiicojopere

‡ 12:31 Mʉja pea tii majirique añurijepʉre ca cʉo earʉgarã niiña.

Page 241: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 CORINTIOS 14:2 238 1 CORINTIOS 14:26ama niiña, añuro petira ca biipere mʉja ca wedejʉguemajipere. 2Apeyewederiquere cawedegʉa,bojoca mena wedegʉ méé tiimi. Ʉmʉreco Pacʉmena wedegʉ tiimi. Jĩcʉ̃ ʉno peera teere tʉopuotima. Añuri Yeri cʉ̃ ca majioro macã, camajiña manirijere wedemi. 3 Ca biipere wedejʉgueri majʉ pea aperã peere añuro cʉ̃ja ca niinʉnʉa waaro tii, cʉ̃ja ca tʉgoeña ʉjea niiro tii,cʉ̃ja ca tʉgoeña bayiro tii, tiigʉ wedemi. 4 Apeyewederiquere ca wedegʉa, cʉ̃ majuropeera añurocʉ̃ ca nii nʉnʉa waapere ĩigʉ tiimi. Ca biiperewede jʉgueri majʉ pea, Jesucristo yaarã añurocʉ̃ja ca nii nʉnʉa waaro tiigʉ tiimi. 5 Yʉ peamʉja niipetirãpʉra apeye wederiquere mʉja cawedero yʉ boomi. Biigʉpʉa, ca biipere ca wedejʉguerã mʉja ca niirije peere bʉaro yʉ boo. Cabiipere wede jʉgueri majʉ pee apeye wederiquecawedegʉ ametʉenero niimi, cʉ̃, Jesucristo yaarãañuro cʉ̃ja nii nʉnʉa waajato ĩigʉ, tee ca ĩirʉgar-ijere cʉ̃ ca wede majiorije ca nii pacaro.

6 Yʉ yaarã, mecʉ̃ra mʉjare ĩagʉ waari, jĩcãwãme ca bii ĩñoriquere wede, majiriquere wede,ca biiperewede jʉgue, mʉjare buemajio, tiiricaroʉnora apeye wederiquepʉ mʉjare yʉ ca wede ea-jata, ¿ñee pee mʉjare to tii nemobogajati? 7 Bajaapeye ca catitirije, tõroga, bʉa pʉ̃tẽ bajaricarorecʉ̃ja ca tii bʉjʉorije bojorica wãme to ca bʉjʉcõajãatijata, ¿do biro pee tiicãri, baja wãmere tʉomajirique to niibogajati? 8 Ñucã putirica wʉʉretʉo majirica wãme cʉ̃ja ca puti bʉjʉotijata, ¿ñirupee cʉ̃ ca ameri jĩagʉ waapere cʉ̃ queno yuemajibogajati? 9 To birora bii mʉja mena cãare,apeye wederique wederã, tʉo puoriquera mʉjaca wedetijata, ¿do biro biicãri, mʉ ca ĩirijere tʉopuorique to niibogajati? Wĩnorenawederãre biromʉja ĩirucu. 10 Ati yepapʉre paʉ wederique nii,niipetirijepʉrena teere ca wederã tʉo majima.11 Jĩcʉ̃ yʉre cʉ̃ ca wederijere yʉ ca tʉo majitijata,cʉ̃ peera apero macʉ̃pʉ yʉ niicu. Yʉ pee cãare cʉ̃pee cãa to birora biicãcumi. 12 To biri mʉja, meeyeri tutuariquepʉ tii maji niiriquere ca boo niirãniiri, Jesucristo yaarã añuro cʉ̃ja ca nii nʉnʉawaaro ca tiirije pee docare amaña.

13 O biro ca biirije jʉori, apeye wederique cawedegʉa cʉ̃ ca ĩirijere cʉ̃ ca wede majio ma-jipere cʉ̃ tiicojojato ĩigʉ, Ʉmʉreco Pacʉre ca jãijuu buepʉ niimi. 14 Apeye wederique mena yʉca juu buejata, yʉ yeripʉ juu buegʉ yʉ tii, biipacagʉ, yʉ ca tʉo majiborique pea manicã. 15 Todocare, ¿do biro yʉ tiigʉti? Yʉ ca yeri jãñarije

menapʉ juu bue, ñucã tʉo maji niirique menacãare juu bue, yʉ tiirucu. Yʉ ca yeri jãñari-jepʉ mena baja, ñucã tʉo maji niirique menacãare baja, yʉ tiirucu. 16 Mʉ ca yeri jãñarijepʉmena Ʉmʉreco Pacʉre mʉ ca baja peojata, cabue majioña manigʉ pea añu majuropeecã mʉ caĩirijere, ¿do biro pee biicãri, “To biro to biijato,”mʉre cʉ̃ ĩi nemobogajati? 17 Biigʉpʉa, mʉ peadíámacʉ̃ra “Añu majuropeecã,” ĩigʉ mʉ tii, catʉorã peera ñee pee cʉ̃jare biiticã. 18 ɄmʉrecoPacʉre, “Añu majuropeecã” yʉ ĩi, mʉja niipetirãametʉenero apeye wederiquere ca wedegʉ niiri.19Bii pacagʉ, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre, jĩcãamo cõro niiri wãmerira yʉwederʉga, cʉ̃ja ca tʉomajipere biro, aperã cãare wede majioricarorebiro to biijato ĩigʉ, apeye wederique mena peerapʉa amo cõro mil niiri wãmeri wederica tabeʉnorena.

20Yʉyaarã,mʉja ca tʉgoeñaniirijerewimarãrebiro biiticãña. Ñañarije tiirique pee docarewimarãre biro niiña. Tʉgoeña niirique menapeera bʉcʉrã niiña. 21 Doti cũuriquepʉ o biro ĩiowarique nii:“ ‘Ca tʉo ñaaña manirije ca wederã mena,

ape yepari macãrã menapʉ, ati poogamacãrãre yʉ wederucu. To biirije yʉ caĩicã pacaro, yʉre tʉo nʉnʉjeetirucuma,’ĩimi Ʉpʉ,” ĩi.*

22 To biri apeye wederiquere wederiquea, Cri-store ca tʉo nʉnʉjeetirãre ĩiro bii, Cristoreca tʉo nʉnʉjeerã méére bii, ca biipere wedejʉgueriquea, Cristore ca tʉo nʉnʉjeetirã méérebii, Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã peere bii cõoñarobii. 23 Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã neari, niipe-tirãpʉra apeye wederiquere wede, mʉja ca tiiniiri tabere jĩcãrã tʉo puoti, tʉo nʉnʉjeeti, cabiirã jãa earã, ¿“Mecʉ̃ra tiima,” mʉjare cʉ̃ja ĩit-igajati? 24 Niipetirã ca biipere mʉja ca wedejʉgueniiri tabere, jĩcʉ̃ tʉo puoti, tʉonʉnʉjeeti, cabiigʉ jãa eagʉ, niipetirijemʉja ca ĩirijere tʉori, cʉ̃majuropeera ñañagʉ cʉ̃ ca niirijere ĩa beje cõoña,tʉgoeña bojoca cati, 25 cʉ̃ yeripʉ cʉ̃ ca biiriquecʉti niirijere majirucumi. To biri Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca ĩa cojorore muu bia ea nuu waari, o biroĩi nʉcʉ̃ bʉorucumi: “Díámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉmʉja mena niimi,” ĩirucumi.

Juu buerica tabere añuro tii nʉnʉa waarique26 Yʉ yaarã, ¿do biro mani ĩirãti? Nea poo

juu buerã mʉja ca niiro cõrora, jĩcʉ̃ baja, apĩ buemajio, apĩ ca bii ĩñoriquere wede, ñucã apĩ apeye

* 14:21 Is 28.11-12.

Page 242: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 CORINTIOS 14:27 239 1 CORINTIOS 15:18wederiquere wede, apĩ tee ca ĩirʉgarijere wedemajio, ca tii niiparã mʉja nii. Ate niipetirijereJesucristo yaarã añuro cʉ̃ja ca nii nʉnʉa waapereĩirã ca tiiparã mʉja nii. 27 Apeye wederiquerewederã, pʉarã cõro, paʉ cʉ̃ja ca ĩirʉgajata, itiarãcõrora cʉ̃ja wedejato, bʉari jĩcʉ̃ jiro wado. Ñucãjĩcʉ̃ teere cʉ̃ wede majiojato. 28 Teere wedemajiori majʉ ʉno cʉ̃ ca manijata, nea pooricatabepʉre cʉ̃ wedeticãjato. Cʉ̃ majuropeera wede,Ʉmʉreco Pacʉre wede, cʉ̃ tiijato.

29Ñucã to biiriwãmera, ca biiperewede jʉguerimaja cʉ̃ja ca niijata, pʉarã, itiarã cõrora cʉ̃jawedejato. Aperã pea cʉ̃ja ca ĩirijere añuro menacʉ̃ja tʉo cõoñajato. 30 Apĩ, to ca duwigʉre,Ʉmʉreco Pacʉ jĩcã wãme cʉ̃re cʉ̃ ca wede majio-jata, ca wede niigʉ pea, cʉ̃ peere cʉ̃ wede doti-jato. 31 O biro tiirã ca biipere wede jʉgueri maja,jĩcʉ̃ jiro wado wede nʉnʉa waarã niipetirãpʉrawederucuma, niipetirã tʉo maji, ʉjea nii, cʉ̃jaca biipere biro ĩirã. 32 Ca biipere wede jʉguemajiriquea ca biipere wede jʉgueri majʉ cʉ̃ ca ĩanʉnʉjeerije nii. 33Ʉmʉreco Pacʉa, añuroniiriqueɄmʉreco Pacʉ niimi. No ca boorora tii maa wijioniirique Ʉmʉreco Pacʉ méé niimi.

Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã nearã bii niiru-curicarore birora, 34 nomia, Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerã cʉ̃ja ca nea poori tabepʉre ca wedeti-parã niima. Cʉ̃jara wede dotiti, doti cũurique caĩirore birora cõ tʉo nʉnʉjeejato. 35 Jĩcã wãme ʉnocõ ca majirʉgajata, wiipʉ cõ manʉre cõ jãiñajato.Nea poo juu buerica tabere nomio cõ ca wederoañuti.

36 ¿To docare Ʉmʉreco Pacʉ wederiquea mʉjajʉori, to ame pea nʉcãupari, mʉja wado mʉjaniiti, teere ca tʉo jʉoricarã? 37 Jĩcʉ̃ ca biiperewede jʉgueri majʉ, ñucã Añuri Yeri cʉ̃ ca ma-jiogʉre biro tʉgoeña ca biigʉ, “Ate mʉjare yʉ caowarijereWiogʉ cʉ̃ ca dotirije nii,” ĩimajiña. 38Cʉ̃ca ĩa majitijata, Wiogʉ cãa cʉ̃re ĩa majitirucumi.

39 To biri yʉ yaarã, ca biipere wede jʉgue majiniirique peere boo tʉgoeñaña. Apeye wederi-quere cʉ̃ja ca wedero camotaaticãña. 40Biirãpʉa,niipetirijepʉrena, añuro mena, ca niirore biro tiinʉnʉa waarãja.

15Cristo cʉ̃ ca cati tuarique

1 Yʉ yaarã, mecʉ̃ra añurije queti mʉjare yʉ cawederiquere mʉja ca tʉo nʉnʉjeerique, tee jʉorimʉja ca tʉgoeña bayi niirijere, mʉja ca tʉgoeñaro

yʉ tii majiorʉga. 2Ate añurije queti jʉorira mʉjaametʉarucu, mʉjare yʉ ca wederiquere mʉja catii nʉnʉjee niijata, to biro to ca biitijata, yeepetira mʉja tʉo nʉnʉjeecãbojacupa.

3 Ca nii jʉori tabere, yʉ majurope yʉ ca tʉori-querena mʉjare yʉ wede majiowʉ, Cristo manica ñañarije jʉori, Ʉmʉreco Pacʉ wederique caĩirore birora cʉ̃ ca bii yairiquere. 4Ʉmʉreco Pacʉwederique ca ĩirore birora, yaa cõa eco, itia rʉmʉjiro cati tua, cʉ̃ ca biiriquere. 5 Pedrore bauaea, jiro pʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaro caniirãre baua ea, cʉ̃ ca biiriquere. 6 Jiro quinientosametʉenero ca niirã Cristore ca tʉo nʉnʉjeerãrebaua eaupi. Cʉ̃re ca ĩaricarã paʉ jañuripʉracatima, jĩcãrã cʉ̃ja ca bii yaicoa pacaro. 7 JiroSantiagore* baua ea, jiro jañuroacã cʉ̃ buerã caniiricarã niipetirãpʉre baua ea, 8 ca tʉjari tabecʉ̃ja niipetirã jirore, jĩcʉ̃ wimagʉ bʉcʉa yapan-otigʉra ca baʉaricʉre biro ca biigʉre yʉ cãarebaua eawi.

9Yʉa Cristo cʉ̃ yee quetire cʉ̃ ca wede doti co-joricarã dʉaroacã ca niigʉ yʉ nii. Petoacã ʉnora,“Cristo yee quetire wederi majʉ niimi,” ĩiricʉ ʉnoméé yʉ nii. Ʉmʉreco Pacʉ yaarãre ñañaro yʉtiirʉga nʉnʉjeewʉ. 10Biigʉpʉa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca añurije jʉori, yʉ ca biirijere yʉ bii. Yʉre cʉ̃ caĩa mairiquea, watoa méé biiupa. Cʉ̃ja niipetirãametʉenero yʉ padewʉ. Biigʉpʉa yʉ méé yʉtiiwʉ, Ʉmʉreco Pacʉ pee cʉ̃ ca añurijemena yʉretii nemowi. 11 Yʉ, yʉ ca ĩijata cãare, cʉ̃ja, cʉ̃ja caĩijata cãare, atera nii jãa ca buerije, ñucã atera niimʉja ca tʉo nʉnʉjerique.

Ca bii yairicarã cʉ̃ja ca cati tuarije12 “Cristo bii yaicoa pacagʉ, cati tuaupi,” ĩi

wedericarã nii pacarã, ¿ñee tiirã jĩcãrã mʉjamena macãrã “Ca bii yairicarã cati tuatima,” cʉ̃jaĩiti? 13 Ca bii yairicarã cʉ̃ja ca cati tuarije to camanicãjata, to docare Cristo cãa cati tuatijacupi.14 Cristo cʉ̃ ca cati tuatijata, añurije queti jãaca wederije wapa mani, teere díámacʉ̃ mʉja catʉo nʉcʉ̃ bʉorije cãa wapa mani, biicu. 15 Ateto birora to ca biijata, Ʉmʉreco Pacʉ yaarã ĩidito yujuri maja jãa niibocu, ca biitiriquerena,“Ʉmʉreco Pacʉ Cristore cʉ̃ ca cati tuaro tiiupi,”jãa ca ĩi wedejata, yee mééra ca bii yairicarã cʉ̃jaca cati tuatijata. 16 Ca bii yairicarã cʉ̃ja ca catituatijata, to docare Cristo cãa cati tuatijacupi.17 Cristo cʉ̃ ca cati tuatijata, díámacʉ̃ mʉja catʉo nʉcʉ̃ bʉorije cãa wapa mani; ména, ñañarijemʉja ca tii niirucuriquera mʉja tiicã niicu. 18 To

* 15:7 Jacobo.

Page 243: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 CORINTIOS 15:19 240 1 CORINTIOS 15:51biro to ca biijata, Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã cabii yairicarã cãa, to biro bii yaicã yerijãa waarãrabiicãjacupa. 19 Cristo jʉori, mani ca yue niirijemani ca cati niiri rʉmʉri wadore, ca añurije toca niijata, niipetirã ametʉenero añurije ca bʉaeatiparã peti mani niibocu.

20Díámacʉ̃ra Cristoa, ca bii yaicoaricʉpʉra catituaupi, ca bii yairicarãre cati tua jʉguegʉ. 21 Biiyairique jĩcʉ̃ jʉorira ca bii earicarore birora, cabii yairicarã cʉ̃ja ca cati tuape cãa, jĩcʉ̃ jʉoriranii eaupa. 22 To biri Adán jʉori niipetirã cʉ̃jaca bii yairucurore birora, ñucã Cristo jʉori ni-ipetirã catirucuma. 23 Bʉari, to cãnacãrãpʉraca niirore biro: Mee Cristo cati tua jʉgueupi;jiro Cristo cʉ̃ ca dooro cʉ̃ yaarã ca niirã catituarucuma. 24 Cristo, Ʉmʉreco Pacʉre ca ju-narã niipetirãre cõa peoti, cʉ̃ Pacʉ ɄmʉrecoPacʉre cʉ̃ ca doti niirijere tuene, cʉ̃ ca tiirojiro docare tee peti nʉcã waarucu. 25 Niipetirãcʉ̃ waparã cʉ̃ja ca doca cũmuropʉ Cristo cʉ̃ca doti niipera niirucu. 26 Cʉ̃ waparãre cʉ̃ cabii ametʉene nʉcãro, bojoca cʉ̃ja ca bii yairijemanirucu. 27 Ʉmʉreco Pacʉ, niipetirije cʉ̃reca yʉʉ nʉnʉjeero tiiupi. Biiropʉa, “Niipetiri-jepʉra cʉ̃re yʉʉ nʉnʉjeeupa” ĩiro, Ʉmʉreco Pacʉ,niipetirije Cristore ca yʉʉ nʉnʉjeero ca tiiricʉmenarena ĩiro méé ĩi. 28Niipetirije Cristo wadoreca yʉʉnʉnʉjee ea petiro, cʉ̃majuropeera,† niipe-tirije cʉ̃re ca yʉʉ nʉnʉjeero ca tiiricʉ ɄmʉrecoPacʉre yʉʉ nʉnʉjee earucumi, Ʉmʉreco Pacʉniipetirijere niipetiropʉ cʉ̃ ca doti niipere biroĩigʉ.

29 Ca bii yairicarã cʉ̃ja ca cati tuarije to camani pacaro, ¿ñee peere ĩirã, ca bii yairicarãjʉori, cʉ̃ja uwo coeti? ¿Ñee tiirã ca bii yairicarãjʉori cʉ̃ja uwo coeti? 30 ¿Ñee tiirã jãa pea tocãnacã tiira ca uwiorije watoa jãa niiti? 31 Yʉyaarã, to cãnacã rʉmʉra ca bii yaipʉra yʉ niicã,díámacʉ̃ra mani Wiogʉ Cristo Jesús jʉori mʉja cabii niirije jʉori, “O biro ca biigʉ yʉ nii,” yʉ caĩi bayi niirore birora. 32 ¿Ñee yʉ bʉa boojapariÉfesopʉre bojoca bii niirique jʉorira bojoca cauwior㇠mena yʉ ca ameri quẽejata? Díámacʉ̃raca bii yairicarã cʉ̃ja ca cati tuatijata, “Baa, jini,mani tiico. Boerora mani bii yaicoarucu,” ca ĩirã,yee mééra ĩibocuma.§

33 Ĩi dito ecoticãña. Ñañarãre bapa cʉtijata,añuro bojoca cʉti niiriquere tii yaio nʉcõcãma.34 Añuro niirique cʉti niirique peere tii niiña,

ñañarijere to cõrora tii yerijãaña, ména mʉjamena macãrã jĩcãrã Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirãniicãma. Cʉ̃ja bobojato ĩigʉ mʉjare yʉ ĩi atera.

Ca cati tuarica upʉ35 Jĩcʉ̃ o biro ĩi jãiñabocumi: Ca bii yairicarã,

¿do biro bii, cʉ̃ja cati tuarãti? ¿Do biri upʉmena cʉ̃ja cati tuarãti? 36 ¡Do biirije peti jãiñamecʉ̃rique to niicãti! Ote ape, oterique ca quejerito ca boa weotijata, wiiti. 37Oterã, jiro ca wii mʉawaapagʉ peere otetima. Ca apega, trigo apega,apeye ote dica ape ʉno peere otema. 38ɄmʉrecoPacʉ pee cʉ̃ ca boori upʉre biro ca niiro tiimi. Oteape wãme cõrorena tee ca niiriquera ca bʉcʉarotiimi. 39Niipetirije upʉripʉra jĩcã upʉre biirijeraniiti. Bojoca upʉri, waibʉcʉrã upʉri, minia upʉri,wai upʉri nii, bii. 40 Teere birora ʉmʉreco macãupʉri, ati yepa macã upʉri nii, bii. Ʉmʉrecotutipʉ macãrã upʉri baurique ĩarique añurije cãajĩcã wãme nii, ati yepa macãrã upʉri cãa apewãme nii, bii. 41 Ʉmʉreco macʉ̃ muipũ cʉ̃ caboerije jĩcãwãmenii, ñamimacʉ̃ cʉ̃ ca boerije cãaape wãme nii, ñocõa cãa bojorica wãme boema.Ñucã ñocõa cãa jĩcʉ̃ peere birora boetima.

42 To biirijera bii, ca bii yairicarã cʉ̃ja ca catituape cãa. Yaa cõariquea ca boarije nii. Ca catituarije pea ca boarijeméé nii. 43Yaa cõariquea, cabii baterije nii, ca cati tuarije pea añurije nii. Yaacõariquea ca tutuatirije nii, ca cati tuarije pea, catutuarije nii. 44 Ca bau niiri upʉre yaa cõa, yericati niirica upʉ pee cati tua, bii. Ca bau niiri upʉnii, yeri cati niirica upʉ nii, bii.

45 O biro ĩi Ʉmʉreco Pacʉ wederique: “Bojocʉcanii jʉoricʉAdán ca catigʉnii eaupi.”* Ca tʉjagʉAdán pea† yeri catirique ca tiicojogʉ nii eaupi.46 Yeri cati niirique méé doo jʉoupa. Ca bii yaipepee doo jʉoupa. Yeri cati niirique pea jiropʉ niieaupa. 47 Bojocʉ ca nii jʉoricʉa jita mena tiiricʉniiupi. Jiro macʉ̃ bojocʉ pea ʉmʉreco tutipʉmacʉ̃ niiupi. 48 Ati yepa maquẽ upʉri, jita menacʉ̃ ca quenoricʉre birora nii. Ʉmʉreco tutipʉmaquẽ pea, ʉmʉreco tutipʉ macʉ̃ upʉrire biroranii. 49 Jita mena quenoricʉ bauriquere biro manica baurore birora, ʉmʉreco tutipʉmacʉ̃ bauriquecãare cʉ̃re biirã mani baurucu.

50 O biro ĩigʉ yʉ ĩi, yʉ yaarã: Ca bii yaipaupʉra, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabepʉreea waa majiti. Mani upʉri yoaro ca cati niitir-ijea, to birora caticõa niiriquere cʉo ea majiti.51Añuro tʉoya, ca majiña maniriquere mʉjare yʉ

† 15:28 Hijo de Dios. ‡ 15:32 Fieras. § 15:32 Is 22.13. * 15:45 Gn 2.7. † 15:45 Jesucristo.

Page 244: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 CORINTIOS 15:52 241 1 CORINTIOS 16:20

ca wedepere. Niipetirãpʉra mani bii yaitirucu.Bʉari, niipetirãpʉra mani upʉri wajoacoarucu,52 jĩcã nimaro capega bibita ĩa pãaricarore biro,putirica wʉʉ puti tʉjarica tabera. Putirica wʉʉbʉjʉrucu, ca bii yairicarã pea pʉati cʉ̃ja ca biiyaitipa upʉ mena cati tuarucuma. Mani pea,mani upʉri wajoacoarucu. 53 Mani upʉri ca boayaicoarijera, to birora ca caticõa niipa upʉri peejuti weti waarucu. Ca bii yairi upʉrira, ca biiyaitipa upʉri pee juti wetirucu. 54 Mani upʉrica boa yaicoarijera, to birora caticõa niipa upʉripee juti weti ea, ca bii yairi upʉrira, ca bii yaitipaupʉri pee juti weti ea ca biiro, o biro ĩi owariqueca ĩirore biro bii earucu.Cristo cʉ̃ ca bii ametʉa nʉcãrije jʉori, bii yairique

tii yaio eco.‡55 Bii yairique, ¿noopʉ to niiti mʉ ca bii ametʉa

nʉcãrucurique? Bii yairique ¿noopʉ toniiti, puniro tʉgoeñaricaromʉ ca tii tutuaniirucurique?§

56Bii yairicaromanire ca tiirijea Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca boorore biro mani ca tiitirije jʉori bii.Doti cũurique ca ĩirore biro tii nʉnʉjeetima ĩirã,ñañarije ca tiirã mani nii. 57 To ca bii pacaro,añu majuropeecã Ʉmʉreco Pacʉ mani Wiogʉ Je-sucristo jʉori bii ametʉa nʉcãriquere manire cʉ̃ca tiicojorije.

58 Yʉ yaarã, ate jʉori tʉgoeña bayi, yerijãari-caro maniro to birora bʉaro jañuri Wiogʉ yeerepade nʉnʉa waarãja, Wiogʉ mena jĩcãri mʉja capade niirijere watoa maquẽ méé ca niirijere ĩamajiri.

16Ʉmʉreco Pacʉ yaarãre tii nemorã neorique

1 Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre tii nemorãneorique maquẽre,* Galacia yepa macãrã Jesu-cristore ca tʉo nʉnʉjeerãre yʉ ca wede majiori-carore birora tii nʉnʉjeeya. 2 Yerijãarica rʉmʉricõroramʉja ca niiro cõromʉja ca wapa taaarijereĩa cõoña, jee dica woo queno cũu, ca tiiparãmʉja nii, yʉ ca waari tabepʉre mʉja ca neo maniwaatipere biro ĩirã. 3Yʉ eagʉpʉ, queti owa tiicãri,mʉja ca neoriquere, mʉja ca bejericarã menaJerusalén'pʉ cʉ̃jare yʉ tiicojo cojorucu, teere cʉ̃jajee waajato ĩigʉ. 4 Yʉ cãa, yʉ ca waape to caniijata, jĩcãri cõro jãa waarucu.

Pablo cʉ̃ ca waape

5 Waa nʉnʉa waagʉ, Macedonia yepare yʉametʉa waarucu. Macedoniare ametʉa waagʉ,Corintopʉre yʉ ea waarucu. 6 Yʉ ca biijata,mʉja mena yoa jañuro yʉ niicãbocu; ñucã apetabera pue bʉcʉre toora yʉ ametʉenebocu, nooyʉ ca waari tabe yʉ ca waape maquẽre yʉre mʉjaca tii nemopere biro ĩigʉ. 7 Mecʉ̃ra mʉjare ĩaametʉarique wado yʉ biirʉgati, biitigʉra Wiogʉcʉ̃ ca boojata, jĩcã cuu mʉja mena yʉ niirʉga.8 Biigʉpʉa, Pentecostés boje rʉmʉ ca earopʉ,Éfeso macãrã yʉ niicãrucu. 9 Wiogʉ yee paderi-quere yʉ ca padepe añuro yʉre bii ea, paʉ yʉre caĩa tutirã cʉ̃ja ca nii pacaro.

10 Timoteo cʉ̃ ca earo, mʉja mena añuro cʉ̃ caniiro cʉ̃re tiiya, cʉ̃a yʉre birora Wiogʉ yeere capadegʉ niimi. 11 To biri mʉja mena macãrã jĩcʉ̃ʉno peera cʉ̃re cʉ̃ja junaticãjato. Añuro cʉ̃ cawaa nʉnʉa waapere biro ĩirã, cʉ̃re tii nemoña,yʉre cʉ̃ ca ĩagʉ ea doo majipere biro ĩirã. AperãJesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã mena cʉ̃re yuegʉyʉ tii.

12 Mani yee wedegʉ Apolos're, mani yee wed-erã mena waari, “Cʉ̃jare ĩagʉja,” yʉ ĩimiwʉ.Mecʉ̃ra waarʉgati majuropeecãmi. Biigʉpʉa cʉ̃ca waarʉgari tabe ca earo waarucumi.

Añu doti yapanorique13Bojoca catiri niiña. Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉori-

quere to birora biicõa niiña. Bʉaro tʉgoeña bayi,ca tutuarã nii, biiya. 14 Mʉja ca tii niirijeremairique mena wado tiiya.

15Yʉ yaarã, mʉjamaji, Acayamacãrã Estéfanasyaarã añurije quetire ca tʉo nʉnʉjee jʉoricarãɄmʉreco Pacʉ yaarãre ca tii nemo niirã cʉ̃ja caniirijere. 16Tobiri cʉ̃jare biro ca biirã, niipetirã catii nemorã, jãare birora pade bayi, ca tiirãre mʉjaca yʉʉ nʉnʉjeero yʉ boo. 17Estéfanas, Fortunato,Acaico yʉ pʉto cʉ̃ja ca earo, yʉ ʉjea nii. Cʉ̃ja,mʉja ca maniri tabere yʉre nii nemowa. 18 Yʉca yeri tʉgoeña bayiro yʉre tiiwa. Mʉja cãare tobirora tiima. Cʉ̃jare biro ca biirãre añuro ca tiipenii.

19 Asia yepa macãrã, Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerã mʉjare añu doti cojoma. Aquila, Priscila,†to biri cʉ̃ja yaa wii ca nea poorucurã cãa, WiogʉJesús wãme mena bʉaro mʉjare añu doti cojoma.20 Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã, mani yaarã ni-ipetirã, mʉjare añu doti cojoma. Mʉja ca niirocõrora añuro ameri mairique mena ameri añudotiya.

‡ 15:54 Is 25.8. § 15:55 Os 13.14. * 16:1 Cristo yaarãre tii nemorã wapa tiirica tiiri neorique maquẽ. † 16:19 Griegowederique mena peera Prisca.

Page 245: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 CORINTIOS 16:21 242 1 CORINTIOS 16:2421 Yʉ Pablo majuropeera, ate añu doti cojori-

quere yʉ amo mena yʉ owa.22 Jĩcʉ̃ ʉno Wiogʉre cʉ̃ ca maitijata, ñañaro ca

tii ecopʉ cʉ̃ niijato. Wiogʉ dooya.‡23 Wiogʉ Jesús yee añurije mʉja mena to nii-

jato.24 Mʉja niipetirãre, Cristo Jesús mena bʉaro

mʉjare yʉ mai.To biro to biijato.Pablo

‡ 16:22 Maran ata: “Wiogʉ doomi.” Ti wamerena ñucã arameo wederique mena peera Marana ta: “Wiogʉdooya,” ĩiupa.

Page 246: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 CORINTIOS 1:1 243 2 CORINTIOS 1:14

2 CORINTIOSAte queti, tʉo ʉjea niirica wãmepʉ, Pablo, cʉ̃

yeemaquẽre díámacʉ̃ cʉ̃ ca ĩirique nii. Ména Cor-into macãrã pea Pablo bʉaro cʉ̃ ca tʉgoeñariquepairo cʉ̃re tii nʉnʉa waaupa. Jĩcãrã Corintomacãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã, Pablo,Jesús yee quetire wede doti cojoricʉ cʉ̃ ca niiri-jere, “Yee ĩimi,” ĩi jʉo waaupa.

To biro cʉ̃ja ca ĩiriquere tuti jañuri cʉ̃jare cʉ̃ca wede majiorique nii. To biro cʉ̃jare ĩicã, ñucãmʉjare yʉ mai jañu, cʉ̃ ca ĩirije mena, tʉgoeñaʉjea niiricaro tii ate queti.

To biro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩi coterique to canii pacaro,“Añurucu” ĩi tʉgoeña queno, ñucã Corintios cãato biro cʉ̃ ca ĩiricarã nii pacarã cʉ̃re cʉ̃ja camairi-quere wede nʉnʉa waa. Cʉ̃ ca owa jʉorucurorebirora tiigʉ (1.1-11), Corinto macãrã Jesús're catʉo nʉnʉjeerã mena cʉ̃ ca biiriquere wede ya-pano, ñucã cʉ̃ yee maquẽre ca wede pairicarãre,“O biirije ca biiro macã to biri wãmepʉ cʉ̃jare ĩiowa cojoupi,” ĩi wede majio.

To biro ñañaro cʉ̃re to ca bii cote pacaro, aperãyeemaquẽre cʉ̃ ca tʉgoeña yerijãatiriquerewede.Ñucã “Cristore ca tʉo nʉnʉjeerãre, Judea macãrãCristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja ca boorijere cʉ̃jaretii nemoña,” cʉ̃ ca ĩiriquere wede (caps. 8—9).

Jĩcãrã Pablore, “Watoara Jesucristo yee quetirewederi majʉ yʉ nii” ĩi dito yujumi, cʉ̃re ca ĩi wedepairicarãre, cʉ̃ ca biirijere díámacʉ̃ wede majio,ñucã cʉ̃ja majuropeera “Cristo, cʉ̃ yee quetire cʉ̃ca wede doti cojoricarã jãa nii,” ĩi ditocãri, cʉ̃ja caĩirije peere Corinto macãrã cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeerocʉ̃ja ca tiirʉgariquere wede majio yapano cojomi(10.1—13.10).Pʉati Corinto macãrãre Pablo cʉ̃ ca queti owa

cojorica pũuro

Añu dotirique1 Yʉ Pablo, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca booro mena,

Cristo Jesús yee quetire wederi majʉ, ɄmʉrecoPacʉ yaarã, Corinto macã macãrãre, ñucã Acayayepa niipetiro ca nii cojorã Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerã niipetirãre, Timoteo mani yee wedegʉmena,* mʉjare jãa añu doti cojo.

2 Ʉmʉreco Pacʉ mani Pacʉ, Wiogʉ Jesucristo,cʉ̃ yee añurijere, añuro jĩcãri cõro niiriquere,mʉjare cʉ̃ja tiicojojato.

Pablo ñañaro cʉ̃ ca tamʉorique

3 Ʉmʉreco Pacʉ mani Wiogʉ Jesucristo Pacʉ,mani Pacʉ ca ĩa maigʉ, to birora mani ca tʉgoeñatutuacõa niiro ca tiigʉɄmʉreco Pacʉremani bajapeoco. 4Cʉ̃ra niipetirije ñañaro mani ca tamʉoromani ca tʉgoeña bayiro manire tiimi, mani cãa,ñañaro ca tamʉorãre Ʉmʉreco Pacʉ mani catʉgoeña bayiro manire cʉ̃ ca tiiricarore biroracʉ̃ja ca tʉgoeña bayiro cʉ̃jaremani ca tiipere biroĩigʉ. 5Cristo ñañaro cʉ̃ ca biiricarore biro ñañaromani ca bii nʉnʉjeerore birora, ñucã to biroracʉ̃ jʉorira tʉgoeña bayirique cãare mani cʉo.6Ñañaro jãa ca tamʉojata, tʉgoeña bayi, mʉja cabii ametʉa nʉcãpere ĩirã jãa bii. Ñucã ɄmʉrecoPacʉ jãa ca tʉgoeña bayiro cʉ̃ ca tiijata, mʉja cãa,jãa ca biirore biro ñañaro tamʉorã tʉgoeña bayi,nʉcã, mʉja ca biipere ĩiro bii. 7 To biri mʉja yeemaquẽre jãa ca tʉgoeña yue niirijea, díámacʉ̃ranii. “Jãare biro ñañaro cʉ̃ja ca tamʉorore birora,ñucã to birora Ʉmʉreco Pacʉ jãa ca tʉgoeñabayiro, cʉ̃ ca tiirije cãare cʉoma,” mʉjare jãa ĩimaji.

8 Yʉ yaarã, Asiapʉre ñañaro peti jãa ca bi-iriquere mʉja ca majiro jãa boo. Bʉaro petiñañaro, do biro pee bii tʉgoeña bayiya manirojãare biiwʉ. “Catirãra mani tua waarucu,” ĩiriquemaniropʉ jãare biicãwʉ. 9Cʉ̃ja ca jĩa cõacãparãrebiropʉ jãa tʉgoeñawʉ. Ate pea, jãa majuropeera“Ca tʉgoeña bayirã jãa nii,” jãa ca ĩi tʉgoeña niir-ijere, “Biiti, Ʉmʉreco Pacʉ ca bii yairicarãre cʉ̃jaca cati tuaro ca tiigʉ peere ca tʉo nʉnʉjeeparãmani nii,” cʉ̃ja ĩi tʉgoeñamajijato ĩiro jãare biiwʉ.10Ʉmʉreco Pacʉra jãare ametʉenewi. Ñucã jãareametʉenerucumi, uwiorije ñañaro bii yairiquere,“To birora jãare ametʉenecã nʉnʉa waarucumi,11 jãare mʉja ca juu bue nemojata,” jãa ĩi tʉgoeñayue. Paʉ jãare cʉ̃ja ca juu bue bojajata, ɄmʉrecoPacʉ yeere añurije jãa ca ñeerije jʉori, ñucã paʉ“Añu majuropeecã,” cʉ̃re ĩirucuma.

¿Ñee tiigʉ Corintopʉre cʉ̃ waatijapari?12 Jãa peera jãa ca ʉjea niirije, jãa ca tʉgoeña ni-

irijepʉ, ati yepare niirã, añuro petira mʉja menaniirã, Ʉmʉreco Pacʉ, añurije díámacʉ̃ ĩirique cʉ̃ca tiicojorije jʉori, “Añuro mani bii niiupa,” jãaca ĩi tʉgoeña majiro jãare ca tiirije jʉori, jãaca ʉjea niirije nii. Jãa ca biirique cʉti niirijea,bojoca majirique jʉori menara ca biirije méé nii,Ʉmʉreco Pacʉ añuro cʉ̃ ca tii bojarije mena peejãa ca bii niirije nii. 13 Bue majiti, tʉo puoti, mʉjaca biipe ʉnopʉra jãa owa cojoti. Teere añuromʉja ca tʉo puo peticoapere yʉ yue, 14 mee jĩcã

* 1:1 Timoteo manire birora Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeegʉ.

Page 247: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 CORINTIOS 1:15 244 2 CORINTIOS 2:16wãmeri jãa ca biirijere mʉja ca tʉo puocoarorebirora, mani Wiogʉ Jesús cʉ̃ ca tua doori rʉmʉre,“Cʉ̃ja jʉori to biro ca biirã jãa nii,” mʉja ca ĩirorebirora, jãa pee cãa, mʉja yee jʉori to birora jãa ĩitʉgoeñarucu.

15 Atere, “To birora biirucu,” ĩiri, mʉja peereyʉ ĩa jʉogʉ waarʉga tʉgoeñamiwʉ, to biro biigʉ,pʉati mʉjare yʉ ca ĩapere biro ĩigʉ. 16 O birojĩi, Macedoniapʉ waagʉ mʉjare ĩa ametʉa waa,ñucã Macedonia ca niiricʉ tua doogʉ cãa mʉjareĩa, yʉ ca biipere biro ĩigʉ. To biro yʉ ca biiro,Judeapʉ yʉ ca waaro, yʉre mʉja tii nemo cojobo-jacupa. 17Atere, “To biro yʉ biirucu,” ĩigʉ, ¿añurotʉgoeñatigʉra yʉ ĩicãbujapari? “To biro yʉ bi-irucu,” cʉ̃ ca ĩirijere jĩcã wãmera tʉgoeñatigʉra,“ ‘Yʉ waarucu,’ ĩicã pacagʉ ñucã, ‘Yʉ waaticu,’ĩimi,” ¿mʉja ĩi tʉgoeñati?

18Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩirore biro ca tiigʉ cʉ̃ caniirore birora, añurije queti mʉjare jãa ca wed-erique, “O biro nii,” ĩicã pacagʉ, “To biroméé nii,”ĩiriqueméé nii. 19Ʉmʉreco PacʉMacʉ̃ Jesucristo,Silvano, Timoteo, to biri yʉ, mʉjare jãa ca wed-ericʉa ca wajoagʉ méé niimi. “Ʉ̃gjá,” ĩi pacagʉ,“Biiti,” ca ĩigʉ méé niiupi. Cristora to cãnacãtiira, “Ʉ̃gjá” wado niicã.† 20 To biri, ɄmʉrecoPacʉ “To biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩirique, niipetirijeCristorena bii eaupa. Ate jʉori, Ʉmʉreco Pacʉrebaja peo nʉcʉ̃ bʉorã, “To birora to biijato,” maniĩi, Cristo jʉori. 21Ʉmʉreco Pacʉra jãare, mʉjare,Cristo yaarã mani ca nii tutuacã niiro maniretiimi. Cʉ̃ra manire beje, 22 cʉ̃ yaarã mani ca niirotiiri, Añuri Yeriremani yeripʉ cũuupi, “To biro yʉtiirucu,” cʉ̃ ca ĩiriquere mani ca bʉapere tiicojojʉguegʉ.

23 Ʉmʉreco Pacʉ cãare yʉ ca biirijere cʉ̃ camajiro tiiri, ca tʉgoeña bayigʉ niiri, “Ñañaro cʉ̃-jare ĩigʉre biro yʉ ĩibocu” ĩima ĩigʉ, Corintopʉreyʉ waati ména. 24 Biirãpʉa jãa, díámacʉ̃ mʉjaca tʉo nʉcʉ̃ bʉo niirijere dotirã méé jãa ĩi. Jãaca boorijea añuro ʉjea niirique mena cʉ̃ja niijatoĩirã pee doca, mʉjare jãa ca tii nemorʉgarije nii.Mee, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉorira, mʉjatʉgoeña bayi nii.

21 Ate jʉori, “ ‘Cʉ̃ja ca tʉgoeñarique pairo yʉ

tiibocu,’ ĩima ĩigʉ, ca waatipe niicu,” yʉ ĩicãwʉ.2 Mʉja, yʉ ca tʉgoeña ʉjea niiro ca tiirãre, mʉjaca tʉgoeñarique pairo yʉ ca tiijata, ¿noa pee yʉca tʉgoeña ʉjea niiro cʉ̃ja tiibogajati? 3To biri, yʉ

ca tiiricarore birora mʉjare yʉ owa cojowʉ, mʉjapʉto yʉ ca earo, yʉ ca ʉjea niiro ca tiiboricarã yʉca tʉgoeñarique pairo yʉre tiirema ĩigʉ, “Yʉ caʉjea niirije mʉja niipetirã mʉja ca ʉjea niirijeranii,” ĩi tʉgoeñari. 4 Bʉaro tʉgoeña pai yeri bate,otirique mena yʉ owawʉ. Biigʉpʉa mʉja catʉgoeñarique pairo tiirʉgʉ méé mʉjare yʉ owacojowʉ. Bʉaro mʉjare yʉ ca mairije peere cʉ̃jamajijato ĩigʉ, to biro yʉ tiiwʉ.

Ñañaro cʉ̃re ca ĩi ajienericʉre Pablo cʉ̃ caacoborique

5 Jĩcʉ̃, yʉ ca tʉgoeñarique pairo cʉ̃ ca tiijata,“Yʉ jĩcʉ̃rena tiigʉ méé tiijapi,” ĩi nemo jañuri yʉca ĩitijata, mʉja pee docare niipetirãpʉrena mʉjaca tʉgoeñarique pairo tiijapi. 6 Mee, mʉja paʉjañuropʉra cʉ̃re mʉja ca tuti bojoca catioriquemenara añucã. 7 Mecʉ̃ra, ñañaro cʉ̃re mʉja catiiriquere acobo, cʉ̃ ca tʉgoeña bayiro cʉ̃re tiinemo, tiiya, bʉaro jañuro cʉ̃ ca tʉgoeñariquepai yeri batetipere biro ĩirã. 8 To biri, “Cʉ̃remʉja ca mairijere cʉ̃re ĩñoña ñucã,” mʉjare yʉ ĩi.9Mee, aterena ĩima ĩigʉ, mʉjare yʉ owa cojowʉ,“Yʉ ca tii dotirije niipetirore ca tii nʉnʉjeerãracʉ̃ja niimiti,” ĩi majirʉgʉ. 10 Ñañaro ca tiigʉre,ñañaro cʉ̃ ca tiiriquere mʉja ca acobogʉre, yʉcãa to biro cʉ̃ ca tiiriquere yʉ acoborucu. Jĩcãwãme acoborique to ca niijata, mʉjare ĩima ĩigʉ,Cristo cʉ̃ ca ĩa cojorore mee teere yʉ acobocãwʉ,11 Satanás manire cʉ̃ ca tii camota niitipere biroĩigʉ. Mee añuro mani maji, Satanás ñañaro manica tiiro cʉ̃ ca tii buiyee majirijere.

Troas'pʉre Pablo cʉ̃ ca nii majitirique12 Troas macãpʉre Cristo yee añurije quetire

wederʉgʉ yʉ ca earo, Wiogʉ yeere yʉ ca padepeañuro peti bii eamiwʉ. 13To biro to ca bii pacaro,yʉ yee wedegʉ Titore yʉ ca bʉa eatirije niimaĩiro, yʉ yeri yʉ ca tʉgoeña niirijepʉ añuro niimajitiwʉ. To biro biima ĩigʉ cʉ̃jare waarique uwi,Macedonia pee yʉ doocã doowʉ.

Cristo jʉori ca bii ametʉa nʉcãrã14AñumajuropeecãɄmʉrecoPacʉCristo jʉori,

to cãnacã tiira ca bii ametʉa nʉcãrã mani ca niirocʉ̃ ca tiirije, ñucã mani jʉori niipetiri taberipʉca jʉti añurije ca juju baterore birora, añurijequetire cʉ̃ja ca majiro bii nʉnʉa waa. 15 Mania,Ʉmʉreco Pacʉre ca jʉti añurije Cristo cʉ̃ ca joejʉti añu mʉenerijere biro mani nii, ca bii yaiparã,ñucã ca ametʉaparã watoare. 16 Ñañaro ca biiyaiparãra, ate ca jʉti añurije ca juju baterijea,

† 1:19 Jesucristo yee añurije quetire jãa ca wederijere jãa wajoati.

Page 248: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 CORINTIOS 2:17 245 2 CORINTIOS 4:4ca jujurije ca punirijere biro nii. Ca ametʉaparãpeera caticõa niiriquere ca tiicojorije nii. ¿Ñirupeti cʉ̃ niiti, atere ca tiipʉ peti ca niigʉ?* 17Aperãpaʉ cʉ̃ja ca tii nucũ yujurore biro, Ʉmʉreco Pacʉyee quetire jãa noni wapa taa nucũ yujuti. To birotiitirãra, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojoricarã jãa caniirore birora, cʉ̃ ca ĩa cojorore díámacʉ̃ jãawede,Cristo mena ca niirã niiri.

3Wãma wãme maquẽre paderi maja

1 ¿Atere o biro ĩirã, jãa yee maquẽrena añuro ĩijʉo waarã jãa ĩiti ñucã? ¿Jĩcãrã cʉ̃ja ca tiirucurorebiro, “Añu majuropeecãma,” ĩi wede majio owacojorica pũurore mʉjare tiicojo, ñucã mʉja peecãare tii pũurore jãi, ca tiiparã jãa niiti? 2 Meemʉjara jãa yeripʉ owariquere biro ca niirijere jãaca wedericãra niiri, queti owa cojorica pũuroreniipetirã bue, maji, cʉ̃ja ca tiirore birora niipetirãmaji, bue, cʉ̃ja ca tiirã mʉja nii.* 3 Añurijequetire jãa ca wederique jʉori, ĩa majiricaroraCristora cʉ̃ ca owa cojorica pũurore biro mʉjanii. Biirãpʉa, owaricagʉ mena owarica pũurorebiroméé, Ʉmʉreco Pacʉ to birora ca caticõa niigʉyʉʉ, Añuri Yeri mena, cʉ̃ ca owaricarã mʉja nii.Ñucã ʉ̃tã pĩipʉ doti cũuriquere owa tuurique caniirore biro méé, bojoca yeripʉrena owa tuugʉrebiro cʉ̃ ca tiiricarã mʉja nii.

4 Cristo jʉori, Ʉmʉreco Pacʉre “To birora ti-irucumi,” ĩiri, atere “To birora biirucu,” jãa ĩi.5 Jãa majuropeera, “Ca majirã jãa nii,” jãa ĩiti.Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca majiorije nii. 6 “Wãmawãme yʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩiriquere cʉ̃ja wedejatoĩigʉmaniremajiowi, doti cũuriquemaquẽméére,Añuri Yeri cʉ̃ ca tii niirijemaquẽ peere cʉ̃jawede-jato ĩigʉ. Doti cũuriquea, “Bii yairicaro ca tiirijenii,” Añuri Yeri pea caticõa niiriquere tiicojomi.

7Doti cũurique bii yairicaro ca tiirije, ʉ̃tã pĩipʉowa tuurique ca niirique ca peti nʉnʉa waapenii pacaro, bʉaro ca boe baterije mena, tee caboe baterije Moisés díámacʉ̃re ca boe cõa tuuro,†israelitas cʉ̃ja ca ĩa ãpõtĩo majitiro ca bii eariqueto ca niijata, 8 ¿Añuri Yeri cʉ̃ ca queti jee doorijepea tee ametʉenero ca boe baterije mena toeatibogajati? 9Bii yairicaro ca tiirije añuro ca boebaterije mena ca bii earique to ca niijata, añuromani ca niiro ca tiirije pee doca tee ametʉeneroca boe baterije mena niirucu. 10 To cõro ca boe

baterijemena ca nii earique nii pacaro, Jesucristoyee queti ca boe baterije ca nii majuropeerijemenare ĩi cõoñajata, mani majuropeecã. 11 Capeti nʉcãpe cãa, ca boe baterije mena ca niiearique to ca niijata, to birora ca niicõa niipepee doca, ametʉene jañuro ca boe baterije menaniirucu.

12 “To biro biirucu,” ca ĩi yuerã niiri, Jesu-cristo yee quetire uwiricaro maniro jãa wede.13 Ca boe baterije ca peti nʉnʉa waaro israelitasĩarema ĩigʉ, Moisés cʉ̃ diámacʉ̃re juti quejeromena cʉ̃ ca bʉatoricarore biro jãa tiiti. 14 Toca bii pacaro, cʉ̃ja ca tʉo maji niimirijepʉ tʉonʉnʉjeerʉgatiupa. To biri mecʉ̃ripʉ cãare ca niijʉoriquere cʉ̃ja ca buemijata cãare, tii quejeroracʉ̃ja ca tʉo majitiro cʉ̃jare tiicõa nii. Cristo yeeañurije queti jʉori wado tii quejerore ami cõamajirique nii. 15 Mecʉ̃ripʉ cãare, Moisés cʉ̃ caowa cũurica pũurorire cʉ̃ja ca buemijata cãare,cʉ̃ja ca tʉo maji niimirijepʉre tii quejerora cʉ̃jaca tʉo majitiro cʉ̃jare biicõa nii. 16 Biiropʉa,Jesucristore cʉ̃ja ca tʉonʉnʉjeerora, tii quejeroreami wooricarore biro cʉ̃jare biirucu. 17 Wiogʉa,Añuri Yeri niimi. Wiogʉ yʉʉ Añuri Yeri cʉ̃ caniiri tabere añuro niirique nii. 18 To biri maniniipetirã, mani díámacʉ̃re ca bʉatori quejero cacʉotirã niiri, eñoro ca biirore birora, Wiogʉ cʉ̃ caañu majuropeerijere mani bau ĩño, Wiogʉ AñuriYeri ca niigʉ cʉ̃ ca tii nemorijemena bʉaro jañuri,cʉ̃ yee ca añu majuropeerijere cʉ̃re biropʉ manicʉo nʉnʉa waa.

4Jesucristo yeere wederi maja

1Atere ĩima ĩirã, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa mairijejʉori, ate paderiquere cʉ̃ ca tii dotiricarã niiri jãapade jʉtiiti. 2 Boboro, yaioropʉ tiirique niipe-tirore jãa booti. Ĩi ditorique mena tii, ɄmʉrecoPacʉ wederiquere no ca boorijerena wede nucũyuju jãa tiiti. Díámacʉ̃ maquẽre ca niirorebiro wederi, niipetirã cʉ̃ja ca tʉgoeña niirijepʉɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojorore, “Díámacʉ̃raĩima,” cʉ̃ja ca ĩimajiro jãa tii. 3Añurije queti jãa cawederije ca tʉo puo majiña manirije to ca niijata,ca tʉo puo majiña manirijera niiro bii, ñañaro cabii yaiparãra. 4Ati yepare ca doti niigʉ Satanás, catʉo nʉnʉjeetirãre cʉ̃ja ca tʉo maji niimirijepʉretii maa wijio nʉcõcãupi, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cabaurije ca niigʉ, Cristo do biro ca tiiya manigʉ

* 2:16 “Mani, mani nii, teere ca tii majiparã ʉnoa,” ĩigʉ cʉ̃ ca ĩirique nii. * 3:2 “Mʉjara mʉja nii jãa yaa pũuroqueti owa cojirca pũuro, jãa yeripʉ owa tuuricarã nii, niipetirã maji, bue, cʉ̃ja ca tiirã.” † 3:7 Ex 34.29.

Page 249: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 CORINTIOS 4:5 246 2 CORINTIOS 5:13yee añurije queti ca añu majuropeerije peere tʉonʉnʉjeerema ĩigʉ. 5 Jãa, jãa yee maquẽrena jãawedeti. Wiogʉ Jesucristo yeere jãa wede. Jãa,Jesús yee jʉori, mʉjare ca pade coterã jãa nii.6 Ʉmʉreco Pacʉ, ca naitĩarijerena, “Boeya,”* caĩiricʉra cʉ̃ ca boe baterijere jãa yeripʉ ca ñaajãanʉcãro jãare tiiwi, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca nii ma-juropeerije Cristomenapʉ cʉ̃ ca boe baterijere jãaca majipere biro ĩigʉ.

Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique menara cati ni-irique

7 Ate añurije quetire, jãa upʉri diirʉrire biroca niirijepʉ jãa cʉo, niipetirã, tee ca tutua ma-juropeerije jãa yee méé ca niirije, Ʉmʉreco Pacʉyeepʉ ca doorijere cʉ̃ja ĩajato ĩirã. 8 Niipetirijeñañaro tamʉo pacarã, jãa tʉgoeñarique paiti.Tʉgoeñarique pai pacarã, “Do biro mani tii ma-jiricaro mani,” jãa ĩiti. 9 Ñañaro cʉ̃ja ca tiirʉganʉnʉjeerã nii pacarã, jãa waa weo ecoti.† Ñañarojãare tiicã pacarã, jãare tii yaio majitima. 10 Noojãa ca waari taberi cõro, Jesús ñañaro cʉ̃ cabiiricarore birora jãare bii, jãapʉre Jesús cʉ̃ ca catiniirije cãa to bii bau niijato ĩiro. 11 Jãa cati niirã,Jesús yee jʉori to birora cʉ̃ja ca jĩarʉga nʉnʉjeerãniicãrã jãa bii, jãa upʉri ca bii yaipa upʉ menaraJesús cʉ̃ ca cati niirije cãa to bii bau niijato ĩirã.12 O biri wãme bii jãara, jãa ca bii yaipe. Mʉjapeera mʉja ca caticõa niipe bii.

13 Ʉmʉreco Pacʉ wederique o biro ĩi: “Yʉtʉo nʉnʉjeewʉ; to biri yʉ wedewʉ,” ĩi.‡ Jãacãa, to biri wãmera díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉo yericʉtiri, díámacʉ̃ jãa tʉo nʉnʉjee, to biri añurijequetire jãa wede, 14Wiogʉ Jesús cʉ̃ ca cati tuaroca tiiricʉra, mani cãare cʉ̃ menara mani ca catituaro tiiri mʉja mena jĩcãri cʉ̃ pʉtopʉ manire jeewaarucumi, cʉ̃ pʉtopʉ manire cʉ̃ ca jee waaperemajiri. 15 Añuro mʉja ca niipere§ ĩima ĩirã, ateniipetirije ñañaro jãa tamʉo, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ caĩa mairije, paʉpʉre to ca bii ea nʉnʉa waaro paʉbojoca, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca añumajuropeerijere,“Añu majuropeecã,” cʉ̃ja ĩijato ĩirã.

16 To biri jãa tʉgoeña yapa puati. Jotoa peeraca upʉ tutuati nʉnʉa waarã nii pacarã, jãa cayeri jãñarije peera bʉaro jañuro jãa tʉgoeñabayi nʉnʉa waa. 17 Ate ñañaro biirique jãaca tamʉorije yoari méé ca ametʉarijea, ca añumajuropeerije, ametʉenero to birora ca niicõaniirijere ca bʉa eaparã jãa ca niiro tii. 18 To biri

ñañaro jãare ca biirijerena jãa ĩa nʉnʉjeecõa niiti.Jiro jãa ca biipepʉre jãa ĩa cojo yue nii. Bau niiroca bii niirijea ca ametʉarije nii. Ca bautirije peato birora ca niicõa niirije nii.

51Mania, ati yepamacãwii, yoaro ca niitiri wiire

biro ca biirã niiri, mani upʉ to ca bii yaicoajata,emʉaropʉ macã wii, bojoca méé cʉ̃ja ca tiiricawiire, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiirica wii, to biroraca niicõa niiri wiire mani ca cʉorijere mani maji.2To biri emʉaropʉmani ca niipa upʉ peere bʉarowajoarʉgama ĩirã, pato wãcãrique mena mani biinii. 3 Ati upʉ ca juti wetiricarã nii pacarã, jutimanirãra niicã, mani biitirucu. 4Ati yepare yoaroca niitiri wiire biro ca niiri upʉ mena nii patowãcã niima ĩirã, mani jʉticoa. Biirãpʉa upʉre tiiyaiocãriquepʉra mani booti. Biitirãra wãma upʉpee juti weticãri, bii yairiquere, caticõa niiriquepee ca bii wajoa nʉcãro mani boo. 5 ɄmʉrecoPacʉra niimi, to biro ca biiparã mani ca niiro tii,ñucã “To biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩiriquere mani cabʉa eapere biro ĩigʉ, cʉ̃ yʉʉ Añuri Yerire tiicojojʉgue, ca tiiricʉ.

6 To biri, “To birora biirucu,” mani ĩi tʉgoeñabayicõa nii; ména, ati upʉ mena cati niirã, Wiogʉpʉtore mani niiti. 7 To biri mani ca ĩarije jʉoriméé, díámacʉ̃ mani ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije jʉori peemani cati nii. 8Biirãpʉa, “To birora biirucu,”maniĩi, to biri Wiogʉ mena niirã waarʉgarã ati upʉremaniwaaweorʉgami. 9To biri cati niirã cãa, ñucãbii yairi jiropʉ cãare, Wiogʉ cʉ̃ ca ĩa biijejarijereca tii niiparã mani nii. 10Niipetirã, Cristo cʉ̃ ca ĩabeje niiri tabepʉre mani ca eapera niiro bii, manica niiro cõrora ati upʉ mena cati niirã, añurije,ñañarije, mani ca tii niirique wapare bʉarʉgarã.

Ʉmʉreco Pacʉ mena añuro niirique queti11 To biri, “Wiogʉre ca ĩi nʉcʉ̃ bʉopera nii,”

ĩi majiri, niipetirãre cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeero jãatiirʉga. Jãa ca niirique cʉtirijea Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca majirije nii. Mʉja cãare, “Teere majirucuma,”jãa ĩi yue. 12Ñucã jãa yee maquẽrena, “O biro cabiirã jãa nii,” mʉjare ĩirã méé jãa ĩi. Mʉja peere,jãa jʉori, “O biro ca biirã jãa nii,” cʉ̃ja ĩijato ĩirãpee, to biro mʉjare jãa ĩi, yeripʉ tʉgoeñariqueremajiti pacarã, bojoca bauriquerena ĩari, “To birobiima,” ca ĩirãre mʉja ca yʉʉ majipere biro ĩirã.13 Ca mecʉ̃ra jãa ca niijata, Ʉmʉreco Pacʉ yeejʉori to biro jãa bii. Jãa camecʉ̃tijata, añuromʉja

* 4:6 Gn 1.3. † 4:9 Jãa mena macãrã jãare waa weocoa, jãa waparã pea ñañaro jãare tiirʉga nʉnʉjee cʉ̃ja ca biimijatacãare, Ʉmʉreco Pacʉ pea jãare waa weotimi. ‡ 4:13 Sal 116.10. § 4:15 Mʉjare maima ĩirã.

Page 250: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 CORINTIOS 5:14 247 2 CORINTIOS 6:16

ca niipere ĩirã jãa bii. 14 Jĩcʉ̃ra niipetirãpʉre cʉ̃ cabii yai bojariquere, ñucã to biicãri niipetirãpʉrañañarije cʉ̃ja ca tii niirucuriquere cʉ̃ja ca bii yaiweoriquere mani ca tʉo majiri tabe mena, Cristocʉ̃ ca mairije pee manire doti niiupa. 15 Cristo,niipetirãpʉre bii yai bojaupi, to birora ca caticõaniiparã,* cʉ̃ja ca boorore biro tii niitirãra, cʉ̃jayee jʉori bii yai, cati tua, ca biiricʉ yee peere cʉ̃jatii niijato ĩigʉ.

16 To biri jãa pea, jĩcʉ̃ peerena ati yepa macãrãcʉ̃ja ca ĩirore biro jãa ĩiti. “Ména, jʉgueropʉreCristore to biri wãmera jãa ĩirucumiwʉ,” mecʉ̃rato biri wãme jãa ĩiti yua. 17 Jĩcʉ̃ ʉno Cristo menaca niigʉa, ca tʉgoeña yeri wajoaricʉpʉ niimi. Tobiri jʉguero cʉ̃ ca tiirucuriquere wajoari, wãma,añurije wado tii niimi. 18Ate niipetirije, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca tiirije nii, Cristo jʉori cʉ̃ mena añuromani ca niiro tiiri, cʉ̃mena añuroniirique quetirejãarewededotiwi. 19Atenii, Cristo jʉoriɄmʉrecoPacʉ, cʉ̃ majuropeera, ati yepa macãrã cʉ̃ja cañañarije wapare, “To biro bii,” ĩiricaro manirocʉ̃ mena añuro cʉ̃ja ca nii earo cʉ̃ ca tiirique.Jãa peera, tee añuro nii earique quetire jãarewede majio dotiwi. 20 To biri Cristo yee quetirewede bojari maja† ca niirã niiri, Ʉmʉreco Pacʉmajuropeera, jãa menapʉ mʉjare cʉ̃ ca wede ma-jio niirore birora Cristo wãme mena, “ɄmʉrecoPacʉ mena pee niiña ñucã,” bʉaro mʉjare jãaĩi. 21 Jesucristoa, jĩcã wãme ʉno peera ñañarijetiitiupi. To ca bii pacaro mani yee jʉori ɄmʉrecoPacʉ pea ñañarije ca tiiricʉre ca tiigʉre biropʉñañaro cʉ̃ ca tamʉoro cʉ̃re tiiupi, cʉ̃ jʉoripʉñañarije manirã Ʉmʉreco Pacʉ manire cʉ̃ caĩapere biro ĩigʉ.

61 To biri jãa, Ʉmʉreco Pacʉ yeere pade nemori

majare birora, “Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca añu ma-juropeerijere cʉ̃ ca ĩñoriquere to birora tʉo ñamiyaio, biiticãña,” mʉjare jãa ĩi. 2Owariquepʉ o biroĩimi:“Yʉ ca tii nemori tabe ca niiro mʉre yʉ tʉowʉ.

Ametʉarica rʉmʉremʉre yʉ tii nemowʉ,”ĩimi.*

“Mecʉ̃ra nii Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tii nemori tabe.¡Mecʉ̃ra nii, ametʉarica rʉmʉ!” mʉjare yʉ ĩi.

3 Jãa paderiquere ñañaro ĩi wede paibocumaĩirã, jĩcʉ̃ ʉnorena ñañarije tii ĩño nucũ yuju, jãa

tiiti. 4 To biro tiitirãra, ñañaro tamʉo, apeyeʉno cʉorʉga, do biro bii majiña maniro jãare biicamota, 5 jãare bape, jãare tia cũu, ñañaro jãare ĩiacaro bui tuti, bʉaro pade bʉaña, aʉa boa, cãniriméé bii, jãa ca biirije niipetirijere tʉgoeña bayi,jãa ca bii niirije menara Ʉmʉreco Pacʉ yeere capaderã jãa ca niirijere jãa ĩño. 6 Ñucã añuro jãaca niirije, díámacʉ̃ maquẽre jãa ca majirije, jãaca tʉgoeña bayirije, jãa ca bojoca añurije, AñuriYeri jãapʉre cʉ̃ ca niirije, ĩi ditoricaro maniro jãaca mairije, 7 díámacʉ̃ jãa ca wederije, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca tutuarije jãapʉre ca niirije mena jãatii nemo nii. Ñucã díámacʉ̃ ca niirije menarabeju cʉti, bojoca tooye cʉti, jãa bii.† 8 Jĩcãtirijãare nʉcʉ̃ bʉo, ape tabera ñañaro jãare ĩi, jĩcãtirijãa yee maquẽre añuro wede, ape tabera ñañarojãare wede pai, ñucã ca ĩi dito pairãre ca ĩirãrebiro jãare ĩima, díámacʉ̃ jãa ca ĩirije to ca niipacaro. 9 Añuro cʉ̃ja ca majirã jãa ca nii pacaro,cʉ̃ja camajitirãre ca tiirãre biro jãare tiima. Ca biiyairãre biro nii pacarã, jãa cati, paa ecocã pacarãjãa diati. 10Tʉgoeñarique pairãre biro nii pacarã,to birora jãa ʉjea niicõa nii. Ca apeye manirãrebiro nii pacarã, paʉre, ca apeye pairã cʉ̃ja caniiro jãa tii. Ca apeye manirãre biro nii pacarã,niipetirije jãa cʉo.

11 Jãa yaarã Corinto macãrã, ca niirore biromʉjare wede, ñucã bʉaro mʉjare mai, jãa biiwʉ.12 Mʉjare jãa ca mairijere jãa yaioti, mʉja peemʉja nii, to biro jãare ca biirã. 13 To biro wadomani ca ameri biipere biro ĩigʉ, yʉ punare caĩigʉre biro: “Mʉjare yʉ ca mairore birora, mʉjacãa yʉre maiña,” mʉjare yʉ ĩi.

Ʉmʉreco Pacʉ ca catigʉ yaa wii mani nii14 Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeetirã ñañaro ti-

irʉga tʉgoeñari cʉ̃ja ca tiirijere ameri tii nemobapa cʉtiticãña.‡ Añurije, ñañarije menare bapacʉtimajiti. Ñucã ca boerije cãa, ca naitĩarijemenanii majiti. 15 Cristo cãa Satanás§ mena wede penibapa cʉtimajitimi. Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã,Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeetirã, jĩcãro peere birotʉgoeñatima. 16 Mani, Ʉmʉreco Pacʉ yaarã,weericarãre mani nʉcʉ̃ bʉoti, Ʉmʉreco Pacʉ cacatigʉ, manipʉre cʉ̃ ca niiro macã. ɄmʉrecoPacʉra:“ ‘Cʉ̃ja mena nii, cʉ̃ja watoara waa yuju,

* 5:15 Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã, cʉ̃ja ca caticõa niipere cʉoma. † 5:20 Embajadores de Cristo. * 6:2 Is49.8. † 6:7 2Co 10.4; Ef 5.10-18. ‡ 6:14 En una yunta dispareja (Dt 22.10). Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã, noo ca boorijeñañarije tiirique ʉnore jãa tiire ĩirã, ca bojoca catiparã niima. § 6:15 Belial ĩiro, “Ñee ca tiitigʉ, ñañarijewado ca tiigʉ,” ĩiro ĩi. Biiropʉa Satanás'rena ĩicãro ĩi.

Page 251: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 CORINTIOS 6:17 248 2 CORINTIOS 8:3cʉ̃ja Ʉmʉreco Pacʉ nii, cʉ̃ja pee cãa yʉ yaa pooga

macãrã nii, biirucuma,’ cʉ̃ ca ĩiricarorebirora.”*

17 To biri o biro ĩi nemomi:“Ñañarije ca tiirãre camotati, ñañarije cʉ̃ja ca tii

niirijere tii nʉnʉjeeticãña.Ñañarijere tiiti majuropeecãña. To biro mʉja ca

biiro, yʉ pea mʉjare yʉ ñeerucu.†18 ” ‘Yʉ pea mʉja Pacʉ yʉ niirucu.Mʉja pee cãa, yʉ puna, yʉ puna romiri, mʉja

niirucu,’ ĩimi Ʉpʉ, niipetirijepʉre ca dotitutua niigʉ.”‡

71 Yʉ yaarã, ate “O biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ ca

ĩiriquere ca cʉorã niiri, mani upʉre, mani cacati niirijere, ca ñañorijere ca tiitiparã mani nii,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotirijere tii nʉnʉjee, manibii nʉnʉa waaco, ca ñañarije manirãpʉ nii earʉ-garã.

Pablo cʉ̃ ca ʉjea niirique2Mʉja yeripʉ jãare tʉgoeñaña petopʉra. Jĩcãrã

ʉno mena peera ñañaro tii, jĩcãrã ʉno peerenatii ñaño, jĩcãrã ʉno peerena ĩi dito, jãa tiitiwʉ.3Atere ĩigʉ, mʉjare wede pairʉgʉ méé yʉ ĩi. Meejʉgueropʉra: “Jãa ca mairã mʉja nii, catirã cãa,bii yairã cãa, jĩcãri mani niirucu,” mʉjare yʉ ĩiwʉ.4Mʉja yee maquẽre wede boboti, mʉja yee jʉoribʉaro tʉgoeña tutua, yʉ bii. Niipetirije ñañarojãa ca biirije watoara bʉaro ʉjea nii, yʉ ca ʉjeaniirije peti nʉcãti, yʉre bii.

5 Macedoniare ea biirã, jĩcãti ʉno peera jãayerijãatiwʉ. Niipetirijepʉra do biro tii majiñamaniro jãare biiwʉ. Jotoa peera ñañaro jãarecʉ̃ja ca tiirʉga coterije, jãa yeri peera uwi tʉ-goeñarique, jãare niiwʉ. 6 To biro jãa ca biipacaro, Ʉmʉreco Pacʉ ca tʉgoeñarique pairãre,cʉ̃ja ca tʉgoeña tutuaro ca tiigʉ pee, Tito jãapʉto cʉ̃ ca earije mena, jãa ca tʉgoeña tutuarojãare tiiwi. 7 Cʉ̃ ca earije wado mena méé, mʉjajʉori cʉ̃ ca tʉgoeña tutuarije menare to biro jãabiiwʉ. Bʉaro jãare mʉja ca ĩarʉgarijere, mʉja catʉgoeñarique pairijere, yʉre mʉja ca tʉgoeñarijecãare, jãare wedewi. Ate niipetirije mena nemojañuro yʉ ʉjea niiwʉ.

8 Yʉ ca owa cojorica pũuro mena mʉja catʉgoeñarique pairo tii pacagʉ, yʉ tʉgoeñariquepaiti. Mʉjare yʉ ca owa cojorique jĩcã cuu mʉjaca tʉgoeñarique pairo ca tiiriquere majiri, yʉtʉgoeñarique paiwʉ. 9 Bii pacagʉ, mecʉ̃ra yʉ

ʉjea nii. Biigʉpʉa mʉja ca tʉgoeñarique pairo catiirique méére, mʉja ca tʉgoeña pairiquera, mʉjaca tʉgoeña wajoaro ca tiirique peere ĩima ĩigʉ, tobiro yʉ bii. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biroramʉja tʉgoeña paijacupa. To biri jĩcã wãme ʉnopeera ñañaro mʉjare jãa tiitijacupa. 10 ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca boorore biro tʉgoeña pairiquea, tʉ-goeña yeri wajoa mani ca ametʉaro ca tiirijenii. To biri tʉgoeña pairique ʉno méé nii. Atiyepamaquẽ jʉorira tʉgoeña pai nucũ yujuriquea,Ʉmʉreco Pacʉre camotati, bii yai nʉcãricaro catiirije nii. 11 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biroramʉja ca tʉgoeña pairique mʉjare ca biiriquereĩañaaqué. Tee maquẽre yʉ ca owa cojoricarorebirora tii, to biro mʉja ca tiiriquere ameri queno,teere tʉgoeña ajia, tʉgoeñauwi, yʉre ĩarʉga, yʉremai uwa jeo, ñañarije ca ĩiricʉre wede bojocacatio, mʉja ca tiiro mʉjare tiiupa. To biro mʉjaca tiirique niipetiro mena, mʉja menara mʉjaca ĩi ñaajuatiriquere mʉja ĩñoupa. 12 To biri tiipũurore mʉjare owa cojogʉ, ñañaro yʉre ca ĩir-icʉre, ñucã ñañaro ca ĩi ecoricʉre tʉgoeñari méé,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojorore bʉaro jãare mʉjaca mairijere, cʉ̃ja majuropeera cʉ̃ja ĩa majijatoĩigʉ pee, yʉ owa cojowʉ. 13 Ate niipetirije bʉarojañuro jãa ca tʉgoeña bayiro jãare tii. Jãa catʉgoeña bayiro jãare ca tiirique ametʉene jañurojãa ʉjea niiwʉ, Tito cʉ̃ ca tʉgoeña bayiro mʉjaca tiirique jʉori cʉ̃ ca ʉjea niiro ĩarã. 14 MeeTitore, mʉja yee maquẽre, “Cʉ̃ja jʉori bʉaro yʉʉjea nii,” cʉ̃re yʉ ca ĩiriquere, ñañaro yʉ ca tuaromʉja tiitijapa. Mʉjare jãa ca ĩirique díámacʉ̃ra caniiricarore birora Titore mʉja yee maquẽre jãa caĩirique cãa, díámacʉ̃ra niijapa. 15 Mʉja niipetirãcʉ̃re tʉo nʉnʉjee, nʉcʉ̃ bʉorique mena añurocʉ̃re boca, mʉja ca biiriquere tʉgoeñari, bʉaromʉjare mai tʉgoeñami. 16 Mʉjare, “Ĩiricarorebirora biirucuma,” ĩi tʉgoeñari, yʉ ʉjea nii jañu.

8Añuro yeri tʉgoeñari tiicojorique maquẽ

1 Yʉ yaarã, mecʉ̃ra, Macedonia macãrã Je-sucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre Ʉmʉreco Pacʉañuro cʉ̃jare cʉ̃ ca tii nemorijere mʉja ca majirojãa boo. 2 Do biro bii majiña maniro, ñañarocʉ̃ja ca tamʉorije watoara bʉaro ʉjea nii, apeyemani pacarã, ca apeye pairãre biro añuro yeritʉgoeñari, cʉ̃ja ca tii nemorijere tiicojo niiupa.3 Yʉ, yʉ nii, cʉ̃ja majuropeera, cʉ̃ja ca tii bayirocõro, ñucã cʉ̃ja ca tii bayiro ametʉene jañuropʉ

* 6:16 Lv 26.12; Jer 32.38; Ez 37.27. † 6:17 Is 52.11; Ez 20.34, 41. ‡ 6:18 2S 7.14; 7.8; 1Cr 17.13; Is 43.6; Jer 31.9.

Page 252: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 CORINTIOS 8:4 249 2 CORINTIOS 9:4tiicojo, cʉ̃ja ca tiiriquere ca ĩaricʉ. 4 To biri cʉ̃jamajuropeera, “Jãa cãa, Ʉmʉreco Pacʉ yaarãrejãa ca tii nemorʉgarijere jãare tii dotiya,” bʉarojãare ĩi jãiwa. 5 “Tiirucuma,” jãa ca ĩi yueri-caro ametʉenero tiiwa. Cʉ̃ja majuropeera Wiogʉpeere “Mʉre jãa pade nʉnʉjeerucu,” ĩi jʉo, jirojãa peere “Mʉja ca ĩirijere jãa tii nʉnʉjeerucu,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biro,” jãare ĩiwa.6 To biri Titore mʉja pʉtopʉ añurije maquẽre tiinemorã, mʉja ca tiicojorijere, “Mʉ ca jee neojʉoricarore birora jee neo yapanogʉja,” cʉ̃re jãa ĩicojo. 7Mee mʉja, aperã ametʉeneropʉ díámacʉ̃tʉo nʉcʉ̃ bʉo, añurije quetire wede majio majirimaja nii, teere añuro maji, añuro ʉjea niiriquemena tii, jãaremai, mʉja tii. Teeremʉja ca tiirorebirora tiiya, añurije maquẽre tii nemorã mʉja catiicojorije cãare.

8 Mʉjare dotigʉ méé yʉ ĩi atera. “Aperã cʉ̃jaca tii nemo niirije menare, mʉja cãare díámacʉ̃ramʉja ca mairijere mʉja ca tii ĩñorijere, majirʉgʉyʉ ĩi. 9 Mee mani Wiogʉ Jesucristo añuro cʉ̃ catii bojariquere mʉja maji. Mʉjare maima ĩigʉ,ca apeye paigʉ nii pacagʉ, mʉja yee jʉori ca boopacagʉ nii eaupi, cʉ̃ ca boo pacarije menara mʉjapea ca apeye pairã mʉja ca nii eapere biro ĩigʉ.

10 Mʉja yee maquẽ añurije ca niipere ĩigʉ,ate maquẽre yʉ ca tʉgoeñari wãmere mʉjare yʉwede majio. Mee jʉguero macã cʉ̃mapʉra, mʉjaca tii nemorijere tiicojorã, mʉjara mʉja tiicojojʉoupa. Biirãpʉra to birora tiicojorã méé mʉjatiiupa. Tiirʉgarique mena mʉja tiiupa. 11 Tobiri, tiirʉgarique mena mʉja ca tii nemorʉgajʉoricarore birora, mʉja ca tii nemorʉgariquereto birora tiicõa niiña. 12 Jĩcʉ̃ añuro tiirʉgariquemena cʉ̃ ca cʉorije ʉnora cʉ̃ ca tiicojorijere añuroĩa ʉjea niimi Ʉmʉreco Pacʉ. Mani ca cʉotirijeʉnopʉra jãitimi.

13Aperã peere añuro cʉ̃ja ca niiro tiicãri, mʉjapea ñee jãa manirã niiña, ĩigʉ méé yʉ ĩi. Jĩcãropeere biro mʉja ca niipe peere ĩima ĩigʉ yʉ ĩi.14 Mecʉ̃ra mʉja pea cʉ̃ja ca cʉotirijere mʉja catiicojopere mʉja cʉo, ñucã cʉ̃ja pee cãa mʉjaca cʉotiri tabere mʉja ca cʉotirijere cʉ̃ja ca ti-icojopere cʉorucuma. To biri jĩcãro peere biromʉja cʉorucu, 15 o biro ĩi owa tuurique: “Pairo cajeericʉ cãa cʉo ametʉenetiwi. Petoacã ca jeericʉcãare dʉjatiwʉ,” ca ĩirore birora.*

Titore Corintopʉ cʉ̃ja ca tiicojo cojorique16 Añu majuropeecã Ʉmʉreco Pacʉ, mʉja yee

maquẽre yʉ ca tʉgoeñarore birora, Tito cãare

yʉre birora cʉ̃ ca tʉgoeñaro ca tiiricʉ. 17 Tito,cʉ̃re jãa ca doti cojorije jʉori wado méé, cʉ̃majuropeera bʉaro mʉjare ca ĩarʉga niigʉ niiri,ʉjea niirique mena mʉjare ĩagʉ waami.

18 Cʉ̃ mena, jĩcʉ̃ mani yee wedegʉ, niipetirãJesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã, añurije quetireañuro cʉ̃ ca paderije jʉori, “Añumajuropeecãmi,”cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉogʉre mʉja pʉtopʉ jãa tiicojo.19 Ñucã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãra, añurijemaquẽre tii nemorã cʉ̃ja ca tiicojorijere jãa ca jeewaaro, Wiogʉre nʉcʉ̃ bʉorʉgarã jãa ca tii niirije,bʉaro jãa ca tii nemorijere ĩñorʉgarã jãa ca tiiniirijere, jãare cʉ̃ bapa cʉti waajato ĩirã, cʉ̃rebejeupa. 20 O biro jãa tii, ate maquẽ cʉ̃ja ca tiinemorije añurije jãa ca jee neorijere, “Cʉ̃jara jeecũucãcuma,” jãare cʉ̃ja ca ĩi wede paitipere biroĩirã. 21 To biri añuri wãmera jãa tii nii, biirãpʉa,Wiogʉ cʉ̃ ca ĩa cojoro wadoméé, bojoca cʉ̃ja ca ĩacojoro cãare to birora jãa tii.

22 Cʉ̃ja mena apĩ, mani yee wedegʉ añurijeca tiirʉgagʉ, paʉ wãmeri añuro jãare ca tii ĩñoniigʉre, mecʉ̃ docare mʉjare, “To birora tiiru-cuma,” ca ĩigʉre jãa tiicojo. 23 Tito pea, yʉ menamacʉ̃ añuro mʉja ca niipere ĩigʉ, yʉ mena capadegʉ niimi. Aperãmani yaarã pea, Jesucristoreca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja ca tiicojo cojorã, Cristorecʉ̃ja ca nʉcʉ̃ bʉoro ca tiirã niima. 24 To biriJesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja ca majiperebiro ĩirã, mʉja camairijere anijare ĩñoña, “To biroca biirã niima,” mʉjare jãa ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorijere,“Díámacʉ̃ra ĩijapa,” cʉ̃ja ca ĩi majipere biro ĩirã.

9Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã yee maquẽre jee

neorique1 Manire biro Cristore ca tʉo nʉnʉjeerãre tii

nemorã mʉja ca tiicojorije maquẽra mʉjare yʉ caowa cojo nʉnʉa waape méé nii. 2Mee, añuro tiinemorʉgarique mena mʉja ca tiirijere yʉ maji.Jʉguero macã cʉ̃mapʉra, mʉja Acaya macãrã, catii nemorʉga niirã mʉja ca niirijere, Macedoniamacãrãre ʉjea niirique mena yʉ wedewʉ. Tobiro mʉja ca biirije, Macedonia macãrã niipetirãjañuropʉra, “Jãa cãa, jãa tii nemorucu,” cʉ̃ja caĩiro tiiwʉ. 3 To biro mʉja ca bii pacaro atemaquẽ, mʉja ca biirije yʉ ca wede bayi niirijewatoa maquẽ peti tuabocu ĩigʉ, mani yaarãremʉja pʉtopʉ yʉ tiicojo cojo, yʉ ca ĩiricarorebirora añuro nii yue, 4 jĩcãrã Macedonia macãrãyʉ mena waari, “To biro biicu,” mʉja ca ĩitiritabera cʉ̃ja ca eatipere biro ĩirã. To biro mʉja ca

* 8:15 Ex 16.18.

Page 253: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 CORINTIOS 9:5 250 2 CORINTIOS 10:15biijata, boboro mʉja tamʉore mʉjare ĩi wedetimaĩirã, “Tiicãrucuma,” ca ĩiricarã niiri, boboro jãatamʉobocu. 5 To biri anija mani yaarãre, “ ‘Jãacãa, jãa tii nemorʉga,’ cʉ̃ja ca ĩiriquere quenoyuerãja,” cʉ̃jare yʉ ca ĩi cojopera nii. To biromʉjaca tiiro, mʉja ca jee neorije añuro tii nemorʉ-gariquemenamʉja ca ĩñorijere biro, jãaramʉjarejãa ca tii dotirijere biro méé niirucu.

6 Atere tʉgoeñaña: “Petoacã ca otericʉa, cadica cãare petoacã jeecumi. Pairo ca otericʉa,ca dica cãare pairo jeecumi.” 7 To biri mʉja catii nemorijere tiicojorã, tʉgoeña pairique mena,cʉ̃ja ca tiicojo dotiromena tiicojo, tiiticãña. Mʉjaca niiro cõrora mʉja yeripʉ mʉja ca tiicojorʉgatʉgoeñaro cõro tiicojoya. Ʉjea niirique menaca tiicojogʉre maimi Ʉmʉreco Pacʉ. 8 ɄmʉrecoPacʉ mʉjapʉre añurije ca nii nʉnʉa waaro tiimajimi, mʉja ca boorije niipetirore to cãnacã tiiraca cʉocõa niirã niiri, niipetirije añurije mʉja catii nemorije bʉaro jañuro mʉjare ca niipere biroĩigʉ. 9 Ʉmʉreco Pacʉ wederique o biro ca ĩirorebirora:“Ca boo pacarãre cʉ̃ yee ca niirijere batewi.

Añuro cʉ̃ ca tii niirije peti nʉcãtirucu.”*10Oterimajʉre ote ape tiicojo, ñucã cʉ̃ ca baaperetiicojo, ca tiigʉ Ʉmʉreco Pacʉra mʉja ca boori-jere tiicojo, mʉja oterique ca bʉʉ nʉnʉa waarotii, tiiri añurije mʉja ca tii niirijere bʉaro jañuromʉja ca tii nʉnʉa waaro tiirucumi. 11 To birocʉ̃ ca tiirã niiri, niipetirije apeye cʉori, añuromʉja tii nemo niirucu, jãa jʉoripʉ añuro mʉjaca tii nemorijere Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãɄmʉreco Pacʉre “Añu majuropeecã,” cʉ̃ja caĩipere biro ĩirã.

12 Ate añurije maquẽ tii nemoriquere jãa cajee waarije, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃jaca cʉotirije wadore tii nemoti, paʉ tiiri ɄmʉrecoPacʉre, “Añu majuropeecã,” cʉ̃ja ca ĩiro cãare tii.13Ca tii nemorã niiri, mʉja ca tiicojorije ca bii bauniiro, Cristo yee añurije quetire ca tʉo nʉnʉjeerãmʉja ca niirijere tee ca ĩirore biro mʉja ca tiirijemena ca bii bapa cʉtirijere, cʉ̃jare tii nemorã cʉ̃jamenare, to biri niipetirãpʉ menare, mairicaromaniromʉja ca tiicojorijere ĩari, Ʉmʉreco Pacʉreañuro ĩi nʉcʉ̃ bʉorucuma. 14 Ñucã mʉjare cʉ̃jaca juu bue bojarijepʉ, mʉjare cʉ̃ja ca mairijereɄmʉreco Pacʉ añuro cʉ̃ ca tii bojarijere mʉjaca ñeerique jʉori, ĩi bau niirucuma. 15 “Añumajuropeecã Ʉmʉreco Pacʉ,” do biro pee ĩi wedemajiña manirije cʉ̃ yee manire cʉ̃ ca tiicojorique.

10Pablo cʉ̃ ca doti majirije

1 Yʉ Pablo, Cristo cʉ̃ ca añurije, cʉ̃ ca mairijemena, jĩcãrã cʉ̃ja ca ĩirucurore biro mʉja menaniigʉ ca uwi paigʉ nii, yoaropʉ niigʉ pea yʉ ĩicãreĩiri méé ca ĩigʉ nii, yʉ bii. 2 To biri mʉja pʉtopʉyʉ ca ĩagʉ earo, jĩcãrã, “Cristore ca majitirã cʉ̃jaca tiirore biro tii nucũ yujuma,” jãare ca ĩirãre,“Yʉ ĩicãre ĩiri méé yʉ ca ĩiro tiiticãña,” mʉjare yʉĩi. 3 Bojocara jãa nii, bii pacarã ati yepa macãrãcʉ̃ja ca ameri quẽerore biro jãa tiiti. 4 Jãa cabeju cʉtirijea, ati yepa maquẽ méé nii. ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca yeri tutuarije, Satanás cʉ̃ ca tii camotatutua niirijere ca tii yaio baterije nii. 5 To biriɄmʉreco Pacʉre tʉo nʉnʉjeerʉgaricaro mani catʉgoeñari wãmera ca bii camotaarijere ĩi camota,bojoca cʉ̃ja ca tʉgoeña niirije niipetirore Cristopeere cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeero jãa tii. 6 AñuroCristore mʉja ca tʉo nʉnʉjee jeeño peticoaro, catʉo nʉnʉjeerʉgatirãre ñañaro cʉ̃jare ca tiiparãniicãrã mani bii.

7 Mʉja, bojoca baurique wadore mʉja ĩa. Jĩcʉ̃,“Cristo yʉʉ, yʉ nii,” cʉ̃ ca ĩijata, ate cãare catʉgoeñapʉ niimi, Cristo yʉʉ cʉ̃ ca niirore birora,jãa cãa Cristo yaarã jãa nii. 8 “Bʉaropʉra cadoti majirã jãa nii,” jãa ca ĩirije, mʉjare cʉ̃jatii yaiojato ĩigʉ méé, añuro mʉja ca nii nʉnʉawaapere ĩigʉ, Wiogʉ jãare cʉ̃ ca tiicojoriquereñee tiigʉ yʉ boboticu. 9Yʉ ca owa cojori pũurorimena, mʉjare ĩi uwiogʉre biro yʉ ca ĩirije caniiro yʉ booti. 10 Jĩcãrã o biro ĩima: “Do birotiiya manirije tutuaro mena ĩi cojomi. Bii pacagʉ,cʉ̃ majurope ĩigʉ pea jĩcʉ̃ ʉno peerena uwaro ĩi,‘Cʉ̃ ca wedejata cãare to biro ĩicumi,’ ĩi ecotiwi,”ĩima. 11 To biro ca ĩirã, atere ca majiparã niima:Yoaropʉ niirã tutuaromena jãa ca ĩi owa cojororebirora, mʉja pʉtopʉ niirã cãa, “Jãa ĩicãre” ĩiriméé, tutuaro mena jãa wederucu.

12 Jĩcãrã cʉ̃ja majuropeera, “O biro ca biirã jãanii,” ca ĩirãre biro bii, jãa ca bii niirijere cʉ̃ja cabii niirije mena cõoña, jãa tiiti. Cʉ̃ja, cʉ̃ja ma-juropeera cʉ̃ja ca biirijerena ĩa cõoña, aperã cʉ̃jaca biirijere cõoña, tiirã, to biro cʉ̃ja ca tiirijeremajitima. 13 Jãa pea jãa ca tiitiriquepʉrena, “Jãa,jãa tii,” jãa ĩiti. Ʉmʉreco Pacʉ jãare cʉ̃ ca dotiri-caro cõrora jãa tii nii. Cʉ̃ra mʉja pʉtopʉ jãa caea waa majiro jãare tiiwi. 14 Jʉguero mʉja pʉtopʉca waatiricarã nii pacarã, to biro jãa ca ĩijata,jãa ca tiitiriquepʉrena ĩirã jãa ĩibocu. Mee, jãaraCristo yee añurije quetire mʉjare jãa wede jʉorãeawʉ. 15 To biri aperã cʉ̃ja ca tiiriquepʉrena,

* 9:9 Sal 112.9.

Page 254: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 CORINTIOS 10:16 251 2 CORINTIOS 11:23jãa yeere biro, “Jãa, jãa ca tiirije nii,” jãa ĩiti. Ĩi-tirãra, díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉo bayi nʉnʉawaaro cõrora, jãa ca paderijere bʉaro jañuri jãatii nʉnʉa waarucu mʉja watoare. Biirãpʉa jãa catiipe ca niiro cõrora, jãa ĩi yue, 16 mʉja ca niiritabe õo pee macã yeparipʉ cãare, añurije quetireaperã cʉ̃ja ca tiiriquepʉrena, “Jãa, jãa ca tiirijenii,” ĩiricaro maniro. 17 “O biro ca biigʉ niigʉ yʉbii,” ca ĩigʉa, Wiogʉ yee peere “O biro ca biigʉ yʉnii,” cʉ̃ ĩijato.* 18Cʉ̃majuropeera, “O biro ca biigʉyʉ nii,” ca ĩigʉ méé, “Añugʉ niimi,” ĩiricʉ niimi.Wiogʉ, “Añugʉ niimi,” cʉ̃ ca ĩigʉ pee, “Añugʉniimi,” ĩiricʉ niimi.

11Pablo, to biri ĩi dito bueri maja

1 Ĩi mecʉ̃gʉre biromʉjare yʉ ca ĩirijere nʉcãña.Ʉ̃gjá. Nʉcãcãña petopʉra. 2 Mʉjare yʉ ca maiuwa jeorijea, Ʉmʉreco Pacʉ yeepʉ doo. Jĩcʉ̃renaCristo wadore ca tʉo nʉnʉjeeparã mʉjare yʉ cʉo,jĩcõ wãmo ʉmʉ mena ca nii ñaatigore biro caniirãre mʉjare cʉ̃re ami earʉgʉ. 3 Biigʉpʉa, pinocʉ̃ ca ĩi dito majirije mena tĩrʉmʉpʉ Evare cʉ̃ca ĩi ditoricarore birora,* mʉja cãa ĩi dito ecori,Cristore añuro tʉo nʉnʉjee, ĩi nʉcʉ̃ bʉo, cʉ̃ja catii niirijere tʉgoeña maa wijia camotatibocuma,”yʉ ĩi uwi. 4 Jĩcãrã Cristo yee queti mʉjare jãa cawedericarore biro méé mʉjare cʉ̃ja ca wedero,ñucã Añuri Yeri yee maquẽre bojorica wãme bue,añurije quetire mʉja ca tʉo jʉoriquere bojoricawãme peemʉjare bue, cʉ̃ja ca tiirije peera popiyejĩcãto añuro mʉja tʉo nʉnʉjeecã. 5 Yʉ pea, jĩcãtiʉno peera, Jesucristo yee queti wederi maja canii majuropeerãre biro ca bii ditorãre yʉ docacũmuti. 6 Yʉ ca wederije peera bʉaro ca ĩitigʉnii pacagʉ, yʉ ca majirije peera do biro ca tiiyamanigʉ yʉ nii. Atere paʉ wãmeri jãa ca tii niirijemena mʉjare jãa ĩñowʉ.

7 ¿Mʉja peere ca nii majuropeera mʉja caniipere ĩigʉ, yʉ pea watoa macʉ̃re biro biicãri,wapamaniroraɄmʉreco Pacʉ yee añurije quetiremʉjare yʉ cawedejata, ñañarije tiigʉ yʉ tiijapari?8Mʉjare tii nemorʉgʉ, aperã Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerã, wapa tiirica tiiri yʉre cʉ̃ja ca tiico-jorijere ñeegʉ, cʉ̃ja yeere ẽmagʉre biro yʉ tiiwʉ.9Mʉja pʉtopʉ niigʉ, apeye ʉno boo pacagʉ, jĩcʉ̃ʉno peerena mʉjare yʉ jãi pato wãcõtiwʉ. Maniyaarã Macedonia macãrã ca dooricarã earã, yʉ caboorijere yʉre tiicojowa. Niipetirijepʉra mʉjareyʉ jãi pato wãcõtiwʉ; to birora yʉ biicã nʉnʉa

waarucu. 10 Díámacʉ̃ra Cristo yee díámacʉ̃ caniirije yʉpʉre ca niirore birora, jĩcʉ̃ ʉno peeraAcaya yepa macãrã, ate: “To biro ca biigʉ yʉ nii,”yʉ ca ĩi tʉgoeña bayi niirijere, “Yee ĩimi,” yʉre ĩimajitima. 11 ¿Ñee tiigʉ o biirije yʉ wedeti? ¿Mʉ-jare ca maitigʉ niiri, to biro yʉ ĩigajati? ɄmʉrecoPacʉ, mʉjare yʉ ca mairijere majimi. 12 “Yʉ catii niirijere to birora yʉ tiicõa niirucu,” ĩi ditorimaja, jãare biro biirʉgarã, cʉ̃ja majuro cʉ̃ja ca tiiniirijerena “O biro ca biirã jãa nii,” ca ĩirã, do birocʉ̃ja ca tii majitipere biro ĩigʉ.

13 To biro ca ĩirã, añurije quetire wede doticojoricarã majurope méé, ĩi ditori maja, Cristo cʉ̃yee añurije quetire cʉ̃ ca wede doti cojoricarãrebiro ca bii ditorã niima. 14 Atea ca bii majiñamanirije ʉno méé nii. Satanás'pʉra, ɄmʉrecoPacʉ pʉto macʉ̃ añugʉre birora biicã majimi.15 To biri cʉ̃re pade bojari maja cãa, añurijemaquẽre paderi majare birora cʉ̃ja ca biirijea camajiña manirije ʉno méé nii. To biri ñañaro cʉ̃jaca tiiricarore birora, ñañaro tii ecorucuma.

Pablo ñañaro cʉ̃ ca tamʉorique16 Jĩcʉ̃ ʉno peera “ ‘Ca mecʉ̃gʉ niimi,’ yʉre

cʉ̃ ĩiticãjato,” mʉjare yʉ ĩi ñucã. To biro yʉremʉja ca ĩijata, “Ca mecʉ̃gʉre birora cʉ̃ ĩicãjato,”yʉre ĩicãña, yʉ cãa petopʉra, “O biro ca biigʉyʉ nii,” yʉ ca ĩipere biro ĩirã. 17 O biri wãmebiicãri, “O biro ca biigʉ yʉ nii,” yʉ ca ĩijata, Wiogʉcʉ̃ ca boorije ʉno méére ĩigʉ yʉ ĩi. Yʉ ca ĩiyeerijere biro pee nii. 18 Paʉ, cʉ̃ja yee maquẽcʉ̃ja ca bii niirijerena wederique paioma. Yʉcãa to birora yʉ ĩirucu. 19 Bʉaro ca majirã mʉjanii. Bii pacarã ca ĩi mecʉ̃rãrena añuro mʉja tʉonʉnʉjee. 20 Ñucã mʉjare doti epe, mʉjare padedoti epe, mʉja yeere jeecã, ñañaro mʉjare tii epe,mʉjare paacã, ca tiirãpʉ cãare añuro cʉ̃jare mʉjatʉo nʉnʉjee. 21 Atere ĩirʉga bobo pacagʉ, “Jãapea to biro biirʉgarã ca tʉgoeña bayitirã peti jãaniicãwʉ,” yʉ ĩi.

Aperã, “O biro ca biirã jãa nii,” cʉ̃ja ca ĩijata,yʉ cãa to birora yʉ ĩirucu, atea ĩi mecʉ̃riquerebiro ca nii pacaro. 22 “Hebreos cʉ̃ja ca niijata,yʉ cãa hebreo bojocʉra yʉ nii. Israelitas cʉ̃ja caniijata, yʉ cãa israelita bojocʉra yʉ nii. Abra-ham pãramerã cʉ̃ja ca niijata, yʉ cãa Abrahampãramira yʉ nii. 23 Cristore pade bojari maja cʉ̃jaca niijata, yʉ doca cʉ̃ja ametʉenero Cristore padebojari majʉ yʉ nii. Atere ĩigʉ, ca ĩi mecʉ̃gʉrebiro ĩi pacagʉ, yʉa cʉ̃ja ametʉenero pade, cʉ̃ja

* 10:17 Jer 9.24. * 11:3 Gn 3.

Page 255: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 CORINTIOS 11:24 252 2 CORINTIOS 12:13ametʉenero paʉ tiiri tia cũu eco, cʉ̃ja ametʉen-ero ñañaropʉ bape eco, paʉ tiiri, cʉ̃ja ca jĩarʉgarouwioro bii, yʉ biiwʉ. 24 Judíos baperã treintay nueve niirije peti cʉ̃ja ca baperijere jĩcã amocõro niirije peti yʉ bape ecowʉ. 25 Itiati petiyucʉgʉ mena yʉre paawa. Jĩcãti ʉ̃tãgaari menayʉre deewa. Itiati peti yʉ duawʉ. Dia pairi yaapʉjĩcã rʉmʉ, jĩcã ñami, bii paja yuju dua yai boo, yʉbiiwʉ. 26Yʉ ca catiri rʉmʉrire to birora aperopʉwaacoarucu, doocã doorucu biigʉ, ca uwiocãrodiaripʉ, jee dutirimaja cʉ̃ja ca uwiocãro, yʉ yaarãjudíos'ra cʉ̃ja ca uwiocãro, judíos caniitirã cʉ̃ja cauwiocãro, macãpʉ cãare ca uwiocãro, ca bojocamaniropʉ cãare, dia pairi yaapʉ cãare, ñucã Jesu-cristo yaarãre biro ca bii ditorã cʉ̃ja ca uwiocãroyʉ waa yujuwʉ. 27 Bʉaro pade, ñañaro tamʉo,paʉ tiiri cãniri méé bii, queya, oco jinirʉga, paʉtiiri baari méé bii, ñañaro yʉjʉa bʉʉ nucũ yuju,juti boo paca, yʉ biirucuwʉ. 28 Apeyera ñucãto cãnacã rʉmʉra niipetirã Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerãre tʉgoeñama ĩigʉ, bʉaro yʉ tʉgoeñayaja pua. 29 Jĩcʉ̃ cʉ̃ ca tʉgoeña bayitijata, yʉ cãacʉ̃re birora yʉ bii. Jĩcʉ̃ ʉnore ñañaro cʉ̃ ca tiirocʉ̃ja ca tiijata, cʉ̃ja menare bʉaro yʉ ajia.

30 “O biro ca biigʉ yʉ nii,” yʉ ca ĩirʉgajata, catʉgoeña bayitigʉre biro yʉ ca niirije peere, “Obiro ca biigʉ yʉ nii,” yʉ ĩirucu. 31Ʉmʉreco Pacʉ,mani Wiogʉ Jesús Pacʉ, to birora ĩi nʉcʉ̃ bʉocõaniiricʉ, yʉ ca ĩi ditotirijere majimi.

32 Damascopʉ yʉ ca niiro, wiogʉ Aretas cʉ̃ cadoti niiri yepapʉre ca niiri yepa macãrãre ca jʉoniigʉ,† yʉre cʉ̃ja ñeejato ĩigʉ uwamarãre joperirecote dotiupi. 33 Yʉ peera piwʉpʉ ami jãari, tiimacãre ca nii amojoderi tʉdi macã jopepʉ yʉreyoo duwiocã cojowa. O biro bii, yʉre ca ñeerʉ-garãre yʉ duticoawʉ.‡

12Ca biipere Pablo cʉ̃ ca ĩarique

1 Yʉ majuropeera, “O biro ca biigʉ yʉ nii,”ĩirique menara, ñee ʉno bʉaña mani. To ca biipacaro, Wiogʉ ca biipere yʉre ĩño, yʉre majio,cʉ̃ ca tiiriquere yʉ wederucu. 2 Jĩcʉ̃ Cristore catʉo nʉnʉjeegʉ, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca niiri tabepʉca ami waa ecoricʉre yʉ maji. Tee ca biiricarojiro pʉa amo peti, dʉpore baparica penituaro caniiri cʉ̃mari ametʉa. Yʉ majiti, ati upʉ menara

ami waa ecogʉ, cʉ̃ yeri wadore ami waa ecogʉ,biijacupi.* Ʉmʉreco Pacʉ wado majimi. 3 Tobiro ca biiricʉre yʉ maji, ati upʉ menara ami waaecogʉ, cʉ̃ yeri wadore ami waa ecogʉ, biijacupi.Ʉmʉreco Pacʉwadomajimi. 4Ca añu ametʉeneritabepʉ† ami waa ecori, to biro ĩirʉgaro ĩi, ca ĩimajiñamanirije, jĩcʉ̃ bojocʉ ʉno peera ca wedeyamanirijere tʉoupi. 5 Jĩcʉ̃ to biro ca biiricʉ docare,“To biro ca biigʉ niimi,” yʉ ĩi maji. Yʉ yee maquẽpeera jĩcã wãme ʉno peera, “To biro ca biigʉ yʉnii,” yʉ ĩiti, ca tʉgoeña bayitigʉ yʉ ca niirije peedocare, to birora yʉ ĩi. 6 “To biro ca biigʉ yʉ nii,”yʉ ca ĩijata, watoara ĩi mecʉ̃gʉ méé, díámacʉ̃raĩigʉ yʉ ĩibocu. Bii pacagʉ yʉ ĩiti, jĩcʉ̃ ʉno peera,“Cʉ̃ ca bii niirije, cʉ̃ ca ĩirije, ametʉeneropʉĩicãmi,” yʉre cʉ̃ja ca ĩi tʉgoeñatipere biro ĩigʉ.

7Ate añurije yʉre ca bii ĩñorijere yʉ ca ĩariquejʉori, “O biro ca biigʉ yʉ nii,” ĩi ametʉenenʉcãremi ĩima ĩiro, potaga upʉre bʉaro ca punirocõro ca punirijere yʉ tamʉowʉ, Satanás ñañaroyʉre tiirʉgʉ cʉ̃ ca tiirijere. 8 Itiati peti tee ñañaroyʉ ca tamʉorijere cʉ̃ ametʉenejato ĩigʉ, Wiogʉreyʉ jãimiwʉ. 9Wiogʉ pea o biro yʉre ĩiwi: “Mʉreyʉ ca mairije menara añucã. Tʉgoeña bayitiri-caro peera yʉ ca tutuarije añuropʉ bii bau nii ea.”To biri ca tʉgoeña bayitigʉ yʉ ca niirije peere,ʉjea niirique mena, “O biro ca biigʉ yʉ nii,” yʉĩi, Cristo cʉ̃ ca tutuarije yʉpʉre ca niicõa niiperebiro ĩigʉ. 10 Tee jʉori, yʉ ca tʉgoeña bayitirijere,yʉre cʉ̃ja ca acaro bui tutirijere, yʉ ca apeye boopacarijere, ñañaro yʉre cʉ̃ja ca tiirʉga nʉnʉjeeri-jere, Cristo jʉori ñañaro yʉ ca tamʉorijere, bʉaroyʉ ʉjea nii. Ca tʉgoeña bayitigʉ niigʉ peera,bʉaro yʉ tutua.

Corinto macãrã jʉori, Pablo cʉ̃ ca tʉgoeñapairique

11 Ca mecʉ̃gʉre biro yʉ biiwʉ; mʉjara to biroyʉ ca biiro yʉre mʉja tiiwʉ. Mʉja peera yʉyee maquẽre añuro ca wedeparã mʉja niimiwʉ.Watoa macʉ̃ nii pacagʉ, jĩcã wãme ʉno peer-ena, “Jesucristo yee queti wederi maja ca niimajuropeerã jãa nii,” ca ĩirãre yʉ doca cũmuti.12Mʉja pʉtopʉre, ñañaro tamʉo pacagʉ tʉgoeñabayi, ca ĩa ñaaña manirijere tii bau nii yʉ catiirijera, Jesucristo yee queti wederi majʉ peti yʉca niirijere mʉjare bii ĩñowʉ. 13Mʉja, ¿ñee peereaperã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã dʉaro mʉja

† 11:32 Gobernador. ‡ 11:33 “Damascore eagʉ, do biro ca tiiya manigʉre biropʉ tʉgoeña ʉjea nii pacagʉ,cʉ̃, ca ĩiña manigʉre biro piwʉpʉ yʉre cʉ̃ja ca yoo duwio cojoro yʉ duti catiwʉ.” Hch 9.23-25. * 12:2Pablo, cʉ̃ra cʉ̃ ca biiriquerena cʉ̃ ca ĩirique nii. † 12:4 Paraiso.

Page 256: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 CORINTIOS 12:14 253 2 CORINTIOS 13:14biiri? Yʉmajuropeeramʉjare wapa jãi pato wãcõyʉ tiitiwʉ. Ñañaro mʉjare yʉ ca ĩijata, teere yʉreacoboya.

14 Mee, itiati mʉjare ĩagʉ waarʉgʉ quenoyuegʉ yʉ tii. Mecʉ̃ cãare yʉ jãi pato wãcõtirucu.Mʉja ca cʉorijere yʉ amaati, mʉjarena yʉ amacã.Cʉ̃ja pacʉa pee niima, cʉ̃ja puna yee ca niipewapa tiirica tiirire ca jee neorã. Cʉ̃ja puna peecʉ̃ja pacʉa yee ca niipere jee neotima. 15 Yʉca cʉorije niipetiro añuri wãme mena mʉjareyʉ tii nemorucu. Ñucã añuro mʉja ca niipereĩima ĩigʉ, yʉ majuropeepʉ cãa, yʉ ca bayiro cõromʉjare yʉ tii nemorucu. Bʉaro mʉjare yʉ ca maipacaro, ¿mʉja pea petoacã yʉre mʉja mairãti?16Yʉa, jĩcãti ʉno peeramʉjare jãi patowãcõ yʉ ti-itiwʉ. ¿Ca ĩi dito majigʉ niiri, mʉja yeere jeerʉgʉmʉjare yʉ ĩi ditori? 17 Jĩcãrã mʉja pʉto yʉ catiicojo cojoricarã mena, ¿mʉjare yʉ ĩi ditoupari?18Titore mʉja pʉtopʉ ĩa doti cojogʉ, cʉ̃ mena apĩmani yʉʉ Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeegʉre yʉ ti-icojowʉ. ¿To docare Tito, ĩi ditorique mena mʉjayee wapa tiirica tiirire cʉ̃ jeeri? ¿Jãa pʉarãpʉra,jĩcʉ̃ peere biro tʉgoeñarique cʉtiri, jĩcã wãmerajãa tii nʉnʉa waatiti?

19 Ape tabera, “Añuro jãare cʉ̃ja ĩijato ĩirã, tobiro ĩima,” jãare mʉja ĩi tʉgoeñacu. To biro méébii: Cristo yaarãre birora, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩacojorora jãawede. Yʉ yaarã yʉ camairã, niipetirojãa ca tii niirijea, añuro mʉja ca nii nʉnʉa waapemaquẽ niiro bii. 20Mʉja pʉtopʉ yʉ ca ĩagʉ waaro,yʉ ca boorore biro bʉa eati, yʉ pee cãa mʉjaca boorore biro biiti, biibocu ĩima ĩigʉ, yʉ uwijañu. Ñucã jĩcãri cõro ca nii majiña manirije, ĩatutirique, ajiarique, ĩa ʉgorique, queti pairique,wede pairique, “O biro ca biirã jãa nii,” ĩirique,añuro ca nii majiña manirije, niibocu ĩima ĩigʉ,yʉ uwi jañu. 21Ñucã jiromʉjare yʉ ca ĩagʉwaaro,yʉ Ʉmʉreco Pacʉ, mʉja ca ĩa cojoro boboro yʉ catamʉoro yʉre tii, yʉ pea paʉ jʉgueropʉ ñañarijecʉ̃ja ca tiirucurique, tiirica wãme cõro méépʉñee epericarã cʉti yai waarique, cʉ̃ja ca tiirucuri-quere cʉ̃ja ca tii niirijere, “Cʉ̃ja ca tʉgoeña yeriwajoatiro bʉaro yʉ otibocu,” yʉ ĩi uwi.

13Wede majio yapanorique

1 Ano yʉ ca waape mena itiati mʉjare ĩagʉwaagʉ doogʉ yʉ tii. Pʉarã, itiarã ca ĩaricarãcʉ̃ja ca wede nemorije mena niipetirijepʉra, “Tobiro biirucu,” ĩirique niirucu. 2 Mʉjare pʉatiyʉ ca ĩagʉ earica tabere, mee yʉ wede majioyerijãawʉ. Mecʉ̃ yoaropʉ niigʉ cãa, yʉ ĩi nemo

cojo ñucã. Jiro mʉja pʉtopʉ waagʉ, jʉgueroñañarije ca tiiricarãre, ñucã jĩcʉ̃ ʉno peerena yʉĩa boo pacatirucu. 3 Mʉja, Cristo yʉ menapʉ cʉ̃ca wederijere mʉja majirʉga. Cʉ̃a, mʉja mena cʉ̃ca tii niirijere ca ĩi bayitigʉ méé niimi. Cʉ̃ ca yeritutuarijere mʉja watoare tii niimi. 4 Díámacʉ̃ranii, ca ĩi bayitigʉre biro yucʉ tenipʉ cʉ̃ ca paa puatuu jĩa ecoriquea. Mecʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ catutua majuropeerije jʉori catimi. Jãa cãa cʉ̃ ca ĩibayitiriquere to birora jãa bii nemonii. To biro biipacarã Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tutuarije jʉori, Cristomena jãa cati niirucu, mʉjare tii nemorʉgarã.

5 Díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉo niirijereto birora jãa tii nʉnʉjeecõa niimiti ĩirã, mʉjamajuropeera ĩa beje ñaaña. Mʉja majurope ĩacõoñañaqué. ¿Jesucristora mʉjapʉre cʉ̃ ca ni-icãrijere mʉja majititi? To birora biimi, díá-macʉ̃ra cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerãra mʉja ca niijata.6 Díámacʉ̃ra cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerãra jãa ca ni-irijere mʉja ca ĩa majipere yʉ yue. 7 Ñañarijerejĩcã wãme ʉno peerena mʉja ca tiitipere biro ĩirã,Ʉmʉreco Pacʉre mʉjare jãa jãi boja. “Añurijewado ca tiirã jãa nii” ĩirã méé jãa ĩi, mʉja peere,“Añurije peere cʉ̃ja tiijato” ĩirã pee jãa ĩi, “To biroĩicãrã ĩima” cʉ̃ja ca ĩirã nii pacarã. 8 Díámacʉ̃ca niirijera do biro pee jãa tii camota majiti.Teerena ca tii nemorã niirã jãa bii. 9 Jãa peaca tʉgoeña tutuatirã jãa ca niicãro, mʉja peaca tʉgoeña tutuarã mʉja ca niirijere, jãa ʉjeanii jañu. To biri añurã mʉja ca nii eapere ĩirã,Ʉmʉreco Pacʉre mʉjare jãa juu bue bojacõa nii.10 Ate jʉori, mʉjare ĩagʉ waarʉgʉ jʉguero yʉowa cojo, toopʉ eagʉ, mʉja ca tʉo nʉnʉjeerijerecʉ̃ tii camotajato ĩigʉ méé, añuro mʉja ca biinʉnʉa waapere ĩigʉ, doti majirique Wiogʉ yʉrecʉ̃ ca tiicojorique mena tutuaro mʉjare yʉ ca ĩieatipere biro ĩigʉ.

Añu doti yapanorique11 Yʉ yaarã, to cõrora mʉjare yʉ ĩi. Ʉjea niiña.

Añuro mʉja ca niipere amaña. Mʉjare yʉ cawede majiorijere tʉo nʉnʉjeeya. Jĩcʉ̃ peere birotʉgoeñarique cʉti, añuro nii, bii niiña. Amerimairique, jĩcãri mena añuro niirique ɄmʉrecoPacʉ, mʉja menara niirucumi.

12 Añuro ameri mairique mena ameri añudotiya. 13 Mani yaarã Cristore ca tʉo nʉnʉjeerãniipetirã mʉjare añu doti cojoma.

14 Mani Wiogʉ Jesucristo cʉ̃ ca añurije,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca mairije, Añuri Yeri añuromʉjare cʉ̃ ca bapa cʉti niirije, mʉja niipetirãmena to niijato.

To biro to biijato.

Page 257: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 CORINTIOS 13:14 254 2 CORINTIOS 13:14Pablo

Page 258: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

GÁLATAS 1:1 255 GÁLATAS 1:15

GÁLATASAti pũurore cʉ̃ ca owariquea, romanos're cʉ̃ ca

owariquere birora ca nii majuropeerije nii. “Doticũurique ca ĩirore biro mani ca tii nʉnʉjeerijejʉori méé, Cristore mani ca tʉo nʉnʉjeerije jʉoripee Ʉmʉreco Pacʉ yaarã mani nii ea,” cʉ̃ caĩirijere to birora ĩicã nʉnʉa waami Pablo.

Romanos peera paʉ wãmeri cʉ̃ja ca tii niirijemaquẽre wedemi. Gálatas peera jeyua quejeroyapare wide taariquemaquẽre cʉ̃ja ca tii niirijerewedemi.

Galaciapʉ Pablo, Jesús yee quetire cʉ̃ ca wedeniiro, “Ʉmʉreco Pacʉ mena nii earʉgarã doticũurique ca ĩirore biro ca tii nʉnʉjeepe nii,” caĩi wede niirã, “Upʉ macã tabere ca wide taapenii,” ĩi niiupa. Ate niiupa Pablo cʉ̃jare cʉ̃ ca wedemajiorique.

Ñucã Pablore, Jesucristo cʉ̃ yee quetire cʉ̃ cawede doti cojoricʉ cʉ̃ ca niirijere ca bii camotaniirʉgarijere, “Mʉjare cʉ̃ja ca wede maa wijior-ije peere tii nʉnʉjeema ĩirã, añurije mʉja catii niimiriquere, mʉja ca tʉo nʉnʉjeemiriquere,camotati nʉnʉa waarã mʉja bii,” cʉ̃ ca ĩi owacojorique nii.

To biro ĩicã, “Wiogʉ majuropeera yeri tutu-arique cʉ̃ ca tiicojoricʉ yʉ nii, ñucã Añurije Quetiyʉ ca wederije cãare cʉ̃ jʉorira tee cãare yʉwede,” cʉ̃jare ĩi majio nʉnʉa waami. “Bojocaméé yeri tutuarique yʉre tiicojowa. Aperã cʉ̃ yeequetire cʉ̃ ca wede doti cojoricarãméé teere yʉretiicojowa,” ĩi wede nʉnʉa waami. “Ate AñurijeQueti wado nii, Ʉmʉreco Pacʉ manire cʉ̃ ca boopaca ĩariquere Cristore tʉo nʉnʉjeema ĩirã, manica bʉa earo manire ca tiirije,” ĩi wedemi (3.1—4.31).

Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã, aperãre ca dotiecotirãre biro niiriquere díámacʉ̃ wedemi. “Tobiirije pee biiya mʉja cãa, mʉja ca tii nʉnʉjeer-ijere tii nʉnʉjeeticãña; doti cũurique ca dotirijecãare tii nʉnʉjeeticãña,” cʉ̃jare ĩi wede majiomi(5.1—6.10). Jeyua quejero yapare wide taaricʉ,ñucã ca wide taayamanigʉ, mani ca niirijea wapamani, tʉgoeñawajoa, wãmaupʉmenapeeniirãrebiro mani ca biirije pee nii ca wapa cʉtirije ĩi,wede majio yapano eami (6.15).Galacia macãrãre Pablo cʉ̃ ca

queti owa cojorica pũuro1 Yʉ Pablo, bojoca cʉ̃ja ca wede doti co-

joricʉméé, Jesucristo majuropeera, ñucã cʉ̃ Pacʉ

Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ ca cati tuaro ca tiiricʉra, cʉ̃ cawede doti cojoricʉ, 2mani yaarã, Jesucristore catʉo nʉnʉjeerã, yʉ mena ca niirã niipetirã mena,Galacia macãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãniipetirãre yʉ añu doti cojo.

3 Mani Pacʉ Ʉmʉreco Pacʉ, Wiogʉ Jesucristo,añuro cʉ̃ ca tii bojarije, añuro jĩcãri mena niiri-quere mʉjare cʉ̃ tiicojojato. 4 Jesucristo, manica ñañarije wapa bii yaiupi, mani Pacʉ ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca boorore birora, ano mani ca cati niiricuure ñañaro ca bii niirijere manire ametʉen-erʉgʉ. 5 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca añu majuropeerijeto birora to niicõa niijato. To biro to biijato.

Añurije queti apeye mani6Yʉ tʉgoeñarique pai jañu, apeye añurije queti

méé peere tʉo nʉnʉjeerʉgarã, yoari méé petiCristo añuro cʉ̃ ca tii bojarique jʉori mʉjare cajʉoricʉ Ʉmʉreco Pacʉre mʉja ca camotatirijere.7 Biiropʉa, apeye añurije queti mani. To ca biipacaro, niima jĩcãrã mʉjare no ca boorora ĩi maawijiori, Cristo yee añurije quetire ñañarijere biroca jeeñorʉgarã. 8 Ape tabera jãa mena macʉ̃ʉnora, ñucã Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃ra, añurijequeti mʉjare jãa ca wederique ʉno méérena mʉ-jare cʉ̃ja ca wedejata, ¡Ʉmʉreco Pacʉ ñañaro cʉ̃ca tiirije cʉ̃jare to bii ñaapeajato! 9Mee, jʉgueromʉjare yʉ ca ĩiriquerenamʉjare yʉ ĩi nemo ñucã:Jĩcʉ̃ ʉno añurije queti mʉja ca tʉo jʉorique ʉnoméérena cʉ̃ ca wede yujujata, ¡Ʉmʉreco Pacʉñañaro cʉ̃ ca tiirijere ca tamʉo yaigʉ cʉ̃ niijato!

10 Yʉa, bojocara, “Añu majuropeecãmi,” yʉrecʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorijere yʉ amaati. ɄmʉrecoPacʉ pee, “Añujañu,” cʉ̃ ca ĩirije peere yʉ ama.Bojoca menara añuro tuarʉgʉ yʉ ca tiirije méénii. Bojoca cʉ̃ja ca ĩa biijejarijere yʉ ca tiijata,Cristore pade bojari majʉ méé yʉ niibocu.

Pablo cʉ̃ ca paderique11 Yʉ yaarã, atere majiña: Añurije queti yʉ ca

buemajiorijea, bojocara cʉ̃ja ca ĩi jeeñoriqueméénii. 12 Jĩcʉ̃ bojocʉ ʉno peerena cʉ̃ ca majirijepʉretiicojo eco, bue majio eco, ca biiricʉ méé yʉ nii.Jesucristo majuropeera teere yʉ ca majiro tiiwi.

13Ména jʉgueropʉra judíos cʉ̃ja ca nʉcʉ̃ bʉori-jere tii nʉcʉ̃ bʉo niigʉ yʉ ca biiriquere, Jesu-cristore ca tʉo nʉnʉjeerãre yʉ ca jĩa peotirʉgayujuriquere, mʉja queti tʉojacupa. 14 Judíos cʉ̃jaca nʉcʉ̃ bʉorijere tii nʉcʉ̃ bʉo niigʉ, yʉ mena camaja nʉcãrã ametʉenero yʉ ñicʉ̃ jãa niiquĩricarãcʉ̃ja ca tii jʉo dooriquere jĩcã wãme ʉnoacã tiidʉaricaro maniro ca tiigʉ yʉ niiwʉ. 15 To ca biipacaro, Ʉmʉreco Pacʉ pea bʉaro ca maigʉ niiri,

Page 259: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

GÁLATAS 1:16 256 GÁLATAS 2:16yʉ ca baʉaparo jʉgueropʉra yʉre beje amiupi. Cʉ̃ca boori tabe ca niiro, 16 cʉ̃ Macʉ̃re yʉ ca ma-jiro yʉre tiiwi, judíos ca niitirãre cʉ̃ yee añurijequetire yʉ ca wedepere biro ĩigʉ. Yʉ pea, jĩcʉ̃ʉno peerena ate maquẽre yʉ jãiñatiwʉ. 17 Ñucãyʉ jʉguero Jesús buerã ca niiricarã Jerusalén'pʉca niirã cãare ĩagʉ waarucu, yʉ tiitiwʉ. Cʉ̃jareĩagʉ waatigʉra, yoari mééra Arabia yepa pee yʉwaacoawʉ. Jiro yʉ tua doowʉ ñucã Damascopʉ.

18 Itia cʉ̃ma jiropʉ Jerusalén'pʉre, Pedrore*yʉ ĩagʉ waawʉ. Cʉ̃ mena quince rʉmʉrira yʉniiwʉ. 19 Aperã Jesús buerã ca niiricarã peera,jĩcʉ̃ ʉno peerena yʉ ĩatiwʉ. Wiogʉ Jesucristo baiSantiago wadore yʉ ĩawʉ. 20 Ano mʉjare yʉ caowa cojorijera, ĩi ditogʉméé yʉ ĩi. Ʉmʉreco Pacʉcãa majimi.

21 Jiro Siria, to biri Cilicia yepari pee yʉ waawʉñucã. 22 Judea yepa macãrã Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerã pea, yʉre ĩa ñaatiwa ména. 23 “Manireñañaro ca tiirʉga nʉnʉjeericʉ, mecʉ̃ra añurijequeti cʉ̃ ca tii yaio nʉcõrʉgariquerena wede yu-jujagʉ,” cʉ̃ja ca ĩirije queti wadore tʉorucuupa.24To biro yʉ ca biirije jʉori, Ʉmʉreco Pacʉre bajapeo ʉjea niirucuupa.

2Jesús buerã caniiricarãmenaPablo cʉ̃ ca biirique

1 Pʉa amo peti, dʉpore baparica penituaroca niiri cʉ̃mari* jiro Bernabé mena yʉ waawʉñucã Jerusalén'pʉ. Tito cãare yʉ ami waawʉ.2 Ʉmʉreco Pacʉ “Toopʉ ca waapʉ mʉ nii,” yʉrecʉ̃ ca ĩiro macã yʉ waawʉ. Toopʉ ea, cʉ̃jare cajʉo niirãre biro ca niirã mena wado neari, judíosca niitirãre añurije queti yʉ ca wederiquere yʉwedewʉ, niipetirije yʉ ca bii yujurique watoamaquẽ peti tuare ĩigʉ. 3Ñucã Tito, griego bojocʉ,yʉ ca bapa cʉti waaricʉ cãa, jeyua quejero yaparewide taariquere tii dotiya maniwi. 4 To biro jãaca biiri tabere jĩcãrã, Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerãre biro ca bii ditorã cʉ̃ja mena ĩiña manirã,jãa watoare jãa waaupa. Cristo Jesús jʉori doticũurique ca ĩirore biro tii nʉnʉjeetirãra, añurojãa ca niirijere ĩa duti coteupa, ñucã doti cũuri-quere ca tii nʉnʉjeerã jãa ca niiro tiirʉgarã. 5 Jãapea jĩcã nimaro ʉno peera cʉ̃jare jãa ĩi ametʉanʉcã ecotiwʉ, díámacʉ̃ ca niirije añurije queti tobirora mʉjapʉre ca niicõa niipere boojãma ĩirã.

6 Ca nii majuropeerãre biro bojoca cʉ̃ja ca ĩarãpea, apeye wãma wãme ʉnora yʉre wede majio

nemorucu tiitiwa. (To biro ca biirã cʉ̃ja ca niiri-jere bʉaro yʉ ĩiti yʉa. Ʉmʉreco Pacʉa bojoca bau-rique jʉorira ca ĩa bejegʉ méé niimi.) 7 Ĩitirãra,“Ʉmʉreco Pacʉ, Pedrore, judíos're añurije que-tire cʉ̃ ca wede doti cojoricarore birora, judíosca niitirãre añurije queti cʉ̃ ca wede dotiricʉniimi,” yʉre ĩi ĩamajiwa. 8ɄmʉrecoPacʉ, Pedrorejudíos're añurije quetire ca wede doti cojoricʉra,yʉ cãare judíos ca niitirãre añurije quetire yʉrewede doti cojowi. 9 To biri Santiago, Pedro, Juan,Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre ca jʉo nii ma-juropeerã, añurije Ʉmʉreco Pacʉ yee maquẽreyʉ ca boca amiriquere majiri, Bernabére, yʉre,amo ñee, jãare tiiwa, “Jãa mena macãrãra mʉjaniirucu,” cʉ̃ja ca ĩirijere ĩñorã. To biro tii,“Mʉja, judíos ca niitirãre añurije quetire mʉjaca wedero ʉno, jãa pea judíos're añurije quetirejãa wederucu,” jãare ĩiwa. 10 To biro ĩi, “Ca boopacarãre mʉja ĩa peowa petopʉra,” jãare ĩiwa, teewadore bʉaro yʉ ca tiirʉga tʉgoeñarije petire.

Pablo, Antioquíapʉ Pedrore cʉ̃ ca tutirique11 Pedro, Antioquíapʉ cʉ̃ ca waarica tabere,

ñañaro biiricaro cʉ̃ ca tii niirije wapa cʉ̃re yʉtutiwʉ. 12 Ména, Santiago cʉ̃ ca tiicojorã cʉ̃jaca eaparo jʉguero, judíos ca niitirã mena baaru-cuupi. Cʉ̃ja ca earo, jeyua quejero yapare widetaariquere ca tii nʉnʉjeerãre uwima ĩigʉ, cʉ̃-jare camotati, cʉ̃ja mena baa, bapa cʉti, tiitiupi.13Aperã judíos, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã cãa,watoara Pedro cʉ̃ ca bii dito niirije peere cʉ̃re birotii nʉnʉjeecoaupa. Ñucã Bernabé menapʉra tobirije watoara cʉ̃ja ca bii dito niirije cʉ̃jare birobiro bii nʉnʉjeecoaupi.

14To biri añurije queti ca ĩirore biro cʉ̃ ca tiitiroĩagʉ, niipetirã cʉ̃ja ca tʉo cojoropʉ, o biro yʉĩiwʉ Pedrore: “Mʉa judío bojocʉ nii pacagʉ, judíobojocʉ méére biro mʉ bii nii. To bii pacagʉ, ¿ñeetiigʉ judíos ca niitirãre judíos're biro pee cʉ̃ja caniiro mʉ tiirʉgati?

15 ”Mania baʉarãpʉra mee, judíos ca nii jʉodooricarã mani nii. Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirãñañarije ca tiirã méé mani nii. 16 To ca bii pacarojĩcʉ̃ ʉno peera doti cũurique ca ĩirore biro cʉ̃ja catii nʉnʉjeerije jʉori méé, Cristo Jesús're díámacʉ̃tʉo ñʉcʉ bʉorique jʉori pee añurã mani ca tuaroca tiirijere mani maji. Mani cãa, Jesucristorenadíámacʉ̃ mani tʉo nʉcʉ̃ bʉowʉ, doti cũurique cadotirore biro mani ca tii nʉnʉjeerije jʉori méé,cʉ̃re mani ca tʉo nʉnʉjeerije jʉori, ca ñañarije

* 1:18 Griego wederique mena Cefas. * 2:1 Catorce cʉ̃mari.

Page 260: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

GÁLATAS 2:17 257 GÁLATAS 3:17manirãre biro Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ĩajato ĩirã. Doticũurique ca ĩirore biro ca tii nʉnʉjeegʉa, jĩcʉ̃ ʉnopeera, ‘Añugʉ niimi,’ ĩi ecotirucumi.

17 ”Cristo jʉori añurã mani ca niirʉgarije ca niipacaro, ñañarije ca tiirã mani ca niirije nii baunii eacã, ¿to docare atea, ‘Cristora ñañarije catiirã mani ca niiro tiimi,’ ĩirʉgaro to ĩiti? Biiti.18 Jĩcʉ̃, cʉ̃ ca tii yaio bateriquepʉrena ñucã cʉ̃ca tii jeeñocãjata, cʉ̃ majuropeera ñañarijere tiibui cʉtigʉ tiimi. 19 Doti cũuquĩrique jʉoriradoti cũurique peera ca bii yai weoricʉ yʉ nii,Ʉmʉreco Pacʉ mena pee yʉ ca cati niipere biroĩigʉ. 20 Cristo menara teere yʉ bii yai weowʉ. Tobiri yʉ majurope cati niigʉ méé yʉ bii. Cristo peeyʉpʉre niimi. Mecʉ̃ ati upʉ yʉ ca cati niirijera,Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ yʉre mai, yʉre bii yai boja,ca biiricʉre díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori yʉcati. 21 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca mai ĩariquere yʉjunati. Doti cũurique jʉorira añurã niirique to caniijata, Cristo watoa petira bii yaibojacupi.”

3Doti cũurique, to biri díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃

bʉorique1 ¡Galacia macãrã wedericaro ca tʉotirã! ¿Ñiru

mʉjare cʉ̃ doa mecʉ̃ori, Jesucristore yucʉ tenipʉcʉ̃ja ca paa pua tuu jĩarique queti, díámacʉ̃ caniirije mʉjare jãa ca wederiquere cʉ̃ja tʉo nʉnʉ-jeeticãjato ĩigʉ? 2Ano mʉjare yʉ ca jãiña cojorijewadore yʉre mʉja ca yʉʉro yʉ boo. ¿Doti cũuri-quere mʉja ca tii nʉnʉjeerije jʉori, Añuri Yeriremʉja ñeeri? ¿Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique menaañurije quetire mʉja ca tʉorique jʉori pee mééAñuri Yerire mʉja ñeeri? 3 ¿To cõro peti wederi-caro ca tʉotirã mʉja niicãti? ¿Añuri Yeri menapee ca bii nʉnʉa dooricarã nii pacarã, mecʉ̃rayua,mʉjamajuropemʉja ca tii niirijemena añurãmʉja niirʉga tʉgoeñati? 4 ¿Yee petira ñañaromʉja bii bʉañaacãri? To cõro watoa peti mʉjabiitijacupa. 5Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ yʉʉ Añuri Yeriremʉjare tiicojo, mʉja watoare ca ĩa ñaaña maniriwãme tii, cʉ̃ ca tiijata, ¿doti cũurique ca ĩirorebiro mʉja ca tiirije jʉori cʉ̃ tiiti? ¿Díámacʉ̃ tʉonʉcʉ̃ bʉorique mena añurije quetire mʉja ca tʉonʉnʉjeerije jʉori pee méé cʉ̃ tiiti? 6 Abrahammenare o biro biiupa: Abraham, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca ĩirijere “Cʉ̃ ca ĩirore birora tiirucumi,” ĩitʉoupi. Tee jʉorira, “Añugʉ niimi,”* ĩi ecoupi.

7 To biri mʉja, díámacʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorã,Abraham pãramerã ca nii majuropeerã cʉ̃ja caniirijere ca majiparã mʉja nii. 8 Ʉmʉreco Pacʉwederique, judíos ca niitirãre díámacʉ̃ cʉ̃ja ca tʉonʉcʉ̃ bʉorije jʉorira, Ʉmʉreco Pacʉ añurã cʉ̃jaca niiro cʉ̃ ca tiipere ĩirora, o biro ĩi, ate añurijequetire wede jʉgueupa Abraham're: “Mʉ jʉori,bojoca poogaari cõrora añuro tii ecorucuma,”ĩiupa.† 9 To biri díámacʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorã,Abraham díámacʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉoricʉ menara,añuro tii ecoma Ʉmʉreco Pacʉre.

10 Doti cũurique ca ĩirore biro ca tii nʉnʉ-jeerã, ñañaro ca tii ecoparã niima, ɄmʉrecoPacʉ wederique o biro ĩi: “Doti cũurique owaricapũuropʉ ca ĩirore biro ca tii nʉnʉjeetigʉa, ñañarobiirucumi,” ĩi.‡ 11 To biri ĩa majiricarora, jĩcʉ̃ʉno peera doti cũurique ca ĩirore biro cʉ̃ ca tiinʉnʉjeerije jʉorira, añugʉ tuatimiɄmʉreco Pacʉcʉ̃ ca ĩa cojorore. Ʉmʉreco Pacʉ wederique obiro ĩi: “Añugʉa, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquejʉorira cati niirucumi,” ĩi.§ 12 Doti cũuriquea,díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique maquẽ méé nii. Obiirije pee ĩi: “Doti cũurique ca ĩirore biro ca tiiniigʉa, tee jʉorira cati niirucumi,” ĩi.* 13 Cristo,doti cũurique ñañaro mani ca biiro ca tiibori-quere, cʉ̃ majuropeera mani yee jʉori ñañaromanire tamʉo yai bojaupi. O biro ĩi owariquenii: “Yucʉgʉpʉ ca paa pua tuu eco yaigʉa,ñañagʉ peti niimi,” ĩi.† 14 Ate to biro biiupa,Ʉmʉreco Pacʉ Abraham're, “Añuro yʉ tiirucu,”cʉ̃ ca ĩirique Cristo Jesús jʉori bojoca poogaariniipetirore ca eapere biro ĩiro, ñucã díámacʉ̃ tʉonʉcʉ̃ bʉorique jʉori, “To biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ caĩiricarore biro Añuri Yerire ñee, mani ca tiiperebiro ĩiro.

Doti cũurique, to biri “O biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ caĩirique

15 Yʉ yaarã jĩcã wãme mʉjare yʉ ĩi cõoñawederucu. Jĩcʉ̃ bojocʉ, “O biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ caĩirijere, cʉ̃ wãme owa tuu nemocã cʉ̃ ca tiijata,jĩcʉ̃ ʉno peera, “Añuti,” ĩi majiti, ñucã ape wãmeĩi nemo, tii majitimi. 16 Tʉoya atere. ɄmʉrecoPacʉ Abraham're, to biri cʉ̃ pãramire, “O biro yʉtiirucu” ĩiupi. Ʉmʉreco Pacʉwederique paʉpʉre:“Mʉ pãramerãre,” ĩiti. Jĩcʉ̃rena, “Mʉ pãramire,”ĩi, Cristo wadore.‡ 17 Atere o biro mʉjare ĩirʉgʉyʉ ĩi: Ʉmʉreco Pacʉ Abraham're, “O biro yʉtiirucu” cʉ̃ ca ĩiriquere, cuatrocientos treintacʉ̃mari jiropʉ doti cũurique ca bii earique pea,

* 3:6 Gn 15.6. † 3:8 Gn 12.3; 18.18; 22.18. ‡ 3:10 Dt 27.26. § 3:11 Hab 2.4. * 3:12 Lv 18.5. † 3:13 Dt 21.23. ‡ 3:16Gn 12.7; 13.15; 24.7.

Page 261: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

GÁLATAS 3:18 258 GÁLATAS 4:14to biro Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩi cũuriquere cawapa manirije ca tuaro tii majiti. 18 ɄmʉrecoPacʉ, “Yʉ tiicojorucu” cʉ̃ ca ĩiricʉ, Moisés cʉ̃ cadoti cũurique jʉorira cʉ̃ ca bii eajata, “O biro yʉtiirucu,” Abraham're cʉ̃ ca ĩirique wapa manibo-jacupa. Ʉmʉreco Pacʉ pea Abraham're, “To biroyʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩiriquere, wapa manirora cʉ̃retiicojoupi.

19 To docare, ¿doti cũuquĩrique pea ñee peereĩiro to nii eaupari? Jiropʉ, bojoca cʉ̃ja caametʉene nʉcãrije jʉori bii eaupa. Tea “Tobiro yʉ tiirucu,” Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩiricʉ cʉ̃ca earopʉ bii yapano eaupa. Doti cũuriquereɄmʉreco Pacʉ pʉtomacãrãMoisésmenapʉ bojo-carewedemajio cojoupa. 20To ca bii pacaro jĩcʉ̃racʉ̃ ca ĩi niijata, ca ĩi bojari majʉre booti. ɄmʉrecoPacʉa jĩcʉ̃ra niimi.

Doti cũurique ca tiirique21Tobiro to ca biijata, doti cũuriquea, Ʉmʉreco

Pacʉ: “O biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩiriquere, “¿Cabii camotarije to niiti?” Biiti. Doti cũuriqueracaticõa niiriquere to ca tiicojojata, añurã manica niiro ca tiirije cãa doti cũurique jʉorira ni-ibojacupa. 22 Ʉmʉreco Pacʉ wederique: “Ni-ipetirãpʉra ñañarijere ca tii nʉnʉjeerã niima,”manire ĩi majio, Jesucristore díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃bʉorique jʉori, “O biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩiriquerecʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerãre tiicojorique to niijatoĩima ĩiro.

23 Ate díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique ca eaparojʉguero, doti cũurique pea, do biro mani ca biimajitiro manire tii niiupa; díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃bʉorique ca bii bau nii earopʉ, to biro manire tiiniiupa. 24 To biro biima ĩiro, doti cũurique peamanire ca jʉo waarije Cristore mani ca majiro catiirije niiupa, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉoriañurã mani ca niipere biro ĩiro. 25To biri mecʉ̃ra,díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique ca earicaro jiro, doticũurique ca dotirijere ca tii nʉnʉjeerã méé maninii yua.

26 To biri mʉja niipetirã, Cristo Jesús're díá-macʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori, Ʉmʉreco Pacʉpuna mʉja nii. 27 Cristore díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃bʉo, ca uwo coe dotiricarã niiri, Cristorena cacatiro jãña niirã mʉja nii. 28 To biri judío, griego,pade coteri majʉ, añuro ca niigʉ, ʉmʉ, nomio,“Yʉ nii” ĩirique mani, Cristo Jesús jʉori, mʉjaniipetirãpʉra jĩcã upʉra niirã mʉja bii. 29 Cristoyaarã mʉja ca niijata, Abraham pãramerã peti

niirã mʉja bii, Ʉmʉreco Pacʉ, “O biro yʉ tiirucu,”cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiriquere ca cʉo eaparã peti.

41 Atere mʉjare ĩirʉgʉ yʉ ĩi: Cʉ̃ pacʉ cʉ̃ ca

cʉorije niipetirijere ca cʉopʉ, wimagʉ cʉ̃ ca nii-jata, jĩcʉ̃ pade coteri majʉre birora biicãmiména,niipetirije ca cʉo eapʉ nii pacagʉ. 2Cʉ̃re ĩa nʉnʉ-jee, cʉ̃ yee maquẽre ĩa cote, ca tii niirã niima, cʉ̃pacʉ cʉ̃ ca cõorica cuu ca earopʉ. 3 Mani cãa tobiri wãmera ca tʉgoeña bayi maja nʉcãtirã niirã,ati yepamaquẽ ca doti niirijerena ca tii nʉnʉjeerãmani niirucuwʉ. 4 Cʉ̃ ca cõorica cuu ca earo,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ Macʉ̃re tiicojoupi; jĩcõ nomiodoti cũuriquere ca tii nʉnʉjee niigopʉre baʉaupi,5 doti cũuriquere ca tii nʉnʉjeerãre ametʉeneri,Ʉmʉreco Pacʉ puna peti mani ca niiro maniretiirʉgʉ. 6Mee mʉja, cʉ̃ punapʉ mʉja nii. To biriɄmʉreco Pacʉ, cʉ̃ Macʉ̃ yʉʉ Añuri Yerire mʉjayeripʉre tiicojoupi, o biro ca ĩigʉre: “¡Abbá!*¡Cáacʉ!” ca ĩigʉre. 7 To biri pade coteri majʉ†méé mʉ nii. Ʉmʉreco Pacʉ macʉ̃ pee mʉ nii.Cʉ̃ macʉ̃ mʉ ca niiro macã, cʉ̃ ca tiicojopere cacʉopʉ mʉ ca niiro mʉre tiimi.

Galacia macãrã jʉori Pablo cʉ̃ ca tʉgoeñapairique

8 Jʉgueropʉre Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirã ni-irã, Ʉmʉreco Pacʉ méérena ĩi nʉcʉ̃ bʉori majamʉja niiupa. 9 Mecʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉre ca ma-jirã nii pacarã, o biro pee ĩijata, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca majirã nii pacarã, ¿ñee tiirã ñucã, mʉjaca tii jʉo doorique añuro niiricaro ca tiitirijeca wapa manirije peerena mʉja tiirʉga tʉgoeñatuenecãti? ¿Teere tii nʉnʉjeeri majara mʉja niiyaicãrʉgati? 10 Mʉja boje rʉmʉrire, muipũare,ca wato cʉtiri yʉtearire, cʉ̃marire, to birora bojerʉmʉri mʉja tii nʉcʉ̃ bʉocã nʉnʉa waa tee cãare.11 Mʉja watoare añurije quetire yʉ ca wederi-quere, “¿Watoa petira yʉ ĩicãbujapari?” yʉ ĩi uwijãa jañu.

12 Yʉ yaarã, mʉjare biro yʉ ca biiricarorebirora mʉja cãa, “Yʉre biro biiya,” mʉjare yʉĩi. “Ñañaro yʉre mʉja tiiwʉ,” ĩigʉ méé yʉ ĩibiigʉpʉa. 13 Mee mʉja majicu, añurije quetiremʉjare wede jʉogʉ, diarique cʉti pacagʉ mʉjareyʉ ca wede yujuriquere. 14 Yʉ diarique pea,mʉja ca biirique cʉtirijere yʉ ca majipere biroĩiro biiwʉ. “Docuoro diarique paimi” yʉre ĩi ĩajuna, yʉre doo, mʉja tiitiwʉ. To biro ĩitirãra, jĩcʉ̃Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ cʉ̃re queti wede bojari majʉre

* 4:6 Arameo wederique mena “Cáacʉ” ĩirʉgaro ĩi. † 4:7 “Doti cũuriquere ca tii nʉnʉjeegʉ méé mʉ nii,” ĩirʉgaroĩi.

Page 262: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

GÁLATAS 4:15 259 GÁLATAS 5:10ca tiirãre biro, ñucã Cristo Jesús'rena ca tiirãrebiro, yʉremʉja ñeewʉ. 15¿Tobiromʉja ca bii ʉjeaniirique pea do biro to biiri yua? Ca tiipe ʉno to caniijata, mʉja capegaarire jade wee jeeri, yʉre catiicojocãparãre biropʉmʉja biimiwʉ. 16¿Mecʉ̃ra,mʉja ca biirique cʉti niirijere ĩi bau niima ĩigʉra,mʉja ca ĩa tutigʉ yʉ niicãtimiti?

17 Ĩi dito yujuri maja bʉaro mʉjare mai uwajeoma biirãpʉa. Bʉari, añuri wãme tʉgoeñariquemenaméé to biromʉjare ĩima. Añurije queti mʉ-jare jãa ca wederiquere camotatiri, “Jãa ca ĩirijepeere cʉ̃ja tʉo nʉnʉjeejato,” ĩirã ĩima. 18Aperãremai uwa jeojata, añujañu biiropʉa, bʉari añuriwãme tʉgoeñari ĩijata. Mʉja mena yʉ ca niirowado méé, yʉ ca manijata cãare to birora cabiicõa niipe nii. 19 Yʉ puna yʉ ca mairã, mʉjajʉori jĩcõ nomio macʉ̃ cʉtigo doogo, puniro cõca wijiorore biropʉ yʉ bii nii. Cristore díámacʉ̃mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉo jeeñacoaropʉ to biro yʉbii yerijãarucu. 20 Mecʉ̃ra mʉja mena yʉ ni-icãrʉgamijapa, añu jañuri wãmera mʉjare yʉ cawedepere biro ĩigʉ. Mʉja ca bii niirijere ñee peeyʉ ĩi majiticã.

Agar, Sara menare ĩi cõoña wederique21 Mʉja, doti cũuriquere ca tii nʉnʉjeerʉgarã,

jĩcã wãme yʉre ĩiña. ¿Ñee tiirã doti cũuriqueca ĩirijere añuro mʉja tʉo ñeetiti? 22 O biro ĩiowarique nii: “Abraham pʉarã puna cʉtiupi; jĩcʉ̃pade coteri majo macʉ̃, apĩ cʉ̃ nʉmo majuropemacʉ̃, niiupa,” ĩi.‡ 23 Cʉ̃re pade coteri majo macʉ̃pea, bojoca boorica wãme jʉori baʉaupi. Cʉ̃nʉmo majurope macʉ̃ pea, Ʉmʉreco Pacʉ, “Tobiro yʉ tiirucu,” Abraham're cʉ̃ ca ĩirica wãmerebiro to biijato ĩigʉ baʉaupi.

24Ate to biro ca biiriquea, ca bii cõoñarije niirobii. Cʉ̃ja pʉarã nomia, pʉa wãme ca niirijere biicõoñarã biima. Jĩcõ Sinaí buuropʉ doti cũuriquecʉ̃ja ca boca amiriquere nii cõoñago biimo. Agarpuna teere ca tii nʉnʉjeerã ca niiparã niiupa.25 Agar, Arabia yepapʉ ca niiri ʉ̃tã buuro, SinaíBuurore ca bii cõoñagoniimo,mecʉ̃rire Jerusalénmacã ca niiri macãre. To biri tii macã, tii macãmacãrã menapʉra doti cũuriquere tii nʉnʉjeemaĩirã, pade coteri majare biro biima. 26 Ʉmʉrecotutipʉ ca niiri macã Jerusalén pea añuro niicã,mania tii macã macãrã mani nii.

27Ʉmʉreco Pacʉ wederique o biro ĩi:“Ʉjea niiña mʉ, ca puna manigo, jĩcãti ʉno peera

ca macʉ̃ cʉti ñaatigo. Di rʉmʉ ʉno peeramacʉ̃ cʉti, punirije tamʉo, ca bii ñaatigo,

acaro bui ʉjea niiña. Ca waa weo ecoricopea, ca manʉ cʉtigo ametʉenero punacʉtirucumo,” ĩi.§

28Yʉ yaarã, mʉja cãa Saramacʉ̃ Isaac're birora,“O biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩirique jʉori, cʉ̃ punaarãmʉja nii. 29 Tii cuupʉre bojoca boorica wãmejʉori ca baʉaricʉ, Añuri Yeri jʉori ca baʉaricʉreñañaro cʉ̃re tiirʉga nʉnʉjeeupi. Mecʉ̃ri cãare tobirora bii. 30 To docare, ¿do biro to ĩiti ɄmʉrecoPacʉ wederique? O biro ĩi: “Pade coteri majora,cõ macʉ̃ menara cõacãña. Cõ macʉ̃a, cʉ̃ nʉmomajurope macʉ̃ menara cʉ̃ pacʉ yeere cʉo nʉnʉ-jeemajitimi,” ĩi.* 31Yʉyaarã, to biriwãmeramanicãa, pade coteri majo puna méé mani nii; añuroca niigo puna pee mani nii.

5Cristo jʉori añuro niirique

1 Cristo manire ametʉeneupi, añuro mani caniipere ĩigʉ. To biri añuromʉja ca niirijere añurotʉgoeña bayi, niicãña. Ñucã doti cũuriqueretii nʉnʉjee peoti majitirã mʉja ca biiriquere tiinʉnʉjee nemoticãña.

2 Añuro tʉoya. Yʉ Pablo mʉjare yʉ ĩi, mʉjajeyua quejero yapare wide taariquere mʉja catiijata, Jesucristo mʉjare cʉ̃ ca ametʉeneriquepea wapa manirucu. 3 Mʉjare yʉ ĩi nemorucuñucã: No ca boogʉ jeyua quejero yapare ca widetaa dotigʉa, doti cũurique ca ĩirije niipetiroracʉ̃ ca tiipera niicãro bii. 4 Mʉja mena macãrãjĩcãrã añurã niirʉgama ĩirã, doti cũurique ca tiinʉnʉjeerã, Cristore ca camotatiricarãpʉ niima.Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca mai ĩarijere ca junarã niima.5 Mani pea Añuri Yeri cʉ̃ ca tii nemoro mena,díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori, añurã mani canii eapere mani yue nii. 6Cristo Jesús mena manica niijata, jeyua quejero yapa wide taaricarã,ñucã ca wide taaya manirã niiriquea wapa mani.Ca wapa cʉtirijea díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉo, teedíámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquera ameri mairicaro catiirije nii.

7 Mʉja, Jesucristo yee quetire añuro mʉja tʉonʉnʉjee nʉnʉa waawʉ ména. ¿Ñiru díámacʉ̃ca niirijere mʉja ca tʉo nʉnʉjee yerijãaro cʉ̃tiiri? 8 Mʉjare ca jʉoricʉ Ʉmʉreco Pacʉ mééto biro mʉjare tiijacupi. 9 Petoacã, baariquereca wauaro* ca tiirijere baariquepʉre jãaricarora,teere jʉo waua peticoa. 10 Biigʉpʉa, “Bojoricawãme tʉgoeñatirucuma,” yʉ ĩi tʉgoeña bayicãmani Wiogʉ mena. No ca boori wãmera mʉjare

‡ 4:22 Gn 16.15; 21.2-3. § 4:27 Is 54.1. * 4:30 Gn 21.10. * 5:9 Levadura.

Page 263: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

GÁLATAS 5:11 260 GÁLATAS 6:10ca ĩi maa wijio yujugʉ doca, “To biro ca biigʉniimi,” ĩiricaro maniro, ñañaro tii ecorucumi.11 Yʉ yaarã, ména, jeyua quejero yapare widetaarique maquẽrena yʉ ca wede majiocõa niijata,ñee peere ĩirã cõro judíos, ñañaro yʉre tiirʉganʉnʉjeetibocuma. Teerena yʉ ca ĩicõa niijata,Jesucristo manire cʉ̃ ca bii yai bojarique queti tocõro peti cʉ̃jare ajienetibocu. 12 ¡Jeyua quejeroyapare wide taarique maquẽre mʉjare ca wedemecʉ̃o yujurã, cʉ̃ja majuropeera añuropʉ cʉ̃jaca wide weo peoticã yerijãa waajata, añucãbocupetopʉra!

13 Mʉja yʉ yaarã, doti cũuriquerena tii nʉnʉ-jeecã niirema ĩigʉra cʉ̃ ca jʉoricarã mʉja nii.Bʉari, doti cũuriquere tii nʉnʉjeetirãra añurocʉ̃ja niijato ĩigʉ cʉ̃ ca jʉoriquerena mʉja upʉrica boorore biro tiirique pee jeeñoticãña. To birotiitirãra, mʉja ca niiro cõrora ameri mairiquemena pee ameri tii nemo niiña. 14Niipetirije doticũuriquere ate: “Mʉja majuropemʉja ca mairorebirora mʉja pʉto macãrã cãare maiña,”† ca ĩirijewadora nii peoticã cojo. 15 Bojoca catiri niiña.Mʉja majuropeera ameri baca, ameri baa mʉja catiijata, mʉja majuropeera ñañaro mʉja ameri tiiyaio yapari cʉtire.

Añuri Yeri cʉ̃ ca tii niirije16 To biri o biro yʉ ĩi: Añuri Yeri mʉjare cʉ̃

ca dotirije wadore tii niiña. Ñañarije mʉja upʉrica boorore biro mʉja ca tiirʉga tʉgoeñarijere tiinʉnʉjeeticãña. 17Ñañarijemani upʉri ca boororebiro mani ca tiirʉga tʉgoeñarijea, Añuri Yerireca junarije nii. Ñucã, Añuri Yeri pee cãa, maniupʉri ca boorore biro mani ca tiirijere ca junagʉniimi. Tea, pʉarã ameri ĩa junaricarore biro bii.To biri mʉja ca tiirʉgari wãme peere mʉja tiimajiti. 18 Añuri Yeri pee mʉjare cʉ̃ ca majiojata,doti cũuriquere ca doti ecorã méé mʉja niirucu.

19Ñañarije tiiriquere ca tii nʉnʉjeerãra ĩa ma-jiriquera niicã: nʉmo cʉti, manʉ cʉti, bii pacarãepericarã cʉtirique, nʉmo mani, manʉ mani,bii pacarã tii eperique, tiirica wãme cõrora catiiya manirije, 20weericarãrena ĩi nʉcʉ̃ bʉorique,doa eperique, ĩa tutirique, jĩcãri mena ca niiñamanirije, doe peerique, ajia pairique, jĩcãri menaca tii nii majiña manirije, bojorica wãme tʉgoeñadica watirique, 21 ĩa ʉgo ajiarique, jĩarique, cũ-murique, baa pacarique, ñucã apeye tee ʉnorepaʉ wãmeri tiicãma. Jʉguero mʉjare yʉ ca wedemajioricarore birora mecʉ̃ cãare mʉjare yʉ ĩi

nemo ñucã: Atere ca tii niirã Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca doti niiri tabepʉre eatirucuma.

22 Añuri Yeri cʉ̃ ca tii niirije pea: amerimairique, ʉjea niirique, añuro niirique, tʉgoeñabayirique, bojoca añurique, añuro tiirique, tobirora díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉocõa niirique, 23ʉjeromacʉ̃ ca niiña manirije, ca bii buiyeerijere tʉ-goeña ametʉene bayirique, nii. Atera jĩcãwãme peera doti cũurique ca ĩi camotarije mani.24 Cristo Jesús yaarã ca niirã, ñañarã cʉ̃ja ca niiroca tiirijere, cʉ̃ja upʉri ca boorore biro ñañarijecʉ̃ja ca tiirije menara, Cristo menara teere cabii yai weoricarãpʉ niima. 25 To biri Añuri Yerimena mani ca niijata, Añuri Yerira manire cʉ̃ camajiorijere ca tii nʉnʉjeeparã mani nii. 26 “Canii majuropeerã jãa nii,” ĩicãri, manimajuropeeraameri quẽe, ameri ĩa tuti, ca tiitiparã mani nii.

6Ameri tii nemo niirique

1Yʉ yaarã, jĩcʉ̃ ʉnore ñañarije cʉ̃ ca tiiro mʉjaca ĩajata, mʉja añuro yeri tʉgoeña tutuarã caniirã, puniro ĩiricaro maniro añuro cʉ̃re wedemajio, ñucã cʉ̃ ca tʉgoeña yeri wajoaro cʉ̃retiiya. Mʉja ca niiro cõrora tʉgoeña bojoca catiyatee peere, mʉja cãare ñañarije ca bii buiyeerijebii eare. 2 Mʉja ca niiro cõrora ca nʉcʉ̃rijerejeericarore biro, mʉjare ca bii niirijere ameri tiinemo niiña. To biro tiirã, Cristo cʉ̃ ca dotirijeretiirã mʉja tiirucu.

3 Ñucã jĩcʉ̃ ʉno watoara, “O biro ca biigʉ yʉnii,” ca ĩigʉa, cʉ̃ majuropeera ĩi ditogʉ tiimi.4Mʉjamajuropeera, mʉja ca biirique cʉtirijere ĩabejeya. Jĩcã wãme mʉja ca bii ametʉa nʉcãrije toca niijata, aperã cʉ̃ja ca biirijepʉre cõoñaticãña.5Mani ca niiro cõrora mani ca biirique cʉtirijereca ĩa maji nʉnʉa waaparã mani nii. 6 AñurijeɄmʉreco Pacʉ yee quetire ca bue majio ecogʉa,niipetirije mʉ ca cʉorije mena mʉre ca bue ma-jiogʉre tii nemoña.

7 Mʉja majuropeera ĩi ditoticãña. ɄmʉrecoPacʉra jĩcʉ̃ ʉno peera bui epe majitimi. Oteriquecõrorena tee dicarena jeerique nii. 8 Ñañarijecʉ̃ ca tiirʉga tʉgoeñarijere ca tii nʉnʉjeegʉa, teejʉorira ñañaro tamʉo yairucumi. Añuri Yeri cʉ̃ caboorore biro ca tii nʉnʉjeegʉa, Añuri Yeri jʉoriracaticõa niiriquere bʉarucumi. 9 To biri añurijereca tii jʉtitiparãmani nii. Mani ca jʉtitijata, tii cuuca earo añurije mani bʉarucu. 10 To biri mani catii nemopa tabe ʉno ca niiro, niipetirãre añuro

† 5:14 Lv 19.18.

Page 264: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

GÁLATAS 6:11 261 GÁLATAS 6:18ca tiiparã mani nii, añuro petira manire biroraCristore díámacʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorãre.

Wede majio yapanorique11 Ĩaña, yʉ majuropeera paca owarique mena,

mʉjare yʉ ca owa cojorijere. 12 Jeyua quejeroyapare mʉjare ca wide taa dotirʉgarã, bojocamena añuro tuarʉgarã wado to biro ĩima, “Cristoyucʉ tenipʉ manire cʉ̃ ca bii yai bojariqueremani ca wedejata, ñañaro tiirʉgarã mani cãarenʉnʉbocuma” ĩi uwima ĩirã. 13 Cʉ̃ja, jeyua que-jero yapare ca wide taa dotirã cãa, doti cũuquĩri-quere tii nʉnʉjee peotitima. Jeyua quejero ya-pare mʉjare ca wide taa dotirã, to biro mʉja up-ʉpʉremʉja ca tiirijepʉre, “O biro ca tiirã niirã jãabii,” ĩirʉgarã ĩima. 14 Yʉa mani Wiogʉ Jesucristocʉ̃ ca bii yai bojarique ca niitirijepʉra, “O biro cabiigʉ yʉ nii,” yʉ ĩirʉgati majuropeecã. Cristo cʉ̃ca bii yai bojarique jʉori, ati yepamaquẽ ñañarijetii niiriquea yʉre ca bii yaiweoriquepʉnii. Yʉpeecãa teere ca bii yai weoricʉpʉ yʉ nii. 15 Jesucristomenara jeyua quejero yapare wide taaricʉ, widetaaya manigʉ, niiriquea wapa mani. Wãma yeritʉgoeña wajoarique pee nii, ca wapa cʉtirije.16 Ate ca ĩirore biro ca tii nʉnʉjeerã niipetirãreñucã Ʉmʉreco Pacʉ yaarã Israel yaa pooga cãare,jĩcãrimena añuro niirique, ĩamairique, to niijato.

17 Apeyera ñucã, jĩcʉ̃ ʉno peera ñañaro yʉ cabiiro cʉ̃ tii nemoticãjato, yʉa, Wiogʉ Jesús yeejʉori ca cami tujagʉ yʉ nii.

18 Yʉ yaarã, mani Wiogʉ Jesucristo cʉ̃ caĩa mairije mʉja niipetirãre mʉja ca cati niirijemenapʉ to niijato.

To biro to biijato.Pablo

Page 265: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

EFESIOS 1:1 262 EFESIOS 1:14

EFESIOSAti pũurore ca wede majuropeerijea, Ʉmʉreco

Pacʉ cʉ̃ ca tiipe ca wajoa nʉcãtipe cʉ̃ ca cõoricacuu ca earo, cʉ̃ ca jeeñorique niipetirijepʉrenaCristo wado cʉ̃ ca doti niirije ca nii earo cʉ̃ catiipere wede. Ate o biro Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiipeaperã peera ca majiña manirije ca niicãrijere cʉ̃yaarã wadore teere cʉ̃ja ca majiro tiimi.

Ati pũurore cʉ̃ ca owa jʉorique ape pũurorirebiro biiti (1.1-2).

Pʉa wãme nii ca nii majuropeerije: Ca nii jʉoriwãme (1.3—3.21), jĩcãri mena añuro niiriquere,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ yaarãre beje jeegʉ cʉ̃ ca tiiricawãmere, cʉ̃ Macʉ̃ Jesucristo jʉori ñañarije cʉ̃jaca tiiriquere acobo, teere cʉ̃jare ametʉene, cʉ̃ catiirica wãmere, Cristo bojocare cʉ̃ ca mairije dobiro ca tiiya manirijepʉ ca niirijere, wede.

Jiro macã wãme pea (4.1—6.20): Añuri Yerijʉori jĩcãri mena añuro niiriquere, Cristo jʉoriwãma wãme cati niiriquere, Ʉmʉreco Pacʉ punaca niirã “O biiri wãme ca bii niiparã niima” cʉ̃ caĩi wederiquere, wede.

Ca yapanori tabepʉra Tíquicore cʉ̃ ca tiicojocojopere wede yapano ea (6.21-24).

Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã jĩcãri mena añurocʉ̃ja ca niirijere ĩi cõoñagʉ cʉ̃ ca ĩirique pea itiawãme nii: Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ upʉ nii,Cristo pea cʉ̃ja dʉpʉga, cʉ̃jare ca jʉo niigʉ niimi;wii ca emʉari wiire cʉ̃ ca ĩi cõoña wederije peera,Cristo niimi tii wiire ca jʉo tuu ñeerica ʉ̃tãga canii majuropeerica; nʉmo cʉtirique mena cʉ̃ ca ĩicõoñarije peera Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã niima,Cristo nʉmore biro ca niirã.

Añu doti yapanorʉgʉ jʉguero, bojoca catiañurã, ca tʉgoeña bayirã, niirique maquẽre wedemajiomi tii yʉtea macãrã uwamarã romanos bejucʉti, bojoca tooye cʉti, cʉ̃ja ca biirique mena ĩicõoñari, Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere “Teere birobojoca tooye cʉtiya” cʉ̃ ca ĩirije mena (6.10-20).Éfeso macãrãre Pablo cʉ̃ ca queti

owa cojorica pũuro

Añu dotirique1 Yʉ Pablo, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biro,

Cristo Jesús yee quetire wederi majʉ, mʉja Éfesomacãrã, Ʉmʉreco Pacʉ yaarã ca ñañarije manirã,Cristo Jesús're ca tʉo nʉnʉjeerãre, mʉjare yʉ añudoti cojo.

2 Ʉmʉreco Pacʉ mani Pacʉ, mani Wiogʉ Jesu-cristo, cʉ̃ja ca ĩa mairije, añuro niirique, mʉjarecʉ̃ja tiicojojato.

Ʉmʉreco Pacʉre baja peo nʉcʉ̃ bʉorique3 Baja peo nʉcʉ̃ bʉoricʉ cʉ̃ niijato Ʉmʉreco

Pacʉ, mani Wiogʉ Jesucristo Pacʉ, Cristo jʉori,ʉmʉreco tutipʉ ca niirije niipetirije añurijemena, “Añuro cʉ̃jare to biijato” manire ca ĩir-icʉ. 4 Ʉmʉreco Pacʉ ati yepare cʉ̃ ca tiiparojʉgueropʉra, mani Cristore ca tʉo nʉnʉjeeparãrebeje yerijãaupi, cʉ̃ ca ĩa cojorore ca ñañarijemanirã, ñañarije ca tiitirã mani ca niipere biroĩigʉ. 5 Maima ĩigʉ, Jesucristo jʉori cʉ̃ punarebiro manire cʉ̃ ca tiipere jʉgueropʉra: “To biroyʉ tiirucu,” ĩiupi mee, cʉ̃ ca boorore biro, “Añuriwãme yʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩiricarore birora. 6 Atereto biro tiiupi Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca añu ma-juropeerije mena, cʉ̃ Macʉ̃ cʉ̃ ca maigʉ jʉori,añuro manire cʉ̃ ca tii bojariquere to birora manica baja peo nʉcʉ̃ bʉocõa niipere biro ĩigʉ. 7Cristomani yee jʉori bii yaigʉ cʉ̃ ca díi bate yairiquejʉorira, do biro tiiya maniropʉ bʉaropʉra ca añumajuropeegʉ cʉ̃ ca niirije ca niiro biro, ñañarijemani ca tii niirijere cʉ̃ ca ametʉene bojariqueremani cʉo, 8 Ʉmʉreco Pacʉ niipetiro majirique,tʉo puorique, manire cʉ̃ ca tiicojoriquere. 9 Cʉ̃a,cʉ̃ ca boorore biro ca majiña maniriquere, meejʉgueropʉra Cristo jʉori añuri wãme “O biro yʉtiirucu,” cʉ̃ ca ĩiriqueremani camajiro tiiupi, 10 tiicuu ca earo, niipetirije emʉaropʉ ca niirije, atiyepa maquẽre Cristo yee wado nii earucu, cʉ̃ caĩiricarore birora.

11 Ñucã Cristo jʉorira, cʉ̃ yeere ca cʉo nʉnʉawaaparã jãa ca niiro jãare tiiupi Ʉmʉreco Pacʉ;mee jãarã jʉgueropʉra niipetirijepʉrena cʉ̃ caboorore biro ca tiigʉ, cʉ̃ ca tiipa wãme ca niirorebiro jãare beje ami yerijãaupi. 12 Cʉ̃ pea jãa, cʉ̃reca yue jʉo niirucuricarã, cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeejʉorã jãa ca niiro booupi, cʉ̃ ca añu majuropeer-ijere niipetirã mani ca baja peo nʉcʉ̃ bʉoperebiro ĩigʉ. 13 Ñucã mʉja cãa, díámacʉ̃ ca niirijequeti manire cʉ̃ ca ametʉenerique añurije que-tire tʉo nʉnʉjeema ĩirã, “Yʉ tiicojorucu,” cʉ̃ caĩiricʉAñuri Yeriremʉjare cʉ̃ ca tiicojoriquemenaɄmʉreco Pacʉ yaarã peti mʉja ca niiro tiiupi.14 Añuri Yerira, Ʉmʉreco Pacʉ: “Yʉ tiicojorucu,”manire cʉ̃ ca ĩiriquere, mani cʉ̃ yaarãre cʉ̃ caametʉene yapanori tabere teere ca cʉo eaparãmani ca niirijere ca bii jʉguegʉ niimi, cʉ̃ ca añumajuropeerijere mani ca baja peopere biro ĩigʉ.

Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre cʉ̃ ca juu buebojarique

Page 266: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

EFESIOS 1:15 263 EFESIOS 2:1715 To biri yʉ, Wiogʉ Jesús're díámacʉ̃ mʉja ca

tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere, ñucã Ʉmʉreco Pacʉ yaarãniipetirãmena añuromʉja ca amerimai niirijere,yʉ ca tʉorica tabepʉra, 16 juu buegʉ cõro mʉjajʉori, “Añumajuropeecã,” yʉ ĩi yerijãati ɄmʉrecoPacʉre. 17Mani Wiogʉ Jesucristo Ʉmʉreco Pacʉ,ca añu majuropeerije Pacʉre, añuro cʉ̃re mʉjaca majipere biro ĩigʉ, añuro majirique, cʉ̃ yeemaquẽre majirique ca tiicojogʉ Añuri Yerire mʉ-jare cʉ̃ tiicojojato ĩigʉ, yʉ jãi. 18 Ñucã ɄmʉrecoPacʉre, mʉja ca tʉgoeñarijepʉre cʉ̃ majiojato, yʉĩi jãi boja, mʉja ca yue niirijere “Ate maquẽre ĩirãjãa jʉo ecojapa,” ĩi maji, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ yaarãrecʉ̃ ca tiicojorije bʉaropʉra ca añu majuropeerijeca niirijere, 19 ñucã cʉ̃ ca yeri tutuarije ca petinʉcãtirije, mani, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãmenare ca bii bau nii niirijere mʉja ca majiperebiro ĩigʉ. Ate yeri tutuariquea Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca tutuarije do biro ca tiiya manirije mena,20 Cristore, ca bii yairicarã watoare cʉ̃ ca cati tu-aro tii, ʉmʉreco tutipʉre cʉ̃ díámacʉ̃ nʉña pee cʉ̃ca duwiro tiiri, 21niipetirije ca yeri tutuarije, dotimajirique, ĩa nʉnʉjeerique, doti niirique, ñucã ĩinʉcʉ̃ bʉorica wãmeri ca niirije cõrorena ati cuucãare, jiro macã cuupʉ cãare, 22 niipetirijepʉreca doti niigʉ cũuupi Cristore. Ñucã cʉ̃rena, cʉ̃reca tʉo nʉnʉjeerãre ca jʉo niigʉ cʉ̃re cũuupi.23 Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã, Cristo upʉ ca niirãpea, niipetiropʉ ca niigʉ cʉ̃ ca bojoca cʉti niir-ijere ñee dʉjaricaro maniro ca bii bau nii ĩñorãniima.

2Cristo jʉori cati niirique

1 Ména jʉgueropʉre, ñañarijere tiiri, mʉja cañañarije wapa ca bii yairicarãre biro mʉja ni-iupa, 2 ñañarijere tii nʉnʉjee, ñucã ñañarije yeriwinopʉ ca yeri jãñagʉ* cʉ̃ ca boorore biro tii,Ʉmʉreco Pacʉre ca tʉo nʉnʉjeetirãpʉre ca ĩi ditoniigʉ cʉ̃ ca boori wãmere biro tii niima ĩirã. 3 Jãacãa jʉgueropʉre, jãa niipetirãpʉra to birora jãatii niirucuupa, jãa ca boorore biro ñañarije jãa catiirʉga tʉgoeñarije pee wadore tii niima ĩirã. Atejʉori, aperã ñañaro cʉ̃ja ca tii ecoparore birora,jãa cãa, Ʉmʉreco Pacʉre ñañaro ca tii ecoparãpeti jãa niiupa. 4 Ʉmʉreco Pacʉ pea bʉaropʉraca ĩa maigʉ niiri, do biro tiiya maniropʉ maniremairi, 5ñañarijemani ca tii niirucurije jʉori ca biiyairicarãre biromani ca niimiriquere, Cristo jʉori

catiriquere manire tiicojoupi. Ʉmʉreco Pacʉañuro cʉ̃ ca tii bojarique jʉori, mʉja ametʉaupa.6 Cristo menara mani ca cati tuaro tiiri, ñucã cʉ̃menara ʉmʉreco tutipʉ mani ca duwiro maniretiiupi Ʉmʉreco Pacʉ. 7 Atere to biro tiiupi, jiromacã yʉtearipʉre, cʉ̃ ca bojoca añurijepʉ wapamanirora Cristo jʉori añurijere pairo manire cʉ̃ca tii bojariquere ĩñorʉgʉ. 8 Ʉmʉreco Pacʉ cabojoca añugʉ cʉ̃ ca niiro macã, díámacʉ̃ tʉonʉcʉ̃ bʉorique jʉorira mʉja ametʉene ecoupa.Atea mʉja majurope mʉja ca bʉarique méé nii.Ʉmʉreco Pacʉ wapa manirora† cʉ̃ ca tiicojorijenii. 9 Añurije tii niirique jʉori méé bii. Jĩcʉ̃ʉno peera, “O biro jãa ca tiirije jʉori, teerejãa bʉawʉ,” cʉ̃ja ca ĩi nucũ yujutipere biro ĩiro.10Mania, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiiricarã mani nii.Cristo jʉorira, wãma yeri manire wajoaupi, meejʉgueropʉra añurije mani ca tii niipere cʉ̃ caqueno yueriqueremani ca tii nʉnʉawaapere biroĩigʉ.

Cristo Jesús jʉori jĩcã puna macãrã mani nii11 To biri mʉja judíos ca niitirã, (judíos, jeyua

quejero yapare wide taacãrira, “Ʉmʉreco Pacʉyaarã jãa nii,” ca ĩirã), “Ca jeyua quejero yapawide taaya manirã,” cʉ̃ja ca ĩirã, 12 jʉgueropʉraCristore ca majitirã, Israel yaa pooga macãrãméé, Ʉmʉreco Pacʉ, “O biro mani tii niirucu,”ñucã “O biro mʉjare yʉ tiirucu” cʉ̃ ca ĩiriquerecʉoti,‡ Ʉmʉreco Pacʉre majiti, tʉgoeña yue ni-irique mani, mʉja ca bii niiriquere tʉgoeñaña.13 Mecʉ̃ra Cristo Jesús mena mʉja nii, ménajʉgueropʉra teere cʉoti, majiti, ca biimiricarãreCristo cʉ̃ ca díi bate yai bojarique jʉori ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca jee cojoricarã niiri.

14 Cristora niimi, añuro mani ca niiro manireca tiigʉ. Cʉ̃ra, judíos, judíos ca niitirã menaameri ĩarʉgati, mani ca bii niimiriquere, cʉ̃ cabii yairique mena mani ca yeri wajoaro tii, jĩcãmajare birora mani ca bojoca cʉti niiro maniretiiupi. 15 Ñucã doti cũurique ca dotirijere, teeca ĩirore biro tii nʉnʉjeeriquere, ca wapa manirotiiupi. Atere to biro tiiupi, cʉ̃ majuropeera, pʉapoogapʉ ca niimiricarãre, jĩcã pooga macãrã cʉ̃jaca niiro tii, tiicãri añuro jĩcãri mena niiriqueretiigʉ. 16 Ñucã cʉ̃ra, mani pʉa pooga macãrãpʉramani ca ameri ĩarʉgati niimiriquere, Cristo cʉ̃ cabii yairije menara tii yaio batecãupi, jĩcã majarebirora Ʉmʉreco Pacʉ mena añuro cʉ̃ja nii eajatoĩigʉ. 17 Jesucristo doori, niipetirãpʉre añurije

* 2:2 Satanás. † 2:8 Regalo, griego wederique menara tii wãmerena gracia, don, ĩicã. ‡ 2:12 Pacto o promesa. § 2:17Jesucristoa niipetirãpʉre añurije queti jĩcãri cõro niirique quetire jee doogʉ dooupi.

Page 267: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

EFESIOS 2:18 264 EFESIOS 4:3jĩcãri cõro niirique quetire, mʉja cʉ̃re ca maji-tirãre, jãa judíos cʉ̃re ca majirã cãare, wedeupi.§18 Cristo jʉori, mani ca niiro cõro, jĩcʉ̃ AñuriYeri menara Ʉmʉreco Pacʉ pʉtopʉre mani ca eawaarijere mani cʉo.

19 To biri mʉja, ca ĩa ñaaña manirã, apeyepari macãrãpʉ, mʉja niiti; ca ñañarije manirãɄmʉreco Pacʉ puna mena macãrã pee mʉja niiyua. 20 Mʉja, Cristo cʉ̃ yee quetire cʉ̃ ca wededoti cojoricarã, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wedejʉgueri majara, cũu ñee jʉorica yepare biro caniirã jotoare, wii queno mʉa waariquere biro caniirã mʉja nii. Cristora niicãmi tii wiire ʉ̃tãgaca jʉo tuu ñeericare biro ca niigʉ. 21 Cristojʉorira, wii añuro jene peo ñeerica wiire biromʉja bii nʉnʉa waa Wiogʉre tʉo nʉnʉjeema ĩirã,Ʉmʉreco Pacʉ yaa wii, ca ñañarije maniri wii niiearʉgarã. 22 Ñucã, Jesucristo jʉorira jĩcã poogamacãrãra mʉja bii nea poo nʉnʉa waa, ɄmʉrecoPacʉ, cʉ̃ Añuri Yerimenapʉ cʉ̃ ca bojoca cʉti niiriwii nii earʉgarã.

3Judíos ca niitirãre Pablo añurije queti cʉ̃ ca wed-

erique1 Ate jʉorira yʉ Pablo, Cristo yee jʉori tia

cũurica wiipʉ yʉ nii, mʉja judíos ca niitirãreañuro mʉja ca niipere boo jãama ĩigʉ.

2 Mee, Ʉmʉreco Pacʉ añuro cʉ̃ ca tii bo-jariquere añuro mʉja ca niipere ĩigʉ, yʉre cʉ̃ca wede dotiriquere mʉja majicu, 3 ca majiñamanirije ca niiriquere Ʉmʉreco Pacʉ yʉre cʉ̃ camajioriquere, mee, jʉguero peeto mʉjare yʉ caowajãrore birora. 4Atere buerã, Cristo yeemaquẽca majiña manirije ca niiriquere yʉ ca majirijeremʉja majirucu: 5 tĩrʉmʉpʉre jĩcʉ̃ ʉno peerena cawedemajioñamanirique, mecʉ̃ra yua ca ñañarijemanirã Cristo yee quetire wederi maja, to biriɄmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majamena, cʉ̃ yʉʉ Añuri Yeri jʉori cʉ̃ camajioriquere.6 Ate nii ca majiña manirique: Ʉmʉreco Pacʉ,añurije queti jʉori bojoca poogaari niipetirorejʉomi, Cristore tʉo nʉnʉjeeri, israelitas're biroraɄmʉreco Pacʉ yaarã nii, “To biro yʉ tiirucu” cʉ̃ca ĩiriquere cʉo, jĩcã upʉra nii, cʉ̃ja biijato ĩigʉ.

7 Ate añurije quetire, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ catutuarije ca niirore biro cʉ̃ ca mairije jʉori, yʉrecʉ̃ ca tiicojoriquere paderi majʉ yʉ nii eawʉ.8 Niipetirã Ʉmʉreco Pacʉ yaarã watoare “Cʉ̃ caĩiña manigʉ,” nii pacagʉ, Cristo añuro cʉ̃ catiirije do biro tii, ca maji petiya manirijere bo-joca poogaarire yʉ ca wedepe maquẽre yʉ boca

amiwʉ. 9 To biro tiiri, Ʉmʉreco Pacʉ niipetirijeca tiiricʉ cʉ̃ ca tiipere, tĩrʉmʉpʉra ca majiñamanirije ca nii jʉo dooriquere, niipetirã cʉ̃ja catʉo majiro yʉre tii dotiwi. 10 O biro tiiri mecʉ̃ra,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca majirijere bojorica wãmeriJesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã menapʉ, ʉmʉrecotutipʉre ca yeri tutuarã, ca dotirã ca niirãre, cʉ̃jaca majiro tiimi, 11 Cristo Jesús mani Wiogʉ jʉori,“To biro yʉ tiirucu” cʉ̃ ca ĩirique ca peti nʉcãtipecʉ̃ ca tiirique ca niirore biro. 12 Jesucristo yaarãniiri, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori uwiricaromaniro Ʉmʉreco Pacʉ pʉtore mani ea waa maji.13 To biri mʉjare ĩima ĩigʉ, ñañaro yʉ ca biirijeretʉgoeñarique paiticãña. O biro mʉjare yʉ ĩi:“Ñañaro yʉ ca biirijea mʉja peera añurije maquẽniiro bii.”

Efesiore cʉ̃ ca juu bue bojarique14-15 Ate jʉori, mani Wiogʉ Jesucristo Pacʉ,

ʉmʉreco tutipʉ ca niirã, ati yepa ca niirã, niipe-tirãre ca tiiricʉ jʉguerore yʉ ãjʉro jupea menaea nuu waari, 16 Ʉmʉreco Pacʉre yʉ jãi, cʉ̃ caañumajuropeerije pairopʉ ca niicãrijere cʉ̃ AñuriYeri jʉori, mʉja ca cati niirijepʉre yeri tutuari-quere tiicojo, 17díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori,Cristo mʉja yeripʉ nii, ñucã ameri mairiqueramʉja ca cati niirijere ca jʉo tutua niirije nii, tobiijato ĩigʉ. 18 Ʉmʉreco Pacʉ yaarã ca ñañarijemanirã niipetirã mena, Cristo cʉ̃ ca mairije capeti nʉcãtirije, ca ejaro pee cãare, ca yoaro peecãare, ca emʉaro pee cãare, ca ʉ̃cʉ̃aro pee cãare,to cõrora ca niicãrijere tʉo jeeño, 19 to biri cʉ̃ca mairije mani ca tʉgoeñarije ametʉenero caniirijere majicãri, Ʉmʉreco Pacʉ niipetiropʉ cʉ̃ca niirije mʉjapʉre to ca niipere biro ĩigʉ, yʉ jãiboja.

20 Mani ca jãirije, mani ca tʉgoeñarije,ametʉeneropʉ ca tii majigʉ, cʉ̃ ca tutuarije caniirore biro manipʉre ca tii niigʉ 21 ɄmʉrecoPacʉre, Cristo Jesús jʉori, cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerãjʉori, cʉ̃ ca añumajuropeerijere bojoca cʉ̃ja ca niimʉa nʉcã nʉnʉa waaro cõrora to birora ĩi nʉcʉ̃bʉocõa niirique to niijato. To biro to biijato.

4Jĩcãri cõro tʉgoeñarique cʉti niirique

1Atere ĩima ĩigʉ, yʉWiogʉ yee jʉori tia cũuricawiipʉ ca niigʉ, “Mʉja, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cajʉoricarãre birora, tiirica wãmeri ʉno wadore tiiniiña,” mʉjare yʉ ĩi. 2 “O biro ca biirã jãa nii,” ĩiti,ca bojoca añurã nii, ca nʉcãrã nii, mʉja ca niirocõrora ñañaro ĩitirãra ameri mai, tiicõa niiña.3 Añuro niirique, niipetirãpʉre jĩcã majare biro

Page 268: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

EFESIOS 4:4 265 EFESIOS 5:2

nii earicaro ca tiirije Añuri Yeri cʉ̃ ca tiirijere, tobirora tiicõa niiña. 4 Ʉmʉreco Pacʉ jĩcã wãmer-ena ca yueparã cʉ̃ ca jʉoricarã mʉja ca niirorebirora, jĩcã upʉra nii, jĩcʉ̃ Añuri Yerira nii, biimi.5 Wiogʉ jĩcʉ̃ra, jĩcã wãmera díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃bʉorique, uwo coerique cãa jĩcã wãmera, 6 ñucãjĩcʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ niipetirã Pacʉ nii, biimi.Niipetirã ametʉenero nii, niipetirãpʉre bojocacʉti nii, niipetiropʉ nii, biimi.

7 To ca bii pacaro, manire mani ca niirocõrorena, Cristo cʉ̃ ca booricarore biromani ca tiimaji niipe añurijere manire tiicojoupi. 8To biriraɄmʉreco Pacʉ wederique o biro ĩi:“Ʉmʉreco tutipʉ tua mʉa waagʉ, ñañaro mani

ca tiiro ca tii niirijere jeecoaupi. To birotiicãri, bojocare añurije tii majiriqueretiicojoupi,” ĩi.*

9 ¿Do biro ĩirʉgaro “Mʉa waaupi” to ĩiti? “Ména,ati yepapʉre duwi doo jʉoupi,” ĩirʉgaro ĩi. 10 Atiyepapʉ ca duwi dooricʉra ñucã, ʉmʉrecori õopee jañuropʉ mʉa waaupi, niipetiropʉ bojocacʉti peoticã cojorʉgʉ. 11 Cʉ̃ra jĩcãrãre cʉ̃ yeequetire ca wedeparã, aperãre Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire wede jʉgueri maja, aperãra añurije que-tire wede yujuri maja, aperãra Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerãre jʉo niiri maja, buemajiorimaja, cʉ̃jaca niiro tiiupi.† 12 O biro tii majioupi ɄmʉrecoPacʉ yaarãre, añurije tiirique maquẽre cʉ̃jarewede majio, Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja canii mʉa nʉcãro tii, cʉ̃ja tiijato ĩigʉ. 13 O biro bi-irã, niipetirãpʉra díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquere,Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃re majiriquere, jĩcã majaranii ea, Cristo cʉ̃ ca biirore biropʉ bojoca añurãpeti, mani nii yapano earucu.

14 To biri wimarãre biro, yoari méé tʉgoeñawajoa, ca ĩi ditorã díámacʉ̃ ca niitirijerena díá-macʉ̃re biro cʉ̃ja ca ĩi dito yujurijerena tʉo nʉnʉ-jee, mani biitirucu. 15 To biro biitirãra, amerimairique mena díámacʉ̃ ca niirijere tii nʉnʉ-jeerã, niipetirijepʉrenamaniWiogʉ Jesucristo cʉ̃ca biirore biropʉ mani bii earucu. 16 To biro cʉ̃ca tiirije jʉori, niipetiri upʉ amerimairiquemenaañuro bʉcʉa nʉnʉa waa, upʉ macã taberi añuronii tuu doo ñee biicãri, tee ca niiro cõrora tee catii niipe ca niirore biro ca tii niirije ca niiro macã.

Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre birora bii niiña17 To biri Wiogʉ wãme mena, o biro mʉjare

yʉ ĩi: Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirã, cʉ̃ja majurocʉ̃ja ca tʉgoeñarijerena cʉ̃ja ca tii nʉnʉjeerore

biro bii niiticãña. 18 Añuro maji ame wititi, cʉ̃jayeri menapʉ tʉo jeeñorʉgati, cʉ̃ja ca biirije peecʉ̃jare ca bii ametʉene nʉcãrije jʉori, cʉ̃ja ca tʉ-goeña niirijepʉre boe taati. Cʉ̃ja, Ʉmʉreco Pacʉcatirique cʉ̃ ca tiicojorijere cʉoti, biicãma. 19 Tobiro biicãri, ca bobo tʉgoeñarique manirã niiri,ñañarije tiirique peere tii nʉnʉjee pacarã, ñañarocʉ̃ja ca tii niirijere tii tuati majuropeecãma.

20 Mʉja to biro tii niirique méére, Jesucristoyee quetire mʉja bue majio ecoupa, 21 yee mééracʉ̃ yee maquẽ díámacʉ̃ ca niirije ca niirorebirora wede, bue majio, tiiricarã mʉja ca niijata.22 Jʉguero mʉja ca bii niirucurique peera to biromʉja ca tii niirucurique ñañarije, añurore biro cabii dito niirijere, “To cõrora tii yerijãaña,” ĩi buemajioricarã mʉja niiwʉ. 23Mʉja ca tʉgoeña niiri-jere ca wajoa ecoricarã nii, 24mʉjare ca jeeñoricʉɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca biirore biro díámacʉ̃ ca niir-ije ca ĩirore birora añurã nii, ca ñañarije manirãnii, wãma wãme niirique cʉtirique peere jee ʉpa,bii bojoca cʉti niiña.‡

25 To biri to cõrora ĩi dito yerijãaña. Mʉjaca niiro cõrora mʉja pʉto macãrãre díámacʉ̃ca niirore biro wedeya, niipetirãpʉra jĩcã upʉmacãrãra mani nii. 26 Ajiarã cãa ñañarije tiieto.§Jĩcã rʉmʉpʉ ajia naio waaticãña. 27 Satanás're biibojaticãña. 28 Ca jee dutirucuricarã cãa, jee dutinemoeto. Jee dutitirãra añuro pade niiña, ca boopacarãre mʉja ca tii nemopere mʉja ca cʉoperebiro ĩirã.

29 Ñañarije wedeticãña. Añurije, añuro manica nii mʉa nʉcãro ca tiirije, ca tʉorã añuro cʉ̃jaca tʉo yeri puna jãñaro ca tiirije pee wadorewedeya. 30 Cʉ̃ ca ametʉeneri rʉmʉ ca niiro cʉ̃yaarãre ĩa majirʉgʉ, cʉ̃ ca tiicojoricʉ ɄmʉrecoPacʉ yʉʉ Añuri Yeri cʉ̃ ca tʉgoeñarique pairo ti-iticãña. 31Mʉja ca ajia jini tuurucurijere, ñañarotiirʉga ajia nucũ yujuriquere, ajiariquere, acarobuiriquere, ñañaro ĩi tutiriquere, to biri niipe-tirije ñañarijere to cõrora yerijãaña. 32 Mʉjaca niiro cõrora ca bojoca añurã, ca boo pacaĩarã, niiña. Ñucã ñañaro mʉja ca tiirijere ameriwede quenoña, Ʉmʉreco Pacʉ, Cristo jʉori mʉjaca ñañarijere mʉjare cʉ̃ ca acobo bojaricarorebirora.

5Ʉmʉreco Pacʉ punare birora bii niiña

1 Mʉja, Ʉmʉreco Pacʉ puna, cʉ̃ ca mairãrebirora cʉ̃re biro tii nʉnʉjeeya. 2 Niipetirãre

* 4:8 Sal 68.18. † 4:11 Pecamaja yee mena: apostoles, profetas, evangelistas, pastores y maestros. ‡ 4:24 Ro 12.2; Col 3.10.§ 4:26 Sal 4.4.

Page 269: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

EFESIOS 5:3 266 EFESIOS 6:2mairique mena tii niiña. Jesucristo maniremaigʉ, mani yee jʉori bii yai boja, waibʉcʉ díí joemʉenericaro Ʉmʉreco Pacʉre añuro ca jʉti añumʉenerijere biro cʉ̃ ca biiricarore birora.

3 Mʉja, Ʉmʉreco Pacʉ yaarã ca niirã, tiir-ica wãme coro méépʉ ñee epericarã cʉti yaiwaarique ʉnorena, jĩcã wãme ñañarije ʉnora,ñucã apeye cʉocã pacarã pai jañuro boo nʉnʉawaarique ʉnorena, wede duwi yujuticãña. 4Ñucãca tʉorʉgaya manirije ʉno cãare, ca tʉo ʉjeaniiña manirijerena, docuorijerena, ĩi bui wedepeni duwi yuju, tiiticãña, atea añurije méé nii.Teere ĩitirãra, Ʉmʉreco Pacʉ peere baja peonʉcʉ̃ bʉoya. 5 Jĩcʉ̃ ʉno peera nomiare ñee epe,ñañarije wadore tii, apeye cʉocã pacagʉ bʉarojañuro boo nʉnʉa waa ca biigʉ, tee ʉnorena caĩi nʉcʉ̃ bʉogʉa Ʉmʉreco Pacʉ, Cristo mena cʉ̃ca doti niiri tabepʉre ca waatipʉ cʉ̃ ca niirijereca majiparã mʉja nii. 6 Jĩcʉ̃ ʉno peerena ĩi ditoecoticãña. Ate jʉorira doo, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃reca ametʉene nʉcãrãre ñañaro cʉ̃ ca tiipe. 7To birimʉja menapʉra cʉ̃jare biro bii bui cʉtiticãña.

8 Mʉja, jʉgueropʉre ñañarije wado tii niimaĩirã, ca naitĩaropʉ niirãre biro mʉja bii niimiupa.Mecʉ̃ra yua Wiogʉ yaarã niima ĩirã, ca boeropee mʉja nii. Ʉmʉreco Pacʉ punare birora biiniiña. 9 Ca boerije jʉori ca biirijea, ca bojocaañurã niirique, añurije maquẽ tiirique, díámacʉ̃wado ĩi niirique nii. 10 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩabiijejarije peere ĩa bejeri tii niiña. 11Ca naitĩaropʉniirãre biro ca niirã cʉ̃ja ca tiirijere tiiticãña. Tobiro tiitirãra, “Ñañarije niiro bii, to biro tiirique”cʉ̃jare ĩi wede majioña. 12 Yaioropʉ cʉ̃ja catiirijere bau niiropʉ wede batojata, ca boborijenii. 13 Niipetirijepʉre ca boerije to ca boe eyopeoticãjata, bau niirije nii eacã, 14 ca boerijea,niipetirijere ca bauro tii. To birira o biro ĩi:“Mʉ, ca cãnigʉre biro ca biigʉ wãcãña. Ca bii

yairicarã watoapʉ niigʉre biro ca niigʉwãmʉ nʉcã, bojoca catiya. To biro mʉ cabiiro, Cristo mʉre jĩa boerucumi,” ĩi.

15 To biri mʉja ca biirique cʉti niirijere añurotʉgoeña majiri tii niiña. Ca tʉgoeña majitirãrebiro niitirãra, añuro ca tʉgoeña majirãre biropee niiña. 16Ʉmʉrecori ñaña jañu, to biri añuromʉjare ca bii eari taberiramʉja ca tiipere tiicãña.17Ca tʉgoeña bojoca catitirã niiticãña. “¿Dije peeto niiti, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorije?” ĩi tʉgoeñamajiña petopʉra. 18 Cũmuticãña. Cũmuriqueaañuro mani ca niirijere ca ñañorije nii.* To biro

biitirãra, Añuri Yeri cʉ̃ ca boorore biro, cʉ̃ cadotirije peere tii nʉnʉjee niiña. 19Mʉja ca niirocõrora, Ʉmʉreco Pacʉre baja peo nʉcʉ̃ bʉoriquemena, baja ʉjea niirique mena, añuro yeri tʉ-goeñarique cʉti baja ʉjea niirique mena, ameriwede peni niiña. Mʉja ca yeri jãñarije niipetiromena baja, ĩi nʉcʉ̃ bʉo, ĩi niiña mani Wiogʉre.20Niipetirijepʉrena mani Wiogʉ Jesucristo jʉori,Ʉmʉreco Pacʉ, mani Pacʉre, “Añu majuropeecã”cʉ̃re ĩi nʉcʉ̃ bʉocõa niiña.

Ca nʉmoa cʉtirã cʉ̃ja ca tii niipe21 Mʉja ca niiro cõrora ameri tʉo nʉnʉjee

niiña, Cristore ca nʉcʉ̃ bʉorã niiri.22Nomia, camanʉ jʉ̃mʉa cʉtirã, Wiogʉremʉja

ca tʉo nʉnʉjeerore birora mʉja manʉ jʉ̃mʉaretʉo nʉnʉjeeya. 23 Ca nʉmo cʉtigʉa, cʉ̃ nʉmoreca jʉo niigʉ niimi, Cristo cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerãrecʉ̃ upʉre biro ca niirãre ca jʉo niigʉ cʉ̃ ca niirorebirora. Ñucã cʉ̃ra niimi, cʉ̃jare ca ametʉenegʉ.24 Cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerã Cristore cʉ̃ja ca tʉonʉnʉjeerore biro, mʉja cʉ̃ja nʉmoa cãa mʉjamanʉ jʉ̃mʉare niipetirijepʉrena ca tʉo nʉnʉ-jeeparã mʉja nii.

25 Ca nʉmoa cʉtirã, mʉja nʉmoare maiña,Cristo cʉ̃ yaarãre maigʉ, ca ñañarije manirã cʉ̃jaca niiro tiirʉgʉ, 26 cʉ̃jare cʉ̃ ca bii yai bojaricarorebirora. Cʉ̃ra, oco, upʉre ca coerore birora, cʉ̃ yeewederique mena mani ca yeri tʉgoeña wajoarotiiupi, 27 cʉ̃ yaarãre cʉ̃ majuropeera añurã, cañañarije manirã, ñañarijere ca tiitirã, cʉ̃ja caniiro tiirʉgʉ. 28 O biri wãmera mʉja, cʉ̃ja manʉjʉ̃mʉa, mʉja upʉre mʉja ca mairore birora mʉjanʉmoare ca maiparã mʉja nii. Cʉ̃ nʉmore camaigʉa, cʉ̃ upʉrirena maigʉ tiimi. 29-30 Jĩcʉ̃ ʉnopeera cʉ̃ upʉrena ĩa tutitimi. Tiitigʉra añurobaa, ĩa nʉnʉjee, tii niimi, Cristo cʉ̃ yaarãre cʉ̃ catiirore birora. Mania, cʉ̃ upʉ macã taberi niirãmani bii. 31 To biri, ʉmʉ cʉ̃ pacʉre, cʉ̃ pacorewiti weorucumi, cʉ̃ nʉmo mena niirʉgʉ. Cʉ̃japʉarãpʉra jĩcã upʉra nii earucuma.† 32 Atea camajiña manirije ca niimiriquera nii. Yʉa, Cristo,cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerã menare ĩigʉ yʉ ĩi. 33To birimʉja ca niiro cõrora, mʉja upʉremʉja camairorebirora mʉja nʉmoare maiña. Mʉja, cʉ̃ja nʉmoacãa, mʉja manʉ jʉ̃mʉare nʉcʉ̃ bʉoya.

6Cʉ̃ja pacʉa, cʉ̃ja puna, cʉ̃ja ca tii niipe

1 Mʉja, cʉ̃ja puna, Wiogʉ cʉ̃ ca ĩa biijejarorebiro mʉja pacʉare tʉo nʉnʉjeeya. Atea añurijenii. 2Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotirique ca nii jʉorije,

* 5:18 Col 3.17. † 5:31 Gn 2.24.

Page 270: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

EFESIOS 6:3 267 EFESIOS 6:24“To biro biirucu,” cʉ̃ ca ĩirique mena ca niirije atenii: “Mʉ pacʉre, mʉ pacore, nʉcʉ̃ bʉoya, 3 añuromʉjare bii, ati yepapʉre yoaro cati nii, mʉja ca biiʉjea nii niipere biro ĩirã,” ĩi.*

4Mʉja, cʉ̃ja pacʉa, mʉja punare cʉ̃ja ca ajiarotiiticãña. To biro tiitirãra, Wiogʉ cʉ̃ ca boororebiro pee añuro cʉ̃jare wede majio tii majoña.

Pade bojari maja, to biri cʉ̃ja wiorã cʉ̃ja ca tiiniipe

5Mʉja pade bojari maja, ati yepare mʉja ʉparãca niirã cʉ̃ja ca ĩirore biro tiiya. Nʉcʉ̃ bʉoriquemena añuro yeri tʉgoeñari, Cristorena pade bo-jarãre biro, cʉ̃jare pade bojaya. 6 Cʉ̃ja menaañuro tuarʉgarã, mʉja ʉparã cʉ̃ja ca ĩa cojorowado añuro pade dito, tiiticãña. Cristore padebojari majare birora Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boororebiro añuro yeri tʉgoeñarique mena padeya.7 Bojocarena pade bojarãre biro méé, Wiogʉrenapade bojarãre biro, añuro tiirʉgarique menapadeya. 8 Mani ca niiro cõrora, pade coterimajʉ ca niigʉ, añuro ca niigʉ, “Añurije mani catiiricarore birora Wiogʉ cʉ̃ ca tiicojorijere maniñeerucu,” ca ĩi majiparã mani nii.

9 Mʉja, cʉ̃ja ʉparã, mʉjare pade bojari ma-jare ĩi uwiotirãra, añuro mʉjare cʉ̃ja ca padenʉnʉjeerore birora añuro cʉ̃jare tiiya. Mʉja cʉ̃jaʉparã,mʉja cʉ̃jare pade bojarimaja cãa, ʉmʉrecotutipʉ ca niigʉWiogʉ jĩcʉ̃rena ca pade nʉnʉjeerãmʉja ca niirijere majiña. Cʉ̃a bojocare ca ĩa dicawoogʉ méé niimi.

Ʉmʉreco Pacʉ yee bojoca tooye10 Yʉ yaarã, mecʉ̃ra yua mʉja ca tʉgoeña tu-

tuapere, Wiogʉ cʉ̃ ca tutuarije do biro ca ti-iya manirijepʉre amaña. 11 Ʉmʉreco Pacʉ bo-joca tooye cʉtirique niipetirije cʉ̃ ca tiicojoriquemena, bojoca tooye cʉti niiña, ñañarije manica tiiro manire ca tiigʉ Satanás cʉ̃ ca ĩi ditori-jerena jãa tii nʉnʉjeere ĩirã. 12 Bojoca menaameri quẽe niirã méé mani tii. Ñañarije wiorãmena, ca dotirã mena, ati ʉmʉrecorire ñañarijetiiricaro ca tii niirã mena, emʉaropʉ macãrãmani waparã ñañarije ca tiirã mena, ameri quẽeniirã mani tii. 13 To biri niipetirije bojoca tooyeɄmʉreco Pacʉ mʉjare cʉ̃ ca tiicojoriquere jeeʉpaya, ñañaro mʉjare ca bii eari rʉmʉre tʉgoeñabayi, bii ametʉa nʉcã, to birora mʉja ca tʉgoeñabayicõa niipere biro ĩirã. 14 To biri to biroratʉgoeña tutuacõa niiña. Díámacʉ̃ ca niirije menawẽñarica daa cʉticãricarã nii, ca niirore biro tiiniirique ca niiriro cõme jutiro jãña, 15 añurije

queti añuro niiricaro ca tiirijere wederã waarʉ-garã añuro queno yuericarãpʉ niiricaro ca tiirijedʉpo juti jãñaricarãpʉ nii yue, biiya. 16 Añuropetira, díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijera,mʉja wapero to niijato, Satanás mʉjare cʉ̃ ca ĩicõa jãarije niipetirijere ca camotaapere biro ĩiro.17 Ʉmʉreco Pacʉ mʉjare cʉ̃ ca ametʉeneriqueremʉja dʉpʉgare ca camotaari coro, come cororebiro cʉo, ñucã Ʉmʉreco Pacʉwederiquera, AñuriYeri mʉjare cʉ̃ ca tiicojori pĩi niipĩire biro cʉo,tiiya.

18 Añuri Yeri cʉ̃ ca majiorije mena to birorajuu buecõa niiña. To birora añuro tʉgoeña bo-joca catiri nii, ca ñañarije manirã Ʉmʉreco Pacʉyaarã niipetirãre Ʉmʉreco Pacʉre juu bue boja,tiicõa niiña. 19 Yʉ cãare juu bue bojaya, yʉca ĩipere Ʉmʉreco Pacʉ yʉre cʉ̃ majiojato ĩirã.Ñucã uwiricaro maniro, Ʉmʉreco Pacʉ yee camajiña manirije ca niirique añurije quetipʉre caniirijere, cʉ̃ja ca majiro yʉ ca tiipere biro ĩirã.20Ʉmʉreco Pacʉra ate añurije quetire yʉre wedeyuju doti cojowi. Tee jʉorira mecʉ̃ra, come daarimena cʉ̃ja ca jiaricʉ yʉ nii. To biri ɄmʉrecoPacʉre yʉre jãi juu bue bojaya, cʉ̃ yee quetireuwiricaro maniro yʉ ca wedepere biro ĩirã.

Añu doti yapanorique21 Tíquico mani yee wedegʉ, yʉ ca maigʉ,

añuro mani Wiogʉ yeere yʉre pade nemori majʉ,yʉ ca bii niirijere, yʉ ca tii niirije niipetiro,mʉjarewederucumi. 22 To biri jãa ca bii niirijere mʉjarewede, mʉja pea teere tʉo ʉjea nii, mʉja ca biiperebiro ĩigʉ, mʉja pʉtopʉ cʉ̃re yʉ tiicojo.

23Mani Pacʉ Ʉmʉreco Pacʉ, Wiogʉ Jesucristo,añuro niirique, ameri mairique, díámacʉ̃ tʉonʉcʉ̃ bʉorique, mani yaarãre cʉ̃ja tiicojojato.24 Mani Wiogʉ Jesucristore ca mairã niipetirãreañuro cʉ̃ ca tii bojarique, cʉ̃ ca mairije ca petinʉcãtirijere cʉ̃ tiicojojato.

To biro to biijato.Pablo

* 6:3 Ex 20.12; Dt 5.16.

Page 271: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

FILIPENSES 1:1 268 FILIPENSES 1:13

FILIPENSESEuropapʉre Macedonia yepare, Pablo, Jesucri-

store ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ ca tii jʉoricarã Filiposmacãrã niiupa.

Pablo tia cũuricawiipʉ niigʉra, mairiquemenacʉ̃jare cʉ̃ ca owa cojoriquere wede. Filiposmacãrã Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã, Pablo cʉ̃ caboo pacarijere tii nemorã cʉ̃ ca cʉotirijere cʉ̃recʉ̃ja ca tiicojoriquere “Añu majuropeecã,” cʉ̃ caĩiriquere wede jʉo.

Ñucã apeyera díámacʉ̃ ca niitirijere bue yujurimaja Cristore ca tʉo nʉnʉjeerãpʉre cʉ̃ja ca ĩidito earique maquẽre bʉaro tʉgoeña pai, “Tobiro ca biirije watoara añurije quetire to biroratʉo nʉnʉjeecõa nii, tʉgoeña bayi, biicõa niiña,”cʉ̃ ca ĩi wede majioriquere wede nʉnʉa waa.Owa jʉogʉpʉra bʉaro cʉ̃ ca ʉjea niirijere, Fili-pos macãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre cʉ̃ca mairijere, “Añu majuropeecã,” cʉ̃jare cʉ̃ caĩirijere, ĩa majiriquera ca niicãro tiimi Pablo (1.1-11).

To biro ĩicã, cʉ̃re ca biirijere cʉ̃jare wedemi.Biigʉpʉa, “Ñañaro peti yʉ tamʉocã” ĩi tʉ-goeñarique paigʉ méé ĩimi; Cristore biropʉ cʉ̃ cabiicãrijere tʉgoeña bayicãri bii yairiquere cʉ̃ cauwitirijere ĩigʉ tʉgoeña bayirique mena o biroĩi owami, “Yʉra yʉ ca catirije, Cristo niimi; biiyairique pea wapa taarique niiro bii,” ĩimi (1.12-21).

To biro ĩicã, “To birora tʉgoeña bayicõa nii,añurije queti ca ĩirore biro bii nii, Cristo cʉ̃ cabiiricarore birora bii nʉnʉjee, biiya,” ĩi wedemajiomi Filipos macãrãre (1.27—2.18).

To biro ĩi yapano, cʉ̃re pade nemori maja, Tim-oteore, Epafroditore, cʉ̃ ca tiipere cʉ̃jare wedemi(2.19-30).

Ñucã cʉ̃ ca ʉjea niirijere cʉ̃jare wede nʉnʉawaagʉra, cʉ̃ ca biirucuriquere cʉ̃jare wedemi,doti cũurique ca ĩirore biro ca tii nʉnʉjeegʉniicãri, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre ñañarotiirʉga nʉnʉjeema ĩigʉ, díámacʉ̃rã añurã niiri-caro ca tiigʉre cʉ̃ ca bua eariquere. Biigʉpʉadíámacʉ̃ra añugʉ peti yʉ nii eati ĩigʉ, ũmaarimajʉ mena ĩi cõoñari cʉ̃ ca bii nʉnʉa waarijerewede nʉnʉa waami (cap. 3).

To biro ĩicã, Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã niiriʉjea niirica wãmere cʉ̃jare wede majio, cʉ̃ja ca tii

niipere cʉ̃jare wede, “Cʉ̃jare añu dotiya” ĩiriquemena ĩi yapano eami (cap. 4).Filipos macãrãre Pablo cʉ̃ ca queti

owa cojorica pũuro

Añu dotirique1 Pablo, Timoteo, Cristo Jesús yeere paderi

maja, mʉja niipetirã, Cristo Jesús jʉori, ca ñañar-ije manirã Filipos'pʉ ca niirã, ñucã nea pooricawiire tii nemori maja,* to biri jʉo juu bue niirimaja† menapʉrena, ati pũurore jãa owa cojo.2 Ʉmʉreco Pacʉ, mani Pacʉ, to biri Wiogʉ Jesu-cristo, manire cʉ̃ja ca ĩa mairijere, to biri jĩcãricõro añuro niiriquere mʉjare cʉ̃ja tiicojojato.

Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre Pablo cʉ̃ ca juubue bojarique

3Mʉjare yʉ ca tʉgoeñarije cõrora, yʉ ɄmʉrecoPacʉre, “Añu majuropeecã,” yʉ ĩi. 4 Yʉ ca juubuerije cõrora ʉjea niirique mena wado mʉja ni-ipetirãre yʉ juu bue boja, 5 Jesucristo yee quetiremʉja ca tʉo jʉori rʉmʉpʉra yʉre mʉja ca tiinemo nʉnʉa dooriquere, mecʉ̃pʉ cãare to birorayʉre mʉja tii nemocõa nii. 6 Yee méé yʉ ĩi:Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ yee añurijere mʉjapʉre ca tiijʉoricʉra, añuro mʉja ca niiro mʉjare tii nʉnʉawaarucumi, Cristo Jesús nemo cʉ̃ ca tua doorirʉmʉpʉ. 7 O biro mʉja niipetirãpʉre yʉ ca ĩitʉgoeñarije añurijera nii, tia cũurica wiipʉ niigʉcãa, ñucã wiorã pʉtopʉ añurije quetire ñañaroca ĩi wede pairãre ĩi camota, díámacʉ̃ ca niirijeranii, ĩi wede majio niigʉ cãa, to birora mʉjareyʉ tʉgoeñacõa nii. Mʉja niipetirãpʉra ɄmʉrecoPacʉ añurije yʉre cʉ̃ ca tiicojoriquere yʉ menaramʉja tii nemo nii. 8 Ʉmʉreco Pacʉ majimi mʉjaniipetirãre, Cristo Jesús cʉ̃ camairije mena bʉaromʉjare yʉ ca mai niirijere. 9 Ate nii yʉ ca jãijuu bue bojarije: Mʉja ca ameri mairijere bʉarojañuro ameri mai nʉnʉa waa, ñucã bʉaro maji,niipetirijere tʉo jeeñomaji, 10añurije pee wadoreĩa maji, ñucã Jesucristo cʉ̃ ca doori rʉmʉre cañañarije manirã nii, ñañarije ca tiirã niima, ca ĩiecotirã nii, 11ñucã Jesucristo jʉori, añuro tiiriquemʉja ca tii niirijere bʉaro jañuro tii nʉnʉa waa,Ʉmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉo baja peo, cʉ̃ja ca tiiromʉja ca tiipere ĩigʉ.

Cristo niimi catirique12Yʉ yaarã, ano yʉre ca biirije, añurije quetire

bʉaro jañuro ca jeja nʉcã nʉnʉa waaro ca tiiri-jere mʉja ca majiro yʉ boo. 13 To biri niipetirã

* 1:1 Diáconos. † 1:1 Obispos.

Page 272: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

FILIPENSES 1:14 269 FILIPENSES 2:5macã wiogʉ yaa wiire ca coterã uwamarã, ñucãaperã cãa, Jesucristo jʉori tia cũurica wiipʉ yʉ caniirijere cʉ̃ja ca majiro cʉ̃jare tii. 14 Tia cũuricawiipʉ yʉ ca niiro ĩarã, mani yaarã Jesucristo yeequetire ca tʉo nʉnʉjeerã niipetirã jañuripʉra, Je-sucristo peere bʉaro jañuri tʉo nʉnʉjee tʉgoeñabayicãri, uwiricaro maniro Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire wedema.

15 Jĩcãrã Jesucristo yee quetire wederã, ĩaʉgo ajiarique mena, ñucã “Jãape jãa ĩi ametʉanʉcãrucu” ĩirique mena, cʉ̃ja ca wederijea díá-macʉ̃ra nii. To ca bii pacaro aperã, añuri wãmetʉgoeñarique cʉtiri wedema. 16Aperã, Jesucristoyee añurije quetire “Díámacʉ̃ra nii cʉ̃ ca ĩi wedeniipere ĩima ĩigʉ, tia cũurica wiipʉ cʉ̃ ca niirocʉ̃re tiimi Ʉmʉreco Pacʉ,” ĩi majiri, mairiquemena Jesucristo yee quetire wedema. 17 To birocʉ̃ja ca ĩicãro aperã pea, añuro tʉgoeñariquecʉtiri méé, cʉ̃ja majurope cʉ̃ja ca boo tʉgoeñar-ijere ĩima ĩirã, wedema. “To biro mani ca ĩiro,tia cũurica wiipʉ niigʉ, ñañaro cʉ̃ ca tamʉorijerebʉaro jañuro ñañaro cʉ̃ tamʉo bʉañajato,” ĩitʉgoeñacãri wedema. 18 Biiropʉa tee ʉnoa, “Tobiro ĩima” ĩirique méé nii. No ca boorora wede,ca niirore biro wede, cʉ̃ja ca ĩimijata cãare, meeJesucristo yee quetirena wederã tiima. To birocʉ̃ja ca tiirijere yʉ ʉjea nii jañu. Bʉaro jañuro yʉʉjea niicã nʉnʉawaarucu. 19Ate niipetirije o birocʉ̃ja ca tii niirijea, ñañaro yʉ ca biirijere yʉ caametʉaro ca tiipera ca niirijere yʉ maji. To biriɄmʉreco Pacʉre yʉre mʉja ca jãi bojarucurije,ñucã Jesucristo yʉʉ Añuri Yeri yʉre cʉ̃ ca tiinemorije cãa, añu majuropeecã. 20 “ɄmʉrecoPacʉ pea, boboro yʉ ca tamʉoro yʉre tiitiru-cumi,” yʉ ĩi tʉgoeña bayicã. To biri niipetirã cʉ̃jaca tʉo cojoro, “To biro yʉre biibocu” ĩiri méé,cʉ̃jare yʉ wederucu. Ñucã mecʉ̃ cãare yʉre cabiirucuricarore birora, bʉaro jañuro yʉ WiogʉJesucristo cʉ̃ ca nii majuropeerije yʉ mena caniirijere, yʉ ca catijata cãare, ñucã yʉ ca bii yairojiro to ca niimijata cãare, ĩarucuma. 21 To biri yʉca catijata, Cristo yee wadore yʉ wede. Ñucã biiyaigʉpʉ cãa cʉ̃ menara yʉ niirucu.‡ 22Yʉ ca cat-icã nʉnʉa waajata, ametʉene jañuro Jesucristomanire cʉ̃ ca doti cũuriquere, to birora yʉ tiicõaniibocu. To biri, “O biro pee yʉ biirucu,” yʉ ĩimajiti. 23 Ate pʉa wãmepʉrena yʉ ca tiirʉgarijeca niiro macã, “Tii wãme peere yʉ tiirucu” yʉĩi majiti. “Jesucristo mena niigʉ waarʉgʉ yʉ cabii yaijata, añumajuropeecãbocu,” yʉ ca ĩirije nii.

24Ñucã ape tabera añurije peere mʉjare boojãmaĩigʉ, bʉaro yʉ ca cati nʉnʉa waarʉgarije nii, yʉrebii. 25 “To biro ca biipʉ yʉ niicu,” yʉ ca ĩirore biroca biipʉ niiri, mʉja menara yʉ tuarucu. Cristoredíámacʉ̃mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere bʉaro jañurotʉgoeña ʉjea nii, mʉja ca bii nʉnʉa waaromʉjaretii nemorʉgʉ. 26Obiro biigʉ, jiro ñucãmʉjamenayʉ ca niiro, Cristo Jesús yaarã mʉja ca nii ʉjeaniirije, yʉ jʉori bʉaro jañuro mʉja ca ʉjea niirotiirucu.

27 Mʉja ca biirique cʉti niirije wadore Jesu-cristo yee añurije queti ca ĩirore biro bii niiña.To biro mʉja ca biiro, mʉjare yʉ ca ĩagʉ waajatacãare, ñucã yoaropʉ yʉ ca niijata cãare, mʉja cabiirijere queti tʉogʉra, jĩcãri cõro tʉgoeña bayi,añurije quetire jĩcãri cõro díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉobayi nʉnʉawaa, 28ñucã “Cʉ̃jare ca ĩa junarãre uwitʉgoeñaricaro maniro bii niijapa,” yʉ ĩi majirucu.Cʉ̃ja pea to biro cʉ̃ja ca ĩirijera ñañaro ca biiyaiparã cʉ̃ja ca niirijere ĩñoma. Ñucã mʉja peerañañaromʉja ca biiboriqueremʉja ca ametʉapereĩñoro bii. Atea Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiirije nii.29 Mʉjara, Jesucristore tʉo nʉnʉjeerique wadoméé nii, cʉ̃ jʉori ñañaro ca tamʉoparã mʉja caniirije cãa niiro bii. 30Mʉja, to biri yʉ cãa, Jesu-cristo yee quetire mani ca wederije jʉori ñañaromanire cʉ̃ja ca tii pacaro, jĩcãri cõro teere maniwede nʉnʉawaa. Jʉgueropʉ cãare to birora teereyʉ ca wedero mʉja ĩawʉ. Mecʉ̃ cãare to birora yʉca tiicã nʉnʉa waarije quetire mʉja tʉocu ñucã.

2Do biro ca tiiya manigʉ nii pacagʉ watoa

macʉ̃re biro niirique1 To biri Jesucristo, ca ʉjea niirã mʉja ca ni-

iro tii, cʉ̃ ca mairijera mʉja ca tʉgoeña ʉjeaniiro tii, Añuri Yeri mena añuro nii, ca ĩa ʉjeaniirã, ñucã ca boo paca ĩarã, mʉjare cʉ̃ ca ti-ijata, 2 niipetirãpʉra añuro nii, jĩcʉ̃ peere biroameri mai, jĩcʉ̃re birora tʉgoeñarique cʉti, mʉjaca bii niirije mena yʉ ca ʉjea niiro yʉre tiiya.3 “Mani peemani tii ametʉene nʉcãcãjaco,” ñucã,“Mania cʉ̃jare biro méé mani bii,” ĩirique menatiiticãña. To biro ĩitirãra, watoa macãrãre biropee niiri, “Cʉ̃ja pee doca mani ametʉenero canii majuropeera niima” ĩirique mena tiiya. 4 Jĩcʉ̃ʉno peera mʉja wado añuro mʉja ca niipereamaaticãña. Aperã añuro cʉ̃ja ca niipe cãareamaña. 5Mʉja ca tʉgoeñarijere Cristo Jesús cʉ̃ catʉgoeñaricarore biro ca tʉgoeñaparã mʉja nii:

‡ 1:21 Yʉra yʉ ca catirije, Cristo niimi; bii yairique pea wapa taarique niiro bii.

Page 273: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

FILIPENSES 2:6 270 FILIPENSES 3:16 Cʉ̃a, Ʉmʉreco Pacʉra nii pacagʉ, Ʉmʉreco

Pacʉre biropʉ cʉ̃ ca niirijere, teerena cawaa weo majiña manirijere biro ĩa, ti-itiupi.

7 To biro biitigʉra, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca niirijerecʉ̃majuropeera camotati, pade coterima-jʉre biro pee bii, bojoca baʉaupi.

8 Bojocʉre biro baʉa eari, cʉ̃ majuropeera watoamacʉ̃re biro bii, cʉ̃ ca bii yairi rʉmʉpʉ cʉ̃Pacʉ cʉ̃ ca dotirore biro ca tii nʉnʉjeegʉ,nii eyoupi. Yucʉ tenipʉ paa pua tuu eco,ñañaro cʉ̃ ca tamʉo yairi tabepʉ to birobii eyoupi.

9 To biro cʉ̃ ca biirije jʉori, niipetirã ametʉen-eropʉ ca nii majuropeegʉ cʉ̃ ca niiro cʉ̃retiiupi Ʉmʉreco Pacʉ. Ñucã cʉ̃ wãmecãare, niipetiri wãme ametʉenero ĩi nʉcʉ̃bʉorica wãmere cʉ̃re tiicojoupi.

10 Niipetirã ʉmʉreco tutipʉ ca niirã, ati yepamacãrã, ati yepa doca macãrã, cʉ̃ja ãjʉrojupeari mena tuetuu ea nuuri, cʉ̃ wãmereĩi nʉcʉ̃ bʉo,*

11 ñucã bojoca cʉ̃ja niiro cõrora, “Jesucristo,Wiogʉ peti niimi,” Ʉmʉreco Pacʉre ĩinʉcʉ̃ bʉorique ca niipere ĩigʉ, to biro cʉ̃retiiupi.

Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã ca boerijere bironiima

12 To biri yʉ yaarã yʉ ca mairã, yʉ ca ĩirijeremʉja ca yʉʉ nʉnʉjeericarore birora, mʉja menayʉ ca niiro wado to biro biitirãra, yoaropʉ yʉca niijata cãare añuro yʉʉ nʉnʉjeeya. Mʉja caametʉape maquẽre, añuro bojoca catiri ĩi nʉcʉ̃bʉorique mena tii niiña. 13 Ʉmʉreco Pacʉ ma-juropeera, mʉja yeripʉ añurijere mʉja ca tiirʉgatʉgoeñaro tii, mʉja ca tiirʉga tʉgoeñarijere cʉ̃ caboorore biro añuro mʉja ca tiiro ca tiigʉ niimi.

14Noomʉja ca tiirije cõrorena, yaioroacã wedepai, ameri tuti, ĩitirãra tiiya. 15 Jĩcʉ̃ ʉno peerañañaromʉja ca tiiriquere bʉati, ñucã, “Ñañaro catiirã niima” ca ĩiña manirã, Ʉmʉreco Pacʉ punaca ñañarije manirã niiña, ati yepa macãrã bojocañañarã tiirique ʉno méé ca tii yai waarã watoare.Cʉ̃ja watoare mʉja cãa, ñocõa ati yepare cʉ̃ja caboe baterore birora boe bate niiña, 16 caticõa ni-irique maquẽ añurije quetire to birora tʉo nʉnʉ-jeecõa niirã. To biro mʉja ca biiro, Jesucristocʉ̃ ca doori rʉmʉre “Añurije queti cʉ̃jare wedeyujugʉ, yeeméé yʉ biijapa,” yʉ ĩi tʉgoeña ʉjea ni-irucu. 17Díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije menaɄmʉreco Pacʉre mʉja ca tii nʉcʉ̃ bʉo niirijere to

bii yapano peoti eajato ĩigʉ, yʉmajuropeera yʉ cabii yairʉgarijere ĩima ĩigʉ bʉaro yʉ ʉjea nii. Ñucãyʉ ca ʉjea niirijere mʉja niipetirã mena yʉ ʉjeanii. 18Mʉja cãa to birora ʉjea niiri, mʉja ca ʉjeaniirijere yʉ mena ʉjea niiña.

Timoteo, to biri Epafrodito19Wiogʉ Jesucristo cʉ̃ ca boojata, yoari mééra

Timoteore mʉja pʉtopʉ yʉ tiicojorʉga, mʉjaca bii niirije quetire tʉori, tʉo ʉjea niirʉgʉ.20 Añurije maquẽre mʉjare boojãgʉ, bʉaro mʉ-jare yʉ ca tʉgoeñarucurore biro ca tʉgoeñagʉʉnore jĩcʉ̃ ʉno peera yʉ cʉoti. 21 Niipetirãpʉracʉ̃ja yee ca niipe maquẽ wadore amacãma. Je-sucristo yee peera “To biro bii,” ĩitima. 22 Meemʉja, Timoteo cʉ̃ ca biirique cʉti niirijere añuromʉja maji. Jĩcʉ̃ cʉ̃ macʉ̃, cʉ̃ pacʉ mena añurocʉ̃ ca pade nemo niirore birora añurije quetireyʉre wede nemo niiwi. 23 To biri ano yʉre cabiirijere majicãri jiro, yoari mééra mʉja pʉtopʉTimoteore yʉ tiicojorʉga. 24 “Biigʉpʉa, yoarimééra yʉ majuropeera mʉja pʉtopʉ yʉ ca waaroyʉre tiirucumi Ʉmʉreco Pacʉ,” yʉ ĩi.

25 Ñucã to birora yʉ yee wedegʉ Epafrodito,yʉre pade nemori majʉ, Jesucristo yee quetiretutuaro mena yʉre biro ca ĩi bayi niigʉ, yʉca boorijere cʉ̃ tii nemojato ĩirã mʉja ca tiico-joricʉ cãare, ñucã cʉ̃re ca tiicojopʉ yʉ nii, yʉĩi. 26 Cʉ̃ pea mʉja niipetirãre bʉaro amami;ñucã apeyera bʉaro tʉgoeñarique paimi, cʉ̃ cadiarique tamʉoriquere mʉja ca queti tʉoriqueremajiri. 27 Díámacʉ̃ mʉja tʉojacupa. Dia jañuwiEpafrodito. Bii yaicoabowi. To biro cʉ̃ ca bi-imijata cãare, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃re ĩa mairi, cʉ̃recatiowi. Cʉ̃ wado méére ĩa boo pacawi; yʉ cãareboo paca ĩawi yʉ ca tʉgoeñarique pairijere, tʉ-goeñarique pai nemoremi ĩigʉ. 28 To biri yoariméé cʉ̃re yʉ tuenecojorucu mʉja pʉtopʉ, cʉ̃remʉja ca ĩa ʉjea nii tʉgoeña tutuapere biro ĩigʉ.To biro tiigʉ, yʉ tʉgoeñarique paiti jañurucu.29 Cʉ̃ ca earo, Wiogʉ yaarãre birora ʉjea niiriquemena cʉ̃re bocaya. Ñucã cʉ̃re biro ca biirãrenʉcʉ̃ bʉoya, 30 Jesucristo yeere padema ĩigʉ, biiyaicoabowi. Mʉja majuropeera yʉre mʉja ca tiinemorã dootiriquere tii nemoma ĩigʉ, bii yairi-caro pʉtoacãpʉ ametʉawi.

3Añuro niiricaro ca tiirije

1 Apeyera ñucã yʉ yaarã yʉ ca mairã, Jesu-cristo mena ʉjea niiña. Yʉra, mʉjare yʉ ca

* 2:10 Ʉmʉreco Pacʉ yaarã, Satanás yaarã.

Page 274: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

FILIPENSES 3:2 271 FILIPENSES 4:1owa cojoriquepʉrena yʉ ca owa cojo nemocã tuawaarucujata, bojoricaro bii pato wãcõrucu biiti,mʉja peera añurije maquẽ ca niiro macã. 2 Ĩabiijejaya manirije ca tiirãre, Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire ca wederã nii pacarã ñañarije ca tiirãre,“Ʉmʉreco Pacʉ yaarã mani nii,” ĩirã, cʉ̃ja jeyuaquejerorire ca wide weo baterã menare, bojocacatiri niiña. 3 Mania, Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ AñuriYeri jʉori cʉ̃re ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorã, Cristo Jesús yaarãniiri ca ʉjea niirã nii, bojoca cʉ̃ja majuropeerañañarije manirã niirʉgarã, cʉ̃ja ca tii niirijere tʉonʉnʉjeeti, ca biirã pee mani nii, jeyua quejeroyapare wide taaricarã majurope ca niirã. 4 Yʉmajuropeera, atera, “Díámacʉ̃ra niiro bii,” ca ĩinʉcʉ̃ bʉogʉ peti niigʉ yʉ bii.

Jĩcʉ̃ ʉno atere, “Díámacʉ̃ ca niirijera niiro bii,”cʉ̃ ca ĩi nʉcʉ̃ bʉojata: 5Yʉ ca baʉaro jiro jĩcã amopeti, ape amore itiaga penituaro ca niiri rʉmʉreyʉ jeyua quejero yapare cʉ̃ja ca wide taaricʉ, is-raelita bojocʉ, Benjamín yaa puna macʉ̃, hebreobojocʉ, ñucã hebreo macʉ̃, judíos, doti cũuri-quere, “O biro ĩirʉgaro ĩi” cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorijepeera fariseos yaa pooga macʉ̃, yʉ niiwʉ. 6Ñucãdoti cũurique ca ĩirijere ametʉene nʉcãriquereca bootigʉ yʉ ca niirique peera, Jesucristore catʉo nʉnʉjeerãre ñañaro cʉ̃jare ca tiirʉga nʉnʉ-jeericʉ, doti cũurique peera jĩcã wãme dʉjaricaromaniro ca tii nʉnʉjeegʉ ca niiricʉ pee doca, cʉ̃ametʉenero, “Díámacʉ̃ ca niirijera niiro bii,” caĩi nʉcʉ̃ bʉoricʉ peti niigʉ yʉ bii yʉ doca. 7 Ateniipetirije jʉgueropʉre yʉra, ca nii majuropeerijeca niimirique, mecʉ̃ra Jesucristo jʉori ca wapamanirije niiro bii yua. 8O biro bii ñucã: YʉWiogʉCristo Jesús cʉ̃ ca añu ametʉene majuropeerijereyʉ ca majirije mena, atere yʉ ca ĩa cõoñajata, jĩcãwãme ʉno peerena, “Ca nii majuropeerije nii,” yʉĩiti majuropeecã. Cristo jʉori tee niipetirijepʉraca wapa manirijere biro tuacãwʉ. Mecʉ̃ra yuaCristo peere bʉa eari: “Ca bii bateriquepʉ nii,”*yʉ ĩicã. 9 Cʉ̃ mena pee niirʉgama ĩigʉ, yʉ ma-juropeera doti cũurique ca ĩirore biro yʉ ca tiinʉnʉjeerije jʉori, ñañarije manigʉ niiriquere yʉamaati. Jesucristore díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquejʉori pee Ʉmʉreco Pacʉ, ca ñañarije manigʉ yʉca niiro cʉ̃ ca tiirije peere yʉ ama. 10 Cristocʉ̃ ca cati tuarique ca tutua majuropeerijere yʉmajuropeera biiñacã, ñañaro cʉ̃ ca tamʉoricarorebirora tamʉo, cʉ̃ ca bii yairicarore birora biiyai, biirʉgama ĩigʉ, niipetirijepʉrena ca wapamanirijere biro yʉ ĩacãwʉ. 11 To biri yʉ cãa, ca

bii yairicarã cʉ̃ja ca cati tuari rʉmʉre yʉ ca catituapere yʉ yue.

Ʉmʉreco tutipʉ ca niiparã12 Mee niipetirije bʉa ea peoticã, ñucã “Ca

ñañarije manigʉpʉ yʉ nii,” ĩigʉ méé yʉ ĩi. Teereca bʉa eapʉ cʉ̃ niijato ĩigʉ Cristo Jesús cʉ̃ cajʉoricʉ yʉ ca niirijere, cʉ̃ pee yʉre cʉ̃ ca majijʉoricarore birora teere bʉa earʉgʉ, cʉ̃ yeere tobirora yʉ tiicã nʉnʉa waa. 13 Yʉ yaarã, “Meeyʉ majuropeera teere yʉ bʉa eacãwʉ,” yʉ ĩi tʉ-goeñati. Ate pee docare o biro yʉ tii. Jʉgueropʉyʉ ca biirique cʉti niiriquere acobo, jiropʉ yʉca bʉa eape peere tʉgoeñari, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca boorije peere bʉaro jañuro yʉ tii nʉnʉa waa.14Ʉmʉreco Pacʉ, Cristo jʉori añurijere ʉmʉrecotutipʉmanire cʉ̃ ca tiicojopere yʉ cañeepere biroĩigʉ, añurije peere tii yapano earʉgʉ yʉ tii.

15 To biri mani niipetirã, añuropʉ díámacʉ̃ catʉo nʉcʉ̃ bʉo bayicoarãpʉa, ano mʉjare yʉ caĩirore biro wado ca tʉgoeñaparã mani nii. Ñucãjĩcã wãme ʉnore bojoricaro mʉja ca tʉgoeña-jata, tee cãare mʉja ca majiro mʉjare tiirucumiɄmʉreco Pacʉ. 16 Tee docare, jĩcã wãmera tiinʉnʉjee, jĩcʉ̃ peere biro tʉgoeña, biiriqueremanica bʉa earique ca niirore biro ca tii nʉnʉjeeparãmani nii.

17 Yʉ yaarã, niipetirã yʉre biro bii nʉnʉjeeya.Mʉjare jãa ca bii ĩñoricarore biro ca bii niirãcãare ĩa cõoña. 18 Mee, paʉ tiiri mʉjare yʉĩiwʉ. Ñucã mecʉ̃ cãare teerena, yacó cape cʉtirimʉjare yʉ ĩi nemo. Paʉ niicãma, Jesucristo yucʉtenipʉ cʉ̃ ca bii yairiquere ca junarãre biro ca tiiniirã. 19Biirãpʉa cʉ̃ja, ñañaro ca bii yaiparã niirãbiima. Cʉ̃ja upʉri ca boorore biro wado cʉ̃ja ca tiiniirijera nii, cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉo niirije. To birocʉ̃ja ca tii niirijere bobo tʉgoeñaricaro ʉno, “Obiro ca biirã jãa nii,” ĩi docuorucuma. Ñucã atiyepa maquẽ pee wadore bʉaro amama tee cãare.

20Mani pea ʉmʉreco tuti macã yepa macãrãpʉmani nii. Manire Ca Ametʉenegʉ, Wiogʉ Jesu-cristo cãare toopʉ ca niigʉ ca doopʉrena maniyue nii. 21 Cʉ̃a mani upʉ ca añutiri upʉre, cʉ̃upʉ ca añuri upʉre biro peemanirewajoarucumi.Niipetirijere cʉ̃ ca doti tutuarije mena to biromanire tiirucumi Jesucristo.

4Wiogʉ mena ʉjea niiña

1 To biri mʉja, yʉ yaarã yʉ ca mairã, bʉaro yʉca ĩarʉgarã, ñucã yʉ ca tʉgoeña ʉjea niiro ca tiirã,

* 3:8 Waibʉcʉrã ʉtare biro niicã.

Page 275: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

FILIPENSES 4:2 272 FILIPENSES 4:23yʉ paderique wapa ca niirã, Wiogʉre mʉja catʉo nʉnʉjeerijere, to birora tʉgoeña bayi tutuacãnʉnʉa waarãja.

2 Ñucã Evodia, to biri Síntique jãare, “ManiWiogʉ yaarã romirire birora, jĩcõre biro cʉ̃jatʉgoeñarique cʉtijato,” yʉ ĩi. 3 Mʉ, yʉre añuroca pade bapa cʉtigʉ peera,* anija mani yaarãromirire tii nemoñamʉre yʉ ĩi: cʉ̃ja, Clemente, tobiri aperã yʉre ca tii nemoricarã mena, yʉ menaañurije quetire wede nemowa. Mee cʉ̃ja wãmea,caticõa niirique ca niiri pũuropʉ owa tuurique niiyerijãa.

Wede majio yapanorique4 To biri to cãnacã tiira mani Wiogʉ Jesucristo

mena ʉjea niiña. Yʉ ĩi nemo ñucã: Ʉjea niicõaniiña. 5 Niipetirã, ca bojoca añurã mʉja ca ni-irijere cʉ̃ja ĩajato. Mee, Wiogʉ eagʉpʉ biimi.6No ca boorijeacã jʉorira tʉgoeñarique paiticãña.Tʉgoeñarique paitirãra, Ʉmʉreco Pacʉ peere “Obiirije jãare bii,” cʉ̃re ĩi jãi juu bueya, niipetiromʉjare ca biirijere. Ñucã tii nemorique cʉ̃re jãi,“Mʉ añu majuropeecã,” cʉ̃re ĩi, ĩiña.† 7 To biromʉja ca tiiro, Ʉmʉreco Pacʉ yee añuro niiriquebojocʉ cʉ̃ ca tʉo jeeñorije ca niirije ametʉen-eropʉ do biro ca tii tʉo jeeño majiña manirijeca niirije Cristo Jesús jʉori, mʉja yerire, mʉjaca tʉgoeña niirijere, añuro mʉjare ĩa nʉnʉjeeniirucu.

Añurije pee wadore tʉgoeñaña8 Yʉ yaarã, niipetirije díámacʉ̃ ca niirije, ni-

ipetiro ĩa nʉcʉ̃ bʉoriquere, niipetiro añuro ni-iriquere, niipetiro añurije wado ca niirijere, ni-ipetiro ca bojoca añurã niiriquere, añuro ĩa bi-ijejarique ʉno pee wadore amaña. Niipetirijeañurije wado, ñucã añuro ĩi nʉcʉ̃ bʉoricaro catiirijere, tʉgoeñaña. 9 Mʉjare yʉ ca buero mʉjaca majiriquere, “O biro tii niiña” mʉjare yʉ ca ĩimajioriquere, yʉ ca ĩirijeremʉja ca tʉoriquere, tobiri yʉ ca tiirije mʉja ca ĩariquere, tii niiña. Tobiro mʉja ca tiiro, añuro niirique Ʉmʉreco Pacʉmʉja mena niirucumi.

Filipos macãrã Pablore cʉ̃ja ca tii nemorique10 Wiogʉ mena bʉaro yʉ ʉjea nii, mee ñucã

yʉre mʉja ca tʉgoeña bʉarique ca niiro macã.“Yʉre mʉja acobocoajacupa,” ĩirʉgʉ méé yʉ ĩi.

“Yʉre mʉja ca tii nemopa tabe ʉno mʉjare mani-jacupa,” ĩigʉ pee yʉ ĩi. 11 Boo paca niigʉ mééyʉ ĩi atera. Mee noo yʉ ca cʉorije menara ʉjeanii, ca bii jeyaricʉpʉ yʉ nii. 12 Apeye mani, ñucãpairo apeye cʉti biigʉ cãa, nii majicã, biiriquecãare yʉ maji. Ñucã aʉa boa, aʉa boati, ñee ʉnocʉoti, ñucã cʉo ametʉenecã bii niigʉ cãa, yʉreca bii earije cõrora yʉ bii jeyacoawʉ. 13 Cristoyʉ ca tʉgoeña tutuaro ca tiigʉ jʉori, niipetirijereyʉ tii maji. 14 To ca bii pacaro mʉja pea do birotii majiña maniro ñañaro yʉ ca biiri tabere, yʉremʉja tii nemowʉ. 15 Añurije quetire wede jʉogʉMacedonia ca niiricʉ yʉ ca waaro, mʉja Filiposmacãrã wado Jesucristo yee quetire mʉjare yʉca wederiquere, “Añu majuropeecã” ĩirã, yʉre tiinemorãmʉja ca tiicojoriqueremʉjamaji. 16ÑucãTesalónicapʉ yʉ ca niiro cãare, “Cʉ̃ ca boo niir-ijere cʉ̃ jeejato ĩirã” jĩcãti méé mʉja tiicojoupa.17 Biigʉpʉa, bʉaro jañuro yʉre mʉja ca tii nemonʉnʉa waarijere boogʉméé, yʉ ĩi. Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca ĩa cojorore, añuromʉja ca tii niirijere bʉarojañuro mʉja ca tii nʉnʉa waape peere boogʉ, yʉĩi. 18 Mee, niipetirije yʉ ca boorijere yʉ ñeewʉ,yʉ ca booro ametʉenero yʉ cʉo. Epafroditomenayʉre mʉja ca tiicojo cojorique mena pairo peti yʉcʉo. Yʉre mʉja ca tiicojo cojorique pea, añuroca jʉti añurijere joe jʉti añu mʉene cojoricaro,‡Ʉmʉreco Pacʉ añuro cʉ̃ ca ĩa biijejarijere bironii. 19To biicãri, yʉ Ʉmʉreco Pacʉ niipetirije mʉ-jare ca dʉjarijere, cʉ̃ yee ca añu majuropeerijereCristo Jesúsmenapʉ pairo cʉ̃ ca cʉorije ca niirorebiro mʉjare tiicojorucumi.

20 ¡Mani Ʉmʉreco Pacʉ mani Pacʉ cʉ̃ ca añumajuropeerije to birora to niicõa niijato! To biroto biijato.

Añu doti cojo yapanorique21 Añu dotiya niipetirã Cristo Jesús jʉori ca

ñañarije manirã ca niirãre. Mani yaarã yʉ menaca niirã cãa mʉjare añu doti cojoma. 22 Ñucã ni-ipetirã anomacãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã,añuro petira ʉpʉ romano César're pade bojarimaja, mʉjare añu doti cojoma.

23Mani Wiogʉ Jesucristo cʉ̃ ca ĩa mairije mʉjaniipetirã mena to niijato.

To biro to biijato.Pablo

* 4:3 Mʉ, yʉre añuro ca pade bapa cʉtigʉ Sícigo. † 4:6 Jĩcã wãmeʉno jʉori peera tʉgoeñarique paieto.To biro biitirãra noo mʉjare ca biirije cõrorena, juu buerique mena, yerijãaricaro maniro jãiriquemena, mʉja ca boorijere Ʉmʉreco Pacʉre wedeya, añumajuropeecã ĩirique mena. ‡ 4:18 Sacrificio queDios recibe con agrado.

Page 276: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

COLOSENSES 1:1 273 COLOSENSES 1:13-14

COLOSENSESPablo, Colosa macãrãre, Jesucristore ca tʉo

nʉnʉjeerã cʉ̃ja ca niiro ca tiitiricʉ nii pacagʉ,cʉ̃ ca ĩa nʉnʉjee niirã watoare ca niirã cʉ̃ja caniiro macã, ñucã Éfesopʉ niigʉra cʉ̃jare ca tiinemoparã bojoca tiicojo cojo, tiiupi. Tia cũuricawiipʉ niigʉ cʉ̃ ca owariquera nii ate queti cãa.

Cʉ̃re pade nemori majʉ Timoteo mena cʉ̃jarecʉ̃ ca añu doti cojo jʉorije jirore, ape pũurorirecʉ̃ ca ĩirore birora Colosa macãrã Cristore catʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja ca bii niirije añurije cʉ̃ caqueti tʉorique niipetirijere “Añu majuropeecã,”Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃ ca ĩi ʉjea niiriquere wede(1.1-8).

Ñucã apeyera añurije queti méére ca buerã,“Aperã jʉ̃guẽa do biro ca tiiya manirã niima,cʉ̃jare ca tii nʉcʉ̃ bʉope nii, ĩi, ñucã jeyua quejeroyapare wide taariquere to birora ca tiicã niipe nii,ĩi, ñucã baarique maquẽre ca dotiri wãmeri bue,doti cũuriquere to birora ca tii nʉnʉjeecõa niipenii,” ca ĩirã, cʉ̃ja watoare bii ñaajua eaupa. Teetiigʉ Pablo pea, Cristo pee, cʉ̃ja, ca doti tutuaniirã ametʉenero do biro ca tiiya manigʉ cʉ̃ caniirijere, ñucã cʉ̃ra cʉ̃jare ca doti niigʉ cʉ̃ caniirijere, cʉ̃jare wede majiomi.

Upʉ macã tabe jeyua quejero wide taariquepeera, Cristore tʉo nʉnʉjeeri ñañarijereametʉene ecorique pee ca nii majuropeerije caniirijere wede majiomi (2.11).

Cristo niipetirijepʉre ca doti niigʉ cʉ̃ ca niirijepeera Éfeso macãrãre cʉ̃ ca owa cojoriquere biir-ijera niicã (1.9—2.19).

Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã wãma catiriqueɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojoricarã, to birora Cristomena niicõa nii, añuro niirique cʉti ĩño nii, wãmacatirique cʉ̃ja ca cʉorijere aperã mena cãareañuro nii (2.13), ca biiparã niima, ĩi wedemi.

Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã wãma catirique cʉ̃jaca cʉorije maquẽ peera, Filipos macãrãre cʉ̃ caĩirica wãmere birora niicã (2.20—4.6)

Cʉ̃ ca wede majiorije jĩcã wãmeri Éfesomacãrãre cʉ̃ ca owa cojorique capítulo 5 caĩirijere biirijera niicã. Ca yapanori tabepʉra cʉ̃mena macãrã cʉ̃re ca pade nemorãre cʉ̃ ca añudoti cojorije mena owa yapano eami.Colosas macãrãre Pablo cʉ̃ ca

queti owa cojorica pũuro

Añu dotirique

1 Yʉ Pablo, Ʉmʉreco Pacʉ majuropeera jʉori,Cristo Jesús yee quetire cʉ̃ ca wede doti cojoricʉ,yʉ yee wedegʉ Timoteo mena, 2 mʉja Colosamacãpʉre ca niirã, ca ñañarijemanirã, díámacʉ̃raJesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre jãa añu doti cojo.Mani Pacʉ Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ ca añumajuropeer-ijere, to biri añuro niiriquere mʉjare cʉ̃ tiicojo-jato.

Jesucristo yaarãre Pablo cʉ̃ ca juu bue bojarique3 Mʉjare juu bue bojarã cõro, Ʉmʉreco

Pacʉ, mani Wiogʉ Jesucristo Pacʉre, “Añumajuropeecã” cʉ̃re jãa ĩi nʉcʉ̃ bʉorucu. 4 ManiWiogʉ Cristo Jesús're díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃bʉorijere, Ʉmʉreco Pacʉ yaarã niipetirãre mʉjaca mai niirijere, 5ʉmʉreco tutipʉmʉja ca niiperemajima ĩirã, mʉja ca tii niirije cãare jãa quetitʉo. Ate to biro mʉja ca tʉgoeña yue niirijeraañurije queti mʉjapʉre ca earique díámacʉ̃ caniirijere tʉoma ĩirã, 6mʉja majiupa. Ate añurijequeti õo pee jañuro, niipetiri yeparipʉre teerecʉ̃ja ca majiro bii bau nii nʉnʉa waa, ɄmʉrecoPacʉ manire cʉ̃ ca mairijere jãa ca wedero tʉorã,“Díámacʉ̃ra nii,” mʉja ca ĩi majiricarore birora.7 Aterena mʉjare wede majioupi jãa ca maigʉEpafras, jãa mena ca paderucugʉ, ñucãmʉja yʉʉ,Cristo cʉ̃ ca ĩirore biro pade nʉnʉjeeri majʉ. 8Cʉ̃,jãare queti jee dooupi mʉja ca bii niirijere, ñucãAñuri Yeri mʉjare cʉ̃ ca majiorije jʉori, añuromʉja ca ameri mai niirije quetire.

9 To biri teere jãa ca tʉorica rʉmʉpʉra mʉjarejãa juu bue boja yerijãati, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ caboorore biro wado mʉja ca tiipere, ñucã niipe-tirije majirique mʉja ca cati tʉgoeña niirijepʉreañurije wado mʉjare majio, cʉ̃ ca tiipere biroĩirã. 10 Atere mʉjare jãa jãi bojarucu, Cristore catʉo nʉnʉjeerãre birora to cãnacã tiira cʉ̃ ca ĩabiijejarore biro tii, niipetirije añurije tii, ɄmʉrecoPacʉ yeere bʉaro jañuro maji nʉnʉa waa, 11ñucãniipetirije cʉ̃ ca yeri tutuarije, cʉ̃ ca añu ma-juropeerijemena, mʉja ca tʉgoeña bayiromʉjarecʉ̃ tiijato ĩirã. To biro cʉ̃ ca tiiro, ñañaro tamʉopacarã tʉgoeña bayiri, 12 ʉjea niirique mena,“Mʉ añu majuropeecã” mʉja ĩirucu, mani Pacʉcʉ̃ yaarã ca ñañarije manirãre cʉ̃ ca tiicojoperemʉja cãare añuro ca boeropʉ mʉja yee ca niiri-jere ca tiicojo ecoparã mʉja ca niiro ca tiiricʉre.13-14 Satanás ñañarije mani ca tiiro cʉ̃ ca tii ni-imiriquere Ʉmʉreco Pacʉmanire ametʉeneri, cʉ̃Macʉ̃ cʉ̃ ca mai majuropeegʉ manire ametʉene,mani ca ñañarije wapare acobo boja, ca tiiricʉ cʉ̃ca doti niiro watoa pee manire ami waaupi.

Page 277: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

COLOSENSES 1:15 274 COLOSENSES 2:8Cristo jʉori Ʉmʉreco Pacʉ mena añuro ni-

irique15 Cristora niimi, Ʉmʉreco Pacʉ mani ca

ĩatigʉre, cʉ̃ ca bauri wãme ca nii ĩñogʉ. Cʉ̃raniimi, niipetirije cʉ̃ ca jeeñorique jʉgueropʉraca nii jʉo dooricʉ.* 16 Cristo jʉorira ʉmʉrecotutipʉ ca niirije, ati yepa ca niirije, ca baurije,ca bautirije, to biri ñucã emʉaropʉre doti maji,tʉgoeña tutua majiriquere cʉo, ca biirã niipe-tirãre jeeñoupi Ʉmʉreco Pacʉ. Niipetirije cʉ̃jʉorira jeeño ecoupa. Ñucã cʉ̃ yeera niiro bi-iupa. 17 Cristoa, niipetirije jʉgueropʉra ca niijʉo dooricʉ niimi. Cʉ̃ jʉorira niipetirijepʉra tobirora niicã nʉnʉa waa. 18Apeyera ñucã, Cristoraniimi cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerㆠcʉ̃ upʉre biro caniirãre ca jʉo niigʉ. Cʉ̃ra niimi, jĩcãtopʉra canii jʉo dooricʉ. Ñucã cʉ̃ra niiupi ca cati tuajʉoricʉ. To biirije biiupi niipetirijepʉre ca dotiniigʉ cʉ̃ ca tuapere biro ĩigʉ. 19 Cristorena cʉ̃ canii tʉgoeña tutua maji majuropeerije to ca niirobooupi Ʉmʉreco Pacʉ. 20 To biri Cristo jʉorira,ati ʉmʉreco niipetiropʉre, ñucã emʉaropʉ caniirã, ati yepa ca niirã niipetirãre, cʉ̃re ca camo-tatimiricarãre ñucã cʉ̃ mena añuro nii ea, cʉ̃ja cabiiro tiiupʉ Ʉmʉreco Pacʉ, Cristo díi bate yaigʉjĩcãri menamani ca nii majipere biro ĩigʉ, manirecʉ̃ ca bii yai bojarique jʉori.

21 Jʉgueropʉre mʉja, cʉ̃ mena ca niitirã, cʉ̃reca ĩa tutirã mʉja niirucuupa, mʉja yeripʉ ñañar-ije tʉgoeñacãri ñañarije wado ca tiirã niima ĩirã.22 Mecʉ̃ra yua cʉ̃ pea, Cristo ati yepapʉre niigʉñañaro tamʉo, cʉ̃ ca bii yairique jʉori cʉ̃ menamacãrã mʉja ca niiro tiiupi, cʉ̃ pʉtopʉre añurã,ca ñañarije manirã, ñañarije ca tii wapa tuatirã,cʉ̃ja niijato ĩigʉ, cʉ̃ja niijato ĩigʉ. 23Atere to birobiirʉgarã, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquere to biroratʉgoeña bayicõa niiña. Añurije queti mʉja catʉoriquere mʉja ca yue niirijere camotatiricaromaniro niiña. Ate añurije quetia, ati yepa niipe-tiropʉ wederique nii, yʉ Pablo cãa yʉ ca wedenemorije.

Pablo cʉ̃ ca paderique24 Mecʉ̃ra mʉjare ĩima ĩigʉ, ñañaro tamʉo

pacagʉ yʉ ʉjea nii jañu. Yʉ upʉ majurope upʉmenara Cristo ñañaro cʉ̃ ca tamʉoriquere yʉbii yapano nʉnʉa waa, cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerãcʉ̃ upʉre biro ca niirã jʉori. 25 Mee, Cristoyaarãre ca pade coteri majʉ yʉ nii ea, añuromʉja ca biipere biro ĩigʉ, Ʉmʉreco Pacʉ añurije

quetire niipetiropʉ yʉre cʉ̃ ca wede yuju doticojoricarore birora. 26 Tĩrʉmʉpʉ bojoca ca niinʉnʉa dooquĩricarã cõrora cʉ̃ja ca majitiquĩri-quere, mecʉ̃ra cʉ̃ yaarã ca ñañarijemanirãre cʉ̃jaca majiro tiimi. 27 Cʉ̃jare bejeupi Ʉmʉreco Pacʉ,judíos ca niitirãre, añurije ca majiña manirije atemaquẽ ca niirijere cʉ̃jare majiorʉgʉ. Cʉ̃a Cristomʉjapʉre ca niigʉ, añurije mʉja ca cʉopere mʉjaca yue niigʉ niimi.

28 Jãa, Cristo yee quetirena jãa wede. Añurocʉ̃ja ca tii niiperewedemajio, niipetirãpʉrena ni-ipetirije majirique mena bue majio, jãa tii, Cristojʉori ca ñañarije manirã cʉ̃ja niijato ĩirã. 29Atereto biro ca biirã cʉ̃ja niijato ĩigʉra, tutuaro menaCristo cʉ̃ ca tutuarije yʉpʉre cʉ̃ ca tiicojorijeniipetiro mena yʉ pade.

21 To biri mʉja Laodicea macãrã, ñucã niipetirã

yʉre ca ĩa ñaatirã cãare ĩima ĩigʉ, bʉaropʉrapopiye yʉ ca pade niirijere mʉja ca majiro yʉboo. 2 Cʉ̃ja yeripʉ tʉgoeña tutuariquere bʉa,jĩcʉ̃ peere birora ameri mai, niipetiro añuro tʉojeeño majirique Ʉmʉreco Pacʉ jĩcʉ̃ra cʉ̃ ca majiniirique, Cristora cʉ̃ ca niirijere mʉja ca ma-jiro ca tiirijere bʉa ea, cʉ̃ja biijato ĩigʉ, tutuaromena yʉ pade nii, 3niipetiro majirique, tʉo jeeñomajirique, cʉ̃pʉre yaio cũurique niicã. 4 Ateremʉjare yʉ wede majio, jĩcʉ̃ ʉno peera añurijereca ĩirãre birora díámacʉ̃ ca niitirijerena mʉjarecʉ̃ja ca ĩi dito epetipere biro ĩigʉ. 5Mʉja watoarebau niiro niiti pacagʉ, yʉ ca tʉgoeñarijepʉ mʉjamena yʉ nii. Jĩcãri mena añuro mʉja ca niirijere,Cristore díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijerecamotatiricaro maniro mʉja ca niirijere tʉori,bʉaro yʉ ʉjea nii.

Cristo jʉori wãma catirique6 To biri Cristo Jesús're, mʉja Wiogʉre biro

ca ñeericarã niiri, mecʉ̃ra Cristo yaarãre biroraañuro niirique cʉti niiña. 7 Ñucã cʉ̃re camo-tatiricaro maniro, mʉja ca bue majio ecoricarorebirora, Cristore díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉori-jere añuro tʉgoeñari, Ʉmʉreco Pacʉre to cãnacãtiira “Jãa mena mʉ añu majuropeecã,” cʉ̃re ĩinʉcʉ̃ bʉocõa niiña.

8 Añuro tʉgoeña majiri niiña, majirique watoamaquẽ, ca bii ditorije, Cristo yee méé bojoca cʉ̃jaca bii jʉo doorique, ati yepare ca doti tutua niirijemaquẽ cʉ̃ja ca majirijerena, cʉ̃ja ca wedero jãatʉo nʉnʉjeere ĩirã.

* 1:15 Jn 1.1-4. † 1:18 Iglesia. * 2:9 Cristo jĩcʉ̃ra niimi Ʉmʉreco Pacʉ yee niipetirijere ca cʉogʉ. Cristoamanire biro upʉ cʉtigʉ nii pacagʉ, Ʉmʉreco Pacʉra niigʉ biimi.

Page 278: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

COLOSENSES 2:9 275 COLOSENSES 3:89Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca bojoca cʉti niirije niipe-

tirijepʉra, bau niirora Cristorena upʉra niicãmi.*10Mʉjara Cristo jʉori, Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ ca tutuaniirijere mʉja ca majiro tiimi. Cristora niimi,ca yeri tutuarã, ca doti tutuarã, niipetirãre cajʉo niigʉ. 11 Mʉja cãa cʉ̃ jʉorira, judíos cʉ̃yaa pooga macãrã cʉ̃ja ca niirijere ĩñorã, jeyuaquejero yapare cʉ̃ja ca wide taa ecoricarore biromʉja tuaupa. Biirãpʉa, bojoca cʉ̃ja cawide taaru-curicarore biro méé, Ʉmʉreco Pacʉ majuropeeraJesucristo yaarã mʉja ca niiro mʉjare tii, ñucãcʉ̃ majuropeera ñañarije mʉja ca tiirucuriquecãare mʉjare acobo boja, cʉ̃ ca tiiricarã niimaĩirã, ca jeyua quejero yapa wide taa ecoricarãrebiro mʉja nii. 12 Ñucã mʉja ca uwo coe dotirijemena Jesucristo menara yaa cõa eco, ñucã cʉ̃ cacati tuaricarore birora cʉ̃ menara cati tua, mʉjabiiupa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tutuarije cʉ̃ ca catituaro cʉ̃ ca tiiriquere díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃bʉorije jʉori.

13 Ména jʉgueropʉre Ʉmʉreco Pacʉre ma-jitima ĩirã, ñañaro mʉja ca tii niirijere tii yer-ijãatima ĩirã, mʉja ca ñañarije jʉori, mʉja cacati niirijepʉre ca bii yaicoaricarãre biro mʉjaca niirijere, mecʉ̃ra Cristo jʉori wãma wãmecatiriquere mʉjare tiicojoupi. Cʉ̃ra mani cañañarije wapare acobo boja peotiupi. 14ɄmʉrecoPacʉra, dotirique menapʉ ca doti niirije, ñañaromani ca biro ca tiiboriquere, tee méére biro catuaro tiiupi. Cristo cʉ̃ ca bii yairje jʉori mena,ñañaro mani ca biiboriquere manire cõa peotibojaupi. 15 To biri Ʉmʉreco Pacʉ, ca doti tu-tua niirãre, ca tutuarãre, Jesucristo cʉ̃ ca biiyai ametʉene nʉcãrije jʉori, niipetirã cʉ̃ja ca ĩacojoropʉ boboro cʉ̃ja ca tamʉoro cʉ̃jare tiiupi.

Ʉmʉreco Pacʉ pʉto maquẽ peere amaña16 To biri jĩcʉ̃ ʉno peera baa, jini, boje rʉmʉri

queno, muipũ wãma cʉ̃ ca bauari tabere nʉcʉ̃bʉo, yerijãarica rʉmʉre nʉcʉ̃ bʉo, mʉja ca tiirijejʉoriramʉjare cʉ̃ja wede paiticãjato. 17Ate niipe-tirije, jiro ca bii eapepʉre biro bii. Díámacʉ̃ ca niimajuropeerijea Cristora niimi. 18 To biri, watoamacãrãre biro bii dito, ñucã Ʉmʉreco Pacʉ pʉtomacãrãrena† juu bue nʉcʉ̃ bʉo, ca biipere to birobiirʉga ca ĩirʉgarãre biro bii, ñucã bojoca cʉ̃ja catʉgoeñari wãme ʉno cʉ̃ja ca tʉgoeñarijerena, “Obiro ca biirã jãa nii,” ca ĩi jini tuu duwi yujurãrenatʉo nʉnʉjee tiiticãña. 19 Cʉ̃ja, dʉpʉgare biroca niigʉ Cristore ca tʉo nʉnʉjeecõa niirã méé

niima. Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã, cʉ̃, cʉ̃ ca tiiromacã, upʉ ca biirore biro dʉpʉga mena niiri, upʉniipetiropʉra tutua añuro bʉcʉa nʉnʉa waa, õaañuro juu ãpõtĩo, waa daari añuro nii tuu dooñee,ca biirore biro Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biroca tʉgoeña bayirã nii nʉnʉa waama.

20-21Meemʉja, Cristore tʉo nʉnʉjee jʉorãpʉra,ména cʉ̃re majitirãpʉ mʉja ca tii jʉo dooriquereca bii yai weoricarãpʉ niirã mʉja bii. To biriati yepa ca doti tutua niirijere ca doti ecorãméé mʉja nii yua. To biro ca biirã nii pacarã,¿ñee tiirã mena ati yepa macãrãre birora: “Teerepadeñaticãña. Teera baaeto. Teera mʉ amomena amieto,” cʉ̃ja ca ĩirije ʉnorena mʉja tʉonʉnʉjeecõa niiti? 22 Ate niipetirije ca dotirijea,tii niirique menara ca petipe, bojoca cʉ̃ja ca tiijʉo dooriquerena tii doti, bue majio, cʉ̃ja catiirije nii. 23 Biiropʉa tea, majiriquere birora biidito, tii nʉcʉ̃ bʉoriquere tii nʉnʉjee doti, watoamacʉ̃re biro bii ditorique nii, upʉre ñañaro catamʉoro tii, tii doti. To biro ca biirije nii pac-aro mani yeripʉ ñañarije tiirʉga tʉgoeñariquerecamotaati.

3Ñañarije manirã cati niirique maquẽ

1 Mee, Cristo mena ca cati tuaricarã niiri,emʉaropʉre Cristo, Ʉmʉreco Pacʉ díámacʉ̃ nʉñapee cʉ̃ ca duwiri tabe maquẽ* añurije peereamaña. 2 Ati yepa maquẽre tʉgoeñatirãra,ʉmʉreco tutipʉ ca niirije peere tʉgoeñaña. 3Meemʉja, ñañarijere ca bii yai weoricarãpʉ mʉjanii. To biri Cristo mena mʉja ca niicõa niipatabe Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca queno yuericaropʉ nii.4 Cristora niigʉ biimi, mʉja ca cati niirije. To biricʉ̃ ca boe baterijemena cʉ̃ ca bau eari taberemʉjacãa cʉ̃ mena mʉja boe bate bau earucu.

5 Ati yepa maquẽ: tiirica wãme cõro méépʉñee epericarã cʉti yai waarique, ñañarije tiirique,booma ĩirã ñañaro tii nucũ yujurique, ñañar-ije tiirʉgarique, apeye cʉocã pacarã pai jañurocʉorʉga nʉnʉa waarique, mʉjapʉre ca niirije tiinʉcʉ̃ bʉoriquere biro ca niirijere, to cõrora tiiyaio bateya. 6Ate jʉorira doo, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃reca ametʉene nʉcãrãre ñañaro cʉ̃ja ca tamʉoro cʉ̃ca tiipe. 7 Jʉgueropʉre mʉja cãa teere to biroramʉja tii niirucuupa. 8 To biri mecʉ̃ra ate cãare:ajiariquere, ñañaro tiirʉga tʉgoeñarique, ñañarotiirique, ñañaro cʉ̃ja biijato ĩirã watoara wedejãa

† 2:18 Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrã (ángeles). * 3:1 Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ do biro ca tiiya manigʉ cʉ̃ caduwiri nʉña.

Page 279: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

COLOSENSES 3:9-10 276 COLOSENSES 4:8buiyeerique, ñañarije tʉorʉgaya manirije wed-erique, ca niirije niipetirijere to cõrora yerijãaña.9-10 Mee, mecʉ̃ra yua jʉgueropʉre mʉja ca biiniirucuriquere, mʉja ca tii niirije menarena tocõrora tii yerijãari wãma añurije peere ca jeeʉparicarã niiri, to cõrora ameri ĩi dito yerijãaña.To biri wãma upʉ pee ca ami jãñaricarã niiri,mʉjare ca jeeñoricʉ Ʉmʉreco Pacʉre mʉja camaji nʉnʉa waaro cõrora cʉ̃ ca biirore biro mʉjaca tʉgoeñaniirijepʉmʉjawajoa nʉnʉawaa. 11Atiwãma upʉ mena peera yua, ñee peere ĩiro cõrogriego niirique, judíos niirique, jeyua quejeroyapa wide taaricʉ niirique, ca wide taaya manigʉniirique, ape yepa macʉ̃pʉ niirique, ca bueriquemanigʉ niirique, ñucã to birora pade coteri majʉniirique, ca pade cotetigʉ niiriquere, “To biro cabiirã mʉja nii,” ĩi ĩa dica woorique mani. Jesu-cristo jĩcʉ̃ra niimi niipetiri wãme manipʉre catiigʉ, ñucã niipetiropʉ mani mena ca niigʉ.

12 To biri Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca bejericarã, cañañarije manirã, cʉ̃ ca mairãre birora, ĩa boopacarique, bojoca añurique, ca nii majuropeegʉméére biro niirique, bojoca añugʉ niirique, patowãcãricaro maniro niirique peere jee ʉpa, bii bo-joca cʉti niiña. 13Mʉja majurope ameri tutitirãranʉcã ametʉenecãña. Ñucã mʉja majurope mʉjaca ameri wede pai niirije cãaremʉjamajuropeeraameri wede quenoña. Ʉpʉ, mʉja ca ñañarijere cʉ̃ca acoboricarore biroramʉja cãa ñañarijemʉjarecʉ̃ja ca tiirijere acoboya. 14 Añuro petira amerimairique, jĩcãri cõro añuromani ca niiro ca tiirijepeere tii niiña.

15 Cristo yee añuro niirique pee mʉja yerire todoti niijato, teere to biro cʉ̃ja biijato ĩigʉ jʉoupiɄmʉreco Pacʉ, jĩcã upʉre birora tiirʉgʉ. To biri“Añu majuropeecã” ĩiña. 16 Cristo yee queti, teemaquẽ niipetirije añurije mena mʉjare to niijato.Mʉja ca majiro cõro wede majio, ñucã “Teeretiiticãña, ñañarije niiro bii,” ameri ĩi wede, añuroyeri tʉgoeña ʉjea niiriquemena Ʉmʉreco Pacʉrebaja peo nʉcʉ̃ bʉorique añurijere baja peo, tiiya.17 Noo mʉja ca tiirije niipetirijepʉrena, mʉja caĩirijere, mʉja ca tiirijere, Wiogʉ Jesús cʉ̃ ca dotiromena† tiiya, cʉ̃ jʉori mani Pacʉ Ʉmʉreco Pacʉre“Añu majuropeecã” ĩirique mena.

Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja ca tii niipe18Mʉja nomia cʉ̃ja nʉmoa, mʉja manʉ jʉ̃mʉa

cʉ̃ja ca ĩirore biro tiiya. Atera nii, Cristore ca tʉonʉnʉjeerãre birora mʉja ca tii niipe.

19 Mʉja cʉ̃ja manʉ jʉ̃mʉa, mʉja nʉmoaremaiña. Ñañaro cʉ̃jare ĩi epe, tiiticãña.

20 Mʉja, cʉ̃ja puna cãa, mʉja pacʉa cʉ̃ja caĩirore biro tiiya. Ate nii, mani Wiogʉ cʉ̃ ca ĩabiijejarije.

21Mʉja, cʉ̃ja pacʉa, mʉja punare cʉ̃ja ca ajiarotiiticãña, cʉ̃ja ca tʉgoeñarique paitipere biro ĩirã.

22 Mʉja, pade coteri maja cãa, mʉja ʉparãati yepa macãrã cʉ̃ja ca dotirijere cʉ̃ja ca ĩirorebiro tii nʉnʉjeeya. Mʉja ʉparã mena añurotuarʉgarã, cʉ̃ja ca ĩa cojoro wado añuro padedito tiiticãña. Añuro yeri tʉgoeña, Wiogʉre nʉcʉ̃bʉorique mena padeya. 23 Mʉja ca tiirije niipe-tirorena ati yepamacãrã yeere pade bojarãre biroméé, Wiogʉ yee peere pade bojarãre biro peeañuro yeri tʉgoeñarique mena padeya. 24 Meemʉja, mʉja yee ca niipere, Wiogʉ mʉjare cʉ̃ catiicojopere mʉja maji yerijãa. Mʉja Cristo, Wiogʉpeti ca niigʉre pade nʉnʉjeerã mʉja tii. 25To biriñañarije ca tiigʉa, ñañaro cʉ̃ ca tiirique wapareñañaro tii ecorucumi. Ʉmʉreco Pacʉa ĩa dicawooricaro maniro ca ĩa bejegʉ niimi.

41Mʉja cʉ̃ja ʉparã cãa, mʉjare ca pade coterãre

añuro tii, díámacʉ̃ ca niirore biro tii, tii niiña.Majiñamʉja cãa, ʉmʉreco tutipʉre jĩcʉ̃mʉjaɄpʉcʉo.

Niipetiro wede majiorique2 To birora juu buecõa niiña: Ʉmʉreco Pacʉre

“Añu majuropeecã” ĩirique mena, bojoca catiañurã niicãri, juu bueriquere to birora tiicõaniiña. 3 Jãa cãare juu bue bojaya, Wiogʉ, añurijequetire wede, Cristo yee ca majiña manirije caniimiriquere wede yuju, jãa ca tii majiro cʉ̃ catiipere biro ĩirã. Biigʉpʉa tee jʉorira tia cũuricawiipʉ yʉ nii. 4Yʉre juu bue bojaya, ca niirore biroañuro yʉ ca wede majiopere biro ĩirã. 5 Cristoreca tʉo nʉnʉjeetirã mena cãare añuro tʉgoeñamajiri bii niiña. Cʉ̃ja mena mʉja ca niiri tabeʉnore añuro cʉ̃jare wede majioña. 6 Mʉja cawede penirije cãa añurije, añuro tʉo biijejariqueto niijato, ñucã cʉ̃ja ca jãiñarijere mʉja ca yʉʉmajipe cãare añuro ca majiparã mʉja nii.

Añu doti yapanorique7 Jãa yee wedegʉ jãa ca maigʉ Tíquico, yʉre

añuro ca pade nemogʉ, Cristore pade nʉnʉjeerimajʉ, yʉ ca biirijere mʉjare queti wederucumi.8 Ate jʉorira, mʉja pʉtore cʉ̃re yʉ tiicojo, jãa cabii niirijere mʉjare cʉ̃ ca wedero, mʉja ca tʉo

† 3:17 “Jesucristo wãme mena”.

Page 280: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

COLOSENSES 4:9 277 COLOSENSES 4:18ʉjea niipere biro ĩigʉ. 9Cʉ̃re bapa cʉti waarucumiOnésimo, jĩcʉ̃ mʉja yee wedegʉ, jãa ca maigʉ,jãa yee wedegʉ ca bojoca añugʉ. Cʉ̃ja mʉjarewederucuma, anopʉre ca bii niirije niipetirore.

10Aristarco yʉmena tia cũurica wiipʉ ca niigʉ,mʉjare añu doti cojomi. Marcos, Bernabé yeewedegʉ cãa, mʉjare añu doti cojomi. MeeMarcoscʉ̃ ca biirije maquẽre wede majioricarãpʉ mʉjanii. To biri mʉjare cʉ̃ ca ĩagʉ waajata, añurocʉ̃re mʉja bocawa. 11 Ñucã Jesús Justo, cʉ̃jaca ĩigʉ cãa, mʉjare añu dotimi. Anija wadoraniima, judíos yʉ mena Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotiniiri tabe maquẽre pade nemori maja. Cʉ̃jajʉori, yʉ tʉgoeña tutua. 12 Epafras, Cristore padecoteri majʉ, mʉja yee wedegʉ cãa, mʉjare añudoti cojomi. To cãnacã tiira juu buerique menawado Ʉmʉreco Pacʉre mʉjare jãi bojarucumi,Cristore mʉja ca tʉo nʉnʉjeerijere camotatiri-caro maniro, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore birowado mʉja ca tii niipere biro ĩigʉ. 13 Yʉ, yʉnii, mʉja, Laodicea macãrãre, to biri Herápo-lis macãrãre ĩima ĩigʉ, Epafras bʉaro ɄmʉrecoPacʉre mʉjare cʉ̃ ca jãi bojarucurijere ca majigʉ.14Lucas, ʉco tiirimajʉ jãa camaigʉ, to biri Demas,mʉjare añudoti cojoma. 15Añudotiyamani yaarãLaodiceamacãrã, Cristore ca tʉo nʉnʉjeerãre. Tobiri Ninfas cãa cõ añujato; ñucã cõ yaa wiipʉ canea poorucurã cãare añu dotiya.

16 Ano mʉjare yʉ ca owa cojori pũurore bueyapanori jiro, Laodicea macãrã Jesucristore catʉo nʉnʉjeerã cãare mʉja tiicojowa, cʉ̃ja cãa cʉ̃jaca buepere biro ĩirã. Mʉja pee cãa, ñucã Laodiceamacãrãre yʉ ca owa cojorica pũurore cʉ̃ja ca amiearo, mʉja buewa.

17 Arquípore o biro cʉ̃re ĩiña: “Wiogʉ mʉrecʉ̃ ca doti cũuriquere añuro pade yapanopeoticãña,” cʉ̃re ĩiña.

18Yʉ Pablomajuropeera, anomʉjare yʉ ca añudoti cojo yapanorijere yʉ owa. Tʉgoeñaña tiacũurica wiipʉ yʉ ca niirijere. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca añu majuropeerije mʉja mena to niijato.

To biro to biijato.Pablo

Page 281: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 TESALONICENSES 1:1 278 1 TESALONICENSES 1:10

1 TESALONICENSESPablo pea, cʉ̃ mena macʉ̃ cʉ̃re pade nemori

majʉ Timoteo, romanos cʉ̃ja ca doti niiri yepa-pʉre ca niiri yepa Macedonia yepare ca nii ma-juropeerimacã Tesalónicamacãrãre, Jesucristorecʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeero cʉ̃ ca tiiricarã yeemaquẽrecʉ̃re cʉ̃ ca wedegʉ earo Corintopʉ niiupi.

Jesucristo, cʉ̃ yee quetire cʉ̃ ca wede doticojoricʉ cʉ̃ ca wederijere tʉorã, judíos ca ni-itirã, judíos cʉ̃ja ca tii jʉo doorique peere ca tiinʉnʉjeerucumiricarã Jesucristo yee queti peerecʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjee nʉnʉa waaro macã, do birotii majiña maniro cʉ̃re to ca bii camota nʉnʉawaaro, tii macã ca niiricʉ waacoaupi Pablo. Tobiro bii pacagʉ, to cãnacã tiira bʉaro ʉjea niiriquemena Cristo yee quetire ca tʉo nʉnʉjeerãre tʉ-goeñarucuupi. Cʉ̃ja yee maquẽre bʉaro majirʉganiirucuupi. Cʉ̃ja yeere cʉ̃ ca queti tʉorije peaañurije niiupa.

Teere ca bootirã do biro tiiya maniro ñañarocʉ̃jare cʉ̃ja ca ĩi cotecã pacaro, Cristore ca tʉonʉnʉjeerã pea, tii yepa macãrã Cristo yee que-tire ca tʉo nʉnʉjeerã niipetirãpʉre, añuri wãmeca nii ĩño niirã niiupa. Tee tiigʉ Pablo bʉaroʉjea niirique mena Ʉmʉreco Pacʉre “Mʉ añumajuropeecã” cʉ̃re ĩi cʉ̃ja peera ñucã to biroracʉ̃ja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉocõa niirijere ʉjea niiriquemena, “Añu majuropeecã,” cʉ̃jare ĩi, queti owacojoupi (1.1—3.13).

Cristore tʉo nʉnʉjeerã añuri wãme cʉ̃ja ca biiĩño jʉoriquere, bʉaro jañuri cʉ̃ja ca tʉgoeña bayinʉnʉa waapere cʉ̃jare wede majio yapanogʉra(4.13—5.11), cʉ̃ja ca majirʉgarique bʉaro jañuriwede majiorique cʉ̃ja ca boorije, ca bii yairicarãcʉ̃ja ca cati tuarijere, to biri Wiogʉ nemo cʉ̃ cadoope maquẽre, wede majiomi.

To biro ĩicã, jĩcã wãmeri cʉ̃jare wede ma-jiorique mena, ñucã “Teere tiiya,” ĩirique mena,queti owa yapano cojomi (5.12-28).Tesalónica macãrãre Pablo cʉ̃

ca queti owa cojo jʉorica pũuro

Añu dotirique1 Yʉ Pablo, Silvano, Timoteo jãa mena, mʉja

Ʉmʉreco Pacʉre ca tʉo nʉnʉjeerã, mani PacʉɄmʉreco Pacʉ mena, to biri cʉ̃ Macʉ̃ Jesucristomena, ca niirã Tesalónica macã macãrãre jãa añudoti cojo. Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ yee añurije, añuroniirique, mʉjare cʉ̃ tiicojojato.

“Añu majuropeecã,” Ʉmʉreco Pacʉre Pablo cʉ̃ca ĩirique

2 Jãa ca juubuerucuro cõroramʉjare tʉgoeñari,mʉja niipetirã yee jʉori to cãnacã tiira, “Añumajuropeecã,” jãa ĩirucucã Ʉmʉreco Pacʉre. 3 Tocãnacã tiira mani Pacʉ Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩacojorore, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoma ĩirã mʉja capade niiriquere, to biri ñucã Cristore yuema ĩirãñañaro tamʉo pacarã, to birora mʉja ca tʉgoeñabayicõa niirijere jãa tʉgoeña.

4 Jãa yaarã Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca mairã, cʉ̃majurope cʉ̃ ca beje amiricarã mʉja ca niirijerejãa maji. 5 Ʉmʉreco Pacʉ yee añurije quetiremʉjare wede yujurã, wederique wadora mʉjarejãa ĩi yujutiwʉ. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca yeri tutuarijemena ca ĩa ñaaña manirije tii bau niirique mena,ñucã Añuri Yeri mʉja ca tʉgoeña wajoaro cʉ̃ catiirijere mena, mʉjare jãa wede yujuwʉ. Ñucãmʉjara añuro mʉja ca niipere boojãrã, mʉja pʉ-topʉ niirã jãa ca biirique cãare añuro mʉja maji.

6Mʉja pea, jãa ca biiricarore birora, ñucã maniWiogʉ cʉ̃ ca biiricarore birora, Añuri Yeri cʉ̃ca tii nemorije jʉori, ñañaro mʉja ca tamʉorijewatoara, añurije quetire ʉjea niiriquemenamʉjatʉo nʉnʉjeewʉ. 7 To biro biima ĩirã, Macedonia,to biri Acaya yepari macãrã mani Wiogʉ Jesu-cristo yee quetire ca tʉo nʉnʉjeerãre, “Mani cãacʉ̃jare biro ca biiparã mani nii,” cʉ̃ja ca ĩi ĩaromʉja bii ĩñoupa. 8 Mʉja jʉorira, mani Wiogʉyee añurije queti Macedonia, to biri Acaya yepariwado méére bii jeja nʉcãwa. Niipetiri yeparipʉjeja nʉcãcoa, ñucã to birora Ʉmʉreco Pacʉredíámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije cãare, majipeticoama. To biri, mʉja ca bii niirijere cʉ̃jaca ĩa maji peticoaro macã, ñee peere jãa wedemajiti yua. 9 Mee, cʉ̃ja majuropeera mʉja pʉtojãa ca earo, añuro mena, “Ano niiña” jãare mʉjaca ĩiriquere, ñucã añurije quetire mʉjare jãa cawedero jiro, weericarãrena mʉja ca nʉcʉ̃ bʉoniimiriquere yerijãari, Ʉmʉreco Pacʉ ca catigʉ,díámacʉ̃ ca nii majuropeegʉ peere mʉja ca tiinʉcʉ̃ bʉorique cãare wederucuma. 10 Ñucã tobirora jãare ĩirucuma, cʉ̃ macʉ̃ Jesucristo ca biiyaicoaricʉpʉrena, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca yeri tutu-arije mena cʉ̃ ca cati tuaro cʉ̃re cʉ̃ ca tiiro jiro,ʉmʉreco tutipʉ ca tua mʉa waaricʉ, ñucã nemocʉ̃ ca duwi dooperemʉja ca yue niirucurije cãare.Jesucristora niimi, ñañaro mani ca biiboriqueremanire ca ametʉene bojaricʉ.

2Tesalónicapʉ Pablo cʉ̃ ca pade niirique

Page 282: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 TESALONICENSES 2:1 279 1 TESALONICENSES 2:201Yʉ yaarã, mʉjaramʉja maji, mʉjare ĩarã earã,

watoa petira jãa ca biitiriquere. 2 Ñucã jʉgueroFilipos'pʉ ñañaro ĩi tuti eco, ñañaro tii eco, biipacarã, ñañaro jãare ca biiro watoara, ɄmʉrecoPacʉ jãare cʉ̃ ca tii nemoro mena tʉgoeña tutua,ñañaro tamʉo pacarã añurije quetire mʉjare jãaca wederique cãare mʉja maji. 3 Mʉjare jãa cabue majiorijea, no ca boorora ĩi maa wijiariquenii, ñañaro mʉjare tiirʉgarique mena, ñucã jĩcʉ̃ʉno peerena ĩi dito eperʉgarique mena, mʉjarejãa ĩitiwʉ. 4 To biro ĩitirãra, Ʉmʉreco Pacʉ,“Añu majuropeecãma,” ĩi ĩa beje yapanori jiro,añurije quetire cʉ̃ ca wede dotiricarãre birorajãa wedewʉ. Jãa, bojocara “Añu majuropeecãto biro mʉja ca tiirije,” jãare cʉ̃ja ca ĩipe ʉnorejãa amaati. Ʉmʉreco Pacʉ mani ca tʉgoeñaniirijepʉre ca ĩa majigʉ pee, “Añu majuropeecã,”cʉ̃ ca ĩipe peere jãa ama. 5 Ñucã wapa tiiricatiiri wapa taarʉgama ĩirãra, tʉoricaro añurijemʉjare ĩi mecʉ̃o, no ca boori wãme ĩi dito nucũyuju, jãa ca tiitirique cãare mʉja maji. ɄmʉrecoPacʉ niimi atere ca majigʉ. 6 Ñucã jĩcãti ʉnora,jĩcãrã ʉnorena, mʉjarena, ñucã aperã ʉnorena,“O biro ca biirã mʉja nii,” jãare ĩi nʉcʉ̃ bʉoriqueʉnore jãa amaatiwʉ. 7 Jesucristo yaarã, cʉ̃ yeequetire ca wede yujurãre birora, ca doti majirãjãa ca niirijere, “Jãa ca ĩirore biro tii nʉnʉ-jeeya,” mʉjare ca ĩicãboricarã niicã pacarã, mʉjawatoapʉre wimarãre biro jãa bii yujuwʉ. Jĩcõnomio cõ punare ũpũo majo, ĩa nʉnʉjee, cõ catii niirore birora, 8 bʉaro peti mʉjare maimaĩirã, Ʉmʉreco Pacʉ yee queti wadorena mʉjarewedetirãra, jãa ca cati niirijepʉ cãare mʉjare jãatiicojocãrʉgamiwʉ. ¡Ano cõro bʉaropʉ jãa camairã mʉja nii eacãwʉ! 9 Jãa yaarã, ɄmʉrecoPacʉ yee añurije quetire mʉjare wede niirã, jĩcʉ̃mʉja mena macʉ̃ ʉno peerena mʉja ca cʉorijere,“Jãa cãare tiicojoya,” ĩi pato wãcõricaro maniro,jãa ca boorijere wapa taarʉgarã jãa majurope,maniro ca bii waaricarã ʉmʉrecori, ñamiri jãa capade bʉa ñaarucuriquere mʉja majicu.

10 Ʉmʉreco Pacʉ to biri mʉja, mʉja nii, mʉjaJesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã menare, ñañarijemaniro, añuri wãme mena, “To biirije biima,” ĩiecoricaro maniro, jãa ca biirique cʉti niirijere camajirã. 11 Ñucã mʉja ca niiro cõrorena, jĩcʉ̃ cʉ̃japacʉ cʉ̃ punaare cʉ̃ ca tiirore biro mʉjare jãa

tii niiwʉ. 12 Mʉjare wede bojoca catio, mʉja catʉgoeña bayiro tii, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiritabepʉ, to biri cʉ̃ yee añurijepʉ caniiparã,mʉjareca jʉogʉ yaarã ca niirãre birora añuro niiriquecʉti niiña, mʉjare jãa ca ĩi wederique cãare mʉjamajicu.

13To biri jãa pea, to birora, “Añumajuropeecã,”Ʉmʉreco Pacʉre jãa ĩicõa nii, Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire mʉjare jãa ca wedero, “Bojoca cʉ̃ja caĩirijerena mani tʉo nʉnʉjeeticu,” ĩitirãra, teeremʉja ca tʉo nʉnʉjeerique ca niiro macã. Tea,díámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca wede majiorijepeti niiro bii. Teera, mʉja Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerãre, añuro mʉja ca niirique cʉti niirotii. 14 Mʉja yʉ yaarã, mʉja yaarã ñañaro mʉjarecʉ̃ja ca tiirʉga nʉnʉjeero ñañaro tamʉorã, Judeamacãrã Ʉmʉreco Pacʉre ca tʉo nʉnʉjeerã CristoJesús yaarã ca niirã cʉ̃ja ca biiricarore biroramʉja tamʉoupa. Cʉ̃ja cãa cʉ̃ja yaarã judíos'renañañaro tiirʉga nʉnʉjee ecoupa. 15Anija judíos'ra,Wiogʉ Jesús're jĩawa, jʉgueropʉ Ʉmʉreco Pacʉyee quetire wede jʉgueri maja niiquĩricarãre cʉ̃jaca jĩaricarore birora. Jãa peera jãare cõawienewa.Ʉmʉreco Pacʉre ca bootirã niima. Bojoca ni-ipetirãrena ajia tuticãma. 16 Judíos ca niitirãre,ñañaro cʉ̃ja ca biiboriquere cʉ̃ja cãa cʉ̃ja ametʉa-jato ĩirã, añurije quetire cʉ̃jare jãa ca wederocãare bootima. O biro tii niirã, õo pee jañuriñañarijere tii nʉnʉa waacãma. To cʉ̃ja ca biicãpacaro, teere peotirʉgaro, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ caajiarije pea, cʉ̃jare bii ñaapea ea yerijãajapa.*

Tesalónicapʉ nemo Pablo cʉ̃ ca waarʉga tʉ-goeñarique

17 Yʉ yaarã, jĩcã cuu mʉjare camotati waarã,mʉjare ĩati pacarã, to birora jãa yeripʉra mʉ-jare tʉgoeñari, bʉaro mʉjare jãa ĩarã waarʉ-garucumiwʉ. 18 Jãa waarʉgamiwʉ. Yʉ Pablomajuropeera, paʉ tiiri yʉ waarʉgamiwʉ. Satanáspee, “To biro ca biipe niicu” ĩi majiña maniro,jãare boca tii camota niiwi. 19 To docare: ¿Noapee cʉ̃ja niiti, mani Wiogʉ Jesucristo nemo atiyepapʉ cʉ̃ ca dooro, “Anija niima, mʉ yee quetirejãa ca wedero jãare ca tʉo nʉnʉjeericarã,” cʉ̃rejãa ca ĩi ʉjea nii bocaparã? ¿Mʉja méé mʉja niiti?20Mʉjaramʉja nii, wederique paio, ʉjea nii, jãa cabiiro ca tii niirã.

* 2:16 Pablo, Tesalónica macãre cʉ̃ ca earicaro jiro, jĩcãrã judíos añurije quetire ca junarã, Pablo cʉ̃ ca tiiyujuriquere, cʉ̃ ca biirique cʉti niirijere, ca manirijerena ñañarije cʉ̃re ĩi wede pai jʉo waaupa. Tobiri cʉ̃ pea to biro cʉ̃ja ca ĩirijere, “To biro ĩicãrã ĩima, yʉ, to biri yʉre pade nemorimaja, mʉjawatoarebʉaro mʉjare mairique mena jãa pade yujuwʉ” ĩigʉ, cʉ̃ ca ĩirique niiupa.

Page 283: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 TESALONICENSES 3:1 280 1 TESALONICENSES 4:12

31 To biri mʉjare ĩarʉgarã nʉcãtima ĩirã, “Ate-

nas macãrã mani ca tuaro añurucu,” jãa ĩi tʉ-goeñawʉ. 2 To biro ĩiri, Timoteo, jãa yee wedegʉ,Ʉmʉreco Pacʉre pade nemori majʉ añurije quetiCristo yeere wederi majʉre jãa tiicojo cojowʉ,díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere “Díámacʉ̃ranii,” mʉjare ĩi, mʉja ca tʉgoeña tutuaro tii, 3ñucãjĩcʉ̃ ʉno peerena ate do biro tii majiña maniroñañaro biiriquera tii maa wijio, ca biitipere biroĩirã cʉ̃re jãa tiicojo cojowʉ. Mee mʉja ma-juropeera o biro ñañaro ca tamʉoparãra mani caniirijere mʉja maji. 4 Ñucã apeyera mʉja menaniirã, “Ñañaro mani biirucu” mʉjare jãa ĩi wedemajiowʉ. To birora biijapa. Mee mʉja maji.5 To biri nʉcãti wãma ĩigʉ, díámacʉ̃ mʉja ca tʉonʉcʉ̃ bʉorijere “Do biro cʉ̃ja biibuti,” ĩima ĩigʉ,Timoteore yʉ jãiña doti cojowʉ, Satanás ñañarijepeere cʉ̃ja ca tiiro cʉ̃ ca tiijata, “Jãa paderiquewatoa maquẽ peti tuabocu” ĩi tʉgoeña uwimaĩigʉ.

Timoteo añurije cʉ̃ ca wederique6Mecʉ̃ra Timoteo, Tesalónicapʉ ca niiricʉ, díá-

macʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere, mʉja ca amerimairijere, añurije queti cʉti tua eami. Ñucã añuroʉjea niirique mena mʉjare tʉgoeña, ñucã mʉjarejãa ca ĩarʉgarore birora, cʉ̃ja pee cãa manireĩarʉgama jãare ĩi wedemi. 7 Jãa yaarã, niipetirijeñañaro tʉgoeñarique pai, ñañaro tamʉo, jãa cabii niirije watoare, to birora díámacʉ̃ mʉja ca tʉonʉcʉ̃ bʉocõa niirije jʉori, jãa ca tʉgoeña tutuarojãare mʉja tiiwʉ. 8 Wiogʉre to birora mʉja catʉgoeña tutuacõa niirijere queti tʉori, añuro catiañurã jãa nii mecʉ̃ra. 9 ¿Do biro pee tiicãri, mʉjayee jʉori, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojorore, bʉaroca ʉjea niirã jãa ca niiro mʉja ca tiirije jʉori,jãa Ʉmʉreco Pacʉre, “Añu majuropeecã,” jãa ĩiboja majibogajati? 10 Jãa majuropeera mʉjareĩarã waari, díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije cadʉjarijere, díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉo peotirojãa ca tiirã waaro jãare cʉ̃ tiijato ĩirã, ʉmʉrecori,ñamiri, Ʉmʉreco Pacʉre jãa jãi juu bue niirucu.

11 Mani Pacʉ, Ʉmʉreco Pacʉ majuropeera, tobiri mani Wiogʉ Jesucristo, mʉjare jãa ca ĩarãwaaro, jãare cʉ̃ja tii nemojato. 12Wiogʉ, mʉjarejãa ca mairore birora, mʉja ca niiro cõrora bʉarojañuri amerimai, ñucã niipetirãremai, mʉja ca tiinʉnʉa waaro cʉ̃ tiijato. 13 Añuro ca yeri tʉgoeñabayi niirã mʉja ca niiro cʉ̃ tiijato, mani WiogʉJesucristo niipetirã cʉ̃ yaarã ca ñañarije manirãmena cʉ̃ ca doori rʉmʉre, mani Pacʉ Ʉmʉreco

Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojorore, ca ñañarije manirã mʉjaca niipere biro ĩigʉ. To biro to biijato.

4

Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa biijejarije tii niirique1 Yʉ yaarã, mecʉ̃ra Wiogʉ Jesucristo cʉ̃ ca

dotiro mena “O biro biiya,” mʉjare jãa ĩi wedemajio: “Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa biijejarije mʉja cabiirique cʉti niirijere bʉaro jañuri tii jeeño nʉnʉawaarãja, jãa ca biirijere mʉja ca ĩa cõoricarorebiroramʉjare jãa ĩi.” Biirãpʉamee to biroramʉjatii nii.

2Meemʉjamaji,Wiogʉ Jesús cʉ̃ ca dotiromenamʉjare jãa ca wede majioriquere. 3 ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca boorijea, ca ñañarije manirã, nʉmomani, manʉ mani bii pacarã, tii epericarã cʉtiti,ñucã 4 mʉja ca niiro cõrora añuri wãme nʉcʉ̃bʉorique mena nʉmo cʉti, mʉja ca tiiro boomi,5Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirã cʉ̃ja ca tiirore biroñañaro mʉja ca tiirʉgarije peere tiitirãra. 6 Atemena jĩcʉ̃ ʉno peera cʉ̃ yee wedegʉ ñañaro cʉ̃ cabiiro tii, cʉ̃re ĩi dito epe, cʉ̃ tiiticãjato. ɄmʉrecoPacʉa, mʉjare jãa ca wede majioricarore biroraate niipetirije ca tiirãre, bʉaropʉra ñañaro cʉ̃jaca tamʉoro ca tiigʉ niimi. 7 Ʉmʉreco Pacʉa,“Ñañarije ca tiirã cʉ̃ja niijato” ĩigʉ méé, “Cañañarije manirã cʉ̃ja niijato” ĩigʉ, manire jʉoupi.8 To biri ate jãa ca wede majiorijere ca junagʉa,bojocʉrena tʉo junagʉméé tiimi. Ʉmʉreco Pacʉ,cʉ̃ Añuri Yerimʉjare ca tiicojoricʉre junagʉ tiimi.

9 Mani yaarãre ameri mairique peera, ñeepeere ĩirã cõro mʉjare jãa ca owa cojorije mʉjabooticu,meeɄmʉrecoPacʉmajuropeepʉramʉjaca niiro cõro ameri maiña, cʉ̃ ca ĩiriquere mʉjamajiupa. 10 Mee, to birora mʉja ameri mai nii,Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã Macedonia yepaniipetiro ca nii cojorãre. Jãa yaarã, to biro mʉjaca bii pacaro, “Ameri mairiquere bʉaro jañuro tiinʉnʉa waarãja,” mʉjare jãa ĩi.

11 Niipetirã mena añuro nii jañuña petopʉra,mʉja ca tiipe ca niirijerena tii, ñucã mʉjare jãaca tii dotiricarore biro mʉja majuropeera pade,tii niiña, 12 mʉja ca bii niirije mena Jesucristoreca tʉo nʉnʉjeetirãre ĩa nʉcʉ̃ bʉo eco, ñucã jĩcãrãʉno peerena cʉ̃ja ca tii nemorã nii, mʉja cabiitipere biro ĩirã.

Page 284: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 TESALONICENSES 4:13 281 1 TESALONICENSES 5:21Jesucristo cʉ̃ ca doope*

13 Yʉ yaarã, ca bii yairicarã cʉ̃ja ca biiperemajitirãra mʉja ca niiro jãa booti, aperã “Tobiro mani biirucu” ca ĩi tʉgoeña yuetirã cʉ̃ja catʉgoeñarique pairore biro mʉja ca biitipere biroĩirã. 14 Mania, “ ‘Jesucristo ca bii yaicoaricʉnii pacagʉ, cati tuaupi,’ ca ĩi tʉo nʉnʉjeerã, tobiiri wãmera ñucã, Jesucristore tʉo nʉnʉjeeri cabii yairicarã cãare cʉ̃ menara cʉ̃ja ca cati tuarotiirucumi Ʉmʉreco Pacʉ,” mani ĩi tʉo nʉnʉjee.

15 To biri Wiogʉ cʉ̃ ca ĩiricarore birora, maniWiogʉ Jesucristo nemo ati yepapʉ cʉ̃ ca tua doorirʉmʉpʉre ca cati niirã, ca bii yairicarãre manibii jʉguetirucu. 16Wiogʉ majuropeera, dotiriquemena, Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃ cʉ̃ ca wederijemena, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wʉʉ putirica wʉʉ†putiricaro ca bʉjʉrije mena, ʉmʉreco tutipʉ caniiricʉ duwi doorucumi. To biro cʉ̃ ca bii dooritabera, Cristore tʉo nʉnʉjeeri ca bii yairicarãcati tua jʉorucuma. 17 Jiro, mani ca catirã catuaricarã, bueri bʉrʉripʉ cʉ̃ja menara mani amimʉa waa ecorucu, mani Wiogʉre bueri bʉrʉripʉcʉ̃re bocarã waarã. O biro biicãri, Wiogʉ menato birora mani niicõa niirucu. 18 To biri atemenamʉja caniiro cõrora, “Tobiromani biirucu”ameri ĩi, tʉgoeña bayi, tii niiña.

51Yʉ yaarã, “ManiWiogʉ, tii rʉmʉ, tii cuu ca ni-

iro doorucumi,” ĩiriquepʉra owa cojorique mʉjabooti. 2Mee, añuro mʉja maji, mani Wiogʉ cʉ̃ cadoori rʉmʉa, “Cʉ̃ doocumi,” ca ĩi majiña maniritabe ʉnore, “Jĩcʉ̃ jee dutiri majʉ ñamipʉ cʉ̃ caearore birora bii earucumi,” ĩiriquere. 3 “Mee,niipetiropʉra añucã, ñañaro ca biirucurique cãamani,” cʉ̃ja ca ĩi niiri tabere, jĩcõ nomio cõ camacʉ̃ cʉtiri tabe ca earo puniro cõ ca tʉgoeñarorebirora, ñañaro cʉ̃ja ca bii yaipe cʉ̃jare bii earucu.Do biro pee bii, duti majitirucuma.

4 Yʉ yaarã, mʉja, ca naitĩarije watoapʉ mʉjaniiti, Wiogʉ cʉ̃ ca tua doori rʉmʉ, jee dutirimajʉre biro jãare bii ʉcʉene eare ĩirã. 5Mʉja ni-ipetirãpʉra ca boeri tabe, ñucã ʉmʉreco macãrãmʉja nii. Ñami macãrã, ca naitĩari tabe macãrãmani niiti mania. 6 To biri aperãre biro ca cãni-tiparã mani nii. Cãnitirãra, añuro ca cati añurã

ca nii yueparã mani nii.* 7 Ca cãnirã ñamirecãnima. Ca cũmurã, ñamire cũmuma. 8Mani peaʉmʉrecomacãrã niiri, to cãnacã rʉmʉra añuro cacati añurã ca niiparã mani nii. Ʉmʉreco Pacʉredíámacʉ̃ mani ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije menara, manica ameri mairije menara, come jutiro menamani upʉre jãña bojoca tooye cʉtirãre biro bii,Ʉmʉreco Pacʉ manire cʉ̃ ca ametʉenepere manica yue niirijera come coro peja, bii bojoca tooyecʉti, ca bii yue niiparã mani nii. 9 Ñañaro cʉ̃jabiijato ĩigʉ méé, manire jʉoupi Ʉmʉreco Pacʉ.Mani Wiogʉ Jesucristo jʉori, ñañaro mani cabiiboriquere cʉ̃ja ametʉajato ĩima ĩigʉ, manirejʉoupi. 10 Manire ĩima ĩigʉra, bii yaiupi Jesu-cristo, catirã cãa, ñucã bii yairã cãa, cʉ̃ menaramani ca niipere ĩigʉ. 11 To biri, mee mʉja catii niirucurore birora, ameri wede majio ʉjea niitʉgoeña bayi, tiicõa niiña.

Pablo cʉ̃ ca wede majio cojorique12 Yʉ yaarã, mʉja watoa ca pade niirãre, mani

Wiogʉ cʉ̃ ca boorore biro mʉjare ca wede majiojʉguerucurãre, nʉcʉ̃ bʉorique mena cʉ̃jare ĩaña.13 Cʉ̃ja ca pade niirije jʉori, bʉaropʉra cʉ̃jarenʉcʉ̃ bʉo, bʉaro cʉ̃jare mai, cʉ̃jare tiiya. Mʉja caniiro cõrora añuroniiriquemena ameri yaarã cʉtiniiña.

14Tobiri ñucã yʉ yaarã, ateremʉjare jãa tii doticojo: “Mʉja mena macãrã jĩcãrã ca biijaya manir-ije ca tiirãre tuti bojoca catio, ca tʉgoeñariquepairãre cʉ̃ja ca tʉgoeña tutuaro tii, ca tʉgoeñatutuatirãre cʉ̃ja ca tʉgoeña tutuaro cʉ̃jare tii,niipetirã menare pato wãcãricaro maniro añuronii, biiya” mʉjare jãa ĩi.

15 Jĩcʉ̃ ʉno peera ñañaro ca tiigʉre, ñañaro cʉ̃ca tii ametipere biro ĩirã, tʉo majiri niiña. Tobiro tiitirãra, añurije maquẽ pee wadore tii niiña.Mʉja wado méé, niipetirã mena to biro tii niiña.

16 To birora ʉjea niicõa niiña. 17 Juu bueyerijãaticãña. 18 Niipetirije mʉjare ca biirijere,“Añu majuropeecã” ĩiña Ʉmʉreco Pacʉre. Tobiro mʉja ca ĩirijere boomi Ʉmʉreco Pacʉ, mʉja,Cristo Jesús're ca tʉo nʉnʉjeerãre.

19Añuri Yerimʉjare cʉ̃ camajio niirijere camo-taaticãña. 20 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca majioro menaca biipere ca wede jʉguerã cʉ̃ja ca wederijeretʉo junaticãña. 21Niipetirijepʉrena ĩa beje cõoña

* 4:12 Jĩcãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã, cʉ̃ja yaarã ca bii yaiquĩricarãpʉre tʉgoeñari, Jesucristoati yepapʉre nemo cʉ̃ ca doori tabere nii nemotirucuma ĩima ĩirã, cʉ̃ja ca tʉgoeñarique pairo,“Tʉgoeñarique paiticãña,” cʉ̃jare ĩi wedegʉ cʉ̃ ca ĩirique nii. Cap 5 wede majio Wiogʉ cʉ̃ ca dooparʉmʉre ca maniñamanirije ca niirije (Mt 24.36; Hch 1.6-7). To biirije ĩicã pacaro, “Tee peere to biroracʉ̃re yuecõa niiña” manire ĩi wede majio biiropʉa (v 6). † 4:16 Ʉmʉreco Pacʉ yee trompeta. * 5:6Mt 24.42-43; 25.13; Mc 13.34-37.

Page 285: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 TESALONICENSES 5:22 282 1 TESALONICENSES 5:28peti, añurijere tii nʉnʉjeeya. 22Niipetirije ñañar-ije tiiriquere tii nemoticãña.

23 Ʉmʉreco Pacʉ majuropeera, añuro niiriqueɄmʉreco Pacʉ, niipetirijepʉrena ca ñañarijemanirã mʉja ca niiro mʉjare tii, mʉja upʉ ni-ipetirore, mʉja ca catiro jãñarijere, mʉja yerire,mʉja upʉre, ca pojarije manirã mʉjare cʉ̃ cʉoniijato, mani Wiogʉ Jesucristo cʉ̃ ca tua doorirʉmʉre. 24Mʉjare ca jʉogʉa, cʉ̃ ca ĩirore biro catiigʉ niimi, ate niipetirore cʉ̃ ca ĩiricarore birotiirucumi.

Waarique wuirique25Yʉ yaarã, jãa cãare Ʉmʉreco Pacʉre jãare jãi

juu bue bojaya.26Mani yaarã, Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã niipe-

tirãre, bʉaro mairique mena† cʉ̃jare añu dotiya.27 Ñucã Wiogʉ cʉ̃ ca dotiro mena, mani yaarã

niipetirãre ati pũuro yʉ ca owa cojorijere mʉjareyʉ bue ĩño doti.

28 Mani Wiogʉ Jesucristo mʉja niipetirãre cʉ̃yee añurijere mʉjare cʉ̃ tiicojojato.

To biro to biijato.Pablo

† 5:26 “Beso santo”. Ro 16.16.

Page 286: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 TESALONICENSES 1:1 283 2 TESALONICENSES 1:12

2 TESALONICENSESTesalónica macãrã Cristore ca tʉo nʉnʉjeerãre

Pablo cʉ̃ ca queti owa cojo jʉori pũuro pea bo-jorica wãmera cʉ̃ja ca tʉgoeñaro tiicãupa: “MeeCristo cʉ̃ ca doopa tabe eacoaro biicu,” ĩi patowãcã niiupa. Cʉ̃jare cʉ̃ ca wede majio cojori-jepʉre ĩajata cãare, jĩcãrã cʉ̃ja paderiquere padeyerijãacãri, Wiogʉre yue niirã ʉno aperã cʉ̃ja capaderijepʉre baa nʉnʉjeeupa (3.6-12). To biriPablo, teere tʉo maa wijia, pato wãcã, cʉ̃ja ca biiniiriquere añuro cʉ̃jare wede majio quenorʉgʉcʉ̃jare owa cojo nemoupi ati pũurora.

Tesalónica macãrã Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã,díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉo, ameri mai, cʉ̃ja ca tiiniirijere bʉaro jañuri cʉ̃ja ca tii nʉnʉa waaromacã bʉaro ʉjea nii, Ʉmʉreco Pacʉre “Añumajuropeecã” cʉ̃re ĩi yapano (1.1-12), ɄmʉrecoPacʉ, bojoca cʉ̃ja ca tii niirique ca niirore birocʉ̃jare cʉ̃ ca tiipe díámacʉ̃ra ca niirijere, ñucãJesucristo nemo cʉ̃ ca doope díámacʉ̃ra ca bi-ipere, cʉ̃jare wede nʉnʉa waami. Ména tee cabiiparo jʉguero, “Bojocʉ ñañagʉ,” Pablo cʉ̃ caĩigʉ cʉ̃ ca doti niirije mena ati yepare bojocañañarije cʉ̃ja ca tii niirije pee ca nii ametʉenenʉcãcoapere wede majiomi. Ñucã, “Jesucristonemo cʉ̃ ca doopa rʉmʉ ea yerijãa,” ca ĩirãre, jĩcʉ̃ʉno peerena ĩi dito ecoeto, cʉ̃jare ĩi wede majiocojomi (2.2).

Owa yapano waagʉ, Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerãre birora añuro niirique cʉti niiriquemaquẽre cʉ̃jare cʉ̃ ca wede majiorije watoare(cap. 3), “Yʉre, ñucã yʉ mena macãrã cãare, juubue bojaya” cʉ̃jare ĩi yapanori, cʉ̃ majuropeeracʉ̃jare cʉ̃ ca tii ĩñoricarore biro, mani ca boorijerejeerʉgarã añuri wãme pade wapa taa niiriquemaquẽre bʉaro cʉ̃jare wede majiomi. Teere ĩigʉ,cʉ̃, cʉ̃ ca ĩirique nii, ati pũurore owagʉ: “Capaderʉgatigʉa, baarique cãare cʉ̃ baaticãjato,”(3.10) cʉ̃ ca ĩirique.Pʉati Tesalónica macãrãre Pablo cʉ̃ ca queti

owa cojorica pũuro

Añu dotirique1Pablo, Silvano, Timoteo, mʉja, Ʉmʉreco Pacʉ

yee queti ca tʉo nʉnʉjeerã, mani Pacʉ ɄmʉrecoPacʉ mena, ñucã Wiogʉ Jesucristo mena ca ni-irã Tesalónica macã macãrãre jãa añu doti cojo.

2 Mani Pacʉ Ʉmʉreco Pacʉ, to biri Wiogʉ Je-sucristo, cʉ̃ja yee añurije, añuro niirique, pairomʉjare cʉ̃ja tiicojojato.

“Añu majuropeecã” ĩirique, to biri jãi juu buebojarique

3 Yʉ yaarã, mʉja yee jʉori to cãnacã tiiraɄmʉreco Pacʉre, “Añu majuropeecã,” jãa ca ĩirijenii. To biro jãa ca ĩiro añujañu, díámacʉ̃ mʉja catʉo nʉcʉ̃ bʉo niirijere bʉaro jañuri tʉgoeña bayinʉnʉa waa, ñucã mʉja ca niiro cõrora aperãrebʉaro jañuro mai nʉnʉa waa, mʉja ca bii nʉnʉawaaro macã. 4 To biri, niipetirije ñañaro mʉ-jare cʉ̃ja ca tiirʉga nʉnʉjeerije, ñañaro mʉja catamʉorije watoara to birora tʉgoeña tutuacõanii, to birora díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉo tutuacõa nii,mʉja ca biirijere, Ʉmʉreco Pacʉ yaarã nea poojuu bueri majare bʉaro ʉjea niirique mena, “Obiro ca biirã niima,” cʉ̃jare jãa ĩi wede.

5 Ate niipetirije, Ʉmʉreco Pacʉ, díámacʉ̃ra caniirore biro cʉ̃ ca ĩa bejerijere mani ca ĩa majiromanire tii. To biri mecʉ̃ ñañaro mʉja ca tamʉoniirije jʉori, cʉ̃ ca doti niiri tabepʉre ca niiparãpeti cʉ̃ ca cʉorã mʉja nii. 6 Ʉmʉreco Pacʉañugʉ ca niigʉ, ñañaro mʉjare ca tiirãre ñañarotamʉorique menara cʉ̃jare tii amerucumi. 7Mʉjañañaro ca tamʉorã peera, jãare birora añuromʉja ca yerijãa niiro mʉjare tiirucumi. Ate tobiro biirucu, Wiogʉ Jesucristo, ʉmʉreco tutipʉpecame ca ʉ̃ʉrije watoapʉ, cʉ̃re ca pade coterã*ca tutuarã mena bau ea, 8 Ʉmʉreco Pacʉre camajitirãre, mani Wiogʉ Jesucristo yee añurijequetire ca tʉo nʉnʉjeetirãre, ñañaro cʉ̃ja ca biirocʉ̃ ca tiigʉ doori rʉmʉre. 9 Cʉ̃ja, to birora ñañarocʉ̃ja ca tamʉo yaicãpere ñañaro cʉ̃jare cʉ̃ catiirijere ñañaro tamʉo, Wiogʉ cʉ̃ ca bojoca cʉtiniiri tabe, cʉ̃ ca boe baterije, cʉ̃ ca doti tutuarijeca niiri tabe õo peepʉ cõa eco, 10 cʉ̃ yaarã cañañarije manirãre ĩi nʉcʉ̃ bʉo eco, cʉ̃re ca tʉonʉnʉjeericarã niipetirãre ĩa ʉjea nii eco, cʉ̃ cabiigʉ doori rʉmʉre to biro tamʉorucuma. Mʉjacãa, cʉ̃ja watoapʉra mʉja nii, añurije queti jãa cawederiquere díámacʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeericarã niiri.11Atere ĩima ĩirã, to birora mʉjare jãa jãi bojacõaniirucu, mani Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ ca jʉoricarãrebirora mʉjare ĩa, ñucã cʉ̃ ca tutuarije mena cʉ̃ca tii nemorije jʉori, niipetirije añurije mʉja catiirʉga tʉgoeñarore biro to ca biiro cʉ̃ tiijato,díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique mena mʉja ca padeniirijere ĩirã. 12 O biro ca biiro, mani WiogʉJesucristo mʉja jʉoripʉ ĩi nʉcʉ̃ bʉo eco, ñucã

* 1:7 Ángeles.

Page 287: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 TESALONICENSES 2:1 284 2 TESALONICENSES 3:6mʉja pee cãa, mani Ʉmʉreco Pacʉ, to biri WiogʉJesucristo yee añurije ca niirore biro cʉ̃re ĩi nʉcʉ̃bʉo eco, mʉja biirucu.

2Wiogʉ cʉ̃ ca doopere wede majiorique

1Yʉ yaarã ca nii cojorã, mani Wiogʉ Jesucristocʉ̃ ca doope, to biri cʉ̃ mena mani ca neapemaquẽre o biro mʉjare jãa ĩi: 2 Mʉja ca tʉgoeñaniirijere yoari mééra tʉgoeña wajoa, ñucã jĩcʉ̃ʉno peerena, “Añuri Yeri yʉre wede majiojãwi”ĩi, ñucã jãarena “ ‘Cʉ̃ja jãare wede majiojãwa,’‘Jãare owa cojojapa,’ ‘Mee Wiogʉ cʉ̃ ca doorirʉmʉ ea yerijãa,’ ĩijãwa,” cʉ̃ja ca ĩirijerena tʉoʉcʉa bojaticãña. 3 Jĩcã wãme ʉno mena peeracʉ̃jare ĩi dito ecoticãña. Ména tii rʉmʉ ca eaparojʉguero, Ʉmʉreco Pacʉre ametʉene nʉcãriquebii ea jʉo, ñañarije ca jʉo tii niigʉ, ñañaro ca tiiyaio ecopʉ baua ea, bii jʉorucumi. 4 Cʉ̃a waparãyʉʉ, Ʉmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉorique niipetiromenare, ĩi nʉcʉ̃ bʉorique ʉno ca niirije menare,ca junagʉ peti niigʉ biimi. Ñucã Ʉmʉreco Pacʉyaa wiipʉ cãare ami ʉpacoa, Ʉmʉreco Pacʉrebiropʉ biirʉga, ca biigʉ niimi.

5 ¿Mʉja mena niigʉ, mee aterena mʉjare yʉca wederucurijere mʉja majititi? 6 Mee mʉjaañuro mʉja maji, cʉ̃ ca baua eapa cuu ca eatiroracʉ̃ ca baua eatipere biro ĩiro, jĩcã wãme cʉ̃re cabii camota niirijere. 7 To ca bii pacaro, ñañarotiirique ca majiña manirije ca niirije pea biicãjʉowa mee. Mecʉ̃ra, cʉ̃re ca bii camota niigʉreamiwooriquewadodʉja. 8To cõro docare ñañagʉbaua earucumi, Wiogʉ Jesús cʉ̃ ca yeri tiicojorijemenara cʉ̃re tii yaio cõa, cʉ̃ ca doori rʉmʉre cʉ̃ca boe baterije menara ca tutuatigʉpʉ cʉ̃re tiicõacã, cʉ̃ ca tiipʉ. 9 Cʉ̃, ca ñaña majuropeegʉpea Satanás cʉ̃ ca tii nemoro mena, niipetirije caĩa ñaaña manirije tii bau niirique, ca bii ĩñorije,tii bau nii ĩño dito, tii earucumi. 10 Díámacʉ̃ caniirijere tʉo nʉnʉjee, tee ca ĩirore biro tii nʉnʉ-jeeri, cʉ̃ja ca ametʉene eco booriquere junamaĩirã, ñañaro tamʉo yairica tabepʉ ca waarãre,ñañarije tiirique ca niirije cõro cʉ̃ ca tiirije menacʉ̃jare ĩi dito niirucumi. 11 To biri ɄmʉrecoPacʉ, ca bii dito tutua niirijere tiicojomi, ca biiditorije peere cʉ̃ja tʉo nʉnʉjeejato ĩigʉ. 12O birobiima ĩirã, díámacʉ̃ ca niirije peere tʉo nʉnʉjeeriméé, ñañarije peere ca tii ʉjea niiricarã niipetirã,ñañaro tii yaio ecorucuma.

Ca ametʉaparãre cʉ̃ ca beje jeericarã

13 Jãa pea, mʉja, jãa yaarã, Jesucristo jʉori jãaca mairã mʉja ca niirije jʉori, to cãnacã tiiraɄmʉreco Pacʉre, “Añu majuropeecã,” ca ĩicõaniiparã jãa ca niirije nii. Mee mʉjara, jĩcãtopʉrabeje jeeupi Ʉmʉreco Pacʉ, Añuri Yeri ca ñañar-ije manirã mʉja ca niiro tii, díámacʉ̃ ca niirijequetipʉre díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉo tutuacõa nii,mʉja ca tiirije jʉori ca ametʉaparã mʉja ca ni-ipere biro ĩigʉ. 14 Aterena mʉja ca biipere ĩigʉ,añurije queti mʉjare jãa ca wederije menapʉmʉ-jare jʉoupi Ʉmʉreco Pacʉ,maniWiogʉ Jesucristoyee ca añu majuropeerijere ca cʉo eaparã cʉ̃janiijato ĩigʉ. 15 To biri yʉ yaarã, mʉjare jãa cabue majiorique, jãa majuropeera mʉjare wede,owa cojoriquemenamʉjarewede, jãa ca ĩiriquereacobotirãra, teere to birora añuro tʉonʉnʉjeecõaniiña. 16 Mani Wiogʉ Jesucristo majuropeera,Ʉmʉreco Pacʉ mani Pacʉ manire ca mairicʉ, cʉ̃ca añu majuropeerije jʉori ca yai nʉcãtirije tʉ-goeña tutuarique, añurije yue niirique manire catiicojoricʉra, 17mʉja ca tʉgoeña bayiro tii, mʉjayeripʉ mʉja ca tutuaro tii, cʉ̃ tiijato, noo mʉjaca wederije, noo mʉja ca tiirije, niipetirijepʉraañurije wado ca niipere biro ĩigʉ.

3“Jãare juu bue bojaya,” Pablo cʉ̃ ca ĩirique

1Apeyera yʉ yaarã, jãare juu bue bojaya,Wiogʉyee queti niipetiri taberipʉre yoari mééra biijeja nʉcã waa, ca biiro mʉja ca biiricarore biroañuro nʉcʉ̃ bʉorique mena teere tʉo nʉnʉjee,cʉ̃ja ca biipere biro ĩirã. 2Ñucã ca bojoca ñañarã,bojoca tiirica wãme ʉno méé ca tiirãre ñañarojãa ca tii ecotipere biro ĩirã, jãare juu bue bojaya;niipetirãpʉra díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquere cʉo-tima. 3 Biigʉpʉa Wiogʉa cʉ̃ ca ĩirore biro ca tiigʉniimi. Cʉ̃, to birora ca tʉgoeña bayicõa niirãmʉjaca niiro tii, Satanás ñañaro tiiremi ĩigʉ mʉjarecamota boja, tiirucumi. 4Wiogʉre ca nʉcʉ̃ bʉorãniiri, mʉjare jãa ca bue majioriquere mʉja ca tiiniirijere, “Cʉ̃ja ca tii niirore birora tiicã nʉnʉawaarucuma,” jãa ĩi. 5 Wiogʉ, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca mairore biro ca mairã mʉja ca niiro tii, ñucãCristo ñañaro tamʉo pacagʉ tʉgoeña bayi, cʉ̃ cabiiricarore birora ca tʉgoeña bayirãmʉja ca niirocʉ̃ tiijato.

“Padeya,” cʉ̃ ca ĩi wede majiorique6Yʉ yaarã, mani Wiogʉ Jesucristo cʉ̃ ca dotiro

mena, no ca boogʉ, mʉjare jãa ca bue majioriquemʉja ca tʉorique ca ĩirore biro tii nʉnʉjeetigʉra,

Page 288: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 TESALONICENSES 3:7 285 2 TESALONICENSES 3:18no ca booro ca bii nucũ yujugʉ ʉnore, “Camotat-icãña,” mʉjare jãa ĩi. 7Mee mʉja majuropeera jãaca tii niirucuricarore birora mʉja ca tii niiperemʉja maji. Jãa, mʉja watoare no ca booro ca biinucũ yujurãre biro jãa biitiwʉ. 8 Jĩcãti ʉno peerabaariquere* jĩcʉ̃ yee peerena wapa tiitirãra baa,jãa tiitiwʉ. To biro tiitirãra, jĩcʉ̃ ʉno peerena jãabii pato wãcõre ĩirã, ñamiri, ʉmʉrecori yerijãariméé jãa paderucuwʉ. 9 Jãa biirãpʉa, “Jãare tiinemoña,” mʉjare ca ĩiparãra jãa niimiwʉ. Tobiro bii pacarã, “Jãare ĩa cõori jãa ca tiirorebiro cʉ̃ja tii nʉnʉjeejato” ĩirã, jãa majuropeerajãa padewʉ. 10 Ñucã mʉja mena niirãpʉra, “Capaderʉgatigʉa, baarique cãare cʉ̃ baaticãjato,”mʉjare jãa ĩi wedewʉ. 11 Mʉja watoare “Paderiméé, noo ca booro bii nucũ yuju, cʉ̃ja ca tiitipeʉno peere bii ñaajua nucũ yuju, biima,” ĩiriquerejãa tʉo. 12 To biro ca biirãre, Wiogʉ Jesucristocʉ̃ ca dotiro mena, cʉ̃ja ca baa catipe bʉarʉgarã,“Añuro pade, cʉ̃ja tiicã niijato,” jãa ĩi wede majio.

13 Mʉja, yʉ yaarã, jʉtitirãra añuro mʉja ca tiiniirijere to birora tiicõa niiña. 14 Jĩcʉ̃ ʉno o biromʉjare jãa ca ĩi wede majio owa cojorijere cʉ̃ca tʉo nʉnʉjeetijata, paʉ bojoca cʉ̃ja ca tʉo co-joropʉ, “To biro ca biigʉ niimi ania,” ĩi wede bate,cʉ̃re bapa cʉtiticãña, cʉ̃ ca bobo tʉgoeñapere biroĩirã. 15 Biirãpʉa, mʉja pejure biro cʉ̃re ĩaticãña.Mʉja yee wedegʉre biro pee, añuro mena cʉ̃rewede majioña.

Añu dotirique16 Añuro niirique Wiogʉ majuropeera, cʉ̃ yee

añuro niiriquere to birora mʉjare cʉ̃ tiicojocõaniijato. Wiogʉ, mʉja niipetirã mena cʉ̃ niijato.17 Yʉ, Pablo, ate yʉ ca añu doti cojorijere yʉmajuropeera yʉ owa. Yʉ ca queti owa cojoripũurori niipetirijepʉrena o biro wado yʉ owa“Cʉ̃ra owajapi,” mʉja ca ĩi majipere biro ĩigʉ.18ManiWiogʉ Jesucristo cʉ̃ ca añumajuropeerijemʉja niipetirã mena to niijato.

To biro to biijato.Pablo

* 3:8 Pan're.

Page 289: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 TIMOTEO 1:1 286 1 TIMOTEO 1:13

1 TIMOTEOTimoteore pʉa pũuro cʉ̃ ca owa cojorique, to

biri Titore cʉ̃ ca owa cojorica pũuro, “Jesucristoreca tʉo nʉnʉjeerãre ca jʉo niirãre queti owa cojor-ica pũurori,” cʉ̃ja ca ĩiri pũurori nii. Timoteo, Je-sucristore ca tʉo nʉnʉjeegʉ wãmʉ, judío bojocomacʉ̃, griegore ca pacʉ cʉtigʉ, Listrapʉ Pablocʉ̃ ca bʉaricʉ (Hch 6.1-3), bʉaro cʉ̃ ca maigʉ,bʉaro cʉ̃re ca tii nemogʉ, ca nii earicʉ niiupi.Ati pũuro, ñucã jiro Timoteorena cʉ̃ ca owaricapũuro, Cristore ca tʉo nʉnʉjeerãre ca jʉo niigʉwãmʉre cʉ̃ ca owa cojorica pũurori nii.

Cʉ̃ ca owa jʉori tabere peeto cʉ̃ ca añu doticojorije jirore (1.1-2), Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerã watoapʉre judíos cʉ̃ja ca tʉgoeñari wãme,to biri Ʉmʉreco Pacʉre ca tʉo nʉnʉjeetirã cʉ̃jaca tʉgoeñari wãme mena ĩi ayiari, díámacʉ̃ caniitirijerena cʉ̃jare cʉ̃ja ca buerijere cʉ̃ja tʉomajijato ĩigʉ, cʉ̃jare cʉ̃ ca wede majiorijere (1.3-11), to biri Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃re cʉ̃ ca ĩamairiquere“Añu majuropeecã,” Pablo cʉ̃ ca ĩiriquere wedenʉnʉa waa (1.12-20).

Tee jirore bojoca añuri wãme cʉ̃ja ca bii ni-ipere, niipetirãpʉre juu bue bojariquere, ʉmʉa,nomia, cʉ̃ja ca biirique cʉti niipere, to biri añuropetira bojocare ca jʉo niirã añuro cʉ̃ja ca biiriquecʉti niipa wãme wede majiomi (2.1—3.16). Teejirore cʉ̃ja ca ĩi ditorijere tʉo maji bojoca catiriniiriquere, cʉ̃ja ca tii niipere, wede majio nʉnʉawaami (4.1—6.19). Jesuristore ca tʉo nʉnʉjeegʉwãmʉ añuro cʉ̃re ca pade nʉnʉjeegʉ niiri, cʉ̃ca tii niipa wãmere Timoteore Pablo cʉ̃ ca wedemajio cojoriquere wede (4.6).

Añu doti cojorique mena owa yapano eami(6.20-21).Timoteore Pablo cʉ̃ ca queti owa cojo

jʉorica pũuro

Añu dotirique1Yʉ Pablo, Cristo Jesús yee queti wederi majʉ,

Ʉmʉreco Pacʉ manire Ca Ametʉenegʉ, to birimani Wiogʉ Cristo Jesús mani ca yue niirucugʉ,cʉ̃ja ca dotiro mena, 2 Timoteo, Cristo Jesús yeequetire yʉ ca wede majio majoricʉ, yʉ macʉ̃majuropeere biro ca niigʉre,* mʉre yʉ añu doticojo. Ʉmʉreco Pacʉmani Pacʉ, ñucãmaniWiogʉCristo Jesús, cʉ̃ja yee añurijere, cʉ̃ja ca ĩa mairi-jere, añuro niiriquere, mʉre cʉ̃ja tiicojojato.

Ĩi dito buerique ca añutirije maquẽre wede ma-jiorique

3Macedonia pee waagʉ, “Éfesora tuaya,” mʉreyʉ ĩiwʉ. Too macãrã jĩcãrã, díámacʉ̃ ca niitir-ijerena ca ĩi dito bueri majare, “To cõrora ĩiyerijãaña,” cʉ̃jare ĩi, 4 ca biiquĩriquere cʉ̃ja caqueti wederucurijere, ca petitirije cʉ̃ja ñicʉ̃a yeemaquẽpʉrena cʉ̃ja ca ĩicõa niirijepʉ cãare tʉonʉnʉjee nʉnʉa waaticãña, teepʉ wadore manica ameri queti wede niijata, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃bʉorique jʉori wadora Ʉmʉreco Pacʉ yeere manica tii nʉnʉjee nʉnʉa waaro tiitirora, mani ma-juropeera teerena ĩi uwa jeocãri ameri tuti ni-irique niiro bii tea, mʉ ca ĩi niipere biro ĩigʉ.5 Añuro yeri cʉti, añuro tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquere biiditoricaro maniro díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉo biicãri,mani ca amerimai niipere ĩima ĩigʉ, atere yʉ doti.6 Mee, jĩcãrã ano yʉ ca ĩirijere tiitirãra, apeyepeere tii nʉnʉjee waa, ca ĩiña manirijerena ameriĩi tuti, biimaawijiacã yaiwaama. 7To biro ca biirãnii pacarã, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti cũuriquereca jʉo buerã niirʉgama biirãpʉa. Añuro petira,cʉ̃ja ca wederijerena, “Tee maquẽre mani ĩi,” ĩimajiticã, díámacʉ̃ tʉgoeña ñee dopocãri cʉ̃ja cabuerijerena tʉo jeñoticã, biicãma.

8 Doti cũuriquea, tee ca ĩirʉgari wãmera buemajiojata, añurijera ca niirijere mani maji. 9Doticũuriquea jĩcã wãme ʉno peera, añurije ca ti-irãre ĩirã méé tiicojorique ca niirijere ca majipenii. Doti cũuriquea, ca tʉo nʉnʉjeetirãre, caametʉene nʉcãrãre, ca bojoca ñañarãre, ñañar-ije wado ca tiirãre, Ʉmʉreco Pacʉre ca nʉcʉ̃bʉotirãre, nʉcʉ̃ bʉoriquere ca nʉcʉ̃ bʉotirãre,cʉ̃ja pacʉre, cʉ̃ja pacore ca jĩarãre, bojocareca jĩarã niipetirãre, 10 ñucã niipetirã menapʉraca ñee epe pairãre, ʉmʉa wadora, ñucã nomiawadora cʉ̃ja majuropeera ca ameri tiirãre, bojo-care aperãpʉre ca noni wapa taarãre, ca ĩi ditopairãre, watoara “Yeeméé jãa ĩi” ca ĩi dito pairãre,o biro pee ĩijata, añurije bue majiorique ca ĩitirijepeere ca tiirãre ĩigʉ, cʉ̃ ca cũurique nii, doticũuriquea. 11Ʉmʉreco Pacʉ añuro ca biigʉ, yʉrecʉ̃ ca wede doti cojorique añurije queti ca añumajuropeerijea, ate maquẽrena bue majio.

Pablore Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa mairique12 “Añu majuropeecã” yʉ ĩi, yʉ ca tʉgoeña

tutuaro ca tiigʉ mani Wiogʉ Cristo Jesús, “Ĩiri-carore biro ca tiigʉra niimi” yʉre ĩiri, cʉ̃ yeemaquẽre ca tiipʉ yʉre ca cũuricʉre. 13 Ménajʉgueropʉra, ñañari wãmeri cʉ̃re ĩi tuti, ñañaro

* 1:2 Hch 16.1; 2Ti 1.2.

Page 290: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 TIMOTEO 1:14 287 1 TIMOTEO 3:3tiirʉga nʉnʉjee, acaro bui tuti, ca tiigʉ yʉ ca niipacaro, Ʉmʉreco Pacʉ pea yʉre ĩa maiupi, yʉca tiirijere “To biro tiigʉ yʉ tiicu” ĩi majiti, tʉonʉnʉjeeti biima ĩigʉ yʉ ca tiirije ca niiro macã.14 Mani Wiogʉ pea, añuro cʉ̃ ca tii bojariquerepairo yʉre tiicojo, Cristo jʉori díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃bʉo, mai, mani ca tiirijere yʉre tiicojowi.

15 Atea díámacʉ̃ ca niirije nii. To biri ni-ipetirã díámacʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeepe nii: CristoJesús dooupi ati yepapʉre, ñañarije ca tiirãreametʉenegʉ doogʉ. Cʉ̃ja mena macʉ̃ bʉaropʉrañañaro peti ca tii niirucumiricʉre Cristo cʉ̃ caametʉene jʉoricʉ petia, yʉra yʉ nii. 16 Tobiri Ʉmʉreco Pacʉ yʉre ĩa maiwi, yʉ, niipetirãametʉenero ñañarije ca tiigʉ petire, Cristo Jesúscʉ̃ ca bojoca añurije ca peti nʉcãtirijere cʉ̃ ĩñojatoĩigʉ. O biro biima ĩigʉ cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerãcaticõa niiriquere ca bʉaparãre, “Pablore cʉ̃ catiiricarore birora tiirucumi mani cãare,” cʉ̃ja caĩi ĩapʉ yʉ nii eawʉ. 17 ¡To biri, Ʉpʉ† to biroraca niicõa niigʉ, ca bii yaitigʉ, ca bautigʉ, jĩcʉ̃raɄmʉreco Pacʉ ca niigʉre, nʉcʉ̃ bʉorique, bajapeorique, to birora to niicõa niijato! To biro tobiijato.

18-19 Macʉ̃ Timoteo, atere mʉre yʉ tii doti,díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique, añuri wãme tʉ-goeñarique mena añurije maquẽre mʉ ca tiibayi niipere biro ĩigʉ, mʉ ca biipere cʉ̃ja caĩi jʉguericarore birora. Jĩcãrã cʉ̃ja ca tʉgoeñaniirijere tʉo nʉnʉjeetima ĩirã, díámacʉ̃ cʉ̃ja catʉo nʉcʉ̃ bʉomirijere añuro waa boja ecoticãupa.20 Himeneore,‡ Alejandrore, ate to biro biiwʉ,“Ʉmʉreco Pacʉre ñañarije ca ĩi tutiticãpe nii,”cʉ̃ja ĩi bojoca catijato ĩigʉ, Satanás're yʉ ca tiico-joricarãre.§

2Juu buerique maquẽre wede majiorique

1 Atere yʉ tii doti jʉo, to birora ɄmʉrecoPacʉre jãi juu buecõa nii, mʉja yee maquẽrejãi juu bue,* aperãre tii nemorique jãi boja, ni-ipetirã bojoca yee jʉori Ʉmʉreco Pacʉre “Añumajuropeecã,” ĩi tiiya. 2 Wiorãre, ca doti niirãniipetirãre, ca juu bue bojape nii, ca bii patowãcõrije maniro añuro nii, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ caboorore biro bii nii, añuro nʉcʉ̃ bʉorique menanii, mani ca bii ʉjea nii niipere biro ĩirã. 3 Atea,añurije, Ʉmʉreco Pacʉ manire Ca Ametʉenegʉrecʉ̃ ca ʉjea niiro ca tiirije nii. 4 Cʉ̃a, niipetirã

ametʉa, díámacʉ̃ ca niirijere maji, cʉ̃ja ca biiroboomi. 5 Jĩcʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ nii, ñucã bo-jocʉ, Ʉmʉreco Pacʉ mena añuro mani ca niieapere biro ĩigʉ ca tii bojaricʉ cãa jĩcʉ̃ra niimi,Jesucristo, 6 niipetirãpʉre cʉ̃ majuropeera ca biiyai ametʉene bojaricʉ wado. Atera, “To birobiirucu” cʉ̃ ca ĩirica cuu ca earo wede majioupiɄmʉreco Pacʉ. 7 Atere cʉ̃ wedejato ĩigʉ, cʉ̃ yeequetire wede yujuri majʉ yʉre tiiwi. Yee mééyʉ ĩi; ĩi ditogʉ méé yʉ ĩi. Ʉmʉreco Pacʉ, judíosca niitirãre ca bue majiopʉ yʉre tiiwi, díámacʉ̃tʉo nʉcʉ̃ bʉorique díámacʉ̃ ca niirijere cʉ̃ wedemajiojato ĩigʉ.

8 To biri ʉmʉare, niipetiri taberipʉ añuro yeritʉgoeñarique mena, ajiarique manirã, ameri tu-tiricaro maniro, cʉ̃ja amorire ʉmʉreco pee juumʉeneri, cʉ̃ja ca juu buero yʉ boo. 9 Nomiacãa, cʉ̃ja yaarorire ĩñorʉga tʉgoeñaricaromaniroañuri wãmera juti jãña, ñucã do biro ca tiiyamanirãre biropʉ nii tʉgoeñatirãra añuri wamejuti jãña, cʉ̃ja ca tiiro yʉ boo, wʉa peorã cãa,noo ca booro tii yeericaro maniro wʉa peo, jutica wapa pacarije jãñacãri, oro mena,† to biriperlas‡ cʉ̃ja ca ĩirije mena, cʉ̃ja ca wãma yeenucũ yujurije docare yʉ booti.§ 10 ɄmʉrecoPacʉre ca nʉcʉ̃ bʉorã romiri cʉ̃ja ca tiipe caniirore birora, añurije tii niirique mena pee cʉ̃jawãmajato. 11Nomioa, wedetigora nʉcʉ̃ bʉoriquemena cʉ̃ja cawederijere ca tʉoponiimo. 12Nomiocõ ca bue majioro, ʉmʉre cõ ca ĩi ametʉa nʉcãroyʉ booti. Wedetigora cõ ca niiro yʉ boo. 13 TobiriraɄmʉrecoPacʉAdán're tii jʉoupi. Jiro Evaretiiupi. 14 Adán méé Satanás're ĩi dito ecoupi.Nomio pee ĩi dito ecoupo. Ĩi dito ecori, ñañarijeretiiupo. 15 Biigopʉa nomioa, puna cʉtima ĩigo,ametʉarucumo, ca bojoca añugo cõ ca niirijecʉtirije mena to birora díámacʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃bʉogo, ca maigo, ñañarije manigo, cõ ca niicõaniijata.

3Ca jʉo niirã yee maquẽ

1 Atea díámacʉ̃ ca niirije nii: Jĩcʉ̃ ca jʉo niigʉcʉ̃ ca niirʉgajata, añurije maquẽre tiirʉgʉ biimi.2 To biri ca jʉo niigʉa, ñañarije ca tiitigʉ, jĩcõmanʉra, ca nʉcʉ̃ bʉja añugʉ, añuro niirique cʉtica bii niigʉ, cʉ̃ja ca nʉcʉ̃ bʉogʉ, bojoca ca earãrecʉ̃ yaa wii ca cãni dotigʉ, ca bue majio majigʉʉno, 3 ca cũmutigʉ, ñañaro ca ĩitigʉ, ca bojoca

† 1:17 Rey. ‡ 1:20 2Ti 2.17. § 1:20 1Co 5.5. * 2:1 Ef 6.18. † 2:9 Oro. ‡ 2:9 Ʉ̃tã ca botirije; Mt 7.6; 13.45-46; Ap 17.4;18.12, 16; 21.21. § 2:9 Pr 31.

Page 291: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 TIMOTEO 3:4 288 1 TIMOTEO 4:12añugʉ, añuro ca niigʉ, wapa tiirica tiirire ca ʉgaripeatigʉ, ca niipʉ niimi. 4 Cʉ̃ yaa wii macãrãreañuro ca jʉo nii majigʉ, cʉ̃ puna cãare añuroca tʉo nʉnʉjeerã, añuro ca niirique cʉtirã cʉ̃jaca niiro ca tiigʉ, ca niipʉ niimi. 5 Cʉ̃ yaa wiimacãrãrena ca ĩa nʉnʉjee majitigʉ nii pacagʉ,¿do biro pee tiicãri, Ʉmʉreco Pacʉ yaarã peera cʉ̃ĩa nʉnʉjee majibogajati? 6 Ca jʉo niigʉa, Jesucri-store ca tʉo nʉnʉjee jʉowaagʉra ca niitipʉ niimi.“O biro ca biigʉ yʉ nii” ĩicãri, Satanás ñañaro cʉ̃ca tii ecoricarore birora ñañaro cʉ̃ ca tii ecotiperebiro ĩigʉ. 7 Ñucã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeetirãcãa cʉ̃ja ca nʉcʉ̃ bʉogʉ ca niipʉ niimi, nʉcʉ̃ bʉoecoti biicãri, Satanás cʉ̃ ca tii buiyeerije ʉnore cʉ̃ca tiitipere biro ĩigʉ.

Ca jʉo niigʉre ca tii nemorã yee maquẽ8 Ca jʉo niigʉre ca tii nemorã* cãa, nʉcʉ̃

bʉoricarã, cʉ̃ja ca ĩirore biro ca tiirã, ca cũmu-tirã, ñañari wãme tii wapa taariquere ca bootirã,9 díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique ca majiña manirijeca niiriquere mani ca tʉo nʉnʉjeerijere añurotʉgoeñarique mena ca tii nʉnʉjeerã, ca niiparãniima. 10 Biirãpʉa cʉ̃ja ca pade jʉoparo jʉguero,ĩa ñaaricarã niirucuma. Jiro, “Ñañarije ca tiirãniima” cʉ̃jare cʉ̃ja ca ĩi wede paitijata, padenemori majara niirucuma yua.

11 Ñucã cʉ̃ja nʉmoa cãa, nʉcʉ̃ bʉoricarã, canʉcʉ̃ bʉjarã, ca queti paitirã, niipetiropʉra cʉ̃jaca ĩirore biro ca tiirã, cʉ̃ja niijato.

12 Ca jʉo niigʉre ca tii nemori majʉa, jĩcõmanʉra, cʉ̃ punaare, cʉ̃ yaa wii macãrãre, añuroca jʉo nii majigʉ cʉ̃ niijato. 13 Ca jʉo niirãreca tii nemorã, añuro ca paderã, nʉcʉ̃ bʉoricarãpeti nii ea biicãri, Cristo Jesús're díámacʉ̃ cʉ̃jaca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere uwiricaro maniro wedemajirucuma.

Mani ca nʉcʉ̃ bʉorije díámacʉ̃ ca niirije ca biibau niirique

14 Yoari mééra mʉre yʉ ca ĩagʉ waape toca nii pacaro, mʉ ca tiipere ate mʉre yʉ owacojo, 15 yoaro yʉ ca biijata, Ʉmʉreco Pacʉ yaarãɄmʉreco Pacʉ ca catigʉre ca tʉo nʉnʉjeerã, díá-macʉ̃maquẽre ca ĩa nʉnʉjee niirãmenare, “O biriwãme ca niirique cʉti niipe nii” mʉ ca ĩi majiperebiro ĩigʉ. 16 “ ‘Mani ca nʉcʉ̃ bʉorije díámacʉ̃ caniirije ca bii bau niirique ca nii majuropeerijere,’yee ĩirique nii,” ĩirique méé nii:Ʉmʉreco Pacʉa, manire biro upʉ cʉtigʉ baua

eaupi. Cʉ̃ Ca Yeri jãñarijepʉ añugʉ tiiecoupi.

Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrã cʉ̃re ĩaupa. Bojocapoogaari niipetirãre wedericʉ nii,

niipetiri taberi macãrãpʉ díámacʉ̃ cʉ̃ja ca tʉonʉnʉjeegʉ nii, ʉmʉreco tutipʉ ami mʉawaa eco, biiupi.

4Timoteore cʉ̃ ca wede majiorique

1 Añuri Yeri pea, tʉo majiricarora, “Ca tʉ-jari yʉteari* ca nii waarucuro, jĩcãrã díámacʉ̃tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquere juna, biirucuma, ca ĩi ditoyujurãre, to biri wãtĩa yee cʉ̃ja ca bue majior-ije peere tʉo nʉnʉjeema ĩirã,” ĩimi. 2 Ca ĩidito pairã watoara ca bii ditocãrã, ñañarije cʉ̃jaca tiirije cʉ̃ja ca tʉgoeñarijepʉre comegʉ menajoe tuuricarore biro ca cʉorã peere tʉo nʉnʉ-jeerucuma. 3 Anija, nʉmo cʉtiriquere camota,baarique Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiiriquere Jesu-cristore ca tʉo nʉnʉjeerã, díámacʉ̃ maquẽre camajirã, “Añu majuropeecã” ĩiri, cʉ̃ja baajato ĩigʉcʉ̃ ca tiirique baariquere, jĩcã wãmeri baa dotiti,biima. 4 Niipetirije Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ti-irique añurije wado nii. To biri “Ate baariqueañu majuropeecã,” Ʉmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃bʉoriquepʉre, “Ñañarije nii atea,” ĩiriqueméénii.5Ʉmʉreco Pacʉ wederique, juu buerique, añurijeca tuaro tii.

Jesucristo yʉʉ añuro ca padegʉ6 Atere Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre mʉ ca

bue majiojata, Cristo Jesús yʉʉ añuro ca padegʉ,díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique maquẽ díámacʉ̃ caniirije, to biri añurije bue majiorique mʉ ca tʉonʉnʉjee nʉnʉa doorique mena, ca tutua añugʉmʉ niirucu. 7 Ati yepa maquẽ, ca biiquĩriqueca tʉo majiña manirijerena tʉo nʉnʉjeeticãña;Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biro tiirique peeretii nʉnʉjeeya. 8 Upʉ tutuarʉgarã tiiriquea jĩcãwãme tii nemo, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore birotiirique pea niipetirijepʉre tii nemocã, ano manica catiri rʉmʉre, jiropʉ mani ca catipere, “O biromʉja biirucu” ca ĩirije ca cʉorije niiri. 9 Ateadíámacʉ̃ ca niirije nii; to biri niipetirã díámacʉ̃ catʉo nʉnʉjeepe nii. 10 Teerena ĩirã, pade, ñañarotamʉo jãa bii, Ʉmʉreco Pacʉ ca catigʉ, niipe-tirãre Ca Ametʉenegʉ, añuro petira Jesucristoredíámacʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeerãre ca ametʉenegʉre, cayuerã niiri.

11 Atere tii doti, bue majio, ca tiipʉ mʉ nii.12 Wãmʉ mʉ ca niirije jʉorira, jĩcʉ̃ peera watoa

* 3:8 Diáconos. * 4:1 1Co 10.11; 2Ts 2.3-12; 2Ti 3.1-2; He 1.2; 2P 3.3; 1Jn 2.18; Jud 18.

Page 292: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 TIMOTEO 4:13 289 1 TIMOTEO 5:21

macʉ̃re biro mʉre cʉ̃ja ĩaticãjato. To biro bi-itirãra, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã, mʉ cawed-erijere, mʉ ca biirije cʉtirijere, mʉ ca mairijere,díámacʉ̃ mʉ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere, añuro mʉca bii niirijere, cʉ̃ja ĩa cõo nʉnʉjeejato. 13 Tobiri yʉ ca eaparo jʉguero, Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire niipetirã bojocare bue ĩño, cʉ̃jare wedemajio, cʉ̃jare bue majio, tii niiña. 14 Mʉ ca tiimajipemʉca cʉorije, ca jʉoniirã cʉ̃ja amorimʉreñia peo, cʉ̃ja ca tiiri tabere Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ catiicojoriquere to birora tiicõa niiña.

15 Atere añuro ĩa nʉnʉjeeri tii niiña. Teewadore añuro tii niiña niipetirã añuro mʉ ca biinʉnʉa waarijere cʉ̃ja ca ĩapere biro ĩigʉ. 16Mʉ caniirique cʉtirijere, mʉ ca bue majiorijere, bojocacatiya. Tee niipetirijere to birora tiicõa niiña.To biro mʉ ca tiijata, mʉ majuropeecã ametʉa,ñucã mʉ ca buerijere ca tʉorã pee cãa ametʉa,biirucuma.

5Aperã menare tii niirique

1Bʉcʉre añuri wãmera cʉ̃re ĩiña. Mʉ pacʉre caĩigʉre biro añuro cʉ̃re wede majioña.* Wãmarãcãare mʉ yee wederãre biro cʉ̃jare ĩaña. 2Bʉcʉrãromirire, mʉ pacore ca tiigʉre biro añuro cʉ̃jaretiiya. Wãmarã romirira mʉ yaarã romirire catiigʉre biro ñañari wãme tʉgoeñaricaro manironʉcʉ̃ bʉorique mena cʉ̃jare ĩaña.

3Camanʉ jʉ̃mʉabii yaiweo ecoricarã romirire,noa ʉno pee cʉ̃ja ca tii nemotirãre tii nemoña.4 Jĩcõ, ca manʉ bii yai weo ecorico, puna cʉti,pãramerã cʉti, cõ ca biijata, cʉ̃ja, cʉ̃ja yaarãreca ĩa mai jʉoparã niima, cʉ̃ja pacʉa, cʉ̃ja ñicʉ̃a,cʉ̃jare cʉ̃ja ca tii mairicarore birora cʉ̃jare mairã.Atea añurije, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa biijejarije nii.5 Ca manʉ bii yai weo ecorico, jĩcõra ca tuarico,Ʉmʉreco Pacʉ wadore yue niimo. Ʉmʉrecori,ñamiri, jãi juu bue yerijãatimo. 6 Ca manʉ bii yaiweo ecorico cõ ca tiirʉgari wãme ca tii niigoa,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩajata peera, cati pacago cabii yairico, niicãmo. 7 Ate cãare cʉ̃jare tii dotiya,wede paiya manirã cʉ̃ja ca niipere biro ĩigʉ. 8 Jĩcʉ̃cʉ̃ yaarãre “To biro biicuma” ĩiti, añuro petira cʉ̃yaa wii macãrãrena to biro bii ca biigʉa, Cristoreca tʉo nʉnʉjeegʉre biro méé biigʉ tiimi; Cristoredíámacʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeetigʉ ametʉenero ñañagʉniigʉ tiimi.

9Camanʉ jʉ̃mʉa bii yai weo ecoricarã romirireowa tuurica pũuropʉre sesenta cʉ̃mari ametʉen-ero ca cʉorã, jĩcʉ̃ra ca manʉ cʉtiricarã romiriwado owa tuuricarã cʉ̃ja niijato. 10 Cõ punareañuro ca majorico, ca earãre cõ yaa wii ca cãnidotirico, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre nʉcʉ̃bʉorique mena cʉ̃ja dʉporire ca coerico, ñañaroca biirãre ca tii nemorico, añurije cõrora ca tiiniirico, owa tuurico cõ niijato.

11 Wãmarã romirira ca manʉ jʉ̃mʉa bii yaiweo ecoricarã docare owa tuuticãña. Cʉ̃ja catiirʉgarijera Cristore cʉ̃ja ca camotatiro tii, ñucãnemo manʉ cʉtirʉgama ĩirã, 12 “Jãa manʉ cʉtinemotirucu,” cʉ̃ja ca ĩimiriquere cʉ̃ja ca ĩiri-carore biro tiitima ĩirã, ca bii bui cʉtirã tu-abocuma. 13Apeyera ñucã, wiijeri cõro waa nucũyuju, ca junañe pairã jeeña, biima. Junañe wadoméé, ca queti pairã, niipetiro ca ñaajua nucũyujurã, ca ĩi tiipe ʉnorena ca ĩirã, niima. 14 Tobiri wãmarã romirira ca manʉ jʉ̃mʉa bii yai weoecoricarãra, manʉ jʉ̃mʉa cʉti, puna cʉti, wiimacãrã romiri nii, cʉ̃ja ca biiro yʉ boo. Ĩa tutirimajʉ cʉ̃ ca wede pairo cʉ̃ja tiiticãjato. 15 Mee,jĩcãrã camanʉ jʉ̃mʉabii yaiweo ecoricarã romiri,Jesucristore díámacʉ̃ cʉ̃ja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijerecamotaticãri, Satanás peere cʉ̃re nʉnʉma.

16Ʉmʉ ʉno, nomio ʉno, Cristore ca tʉo nʉnʉ-jeerã, cʉ̃ja yee wederã ca manʉ jʉ̃mʉa bii yai weoecoricarã romiri cʉ̃ja ca cʉojata, cʉ̃jara cʉ̃jare catii nemoparã niima, juu bue nea poori maja peerepopiye cʉ̃jare biire ĩima ĩirã. To biri juu bue neapoorimaja pea cʉ̃jare ca tii nemorã ca cʉotirã ʉnowadore tii nemorucuma.

17 Ca jʉo niirã, Cristo yaarãre añuro ca jʉo niinʉnʉawaarã, pʉatiri cõropʉ ĩi nʉcʉ̃ bʉoricarã ni-irucuma, añuro petira Ʉmʉreco Pacʉ yee quetirewede, buemajio, ca tii niirã. 18To birira ɄmʉrecoPacʉ wederique o biro ĩi: “Wecʉ, trigo quejerireca ʉta code niigʉ ʉjerore, jia biatoticãña,” ĩi.†Ñucã: “Paderi majʉa, cʉ̃ ca paderije wapa, wapataa majimi,” ĩi.‡ 19 Ca ĩaricarã pʉarã, itiarãʉno cʉ̃ja ca ĩi nemotijata, jĩcʉ̃ bʉcʉre cʉ̃ja cawedejãa niirore tʉo nʉnʉjeeticãña. 20Ñañarijereto birora ca tiicã nʉnʉa waarãra, niipetirã cʉ̃jaca tʉo cojoropʉ cʉ̃jare tutiya, aperã cãa, “Teeʉnore ca tiitipe nii,” cʉ̃ja ca ĩi bojoca catipere biroĩigʉ. 21 “Ʉmʉreco Pacʉ, Jesucristo, to biri cʉ̃japʉto macãrã cʉ̃ja ca bejericarã cʉ̃ja ca ĩa cojoro,jĩcãrãre ĩa dicawoo, aperãremai, tiiricaromaniroatere tii nʉnʉjeeya,” mʉre yʉ ĩi.

* 5:1 Lv 19.32. † 5:18 Dt 25.4; 1Co 10.10. ‡ 5:18 Lc 10.7. § 5:22 1Ti 4.14; Hch 6.6.

Page 293: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 TIMOTEO 5:22 290 1 TIMOTEO 6:1922 Jĩcʉ̃ ʉno peerena añuro cʉ̃re majitigʉra,

amori ñia peorʉga§ pato wãcã, tiiticãña, aperãcʉ̃ja ca ñañarijepʉre yʉ wapa tua nemore ĩigʉ.Ñañarijere tiitigʉra niicãña.*

23 Paaga diarique cʉti, ñucã to birora diariquecʉticõa nii, mʉ ca biirijere ĩigʉ, oco wado jinit-igʉra, ʉje oco cãare peeto jiniña.

24 Jĩcãrã ñañarije cʉ̃ja ca tiirije, cʉ̃ja cajãiña beje ecoparo jʉgueropʉra majirique niicã,aperãra ñañarije cʉ̃ja ca tiirique, jiropʉ bii baunii. 25 Tii wãmere birora, añurije tiirique cãa bauniiro bii iñocã; ca añutirije cãa yaioropʉra biicõanii, biitirucu.

61 Ca pade coterã, cʉ̃ja ʉparãre nʉcʉ̃ bʉorique

mena ca ĩaparã niima, Ʉmʉreco Pacʉ wãmere,ñucã cʉ̃ yee queti mani ca wede majiorijere,ñañaro cʉ̃ja ca ĩi wede tutitipere biro ĩirã.2 Cristore ca tʉo nʉnʉjeerãre ca ʉparã cʉtirã,cʉ̃jare birora Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja caniiro macã, cʉ̃jare cʉ̃ja nʉcʉ̃ bʉo yerijãaticãjato.Bʉaro jañuro añuro cʉ̃re cʉ̃ pade cotejato, cʉ̃ capade bojarã Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã, cʉ̃ yaarã,cʉ̃ ca mairã, niima. Atere tii doti, wede majio,tiiya.

Wapa tiirica tiirire bʉaro boorique3 Jĩcʉ̃, ape wãmera mani Wiogʉ Jesucristo yee

queti añurije, to biri mani ca nʉcʉ̃ bʉorije, caniirore biro mééra ca bue majiogʉa, 4 jĩcʉ̃ camajitigʉ nii pacagʉ, “O biro ca biigʉ yʉ nii,” caĩigʉ niimi. Cʉ̃a, ca ĩitipe ʉno jʉorira cʉ̃ja ca ameritutiro tii buiyee, tee jʉorira ameri ĩa ʉgo ajia,ameri dica wati, ñañarije ĩi tuti, “Yee méé ĩimi”ĩi tʉo nʉcʉ̃ bʉorique ʉno maniropʉ tiicã, 5 ñucãañuri wãme ca tʉgoeñatirã, díámacʉ̃ maquẽreca majitirã, nʉcʉ̃ bʉo niiriquere wapa taariquerebiro ca tʉgoeñarãre, cʉ̃ja ca ameri tuti yerijãatiro,cʉ̃jare tiimi.

6 To birora bii, nʉcʉ̃ bʉo niirique ɄmʉrecoPacʉ yeere wede majioriquea, wapa taarique petiniiro bii, bʉari cʉ̃ja ca cʉorije menara ca ʉjeaniirã ʉnora. 7 Ati yepapʉre jĩcã wãme ʉnoacãrajee doo, mani tiitiwʉ. Ñucã jĩcã wãme ʉnoraami waarucu mani tiitirucu. 8 To biri baarique,juti, cʉorã, teemenara ca ʉjea niicãparãmani nii.9 Pairo ca apeye cʉtirʉgarã pea, ca bii buiyeer-ijerena bii bui cʉti, paʉ cʉ̃ja ca boo tʉgoeñari-jerena pade coteri maja nii jeeñacã yai waama.Ate pairo cʉorʉga pato wãcãrique ca añutirije

bojocare ca ñañorijera, ñeeja manirã, ñañaro biiyairique pee, cʉ̃jare tii yaio nʉcõcã. 10 Wapatiirica tiirire* pairo jañuro boo jãawaariquera nii,niipetirije ñañarije tiiriquere ca bii jʉorije. Jĩcãrãpai jañuro apeye boo jãa waama ĩirãra, díámacʉ̃tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquere camotati, cʉ̃ja majuropeerabʉaropʉra ñañaro tamʉocã yai waaupa.

Timoteore cʉ̃ ca wede majiorique11 Mʉ pea Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ niiri, ate niipe-

tirijere tiiticãña. Díámacʉ̃ maquẽre, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca boorore biro bii niiriquere, díámacʉ̃tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquere,mairiquere, tʉgoeña bayiri-quere, to biri añuro yeri cʉti niirique peere, tiiniiña. 12 Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquere to biroratʉgoeña tutuacõa niiña. Caticõa niiriquere mʉyeera ca niiro tiiya. Tee maquẽre ĩigʉ, ɄmʉrecoPacʉ mʉre jʉoupi. Teere ĩigʉra, paʉ bojocacʉ̃ja ca tʉo cojoropʉ díámacʉ̃ mʉ ca tʉo nʉcʉ̃bʉorijeremʉwedewʉ. 13Tobirimecʉ̃raɄmʉrecoPacʉ, niipetirijere ca catiro ca tiigʉ, ñucã Jesu-cristo, Poncio Pilatore, díámacʉ̃ ca ĩiricʉ cʉ̃ caĩa cojoro, o biro mʉre yʉ tii doti: 14 Mʉre yʉ cadotirijere yʉ ca ĩirore biro tiiya. Añuro niiriquecʉti, tuti bojoca catio eco, biiricaro maniro biiniiña. ManiWiogʉ Jesucristo cʉ̃ ca doori rʉmʉpʉto biro bii yerijãaña. 15 Cʉ̃ ca cõorica cuu caearo, atere to biro tiirucumi Ʉmʉreco Pacʉ. Cʉ̃ajĩcʉ̃ra niimi añuro ca biigʉ niipetiropʉ Ca DotiNiigʉ, ʉparã Ʉpʉ, to biri wiorã Wiogʉ, ca niigʉ.16 Cʉ̃ jĩcʉ̃ra niimi, ca bii yaitigʉ, ca boerije jĩcʉ̃ʉno peera cʉ̃ja ca ea majitirijepʉre ca niigʉ. Jĩcʉ̃peera cʉ̃re ĩatiupa. Ñucã ĩaricʉ ʉno méé niimi.Ĩi nʉcʉ̃ bʉorique, cʉ̃ ca doti tutuarije, cʉ̃ yeeto birora ca niicõa niirije to niijato. To biro tobiijato.

17Ati yepare ca apeye pairãre:—“O biro ca biirã jãa nii. Dije ʉno manire

dʉjati,” ĩi tʉgoeñaticãña —cʉ̃jare ĩiña.Pairo apeye cʉti niiriquea mani ca tʉgoeña

yuepe ʉno méé nii. To biro biitirãra, ɄmʉrecoPacʉ añuro mani ca niipere ĩigʉ, niipetirije pairomanire ca tiicojogʉ peere, cʉ̃ja tʉgoeña yue ni-ijato. 18 Añurijere cʉ̃jare tii dotiya. Añurijetiirique mena pee ca apeye pairã nii, cʉ̃ja cacʉorijere ca tiicojoparã, ameri dica woo ca tiirã,cʉ̃ja niijato. 19O biro tiirã, jiropʉ cʉ̃ja ca cʉope canii yue majuropeerijere ca cʉorã cʉ̃ja ca niiro catiirijere cʉo, ñucã to birora caticõa niiriquere bʉaea, biirucuma.

Pablo Timoteore cʉ̃ ca tii doti tʉjarique* 5:22 1Ti 3.13; 3.2-7; Ef 5.11; Jn 11.10; Ez 33.6, 8; 3.18, 20. * 6:10 Dinero.

Page 294: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 TIMOTEO 6:20 291 1 TIMOTEO 6:2120Timoteo, mʉre tii dotiriquere añuro ĩa nʉnʉ-

jee, mʉ tii nʉnʉa waawa. Ati yepa maquẽrewederique, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biroañuro nii nʉnʉa waa majiña maniro ca tiirijemajirique ca bii ditorijere, cʉ̃ja ca majirije menacʉ̃ja ca ĩi camotarijere, tʉoticãña. 21 Jĩcãrã teemajirique peere tʉo nʉnʉjeema ĩirã, díámacʉ̃ tʉonʉcʉ̃ bʉoriquere camotaticãupa.

Wiogʉ cʉ̃ yee añurijere mʉja niipetirãre pairocʉ̃ tiicojojato.

To biro to biijato.Pablo

Page 295: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 TIMOTEO 1:1 292 2 TIMOTEO 1:15

2 TIMOTEOJiro Pablo Timoteore cʉ̃ ca owa cojo nemori

pũurora, cʉ̃ ca bii yaipe ca cõñacã doorijeremajiri, cʉ̃ yeere cʉ̃re cʉ̃ ca cũu yaipere ca owatʉjagʉre biri wãme owami. Tee tiigʉ cʉ̃re cʉ̃ caowa cojo jʉori pũuro mena cʉ̃ ca tii niipere cʉ̃recʉ̃ ca wede majioriquerena jĩcã wãmeri ĩi queno,apeye cʉ̃re ĩi nemo, ĩimi.

Ca nii jʉori tabere peeto añu doti cojo yapano(1.1-2), Timoteo, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉo, Pablorebʉaro cʉ̃remai, cʉ̃ ca biirijere ĩima ĩigʉ, ɄmʉrecoPacʉre “Añu majuropeecã” cʉ̃re ĩi, ĩimi (1.3-5).

Tee jiro, tee añurije queti jʉori cʉ̃re cʉ̃ja ca jĩacõacãpe ca nii pacaro, to birora Pablo cʉ̃ ca tʉonʉnʉjeecõa niirije añurije quetire bobo jãaricaromaniro to birora tʉo nʉnʉjeecõa niiriquere cʉ̃rewede majiomi. Timoteo cãa jĩcʉ̃ uwamʉ añugʉJesucristo yʉʉre birora, tʉgoeña bayirique menato birora ñañaro cʉ̃ ca tamʉo peera niiro bii (1.6—2.13).

Díámacʉ̃ ca niitirijerena ca buerãmenare cʉ̃ cabii niipere cʉ̃rewedemajiomi. Wederique ñeeacãpee ca tiitirije jʉorira, ca tʉorã peera añuro niimajiña maniro tii, ameri tutiricaro tii, ca tiirijer-ena cʉ̃ menara cʉ̃ ca ĩi ñaajua nucũ yujutiperebiro ĩigʉ cʉ̃re wede majiomi. To biro ĩicã, añurocʉ̃ ca biirique cʉti niipere, wimagʉ niigʉpʉraɄmʉreco Pacʉ wederique cʉ̃ ca bue ecorique caĩirore biro to birora cʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeecõa niipere,cʉ̃re wede majiomi. Tee jiro, cʉ̃ ca tii niipere jĩcãwãmeri cʉ̃re wede majio, ñucã cʉ̃re ca biirijerecʉ̃re queti wede, ĩimi (2.14—4.18).

Ca tʉjari tabepʉra añu doti yapanorique menaĩi yapano eami (4.19-22).Pʉati Timoteore Pablo cʉ̃ ca queti owa cojorica

pũuro

Añu dotirique1 Yʉ Pablo, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biro

Jesucristo yeere wederi majʉ, Cristo Jesús jʉoricatirique bʉarique niirucu cʉ̃ ca ĩirique ca niirorebirora, wede dotigʉ cʉ̃ ca tiicojoricʉ, 2 yʉ macʉ̃rebiro yʉ ca maigʉ Timoteore, mʉ yʉ añu doti cojo.Mani PacʉɄmʉrecoPacʉ,maniWiogʉ Jesucristo,cʉ̃ja ca añurijere, cʉ̃ja ca ĩa mairijere, cʉ̃ja yeejĩcãri cõro niiriquere, mʉre cʉ̃ja tiicojojato.

“Añu majuropeecã,” ĩirique

3 Ñamiri, ʉmʉrecori, yʉ ca juu buerije cõroramʉre tʉgoeñari, Ʉmʉreco Pacʉre “Añu ma-juropeecã,” yʉ ĩi, yʉ ñicʉ̃ jãa niiquĩricarã cʉ̃ja catii niiquĩricarore birora tiigʉ, añuro tʉgoeña yericʉtirique mena, yʉ ca tii nʉcʉ̃ bʉogʉre. 4 Mʉca otiriquere tʉgoeñari, mʉre yʉ ĩarʉgami, ʉjeaniirʉgʉ. 5 Díámacʉ̃ra, díámacʉ̃ mʉ ca tʉo nʉcʉ̃bʉorijere yʉ maji. Mʉ ñicõ Loida, to biri mʉ pacoEunice, díámacʉ̃ tʉonʉcʉ̃ bʉo jʉoupa.* Mʉ cãare,“To birora biimi” yʉ ĩi.

6-7To biri yʉ amorimʉre yʉ ca ñia peori tabere,mʉ ca tii maji niipere Ʉmʉreco Pacʉ mʉre cʉ̃ca tiicojoriquere, “Uwitigʉra teere tiicõa niiña,”mʉre yʉ ĩi. Ʉmʉreco Pacʉ uwi tʉgoeña yericʉtirique méére, manire tiicojoupi. Mani ca ĩibayipere, mani ca amerimaipere, tʉgoeña bayiri-quere, manire tiicojoupi. 8 To biri mani Wiogʉyeere wede niigʉ boboeto. Ñucã cʉ̃ yee jʉoriratia cũurica wiipʉ yʉ ca niirije cãare boboeto. Mʉcãa añurije queti jʉori ñañaro tamʉogʉ, ɄmʉrecoPacʉ tutuarique mʉre cʉ̃ ca tiicojorije mena, tobirora tʉgoeña bayicõa niiña. 9 Ʉmʉreco Pacʉmanire ametʉene, ca ñañarije manirã mani caniiro manire tiirʉgʉ, manire jʉoupi. Añurijemani ca tii niirije jʉori méé, mee ati ʉmʉrecorirecʉ̃ ca tiiparo jʉgueropʉra Cristo Jesús jʉori, atereto biro manire tii bojaupi. 10Mecʉ̃ra Cristo Jesúsmanire Ca Ametʉenegʉ, bii yairiquere tii yaio,†añurije queti mena to birora caticõa niirique capeti nʉcãtirije peere añuro ca boeropʉ ami baunii, ca tiiricʉ cʉ̃ ca doorique mena bii bau niieaupa.

11 Ate añurije quetire, yʉre wede dotiwiɄmʉreco Pacʉ. Cristo yeere wederi majʉ, ñucãbue majiori majʉ, yʉre tiicojo cojowi. 12 Teejʉorira ate niipetirijere ñañaro yʉ tamʉo. Tobiro yʉ ca biirijere yʉ boboti, díámacʉ̃ yʉ ca tʉonʉnʉjeegʉre ca majigʉ niiri. Teere yʉre ca wededotiricʉ ca tutuagʉ niiri, tii rʉmʉ ca earopʉ yʉrecʉ̃ ca ĩa nʉnʉjee yerijãapere yʉ maji.

13 Díámacʉ̃ bue majiorique yʉre mʉ ca tʉori-querewajoatigʉra, tee ca ĩirore biro tii nʉnʉjeecãnʉnʉa waagʉja. Ñucã Cristo mena niirã díámacʉ̃tʉo nʉcʉ̃ bʉo, ameri mai, mani ca bii niirije menaniiña. 14 To biri Añuri Yeri manipʉre ca niigʉ cʉ̃ca tii nemoro mena, díámacʉ̃ bue majioriqueremʉre cʉ̃ ca dotiriquere añuro ĩa nʉnʉjeeya.

15Mee niipetirã Asia yepa macãrã, ñucã Figelo,Hermógenes jãa menapʉra yʉre cʉ̃ja ca waa weo-coariquere mʉ maji.

* 1:5 Hch 16.1. † 1:10 Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã, ñañaro bii yairica tabepʉre waatirucuma.

Page 296: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 TIMOTEO 1:16 293 2 TIMOTEO 2:2516 Wiogʉ, Onesíforo yaa wii macãrãre cʉ̃ ĩa

maijato. Cʉ̃ pea paʉ tiiri, yʉ ca tʉgoeña tutu-aro tii, tia cũurica wiipʉ ñañaro yʉ ca bii duwiyujurije cãare bobo tʉgoeñati, biiwi. 17 To birobiitigʉra, Romare eacãgʉpʉa ama yerijãaricaromaniro yʉre ama, yʉre bʉacãripʉ yerijãawi. 18Tobiri Wiogʉ, tii rʉmʉ ca earo, cʉ̃ ca ĩa mairijere cʉ̃ca bʉa earo cʉ̃re cʉ̃ tiijato. Mee añuro mʉ maji,paʉ tiiri Éfesopʉre manire cʉ̃ ca tii nemoriquere.

2Ñañaro tamʉo tʉgoeña bayirique

1 Mʉ Timoteo, yʉ macʉ̃, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca añu majuropeerijere, Cristo jʉori mʉre cʉ̃ca tiicojoriquere bʉaro jañuro teere tii nʉnʉjeenʉnʉa waagʉja. 2 Paʉ cʉ̃ja ca tʉo cojoropʉ yʉca wedero mʉ ca tʉoriquere, Cristore to biroraca tʉo nʉnʉjeecã niirã aperã cãare ca bue majiomajiparã ʉnore, teere cʉ̃jare wede dotiya.

3 Cristo Jesús yʉʉ uwamʉ ca niigʉre birora*ñañaro ca tamʉopʉra niiña mʉ cãa. 4 Jĩcʉ̃ peerauwamʉ, cʉ̃ wiogʉ cʉ̃ ca ĩa ʉjea niiro ca tiirʉgʉa,uwamarã niitirã tiirique peere tii maa wijiatimi.5 Teere birora ũmaari majʉ cãa, ca ũmaa bayiametʉenegʉ cʉ̃ ca wapa taari betore bʉatimi, teeca dotirore biro cʉ̃ ca tiitijata. 6 Ñucã paderimajʉ tutuaro ca padegʉ niimi, ote dicare ca jeejʉopʉ. 7Mʉre yʉ ca ĩirijere tʉgoeñaña. Wiogʉ ateniipetirijere mʉ ca tʉo puoro tiirucumi.

8 Tʉgoeñaña, Jesucristo, wiogʉ David pãramica bii yairicarã watoare ca cati tuaricʉre. Atenii añurije queti yʉ ca wederije, 9 añurije quetijʉorira ñañarije tamʉo nʉcã duwi yuju, ñucãñañagʉre biro come daari mena cʉ̃ja ca ji-acãricʉ, yʉ nii. Biiropʉa, Ʉmʉreco Pacʉ yeequeti pea come daari mena jiarique niiti. 10 Tobiri Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca beje jeericarã añurocʉ̃ja ca niipere ĩima ĩigʉ, niipetiro ñañaro yʉca tamʉorijere yʉ nʉcã ametʉenecã, cʉ̃ja cãa,añurije ametʉarique to birora ca niicõa niirije,Cristo Jesús jʉori mani ca cʉorijere cʉ̃ja cʉojatoĩigʉ.

11Díámacʉ̃ra ca niirije nii atea:Cʉ̃ menara ca bii yairicarã mani ca niijata,

ñucã cʉ̃ menara mani cati niirucu.†12 Cʉ̃ yee jʉori ñañaro mani ca tamʉojata,ñucã cʉ̃ menara ca doti niirã mani niirucu.Cʉ̃ yee jʉori ñañaro biima ĩirã, “Cʉ̃re jãa majiti”

mani ca ĩijata,cʉ̃ cãa, “Mʉjare yʉ majiti” manire ĩirucumi.

13Mani ca ĩirore biro ca tiitirã mani ca nii pacaro,cʉ̃ pea cʉ̃ ca ĩirore birora tiicõa niimi,cʉ̃ majuropeera ca ĩi ditotigʉ niiri.

Paderi majʉ añuro ca padegʉ14Atere to birora cʉ̃jare ĩi wedemajiocõa niiña.

Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojoro, “Wede peniriqueca añutirijere ĩiticaña,” cʉ̃jare ĩiña. Tea añuti. Catʉorãre ca ñañorije niiro bii. 15 Mʉ ca tii bayirocõro tiiya. Ʉmʉreco Pacʉ jʉguerore jĩcʉ̃ paderimajʉ ñee ʉno jʉori pee ca bobotigʉre birora,“Añu majuropeecãmi” ĩiricʉ nii earʉgʉ, díámacʉ̃ca niirije quetire ca niirore birora ca wedegʉniiña. 16Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biro añuronii nʉnʉa waa majiña maniro ca tiirije ati yepamaquẽrewedeticãña. Teeʉnore cawederã, bʉarojañuro ñañarije peere tii nʉnʉa waama. 17Ñucã,cʉ̃ja ca buemajiorije cãa, diarique ca catiotirije caboa nʉnʉa waarijere biro‡ peni pea nʉnʉa waa.Teere biro biima Himeneo, Fileto jãa, 18 díámacʉ̃ca niirije quetire ca camotatiricarã. “Mee, catituarique biicã yerijãa waaupa,” ĩicãri, jĩcãrã díá-macʉ̃ cʉ̃ja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere cʉ̃ja ca tʉo maawijiaro tiima. 19 To ca bii pacaro Ʉmʉreco Pacʉyaarã peti ca niirã, cʉ̃ yaarã cʉ̃ja ca niirijere ĩñorãto birora cʉ̃re tʉo nʉnʉjeecõa niima, o biro ĩiowarique mena: “Ʉmʉreco Pacʉa, cʉ̃ yaarãremajimi,” ñucã “Nʉcʉ̃ bʉorique mena ɄmʉrecoPacʉre tii nemorique ca jãirã niipetirã ñañarijetiiriquere cʉ̃ja camotatijato,”§ ca ĩirije mena.

20 Wii pairi wiipʉre, oro, plata mena tiiricabapari wado méé nii: yucʉ mena, dii mena, cʉ̃jaca tiirique cãa nii. Jĩcã wãmeri ca nii majuropeer-ijere tiirã cʉ̃ja ca cʉorije, apeyea cʉ̃ja ca boorijeretiirã cʉ̃ja ca cʉorije, nii. 21 Jĩcʉ̃ ñañarije tiiriméé cʉ̃ ca niijata, jĩcã bapa añuri bapare biro cañañarije manigʉ, Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ, niipetirijeañurijere ca tiipʉ niirucumi.

22 Wãmarã niirã bʉaro ñañarije tiirique caboorijere cʉ̃ja ca tii niirijere dutiri, ca niirore birotii niirique, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique, amerimairique, jĩcãri cõro añuro niirique peere amaña,añuro yeri tʉgoeñari, Wiogʉre ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorãmena.* 23 Ca ĩitipe ʉno cʉ̃ja ca ĩirijerena tʉonʉnʉjeeticãña. Mee ameri tutiriquepʉ ca biiyapanorijere mʉ maji. 24 Jĩcʉ̃ Wiogʉ yeere paderimajʉa, ca ameri tutigʉméé caniipʉniimi. To birobiitigʉra, niipetirã mena ca bojoca añugʉ, ca buemajio majigʉ, ca tʉgoeña bayigʉ, 25 ca ametʉenenʉcãrãre, “Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ peere cʉ̃ja ca tʉo

* 2:3 Ef 6.10-20. † 2:11 Ro 6.8. ‡ 2:17 Cáncer, gangrena. § 2:19 Is 52.11; Nm 16.26. * 2:22 Ro 10.12; 1Co 1.2.

Page 297: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 TIMOTEO 2:26 294 2 TIMOTEO 4:5nʉnʉjeero tii, díámacʉ̃ ca niirijere maji, cʉ̃ja cabiiro cʉ̃ tiijato,” ĩi yuerique mena ca wede majiomajigʉ ca niipʉ niimi, díámacʉ̃ ca niirijere maji26 bii bojoca catiri, Satanás cʉ̃ ca tii buiyeerijere,cʉ̃ja ca boorore biro cʉ̃ja ca tiiro cʉ̃ ca tii niirijerecʉ̃ja ca tii yerijãaro tiirʉgʉ.

3Ca tʉjari rʉmʉri ca biipere wederique

1 Ca tʉjari rʉmʉri ca nii waarucuro, do birobii majiña maniro ñañarije ca tiirã cʉ̃ja ca ni-iri yʉteari ca bii eape cãare ca majipʉ mʉ nii.2 Bojoca cʉ̃ja yee maquẽ wadore ca boorã, wapatiirica tiirire bʉaro ca boorã, “O biro ca biirã jãanii” ca ĩirã, ca manirijerena ca amarã, niirucuma.Ñañarije ca ĩi tutirã, cʉ̃ja pacʉare ca ametʉenenʉcãrã, “Añu” ca ĩitirã, nʉcʉ̃ bʉoriquere ca nʉcʉ̃bʉotirã, 3 ca bojoca ĩa maitirã, ca ameri wedequenotirã,* ca queti pairã, cʉ̃ja ca tiirʉgarijere canʉcãtirã, “Ñañaro jãa tiibocu” ca ĩi bojoca cati-tirã, niipetirije añurijere ca junarã, 4 ca wedejãabuiyeerã, jãa tiicãre ca ĩitirã, “O biro ca tiirã jãanii” ca ĩirã, Ʉmʉreco Pacʉre amaricaro ʉno cʉ̃jaca tiirʉgarije peere bʉaro ca tiirã, niirucuma.5 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biro añuro ca tiinʉnʉjeerãre biro niirucuma. To biro bii pacarã,cʉ̃ja ca tii niirije mena díámacʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca boorore biro tii niiriquere junarucuma. To biroca biirã menara niiti majuropeecãña.

6 Cʉ̃ja mena macãrã niima wiijepʉ jãa waacãri,nomia ca tʉgoeña tutuatirã cʉ̃ja ca tiirʉgarijecõro ñañarije tiicãri, ca tʉgoeñarique pai niirãre,bʉaro jañuri ñañarijere cʉ̃ja ca tii yai waaroca tiirã. 7 Biirãpʉa cʉ̃ja romiria to cãnacã ti-ira, bʉaro jañuro bue maji nʉnʉa waama. Biipacarã, díámacʉ̃ ca niirije peera jĩcãti ʉno peeratʉo jeeño majicoa, biitima. 8 Moisés're, Janes,Jambres† jãari cʉ̃ja ca ĩi camotaricarore biroracʉ̃ja cãa, díámacʉ̃ ca niirije quetire ĩi camo-tama. Ñañarije wado ca tʉgoeñarã, díámacʉ̃tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquere ca camotatiricarã niima.9Biirãpʉa pʉarãMoisés're ca ĩi camotaricarãre cabiiricarore birora, bʉaro ĩi nʉnʉa waatirucuma,niipetirã no ca boorora cʉ̃ja ca ĩirijere cʉ̃ja camajicoaro macã.

Pablo, Timoteore cʉ̃ ca tii dotirique

10 Mʉ pea, yʉ ca bue majioriquere, yʉ caniirique cʉtirijere, yʉ ca tiirʉgarijere, díámacʉ̃yʉ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere, yʉ ca tʉgoeña bayir-ijere, yʉ ca mairijere, ñañaro tamʉogʉ yʉ catʉgoeña bayirijere, 11 ñañaro yʉre cʉ̃ja ca tiirʉganʉnʉjeerijere, ñañaro yʉ ca tamʉorijere, yʉ cabiirore biroramʉbii nʉnʉjeewʉ. ÑucãAntioquía,Iconio, Listrapʉ niigʉ, ñañaro tiirʉga nʉnʉjeeeco, yʉ ca biiriquere, ñucã tee niipetirijere Jesu-cristo yʉre ametʉene, cʉ̃ ca tiiriqueremʉ tʉoupa.12Niipetirã Cristo Jesús jʉori Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ caboorore biro ca tii niirʉgarã, ñañaro tii nʉnʉjeeecorucuma. 13 Ñañarã, ca ĩi ditorã pea, bʉarojañuri ñañaro bii nʉnʉa waarucuma, ĩi dito, ĩidito eco, biirã. 14 Mʉ pea, mʉ ca bue majiriquecõrorena “Díámacʉ̃ra nii”mʉ ca ĩirijere, to biroratiicõa niiña. Mee mʉ maji, mʉre ca bue majiori-carãre. 15Mee, wimagʉ niigʉpʉra Ʉmʉreco Pacʉwederiquere‡mʉmajiupa, “Cristore díámacʉ̃ tʉonʉcʉ̃ bʉorique jʉori, ametʉarique nii,” mʉ ca ĩimajiro ca tiirijere. 16 Ʉmʉreco Pacʉ wederiqueowarica tuti niipetiropʉra Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ camajiorije mena cʉ̃ja ca owarique nii. Bue majio,tuti bojoca catio, wede majio, ca niirore biro tiiniiriquere bue majio, tiirique maquẽ añurije nii,17 Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ ca niigʉ cõrora niipetirijeañurijere ca tii majigʉ añugʉ, cʉ̃ ca niipere biroĩiro.§

41 Ʉmʉreco Pacʉ, to biri Wiogʉ Cristo Jesús,

Ʉpʉre biro cʉ̃ ca doti majirije mena doori, cacatirãre, ca bii yairicarãre, ca ĩa bejepʉ cʉ̃ ca ĩacojoro, atere mʉre yʉ tii doti: 2 Añurije quetirewedeya; mʉ ca wedepa tabe ʉno, mʉ ca wedetipatabe ʉno cãare, to birora wedecõa niiña. Cʉ̃jaca tʉgoeña wajoaro tii, bʉaro tʉgoeña bayiriquemena cʉ̃jare wede majio bojoca catio, cʉ̃ja catʉgoeña bayiro tii, tiiya, cʉ̃jare bue yerijãaricaromaniro. 3 Earucu, añurije bueriquere bojocacʉ̃ja ca tʉorʉgatiri yʉtea, cʉ̃ja ca boorije wadoreca tiirã niiri, paʉ cʉ̃jare ca bueri maja cʉ̃ja catʉorʉgarije ʉnowadore cawederãre amarucuma.4Díámacʉ̃ ca niirijere tʉo nʉnʉjee yerijãari, ca bi-iquĩriquere cʉ̃ja cawederije peere tʉonʉnʉjeeru-cuma. 5 Mʉ pea niipetirijepʉrena ca tʉgoeñabojoca catigʉ nii, ñañaro tamʉoriquere nʉcã,

* 3:3 Ñañaro cʉ̃ja ca ĩirijere, cʉ̃ja ca tiirijere, ca wederique quenotirã. † 3:8 Ex 7.11. ‡ 3:15 Escrituras:Antiguo Testamento. § 3:17 Jn 17.17; Ef 5.25-26. * 4:6 Ʉmʉreco Pacʉre tii nʉcʉ̃ bʉorã waibʉcʉ jĩari joe mʉeneyapano waarã, ʉje cʉ̃ja ca pio peorore biropʉ biicoagʉ yʉ bii.

Page 298: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 TIMOTEO 4:6 295 2 TIMOTEO 4:22añurije quetire wede, mʉ paderiquere añuropade, tiicõa niiña.

6 Yʉra, peeto dʉja yʉre cʉ̃ja ca jĩape. Yʉca waapa yʉtea eacoaro bii.* 7 Jesucristo yeerepadegʉ ñañaro tamʉo pacagʉ, yʉ ca tii bayirocõro to birora yʉ padecõa niiwʉ. 8Mecʉ̃ra Wiogʉca niirore biro ca ĩa bejegʉ cʉ̃ ca doori rʉmʉre, cʉ̃yeere caniirore biro yʉ ca tii niiriquewapare yʉrecʉ̃ ca tiicojo wapa tiipa beto yʉre yue; yʉ wadoméére tiicojorucumi, niipetirã mairique mena cʉ̃ca doorijere tʉgoeña bayirique mena ca yue niirãcãare cʉ̃jare tiicojorucumi.†

Timoteo cʉ̃ ca tiipe9 Timoteo, yoari méé jañuro yʉre ĩagʉ dooya.

10 Demas pea, ati yepa maquẽ peere bʉaro caboogʉ niiri, Tesalónicapʉ yʉre waa weocoawi.Cresente cãa Galaciapʉ waacoawi. Tito pea Dal-maciapʉwaacoawi. 11Lucas jĩcʉ̃ra yʉmenaniimi.Marcos're jʉogʉ waari, cʉ̃re mʉ jʉo doowa; yʉ capaderijere yʉre tii nemobocumi. 12Tíquico peeraÉfesopʉ cʉ̃re yʉ tiicojowʉ. 13 Doogʉ, Troas'pʉ,Carpo yaa wiipʉ yʉ jutiro jotoa jãñaricaro, yʉca cũuricarore yʉre mʉ ami doo bojawa. Ñucãapeyera, owarica tutirire, añuro petira owariqueupa tunua ca niiri pũurorire‡ mʉ jee doo bojawa.

14 Alejandro, come paderi majʉ, bʉaro petiñañaro yʉ ca biiro yʉre tiiwi. To biri Wiogʉ cãacʉ̃ ca tiiricarore birora ñañaro cʉ̃re tiirucumi.15Mʉ cãa cʉ̃re uwi bojoca ca tiiri niiña. Mani cawederijere bʉaropʉra booti majuropeecãwi.

16 Ʉparã pʉtopʉ§ yʉ ca wede queno jʉogʉwaaro jĩcʉ̃ peera yʉre bapa cʉtiticãwa. Ni-ipetirãpʉra yʉre waa weo peticoawa. To biriɄmʉreco Pacʉ, “To biro cʉ̃ja ca biirique jʉori,ñañaro cʉ̃jare cʉ̃ tiiticãjato,” yʉ ĩi yue. 17 To cabii pacaro Wiogʉ pea yʉre tii nemo, tutuariqueyʉre tiicojo, tiiwi, yʉ jʉori añurije quetire yʉ cawedero, Cristore ca majitirã cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉ-jeepere biro ĩigʉ. To biro tiiri, yai jũagʉ* ʉjeropʉca jãñagʉre biro yʉ ca niirijere yʉre ametʉenewi.18 Wiogʉre díámacʉ̃ yʉ ca tʉo nʉnʉjeerijere cʉ̃yerijãajato ĩirã, ñañaro yʉre cʉ̃ja ca tiimijatacãare, cʉ̃ra yʉre tii nemori, ca añuri tabe cʉ̃ cadoti niiri tabe ʉmʉreco tutipʉ yʉre amicoaru-cumi. Añurije to birora cʉ̃re to niicõa niijato. Tobiro to biijato.

Añu doti yapanorique

19Priscila, Aquila jãa, to biri ñucãOnesíforo yaawii macãrã cʉ̃ja añujato. 20 Erasto, Corintopʉratuacãwi. Trófimo peera ca diagʉre, Miletopʉracʉ̃re yʉ cũuwʉ. 21 Ñucã pue bʉcʉ jʉguero, yoariméé jañuro mʉ doowa. Ñucã Eubulo, Pudente,Lino, Claudia, niipetirã mani yee wederã Cristoreca tʉo nʉnʉjeerã mʉre añu doti cojoma.

22 Wiogʉ Jesucristo mʉ mena nii, ɄmʉrecoPacʉ pea cʉ̃ yee añurijere mʉja niipetirãre pairotiicojo, cʉ̃ tiijato.

To biro to biijato.Pablo

† 4:8 1Co 9.24-25; 1Ti 4.8; Stg 1.12; 1P 5.4. ‡ 4:13 Pergaminos: Ovejas quejeri mena, chivoa quejeri mena, cʉ̃ja ca tiiriqueniiupa. § 4:16 Jueces. * 4:17 León; Sal 22.20-21.

Page 299: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

TITO 1:1 296 TITO 1:16

TITOTito, judío bojocʉ ca niitigʉ, Cristore ca tʉo

nʉnʉjeericʉre Cretapʉra cʉ̃re cũu waaupi Pablo,too macãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã añuriwãme cʉ̃ja ca tii niipere cʉ̃ quenojato ĩigʉ. Atipũurora paʉ wãmeri wede majio cojogʉ cʉ̃ caowarique nii.

Ca nii jʉori tabere cʉ̃re añu doti cojoriquemena ĩi jʉomi (1.1-4).

Tee jiro, Cretare cʉ̃ ca tii niipere cʉ̃re wedemajio cojomi. Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãreca jʉo niirã yee maquẽre cʉ̃ ca ĩijata, “O biirijeca biirã,” ca jʉo niirã nii majima ĩi wedemi; jiro,díámacʉ̃ ca niitirijerena ca buerã menare cʉ̃ cabii niipere cʉ̃re wede majiomi; jiro, bojoca menacʉ̃ ca bii niipere cʉ̃re wede majiomi (1.5—2.15).

Tee jiro, paʉ wãmeri cʉ̃re wede majio nʉnʉawaa (2.16—3.11), cʉ̃ ca tii niipere cʉ̃re wedemajio(3.12-14), cʉ̃re añu doti, ĩi yapano eami (3.15).Titore Pablo cʉ̃ ca queti owa cojorica

pũuro

Añu dotirique1 Yʉ Pablo, Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ paderi majʉ,

Jesucristo yeere wederi majʉ, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca bejericarã, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquere bʉaea, mani ca nʉcʉ̃ bʉorijepʉre ca niirije díámacʉ̃ca niirijere maji, cʉ̃ja ca biiro cʉ̃ tiijato ĩigʉ, cʉ̃ca tiicojoricʉ yʉ nii. 2Mani ca yuerijea, to biroracaticõa niirique, Ʉmʉreco Pacʉ ca ĩi ditotigʉ,ati yepare cʉ̃ ca tiiparo jʉgueropʉra “Mʉjare yʉtiicojorucu,” cʉ̃ ca ĩirique nii. 3Mecʉ̃ra, “To biroyʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩirica tabe ca earo, cʉ̃ ca ĩiri-carore birora mani ca majiro tiimi Ʉmʉreco Pacʉmanire Ca Ametʉenegʉ, yʉre cʉ̃ ca tii dotiriquerecʉ̃ ca dotiricarore birora añurije quetire yʉ cawederije jʉori. 4 Tito, yʉ macʉ̃re biro ca niigʉ,yʉre birora díámacʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉogʉre: ManiPacʉ Ʉmʉreco Pacʉ, manire Ca Ametʉenegʉ Je-sucristo, cʉ̃ja yee ca añu majuropeerijere, añuroniiriquere, mʉre cʉ̃ja tiicojojato.

Cretapʉ Tito cʉ̃ ca tiipe5 Creta yucʉ poogapʉre mʉre cũugʉ, yʉ ca

quenorique ca dʉjarijere queno peti, ñucã tocãnacã macãripʉrena Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerãre ca jʉo niiparãre joene, mʉre yʉ ca dotiri-carore biro cʉ̃ tiijato ĩigʉ,mʉre yʉ cũuwʉ. 6Ca jʉo

niigʉa,* ñañarije ca tiitigʉ, jĩcõ manʉra ca niigʉ,cʉ̃ puna cãa Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã, ñañarijeca tiirã niima, ca ametʉene nʉcãrã niima, ca ĩiwedejãaña manirã ca niiparã niima. 7 Bojocareca ĩa nʉnʉjee niigʉa,† Ʉmʉreco Pacʉ yeere caĩa nʉnʉjee niigʉre birora ñañarije ca tiitigʉ caniigʉ niimi; cʉ̃ jĩcʉ̃ra ca majigʉre biro ca niitʉgoeñatigʉ, ca ajiarique manigʉ, ca cũmutigʉ,ca ameri quẽerã mena macʉ̃ ca niitigʉ, ñañarotii wapa taariquere ca bootigʉ, ca niipʉ niimi.8 Biitigʉra bojoca ca earãre cʉ̃ yaa wii ca cãnidotigʉ, añurije mena macʉ̃, ca bojoca catigʉ,añugʉ, ca ñañarije manigʉ, añuro ca niiriquecʉtigʉ, ca niipʉ niimi. 9Díámacʉ̃ ca niirije añurijequeti cʉ̃ ca tʉoriquere cʉ̃ ca bue ecoricarorebirora ca tʉo nʉnʉjeecã niipʉ niimi, aperã cãareañurije buemajioriquemena cʉ̃ja ca ʉjea niiro tii,teere ca junarãre cʉ̃ja ca tʉgoeña wajoaro tii, cʉ̃ca tiipere biro ĩigʉ.

Ĩi dito bueri maja10 Paʉ ametʉene nʉcãri maja, noo ca boorora

ca ĩi wede mecʉ̃orã, ca ĩi ditori maja, niima,añuro petira judíos cʉ̃ja ca tii niirijere ca tiinʉnʉjeerã. 11 Cʉ̃jara do biro cʉ̃ja ca ĩi ma-jitiropʉ cʉ̃jare ca ĩicãpe nii.‡ Mee jĩcʉ̃ punaniipetirãpʉre ñañaro cʉ̃jare ĩi mecʉ̃oma, ca buemajioña manipe ʉnorena cʉ̃jare buecãri. Ñañarocʉ̃ja ca tii niirije menara wapa taarʉgarã to birotiima. 12 Jĩcʉ̃, tii yucʉ pooga macʉ̃ ca biiperewede jʉgueri majʉ, cʉ̃ yee wederã cʉ̃ja ca bi-ipere o biro ĩiquĩupi: “Creta macãrã ca ĩi ditopairã, waibʉcʉrãre biro ca biirã, ca baa pacarã,ca junañe pairã, niima,”§ ĩiquĩupi. 13 Díámacʉ̃raĩiquĩjapi. To biri tuti jañuri cʉ̃jare wede majioña,ñañarije tiiricaro maniro, ñañarije maniro díá-macʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉo, 14 judíos cʉ̃ja majuropeeratʉgoeña jeeñori cʉ̃ja ca wederijere tʉo nʉnʉjeeti,díámacʉ̃ maquẽre ca junarã cʉ̃ja ca tii dotirijeretʉo nʉnʉjeeti, cʉ̃ja ca biipere biro ĩigʉ.

15 Añurãra, niipetirijepʉra añurije wado ni-icã. Bii pacaro, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquereca bootirã peera, jĩcã wãme peera añurije mani,niipetirijepʉra ñañarije wadora niicã, cʉ̃ja catʉgoeñarije, cʉ̃ja yeripʉ cãare ñañarije wado caniicãromacã. 16Ñucã “Ʉmʉreco Pacʉre camajirãjãa nii” ca ĩirã nii pacarã, cʉ̃ja ca tii niirije menapee ĩñoma, to biro ĩicãrã cʉ̃ja ca ĩirijere. Ca ĩa

* 1:6 Anciano. † 1:7 Obispo: Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre ca jʉo niigʉ. ‡ 1:11 Cʉ̃jara, cʉ̃ja ʉjerore ca paabiatocãpe nii. § 1:12 Epimenides cʉ̃ ca ĩirique.

Page 300: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

TITO 2:1 297 TITO 3:11tutirique pairã, ametʉene nʉcãri maja niicãri,jĩcã wãme ʉnoacã añurijere tii majitima.

2Bue majiorique ʉno

1 Mʉ pea díámacʉ̃ ca niirije ca ĩirore biro buemajioña. 2 Bʉcʉrãre, nʉcʉ̃ bʉjarã, nʉcʉ̃ bʉori-carã, ca tʉgoeña bojoca catirã, ñañarije manirodíámacʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉo niirã, ca amerimairã, catʉgoeña bayi nʉcã ametʉenerã, niiriquere cʉ̃jarebue majioña.

3 To birora bʉcʉrã romiri cãare nʉcʉ̃ bʉori-caro biirique cʉti niiriquere, ca queti paitirã ni-iriquere, jiniriquere ca ʉgari peatirã niiriquere,cʉ̃jare wede majioña. To biro biitirãra, añurijepeere ca tii ĩño niirã cʉ̃ja niijato. 4 O biro biirã,wãmarã romiri cʉ̃jamanʉ jʉ̃mʉare, cʉ̃ja punaare,cʉ̃ja ca maipere, 5 ñucã ca bojoca catirã, ñañarijemanirã, wiire añuro ca ĩa nʉnʉjeerã, ca bojocaañurã, cʉ̃ja manʉ jʉ̃mʉare ca tʉo nʉnʉjeerã, cʉ̃jaca niipere cʉ̃jare wede majiorucuma, ɄmʉrecoPacʉ yee quetire jĩcʉ̃ ʉno peera ñañaro cʉ̃ja cawede paitipere biro ĩirã.

6Ʉmʉawãmarã cãare, ca tʉgoeña bojoca catirãcʉ̃ja ca niipere wede majioña. 7Niipetirijepʉrenamʉ majuropeera añuro mʉ ca bii niirije menacʉ̃jare bii ĩñoña. Cʉ̃jare bue majiogʉ, niipetirãmenapʉra añuro niirique mena, nʉcʉ̃ bʉjariquemena, cʉ̃jare bueya. 8Ñañarije maniro, añurijerebueya. O biro mʉ ca ĩiro no ca boogʉ teere ca ju-nagʉ, boborucumi. To biri mani yeemaquẽre jĩcãwãme ʉno peerena ñañaro ĩi wede majitirucumi.

9 Pade coteri maja cãare, cʉ̃ja ʉparã cʉ̃ja caĩirije niipetiro ca tʉo nʉnʉjeerã, ca bojoca añurã,ca wede ãpõtĩotirã niiriquere, 10 jee dutitirãra,“Añuropʉ ca tiirã niima” ĩiricarã niiriquere, cʉ̃-jare wede majioña, niipetiropʉrena ɄmʉrecoPacʉ manire Ca Ametʉenegʉ yee bue majioriqueañurije nii, cʉ̃ja ca ĩipere biro ĩigʉ.

11 Díámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca añu ma-juropeerije mani ca ametʉaro ca tiirije, niipetirãbojocapʉre nii eaupa. 12 Tee añurijera, ñañari-jere, ati yepa maquẽ tiirʉgariquere, mani ca tiiyerijãaro manire tii majio. To biri ati yepare, caniirore biro tii niirique mena, ĩa boo pacariquemena, tʉgoeña bayi ametʉenerique mena, manibii niirucu, 13 añurije mani ca yue niirijere coteniirã ʉnora o biro ĩijata, ca nii majuropeegʉmaniɄmʉreco Pacʉ, manire Ca Ametʉenegʉ Jesu-cristo, cʉ̃ ca doorije ca añumajuropeerijere. 14Cʉ̃majuropeera, ñañarije mani ca tii niirije niipe-tirijere ametʉene, cʉ̃ yaarã ca ñañarije manirã,

añurije wadore ca tiirã, mani ca niiro tiirʉgʉ jĩaeco, manire bii yai bojaupi.

15Atenii,mʉ ca buemajio niipe. Dotimajiriquemenawedemajio, tuti bojoca catio, tiiya. Jĩcʉ̃ ʉnopeera watoa macʉ̃re biro mʉre cʉ̃ja ĩaticãjato.

3Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja ca bii niipe

1 Niipetirãre, ca jʉo niirãre, ca doti niirãre,cʉ̃jare tʉo nʉnʉjee, añurijere bʉaro ca tiirʉganiirã nii, cʉ̃ja ca biipere wede majioña. 2 Jĩcʉ̃ʉno peerena cʉ̃ja wede paiticãjato; añuro niiricawãme wadore ca amarã, ca bojoca añurã cʉ̃ja ni-ijato; ñucã niipetirã mena añuro cʉ̃ja ca niirijerecʉ̃ja bii ĩño niijato.

3 Mani cãa ména jʉgueropʉra ca bojoca cati-tirã, ca ametʉene nʉcã pairã, mani niirucuwʉ.“To biro jãa biicu,” ĩi bojoca catiti, ca tiiya manir-ije peerena tii maa wijia yai waa, niipetirijeñañarijere tiirʉgariquere, ca tiitiperena tii ʉjeaniiriquere, ca tii nʉnʉjee yaiwaarã, ñucã ñañarijewado ca tiirʉgarã, ca ĩa tutirique pairã, cʉ̃ja caĩa junarã ñañarã, mani majuropeera ca ameri ĩatutirã, mani niirucuwʉ. 4 Ʉmʉreco Pacʉ manireCa Ametʉenegʉ, cʉ̃ ca añurije, to biri bojocare cʉ̃ca mairije, ca bii earo, 5 cʉ̃ra manire ametʉenewi.Mani majuropeera añurije mani ca tiirije jʉoriméé, manire cʉ̃ ca ĩa mairije jʉori pee manireametʉenewi. Mani ca ñañarijere cʉ̃ ca coerijemena, wãma ca baʉarãre biro manire cʉ̃ ca tiirijemena, to biicãri Añuri Yeri jʉori wãma catiriquemanire cʉ̃ ca tiicojorije mena, manire ametʉene-upi. 6 Manire Ca Ametʉenegʉ Jesucristo jʉori,Añuri Yerire pairo manire tiicojoupi, 7 cʉ̃ ca bo-joca añurije jʉori ca ñañarije manirã manire cʉ̃ca tiiro jiro, to birora caticõa niiriquemani ca yueniirijere ca cʉorã mani ca nii eapere biro ĩigʉ.

8 Atea, tʉo nʉnʉjeerique ʉno peti niiro bii.To biri Ʉmʉreco Pacʉre ca tʉo nʉnʉjee niirãreañurije wado cʉ̃ja tii niijato ĩigʉ, teere to biroramʉ ca wede majiocõa niiro yʉ boo. Ate nii caañurije, niipetirãre añuro cʉ̃ja ca niiro ca tiirije.9Noo ca boororawede amariquere, bʉcʉrã cʉ̃ja cabii jʉo doorique maquẽre, doti cũurique jʉoriraĩi uwa jeo ameri quẽerique docare, mʉ menaraĩiticãña. Tea ca añutirije, watoara ĩi amarique,niiro bii. 10 Jĩcʉ̃ ʉno, Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerã cʉ̃ja ca dica watiro cʉ̃ ca tiijata, jĩcãti, pʉaticõro cʉ̃rewederucuñami, cʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeetijata,cʉ̃re cõa wienecãña. 11To biro ca biigʉra, ca tiiyamanirije pee ñañarije ca tiigʉ cʉ̃ ca niirije jʉori,

Page 301: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

TITO 3:12 298 TITO 3:15cʉ̃ majuropeera ñañarije tii bui cʉticã yai waagʉcʉ̃ ca tiirijere ca majipʉ mʉ nii.

Pablo, Titore cʉ̃ ca tii doti cojorique12Mʉ pʉto yʉ ca tiicojorã Artemas, ape tabera

Tíquico cʉ̃ja ca ea biiro Nicópolis'pʉ yʉre mʉca ĩagʉ waapa tabe ʉnore amaña. “Toopʉpue bʉcʉre ca ametʉenepʉ yʉ niicu,” yʉ ĩiwʉ.13 Bojocare ca wede boja nemogʉ* Zenas're, tobiri Apolos're, mʉ ca tii bayiro cõro cʉ̃jare tiinemoña, waa nʉnʉa waarã, cʉ̃ja ca boorije ʉnocʉ̃jare ca dʉjatipere biro ĩigʉ.

14Mani yaarã cãa añurijere cʉ̃ja tii maji jeyaa-jato. Aperã tii nemorique cʉ̃ja ca boori tabeʉnore tii nemo, cʉ̃ja tiijato, cʉ̃ja ca cati niirirʉmʉrire to biro petira cʉ̃ja ca niitipere biro ĩirã.

Añu doti yapanorique15 Niipetirã yʉ mena ca niirã, mʉre añu doti

cojoma. Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori, jãareca mairã cʉ̃ja añujato. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ caañurijere mʉja niipetirãre cʉ̃ tiicojojato.

To biro to biijato.Pablo

* 3:13 Abogado.

Page 302: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

FILEMÓN 1 299 FILEMÓN 24

FILEMÓNPablo tia cũurica wiipʉ cʉ̃ ca niiri tabere,

Filemón're ca pade cotegʉ ca niimiricʉ Onésimo,Pablore bʉa ea, Jesucristo yee quetire cʉ̃ cawedero cʉ̃ cãa teere tʉo nʉnʉjee, cʉ̃re tii nemo,cʉ̃ ca tiicã niiriquere wede.

To biro cʉ̃ ca bii pacaro, Roma macãrãre cadotirore biro tiigʉ Pablo pea, cʉ̃ ʉpʉ Filemónpʉtopʉra Onésimore cʉ̃ ca tuenecojope niiupa.

To biri Pablo Filemón're queti owa cojogʉ,“Onésimore jĩcʉ̃ pade coteri majʉre biro cʉ̃recʉoeto. Cristore ca tʉo nʉnʉjeegʉre birora, jĩcʉ̃mʉ yee wedegʉ mʉ ca maigʉre biro pee cʉ̃recʉoya” ĩi owa cojomi.

Biigʉpʉa atere cʉ̃ ca owajata, ca pade coterãyee maquẽre owa cojogʉ méé tiimi, Cristore catʉo nʉnʉjeegʉa “O biiri wãme ca biipe nii,” ĩimajiorʉgʉ to biri wãme ĩimi.Filemón're Pablo cʉ̃ ca queti owa

cojorica pũuro

Añu dotirique1 Yʉ Pablo, Cristo Jesús yee jʉori tia cũurica

wiipʉ ca niigʉ, jãa yee wedegʉ Timoteo mena,mʉ, jãa yee wedegʉ jãa ca maigʉre, jãa paderiquebapa, 2 ñucã mʉ yaa wiire ca juu bue nea poorã,mani yee wedego Apia, to biri Arquipo manirebirora Jesucristo yeere to birora ca padecõa ni-igʉre, mʉjare jãa añu doti cojo. 3 Mani PacʉɄmʉreco Pacʉ, mani Wiogʉ Jesucristo cʉ̃ja yeeca añurije, jĩcãri cõro niiriquere, mʉjare cʉ̃jatiicojojato.

Filemón mai, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉo, cʉ̃ cabiirije

4 Juu buegʉ mʉre tʉgoeña bʉagʉ cõrora, yʉɄmʉreco Pacʉre, “Añu majuropeecã” cʉ̃re yʉ ĩi.5Wiogʉ Jesucristore díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉo, cʉ̃reca tʉo nʉnʉjeerã niipetirãre mai, mʉ ca tiirijereyʉ queti tʉo. 6 Ʉmʉreco Pacʉre yʉ jãi, díámacʉ̃mʉ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere ca bii bapa cʉtirije,añurijemaquẽCristo jʉorimani ca cʉorijeremʉjaca majipere biro ĩigʉ. 7 Bʉaro ʉjea nii, tʉgoeñabayi, yʉ biiwʉ, mʉ ca mairije jʉori. Mʉ, yʉ yeewedegʉ, ca ñañarije manirãre cʉ̃ja ca tʉgoeñayeri tutuaro mʉ tiiupa.

Pablo Onésimore cʉ̃ ca jãi bojarique

8 To biri Cristo jʉori uwiricaro maniro mʉca tiipere mʉre ca tii dotipʉra niicã pacagʉ,9 mairique mena pee mʉre yʉ ĩirʉga: Yʉ Pablo,bʉcʉ, mecʉ̃ra Cristo Jesús jʉori tia cũurica wiipʉca niigʉ, 10 yʉ macʉ̃ Onésimo,* tia cũurica wii yʉca niiro, yʉmacʉ̃re biro ca bii earicʉ yeemaquẽremʉre yʉ jãi.

11Ména, jʉgueropʉre pade coterimajʉ ñee ʉnomʉre ca tii nemotigʉ niiupi. Mecʉ̃ra, mʉ cãareañuro tii nemo, yʉ cãare tii nemo, ca tiigʉ niimi.12 Ñucã cʉ̃re mʉre yʉ tuenecojo, cʉ̃ mena yʉyeripʉ† yʉ ca boo tʉgoeñarije waa. 13 Biigʉpʉa,mʉ wajoaye cʉ̃re yʉ ami tuenerʉgamijapa, Jesu-cristo yee jʉori tia cũurica wiipʉ yʉ ca niiro ʉnoyʉre cʉ̃ tii nemojato ĩigʉ. 14Tobiro tiirʉga pacagʉmʉ ca booti pacaro yʉ tiirʉgati, yʉre mʉ ca tiinemopere dotiya manigʉra, mʉ majuropeera mʉca tiipere biro ĩigʉ. 15 Onésimo, jĩcã cuu mʉrecʉ̃ ca camotatijata, to birora cʉ̃re mʉ ca cʉocãniiperena ĩima ĩigʉ biijacupi cʉ̃ ca biijata. 16 Tobiri mʉre pade coteri majʉre biro méé, ca padecotegʉ ametʉenero añugʉ, mʉ yee wedegʉ, mʉca maigʉre biro pee niirucumi. Bʉaro cʉ̃re yʉmai. Mʉ pee doca ametʉenero cʉ̃re mʉ maicu.Bojocʉre mairicarore biro wado méé, Wiogʉre catʉo nʉnʉjeegʉre biro pee cʉ̃re mʉ mairucu.

17 To biri mʉ bapare biro yʉre mʉ ca cʉo-jata, yʉrena bocagʉre biro cʉ̃re bocaya. 18 Jĩcãwãme ñañaro mʉre tii, apeye ʉno mʉre wapamoo, cʉ̃ ca biijata, yʉre wapa jãiña. 19 Yʉ Pablomajuropeera, yʉ amo mena atere yʉ owa, “Yʉ,yʉ wapa tii bojarucu, mʉ cãa, mʉ majuropeeramʉ ca niirije mena yʉre mʉ wapa moo,” mʉreĩirʉgatigʉ. 20 Ʉ̃gjá yʉ yee wedegʉ, Jesucristore catʉo nʉnʉjeegʉ mʉ ca niirijere jĩcã wãme yʉre tiibojaya. Jesucristore tʉo nʉnʉjee yaarã cʉtiricʉrebirora yʉ ca yeri ʉjea niiro tiiya.

21 Ca tʉo nʉnʉjeegʉ mʉ ca niirijere añuro ma-jiri, mʉre yʉ owa cojo. Ñucã mʉre yʉ ca tii dotiroametʉeneropʉ mʉ ca tiipere yʉ maji. 22 Apeyerañucã, mʉ pʉto waagʉ yʉ ca cãnipa jawire yʉrequeno yueya. Yʉre mʉja ca juu bue bojarije jʉori,Ʉmʉreco Pacʉ mʉja pʉto yʉ ca ĩagʉ waaro cʉ̃ catiipere yʉ yue.

Añu doti yapanorique23Yʉmenamacʉ̃ Epafras, Cristo Jesús yee jʉori

tia cũurica wiipʉ ca niigʉ, mʉre añu doti cojomi.24 Ñucã yʉre ca pade nemorã Marcos, Aristarco,Demas, Lucas jãa cãa mʉre añu doti cojoma.

* 1:10 Onésimo: Ca tii nemogʉ ĩirʉgaro ĩi. † 1:12 Yʉ macʉ̃ majuro peere birora waami, yʉ upʉ macã tabemajuro peere birora waa.

Page 303: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

FILEMÓN 25 300 FILEMÓN 2525 Wiogʉ Jesucristo, cʉ̃ ca añu majuropeerije

mʉja ca catiro jãña niirijepʉ mena to niijato.To biro to biijato.Pablo

Page 304: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

HEBREOS 1:1 301 HEBREOS 1:9

HEBREOSAti pũurore ca owaricʉra “Cʉ̃, ca wãme cʉtigʉ

hebreos're owa cojoupi” ĩiriquepʉra, jĩcʉ̃ peeraañu majiticãma.

Ate queti Hebreos're cʉ̃ ca owarica pũuroa,cʉ̃ja ca tii niipere Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doticũurique ca ĩirore biro Jesucristo, bojoca ñañarijecʉ̃ja ca tii niirijere ametʉenegʉ cʉ̃ majuropeeracʉ̃ ca bii yairiquere wede. Judíos, Jesucristoreca tʉo nʉnʉjeericarã ñañaro cʉ̃jare ca biirotĩrʉmʉpʉ cʉ̃ja ca tii jʉo doorique peere cʉ̃jaca tii nʉnʉjee tua waarʉgaro cʉ̃jare wede ma-jiogʉ Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ Jesucristora ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca bojoca cʉti niirijere cʉ̃ ca bii bauniirique pee ca nii majuropeerije ca niirijere cʉ̃-jare wedegʉ cʉ̃ ca owarique nii (1.1-4). Jesús,Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ niiri cʉ̃re queti wede bojarimaja ángeles ametʉenero do biro ca tiiya manigʉniicã pacagʉ ñucã, cʉ̃ yaarã, bojocare biigʉ niijeeña ea, cʉ̃ ca biiriquere wede (1.5—2.18).

Ati pũurore ca owaricʉa, Jesús're, to biri cʉ̃ca tii niiriquere, wede nʉnʉa waagʉ Paia Ʉpʉ canii majuropeegʉ niimi cʉ̃re ĩimi (2.17). Ano cʉ̃ca ĩiri wãme, Nuevo Testamento cʉ̃ja ca owaricapũuroripʉre jĩcã pũuro peerena to biriwãme cʉ̃reĩi wãmeo tiiti Jesús're.

Tĩrʉmʉpʉ cʉ̃ja ca tii jʉo doorique, nea poojuu buerique, waibʉcʉrã jĩari cʉ̃ja ca tiicojo nʉcʉ̃bʉorique, díámacʉ̃ra añurije peti niiticãupa. Tobiri Ʉmʉreco Pacʉwãma cuumacʉ̃ paia ʉpʉ, Levípuna macãrã paia cʉ̃ja ca biirore biro ca biigʉméére, Melquisedec're biro ca biigʉ peere bejeamimi. Jesús pea, tĩrʉmʉpʉ macãrã paia cʉ̃ja catiirucuricarore biro waibʉcʉrã díípʉre ɄmʉrecoPacʉre tiicojo nʉcʉ̃ bʉotigʉra cʉ̃ majuropeeramani ca ñañarije wapare bii yai bojari, niipe-tirãpʉra Ʉmʉreco Pacʉ pʉtore mani ca ea majirotiimi (3.1—10.39), ĩi wedemi.

Ñañaro mani ca tii yaio eco booriquere díá-macʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori wado bʉariqueca niiro macã, tĩrʉmʉpʉ macãrã judíos díámacʉ̃cʉ̃ja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije jʉori cʉ̃ja ca ametʉeneecoriquere wedemi (cap. 11). Ñucã ñañarotamʉo, ñañaro cʉ̃ja ca tiirʉga cote pacaro, Jesu-cristopʉre yeri jãñari to birora tʉgoeña bayicõaniiriquere cʉ̃jare wede majio, paʉ wãmeri cʉ̃jare

wede majio, añu dotirique mena, ĩi yapano eami(caps. 12—13).Hebreos're queti owa cojorica

pũuroɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ Macʉ̃ menapʉ wedeupi

1 Tĩrʉmʉpʉre mani ñicʉ̃ jãare paʉ tiiri, ñucãbojorica wãmeri wado, cʉ̃ yee quetire wedejʉgueri maja mena wedeupi Ʉmʉreco Pacʉ. 2Atirʉmʉri ca tʉjari rʉmʉripʉra, cʉ̃ Macʉ̃ menamanire wedeupi. Cʉ̃rena niipetirije ca cʉo nʉnʉ-jeepʉ cʉ̃re cũu, ñucã cʉ̃ jʉorira ati ʉmʉrecorejeeño, tiiupi Ʉmʉreco Pacʉ. 3 Cʉ̃ra niimiɄmʉreco Pacʉ do biro ca tiiya manigʉ cʉ̃ caniirijere ca boe bate niigʉ, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca baurijera nii, cʉ̃ ca wede tutuarije menaraniipetirijere tuu ñee, ca tiigʉ. Mani ca ñañarijewapare coe yapanori jiro,* Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca duwiri tabe díámacʉ̃ nʉña pee duwi eaupiʉmʉreco tutipʉre. 4 O biro biiri, Ʉmʉreco Pacʉpʉto macãrã ametʉenero ca niigʉ nii ea, ñucãcʉ̃ja ametʉenero ca nii majuropeeri wãme cacʉogʉ nii eaupi.

Jesucristo, Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrãametʉenero ca niigʉ

5 Ʉmʉreco Pacʉa jĩcãti ʉno peera jĩcʉ̃ cʉ̃ pʉtomacʉ̃ ʉno peerena:

“Mʉ, yʉ macʉ̃ mʉ nii. Mecʉ̃ra mʉre yʉ macʉ̃jãa,”† cʉ̃re ĩitiupi.

Ñucã jĩcʉ̃ ʉno peerena: “Yʉa cʉ̃ pacʉ yʉ ni-irucu. Cʉ̃ pea yʉ macʉ̃ niirucumi,” ĩitiupi cʉ̃ pʉtomacãrãre.‡

6Cʉ̃ Macʉ̃ jĩcʉ̃ra ca niigʉ ca nii majuropeegʉreati yepapʉ cʉ̃re tiicojo cojogʉ, o biro ĩiupiɄmʉreco Pacʉ:“Niipetirã Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrã cʉ̃re cʉ̃ja

ĩi nʉcʉ̃ bʉojato.”§7 Cʉ̃re queti wede bojari maja peera, o biro ĩimi

Ʉmʉreco Pacʉ: “Cʉ̃re ca queti wede bo-jarãra winore biro cʉ̃ja ca niiro cʉ̃jaretiimi.

Ñucã cʉ̃re pade bojari majara pecamere biro cʉ̃jaca niiro cʉ̃jare tiimi.”*

8 Cʉ̃ Macʉ̃ peera o biro pee ĩiupi:“Mʉ, Ʉmʉreco Pacʉ, mʉ ca doti niirije peti

nʉcãtirucu, mʉ ca doti niirijea ca niirorebiro wado tiirique nii.

9Añurijere mai, ñañarije peera juna, mʉ biiwʉ.* 1:3 2P 1.17. † 1:5 Sal 2.7. ‡ 1:5 2S 7.14; 1Cr 17.13. § 1:6 Dt 32.43. * 1:7 Sal 104.4. † 1:9 Ángeles. He 1.6-7. ‡ 1:9Sal 45.6-7.

Page 305: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

HEBREOS 1:10 302 HEBREOS 2:14To biri Ʉmʉreco Pacʉ mʉ Ʉmʉreco Pacʉ, mʉre

beje amiri, mʉ mena macãrㆠametʉen-ero ʉjea niiriquere mʉre tiicojoupi.”‡

10Ñucã o biro ĩi:“Mʉ, ‘Wiogʉ,’ jĩcãtopʉre mʉra ati yepare mʉ

tiiupa. Ʉmʉreco quejeroa, mʉra mʉ catiiriquera nii.

11 Mʉ ca jeeñorique niipetirije yai nʉcã peti-coarucu.

Tee niipetirije, jutiro ca boa nʉnʉa waarore biropeticã nʉnʉa waarucu.

To biro to ca biimijata cãare, mʉ pea to birora mʉniicõa nii.

12 Jutirore tuupe queno cũuricarore biro teeremʉtiirucu; apeye wãma cʉ̃ ca juti wajoarorebiro teere mʉ wajoarucu.

Mʉ pea cʉ̃ra mʉ niicõa nii. Mʉ ca cati niirijepeti nʉcãtirucu,” ĩiupi Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃Macʉ̃re.§

13Ʉmʉreco Pacʉa, jĩcãti ʉno peera jĩcʉ̃ cʉ̃ pʉtomacʉ̃ ʉno peerena:“Ano yʉ díámacʉ̃ nʉña pee* duwiya,

mʉ waparãre cʉ̃ja ca doca cũmuro yʉ catiiropʉ,” ĩitiupi.†

14 Cʉ̃ pʉto macãrã niipetirã ca bautirã niima,Ʉmʉreco Pacʉre pade bojari maja ametʉariquereca cʉo eaparãre tii nemo dotigʉ cʉ̃ ca tiicojorã.

2Ametʉarique quetire ca acoboticãpe nii

1 Ate jʉori, cʉ̃ yee queti mani ca tʉori-quere añuro ca tʉo nʉnʉjeeparã mani nii, ap-eye peere mani ca tʉo nʉnʉjeetipere biro ĩirã.2 Tĩrʉmʉpʉre Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃re queti wedebojari majamena doti cũurique cʉ̃ ca tiicojoriquedíámacʉ̃ra ca niirije nii, ametʉene nʉcã, ñañari-jere tii, ca tiiricarãre ca niirore birora ñañaro cʉ̃-jare ca tiirique to ca niijata, 3 to docare mania Je-sucristomanire cʉ̃ ca ametʉene bojariqueremanica tʉo nʉnʉjee yerijãacãjata, ¿do biro pee biicãrimani duti majirãti? Jesucristo majuropeera meecʉ̃ ca ametʉenepe quetire ca nii jʉori tabepʉrawede jʉoupi. Jiro aperã, cʉ̃re ca tʉoricarã peeteere manire wede queno nemoupa. 4 ÑucãɄmʉreco Pacʉ pea teere, “Díámacʉ̃ra nii” ĩigʉ,paʉ wãmeri ca ĩa ñaaña manirije tii bau niiĩñoupi, Añuri Yeri jʉori, cʉ̃ ca boorore biro bo-jorica wãmeri wado mani ca tii majipere cʉ̃ catiicojorique mena.

Jesucristo cʉ̃ yaarãre biro ca niigʉ5 Ʉmʉreco Pacʉa cʉ̃ pʉto macãrãre, ano jiro

ca niipa yepa mani ca wede niiri yepare ca dotiniiparã cʉ̃ja ca niiro tiitiupi. 6 Jĩcã tabe ɄmʉrecoPacʉ yee quetire owa tuurica pũuropʉre, jĩcʉ̃ obiro ĩiupi:“¿Ñirua ʉno cʉ̃ja niiti bojoca pea, to cõro cʉ̃jare

cʉ̃ tʉgoeñajato ĩirã? ¿Ñirua cʉ̃ja niitibojoca pea, cʉ̃jare mʉ ca ĩa cote niijata?

7 Ména jĩcã cuu Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrãdʉaroacã ca niigʉ cʉ̃ ca niiro mʉ tiiupa.

To biro cʉ̃re tii pacagʉ, ca nii majuropeegʉ, ĩinʉcʉ̃ bʉoricʉ, cʉ̃ ca niiro mʉ tiiupa.

8Niipetirije mʉ ca tiiriquere ca doti niirã cʉ̃ja caniiro mʉ tiiupa,” ĩiupi.*

O biro tiiri, niipetirije ca doti niirã cʉ̃jare cũuri,jĩcã wãme peerena cʉ̃jare ca doti ecotirije ca niirotiitiupi Ʉmʉreco Pacʉ. To biro cʉ̃ ca tiirique to canii pacaro, mani pea niipetirije cʉ̃ja ca dotirorebiro to ca tii nʉnʉjeero mani ĩati ména. 9 Tobiro ca biimijata cãare Jesús're, Ʉmʉreco Pacʉjĩcã cuu cʉ̃re queti wede bojari maja dʉaroacã caniigʉ cʉ̃ ca niiro cʉ̃ ca tiiricʉre, ñañaro tamʉo cʉ̃ca bii yairique jʉori, ca nii majuropeegʉ, ĩi nʉcʉ̃bʉoricʉ, cʉ̃ ca niirijere mani ĩa. O biro biicãriɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca añu majuropeerije jʉori,ñañaro tamʉo cʉ̃ ca bii yairiquera niipetirãpʉraañuro cʉ̃ja ca niiro cʉ̃jare ca tiirije nii ea.

10 Niipetirije, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ puna niipe-tirãre ca añumajuropeeri tabepʉ cʉ̃mena cʉ̃ja caniiro ca boogʉ yee wadora nii, ñucã cʉ̃ jʉorira nii,bii. To biri ñañaro cʉ̃ ca bii yairije jʉori, Jesucristocʉ̃jare ca ametʉenepʉre añugʉ cʉ̃ ca niiro cʉ̃ catiipera niiupa. 11 Ca ñañarije manirã ca tiigʉ,ñucã ca ñañarije manirã cʉ̃ ca tiiricarã cãa, jĩcʉ̃punaarã niima. To biri Ʉmʉreco PacʉMacʉ̃a, “Yʉyaarã,” manire ĩi bobotimi, 12 o biro ĩigʉ:“Mʉ yee maquẽre, yʉ yaarãre yʉ wederucu.Cʉ̃ja ca juu bue nea pooro watoapʉ mʉre yʉ baja

peo nʉcʉ̃ bʉorucu.”†13Ñucã o biro ĩimi:“Yʉa, cʉ̃pʉre yʉ tʉgoeña yuerucu.”‡O biro ĩi nemomi ñucã:“Anora yʉ nii, Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ punaa yʉre cʉ̃

ca tiicojoricarã mena,”ĩimi.§

14 Jĩcʉ̃ puna ca niirã, cʉ̃ja pacʉre birora upʉcʉti, díi cʉti, cʉ̃ja ca biirore birora Jesús cãamanire birora upʉ cʉti, díi cʉti, bii eaupi ati

§ 1:12 Salmo 102.25-27. * 1:13 Cʉ̃ macʉ̃ ca nii majuropeegʉ. † 1:13 Sal 110.1. * 2:8 Sal 8.4-6. † 2:12 Sal 22.22.‡ 2:13 Is 8.17. § 2:13 Is 8.18.

Page 306: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

HEBREOS 2:15 303 HEBREOS 4:1yepapʉre, cʉ̃ ca bii yairije mena ati yepare biiyairiquere ca doti tutua niigʉ ñañarije wiogʉSatanás're ñañaro cʉ̃re tii yaio cõarʉgʉ. 15 Tobiro tiiri, bii yairiquere uwima ĩirã, mani ca catirirʉmʉri cõrora, mani ca tʉgoeña pai niimiriquereametʉene bojaupi. 16Añuro petira Ʉmʉreco Pacʉpʉto macãrãre tii nemogʉ doogʉ méé dooupi.Abraham pãramerãre tii nemogʉ doogʉ dooupi.17 Teere ĩima ĩigʉ, niipetirijepʉrena cʉ̃ yaarãrebirora biiupi, Ʉmʉreco Pacʉre pade boja niigʉ,paia ʉpʉ nii eari cʉ̃ paderiquere añuro tiicõa nii,ca boo paca ĩagʉ nii, biicãri cʉ̃ ca bii yairije menabojoca ñañarije cʉ̃ja ca tii niirijere ametʉen-erʉgʉ. Ñucã cʉ̃ ca bii yairije menara, bojoca cʉ̃jaca ñañarijere acobo bojarʉgʉ, 18 cʉ̃ majuropeerañañaro tamʉo, ñañarijere tii doti eco pacagʉ cabii ametʉa nʉcãricʉ niiri, mecʉ̃ri cãare ñañarijetiirʉgarique ca bii ea ecorãre, cʉ̃jare tii nemomajimi.

3Jesucristo, Moisés ametʉenero ca niigʉ

1 To biri yʉ yaarã, mʉja ca ñañarije manirã,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca jʉoricarã, Jesucristore,“Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojoricʉ, Paia Wiogʉniimi,” ĩi majiña, díámacʉ̃ mani ca tʉo nʉcʉ̃bʉo nʉnʉjeegʉre. 2 Jesús, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cadotiriquere cʉ̃re cʉ̃ ca dotiricarore birora tiiupi,Moisés, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ yaa pooga macãrãrecʉ̃ ca ĩa nʉnʉjee dotiro cʉ̃ ca ĩa nʉnʉjeericarorebirora. 3 To biro ca biiricarã cʉ̃ja ca nii pacaro,Jesús peera Moisés ametʉenero ĩi nʉcʉ̃ bʉoricʉcʉ̃ ca niiro cʉ̃re tiiupi, jĩcʉ̃ wii bʉari majʉ, cʉ̃ca quenorica wii ametʉenero cʉ̃ ca ĩi nʉcʉ̃ bʉoecorore birora. 4 Niipetiri wiijeripʉrena jĩcʉ̃niicumi teere ca tiiricʉ. To biro ca biimijatacãare, Ʉmʉreco Pacʉ pea ano ca niirije niipe-tirijere ca tiiricʉ niimi. 5 Moisés, pade bojarimajʉre biro cʉ̃ ca niirijera, cʉ̃ ca dotiricarorebirora Ʉmʉreco Pacʉ yaa pooga macãrã niipe-tirãre añuro ĩa nʉnʉjeeupi.* Cʉ̃ paderique peajiropʉre Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca wedepere bojocarecʉ̃ cawedemajiorije niiupa. 6Cristo peaɄmʉrecoPacʉ Macʉ̃ cʉ̃ ca niirijera, Ʉmʉreco Pacʉ yaapooga macãrã, manira mani ca niirijere añuro ĩacotemi, ʉjea niirique mena mani ca yue niirijereto birora mani ca tʉgoeña bayicã niijata.

Ʉmʉreco Pacʉ yaarã cʉ̃ja ca yerijãa niipa tabe7 To biri, Añuri Yeri o biro cʉ̃ ca ĩirore birora:

“Mecʉ̃re, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca wederijeremʉja catʉojata,

8 tĩrʉmʉpʉ ca yucʉ maniri yepapʉ niirã yʉretʉorʉgati, ñañaro yʉre bii ametʉenenʉcã, ca biiricarãre biro biiticãña.

9 Toopʉre mʉja ñicʉ̃ jãa niiquĩricarã cuarentacʉ̃mari peti, yʉ ca tii niirijere ĩa nii pacarã,yʉre bii ametʉene nʉcã niiwa.

10 To biri cʉ̃ja mena ajiari, ‘Noo ca boorora mʉjatʉgoeña maa wijiacã, mʉjare yʉ ca boo-jãrije peera mʉja majirʉgati,’ cʉ̃jare yʉĩiwʉ.

11 To biri cʉ̃ja mena ajiama ĩigʉ: Yee méé yʉ ĩi.‘Añuro mʉja ca niipa yepare mʉjare yʉ tiico-

jorucu,’ yʉ ca ĩirica yepare, di rʉmʉ ʉnopeera mʉja eatirucu,” yʉ ĩiwʉ.†

12 Yʉ yaarã, jĩcʉ̃ mʉja mena macʉ̃ ʉno peera,cʉ̃ yeripʉ ñañarije wado tʉgoeña, tʉo nʉnʉjeetibiicãri, Ʉmʉreco Pacʉ to birora ca caticõa ni-igʉre cʉ̃ ca camotatiro ca tiirijere tʉo majiriniiña. 13 O biro pee tii niiña: To cãnacã rʉmʉramʉja majuropeera, jĩcʉ̃ mʉja mena macʉ̃, ñañar-ije pee cʉ̃re ca bii buiyeero tʉorʉgatiremi ĩimaĩirã, Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere mecʉ̃ mʉja catʉojãrijere maji niirãra ameri wede majio niiña.14 Cʉ̃re tʉo nʉnʉjee jʉorãpʉra díámacʉ̃ mani catʉo nʉcʉ̃ bʉo jʉo dooricarore birora mani ca biitutuacõa niijata, Jesucristo mena ca niiparã maniniirucu, 15 ano ca ĩi yerijãa waarore birora:“Mecʉ̃re, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca wederijere mʉja

ca tʉojata, tʉorʉgati, ca bii ametʉenenʉcãricarãre biro biiticãña.”‡

16 ¿Noa cʉ̃ja niiupari, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩiri-jere tʉo pacarã, cʉ̃re ca bii ametʉene nʉcãricarã?¿Niipetirãpʉra Egipto ca niiricarãre Moisés cʉ̃ cajee wienericarãméé to biro cʉ̃ja biiupari? 17 ¿Noamenare Ʉmʉreco Pacʉ cuarenta cʉ̃mari peti cʉ̃ajia niiupari? ¿Ñañarije tiima ĩirã, ca yucʉmaniriyepapʉra ca bii yairicarã mena méé cʉ̃ ajiaupari?18 Ñucã, ¿noa peere yee méé yʉ ĩi: “ ‘Añuromʉja ca niipa yeparemʉjare yʉ tiicojorucu,’ yʉ caĩirica yepare mʉja eatirucu,” cʉ̃ ĩiupari? Cʉ̃re caametʉene nʉcãricarãre to biro ĩiupi. 19“ɄmʉrecoPacʉre cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeetirique jʉori, tii yepa-pʉre ea waatiupa,” mani ĩi maji.

41 To biri Ʉmʉreco Pacʉ yaa tabe yerijãarica

tabepʉ mani ca eapere, ména ca yue niirã niiri,bojoca catiri ca niiparãmani nii, mʉjamenamacʉ̃jĩcʉ̃ ʉno peera toopʉre ca ea waa majitigʉ cʉ̃

* 3:5 Nm 12.7. † 3:11 Sal 95.7-11. ‡ 3:15 Sal 95.7-8.

Page 307: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

HEBREOS 4:2 304 HEBREOS 5:5ca niitipere biro ĩirã. 2 Mani cãa, cʉ̃jare biroraañurije quetire cʉ̃ja ca wedero mani tʉowʉ. Cʉ̃japeera cʉ̃ja ca tʉorije wapa maniupa, tee añurijequetire cʉ̃ja ca tʉoriquere díámacʉ̃ cʉ̃ja ca tʉonʉcʉ̃ bʉotirije jʉori. 3Mani, ca tʉo nʉnʉjeericarãpea, tii tabe yerijãa niirica tabepʉremani earucu,Ʉmʉreco Pacʉ o biro cʉ̃ ca ĩirica tabepʉre:*Ajiama ĩigʉ, o biro yʉ ĩiwʉ:“Yee méé yʉ ĩi: ‘Añuro mʉja ca niipa yepare

mʉjare yʉ tiicojorucu,’ yʉ ca ĩirica yeparemʉja ea waatirucu,” cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiricatabere.

Biigʉpʉa, Ʉmʉreco Pacʉ ati yepare jeeñogʉpʉracʉ̃ paderiquere yapanocãupi. 4 Jĩcã taberi owatuuriquepʉ o biro ĩi, ati ʉmʉrecore cʉ̃ ca tiiyaponorica rʉmʉ jiro macã rʉmʉre:†“Jĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro ca

niiri rʉmʉre cʉ̃ paderiquere yerijãaupiɄmʉreco Pacʉ.”

5 Cʉ̃ja ca owa tuurique o biro ĩi ñucã:“ ‘Añuro mʉja ca niipa yepare mʉjare yʉ tiico-

jorucu,’ yʉ ca ĩirica yepare, di rʉmʉ ʉnopeera mʉja eatirucu.”

6 To ca bii pacaro jĩcãrã, añuro yerijãa niiricatabepʉre‡ ca eaparã dʉjacãmaména. Tee añurijequetire ca tʉo jʉguericarã pea tʉo nʉnʉjeetimaĩirã, “Añuro mʉja ca niipa yepare mʉjare yʉtiicojorucu,” cʉ̃ ca ĩirica yepare eatiupa. 7 Tobiri Ʉmʉreco Pacʉ pea, “Jĩcã rʉmʉ niirucu,” ĩinemoupi ñucã, “ati rʉmʉre”. To biri tĩrʉmʉpʉDavid niiquĩricʉ o biro cʉ̃ ca ĩiquĩriquepʉ menamanire wedemajiomi Ʉmʉreco Pacʉ, David cʉ̃ caĩiquĩriquere o biro mʉjare yʉ ca ĩijãrijere:“Mecʉ̃re Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca wederijere mʉja ca

tʉojata, teere tʉo nʉnʉjeeticã, biiticãña,”ĩiupi.§

8 Mee Josuéra, israelitas're añuro yerijãaricatabepʉ cʉ̃ ca jʉo eacoajata, “Jĩcã rʉmʉ niirucuyerijãarique mʉja ca bʉapa rʉmʉ,” ĩi nemotibo-jacupi Ʉmʉreco Pacʉ. 9 To biri añuri tabe, yeri-jãarica tabeɄmʉreco Pacʉ yaa poogamacãrã cʉ̃jaca niipa tabe niicã ména. 10 Ʉmʉreco Pacʉ pʉtoca ea waarã, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ paderiquere ya-panori cʉ̃ ca yerijãaricarore birora, cʉ̃ja paderi-quere yerijãarucuma cʉ̃ja cãa. 11 To biri manicãa tii tabe, yerijãarica tabepʉre ea waarʉgarã,bʉaro bii bayi, tʉgoeña tutua ca biiparã mani nii,jĩcʉ̃ ʉno peera ca tʉo nʉnʉjeetiquĩricarã cʉ̃ja cabiiricarore biro mani biire ĩirã.

12 Díámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ wederiquea cacatirije, do biro ca tiiya manirije niiro bii. Niipĩino ca boori pĩi pʉa nʉñapʉra joo yoorica pĩiametʉenero mani ca yeri jãña niirijepʉre, manica cati niirijepʉre, ñaajãa nʉcã peticoari, manica tʉgoeñarijere, mani yeripʉ mani ca tiirʉgatʉgoeñarijere, ĩa beje cõoña peoticã. 13ɄmʉrecoPacʉ mani ca tii niirijere ca ĩa bejepʉra, cʉ̃ catiirique, cʉ̃ ca ĩa eyotirije mani. Niipetirijepʉracʉ̃ ca ĩarije wado niicã.

Jesucristo Paia Wiogʉ ca nii majuropeegʉ14 Jesús, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃, ʉmʉreco tu-

tipʉrena ca ametʉacã jãa waaricʉ, mani yʉʉ PaiCa Nii Majuropeegʉ niimi. To biri díámacʉ̃ manica tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere, ca ĩirore biro ca tʉgoeñabayicõa niiparã mani nii. 15Mani yʉʉ Pai Ca NiiMajuropeegʉ pea, mani ca tʉgoeña bayitirijere ĩaboo paca majimi. Cʉ̃ cãa, manire birora ñañarotiirique cʉ̃re ca bii earo tamʉoupi. Cʉ̃a tee peerejĩcãti ʉno peera ñañarije ʉnora tiitiupi. 16 To biri“Jãare tii nemorucumi,” ĩi tʉgoeñari, ɄmʉrecoPacʉmanire camai ĩagʉremani jãico, manire boopaca ĩari manire maima ĩigʉ, tii nemorique manica boori tabe ʉnore manire cʉ̃ ca tii nemoperebiro ĩirã.

51 Paia wiogʉ ca nii earã cõrora, bojoca, cʉ̃ja

watoa ca niigʉre beje ami, bojoca yeere ɄmʉrecoPacʉre ca jãi bojapʉ, Ʉmʉreco Pacʉ yee cʉ̃jaca jee dica wooriquere Ʉmʉreco Pacʉre tiicojo,bojoca ñañarije cʉ̃ja ca tii wapa tuariquere,waibʉcʉrã jĩari tiicojo ametʉene boja, ca tiiparãcʉ̃ja ca jõenerã niima. 2 To biri pai majuropeeramanire biro ca tʉgoeña bayitigʉ niiri, ɄmʉrecoPacʉ yeere ca majitirãre, ñañarije ca tii maawijiarãre boo paca ĩa majimi. 3 To biro ca biigʉniiri ñañarije cʉ̃ ca tiirije wapare, ñucã bojoca yeewapa cãare, waibʉcʉrã jĩari joe mʉene cojo ma-jimiɄmʉreco Pacʉre, ñañaro cʉ̃ja ca tiiriquere cʉ̃acobo bojajato ĩigʉ.

4 Jĩcʉ̃ ʉno peera cʉ̃ majuropeera, “Yʉ, paiawiogʉ yʉ niirucu,” cʉ̃ ca ĩirije jʉori méé, paiawiogʉ niimi. Ʉmʉreco Pacʉ, Aarón niiquĩricʉre,paia wiogʉ cʉ̃ ca niiro cʉ̃ ca tiiricarore birora,paia wiorã ca niiparãre bejeri, paia wiorã cʉ̃jaca niiro tiimi Ʉmʉreco Pacʉ. 5 To biri wãmeraJesucristo cãa, cʉ̃ majuropeera paia Wiogʉ ca niimajuropeegʉ jãatiupi. Ʉmʉreco Pacʉ pee, to biro

* 4:3 Sal 95.11. † 4:4 Gn 2.2. ‡ 4:6 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca bojoca cʉti niiri tabe. § 4:7 Sal 95.7-8. * 5:5 Sal2.7.

Page 308: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

HEBREOS 5:6 305 HEBREOS 6:14ca biigʉ cʉ̃ ca niiro cʉ̃re tiiupi, o biro cʉ̃ ca ĩiricʉcʉ̃ ca niiro macã:“Mʉ, yʉ macʉ̃ mʉ nii.Mecʉ̃ra mʉre yʉ macʉ̃ jãa.”*

6Ñucã ape tabepʉ o biro ĩi owarique nii:“Mʉa, pai to birora ca niicõa niigʉ mʉ niirucu,Melquisedec cʉ̃ ca biiquĩricarore birora,” ĩiupi.†

7 Jesucristo cʉ̃ ca bii yaipa upʉ mena cʉ̃ cacati niiri rʉmʉrire, bii yairiquere ca ametʉenemajigʉre tutuaro wederique mena, ñucã otiriquemena, cʉ̃re jãi juu bueupi. Ʉmʉreco Pacʉ pea cʉ̃ca ĩirore biro ca tii nʉnʉjeegʉ cʉ̃ ca niiro macã,cʉ̃ ca juu buerijere tʉoupi. 8 Cʉ̃ Macʉ̃ nii pacagʉ,ñañaro cʉ̃ ca tamʉorije mena cʉ̃ ca ĩirore biro tiinʉnʉjeeriquere majiupi. 9To biro bii, ca ñañarijemanigʉ nii eari, niipetirã cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerãreto birora caticõa niiriquere ca tiicojogʉ nii eaupi.10 Ñucã Ʉmʉreco Pacʉ pea Melquisedec're biropaia wiogʉ cʉ̃ ca niiro cʉ̃re tiiupi.

Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉo yerijãarique ca uwior-ije nii

11 Paʉ nii biiropʉa, ate maquẽre wederʉ-garique, to ca bii pacaro, yoari méé ca tʉo ñeebayitirã mʉja ca niirije jʉori, do biro pee mʉjaĩi wede majio majiña mani. 12 Añurije quetiretĩrʉmʉpʉra ca tʉo jʉoricarã niiri, aperãre ca buemajioparã ʉnopʉ mʉja niimi. To biro bii pacarã,Ʉmʉreco Pacʉ yeere mʉjare cʉ̃ja ca bueriquemʉja ca tʉo majipe ʉnopʉrena, “O biro pee ĩirʉ-garo ĩi Ʉmʉreco Pacʉ wederique,” ĩi wede majionemoriquepʉ mʉja boocã ñucã. Ca tutuatirã,baariquere ca baatirã, õpẽcõacã wado ca jinirãrebiropʉ mʉja biicã yai waajapa. 13 Õpẽcõacãwado ca ũpũrã, ca ũpũrãacã, “Ate añurije nii,atea ñañarije nii,” ca ĩi majitirãre biro niima.14 Baarique ca bayirijepʉa, bʉcʉrã, “Ate añurijenii, atea ñañarije nii,” ca ĩi ĩa beje majirãpʉ cʉ̃jaca baarije nii.

61To biri, Cristo yeemaquẽmani ca tʉo jʉorique

wadore maji niitirãra, bʉaro jañuro ca bue tʉ-goeña maji nʉnʉa waparã mani nii. To biri ca niimajuropeerije mani ca maji jʉorique, ñañarijeretiima ĩirã ca bii yaiparã mani ca niiro ca tiiri-jere, mani ca tʉgoeña yeri wajoarique maquẽre,Ʉmʉreco Pacʉre díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquemaquẽre, 2 uwo coerique maquẽ bue majiori-quere, Ʉmʉreco Pacʉ yaarãre amori mena cʉ̃jareñia peori juu bue peoriquere, ca bii yairicarã cʉ̃ja

ca cati tuarije maquẽre, to biri to birora ñañarotamʉo yairique maquẽ mani ca majirijepʉrena,ca wedecõa niitiparã mani nii. 3 Atere mani tiinʉnʉa waarucu, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boojata.

4 Jĩcãti Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire díámacʉ̃ catʉoricarã, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojorijere añuroʉjea niirique mena ca jee ʉparicarã, Añuri Yerimena ca nii ʉjea niimiricarã, 5añuro ʉjea niiriquemena Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire ca jee ʉparicarã,ñucã jiropʉre ca niipe maquẽ ca doti tutua niiri-jere, ca majiricarã nii pacarã, 6 ñañarije tiiriquepeerena cʉ̃ja ca tii amojodecã tua waajata, ñucãdo biro pee tiicãri cʉ̃ja ca tʉgoeña yeri wajoaro tiimajiña mani. Cʉ̃ja majuropeera, Ʉmʉreco PacʉMacʉ̃re pʉatipʉ yucʉ tenipʉ cʉ̃re paa pua tuu,niipetirã bojoca cʉ̃ja ca ĩa cojoropʉ cʉ̃re bui epe,cʉ̃ja ca tiiricarore birora tiirã tiima ñucã.

7 Yepa, oco ca pearije cõrora tii yepare cañaacũmu earucurijere ca ũpũ jõene niiri yepa,tii yepare ca pade niirãre añurije cʉ̃jare to cadica cʉti bojajata, Ʉmʉreco Pacʉre añuro tii eco.8 To biro ca biimijata cãare pota yucʉ, wĩjõ, pecamiji daari ca wii bojari yepa pea, wapa mani.Mee, Ʉmʉreco Pacʉre ñañaro tii eco, jiro pecamemena joe yaio eco, ca biipa yepa niiro bii. Tobiri wãmeraɄmʉreco Pacʉ yeere ca jee ʉparicarãañuri wãmere ca tii niirã añuro cʉ̃re tii eco,ñañarije peere ca tii amojode tua waarã ñañarocʉ̃re tii eco, ca biiparãra niicãma.

Mani ca tʉgoeña tutua yue niiro ca tiirije9 Yʉ yaarã, o biirije ĩi wede pacarã, “Añurije

cʉ̃jare yue,” o biro pee ĩijata, “Cʉ̃ja ca ametʉapereca bʉaparã peti niima,” mʉjare jãa ĩi. 10ɄmʉrecoPacʉa añugʉ niimi, mʉja ca tiiriquere, Jesucri-store ca tʉo nʉnʉjeerãre mairique mena mʉja catii nemoriquere, ñucã mecʉ̃ri mʉja ca tii niirijecãare, acobotirucumi. 11 To biri mʉja ca niirocõrora, to biro mʉja ca tii niirijere to biroramʉja ca tii yapano nʉcãcãro jãa boo, mʉja cayue niirijere mʉja ca cʉo eapere biro ĩirã. 12 Cajunañe pairã mʉja ca niiro jãa booti. To birobiitirãra, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉo, to birora tiinʉnʉjeecõa nii, cʉ̃ja ca biirije jʉori, ɄmʉrecoPacʉ, “Yʉ tiicojorucu,” cʉ̃ ca ĩiriquere ca tiicojoecorãre ĩa cõori, cʉ̃ja ca bii niirore biro pee tii yueniiña.

13 Ʉmʉreco Pacʉ Abraham niiquĩricʉre, “Obiro mʉre yʉ tiirucu” ĩigʉ, apĩ cʉ̃ ametʉeneroca nii majuropeegʉ cʉ̃ ca maniro macã, cʉ̃ ma-juropeera, cʉ̃ wãmerena wãmeo tii peori, “Yeeméé yʉ ĩi,” ĩiri, 14 o biro cʉ̃re ĩiupi: “Bʉaropʉra

† 5:6 Sal 110.4. * 6:14 Gn 22.17.

Page 309: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

HEBREOS 6:15 306 HEBREOS 7:17añuro mʉre yʉ tiirucu. Mʉ pãramerã paʉ cʉ̃jaca nii nʉnʉa waaro yʉ tiirucu.”* 15 To biro cʉ̃ caĩiro jirore, Abraham pea, pato wãcãricaro maniroyue niima ĩigʉ, Ʉmʉreco Pacʉ: “To biro mʉre yʉtiirucu,” cʉ̃re cʉ̃ ca ĩiriquere ñeeupi.

16 Bojoca pea, “Yee méé jãa ĩi,” cʉ̃ja ca ĩijata,cʉ̃ja ametʉenero ca nii majuropeegʉ wãmemenaĩima. Ñucã, “Yeeméé jãa ĩi, jãa ca ĩirore birora jãatiirucu,” cʉ̃ja ca ĩijata, ape wãme ĩi nemo majiñamani. 17To biri Ʉmʉreco Pacʉ, “O biro yʉ tiirucu”cʉ̃ ca ĩiriquere wajoaricaro maniro, cʉ̃ ca ĩiri-carore birora ca tiipʉ niiri, “O biro yʉ tiirucu” cʉ̃ca ĩiriquere ca bʉaparãre cʉ̃ ca ĩiricarore biroracʉ̃jare ĩñorʉgʉ, cʉ̃ ca tiipere “ ‘Yee méé yʉ ĩi’ĩirique mena,” ĩi cũucãupi. 18 Ate pʉa wãme cawajoa majiña manirije, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩiditotirije ca niirije menara mania, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca ĩa coterijere ca amaricarã, to biri mani cayueniiro cʉ̃ ca tiiriquere to birora ca yuecõaniirã,añuro tʉgoeña tutua ʉjea niirã mani ca niiromanire tiimi Ʉmʉreco Pacʉ. 19 Ate mani ca yueniirijera mani ca catiro jãña niirijere, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca bojoca cʉti niiri jawire cʉ̃ja ca yoocamotarica quejero jiro peere, cũmua pairicarecome pĩi† ca nʉcʉ̃ ñee poorore birora, añuro catʉgoeña bayi tutua niirã mani ca niiro manireca tiirijere mani cʉo, 20 Jesucristo manire ĩimaĩigʉ, jãa waa jʉgue biicãri Melquisedec‡ cʉ̃ cabiiquĩricarore biro pai ca nii majuropeegʉ cʉ̃ canii earicaropʉre.

7Jesús, Melquisedec're biro pai cʉ̃ ca niirije

1Melquisedec'a, Salem macʉ̃ wiogʉ, ɄmʉrecoPacʉ ati ʉmʉreco niipetiropʉ Ca Doti Niigʉ yʉʉpai niiupi. Abraham, wiorãre jĩa bate yapano, cʉ̃ca tua doori tabere Melquisedec pea cʉ̃re bocagʉwaari, “Añuro mʉre to biijato,” cʉ̃re ĩiupi. 2 Tobiro cʉ̃ ca ĩi jãi boca yapanoro, Abraham pea cʉ̃waparãre jĩari cʉ̃ ca ẽmariquere pʉa amo cõro caniirijere jĩcã tabe cʉ̃re tiicojoupi Melquisedec're.To biri Melquisedec wãmea, o biirije ĩirʉgaro ĩi:“Wiogʉ añugʉ ca niirore biro ca tii niigʉ,” ñucãSalem macʉ̃ wiogʉ cʉ̃ ca niirique pea, “Añuroniirique Wiogʉ,” ĩirʉgaro ĩi.* 3 Pacʉ mani, pacomani, cʉ̃ ñicʉ̃ jʉ̃mʉa ca nii nʉnʉa dooricarãracʉoti, biicãmi; ñucã cʉ̃ ca bii amepea jʉoriquere,cʉ̃ ca bii yapa cʉti nʉcãriquere, majiña manicã.To biri Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ to birora pai cʉ̃ caniicõa niirore birora biicãmi.

4 Tʉgoeñañaqué. No cõro peti ca nii ma-juropeegʉ cʉ̃ niiquĩjapari Melquisedec, maniñicʉ̃ Abraham majuropeepʉ cãare wiorãre jĩaricʉ̃ ca ẽmariquere pʉa amo cõro ca niirijere jĩcãtabe cʉ̃ ca tiicojo ecojata. 5 Moisés cʉ̃ ca doticũurique pea o biro ĩi: “Leví yaa puna macãrãpaia wado, bojoca cʉ̃ja ca cʉorijere pʉa amocõro ca niirijere jĩcã tabe cʉ̃jare jãirucuma, jĩcãmajara Abraham pãramerã wado nii pacarã,” ĩi.6 Melquisedec pea Leví yaa puna macʉ̃ méé niipacagʉ, Abraham're pʉa amo cõro ca niirijere jĩcãtabe cʉ̃re jãiupi, Ʉmʉreco Pacʉ, “O biro mʉre yʉtiirucu” cʉ̃ ca ĩiricʉre. To biro tiicãri, “Añuromʉre to biijato,” cʉ̃re ĩi jãi bojaupi Melquisedec,Abraham're. 7 Jĩcʉ̃ ʉno peera: “Añuro mʉre tobiijato” ca ĩigʉ pea, “Añuro mʉre to biijato,” cʉ̃ca ĩigʉ ametʉenero ca nii majuropeegʉ niimi,ĩiriquere, “To biro méé bii,” ĩi majitimi. 8 Atirʉmʉrire pʉa amo cõro ca niirijere jĩcã tabe ca jãiniirã, bojoca ca bii yaiparã niima. To biro to cabii pacaro, cʉ̃ja ca owa tuurique pea Melquisedecpeera, ména jĩcʉ̃ to birora ca caticõa niigʉreĩirore biro wede. 9 To biri o biro mani ĩi maji:Leví yaa puna macãrã paia, mecʉ̃rire bojocarepʉa amo cõro ca niirijere jĩcã tabe ca jãi niirucurãcãa, Melquisedec're Abraham pʉa amo cõro caniirijere jĩcã tabe cʉ̃ ca tiicojori tabera, cʉ̃jacãa Abraham menara Melquisedec're tiicojoupa.10Melquisedec cʉ̃re cʉ̃ ca bocagʉwaari tabere, cʉ̃pãramerã caniiparã ca baʉatirã nii pacarã cʉ̃pʉreca niirã niiri to biro tiiupa.

11 Israel yaa poogamacãrã, paia levitas jʉoripʉ,doti cũuriquere tiicojo ecoupa. To biri yua, anijapaiara, bojocare ca ñañarije manirã cʉ̃jare cʉ̃jaca tiicãjata, apĩ pai Aarón're biro ca biigʉ méére,Melquisedec're biro ca biigʉ paire booyamanibo-jacupa. 12 Paia cʉ̃ja ca wajoarora, doti cũuriquecãa wajoacã maji. 13 Mani Wiogʉ yee maquẽreo biro cʉ̃ja ca ĩi owaricʉ pea, Israel yaa poogarejĩcʉ̃ ʉno peera pai nii, cʉ̃ja ca biitirica puna macʉ̃niiupi. 14 Mani Wiogʉ, Judá yaa puna macʉ̃ cʉ̃ca niiriquera, mee añuro majirique nii. Moiséspea paia yee maquẽre wedegʉ, jĩcãti ʉno peeratii puna macãrãre, “To biro biirucuma” ĩitiupi.15 Jĩcʉ̃ pai wãmʉ Melquisedec're biro cʉ̃ ca niiearijeamajiriquera nii, 16doti cũurique, “Tii punamacãrã paia niirucuma,” ca ĩirore biro méé paica niiricʉ, catirique do biro ca tii yaio majiñamanirije ca doti tutua niirore biro pee pai caniiricʉ cʉ̃ ca nii eariquere. 17 Ate nii Ʉmʉreco

† 6:19 Ancla. ‡ 6:20 Sal 110.4. * 7:2 Gn 14.17-20. † 7:17 Sal 110.4.

Page 310: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

HEBREOS 7:18 307 HEBREOS 8:9Pacʉ cʉ̃ yee maquẽre cʉ̃ ca ĩirije:†“Mʉa pai to birora ca niicõa niigʉ mʉ niirucu,

Melquisedec cʉ̃ ca biiquĩricarore birora,”ĩiupi.

18 O biro biima ĩiro, doti cũurique ca niijʉoriquea wapa mani eaupa, õo ca biirijeacãraniicã, añuti, biima ĩiro. 19 Moisés cʉ̃ ca doticũuriquea jĩcã wãme ʉno peera añuro mani caniiro manire tiiti majuropeecãupa. Mecʉ̃ra yua,doti cũurique ca niimirica taberena mani cʉo, canii majuropeerije mani ca yue niirije ɄmʉrecoPacʉ pʉto mani ca ea majiro ca tiirijere.

20 Atera, “Yee méé yʉ ĩi,” ĩirique mena tiiupiɄmʉreco Pacʉ. 21Aperã paia pea, “Yeeméé yʉ ĩi,”ĩirique mena paia nii eatiupa. Wiogʉ Jesucristopeera, “Yee méé yʉ ĩi,” ĩirique niiupa. ɄmʉrecoPacʉ wederique o biro cʉ̃re ĩi:“Ʉmʉreco Pacʉ, ‘O biro yʉ tiirucu, yee méé yʉ ĩi,’

ĩiupi. Teere wajoatirucumi.Mʉa pai to birora ca niicõa niigʉ mʉ nii,” ĩi.‡22To biro biima ĩigʉ, Jesús'ra niimi bojocamenareɄmʉreco Pacʉ, “To biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩijʉorique ametʉenero, cʉ̃ ca ĩiricarore birora tobiijato ĩigʉ ca nii eagʉ.

23 Aperã paia pea paʉ niirucuupa, cʉ̃ja ca biiyairora paia cʉ̃ja ca niirije ca petiromacã. 24 Jesúspea ca bii yaitigʉ cʉ̃ ca niiro macã, pai cʉ̃ caniirijere apĩ cʉ̃re wajoa majitimi. 25 To biro cabiigʉ niiri, cʉ̃ jʉori Ʉmʉreco Pacʉ yaarã ca niiearãre, to birora cʉ̃ja ca niicõa niipere biro ĩigʉcʉ̃jare ametʉenemi. Cʉ̃a, Ʉmʉreco Pacʉpʉrecʉ̃jare jãi boja niirʉgʉ to birora ca caticõa niigʉniimi.

26 Jesús'ra niimi pai ca nii majuropeegʉ§ manica booricʉ. Cʉ̃a, ca ñañarije manigʉ, ñañarije catiitigʉ, ñañarije ca tii wapa tuatigʉ, ñañarije catiirãre ami camotoricʉ, ʉmʉreco tuti jotoa macãyepapʉ ca cũu ecoricʉ, niimi. 27 Cʉ̃a, aperã paia,ʉmʉrecori cõro cʉ̃ja ca ñañarije wapareɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ acobojato ĩirã, cʉ̃ja majurope cʉ̃ja cañañarije wapare waibʉcʉrã jĩari joe mʉene jʉo,jiro ñucã bojoca cʉ̃ja ca ñañarije wapare joemʉene boja, ca tii niirãre biro méé biimi. Cʉ̃majuropeera, jĩcãti bii yaigʉra to birora ca niicõaniipere bii yai bojacãupi. 28 Moisés cʉ̃ ca doticũurique pea, bojoca ca tʉgoeña tutuatirãrenapaia wiorã cʉ̃ja ca niiro tiiupa. To biro cʉ̃jaca biimijata cãare, Ʉmʉreco Pacʉ pea cʉ̃ wãmemajurope mena ĩiri, doti cũurique jiropʉ to caniimijata cãare, cʉ̃ Macʉ̃re Pai cʉ̃ ca niiro cʉ̃re

tiiupi, to birora ñañarije manigʉ ca niicõa niipʉcʉ̃ ca tiiricʉre.

8Wãma wãme ca tiiricʉ

1Mani ca ĩi nʉnʉa doojãrije ca nii majuropeer-ijea, mani yʉʉ pai ca nii majuropeegʉ, ʉmʉrecotutipʉre Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca duwiri tabe díá-macʉ̃ nʉña peere ca duwi earicʉ, 2 pai ca niigʉniiri, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca bojoca cʉti niiri jawirebojoca cʉ̃ja ca quenorica tabe méére, Wiogʉ ma-juropeera cʉ̃ ca quenorica jawipʉre ca pade niigʉcʉ̃ ca niirije nii.

3 Niipetirã paia ca nii nʉnʉa waarã cõrora, “‘Ʉmʉreco Pacʉ yee niirucu,’ cʉ̃ja ca ĩirijere jeeboja, waibʉcʉrã jĩari joe mʉene, ca tii bojaparãniirucuma,” cʉ̃ja ca ĩiricarã niima. To biri Je-sucristo cãa, Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃ ca tiicojoperejĩcã wãme ca tiicojopʉ niiupi. 4 Jesucristo atiyepara cʉ̃ ca niicãjata, pai niitibojacupi. Mee, atiyepapʉre niima paia, Moisés cʉ̃ ca doti cũuriqueca ĩirore biro Ʉmʉreco Pacʉpʉre bojoca cʉ̃ja catiicojorijere ca tiicojo ametʉene bojarã. 5Ati yepamacãrã paia pea ʉmʉreco tutipʉ ca niiri wiireĩa cõori cʉ̃ja ca tiirica wiipʉre pade niima. Atejʉori, “Ĩa cõori cʉ̃ja ca tiiriquepʉnii,”mani ĩimaji.Moisés tii wiire cʉ̃ ca tiirʉgaro, o biro cʉ̃re ĩiupiɄmʉreco Pacʉ: “Añuro tʉoya: Ʉ̃tãgʉpʉ mʉ caniiro,mʉre yʉ ca ĩñoricawiire biiri wii tiiya,” cʉ̃reĩiupi.* 6 Mani yʉʉ pai ca nii majuropeegʉ, paiapaderique ca nii majuropeerijere ca ñeericʉ pea,tĩrʉmʉpʉ Ʉmʉreco Pacʉ, “O biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ca ĩirique ametʉenero añuri wãme ca tii bojaricʉniimi.

7 Mee ca nii jʉorica wãmera, añuro mani caniiro ca tiirije to ca niijata, jiro manire cʉ̃ ca tiibojapa wãme booya manibojacupa. 8 ɄmʉrecoPacʉ pea, añuro cʉ̃ja ca tii peoti majitirijere ĩari,o biro ĩiupi:“O biro ĩimi Wiogʉ:‘Niirucu, Israel bojoca menare, to biri Judá yaa

puna macãrã menare wãma wãme cʉ̃jareyʉ ca tii bojapa rʉmʉri.

9 Tee pea mʉja ñicʉ̃ jãa Egipto yepapʉ ca niirãre,cʉ̃jare yʉ ca jee wieneri rʉmʉre cʉ̃jareyʉ ca doti cũu jʉorica wãmere biro mééniirucu.

Cʉ̃ja pea, yʉ ca doti cũurije ca ĩirore biro cʉ̃jaca tii nʉnʉjeetirije jʉori, cʉ̃jare yʉ waaweocoawʉ,’ ĩimi Wiogʉ.

‡ 7:21 Sal 110.4. § 7:26 Sumo sacerdote. * 8:5 Ex 25.40.

Page 311: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

HEBREOS 8:10 308 HEBREOS 9:1410 Tii rʉmʉri jiro, Israel bojoca menare yʉ ca tii

niipe pea, ‘Ate niirucu,’ ĩimi Wiogʉ.‘Yʉ ca dotirijere cʉ̃ja ca tʉgoeñarijepʉ to ca earo

yʉ tiirucu. Ñucã cʉ̃ja yeripʉre owa tuuri-carore biro cʉ̃ja ca majiro yʉ tiirucu.†

Yʉ pea, cʉ̃ja Ʉmʉreco Pacʉ yʉ niirucu. Cʉ̃ja peayʉ yaa puna macãrã niirucuma.

11To biri jĩcʉ̃ ʉno peera cʉ̃ja ca niiro cõro cʉ̃ pʉtomacʉ̃re, cʉ̃ mena macʉ̃re, yʉre cʉ̃ja camajipere ameri wede majio tiitirucuma,mee niipetirã, ca nii majuropeera, ca niicoterã, yʉre cʉ̃ja ca maji peticãrije caniiro macã.

12 Ñañarije cʉ̃ja ca tii bui cʉtiriquere cʉ̃jare yʉametʉenerucu.

Pʉati ñucã teere yʉ tʉgoeña nemotirucu,’ ĩimi.”‡13 Wãma wãme maquẽre Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca

wedejata, ca nii jʉorique peera, “Bʉcʉ nii” ĩicãri,to biro ĩimi. To biro cʉ̃ ca ĩirije niima ĩiro, peetodʉja tee ca yairo.

9Ʉmʉrecopʉmacãwii, to biri ati yepamacãwii

1 Cʉ̃ ca doti cũu jʉoriquea, Ʉmʉreco Pacʉre tiinʉcʉ̃ bʉorã, “O biro mʉja tiirucu,” ĩirique menaniiupa, biiropʉa ati yepa macã wiire. 2 ɄmʉrecoPacʉ yaa wii, cʉ̃ja ca queno jʉorica wii pea, anocõro paʉ jawiri cʉ̃ja ca tiirica wii niiupa. Ea jʉor-ica jawi, Ca Ñañarije Maniri Jawi* ĩirica jawire, jĩaboerica tutu, Ʉmʉreco Pacʉ yee cʉ̃ja ca jee dicawoorique pan ca pejari pĩi, niiupa. 3 Tii jawireca yoja camotari quejero jiro macã jawi pea, CaÑañarije Mani Majuropeecãri Jawi,† niiupa. 4 Tiijawipʉre niiupa, oro mena cʉ̃ja ca quenoricatutu,‡ yucʉ díi ca jʉti añurijere joe mʉenericatutu. Tii taberena niiupa ñucã Ʉmʉreco Pacʉ, “Obiro yʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩirica cũmua. Tii cũmuaniipetiropʉra oro mena cʉ̃ja ca wadarica cũmuaniiupa. Tii cũmua jupeapʉre oro mena cʉ̃ja catiiricarʉ maná ca jãñarirʉ, Aarón tuericagʉ cajoori wiiquĩricagʉ, to biri Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cadotiriquere cʉ̃ja ca owa tuurica pĩiri ʉ̃tã pĩiri,jãñaupa. 5Tii cũmua jotoare Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cabojoca cʉti niirijere ca bii cõoñarã pʉarã queru-bines pejaupa. Cʉ̃ja pea, bojoca cʉ̃ja ca ñañarijeretii ametʉene bojarã waibʉcʉrã díi mena cʉ̃ja cawadarucurica pĩi, tii cũmuare bʉatorica pĩire cʉ̃jaquedʉpʉri mena juu camota pejaupa. Biiropʉa,

mecʉ̃ra tee maquẽre ca niirore biro wede nʉnʉawaa majiña mani.

6 O biro cʉ̃ja ca quenorique ca niiropʉre, canii jʉori jawire to birora jãacõa niima paia, cʉ̃japaderique Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃ja ca juu bue nʉcʉ̃bʉorucurijere tiirãwaarucurã. 7Tii jawi jiromacãjawipʉra paia wiogʉ wado jĩcã cʉ̃mare jĩcãtirajãa waami. Tii jawipʉre jãa waagʉ cʉ̃ majuropeñañarije cʉ̃ ca tiirique wapare, to biri bojoca,“Ñañarijere tiirã jãa tiicu,” ĩi majiri méé, ñañarijecʉ̃ja ca tiirije wapare Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ acobobojajato ĩigʉ, cʉ̃ ca tiicojope waibʉcʉrã díire jeewaacumi. 8Ateremajima ĩirã, ca nii jʉori jawi, juubuerica jawi to ca niimijata cãare, ména tii jawijiro macã jawi Ca Ñañarije Mani MajuropeecãriJawipʉra ea waa majiña mani, mani ca ĩi tʉ-goeña majiro manire tiimi Añuri Yeri. 9 Ateniipetirije, mecʉ̃rire ca bii cõoñarije nii. Toopʉ,Ʉmʉreco Pacʉ yee ca niipe cʉ̃ja ca jee dica woori-quere tiicojo nʉcʉ̃ bʉo, waibʉcʉrã jĩari ɄmʉrecoPacʉpʉre tiicojo nʉcʉ̃ bʉo, ca tii niirãre, to birocʉ̃ja ca tii nʉcʉ̃ bʉo niirije añuro cʉ̃ja ca tʉgoeñawajoaro cʉ̃jare tiiti. 10Tee pea baarique, jinirique,to biri cʉ̃ja ca ñañarijere coerã cʉ̃ja ca tiipere,dotirique jotoa maquẽ wadore Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca wajoarora ca bii yapano eape wadore ĩi.

Cristo díi11 Mee Cristo pea doo yerijãaupi. To biri

mecʉ̃ra cʉ̃ra niimi pai ca nii majuropeegʉ, ni-ipetirije añurije manire ca jee dooricʉ. To biripaire biro cʉ̃ ca paderique cʉti niiri wii pea,ca añu ametʉeneri wii peti nii, bojoca cʉ̃ja catiirica wii méé, o biro ĩijata, ati yepa macã wiiméé nii. 12 Jesucristo pea Ca Ñañarije ManiMajuropeecãri Jawipʉre chivoa díire, wecʉadíire,tiicojogʉ waagʉ méé, cʉ̃ díi majuropeerena ti-icojogʉ waagʉ jãa waaupi. Toopʉre jĩcãtirajãa waagʉra, to birora ca niicõa niipere bii yaiboja peoticã cojori, to birora caticõa niiriqueremani ca bʉapere ĩigʉ, to biro manire bii bojaupi.13 Wecʉa díi, chivoa díi, to biri wecʉo wimagorejoerique nitĩre jeeri oco mena aberi ñañarije catiirãre cʉ̃ja ca yaye tuurije pea, jotoa maquẽpetira ca coerije niiupa. 14Tee cãa to biro ca tiirijeto ca niijata, Jesucristo díi pee doca, waibʉcʉrã díiametʉenero ca nii majuropeerije nii. Añuri Yerito birora ca niicõa niigʉ jʉori, Jesucristo cʉ̃ ma-juropeera Ʉmʉreco Pacʉre añurije, ca ñañarijemanirijere tiicojogʉre biro biiupi. Manire cʉ̃ ca

† 8:10 Yʉ yee dotiriquere cʉ̃ja ca tʉgoeña niirijepʉ yʉ cũurucu; cʉ̃ja yeripʉ yʉ owa tuurucu. ‡ 8:12Jer 31.31-34. * 9:2 Lugar Santo. † 9:3 Lugar Santísimo. ‡ 9:4 Altar de oro.

Page 312: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

HEBREOS 9:15 309 HEBREOS 10:7bii yai bojarique pea, ñañarije ca tʉgoeñarã niiri,ñañaro tiima ĩirã ca bii yaiparã mani ca niiro catiirijere manire ametʉene boja, Ʉmʉreco Pacʉ tobirora ca caticõa niigʉre mani ca pade nʉnʉjeeniipere biro ĩiro.

15 To biri Jesucristo pea wãma wãme ca tiibojaricʉ niimi. Doti cũurique ca nii jʉoriqueretii nʉnʉjee peotitima ĩirã, ñañaro cʉ̃ja ca tiiriquewapare ametʉenerʉgʉ bii yai bojaupi, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca bejericarã, “O biro yʉ tiirucu” cʉ̃ caĩirique, to birora ca niicõa niirijere cʉ̃ja ca cʉoeapere biro ĩigʉ.

16 “To biro yʉ tiirucu,” ĩirica wãme to ca niijata,“To biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩirique cʉ̃ ca ĩiricarorebirora to bii eajato ĩigʉ, to biro ca ĩiricʉ cʉ̃ cabii yai weoro jiropʉ añu. 17 Ména, “To biroyʉ tiirucu,” ca ĩiricʉ cʉ̃ ca catijata, “To biro yʉtiirucu” cʉ̃ ca ĩirique wapa mani. Cʉ̃ ca bii yairojiropʉ docare wapa cʉti. 18 To birira ɄmʉrecoPacʉ, ca nii jʉori wãme cãare, díi baterique menacũu jʉoupi. 19 Niipetirã bojoca Israel macãrãre,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃jare cʉ̃ ca tii doti cũuriqueniipetirijere cʉ̃jare wedeupi Moisés. Cʉ̃jare wedeyapano, chivoa, wecʉa puna cʉ̃ja ca jĩaricarã díireoco mena ayiari, yucʉgʉ hisopogʉ dʉpʉ menaoveja poa ca jũarije mena jia tuuri, díire joaami, doti cũurique cʉ̃ja ca owarica pũurore, tobiri bojoca cãare yaye tuu, 20 o biro cʉ̃jare ĩiupi:“Ate díi nii, Ʉmʉreco Pacʉ, ‘To biro yʉ tiirucu,’cʉ̃ ca ĩiriquere cʉ̃ ca ĩiricarore biro mʉja ca tiinʉnʉjeepere cʉ̃ ca dotirique,” ĩiupi.§ 21 Ñucã tiiwiire to biri Ʉmʉreco Pacʉre tii nʉcʉ̃ bʉorã cʉ̃jaca cʉorucurije niipetiropʉ cãare díi mena yayetuuupi. 22Doti cũurique pea niipetirijepʉrena díimena wado ñañarijere coe dotiupa. To biri díibate yaiwaarique to camanijata, ñañarije tiiriquewapare acobo bojarique mani.

Jesucristo mani ca ñañarijere cʉ̃ ca ametʉener-ique

23 Ʉmʉreco tutipʉ ca niirijere ĩa cõori cʉ̃jaca tiirique cãa añurije ca tuapere biro ĩirã,waibʉcʉrã jĩari joe mʉenerique boorucuupa. Tobiri emʉaropʉ ca niirije ca nii majuropeerijedoca, tee ametʉenero añurijere jĩari tiicojo nʉcʉ̃bʉorique boo. 24 Cristoa, bojoca cʉ̃ja ca tiiricawii, ca nii majuropeeri wiire ĩa cõori cʉ̃ja catiiricawiiméére jãawaaupi. Ʉmʉreco tutipʉrenajãacoaupi, mecʉ̃rire Ʉmʉreco Pacʉre mani yeemaquẽre cʉ̃ ca jãi boja niiri tabepʉre. 25 Cristopea, ʉmʉreco tutipʉre jãa waagʉ, cʉ̃ upʉrirena

jĩcãti méé, paia ʉparã ca nii earã niipetirãpʉracʉ̃mari ca niiro cõro, aperã díipʉre Ca Ñañar-ije Mani Majuropeecãri Jawipʉre cʉ̃ja ca jee jãawaarore biro tiitiupi. 26 Paia ʉparã cʉ̃ja ca jeejãa waarucurique ʉno cʉ̃ ca niijata, Cristo atiʉmʉreco ca nii jʉori tabe menapʉra to cãnacãcʉ̃mara cʉ̃ ca bii yaicõa niipe niibojacupa. Mecʉ̃rica tʉjari yʉteari peera, Cristo jĩcãtira baua eari,ñañarijere cõarʉgʉ, jĩcãtira cʉ̃ majuropeera biiyai boja peoticã cojoupi. 27Niipetirãpʉra jĩcãtirabii yai, jiropʉra yua añurije ca tiiricarã añuro tiieco, ñañarije ca tiiricarã ñañaro biirica tabepʉtiicojo eco, cʉ̃ja ca biipere birora, 28 Cristo cãajĩcãtira bii yaiupi, paʉ bojoca ñañaro cʉ̃ja catiiriquere ametʉenegʉ. Jiro baua ea nemorucumiñucã; biigʉpʉa, bojoca cʉ̃ja ca ñañarije wapareametʉene bojagʉ doogʉ méé yua, cʉ̃re ca yueniiricarãre ametʉenegʉ doogʉ pee doorucumi.

101 Moisés cʉ̃ ca doti cũurique pea, bojocare

añurije Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojope ca doopereca nii cõoña jʉorije niiupa. Cʉ̃ ca bojoca cʉti niimajuropeerije méé niiupa. To biri doti cũuiriquepea, to cãnacã cʉ̃mara waibʉcʉrã díí mena joejʉti añu mʉenerique mena Ʉmʉreco Pacʉre catii nʉcʉ̃ bʉo niirãre, jĩcãti ʉno peera ñañarijemanirã cʉ̃ja ca tuaro cʉ̃jare tiiti. 2Doti cũuriquerañañarije manirã cʉ̃ja ca tuaro ca tiirije to caniijata, “Mee ñañarije manirãpʉ mani nii yua,” ĩitʉgoeñari, waibʉcʉrãre Ʉmʉreco Pacʉpʉre cʉ̃jaca joe jʉti añu mʉene niirucurijere to cõrora tiiyerijãacãbojacupa. 3Biiropʉa, ate waibʉcʉrã jĩaricʉ̃ja ca joe mʉene cojorucuriquea, ñañaro cʉ̃jaca tiirucurijere cʉ̃mari cõrora tʉgoeñari cʉ̃ja catii niirije niiupa. 4 Wecʉa díi, to biri chivoa díi,ñañarije tiirique wapare coe majiti.

5 To birira Cristo ati yepapʉre doogʉ, o biroĩiupi Ʉmʉreco Pacʉre:*“Waibʉcʉrã joe mʉeneriquere, ñucã ‘Cʉ̃ yee ni-

irucu’ ĩirãcʉ̃ja ca jee dica woorijere, mʉ bootiwʉ.To birira bojocʉ yʉre mʉ tiiwʉ.

6 Bojoca ñañaro cʉ̃ja ca tiirijere ñañarije manirãtuarʉgarã, waibʉcʉrã jĩari cʉ̃ja ca joemʉene cojorucurijere mʉ ĩa biijejati.

7 To biri o biro yʉ ĩiwʉ: Ʉmʉreco Pacʉ ‘Anorayʉ nii,’ mʉ yaa pũuropʉre yʉ yeemaquẽrecʉ̃ja ca owa cũu jʉguericarore birora, mʉca dotirore biro tiirʉgʉ.”

§ 9:20 Ex 24.8. * 10:5 Sal 40.6-8.

Page 313: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

HEBREOS 10:8 310 HEBREOS 10:34

8 O biro ĩi jʉoupi: Waibʉcʉrãre jĩari joe mʉener-iquere, waibʉcʉrãre cʉ̃re cʉ̃ja ca tiicojo nʉcʉ̃bʉorijere booti, ĩa nʉcʉ̃ bʉoti, biimi ɄmʉrecoPacʉ, dotirique to biro ca tii dotirije ca nii pac-aro. 9 Jiro ĩi nemoupi ñucã: “Anora yʉ nii,mʉ ca dotirore biro tiirʉgʉ,” ĩiupi. O biro ĩiri,waibʉcʉrãre jĩari joe mʉene nʉcʉ̃ bʉo niiru-curiquere cõaupi, wãma wãme pee wajoarʉgʉ.10Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotirore biro cʉ̃ ca tiiriquejʉorira, ca ñañarije manirã mani ca niiro maniretiiupi, cʉ̃ majuropeera jĩcãtira cʉ̃ ca bii yai bojapeoticã cojorique jʉori.

11 Niipetirã judíos, paia ca nii earã cõrora, tiiwãme wadorena to cãnacã rʉmʉra waibʉcʉrãjĩari joemʉene cojocõa niirucuma, cʉ̃ja ca ñañar-ije wapare jĩcãti ʉno peera ñañarije manirãcʉ̃ja ca tuaro ca tiitirije to ca niimijata cãare.12 Jesucristo pea bojoca ñañaro cʉ̃ja ca tiiriquewapare ametʉene bojagʉ, jĩcãtira bii yai bojayapano peoticã cojori, Ʉmʉreco Pacʉ díámacʉ̃nʉña pee ea nuu eaupi. 13 Toopʉ yue niimi,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ waparãre cʉ̃ja ca doca cũmurocʉ̃ ca tiiropʉ. 14 Jĩcãti bii yaigʉra, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca jʉorãre añurã cʉ̃ja ca nii nʉnʉa waaperecʉ̃jare tii boja peoticã cojoupi. 15 Añuri Yeri cãao biro manire ĩi wede majio nemomi:16 “Tii rʉmʉri jiro cʉ̃ja menare ‘O biro yʉ tiirucu,’

cʉ̃ ca ĩirije pea, ‘Ate niirucu,’ ĩimi Wiogʉ:‘Yʉ ca dotirijere cʉ̃ja yeripʉ ca niiro yʉtiirucu. Ñucã cʉ̃ja ca tʉgoeñarijepʉ, owatuuricarore biro cʉ̃ja camajiro yʉ tiirucu.’”†

17 “Ñañarije cʉ̃ja ca tii bui cʉtirijere, to biriñañaro cʉ̃ja ca tii niirijere, pʉati teere yʉtʉgoeña nemotirucu,” ĩimi.‡

18 To biri ñañaro mani ca tiirique wapare cʉ̃ca acobo bojacãrique ca niiro macã, ñee ʉnopeere ĩirã cõro, ñañarije tii wapa tuariquewaparewaibʉcʉrã jĩari tiicojo ametʉene nemo majiñamani yua.

Ñañarije ca tiicõa niirãre wede majiorique19 Yʉ yaarã, mecʉ̃ra uwiricaro maniro, Ca

Ñañarije Mani Majuropeecãri Jawipʉre mani jãawaa maji, Jesucristo manire cʉ̃ ca bii yai bo-jarique jʉori, 20 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca bojoca cʉtiniiri jawipʉre ea waa majiña maniro ca camotaniirica quejerore, Jesucristo cʉ̃ majuropeera cʉ̃ca bii yairije mena cʉ̃ ca pãa jãa waaricaropʉre.21 Jesús'ra niimimani yʉʉ pai ca niimajuropeegʉ,Ʉmʉreco Pacʉ yaarã jʉguerore ca niigʉ. 22To biri

añuro yeri cʉticãri, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquemena, “To birora mani biirucu,” ĩi tʉgoeña ñeedopocãri, mani yeripʉre ñañarije tʉgoeñaricaromaniro mani upʉre oco añurije mena ñañaromani ca tiiriquere ca coe ecoricarã niiri, ɄmʉrecoPacʉ pʉtore mani waaco. 23Mani ca yue niirijere,“Yeera mani biicã” ĩiricaro maniro, to birora catʉgoeña bayicõa niiparã mani nii. Ʉmʉreco Pacʉpea, “To biro yʉ tiirucu,” manire cʉ̃ ca ĩiricarorebirora manire tiirucumi. 24 To biri mani ca niirocõrora ameri tii nemo, bʉaro jañuro ameri mai,añurije wadore tii, tii niirica wãme peere maniamaco. 25 Jĩcãrã, Ʉmʉreco Pacʉre mani ca ĩi nʉcʉ̃bʉo juu bue niiri taberire ca waatirãre biro cabiitiparã mani nii; biitirãra, mani ca niiro cõro,ameri wede majio tʉgoeña bayi, ca tii niiparãmani nii, mecʉ̃ docareWiogʉ yaa rʉmʉ ca cõñacãdoorijere ca ĩa majirã niiri.

26 Añurije queti díámacʉ̃ ca ĩirijere majicãrijiropʉra, tiirʉgarique mena ñañarijere mani catiicã nʉnʉa waajata, to biro mani ca tiirije wa-pare ca bii yai ametʉene bojapʉ manimi yua.27Ʉmʉreco Pacʉre ca junarãra, ñañaro cʉ̃ja ca bi-ipe pecamepʉ ñañaro cʉ̃ja ca ʉ̃ʉ yaipe wado dʉja.28 Noo ca boogʉ Moisés cʉ̃ ca doti cũuriquere caametʉene nʉcãgʉre, pʉarã, itiarã, cʉ̃ ca biirijerecʉ̃ja ca wedejãajata, ĩa mairicaro maniro cʉ̃re jĩacõacãrucuupa. 29 Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃re ca ju-narã, cʉ̃ ca bii yairiquera ca ñañarije manirã cʉ̃jaca niiro ca tiiriquere ca junarã, ñucã ɄmʉrecoPacʉ yʉʉ Añuri Yeri cʉ̃jare ca maigʉre ñañaroca ĩirã doca, ¿ametʉenero ñañaro tamʉorucumamʉja ĩi tʉgoeñatiti? 30 To biri Ʉpʉ o biroca ĩiricʉre mani maji: “Yʉ yee nii ñañaro tiiameriquea, yʉ, yʉ ame bojarucu,” ĩiupi Ʉpʉ.§Ñucã o biro ĩiupi: “Wiogʉ, cʉ̃ yaa puna macãrãreĩa bejerucumi,” ĩiupi.* 31 ¡Ñañarije peti niirobii, Ʉmʉreco Pacʉ ca caticõa niigʉre ñañaro tiiecorique doca!

32Mʉja pea Jesucristo yee quetire mʉja ca tʉonʉnʉjeericaro jiro, ñañaro tamʉo pacarã mʉjaca tʉgoeña bayiriquere acoboticãña. 33 Jĩcãrãmʉja mena macãrã, niipetirã cʉ̃ja ca ĩa co-joropʉ, ñañaro cʉ̃jare ĩi tuti eco, ñañaro tiieco, biiupa. Ñucã ape tabera mʉjare birorañañaro ca tamʉorãre ĩarã, mʉja menara ñañaroca tamʉorãre birora mʉja tʉgoeña nemoupa.34 Tia cũurica wiipʉ ca niirã cãare cʉ̃jare mʉja ĩamaiupa. Mʉja ca cʉorijere cʉ̃ja ca ẽmajata cãare,ʉjea niirique mena mʉja niicãupa; ʉmʉreco tu-

† 10:16 Jer 31.33. ‡ 10:17 Jer 31.34. § 10:30 Dt 32.35. * 10:30 Dt 32.36; Sal 135.14.

Page 314: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

HEBREOS 10:35 311 HEBREOS 11:13tipʉ mʉja ca cʉorije ca añu majuropeerije, tobirora ca niicõa niirije peere majima ĩirã to biromʉja biiupa.

35 To biri Jesucristore mʉja ca tʉo nʉnʉjee ni-irijere yerijãaticãña. Teera añurijere pairo mʉjaca tiicojo ecoro mʉjare tiirucu. 36Mʉja, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca boorore biro tiirʉgarã ñañaro tamʉopacarã, to birora ca tʉgoeña tutuacãparã mʉjanii, Ʉmʉreco Pacʉ “To biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ca ĩiriquere mʉja ca tiicojo ecopere biro ĩirã.37Ʉmʉreco Pacʉ wederique o biro ĩi:“Yoari mééra doorucumi ca doopʉ. Yoaro bii

mani waati majuropeecãrucumi.†38 ‘Añugʉ niimi’ yʉ ca ĩigʉa, díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo

nʉcʉ̃ bʉo niirije jʉorira catirucumi.Yʉ mena ca niimiricʉ amojode nʉcã cʉ̃ ca tu-

acoajata docare, cʉ̃ ca biirijere yʉ ʉjeaniitirucu.”‡

39 Mania, ñañaro bii yairica tabepʉ§ ñañaro biiyairʉgarã, añurije quetire ca tʉo nʉnʉjee yeri-jãarãre biro méé mani bii. Jesucristore díámacʉ̃ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorã niiri, ca ametʉarã pee niirãmani bii.

11Ʉmʉreco Pacʉre díámacʉ̃ nʉcʉ̃ bʉorique

1Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquea, “Mani ca yuer-ijere mani tiicojo eco majuropeecãrucu,” ĩi tʉ-goeña bayi, ñucã mani ca ĩatirijerena, “To birorabiirucu,” ĩi yue, biirique nii. 2 Mani ñicʉ̃ jãa ni-iquĩricarã díámacʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorã niima ĩirã,“Añu majuropeecãma,” ĩi ecoquĩupa ɄmʉrecoPacʉre.

3 Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉorira manimaji: Ʉmʉreco Pacʉ ati yepa niipetiro ca ni-irijepʉre cʉ̃ wederique menara ca bautirijerenamecʉ̃rire mani ca ĩarijere cʉ̃ ca tii jeeñoriquere.

4Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉorira, Abel cãa,cʉ̃ ca cʉorijere Ʉmʉreco Pacʉre tiicojogʉ, Caíncʉ̃ ca tiicojorije ametʉenero añurije tiicojoupi.To biri Ʉmʉreco Pacʉ, “Añugʉ niimi” ĩiri, cʉ̃ catiicojorijere ĩa biijejaupi. To biri Abel cʉ̃ ca biiyairo jiro to ca niimijata cãare, díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉonʉcʉ̃ bʉorique pea mecʉ̃ripʉ cãare manire wedemajiocõa nii.

5 Enoc cãa díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijejʉorira, cʉ̃ bii yaiticãjato ĩigʉ, ca catigʉrena cʉ̃reami waaquĩupi. Ati yepare cʉ̃re ĩa nemotiupa,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃re cʉ̃ ca amicoarique ca niiromacã. Ʉmʉreco Pacʉ yee cʉ̃ja ca owarique obiro ĩi: Enoc, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃re cʉ̃ ca ami

waaparo jʉguero, “Añuro cʉ̃ ca ĩa biijejarijeretii niiupi,” ĩi.* 6 Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquemanigʉra, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa biijejarijere tiimajiña mani. Ʉmʉreco Pacʉ pʉto ea waarʉgarã,“Ʉmʉreco Pacʉ niimi, cʉ̃a cʉ̃re ca amarãre añuri-jere ca tiicojogʉ,” díámacʉ̃ ca ĩi tʉo nʉcʉ̃ bʉopenii.

7 Noé cãa díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijejʉorira, ĩati pacagʉ, Ʉmʉreco Pacʉ “To biro bi-irucu,” cʉ̃ ca ĩirijere tʉo nʉnʉjeeri, cũmua pairicaquenoquĩupi, cʉ̃ yaarã mena ametʉarʉgʉ. Ñucãdíámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije jʉorira, bojoca atiyepa macãrã ñañarije ca tii niirãre, “Ñañaro biiyairique biro dooro tii,” ca ĩi majio niiricʉ niimaĩigʉ, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori añurijebʉarique Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojorijere cʉoeaupi.

8 Díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije jʉorira,Abraham cãa Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃re cʉ̃ ca jʉoro,cʉ̃ ca ĩirijere tʉo nʉnʉjee, cʉ̃re yʉʉri, cʉ̃ catiicojopa yepapʉre waarʉgʉ majiti pacagʉ, cʉ̃yaa yepare witi weoupi. 9 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃recʉ̃ ca ĩirijere díámacʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉogʉ niiri,“Mʉre yʉ tiicojorucu,” Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩiricayepa, aperã yaa yepapʉre niirucuupi. Waibʉcʉrãquejeri menara wii pĩiri quenori, tii yepapʉreyoja amojoderucuupi. Isaac, Jacob jãari, ɄmʉrecoPacʉ, “To biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩiriquere cañeericarã cãa to birora biiupa. 10To biri Abrahampea, Ʉmʉreco Pacʉ majurope cʉ̃ ca quenoricamacã, ca nii majuropeeri macã ca yai nʉcãtipamacãre yuegʉ biiupi.

11 Ñucã díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉorira,Abraham bʉcʉ peti nii, Sara cãa ca puna manigocõ ca nii pacaro, tutuarique tiicojo ecori, “To biroyʉ tiirucu” ca ĩigʉ, cʉ̃ ca ĩirore biro ca tiigʉre, “Cʉ̃ca ĩiricarore biro tiirucumi,” díámacʉ̃ ĩi tʉo nʉcʉ̃bʉori, ca puna cʉtigʉ nii eaupi. 12 O biro biimaĩigʉ Abraham, puna manigʉra yai nʉcã waagʉca biimiricʉ, ñocõa ʉmʉreco quejeropʉ ca niirãcõro, ñucã dia pairi yaa tʉjarore jita dupari dobiro ca tii, cõo peoti majiña manirijere biropʉpãramerã cʉti eaupi.

13 Cʉ̃ja niipetirãpʉra, Ʉmʉreco Pacʉ, “To biroyʉ tiirucu” cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩiriquere bʉa eatirãra, biiyai peticoaupa. Biirãpʉa cʉ̃ ca ĩiriquere díámacʉ̃ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorã niiri, yoaropʉ ca baurijereĩa, teere bocaña, ĩa ʉjea nii, biiupa. Ñucã, “Atiyepare to birora ca niicõa niiparã méé mani nii,ape yepapʉ ca waa nʉnʉa waari maja mani nii” ĩi,

† 10:37 Hab 2.3-4. ‡ 10:38 Ro 1.17; Gal 3.11. § 10:39 Infierno. * 11:5 Gn 5.24.

Page 315: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

HEBREOS 11:14 312 HEBREOS 11:34ĩa majiupa. 14 To biirije ca ĩirã, “Ape yepa, cʉ̃ja caniipa yepare amarã tiimaména,”mani ca ĩimajirotiima. 15 Cʉ̃ja ca doo weorica yepapʉrena cʉ̃ja catʉgoeñacõa niijata, tii yepapʉra tuacoabojacupañucã. 16 Cʉ̃ja pea añuri yepare boorã biiupa. Obiro ĩijata, “Emʉaropʉ macã yepare.” To biriɄmʉreco Pacʉ, “Yʉ, cʉ̃ja Ʉmʉreco Pacʉ yʉ nii,”ĩi bobotimi, mee cʉ̃ja ca niipa macãre ca quenoyuecãricʉ niiri.

17 Ñucã Abraham díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquejʉorira, Ʉmʉreco Pacʉ: ¿Díámacʉ̃ra yʉre tʉonʉnʉjeegʉra cʉ̃ tiiti? ĩigʉ cʉ̃re cʉ̃ ca ĩi ñaaro,cʉ̃ macʉ̃ Isaac're ami, waacoaupi, cʉ̃re jĩari joemʉene cojorʉgʉ. Cʉ̃ macʉ̃ jĩcʉ̃ra ca niigʉ,18 Ʉmʉreco Pacʉ, “O biro yʉ tiirucu” cʉ̃ ca ĩir-icʉrena jĩari, ca joe mʉenecãpʉra niicãgʉ biiupi:“Mʉmacʉ̃ Isaac jʉori, mʉ pãramerã cʉtirucu,” cʉ̃ca ĩiricʉrena.† 19 Abraham pea, “Ca bii yaicoari-carãpʉrena ca catiomajigʉ niimi Ʉmʉreco Pacʉ,”ĩi majicãupi. To biri o biiro pee ĩijata, cʉ̃ macʉ̃ cabii yaicoaricʉ ca cati tuagʉre biro ca niigʉpʉre,cʉ̃re tua amiupi ñucã.

20 Isaac cãa díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijejʉorira, cʉ̃ puna, Jacob, Esaú jãarire jiropʉ cʉ̃jareca bii mʉa nʉcãpere, “Añuro mʉjare to biijato,”cʉ̃jare ĩi cũuquĩupi.

21 Jacob cãa díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijejʉorira, bii yaigʉ doogʉpʉra, cʉ̃ pãramerã Josépunare cʉ̃ja ca niiro cõrorena, “Añuro mʉjare tobiijato,” cʉ̃jare ĩiri, cʉ̃ tuericagʉ‡ mena tua ñeenucũri, Ʉmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉoupi.

22 José cãa, díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijejʉorira bii yairʉgʉ jʉguero, o biro cʉ̃jare ĩi tʉ-jaquĩupi israelitas're: “Jiro jañuro Egipto yeparemʉja witirucu. Mʉja ca witiri rʉmʉ ca niiro, yʉupʉri ca nii dʉjarije cãare mʉja jeecoawa, mʉjaca waari yepapʉ,” cʉ̃jare ĩiquĩupi.§

23 Moisés pacʉa cãa díámacʉ̃ cʉ̃ja ca tʉonʉcʉ̃ bʉorije jʉorira, Moisés cʉ̃ ca baʉaro jiro,itiarã muipũa peti yaiori cʉ̃re cʉoupa, wimagʉañugʉacã cʉ̃ ca niiro macã. To biri Egipto yepawiogʉ, wimarã ʉmʉare cʉ̃ ca jĩa bate dotirijereuwitiupa.

24Ñucã díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije jʉoriraMoisés, bʉcʉa waagʉ, Faraón macõ macʉ̃ cʉ̃ca niirijere bootiupi. 25 Jĩcã cuu cõro ñañarijecʉ̃ja ca tiirijere cʉ̃ja mena tii ʉjea nii niiricaro

ʉnora, Ʉmʉreco Pacʉ yaa puna israelitas menapee ñañaro tamʉorʉgaupi. 26 “Cristo ñañaro cʉ̃ca tamʉopere biro pee biirique pee nii, Egiptomaquẽ apeyere cʉo ʉjea nii niirique ametʉen-ero ca nii majuropeerijea,” ĩi tʉgoeñaupi Moisés,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojope peere ca yuegʉniiri. 27 Ñucã Moisés díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃bʉorije jʉorira, Egipto macʉ̃ wiogʉ cʉ̃ mena cʉ̃ca ajiarijere uwiricaro maniro, tii yepare witiupi.Ʉmʉreco Pacʉ ca bautigʉre ca ĩagʉre birora, tobirora tʉgoeña tutuacõa niiupi. 28Ñucã díámacʉ̃cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije jʉorira, Pascua boje rʉmʉtiigʉ, ovejare jĩari, cʉ̃ díi mena cʉ̃ja yaa wiijerijope pãmarire wada dotiupi, Ʉmʉreco Pacʉ pʉtomacʉ̃ jĩari majʉ, israelitas puna ca nii jʉorãʉmʉare cʉ̃ ca jĩatipere biro ĩigʉ.*

29 Israelitas cãa díámacʉ̃ cʉ̃ja ca tʉo nʉcʉ̃bʉorije jʉorira, dia pairi yaa,† Ca Jũari yaare,ca oco maniri yepare biro tĩacoaupa. Cʉ̃ja jiroegipcios cãa, cʉ̃jare biro biirʉgama ĩirãra, duayaicoaupa.

30 Díámacʉ̃ cʉ̃ja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije jʉorira,Jericó macãre cʉ̃ja ca wee camota amojodericatʉdiro cãa, jĩcã amo peti, ape amore pʉaga pen-ituaro niiri rʉmʉri israelitas cʉ̃ja ca amojoderojiro wati batecã duwi waaupa.

31 Tii macã macõ Rajab, ʉmʉa epe wapa taarimajo cãa, díámacʉ̃ cõ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije jʉorira,Ʉmʉreco Pacʉre ca tʉo nʉnʉjeetirã mena biiyaitiupo. Cõ pea, Israel yaa pooga macãrã cõyaa macãpʉre ca ĩa dutirã earãre, mairique menacʉ̃jare boca, cõ yaa wiipʉ cʉ̃jare jee waaupo.

32 ¿Ñee pee yʉ ĩi nemogajati? Ʉmʉreco Pacʉreca tʉo nʉnʉjeericarã Gedeón, Barac, Sansón,Jefté, David, Samuel, to biri Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire wede jʉgueri maja, cʉ̃ja ca biiquĩriquereyʉ cawedejata, yʉ ĩi peotitibocu. 33Ñucã díámacʉ̃cʉ̃ja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije jʉorira, ape yeparirejĩa taa ẽma, ca niirore biro añuro bojocare jʉotii nii, Ʉmʉreco Pacʉ, “To biro yʉ tiirucu,” cʉ̃ca ĩiriquere ñee, yaia jũarã bʉcʉrã ʉjerorire paabiato, 34 pecameri uwioro ca ʉ̃ʉrijere yaa, cʉ̃jawaparã niipĩirimena cʉ̃jare cʉ̃ja ca jĩa baterʉgaroduticã, ca tutuatirã ca niimiricarãra ca tutuarãnii ea, ñucã ameri jĩarica tabere do biro ca tiiyamanirã nii, cʉ̃ja waparãre jĩa ametʉa nʉcãcã,

† 11:18 Gn 21.12. ‡ 11:21 Griego wederique mena Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere ca owaricarã “tuericagʉ” cʉ̃jaca ĩirica taberena hebreo wederique mena ca owaricarã pea “cãni pejarica tabe” ĩiupa. § 11:22 Gn50.24-25; Ex 13.19. * 11:28 Ex 12.21-30. † 11:29 Ex 14.21-31 Oco Jũa, hebreos wederique mena peera “Yam Suf”. Waimajawederique mena peera, “Wãjoriña”.

Page 316: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

HEBREOS 11:35 313 HEBREOS 12:13biiupa. 35 Nomia cãa, cʉ̃ja yaarã ca bii yaicoari-carãpʉrena, ca cati tuaricarãpʉre yaarã cʉtiupa.Aperã ñañaro tii yaio ecoupa, “Ʉmʉreco Pacʉremʉja ca tʉo nʉnʉjee yerijãajata, jãa jĩaticu,” cʉ̃jaca ĩirijere bootiri, “Jiropʉmani ca cati tuape docaañurije peti niiro bii,” ĩima ĩirã. 36Aperã, boborijeĩi bui eco, bape jude eco, come daari menapʉjia eco, tia cũu eco, biiupa. 37 Aperã ʉ̃tã menadee jĩa eco, aperã cʉ̃ja upʉ decomacãrira widewaa eco yai, niipĩiri mena jĩa eco yai, biiupa.Ñucã oveja, cabra quejeri menara juti cʉticãri,apeye ʉno cʉori méé ñañaro cʉ̃ja ca tiicãricarãtʉgoeñarique pai nucũ yujurã, aperopʉ, aper-opʉ, waa nucũ yujurucuupa. 38 ¡Cʉ̃ja, ati yeparecʉ̃ja ca niiro ca booya manirãpʉ niicãrã biiupa!“Toopʉ mani waa” ĩi majiricaro maniro, nucũyujuri majara niicã, ca yucʉ maniri yeparipʉ,macãnʉcʉ̃ripʉ, ʉ̃tã totiripʉ, operipʉ, nii yujuru-cuupa.

39Cʉ̃ja niipetirãpʉra díámacʉ̃ cʉ̃ja ca tʉo nʉcʉ̃bʉorije jʉori Ʉmʉreco Pacʉre, “Añurã niima” caĩi ecoricarã nii pacarã, “Yʉ tiicojorucu” cʉ̃ caĩiriquere tiicojo ecoticãupa. 40Ʉmʉreco Pacʉ peamanipʉre ĩima ĩigʉ, “Ametʉenero añurijere yʉtiirucu,” ĩiupi, mani mena jĩcãripʉ añurã cʉ̃ja canii yapano eapere ĩima ĩigʉ.

12Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ punare wede majiomi

1 To biri mani cãa, mani wejare to cõro paʉdíámacʉ̃ cʉ̃ja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere ca ĩñori-carã cʉ̃ja ca nii coterijere ca majirã niiri, añuromani ca nii majitiro ca bii pato wãcõ niirijere,to biri ñañarije mani ca tiiro ca tii mecʉ̃orijerecamotaticãri, tʉgoeña tutuariquemenaɄmʉrecoPacʉ manire cʉ̃ ca tii dotiriquere ca tii nʉnʉawaaparã mani nii. 2 Jesús cʉ̃ ca biiricarore biroca bii nʉnʉjeeparã mani nii. Díámacʉ̃ mani catʉo nʉcʉ̃ bʉorije cʉ̃ yeera bii jʉo, ñucã cʉ̃raañurã mani ca nii earo tii, ca tiigʉ niimi. Jesús,ñañaro tamʉo ametʉari jiro, añuro ʉjea niiriquecʉ̃ ca bʉapepʉre majiri, ñañaro yucʉ tenipʉ biiyaigʉ, ñañagʉre ca tiirãre biro cʉ̃re cʉ̃ja ca tiiyaiorijere bobo tʉgoeñatiupi. To biro ca biiricʉniiri Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuro díámacʉ̃nʉña peere ea nuu eaupi. 3 Jesús cʉ̃ ca biiriqueretʉgoeñaña. Ñañarã cʉ̃re ca junarã cʉ̃ja ca ĩitutirijere ñañaro peti tamʉoupi; to biri mʉja cãajʉti, jʉtiriti biiticãña.

4 Ména, mʉja pea, ñañarijere junama ĩirãmʉja ca wede majiorije jʉori, ñañaro tamʉo, biiyairiquepʉra mʉja bii ñaati. 5 ¿Ʉmʉreco Pacʉ,mʉjare, cʉ̃ punare biro cʉ̃ ca wede majiorijeremee mʉja acobocoati? O biro ĩi owarique nii:“Macʉ̃, tʉo junaticãña, Wiogʉ cʉ̃ ca wede majior-

ijere.Tuti jañuri mʉre cʉ̃ ca wede majiorije cãare tʉ-

goeñarique paiticãña.6Wiogʉa cʉ̃ ca mairãre wede majiomi.Ñucã cʉ̃ punare biro cʉ̃ ca ĩarãre, ñañaro tiirique

mena cʉ̃jare wede majiomi.”*7 Ñañaro mʉja ca tamʉorijere to birora

nʉcãcãña, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ punare biro mʉjaretiigʉ tiimi. ¿Cʉ̃ niiti jĩcʉ̃ cʉ̃ macʉ̃ cʉ̃ pacʉ cʉ̃ca wede majiotigʉ? To biri Ʉmʉreco Pacʉ cãamanire wede majio majimi. 8 Ʉmʉreco Pacʉmʉjare, mʉja punare mʉja ca wede majiororebiro cʉ̃ ca wede majioticãjata, cʉ̃ puna majuropeméé mʉja nii. Cʉ̃ja ca puna jãa batericarãrebiro pee mʉja nii. 9 Apeyera, wimarã manica niiro, mani pacʉa ati yepa macãrã manirewede majiorucuwa. To biro cʉ̃ja ca ĩirijeremani tʉo nʉcʉ̃ bʉorucuwʉ. To biro ca biiricarãniiri, caticõa niiriquere bʉarʉgarã, mani Pacʉ,ʉmʉreco tutipʉ ca niigʉ, cʉ̃ ca wede majiorijepee docare ametʉenero nʉcʉ̃ bʉorique mena cʉ̃ca ĩirijere ca tʉo nʉnʉjeeparã mani nii. 10 Manipacʉa ati yepa macãrã, ati yepare yoaro ca catiniitiparã mani ca nii pacaro, “O biro pee yʉ cawede majioro añu earʉgami yʉ macʉ̃,” cʉ̃ja ca ĩimajiro cõromanire wedemajiorucuwa. ɄmʉrecoPacʉ pea añuro mani ca niipere ĩima ĩigʉ, manirewede majiomi, cʉ̃re birora ca ñañarije manirãmani ca niipere biro ĩigʉ. 11 Biiropʉa ñañarotiicãri manire cʉ̃ja ca wede majiori nimarorejĩcã wãme peera mani ca ʉjea niiro tiiti. Punirotʉgoeñarique niiro bii. To biro manire cʉ̃ja catiirijere mani ca tʉo majijata, jiropʉra añuro nii,añuro niirique cʉti, mani ca bii nʉnʉa waaro catiirije niiro bii.

Ʉmʉreco Pacʉre ca junarãre wedemajiorique12Tee tiirã, mʉja amori ca bogá yai waariquere

ca tutuarije ca niiro tii queno, mʉja ãjʉro ju-peari ca tutuati yai waarijere tutuarique jãa, tiiya.13 Mʉja yaa maarire díámacʉ̃ maari quenoña,†dʉpo upa yuria ca niiri dʉpo camaamaniro peera

* 12:6 Pr 3.11-12. † 12:13 Pr 4.26. ‡ 12:13 To biri, mʉja amori ca jʉti yai waariquere, mʉja ñicã sʉrʉarica tutuati waariquere, tutuarique jãa, tiicãri, díámacʉ̃ maa ca nii waari maa peere amaña, ñicã upayuria ca niiri ñicã wetitirora ca yʉjʉcoapere biro ĩirã.

Page 317: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

HEBREOS 12:14 314 HEBREOS 13:5ʉta ama woa waatirora to ca yʉjʉcoapere biroĩirã.‡

14 Niipetirã mena jĩcãri cõro añuro niirique,ca ñañarije manirã niiriquere, amaña. Teere catiitirã, jĩcʉ̃ ʉno peera Ʉmʉreco Pacʉre ĩatiru-cuma. 15 Jĩcʉ̃ ʉno peerena Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ catii nemorije ca dʉjatipere biro ĩirã, bojoca catiriniiña, jĩcʉ̃ ʉno peera, yucʉgʉ ca nʉcõri jʉ̃guẽricʉca biirore biro, paʉpʉre añuro nii majiña manirocʉ̃jare tii camota nii, ñañarije cʉ̃ja ca tiiro tii, cʉ̃ca tiitipere biro ĩirã. 16 Jĩcʉ̃ ʉno peera mʉja menamacãrã, nʉmo mani, manʉ mani, bii pacarã tiiepericarã cʉti, tii nʉcʉ̃ bʉorique ca niirije ca tiiyamanirjera tii epe, tiieto. O biiri wãmera tiiquĩupiEsaú. “Watoa maquẽ nii” ca ĩigʉre biro, jĩcã bapabaarica bapa jʉorira, ca jũwʉ cʉ̃ ca niimiriquerecʉ̃ bai peere nonicãquĩupi.§ 17Meemʉjamaji, teejiro cʉ̃ ca biiriquere. Añurije maquẽre cʉ̃ pacʉrecʉ̃ ca jãimijata cãare, tiicojo ecotiupi. Bʉarootirique mena cʉ̃ ca ĩimijata cãare, do biro tiiwajoa majiña maniupa to biro cʉ̃ ca tiiriquere.

18 Israelitas cʉ̃ja ca biiricarore biro, ʉ̃tãgʉca ʉ̃ʉ nucũricʉre, bʉaro ca naitĩarijere, bʉarowino waa, bʉpo paa, ca bii amojodericʉ pʉtoremʉja waatiupa. 19 Ñucã putirica wʉʉ ca bʉjʉri-jere, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca wederije cãare mʉjatʉotiupa. Cʉ̃ ca wederijere ca tʉoricarã pea, tocõrora cʉ̃jare cʉ̃ wede yerijãajato ĩirã, “To cõrorawedeya,” bʉaro cʉ̃re ĩi jãiupa. 20 Waibʉcʉpʉ cãaʉ̃tãgʉre cʉ̃ ca ʉtajata, ʉ̃tã mena dee jĩa, ñucãjadericaro mena jade jĩa, cʉ̃ tii ecojato, cʉ̃ caĩirijere, “Mani nʉcãricaro mani,” ĩima ĩirã, tobiro ĩiupa.* 21 Ʉcʉenerije peti niiupa, cʉ̃ja caĩarije pea. To biri Moisés majuropeecã: “Bʉarouwirique mena yʉ nanagaja,” ĩiupi.†

22 Mʉja pea Sión ca wãme cʉtiri buuropʉre,Ʉmʉreco Pacʉ ca caticõa niigʉ yaa macã,Jerusalén ʉmʉreco tutipʉ ca niiri macã, ɄmʉrecoPacʉre queti wede bojari maja paʉ millares petica niirãɄmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉorʉgarã ca neapooricarã pʉto pee, 23 to biri Ʉmʉreco Pacʉ punaca nii jʉoricarã ʉmʉreco tutipʉ cʉ̃ja wãmereca owa tuu ecoricarã pʉto pee, mʉja nea poonʉnʉawaa. Ʉmʉreco Pacʉ, niipetirãpʉre ca JãiñaBejegʉ pʉto pee, bojoca añurã ca niiquĩricarãyerire añurã peti Ʉmʉreco Paacʉ cʉ̃ ca tiiricarãpʉto pee, 24 Jesús, wãma wãme ca tiiricʉ pʉtopee, to biri cʉ̃ díi, mani ca ñañarijere manire ca

coerique Abel niiquĩricʉ díi ametʉenero añurijeca wederije pʉto pee, mʉja nea poo nʉnʉa waa.‡

25 To biri manire ca wedegʉre jãa tʉo junareĩirã tʉo majiña. Ʉmʉreco Pacʉ ati yepara niiribau niiro, “Teere tiiticãña,” cʉ̃jare cʉ̃ ca ĩirijereca junaricarã cãa, do biro pee bii dutitiupa. Manipee doca ʉmʉreco tutipʉmenaramanire ca wedemajio niigʉre mani ca junajata, do biro pee bii, cadutiparã méé mani nii. 26 Tii cuupʉre ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca wederora ati yepa nanacoaupa. Mecʉ̃peera o biro ĩimi: “Ñucã jita to ca nanaro yʉ tiinemorucu. Ati yepa wado méé, ʉmʉreco tutimenapʉra to ca nanacoaro yʉ tiirucu,” ĩimi.§27 “Ñucã jĩcãti yʉ tii nemorucu” ĩigʉa, cʉ̃ catiirique to birora ca niicõa niitipe pea yai peti-coarucu, to birora ca niicõa niipe pee wado cadʉja eapere biro ĩiro, ĩimi Ʉmʉreco Pacʉ, mani ĩimaji.

28 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabe, manica niipa tabe pea yaitirucu. Ate jʉori, ɄmʉrecoPacʉre, “Jãa mena mʉ añu majuropeecã” ĩi, ñucãnʉcʉ̃ bʉorique mena, cʉ̃ ca ĩa biijejarije mena,cʉ̃re mani tii nʉcʉ̃ bʉoco. 29 Mani ɄmʉrecoPacʉa, pecame ca joe yaiori pecamere biro niimi.*

13Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja ca tii niipe

1 Jĩcʉ̃ punare biro mʉja ca ameri mai niirijereto birora tiicõa niiña. 2Mʉja yaa wiire ca earãrecãnirica tabe tiicojorique maquẽre acoboticãña.To biro tiima ĩirã, “Cʉ̃ja niicuma” ĩi majiri méé,Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrãrena cʉ̃ja yaa wi-ijerira cʉ̃jare cãni dotirucuquĩupa.* 3 Mʉja cãa,tia cũurica wiipʉ ca niirãre, mʉja menara tiiwiipʉ niirãre birora cʉ̃jare tʉgoeñaña. Ñañaro catii ecoricarã cãare cʉ̃jare tʉgoeñaña. Ape rʉmʉca niiro mʉja cãa, cʉ̃jare birora mʉja tamʉobocu.

4 Niipetirãpʉra nʉmo cʉtiriquere cʉ̃ja ĩa nʉcʉ̃bʉojato. Mʉja ca nʉmoa cʉti niirijere, ñañarijetiicõa juaricaro maniro añuri wãme wadore tiiniiña. Ca nʉmo cʉtirã nii pacarã aperã menapʉñee epe, ñucã niipetirije tiiricawãme cõroméépʉñee epericarã cʉti yai waa, ca tiirãra, ñañarocʉ̃jare tiirucumi Ʉmʉreco Pacʉ. 5Wapa tiirica ti-irire cʉocã pacarã pairo jañuro boo jãawaaticãña.Mʉja ca cʉorije menara ʉjea niicãña. O biro ĩiupiɄmʉreco Pacʉ:

§ 12:16 Gn 25.29-34; 27.1-46. * 12:20 Ex 19.12-13. † 12:21 Dt 9.19. ‡ 12:24 Jesucristo cʉ̃ ca bii yairiquera manica ñañarije wapare ametʉeneupa. Abel cʉ̃ ca bii yairique pea jĩa amerique niiupa. § 12:26 Hag 2.6.* 12:29 Dt 4.24. * 13:2 Gn 18.1-8; 19.1-3. † 13:5 Dt 31.6.

Page 318: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

HEBREOS 13:6 315 HEBREOS 13:25“Di rʉmʉ ʉno peera mʉjare cũucã, mʉjare waa

weocoa, yʉ biitirucu,” ĩiupi.†6To biri, “To birora tiirucumi” cʉ̃re ca ĩirã niiri, obiro mani ĩi maji:“Wiogʉ niimi yʉre ca tii nemogʉ.To biri yʉ uwitirucu, ¿bojocʉa ñee ʉno pee yʉre

cʉ̃ tiibogajati?”‡7 Mʉjare ca jʉo niirã Ʉmʉreco Pacʉ yeere

mʉjare ca wederucuricarã cʉ̃ja ca biiriquere tʉ-goeñaña. Cʉ̃ja ca cati niiri rʉmʉrire añuro cʉ̃jaca niirije cʉtirije mena, añuro mʉja ca nii nʉnʉawaaro ca tiiriquere ĩa cõoña, to birora díámacʉ̃cʉ̃ja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉo tutuacõa niiriquere, cʉ̃jaca biiricarore biro bii nʉnʉjeeya. 8 Jesucristoa,ñamica cãare cʉ̃ra niicõa nii, mecʉ̃ cãare cʉ̃raniicõa nii, to birora cʉ̃ra niicã nʉnʉawaa, ca biigʉniicãgʉ biimi.

9To biri mʉja, bojorique, ca tʉo ñaañamanirijebue majioriquerena tʉo nʉnʉjeeticãña. Baari-quere, “Atere baaya; atera baaticãña,” ĩiriquer-ena tii nʉnʉjeerica tabe ʉnora, Ʉmʉreco Pacʉmanire cʉ̃ ca mairije peere tʉgoeña tutua nʉnʉawaarique pee añu. Tea, teere ca tii nʉnʉjeericarãcãare, jĩcã wãme ʉno peera cʉ̃ja ca tʉgoeña tu-tuaro tiitiupa. 10Mania, bojorica wãme waibʉcʉjoe mʉene cojorique ʉnore mani cʉo, tĩrʉmʉpʉmacã jawi, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca bojoca cʉti niirijawire ca pade niirã, paia cʉ̃ja ca baatirije ʉnore.

11 Paia wiogʉ pea, Ca Ñañarije Mani Ma-juropeecãri Jawipʉ waibʉcʉrã díire ɄmʉrecoPacʉpʉre tiicojogʉ waagʉ jee jãa waarucuupi,bojoca cʉ̃ja ca ñañarije wapare cʉ̃ acobojato ĩigʉ.Waibʉcʉrã díí peera macã tʉjaropʉ joerucuupa.12 To biri wãmera Jesucristo cãa, macã tʉjaropʉñañaro tamʉo bii yaiupi, bojoca ñañarije cʉ̃jaca tii bui cʉtirique wapare cõa boja, ñañarijemanirã cʉ̃ja ca niiro tiirʉgʉ. 13 To biri mani cãa,Jesucristo mena macã tʉjaropʉ witi waari, cʉ̃ cabiiricarore birora, ñañaro cʉ̃ja ca ĩirijere, ñañarotamʉo pacarã mani tʉgoeña bayicõa niijaco.§14 Mania, ati yepapʉre jĩcã macã to birora caniicõa niipa macãre mani cʉoti. To biri jiro caniipa macã, to birora ca niicõa niipa macãre amanʉnʉa waarã mani tii.

15 To biri Jesucristo jʉori, to cãnacã rʉmʉraɄmʉreco Pacʉre ca baja peocõa niiparã mani nii.Tee mani ca baja peorijera, waibʉcʉrã jĩari joemʉenerãre biro mani ca tiirije nii. ¡To biri mani

ʉjero mena cʉ̃re mani ĩi baja peoco! 16 Añuriwãme bojoca mena mʉja ca tii niirijere, ñucãmʉja ca cʉorije mena aperãremʉja ca tii nemori-jere, acoboticãña. Tee nii waibʉcʉrã jĩari joemʉene cojorãre biro mʉja ca tii niirije ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca ĩa biijejarije.

17 Mʉjare ca jʉo niirãre, cʉ̃ja ca ĩirore biroañuro yʉʉ nʉnʉjeeya. Cʉ̃ja, mʉja ca cati niirijepeere mai jãama ĩirã, Ʉmʉreco Pacʉpʉre cʉ̃jaca tiiriquere ca wedeparã niiri, yerijãari méémʉjare wede majio niima. Añuro cʉ̃jare yʉʉnʉnʉjeeya, cʉ̃ja ca tii niipe ca niirijere, wedepairicaro maniro ʉjea niirique mena cʉ̃ja ca tiiniipere biro ĩirã, to biro mʉja ca tiitijata mʉjapeera añuro mʉja ca niiro tiitirucu.

18 To biri apeyera ñucã, Ʉmʉreco Pacʉre jãarejãi bojaya. Mee jãa ca tʉgoeñarijepʉ, “Añuromani nii,” jãa ĩi tʉgoeña, niipetirijepʉrena añuroca tiirʉgarã niiri. 19 Añuro petira yoari mééjañurora Ʉmʉreco Pacʉ, mʉja pʉtopʉ mʉjare yʉca ĩagʉwaaro, cʉ̃ ca tiipere yʉremʉja ca jãi bojaroyʉ boo.

“Añuro to biijato” ĩi, añu doti yapanorique20Ʉmʉreco Pacʉ añuro niiriquere ca tiicojogʉ,

ovejas're añuro ca ĩa nʉnʉjeegʉ do biro ca tiiyamanigʉ, mani Wiogʉ Jesucristore ca bii yaicoar-icʉpʉrena cʉ̃ ca cati tuaro tiiupi, cʉ̃ ca díi bateyairije mena “To biro yʉ tiirucu” cʉ̃ ca ĩiriquere,cʉ̃ ca ĩiricarore biro ca nii earo ca tiiricʉre. 21 Cʉ̃ca boorore biro mʉja ca tiipere biro ĩigʉ, niipetir-ije añurijere tii niirique maquẽre, mʉjare cʉ̃ buemajiojato. Ñucã Jesucristo jʉori, manimenapʉ cʉ̃ca ĩa biijejarijere cʉ̃ tiijato Ʉmʉreco Pacʉ. Añurocʉ̃re ĩi nʉcʉ̃ bʉo baja peorique to petiticãjato. Tobiro to biijato.

22 Yʉ yaarã ate queti petoacã mʉja ca tʉgoeñabayipe mʉjare yʉ ca wede majio owa cojorijereañuro tʉgoeñarique mena tʉoya.

23To biri apeyera, atere mʉja ca majiro yʉ boo:Mani yee wedegʉ, Timoteo cãa mee tia cũuricawiipʉ ca niiricʉwitijapi. To biri ano yʉ pʉto yoariméé cʉ̃ ca eajata, mʉjare yʉ ca ĩagʉwaari rʉmʉ caniiro cʉ̃re yʉ ami waarucu.

24 Niipetirã mʉjare ca jʉo niirãre, Jesucristoreca tʉo nʉnʉjeerã niipetirãre, añu dotiya. Ati yepaItalia macãrã cãa bʉaro mʉjare añu doti cojoma.

25Mʉja niipetirãre cʉ̃ yee añurije maquẽre cʉ̃tiicojojato Ʉmʉreco Pacʉ.

‡ 13:6 Sal 118.6-7. § 13:13 Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã atere ca buerãre, tĩrʉmʉpʉ cʉ̃ja ca tii nʉcʉ̃ bʉo jʉodooriquere tii nʉnʉjeeriquemaquẽre to cõrora tii yerijãaña, Jesucristo cãare ñañaro cʉ̃re tii, boborijecʉ̃re tii epe, cʉ̃ja ca tiiricarore biro mʉja ca tamʉope ca niicã pacaro, ĩi wede majio. He 11.26.

Page 319: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

HEBREOS 13:25 316 HEBREOS 13:25To biro to biijato.

Page 320: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SANTIAGO 1:1 317 SANTIAGO 1:14

SANTIAGOHebreos pea, wede majioricarore biro ĩi jʉo

nʉnʉa waa, queti owa cojoriquere biro to cabii yapano eari tabere, ati pũuro pea queti owacojorica pũurore biro pee ĩi jʉo nʉnʉa waa, wedemajiorique pee ĩi yapano ea. Cristore ca tʉonʉnʉjeerã ati yepa niipetiropʉ ca waa bateri-carãre cʉ̃ ca owarica pũuro nii.

“Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã, cʉ̃re ca tʉo nʉnʉ-jeerã cʉ̃ja ca niirijere añurije cʉ̃ja ca tii ĩño niirijemena ca bii bau niirijere bʉaro peti wedecã. Manica tʉo nʉnʉjeerijere añurije mena mani ca tiiĩñotijata, mani ca tʉo nʉnʉjeerije wapa mani,” ĩiwede (2.14-26).

“Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca majiorije peere tʉonʉnʉjeeya, mʉja ca tʉo nʉnʉjeerije jʉori ñañaromʉjare to ca bii earo, díámacʉ̃ra ca tʉo nʉnʉjeerãmʉja ca niijata, díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉori-jera mʉja ca tʉgoeña tutuaro mʉjare tiirucu,” ĩiwede (1.1-8).

To biro ĩicã, apeye boo pacarique maquẽre,apeye pairique maquẽre, ñañaro manire ca biiearije maquẽre, ca bii buiyeerije maquẽre, díá-macʉ̃ Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã mani ca niirijeañurije mani ca tii niirije mena ca bii ĩñorijemaquẽre, wedemi (2.1-13). Ape wãme bʉaro peticʉ̃ ca wedemajiori wãme nii, “Mani ñemero jʉorito biro bii,” cʉ̃ ca ĩi wederije (3.1-12).

To biro ĩicã, añuro jĩcãri nii majiña maniroca tii niirãre, ati yepa maquẽre añuropʉ ca tiinʉnʉjeecãrãre, cʉ̃ja yaarãrena ñañaro ca ĩi wedepairãre, to biri ca apeye pairã ñañaro ca tiirãre,tuti jañuri cʉ̃jare wede majiomi (4.1—5.6).

Ca yapanori tabepʉra, tʉgoeña bayiriquemaquẽre, juu buerique maquẽre, ñucã ape wãmewede majiorique mena, wede majio yapano eami(5.7-20).Santiago cʉ̃ ca queti owa cojorica pũuro

Añu dotirique1 Santiago, Ʉmʉreco Pacʉre, to biri Wiogʉ

Jesucristore pade bojari majʉ, Israel yaa poogamacãrã pʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaro caniirã punaari ati yepa niipetiropʉ ca waa bateri-carãre yʉ añu doti cojo.

Majirique Ʉmʉreco Pacʉ yee ca doorije2 Yʉ yaarã, niipetirije ñañaro mʉjare ca bii

earo, añuro ʉjea niirique mena ca niicõa niiparã

mʉja nii. 3Mee mʉja, díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃bʉo niirijere ñañaro biirique mena mʉjare ca biiñaaro, ñañaro tamʉo pacarã, to birora tʉgoeñatutuacõa niiriquere mʉja ca majiro ca tiirijeremʉja maji. 4 Tʉgoeña tutuariquera, añurã mʉjaca niiro tii, ca tʉgoeña majirã mʉja ca niiromʉjare tiirucu, jĩcã wãme ʉno peera mʉjare dʉ-jaricaro maniro.

5 Jĩcʉ̃ mʉja mena macʉ̃re majirique to ca dʉ-jajata, Ʉmʉreco Pacʉre jãiña, cʉ̃, cʉ̃re tiicojoru-cumi. Ʉmʉreco Pacʉa, jĩcʉ̃ peerena ĩa dicawooricaro maniro niipetirãpʉre pairo majiriqueca tiicojogʉniimi. 6Teepeere “Yeera yʉ ĩicãbocu”ĩitigʉra, díámacʉ̃ tʉgoeña bayirique mena jãiña.“Yeera yʉ ĩicãbocu” ca ĩigʉa, dia pairiya maquẽoco ca jaberijere apero pee wino paa puu cojo,ñucã apero pee paa puu cojo, ca tiirore birobiimi. 7 To biro ca biigʉa, “Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca tiicojorijere yʉ bʉarucu,” ĩi tʉgoeñaticãña.8 To biri mecʉ̃ ʉnore jĩcã wãme tʉgoeña, boeroreape wãme tʉgoeña, ca biigʉa, jĩcã wãmera catʉgoeñatigʉ niimi.

9Mʉjare birora Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeegʉ,watoamacʉ̃re biro caniigʉa, “Caniimajuropeegʉyʉ nii” ca ĩi tʉgoeñapʉ niimi, Ʉmʉreco Pacʉ,“Añugʉ niimi” cʉ̃ ca ĩi ĩagʉ niiri. 10Ca apeye paigʉpea, Ʉmʉreco Pacʉ, watoa macʉ̃re biro cʉ̃ catuaro cʉ̃re cʉ̃ ca tiirije peere, “Ca niimajuropeegʉyʉ nii” ca ĩipʉ niimi. Ca apeye paigʉa, taa jati ooriyoaro ca niitirore birora biicã yerijãa waarucumi.11 Taa jatia, muipũ bʉaro cʉ̃ ca aji mʉa doororajini, ca oori pea ñaacoa, ĩaricaro añurije ca niimi-jãrije, to cõrora peticoa. O biiri wãmera ca apeyepaigʉ cãa, pairo cʉ̃ ca apeye cʉti niirije watoarayai nʉcãcoarucumi.

Ñañaro manire ca bii buiyeerʉgarije12 Ʉjea niimi, ñañaro tiirique ca bii buiyee

earo ca tʉgoeña bayi ametʉenegʉa. To birobii tʉgoeña bayi ametʉene nʉcãgʉ, to biroracaticõa niiriquere tiicojo ecorucumi,* ɄmʉrecoPacʉ: “Yʉre ca mairãre yʉ tiicojorucu,” cʉ̃ caĩiriquere. 13 Jĩcʉ̃ ʉnore ñañaro tiirʉgarique cʉ̃reca bii earo, “Ʉmʉreco Pacʉ to biro yʉre tiimi,” ĩitʉgoeñaticãña. Ʉmʉreco Pacʉa, ñañarije tiirʉ-garique cʉ̃re ca bii earije ʉnorena tamʉo, ñucãjĩcʉ̃ ʉno peerena ñañarije cʉ̃ ca tiiro cʉ̃re tiibuiyee, ca tiigʉ méé niimi. 14 O biirije pee bii,bojoca cʉ̃ja niiro cõro, cʉ̃ja yee ñañarije tiiriquecʉ̃jare ca boorijera cʉ̃jare wee waari, cʉ̃jare catii ʉgari peoro macã, ñañarije tiirʉgariquere bii

* 1:12 La corona de vida.

Page 321: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SANTIAGO 1:15 318 SANTIAGO 2:11buiyee ecoma. 15 Ate ñañarije mani ca tiirʉgatʉgoeñarijera, ñañarije mani ca tiiro manire tii.Ñañarije pee wado bii ametʉa nʉcã waarora, biiyairique manire ea.

16 Yʉ yaarã yʉ ca mairã, mʉja majuropeeraĩi ditoticãña. 17 Niipetirije añurije, añurã manica niiro ca tiirijea, emʉaropʉ maquẽ, ɄmʉrecoPacʉ,muipũare, ñocõare, ca jeeñoricʉ cʉ̃ ca tiico-jorije doo. Ʉmʉreco Pacʉa cʉ̃ra niicã niimi. Cʉ̃racʉ̃ ca wajoarije mani, ñañarije cãa mani, biicã.18 Cʉ̃ ca boorore biro, cʉ̃ wederique díámacʉ̃ caniirijere mani ca tʉo nʉnʉjeerije jʉori catiriquemanire tiicojoupi, cʉ̃ puna ca nii jʉorã mani caniipere biro ĩigʉ.

Ʉmʉreco Pacʉ wederique ca ĩirore biro tiiniiri maja

19 Yʉ yaarã yʉ ca mairã, atere tʉgoeñaña.Mʉja niipetirãpʉra añuro ca tʉoparã mʉja nii.Tee peere jĩcãtora ca wedetirã, ñucã jĩcãtora caajiatirã, ca niiparã mʉja nii. 20 Bojocʉ ca ajiagʉa,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojorore añurije mééretiigʉ tiimi. 21 To biri mʉja, niipetirije ñañarijetiirʉga tʉgoeñarique, ñañarije tiirique cʉti ni-irique, paʉ ca nii ametʉene nʉcãrijere to cõroratii yerijãari, añurije queti mʉja ca tʉorique peereañuro yeri cʉtirique mena, teere tʉo nʉnʉjeeya.Tee añurije quetia, mʉja ca catiro jãñarijepʉreametʉene maji.

22 To biri Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire tʉoriquewado tʉoticãña. Tee ca ĩirije cãare ca ĩirore birotiiya. To biro mʉja ca tiitijata, mʉja majuropeeramʉja ĩi ditorucu. 23-24Ʉmʉreco Pacʉwederiqueretʉo pacagʉ, tee ca ĩirore biro ca tiitigʉa, jĩcʉ̃eñoropʉ cʉ̃ diámacʉ̃re ĩa amojode nʉcãgʉra, tobiigʉ cʉ̃ ca niirijere yoari mééra ca acoboco-agʉre biro biimi. 25 Cʉ̃ ca tʉorijere acoboti, doticũurique ñañarije manirã niiricaro ca tiirijeretʉgoeña maji, tee ca ĩirore biro to birora ca tiinʉnʉjeecõa niigʉa, to biro cʉ̃ ca tiirijere añuroʉjea niirucumi. 26 Jĩcʉ̃ ʉno, “Tii nʉcʉ̃ bʉoriquereca tii niigʉ yʉ nii,” ca ĩi tʉgoeñacãgʉ nii pacagʉ,ñañarije cʉ̃ ca ĩirijere cʉ̃ ca ĩi yerijãa majitijata,cʉ̃ majuropeera ĩi ditocãgʉ tiimi. To biri cʉ̃ catii nʉcʉ̃ bʉo niirije pea wapa mani. 27 ManiPacʉ Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojorore tii nʉcʉ̃bʉo niirique ca ñañarije manirije añurije peti caniirijea ate nii: Ca pacʉa dia weo ecoricarãre, camanʉ jʉ̃mʉa dia weo ecoricarã romirire, ñañarocʉ̃ja ca bii tʉgoeñarique pairo cʉ̃jare tii nemo,ñucã ati yepa macãrã ñañarije cʉ̃ja ca tii niirorebiro tiiti, bii niirique nii.

2Ameri ĩa dica wooriquere wede majiorique

1Mʉja, yʉ yee wederã, mani Wiogʉ Jesucristoca añumajuropeegʉre ca tʉo nʉnʉjeerã, bojocareĩa dica wootirãra jĩcʉ̃ peere biro cʉ̃jare ĩaña.2 “O biro biibocu” ĩirã mani ca ĩijata, mʉja caneari tabepʉre, jĩcʉ̃ ca apeye paigʉ, cʉ̃ amo jũajãarica betori oro mena tiirique, to biri añurijejuti jãñaricʉ cʉ̃ ca jãa eajata, añuro cʉ̃re tii, o birocʉ̃re mʉja ĩibocu: “Ano añuri tabepʉ duwiya.”To biro mʉja ca ĩi niiri tabera, cʉ̃ jiro ca apeyeboo pacagʉ bʉcʉ juti ca jãña dooricʉ cʉ̃ ca jãaeajata, 3cʉ̃ peera o biro cʉ̃remʉja ĩibocu: “Mʉa tiitabepʉra nucũcãña. Too yepara duwicãña,” cʉ̃remʉja ĩibocu.

4O biirije mʉja ca tiijata, bojocare ĩa dica woo,ñañari wãme tʉgoeñarique mena ĩa beje, tiirãmʉja tii.

5 Yʉ yaarã yʉ ca mairã, atere tʉoya: ɄmʉrecoPacʉa, ati yepa macãrã boo pacoro ca biirãrebeje jeeupi, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique peereca apeye pairã nii, cʉ̃re ca mairãre “Yʉ ca dotiniiri tabepʉ niirucuma,” cʉ̃ ca ĩiriquere ca cʉoeaparã cʉ̃ja ca niipere biro ĩigʉ. 6 ¡Mʉja pea caboo pacarãre, boborije cʉ̃jare mʉja tii epecã! ¿Todocare ca apeye pairã méé, ñañaro mʉjare dotiepe, mʉjare ñeeri, ʉparã pʉtoripʉ mʉjare weewaa, cʉ̃ja tiirucuti? 7 Ñucã ¿cʉ̃ja méé cʉ̃ja niiti,mʉja ca tʉo nʉnʉjeegʉ, mʉja ca wede ecoricʉwãme añuri wãmere ñañarije ca ĩi tutirucurã?

8 Díámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ wederiquepʉre caniirije doti cũurique ca nii majuropeerije: “Mʉupʉremʉ camairore biroramaiñamʉ pʉtomacʉ̃cãare,” ca ĩirijere tee ca ĩirore biro mʉja ca tiijata,añuro tiirã mʉja tii.* 9 Bʉari, bojocare mʉjaca ameri ĩa dica woojata, ñañaro tiirã mʉja tii.To biri Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti cũurique caĩirore biro tiitima ĩirã, mʉja ca ñañarije wapañañaro peti mʉja tamʉorucu. 10 To biri jĩcʉ̃ʉno niipetirije doti cũurique ca ĩirore biro catii peoticãgʉ nii pacagʉ, jĩcã wãmeacãrena cʉ̃ca tiiticãjata, doti cũurique ca dotirije niipetiri-jepʉrena ca ametʉene nʉcã bui cʉtigʉ tuacãmi.11 Ʉmʉreco Pacʉ: “Mʉja nʉmoa méé ca niirãreñee epeticãña,” ca ĩiricʉra,† “Jĩaticãña,”‡ ĩiupi.To biri apĩ nʉmo mena niiti pacagʉ, bojocare cʉ̃ca jĩajata, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti cũuriquereametʉene nʉcãgʉ tiimi.

* 2:8 Lv 19.18. † 2:11 Ex 20.14; Dt 5.18. ‡ 2:11 Ex 20.13; Dt 5.17.

Page 322: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SANTIAGO 2:12 319 SANTIAGO 3:812 To biri mʉja, doti cũurique añuro mani ca

niiro ca tiirijere ca ĩa beje ecoparãre birora, añuroniirique cʉti, añurijewede, tii niiña. 13Aperãre caboo paca ĩatiricarã, boo paca ĩa ecoricaro maniroĩa beje ecorucuma Ʉmʉreco Pacʉre. Aperãre caboo paca ĩaricarã pea añuro ametʉarucuma, ĩabeje ecorica tabe ca eari tabere.

Díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique, mani ca tiirijemena ca bii ĩñorije

14Yʉyaarã, ¿“Jesucristore díámacʉ̃ ca tʉonʉcʉ̃bʉogʉ yʉ nii,” ca ĩicãgʉ nii pacagʉ, añurijeremani ca tiitijata, ñeacãpe to wapa cʉtibogajati?¿To docare tee díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijejʉorira cʉ̃ ametʉacãgajati? Ametʉaticumi. 15 Obiro mani ĩi ñaaco: Jĩcʉ̃ mʉja yee wedegʉ ʉno,mʉja yee wedego ʉno, juti cʉoti, baarique mani,ca biirã niibocuma. 16 To biri jĩcʉ̃ mʉja menamacʉ̃ cʉ̃jare o biro cʉ̃ ca ĩijata: “Añuro mʉjaniiwa. Mʉja upʉrire ũmaaña. Mʉja ca baarʉgarocõro baaya,” cʉ̃jare ĩibocumi.

To biirije cʉ̃jare ĩicã pacagʉ, cʉ̃ja upʉ ca boopacarijere cʉ̃ ca tiicojotijata, to biro cʉ̃ ca ĩirijewapamani. 17Tobiriwãmera bii díámacʉ̃mani catʉo nʉcʉ̃ bʉorije cãa, aperãre tii nemoriquemenatii ĩñotigʉra wederique wado ĩijata, wapa mani.

18 To biri jĩcʉ̃ ĩibocumi: “Mʉa, díámacʉ̃ mʉca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere mʉ cʉo. Yʉ pea, yʉ catii niirijere yʉ cʉo. Díámacʉ̃ mʉ ca tʉo nʉcʉ̃bʉorije ca paderique bautirijere yʉre ĩñoña. Yʉpea, díámacʉ̃ yʉ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere añuro yʉca tii niirije mena mʉre yʉ ĩñorucu,” ĩibocumi.

19 Mʉa, “Jĩcʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ niimi” mʉ ĩinʉcʉ̃ bʉo, teera díámacʉ̃ra mʉ ĩi. Wãtĩapʉ cãato birora ĩi nʉcʉ̃ bʉoma. Ĩi pacarã, cʉ̃re uwirãnanacãma. 20 Ca majitigʉ peti niitigʉra, díá-macʉ̃ mʉ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije añurije tii niiriquemena to ca bapa cʉtitijata, ca wapa manirijereĩa majiña. 21 Mani ñicʉ̃ Abraham, cʉ̃ macʉ̃Isaac're jĩari, Ʉmʉreco Pacʉpʉre cʉ̃ ca joe mʉenedotiricarore birora cʉ̃ ca tiirʉgaro ĩari, añugʉpeti cʉ̃re ĩaupi Ʉmʉreco Pacʉ. 22 Mee mʉ ĩa:Abraham díámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere cʉ̃ca tii niirije mena bapa cʉtiupa. Díámacʉ̃ cʉ̃ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije pea, añurije cʉ̃ ca tii niirijemena añurije peti nii eaupa. 23 O biirije biieaupa, Ʉmʉreco Pacʉ wederique o biro cʉ̃ja caĩi owarique: “Ʉmʉreco Pacʉre tʉo nʉnʉjeeupiAbraham. To biri jĩcãti ʉno peera ñañarije ca

tiitiricʉre biro cʉ̃re ĩaupi Ʉmʉreco Pacʉ,” ca ĩir-ije. O biro biima ĩigʉ, Ʉmʉreco Pacʉ mena macʉ̃niiupi Abraham.§ 24MeeɄmʉreco Pacʉ, díámacʉ̃tʉo nʉcʉ̃ bʉorique jʉori wado méé, añurije manica tiirijemena cãare, “Añurã niima,” manire cʉ̃ caĩirijere mʉja majicu yua.

25 Rajab, ca ʉmʉa ñee epe wapa taago menacãare to birora biiupa. Ca ĩa duti yujurãre cãniricatabe tiicojo, ape maa pee cʉ̃jare witi waa doti,cõ ca tiirique jʉori, “Añurije ca tiigo niimo”cõre ĩiupi Ʉmʉreco Pacʉ. 26 Mani ca cati niirijeto ca manijata, mani upʉ ca diacoarore birora,díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique cãa añurije mani catii niirije to ca bapa cʉtitijata, ca bii yairiquerebiro niicã.

3Ñemero maquẽ

1 Yʉ yaarã, paʉ peti ca bue majiori maja ni-iticãña. Mee mʉja maji: Mani, ca bue majiorimajare, ametʉene jañuro mani ca tii niiriquereɄmʉreco Pacʉre mani ca jãiña beje ecopere.2 Niipetirãpʉra jĩcãti méé ñañarije ca ĩi ajienerãmani niicã. Jĩcʉ̃ ʉno cʉ̃ ca ĩirije mena jĩcãtiʉno peera ca ĩi ajienetigʉa, bojocʉ añugʉ niimi.To biri cʉ̃ upʉ niipetiro ñañarije ca tiirʉgarijecãare, ca tʉgoeña ametʉene nʉcãcãmajigʉ niimi.3 To biri caballo cʉ̃ ca tua nʉcãpere biro ĩirã,cʉ̃ ʉjeropʉ come betore tʉ̃a juu jãari tii betomena cʉ̃re mani ca tʉ̃a tuene nʉcõro, upʉra tuanʉcãcãmi. 4 Ĩañaaqué cũmuari pacagaari cãare.Pacagaari nii, wino teere ca paa puu cojorijeatutuaro paa puu, ca tiicã pacaro cũmuare cawaa tuurã pea, peti tabeacã waa tuurica ñacõacãmenara, cʉ̃ja ca waarʉgaro pee tiigare waa quenojõa boo cojocã majima. 5 To biirijera bii maniñemero cãa. Mani upʉpʉre peti ñemeroacã niipacaro, pairopʉ ca ĩi wede buiyeeri ñemero nii.Pecame jĩcã wacaacã mani ca pẽo cõa cũurijenii pacaro, pairi macãnʉcʉ̃rena joe peticã yerijãawaa. 6Mani ñemero cãa pecamere birora bii. Atiʉmʉrecori maquẽ ñañarijere mani ca tʉgoeñar-ijere ĩi maji. Mani upʉre ca niirije mena macãtabera niicã pacaro, bojocʉ niipetiropʉre ñañocã.Satanás'ra ñañarije cʉ̃ ca ĩi cõa jãa niirijerañañarije mani ca ĩi niirije bii jʉo, ñucã teera manica cati niiri rʉmʉri cõrorena, ñañarijera mani caĩi niiro tiicõa nii.* 7 Bojoca, waibʉcʉrã ca uwiorãcʉ̃ja ca niiro cõrorena, minia, pinoa, dia pairiyaa macãrã cãare, ca uwatirã cʉ̃jare tii jeyocãmajima. 8To biro tiicã pacarã, jĩcʉ̃ ʉno peera cʉ̃ja

§ 2:23 Gn 15.6. * 3:6 Pr 16.27.

Page 323: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SANTIAGO 3:9 320 SANTIAGO 4:11ñemerore ĩa nʉnʉjee, ñañarije ca ĩitiri ñemerotii jeyo majiticãma. Ñañarijere ca ĩi yerijãatiriñemero, do biro pee ca tii ametʉene nʉcã majiñamaniri ñemero, nímá ca punirijere biro ca ĩiriñemero nii. 9Mani ñemeromena,mani ɄpʉmaniPacʉ ca niigʉre añuro cʉ̃re ĩi nʉcʉ̃ bʉo, ñucã tiiñemero menara, Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ ca baurijerebiirã cʉ̃ ca tiiricarã bojocare ñañarije cʉ̃jare ĩituti, mani ĩi. 10 Tii ʉjero wadorena, “Añuro tobiijato” ĩirique, ñucã, “Ñañaro bii bʉañarucuma”mani ca ĩi doa eperije cãa witi, biicã. Yʉ yaarã,o biirije peti ca ĩiticãparã mani nii. 11 Oco cawitiri opere jĩcã operena, jĩcãrira oco ca ipitirije,oco ca jʉ̃guẽrije, witi majiti. 12 Yʉ yaarã, to biriwãmera higuera yucʉra olivo dica cʉti, ñucã ʉjedaara higos dica cʉti, ca biitirore birora, oco cawitiri ope cãare tii ope wadorena ca ipitirije witi,ca ocarije cãa witi, bii majiti. To biri ape rʉmʉañurije wede, ape rʉmʉ ñañarije wede, mani caĩijata añuti.

Majirique peti ca niirije13Mʉja watoare, ca majigʉ, ca tʉo puo majigʉ,

cʉ̃ ca niijata, cʉ̃ ca majirije cʉ̃re ca majiorijemena, “O biro ca biigʉ yʉ nii,” ĩiricaro maniro,añuro cʉ̃ ca niirique cʉti niirije mena cʉ̃ ĩño-jato. 14 Mʉja yeripʉ ñañaro tiirʉga ĩa tutirique,“Mani pee mani tii ametʉene nʉcãcãjaco,” ĩi tʉ-goeñarique mʉja ca cʉojata, ñee peere ĩirã cõro,“O biro ca biirã jãa nii,” mʉja ĩi majiti. Díámacʉ̃maquẽre junarã mʉja tii. 15To biri ate majiriqueaɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojorije méé nii. Ati yepamacãrã bojoca cʉ̃ja ca tʉgoeñarije mena cʉ̃ja camajirije Satanás yeera niicãro bii. 16 Ameri ĩatutirique, “Mani pee mani tii ametʉene nʉcãcã-jaco,” ĩi tʉgoeñarique cʉtirique ca niijata, añuroca nii majiña manirije, niipetiri wãmeri ñañarijetii niirique, nii. 17 Majirique Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca tiicojorijere ca cʉorã pea, ñañarije manironiirique cʉti, añuro niiriquere ca boorã, ca bojocaañurã, añuro ca tʉo nʉnʉjeerã, ca boo paca ĩarã,niipetirãpʉrena añuro ca tiirã, cʉ̃ja ca ĩirore biroca tiirã, niima. 18Añuro niiricaro ca tiirʉga niirã,añuro niirique maquẽre wede majio niima, caniirore biro tii niiriquere bʉa earʉgarã.

4Ati yepa maquẽre ca boo tʉgoeñarã

1 ¿Noo maquẽpʉ to dooti mʉja majuropeeraameri quẽe, ameri jĩa, mʉja ca tii niirije? ¿Mʉjamajuropeera mʉja yeripʉ ñañaro mʉja ca tiirʉga

tʉgoeñarije méé to biro mʉja ca tiiro to tiiti?2 Apeye ʉnore mʉja boomi. Bii pacarã mʉjabʉaticã, jĩa, apeye ʉno jʉorira ĩa tuti, mʉja tii.Mʉja ca boorijere bʉatima ĩirãra, ameri quẽe,ameri jĩa, mʉja tii. Mʉja ca boorijere ɄmʉrecoPacʉre jãitima ĩirã, mʉja cʉoti. 3Ʉmʉreco Pacʉremʉja ca jãimijata cãare, mʉja tiicojo ecoticã,ñañari wãme tʉgoeñarique cʉticãri, mʉja ma-jurope mʉja ca boorore biro tii ʉjea niirʉga tʉ-goeñari, mʉja ca jãirije jʉori. 4 ¡Agó nija, manʉcʉti, nʉmo cʉti, bii pacarã aperã mena ca tiiepericarã cʉtirã peti mʉja niicã! Noo ca boogʉati yepare tii niirique mena macʉ̃ ca nii eagʉa,Ʉmʉreco Pacʉ waparã yʉʉ nii eacãmi. 5 ¿Mʉja,Ʉmʉreco Pacʉ wederique:“ ‘Añuri Yeri mani yeripʉ cʉ̃ ca cũuricʉ, bʉaro

manire mai uwa jeomi,’ ca ĩirijea watoaraĩicãcu,”

mʉja ĩi tʉgoeñacãti?6 Biigʉpʉa Ʉmʉreco Pacʉ pea, cʉ̃ ca bojoca

añurije mena bʉaro jañuro manire tii nemomi.To birira Ʉmʉreco Pacʉ wederique o biro ĩi:“ ‘O biro ca biirã jãa nii,’ ca ĩirãra cʉ̃ja ca tiirʉgar-

ijere camotacãmi,to biro tiicã pacagʉ, watoa macãrã peera añuro

cʉ̃jare tii nemomi,” ĩi.*7 To biri Ʉmʉreco Pacʉ peere cʉ̃ ca ĩirore

biro tii nʉnʉjeeya. Satanás mʉjare cʉ̃ ca ĩicõajãarije peera tʉo nʉnʉjeeticãña. To biro mʉja cabiiro, Satanás pea mʉjare pato wãcõ yerijãa du-ticoarucumi. 8 Ʉmʉreco Pacʉ pʉto pee waarãja.Cʉ̃ pee cãa mʉja pʉto pee doorucumi.† ¡Mʉja,ñañarije ca tiirã ñañarije mʉja ca tiirucurijereto cõrora tii yerijãaña! ¡Mʉja, Ʉmʉreco Pacʉmena niicãrʉga pacarã, ati yepamaquẽ pee cãarebʉaro ca boorã, to biro mʉja ca bii yeri cʉtirijeretʉgoeña wajoaya! 9Ñañaro mʉja ca bii yai waar-ijere ĩa majiri, tʉgoeña yapa pua, oti, tiiya. Mʉjaca buirijera yacó jeeña, mʉja ca ʉjea niirijeratʉgoeña pairique jeeña, to biicãjato. 10Wiogʉ cʉ̃ca ĩa cojorore, watoa macãrãre biro biiya. To biromʉja ca biiro, cʉ̃ pea ca nii majuropeera mʉja caniiro tiirucumi.

Mʉ yee wederãre wede paieto11 Yʉ yaarã, mʉja majurope ñañarije ameri ĩi

wede paieto. Cʉ̃ yee wedegʉre ñañarije ĩi wedepai, cʉ̃ ca tii niirijere ĩa beje, ca tiigʉa, doticũuriquere ñañaro ĩi wede pai, teerena ĩa beje,tiigʉ tiimi. To biro cʉ̃ ca tiijata, doti cũurique ca

* 4:6 Pr 3.34. † 4:8 Ʉmʉreco Pacʉre camotatieto; cʉ̃ pee cãa mʉja menara niicãrucumi.

Page 324: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SANTIAGO 4:12 321 SANTIAGO 5:19ĩirore biro tii nʉnʉjeericaro ʉnora teerena ca ĩabejegʉ niicãmi. 12 Jĩcʉ̃ra niimi doti cũuriquere catiicojoricʉ, ñucã cʉ̃ra Ca Jãiña Bejegʉ ca niicãgʉ,ametʉene, ñañaro tii yaio, ca tiigʉ wado. Mʉ pea,¿ñiru mʉ niiti, apĩ cʉ̃ ca tii niirijepʉre ca ĩa bejeniigʉa?

Boero ca biipere mani majiti13 Mecʉ̃ra, mʉja o biro ca ĩirã atere tʉoya:

“Mecʉ̃, boero, tii macãpʉ mani waajaco. Tiimacãpʉre jĩcã cʉ̃ma nii, pade wapa taa, manitiijaco,” ca ĩirã. 14 O biirijera mʉja ĩicã, boeromʉjare ca biipe peera majiticã pacarã. ¿Ñeeto niiti mʉja ca cati niirije pea? Mʉja, bueri,jĩcã nimaroacã bau ea, jiroacãra yaicoa, ca biiametʉa waarijere biro mʉja nii. 15 To biri o biropee ca ĩiparã mʉja niimi: “Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ caboojata, mani catirucu; to biri mani ca tiirʉgarijemani tii niirucu,” ca ĩiparã mʉja niimi. 16 To birimʉja pea: “Jãa, jãa maji, jãa ca tiipere,” mʉjaĩi ametʉene nʉcãcã. To biro ĩiriquea ñañarijeniiro bii. 17 Añurijere ca tii majicãgʉ nii pacagʉcʉ̃ ca tiitijata, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojororeñañarijere tiigʉ tiimi.

5Ca apeye pairãre wede majiorique

1 Mecʉ̃ra, mʉja ca apeye pairã atere tʉoya.Ñañaro mʉja ca biipere tʉgoeñari, oti acarobuiya. 2 Paʉ mʉja ca apeye cʉtirije boacoa. Mʉjajuti cãare butua baacãjapa. 3Mʉja yee oro, platacãa, ʉta witicoa. Tee ca ʉta witirije pea, ñañaromʉja ca tii niiriquere mʉjare wedejãa, pecamerebiro mʉja upʉrire joe yaiocãrucu. Ati rʉmʉrica tʉjari rʉmʉrire pairo peti mʉja apeye jee cũuametʉenecãjapa. 4Mʉjare pade bojarimaja, mʉjaotere cʉ̃ja ca jee bojamirique wapare mʉja cawapa tiitiriquere, “Jãare wapa tiitima,” mʉjareĩima. Paderi maja to biro cʉ̃ja ca ĩirijere ɄmʉrecoPacʉ niipetirijepʉre ca doti tutua niigʉ tʉomi.5 Mʉja ati yepapʉre añuro nii, mʉja ca tii ʉjeaniirʉgarije cõro tii, mʉja tii nii. Cʉ̃ja ca jĩarirʉmʉ, cʉ̃ja ca jĩaparã wecʉare cʉ̃ja ca eca ʉcʉoniirãre biro mʉja bii. 6 Mʉja, ñee ʉno ñañarijeca tiitirãrena wedejãa buiyee cõa, cʉ̃jare jĩa, mʉjatiiupa, cʉ̃ja ca wederijere tʉoricaro maniro.

Pato wãcãricaro maniro yuerique7 Yʉ yaarã, mʉja pea Wiogʉ cʉ̃ ca doori

rʉmʉpʉ, to birora tʉgoeña bayicõa niiña. Wejepaderi majʉ añurije cʉ̃ ote dicare jeerʉgʉ, oco capeari cuure pato wãcãtigʉra yue niimi. 8 Mʉjacãa patowãcãtirãra, tʉgoeña bayicõa niiña. Yoari

mééra doorucumi Wiogʉ. 9 Yʉ yaarã, mʉja ma-juropeera ameriwede paiticãña, Ʉmʉreco Pacʉreñañaro mʉja ca tii ecotipere biro ĩirã. Mee, ca ĩabejegʉ ati yepapʉ cʉ̃ ca eapa rʉmʉ cõñacã nʉnʉadoo. Petoacã dʉja cʉ̃ ca eape.

10 Yʉ yaarã, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wedejʉgueri maja ñañaro bii pacarã, to birora nʉcãtʉgoeña ametʉene, cʉ̃ja ca biiquĩricarore birorabiiyamʉja cãa. 11Mani pea ñañaro tamʉo pacarã,to birora cʉ̃ja ca tʉgoeña ametʉenecãriquere,“Ca ʉjea niirã niiupa,” cʉ̃jare mani ĩi. Mʉja,Job ñañaro tamʉo pacagʉ, to birora cʉ̃ ca tʉ-goeña bayi ametʉene nʉcãcãriquere mʉja tʉo-jacupa. Ñucã jiropʉra Wiogʉ añuro cʉ̃re cʉ̃ ca tiinemorique cãaremʉjamaji. Wiogʉa, ca ĩamaigʉ,ca boo paca ĩagʉ, niimi.

12 Yʉ yaarã, “ ‘Yee méé jãa ĩi,’ ĩieto: Ʉmʉrecomena jãa ĩi, ati yepa mena jãa ĩi, ñucã jĩcã wãmeʉno peerena tee mena jãa ĩi,” ĩiti majuropeecãña.To biri, “Jãa tiirucu,” mʉja ca ĩiricaro jiro toca niijata, mʉja ca ĩiricarore birora tiiya. “Jãatiiticu,” mʉja ca ĩiricaro jiro to ca niijata, mʉjaca ĩiricarore birora tiiya, Ʉmʉreco Pacʉ ñañaromʉjare cʉ̃ ca tiitipere biro ĩirã.

13 Jĩcʉ̃ mʉja mena macʉ̃ ʉno bʉaro cʉ̃ ca tʉ-goeñarique paijata, Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃ jãi juubuejato. Jĩcʉ̃ ʉno ʉjea niiriquemena cʉ̃ ca niijata,Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃ baja nʉcʉ̃ bʉojato. 14 Ñucãjĩcʉ̃ ʉno cʉ̃ ca diajata, juu bueri majare ca jʉoniirãre jʉoya, Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃re jãi bojari,Wiogʉ wãmere ĩi nʉcʉ̃ bʉori, ʉje mena cʉ̃ja cawadapere biro ĩirã. 15 To biri ca diagʉre juubue bojarã, “Jãa ca juu buero caticoarucumi,”díámacʉ̃ ĩi tʉgoeña bayiri, Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃remʉja ca jãi bojajata, caticoarucumi. Wiogʉ cʉ̃recatiorucumi. Ñañarije cʉ̃ ca tiirique to ca nii-jata cãare, teere cʉ̃re ametʉenerucumi ɄmʉrecoPacʉ. 16 To biri ñañarije mʉja ca tiiriqueremʉja majuro ameri wede, mʉja majurope amerijuu bue boja, tiiya, Ʉmʉreco Pacʉ mʉjare cʉ̃ca catiopere biro ĩirã. Añurije ca tii niigʉ juubueriquere to birora ca ĩicõa niigʉ cʉ̃ ca juubuecõaniirijea tutuamajuropeecã. 17Tʉgoeñaña,Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri majʉElías niiquĩricʉ cʉ̃ ca tiiquĩriquere: Manire biroraca biigʉ nii pacagʉ, juu bueriquere to birora caĩicõa niigʉ niiri, “To oco peaticãjato” ĩigʉ cʉ̃ cajãiro, itia cʉ̃ma decomacã peti ati yepare ocopeatiupa. 18 Ñucã jiro cʉ̃ ca juu bueropʉ, ocopea, ati yepare ote bʉcʉa, biiupa. 19 Yʉ yaarã,jĩcʉ̃ mʉja mena macʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ wederique

Page 325: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

SANTIAGO 5:20 322 SANTIAGO 5:20díámacʉ̃ ca niirijere ca camotatiricʉre, apĩ, ñucãtee peere cʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeero cʉ̃ ca tiijata, 20 noca boogʉ, ñañarije peere ca tii niigʉre cʉ̃ catʉgoeña yeri wajoaro ca tiigʉa, ñañaro cʉ̃ ca biiyaiboriquere cʉ̃re ametʉene, ñucã paʉ ñañarijecʉ̃ ca tiirique cãare, Ʉmʉreco Pacʉ teere cʉ̃re cʉ̃ca ametʉenero tiimi.

To biro to biijato.Santiago

Page 326: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 PEDRO 1:1 323 1 PEDRO 1:11

1 PEDROAti pũuro cãa ape pũurori queti cʉ̃ja ca owa

cojorica pũurorire birora, Cristore ca tʉo nʉnʉ-jeerã, cʉ̃re cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeerije jʉori ñañarocʉ̃jare cʉ̃ja ca tiirʉgaro ca waa batericarã Asiayepare (mecʉ̃ri peera Turquia ca nii yepare) ca ni-irimacãri Ponto, Galacia, Capadocia, Asia, Bitinia,ca niirãre cʉ̃ ca owa cojorica pũuro nii (1.1-2).

Tʉgoeña bayi, jʉtirititi, cʉ̃ja ca biiro tiirʉgʉ,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃jare amtʉenegʉ cʉ̃ ca tiiricawãmere, jiropʉ cʉ̃ja ca biipe cãare cʉ̃ja ca majirocʉ̃ ca tiiriquere, (1.3-12) cʉ̃jare wede quenogʉ,Cristo bii yai, cati tua, cʉ̃ ca biiriquere cʉ̃jarewedemi. “Ñañaro mʉja ca tamʉorijea díámacʉ̃mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere, díámacʉ̃ra cʉ̃ja biitiĩiro mʉjare bii ñaaro bii, to biro ca biirije watoaraCristo cʉ̃ ca jee dica wooricarã nii, Ʉmʉreco Pacʉyaarã nii, ca biirãre biro bii niiña,” cʉ̃jare ĩi wedemajiomi (1.13—2.10).

Cristo cʉ̃ ca bii iñoricarore birora cʉ̃, cʉ̃ ma-jiorã niiri, “ ‘Ñañarije tiicãri ñañaro tamʉoricatabe ʉnora añurije tii niima ĩirã ñañaro tamʉori-caro pee añu,’ ĩi ĩa majiri, to birora ñañarotamʉo ametʉenecãña,” cʉ̃jare ĩimi. Tee jiro, padecoteri maja ca cʉorãre, pade coteri majare, canʉmo cʉtirãre, to biri niipetirãpʉrena, amerimairique peere bʉaro tii niiña, cʉ̃jare ĩi wedemajio nʉnʉa waami (2.11—4.19). Ca yapanoritabepʉra, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre ca jʉoniirãre, wãmarãre cʉ̃jare wede majio, to biriniipetirãpʉre, anomecʉ̃re ñañaromani ca tamʉoniirijere, jiropʉra añuromanire ca biimʉanʉcãroɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiipere, añurã peti mani canii earo cʉ̃ ca tiipere, cʉ̃jare wede yapano eami(cap. 5).Pedro cʉ̃ ca queti owa cojo jʉorica pũuro

Añu dotirique1 Yʉ, Pedro, Jesucristo cʉ̃ ca queti wede doti

cojoricʉ, mʉja yaa yepa ca niitiropʉ ca waa ba-tericarã Ponto, Galacia, Capadocia, Asia, to biriBitinia yeparipʉ ca bii nucũ yujurãre, 2ɄmʉrecoPacʉ mani Pacʉ, mee tĩrʉmʉpʉra mʉjare cʉ̃ cabooricarore birora cʉ̃ ca bejericarãre, mʉjare yʉañudoti cojo. Añuri Yeri jʉori, ca ñañarijemanirãmʉja ca niiro mʉjare tiiupi, cʉ̃ ca boorore birocʉ̃re tii nʉnʉjee, ñucã Jesucristo díi mena ca

ñañarije manirã tii eco, cʉ̃ja biijato ĩigʉ. Jĩcãricõro añuro niirique, wapa manirora añurije cʉ̃ catii bojarique, dʉjaricaro maniro pairo mʉjare toniijato.

Ʉmʉreco Pacʉre baja peorique3 ¡Mani baja peoco Ʉmʉreco Pacʉ mani Wiogʉ

Jesucristo Pacʉre! Bʉaro manire ca maigʉ niiri,Jesucristo, ca bii yaicoaricʉpʉra nemo cʉ̃ ca catituarique jʉori, nemo baʉarãre biro mani ca biiromanire tiiupi. Atea, “Díámacʉ̃ra ca niirije nii,”mani ca ĩi yue niiro manire tii.* 4Ʉmʉreco Pacʉ,ʉmʉreco tutipʉ mʉja yee ca niipere cʉ̃ ca quenocũu yue niirijere mʉja ca tiicojo ecoro mʉjaretiirucumi, ñañacoa, õweri tuacoa, to birora biicãyerijãa waa, ca biitirijere. 5 Díámacʉ̃ mʉja catʉo nʉcʉ̃ bʉorije jʉori, Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ ca dotitutuarije mena mʉjare ĩa nʉnʉjee niimi, mʉja caametʉapere cʉ̃ ca queno yueriqueremʉja ca ẽmʉea majipere biro ĩigʉ, ca tʉjari yʉtea ca niiropʉmʉja ca majiro cʉ̃ ca tiipere. 6 Mʉja, ate jʉoribʉaro ca ʉjea niirã mʉja nii, mecʉ̃rire jĩcã cuuriñañaro mʉjare ca bii earucurije ca nii pacaro.7 Díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijea, ca wapapacarije orore biro nii: “Orora to niimiti” ĩirã,pecame menapʉ doa ñaama; to biro tiicãri, cawetapʉre jeema yua. To biri, to biri wãmera díá-macʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique, ñañarije ca bii earo cabii ametʉene nʉcãrijea, oro ametʉenero ca wapapacarije nii. Biiropʉa oro pea yoaro ca niirijeméénii. Díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorije to biriwãme ca bii ametʉa nʉcãrique niiri, Jesucristo cʉ̃ca earo, “Añu majuropeecã,” cʉ̃ ca ĩi ʉjea nii nʉcʉ̃bʉorã mʉja ca niiro mʉjare tiirucu.

8Mʉja, Jesucristore ca ĩatiricarã nii pacarã cʉ̃remʉja mai. Ñucã mecʉ̃ cãare cʉ̃re ĩati pacarã cʉ̃retʉo nʉnʉjee, ca biirã niiri, “Tee jʉori ʉjea niirã jãatii,” ca ĩi wede majiña manirije ʉnopʉ mʉja ʉjeanii, 9 mʉja, díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijerebʉa ea yapano waarã mʉja tii, ñañaro mʉja yerica bii yaiboriqueremʉja ca ametʉarije ca niirijerejĩi.

10 Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimaja, ate ametʉarique maquẽrena bue, añuropʉĩa cõoña peoticã, Ʉmʉreco Pacʉ añurije mʉjarecʉ̃ ca tii bojaperewedequĩupa. 11Cristo yʉʉAñuriYeri, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimajare, ati yepapʉre Cristore ñañaro cʉ̃re cʉ̃jaca tii cõapere, ñucã bii yairi jiro cati tua, cʉ̃ cabiiro jiro ca bii nʉnʉa waape cãare, cʉ̃jare wede

* 1:3 Mani ca yue niirijea, bii yairi jiropʉ cãare Jesucristo mena to birora mani ca caticõa niipe nii.

Page 327: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 PEDRO 1:12 324 1 PEDRO 2:6majio jʉguecãupi. Cʉ̃ja pea, cʉ̃japʉre ca niigʉAñuri Yeri, “To biro biirucu” cʉ̃ ca ĩirijere, tobiro ca biipʉre, tee ca biipa cuure, majirʉgami-upa. 12 Ʉmʉreco Pacʉ pea cʉ̃ja ca wederucurije,“Manira mani ca majipe méé nii, cʉ̃ja yee añurocʉ̃ja ca niipepʉ niiro bii,” cʉ̃ja ca ĩi majiro cʉ̃-jare tiiupi. To biicãri cʉ̃ja, ʉmʉreco tutipʉ caniigʉre cʉ̃ ca tiicojo duwio cojoricʉ Añuri Yericʉ̃ ca tutuarije jʉori, añurije queti mʉjare cʉ̃jaca wederiquerena wederucuupa. Atea, ɄmʉrecoPacʉ pʉto macãrãpʉra cʉ̃ja ca ĩarʉgamirije petiniiro bii.

“Ca ñañarije manirã niiña” ĩirique13Tobiri, tʉgoeñamajiriquemena ca tiiparã nii

yueya; ca bii buiyeerijere ca tʉgoeña bayirã niiña;Jesucristo nemo cʉ̃ ca bau eari rʉmʉre ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca tiicojope wadorena tʉgoeña yue niiña.14Ʉmʉreco Pacʉ puna añuro ca tʉo nʉnʉjeerãrebirora, Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirã niirãpʉ mʉjaca boorore biro mʉja ca tii niirucuriquere tiinemoticãña. 15Ʉmʉreco Pacʉ mʉjare ca jʉoricʉ,ca ñañarijemanigʉ cʉ̃ ca niirore birora, mʉja cãa,mʉja ca niirije cʉtirije niipetiro mena ca ñañarijemanirã niiña. 16Ʉmʉreco Pacʉ wederique o biroĩi: “Mʉja cãa, ca ñañarije manirã niiña. Yʉa cañañarije manigʉ yʉ nii,” ĩi.†

17 Mʉja, Ʉmʉreco Pacʉre, jĩcʉ̃ ʉno peerena ĩadica wooricaro maniro cʉ̃ja ca niiro cõrorena,cʉ̃ja ca tiirije ca niirore biro ca ĩa bejegʉre,“Cáacʉ,” cʉ̃remʉja ca ĩijata, añuro nʉcʉ̃ bʉoriquemena cʉ̃re bii ĩño niiña, ca waa nucũ yujurimajare biro ati yepare niirã apeopʉmacãrãre biromʉja ca bii nucũ yujuri rʉmʉrire. 18 Mʉja maji,“To biro biicu,” ĩi tʉgoeña bojoca catiri méé, mʉjañicʉ̃a niiquĩricarã cʉ̃ja ca tii niirucuricarore biroca tii nʉnʉjee niirãre Ʉmʉreco Pacʉ mʉjare cʉ̃ca ametʉeneriquere. Mʉjare ametʉenegʉ, yoariméé ca boa yairije, oro ʉno mena, ñucã plata ʉnomena, mʉjare wapa tii bojatiupi. 19 Cristo, ovejamacʉ̃ ca ñañarije manigʉ díi ca nii majuropeerijemena mʉjare wapa tii boja ametʉeneupi. 20Mee,Jesucristo pea ati yepa cʉ̃ ca tiiparo jʉgueropʉra,“Bojocare ca ametʉenegʉ niirucumi,” cʉ̃ ca ĩibeje cũuricʉ niiupi. To biro cʉ̃ ca tiiricʉ niiri,añuro mʉja ca niipere ĩima ĩigʉ, ate ca tʉjariyʉtearipʉre baua eaupi. 21Mʉja, Jesucristo jʉoriɄmʉreco Pacʉre mʉja tʉo nʉnʉjee, cʉ̃ ca catituaro tii, cʉ̃ pʉtopʉ ca nii majuropeegʉ cʉ̃ ca niiearo tii, ca tiiricʉre, díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃

bʉorije, mʉja ca yuerije, Ʉmʉreco Pacʉmena peeto nii eajato ĩirã.

22 Mʉja, mecʉ̃ peera yua díámacʉ̃ ca niirijequetire tʉo nʉnʉjeema ĩirã, ca ñañarije manirãmʉja tua, to biri ĩi ditoricaromaniromʉja yaarãremaiña. Mʉja ca niiro cõrora, mʉja ca tʉgoeñatutuarije niipetirije mena ameri maiña. 23 Mʉjamecʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ yaarã pee nii eama ĩirã,nemo ca baʉaricarãre biro mʉja nii. Biirãpʉa cabii yaiparã punare biro méé, Ʉmʉreco Pacʉ yeewederique ca petitirije, to birora ca niicõa niirijemena, to biro ca biiricarã mʉja nii.

24Ʉmʉreco Pacʉ wederique o biro ĩi:“Bojoca niipetirã taare biro biima.Ca nii majuropeerã cʉ̃ja ca niirije cãa taa oorire

birora biicã.Taa to ca jinirora, ñucã tee oori cãa jini ñaabate-

coa,‡25 Ʉmʉreco Pacʉ wederique pea to birora niicõa

nii,” ĩi.§Ate nii, Ʉmʉreco Pacʉ bojocare cʉ̃ ca

ametʉenerique añurije queti mʉjare cʉ̃ja cawederique.

21 To biri ñañarije ca niirije cõro mʉja ca tii

niirucurijere, ĩi ditorique ca niirije cõro mʉja caĩirucurijere, ca bojoca añurã cõropʉ bii ditori-quere, ĩa tutiriquere, queti pairique caniirije cõromʉja ca ĩirijere, to cõrora ĩi yerijãaña. 2Wimarãca wãma baʉarã bʉaro õpẽcõa cʉ̃ja ca amarorebiro, mʉja cãa Ʉmʉreco Pacʉwederique díámacʉ̃ca niirijere bʉaro amaña, tee jʉori añuro yeritutua añurã bʉcʉari, mʉja ca ametʉapere biroĩirã, 3mee, mani Wiogʉ añugʉ peti cʉ̃ ca niirijereca majiricarãpʉ niiri.

Cristo, ʉ̃tãga ca catirica4 Wiogʉ Jesucristore tʉo nʉnʉjeeya, ʉ̃tãga ca

catiricare biro ca niigʉre,* bojoca cʉ̃ja ca ĩa ju-naricʉre Ʉmʉreco Pacʉ peera ʉ̃tãga cʉ̃ ca bejeamiricaga, ca wapa pacaricare biro ca niigʉre.5 O biri wãmera mʉja cãare, Ʉmʉreco Pacʉ, ʉ̃tãca catiricaarire biro mʉjare tii, jĩcã wii mʉjaretii, paia ca ñañarije manirã mʉjare tii, tiirucumi,Jesucristo jʉori, añurijere, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ caboorore biro mʉja ca tii niirije mena, ca joe jʉtiañu mʉenerãre biro ca tiirã mʉja ca niipere biroĩigʉ. 6 To birira Ʉmʉreco Pacʉ wederiquepʉ obiro ĩi owaquĩupa:

† 1:16 Lv 11.45; 19.2. ‡ 1:24 Bojoca cʉ̃ja ca cati niirijea, taa ca biirore birora biicã. § 1:25 Is 40.6-8. * 2:4Jesucristo niimi, díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquere to birora ca nii tutuacõa niiro ca tii niigʉ.

Page 328: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 PEDRO 2:7 325 1 PEDRO 2:24“Tʉoya. Sión† cawãme cʉtiri buuropʉre ʉ̃tãga ca

nii majuropeerica, ca wapa pacaricare, yʉca beje amiricaga majuropere yʉ cũu.

Tiigare ca tʉo nʉnʉjeegʉa, boboro tamʉo tʉ-goeñatirucumi.”‡

7Mʉja, ca tʉo nʉnʉjeerãra, atiga ʉ̃tãga pairo cawapa cʉtirica niiro bii. Ca tʉo nʉnʉjeetirã peerao biro cʉ̃ja ca ĩi owa tuuricarore biro bii ea:“Wii bʉarimaja, ʉ̃tãga cʉ̃ja ca bootimiricagara, ca

nii majuropeerica nii eacã.”§8Ñucã apeye o biro ĩi:“Ʉ̃tãga pʉa taaricaga, ʉ̃tãga bojoca cʉ̃ja ca ñaaro

ca tiirica nii.”Cʉ̃ja, añurije quetire tʉo nʉnʉjeetima ĩirã pʉataama; to biro ca biiparãra niirã biiupa mee.*

9Mʉja, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca beje amirica pooga,Wiogʉ yaarã paia cʉ̃re pade coteri maja, jĩcã yepamacãrã ca ñañarije manirã, Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃yaarã cʉ̃ ca jeericarã peti niirã mʉja bii. O biromʉjare tiiupi, ñañarije tii niima ĩirã ca naitĩaropʉniirãre biro ca niirãre, cʉ̃ yee quetire díámacʉ̃mʉja ca tʉo nʉnʉjeerije jʉori, añuro ca boeropʉmʉjare ca jʉo cojoricʉ Ʉmʉreco Pacʉ, ca ĩa ñaañamanirije cʉ̃ ca tii jeeño niirijere cʉ̃ja wede bate-jato ĩigʉ. 10Ména jʉgueropʉre, jĩcã poogamacãrãmʉja niitiupa. Mecʉ̃ra yua, Ʉmʉreco Pacʉ yaapoogamacãrã niirãmʉja bii. Jʉgueropʉremʉjareboo paca ĩatiupi Ʉmʉreco Pacʉ. Mecʉ̃ra bʉaromʉjare ĩa maimi yua.

Añurije tii ĩño niirique11 Yʉ yaarã yʉ ca mairã, ati yepare, ape

yeparipʉ macãrã ca waa nucũ yujurãre biro cabiirãre o biro mʉjare yʉ ĩi: Ñañarije tiirʉgatʉgoeñarique ca tii doti niirije mʉja ca catiniirijepʉre ca doti niirijere tii nʉnʉjeeticãña.12Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirã watoapʉre, añuroniirique cʉti ĩño niiña, ñañarije ca tiirãre ca ĩirãrebiro mʉjare wede paicã pacarã añuro mʉja catii niirijere ĩari, Ʉmʉreco Pacʉre baja peo nʉcʉ̃bʉorucuma, niipetirãpʉre cʉ̃ja ca tii niiriquere cʉ̃ca jãiña bejeri rʉmʉ ca niirore.

13 Wiogʉ yee jʉori, ati yepa macãrã bojoca cadotirã niipetirãre cʉ̃ja ca dotirore biro tii nʉnʉ-jeeya, ʉpʉre,† niipetirã ʉparãre ca dotigʉ cʉ̃ caniiro macã. 14 To biri macãrire ca dotirã,‡ ñañar-ije ca tiirãre ñañaro cʉ̃jare tii, añurije ca tiirãrenʉcʉ̃ bʉo, cʉ̃ja tiijato ĩigʉ cʉ̃ ca doti cojorãre,

cʉ̃ja ca dotiri wãmere biro cʉ̃jare tii nʉnʉjeeya.15 Ate nii Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorije: Añurijemʉja ca tii niirije mena, ñañarã ca maji bojocacatitirã ñañaro cʉ̃ja ca ĩi wede pai cotetiropʉmʉja ca tiirije.§ 16 Ca doti ecotirãre biro niiriquecʉti niiña, tee peere añuro mʉja ca niirijerena,ñañarije tiirʉgarãra, “Ñee peere ca doti ecorãméé jãa nii, jãa ca booro jãa tii maji,” ĩitirãra.Ʉmʉreco Pacʉ yeere ca pade coteri majare biropee niirique cʉti niiña. 17Niipetirãre cʉ̃jare nʉcʉ̃bʉoya. Mani yaarã Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerãremaiña. Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃re nʉcʉ̃ bʉoya.Macã wiogʉ dotiri majʉ cãare nʉcʉ̃ bʉoya.

Pade bojari maja cʉ̃ja ca bii niipe18Mʉja, pade coterimaja, mʉja ʉparã ca bojoca

añurã wadore, añuro mʉjare ca ĩirã wadore, cʉ̃jaca dotirijere añuro nʉcʉ̃ bʉoriquemena tii nʉnʉ-jeetirãra, ca bojoca ñañarã mena cãare to biriwãmera cʉ̃jare tii nʉnʉjeeya. 19Ʉmʉreco Pacʉreca majirã niiri, ñañarije tiiti pacarã ñañaro tiiecorã, to birora mani ca tʉgoeña ametʉenecãri-jea, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa biijejarije niiro bii.20 Ñañaro mʉja ca tiirique wapa, ñañaro mʉjarecʉ̃ja ca tiiro to birora mʉja ca nʉcã ametʉenecã-jata, ñee peere ĩirã cõro, “O biro ca biirã niima”mʉja ĩi nʉcʉ̃ bʉo ecoticu. Añurije mʉja ca tiirijejʉorira ñañaro tamʉo, ñucã to birora tʉgoeñaametʉenecã mʉja ca biijata, tee doca ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca ĩa biijejarije nii.

21 Aterena ĩigʉ mʉjare jʉoupi Ʉmʉreco Pacʉ,Cristoa mʉja yee wapa ñañaro tamʉoupi, “Cʉ̃jacãa yʉre biro cʉ̃ja bii nʉnʉjeejato” ĩigʉ.22 “Jesucristoa, jĩcã wãme ʉnoacãra ñañarije ti-

irucu,jĩcʉ̃ ʉno peerena jĩcã wãme ʉno peera ĩi ditorucu,

tiitiupi.”*23 Ñañaro cʉ̃re cʉ̃ja ca ĩi tutimijata cãare,

ñañaro cʉ̃jare ĩi ame, tiitiwi. Ñañaro cʉ̃ ca biirocʉ̃re cʉ̃ja ca tiimijata cãare, “Yʉ cãa, ñañaro mʉ-jare yʉ tiirucu,” ĩitiwi. Ĩitigʉra, Ʉmʉreco Pacʉ, caniirore biro ca ĩa bejegʉ peere, “Mʉ pee mʉ caĩa bejepe nii,” ĩicãwi. 24 Jesucristo majuropeerayucʉ tenipʉ bii yaigʉ, ñañarije mani ca tii buicʉtirique wapare ametʉene bojacãupi, ñañarijemani ca tii niirijere ca bii yai weoricarãre bironiiri, añurije pee wadore mani ca tii nʉnʉjeepere

† 2:6 Jerusalén, apewãme Sión. ‡ 2:6 Is 28.16 Ʉ̃tãga ca niimajuropeerica ĩiro Jesucristorena ĩiro tii. § 2:7 Sal 118.22. * 2:8 Is8.14-15. † 2:13 Emperador. ‡ 2:14 Gobernadores. § 2:15 Ʉmʉreco Pacʉa, añurijere mʉja ca tii niiro boomi,ca majitirã, ca tʉgoeña bojoca catitirã, jĩcã wãme ʉnoacã peera ñañaro mʉjare ĩi wede pai cʉ̃ja catiitipere biro ĩigʉ. * 2:22 Is 53.9.

Page 329: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 PEDRO 2:25 326 1 PEDRO 3:20biro ĩigʉ. Ñañaro cʉ̃ ca cami tuu ecorique jʉori,mʉja ametʉene ecoupa. 25 Ména jʉgueropʉra,ovejas ca maa wijiaricarãre biro mʉja ca booromʉja bii nucũ yujurucuupa. To biro ca biimiri-carã, mecʉ̃ peera yua, ovejas're coteri majʉrebiro ca niigʉ, añuro mʉjare ca ĩa nʉnʉjee niigʉ,Jesucristo peere mʉja tʉo nʉnʉjee.†

3Ca nʉmoa cʉtirã cʉ̃ja ca tii niipe

1 To birora mʉja, cʉ̃ja nʉmoa cãa, mʉja manʉjʉ̃mʉa cʉ̃ja ca ĩirore biro añuro cʉ̃jare tii nʉnʉ-jeeya, añurije quetire ca tʉo nʉnʉjeetirã, teerecʉ̃jare mʉja ca wedeti pacaro mʉja ca bii niirijereĩarira, Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeeromʉja ca tiipere biro ĩirã. 2 Añuro nʉcʉ̃ bʉjaromʉja ca niirique cʉtirijere ĩari, to biro biirucuma.3 Añurã mʉja ca niirijea, tii nemo jañuri mʉjaca wʉa peorije, añurije juti mʉja ca jãñarije,oro mena cʉ̃ja ca tiirica daarire mʉja ca wãmaniirijera to niiticãjato. 4Añurãmʉja ca niirijea, capeti nʉcãtipe, mʉja yeri mʉja ca tʉgoeñarijepʉreañuro yeri pato wãcãricaro maniro niirique peeto niijato. Ate nii Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojororeca wapa cʉti majuropeerije. 5 Atera niiquĩupatĩrʉmʉpʉ ca niiquĩricarã, ca ñañarije manirãromiri cʉ̃ja ca wãmarije. Cʉ̃ja romiria, ɄmʉrecoPacʉre tʉo nʉnʉjee, ñucã cʉ̃ja manʉ jʉ̃mʉa cãareañuro tʉo nʉnʉjee, tiiquĩupa. 6 O biri wãmebiiquĩupo Sara, cõ manʉ Abraham niiquĩricʉreañuro cʉ̃re tʉo nʉnʉjee, “Yʉ wiogʉ,” cʉ̃re caĩiquĩrico. Mʉja cõ puna romia mʉja nii, añurijeremʉja ca tiijata, jĩcã wãme ʉno peerena uwiricaromaniro mʉja niirucu.

7 Mʉja, cʉ̃ja manʉ jʉ̃mʉa cãa, jʉo nii majiricawãmeʉnoramʉja nʉmoare añuro jʉo niiña. Cʉ̃ja,mʉjare biro ca tutuatirã cʉ̃ja ca niirijere, ñucãmʉja menara Ʉmʉreco Pacʉ catirique cʉ̃ ca ti-icojopere ca cʉo eaparã cʉ̃ ca jʉoricarã cʉ̃ja caniirijere, ĩa majiri, nʉcʉ̃ bʉorique mena cʉ̃jare tiiniiña. Atere to biro tiiya, mʉja ca juu bue niirijereca bii maa wijio camotaatipere biro ĩirã.

Añurije tiima ĩirã ñañaro biirique8 To biicãri yua, mʉja niipetirã jĩcãri mena

añuro nii, jĩcʉ̃ peere biro tʉgoeñarique cʉti, jĩcʉ̃punare biro amerimai, ca boo paca ĩarã nii, watoamacãrãre biro nii, biiya. 9 Ñañaro mʉjare cʉ̃jaca tiijata cãare, mʉja pee cãa ñañaro cʉ̃jare tiiame, mʉjare cʉ̃ja ca acaro bui tutijata cãare, mʉjapee cãa ñucã cʉ̃jare acaro bui tuti ame, ĩiticãña.

To biro ĩitirãra: “Añuri wãme mʉjare to biijato,”cʉ̃jare ĩi ameña. Añuri wãmere cʉ̃ja bʉajato ĩigʉmʉjare jʉoupi Ʉmʉreco Pacʉ. Tĩrʉmʉpʉ o biro ĩiowaquĩupa:10 “Mʉ ca catirijere mai,

añuro ʉjea niirique mena nii, ca biirʉgʉʉnoa,

ñañarijere wedeti,ĩi ditoti, biiya.

11Ñañarijere tii yerijãa, añurije peere tiiya;añuro niirique maquẽ peere amari,tee pee tii nʉnʉjeeya.

12Añurãre cotemiɄmʉreco Pacʉ.Cʉ̃ja ca jãi juu buerije cãare cʉ̃jare tʉomi.

Ñañarije ca tiirã peera cʉ̃jare juna jañumi.”*13Añurije wadore mʉja ca tii niijata, ¿ñiru ʉno

pee ñañaromʉjare cʉ̃ tiibogajati? Ñañaromʉjaretii majiticuma. 14 Añurijere mʉja ca tii niirijejʉori, ñañaro mʉja ca biiro cʉ̃ja ca tiijata, ʉjeaniiña. Jĩcʉ̃ ʉno peerena uwiticãña. Ʉcʉaticãña.†15 Mʉja yeripʉ Cristo peere, “Jãa Wiogʉ ca niimajuropeegʉ,” cʉ̃re ĩi nʉcʉ̃ bʉocõa niiña. ÑucãCristo cʉ̃ ca tii bojariquere mʉja ca tʉgoeña yueniirijere, ca jãiñarã niipetirãre mʉja ca yʉʉ ma-jipere biro ĩirã, añuro tʉgoeña yue niiña. 16 “Canii majuropeera jãa nii” ĩitirãra, añuro nʉcʉ̃bʉorique mena cʉ̃jare wedeya. Añuro niiriquecʉti niiña. Añuro tʉgoeñarique cʉti biicãri, mʉja,Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã niiri añuro mʉja caniirique cʉti niirijerena ñañaro mʉjare ca wedepairã cʉ̃ja majuropeera cʉ̃ja ca ĩirijerena cʉ̃ja cabobo tʉgoeñapere biro ĩirã.

17 Ñañarijere tiicãri ñañaro tamʉorica tabeʉnorena, añurijere tiima ĩirã ñañaro tamʉojatadocare añujañu, Ʉmʉreco Pacʉ to biro cʉ̃ caboojata. 18 To biri Cristo majuropeera, manica ñañarije wapare ametʉene bojagʉ, jĩcãtirañañaro bii yai ametʉene boja peoticã cojoupi.Cʉ̃a, ñañarije ca tiitigʉ nii pacagʉ, ñañarije catiirã yee jʉori ñañaro tamʉoupi, Ʉmʉreco Pacʉyaarã mʉja ca niiro mʉjare tiirʉgʉ. Manire biroupʉ cʉtigʉ cʉ̃ ca niirijera, ñañaro bii yaiwi. Cʉ̃yeri‡ cʉ̃ ca cati niirijemena peera, cati tuacoaupi.19 To biri tii upʉ cʉ̃ ca cati tuarica upʉ mena, cabii yaiquĩricarã yeri, tia cũurica wiipʉ ca niirãpʉtopʉ waari, cʉ̃ ca bii ametʉa nʉcãrijere cʉ̃jarewedegʉ waaupi. 20 Cʉ̃ja pea tĩrʉmʉpʉre ca tʉonʉnʉjeetiquĩricarã niiupa, Noé cʉ̃ ca niiquĩricacuupʉre, Noé cʉ̃ ca cũmua queno niiro cõrora,

† 2:25 Is 53.4-6. * 3:12 Sal 34.12-16. † 3:14 Is 8.12. ‡ 3:18 Añuri Yeri pee cʉ̃ ca cati tuaro cʉ̃re tiiupi.

Page 330: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 PEDRO 3:21 327 1 PEDRO 4:19

cʉ̃ja tʉgoeña wajoajato ĩigʉ, Ʉmʉreco Pacʉ patowãcãricaromaniro añuro cʉ̃ ca yue nii pacaro. Ti-iga mena paʉacã méé ametʉaupa. Jĩcã amo peti,ape amore itiaga penituaro ca niirãra ametʉaupa,ati yepa ca duariquere. 21 Tee oco pea uwocoeriquere bii cõoñaro biiupa, mecʉ̃ri cãare teejʉorira ca ametʉaparã mani ca niiro ca tiirijere.Uwo coeriquea, upʉ õweri coerique méé nii.Ʉmʉreco Pacʉ mena peere añurije pee tʉgoeñawajoari, “Añuro mʉ mena jãa niirucu,” ĩirã, manica uwo coe dotirije nii. To biri Jesucristo cʉ̃ cacati tuarique jʉori manire ametʉene, 22 ʉmʉrecotutipʉ mʉa waari, Ʉmʉreco Pacʉ díámacʉ̃ nʉñapee ca niigʉ,§ Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrãre, cadoti majirãre, ca tutuarãre, cʉ̃ja niipetirãre cadoti niigʉ niimi Cristo jʉori.

4Añurijere ca pade cote niirã

1 To biri Jesucristo cʉ̃ upʉ menara ñañaro cʉ̃ca tamʉoricarore birora ñañaro ca tamʉoparãniiña mʉja cãa. Mee, cʉ̃ upʉ menara ñañaroca tamʉoricʉra, ñañarije tiiriquere cõa peoticãyerijãa waaupi. 2 To biri ati yepapʉre niirã mʉjaca cati dʉjari rʉmʉrire, ñañarije mʉja ca tiirʉgatʉgoeñarore biro tiirʉgarã méé, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca boorore biro pee tiirʉgarã niiña. 3 Meemʉja, Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirã cʉ̃ja ca tiiniirucurije ʉno ñañarijere yoaro mʉja tii niiupa.Mʉja ca tiirʉga tʉgoeñarore biro wado tii, bojerʉmʉri tii, pairo jinicãri cũmu cũa yuju, ñucãcʉ̃ja ca weericarãrena baja peo nʉcʉ̃ bʉo, mʉjatii niirucuupa. 4 Mecʉ̃ra, cʉ̃ja mena ñañarijecʉ̃ja ca tiiro mʉja ca bapa cʉtitiro ĩari, mʉjamena macãrã ca niimiricarã pea, “Uwiorije cabiirã cʉ̃ja niiti” mʉjare ĩi ĩa, ñañaro mʉjare wedepairucuma. 5 Biirãpʉa cʉ̃ja, ñañarije cʉ̃ja catiirique wapare ĩa beje ecorucuma, ca catirãre,ñucã ca bii yaicoaricarãpʉ cãare, ca ĩa bejepʉ canii yue yerijãagʉre. 6 To birira mee ca bii yaiparãcãare añurije quetire wederique niiupa, ati yepamacãrã bojoca mena peera ñañaro cʉ̃ja ca tiiyaio pacaro, Ʉmʉreco Pacʉmena peera ñucã cʉ̃jayeripʉ cʉ̃ja ca catipere biro ĩiro.

7 Mee, niipetirije ca petipa tabe cõñacã doorobii. To biri añuro niiña mʉja. Nʉcʉ̃ bʉoriquemena to birora juu buecõa niiña. 8 Añuro petira,bʉaro ca ameri mairã niiña. Ameri mairiqueapaʉ ñañarije tiiriquere mani ca acoboro manire

tii. 9 Mʉja ca niiro cõrora, mʉja yaa wiire caearãre, jĩcʉ̃ ʉno peerena wede pairicaro maniro,añuro mena cʉ̃jare jãi boca, cãnirica tabe tiicojo,cʉ̃jare tiiya. 10 Bojorica wãmeri wado mʉja ca tiimajipere Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojoricarã niiri,mʉja ca niiro cõrora aperãre tii nemo niiña, mʉjaca tiicojo ecorica wãmeri ca niirore biro.* 11 Tobiri jĩcʉ̃ ʉno cʉ̃ ca wedejata, Ʉmʉreco Pacʉ yeewederique ca ĩirore biro cʉ̃ wedejato. Ñucã ca tiinemogʉ ʉno cãa, Ʉmʉreco Pacʉ tutuarique cʉ̃ catiicojorije mena cʉ̃ tii nemojato. O biro mʉja catiiro niipetirijepʉrena, ca añu majuropeerijere,yeri tutuariquere, to birora ca cʉocõa niigʉ Je-sucristo jʉori, baja peo nʉcʉ̃ bʉoricʉ niirucumiɄmʉreco Pacʉ. To biro to biijato.

Ñañaro tamʉo pacagʉ ʉjea niirique12Yʉ yaarã yʉ ca mairã, do biro bii ametʉama-

jiñamanirije ñañaromʉjare to ca bii earo ĩarã, dobiro ca tii majiña manirijere ca ĩirãre biro “¡Agónija! Ñañaro peti manire bii,” ĩi tʉgoeñariquepaiticãña. 13 To biro ĩitirãra Jesucristo ñañarocʉ̃ ca tamʉoricarore birora ca bii nʉnʉjeerã niiri,ʉjea niiña, ñucã cʉ̃ ca tutua majuropeerije menanemo cʉ̃ ca tua doori rʉmʉ ca niirore bʉaroʉjea niirique mena mʉja ca niipere biro ĩirã.14Ʉjea niiña mʉja, Jesucristo wãme jʉori ñañaromʉjare cʉ̃ja ca ĩi tutiro, mee Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉAñuri Yeri ca tutua majuropeegʉ mʉja mena cʉ̃ca niiro macã. 15 Jĩcʉ̃ mʉja mena macʉ̃ ʉnoñañaro cʉ̃ ca tamʉojata, bojocare cʉ̃ ca jĩariquejʉori, cʉ̃ ca jee dutirique jʉori, bojocare ñañarocʉ̃ ca tiirique jʉori, ñucã cʉ̃re ca biitirijerenacʉ̃ ca bii ñaajua nucũ yujurije jʉori méé, tobiro cʉ̃ biijato. 16 Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeegʉniima ĩigʉ, ñañaro cʉ̃ ca tamʉojata doca teerecʉ̃ boboticãjato. Bobotigʉra, Ʉmʉreco Pacʉrecʉ̃ baja peo nʉcʉ̃ bʉojato, Jesucristo yʉʉ niiri.17 Mee, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ yaarã ca niirãre cʉ̃ caĩa beje jʉori rʉmʉ earopʉ bii. Mani, cʉ̃ yaarãrenacʉ̃ ca ĩa beje jʉo waarije to ca niijata, ¿ɄmʉrecoPacʉ yee añurije quetire ca tʉo nʉnʉjeetirã pea,do biro peti cʉ̃ja bii yapano nʉcãrãti?18Ca añugʉ cãa, do biro ĩitigʉ peti cʉ̃ ca ametʉar-

ije ca niijata,ñañagʉ, ñañarije ca tiigʉ pea, ¿do biro peti cʉ̃ bii

ametʉagʉti?†19 To biri Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biro

ñañaro ca tamʉorã,mʉjare ca jeeñoricʉɄmʉreco§ 3:22 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuro díámacʉ̃ nʉña peere ca niiri cũmuropʉ ea nuu eari,niipetirijepʉre ca doti niigʉ nii eaupi Cristo. * 4:10 Ef 4.8-12; 1Co 4.1-2; Ro 12.6-8. † 4:18 Pr 11.31.

Page 331: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 PEDRO 5:1 328 1 PEDRO 5:14Pacʉ, cʉ̃ ca ĩirore biro ca tiigʉre, “Mʉ ca booriwãme jãare tiiya,” cʉ̃re ĩi, añurijere to birora tiicãnʉnʉa waarãja.

5Cristo yaarãre wede majiorique

1 Mecʉ̃ra, bʉcʉrã, mʉja Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerãre ca jʉo niirãre, yʉ cãa cʉ̃jare birorabʉcʉ ca niigʉ, Jesucristo ñañaro cʉ̃ ca tamʉori-quere ca ĩaricʉ, to biri ñucã ca añu majuropeer-ije ca bii bau nii eapere cʉo, ca biipʉ niiri obiro cʉ̃jare yʉ ĩi wede majio: 2 Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca jʉoricarã ovejare biro ca niirãre, mʉjarecʉ̃ ca doti cũuricarore birora añuro cʉ̃jare ĩanʉnʉjeeya. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biroañuro tiirʉgarique mena tiiya. Tutuaro menadoti epeticãña. Ñucã wapa tiirica tiiri boo tʉ-goeñarique mena tiiticãña. Añuri wãme tiirʉgatʉgoeñarique mena cʉ̃jare ĩa nʉnʉjeeya. 3 Mʉjaca ĩa nʉnʉjeerãre, mʉjara cʉ̃ja ʉparã ca niirãrebiro, “Jãa, jãa doti” ĩitirãra, añuro jʉo niiñamʉja ca coterãre, mʉjare ĩa cõori añuro cʉ̃ja catii niipere biro ĩirã. 4 To biro tiirã, ca coterãWiogʉ cʉ̃ ca eari rʉmʉre, pejarica beto ca añumajuropeeri beto,* jinicoa, ca biitiri betore mʉjatiicojo ecorucu.

5 To biri wãmera mʉja wãmarã cãa, bʉcʉrãcʉ̃ja ca ĩirijere tʉonʉnʉjeeya. Niipetirãpʉranʉcʉ̃bʉorique mena ameri yʉʉ, tii nemo niiña,“ ‘Ca nii majuropeerã jãa nii,’ ca ĩirãra, Ʉmʉreco

Pacʉ ĩa juna jañumi,watoa macãrãre biro ca niirã peere añuro tii

nemomi.”†6 Ʉmʉreco Pacʉ do biro ca tiiya manigʉ cʉ̃ ca

ĩa cojoro, ca nii majuropeerã méére biro biiya, tobiro cʉ̃ ca tiipa cuu ca earo, ca nii majuropeerãmʉja ca niiromʉjare cʉ̃ ca tiipere biro ĩirã. 7Mʉjaca tʉgoeña pairije niipetirore Ʉmʉreco Pacʉpʉrecʉ̃re wedeya; cʉ̃ niimi mʉjare ca ĩa cotegʉ.

8 “Ca bii buiyeerijere jãa tiire” ĩirã, ca tʉ-goeña tutuarã nii, ca tʉgoeña bojoca catirã nii,biiya. Mʉja waparã yʉʉ Satanás, macãnʉcʉ̃ yai‡waibʉcʉre ñeerʉgʉ cʉ̃ ca ĩa cote amojoderorebiro biimi, ñañaro mani ca tiiro manire tiirʉgʉ.9 Díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere to biroratʉgoeña tutuacõa niiri, cʉ̃ ca ĩi buiyee niirijerenʉcãcãña, ati yepare niipetiri taberipʉrena mʉjayaarã Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã, to biri wãmerañañaro cʉ̃ja ca tamʉorijere majiri.

10 Jĩcã cuu ñañaro mʉja ca tamʉoro jiro,Ʉmʉreco Pacʉmajuropeera, niipetirije ca añurijeɄmʉreco Pacʉ, cʉ̃ yaa tabe ca añu majuropeeritabepʉ cʉ̃ja niijato ĩigʉ, Jesucristo jʉori manireca jʉoricʉra, ca tʉgoeña tutuarã, tutua añurã, cañañarije manirã, añuro ca niicãrã, mʉja ca niiromʉjare tiirucumi. 11 Cʉ̃ ca añu majuropeerije, cʉ̃ca doti tutua niirije, to peti nʉcãticãjato. To biroto biijato.

Añu doti yapanorique12Yʉ yee wedegʉ Silvano, “Cʉ̃ ca ĩirore biro ca

tiigʉ niimi,” yʉ ca ĩi nʉcʉ̃ bʉogʉ cʉ̃ ca tii nemoromena, pairo mʉjare ĩi mani waatigʉra mʉjarewede majio, añuro mʉja ca tii ecoriquera nii,díámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca mairijere ca biiĩñorije, mʉjare ĩi wede majio, tiirʉgʉ ati pũuroremʉjare yʉ owa cojo. To biri teere to birora tʉonʉnʉjeecõa niiña.

13 Babilonia macãrã Cristore ca tʉo nʉnʉjeerã,mʉjare birora Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca bejericarã,mʉjare añu doti cojoma. Yʉ macʉ̃ Marcos cãa,añu doti cojomi. 14 Mʉja ca niiro cõrora bʉaroameri mairique mena ameri añu doti cojoya.

Mʉja, Cristo yaarã ca niirã niipetirãre jĩcãricõro añuro niirique to niijato.

To biro to biijato.Pedro

* 5:4 2Ti 4.8; He 13.20; Jn 10.11; Mt 5.12. † 5:5 Pr 3.4. ‡ 5:8 León.

Page 332: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 PEDRO 1:1 329 2 PEDRO 1:18

2 PEDROCristore ca tʉo nʉnʉjeerã cõrorena cʉ̃ ca owar-

ica pũuro nii. Nea poo juu buerica wiijeripʉre, caĩi dito buerã cʉ̃ja mena bii ñaajuacãri tʉoricaroañurije ca ĩi dito yujurã niiupa.

To biri ati pũurore owagʉ, Jesucristore ca tʉonʉnʉjeerã cʉ̃ja ca tʉgoeña bayiro tii, Wiogʉre caĩaricarã majuropeera cʉ̃ja ca wederijere cʉ̃ja catʉo nʉnʉjeeriquere to birora tʉgoeña bayicã nii,cʉ̃ja ca biiro cʉ̃ ca tiirʉgarije nii.

Díámacʉ̃ ca niitirijerena ca buerã cʉ̃ja ca ĩiditorica wãme jĩcã wãme niiupa: “Wiogʉ nemodoorucumi cʉ̃ja ca ĩirije yee ĩirique nii, ape rʉmʉ,ape rʉmʉ niicã nʉnʉa waa, doorucu biitimi,” cʉ̃jaca ĩirije.

Atere ĩima ĩigʉ, ati pũurore owagʉ: Díá-macʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉoriquere, añuro niiriquere, tʉojeeñoriquere, tʉgoeña bayiriquere, ca tʉgoeñapato wãcãtirã niiriquere, Ʉmʉreco Pacʉre nʉcʉ̃bʉoriquere, ameri ʉjea niiriquere, ameri mairi-quere, ca nii majuropeerije ca niiro tiimi (cap. 1).

Díámacʉ̃ ca niitirijerena cʉ̃ja ca buerijere “Tobiro ĩicãrã ĩima,” ĩimi (cap. 2). “Wiogʉ cʉ̃ ca doo-pea ĩi ditorique méé nii, Ʉmʉreco Pacʉ, niipetirãbojoca cʉ̃re tʉo nʉnʉjee, ñañarijere tii yerijãa,cʉ̃ja tiijato ĩima ĩigʉ, yoaro cʉ̃ ca bii mani waarocʉ̃re tiigʉre biro tiimi,” cʉ̃jare ĩi wedemajio nemoyapano eami (cap. 3).Pʉati Pedro cʉ̃ ca queti owa cojorica pũuro

Añu dotirique1 Simón Pedro, Jesucristore pade coteri majʉ,

cʉ̃ yee quetire cʉ̃ ca wede doti cojoricʉ, maniɄmʉreco Pacʉ, manire Ca Ametʉenegʉ Jesu-cristo, cʉ̃ ca añurije jʉori, jãare biro añuropʉdíámacʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorãre yʉ añu doti.

2 Ʉmʉreco Pacʉre, mani Wiogʉ Jesucristore,mʉja ca majirije jʉori, añuro cʉ̃ ca tii bojarique,jĩcãri cõro niirique, bʉaro jañuro mʉjare to niinʉnʉa waajato.

Cristore tʉo nʉnʉjeeri maja cʉ̃ja ca bii niipe3 Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ ca doti tutuarije jʉori,

cʉ̃ ca añu majuropeerije, cʉ̃ majuropeera cʉ̃ catutuarije mena, manire ca jʉoricʉre mani camajiro tiiri,* Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biromani ca tii niipe niipetirore manire tiicojoupi.4 Ate jʉori, “To biro yʉ tiirucu” cʉ̃ ca ĩirique caañurije ca nii majuropeerijere manire tiicojoupi,

mʉja pea tee jʉori ati yepa maquẽ ñañarije tiiniiriquere camotatiri, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca bojocacʉti niirijere mʉja ca cʉo eapere biro ĩigʉ.

5 Atere ĩima ĩirã, díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃bʉorijere tii jotoa peo cojorã, añuro niirique cʉti,añuro niirique cʉtiriquere tʉo puorique, 6 tʉopuoriquere ca bii buiyeerijere tʉgoeña bayirique,tʉgoeña bayiriquere Ʉmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃bʉorique, 7 Ʉmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉoriquereañuro ameri tiirique, añuro ameri tiiriquereameri mairique, tii niiña. 8Atemʉjapʉre to ca ni-ijata, mani Wiogʉ Jesucristo yee maquẽre bʉarojañuri mʉja ca maji nʉnʉa waaro tiiri, añurijetiiri méé watoa petira ca nii coterã mʉja ca niirotiitirucu. 9Atere ca cʉotigʉa, ca ĩatigʉ, yoaropʉreca ĩa bʉatigʉre biro nii, jʉguero ñañarije cʉ̃ catiirique wapare cʉ̃ ca acobo ecoriquere acobocoa,biimi.

10 To biri yʉ yaarã, mee Ʉmʉreco Pacʉ mʉ-jare jʉo, beje ami, cʉ̃ ca tiiricarãpʉ niiri, bʉarojañuri atemʉjapʉre to birora ca niicõa niiro tiiya.Atere mʉja ca tiijata, ñañarijere mʉja tiitirucu.11 O biro mʉja ca biiro, mani Wiogʉ manire CaAmetʉenericʉ Jesucristo cʉ̃ ca doti niiri tabe tobirora ca niicõa niiri tabepʉre, niipetiro añurijemena añuro mʉja boca ecorucu.

Ʉmʉreco Pacʉ wederique díámacʉ̃ ca niirije12 To biri atere to birora mʉjare yʉ wede ma-

jiocõa niirucu, teere añuro majicã, mee díámacʉ̃maquẽmʉja ca buemajio ecoriquere to birora tʉ-goeña tutuacõa nii, mʉja ca biicã pacaro. 13Ménayʉ ca cati niiri rʉmʉrire, “Atere to birora cʉ̃jareca wede majiocõa niipʉ yʉ niicu,” mʉjare yʉ ĩi.14ManiWiogʉ Jesucristo, no cõromeeacãra yʉ cabii yaipere yʉ ca majiro yʉre tiijãwi. 15 To biro cabii pacaro, yʉ ca tii bayiro cõro yʉ tiirucu, yʉ cabii yairo jiro atere mʉja ca tʉgoeña nʉnʉjeeperebiro ĩigʉ.

Jesucristo cʉ̃ ca nii majuropeerijere ca ĩaricarã16ManiWiogʉ Jesucristo cʉ̃ ca doti tutua niirije

niipetiro mena cʉ̃ ca doope maquẽre mʉjare jãaca wederiquea, ca biiquĩriquepʉre queti wedebau niirique méére, cʉ̃ ca nii majuropeerijerejãa majuropeera jãa cape mena jãa ca ĩariquerejãa wedewʉ. 17 Cʉ̃ Pacʉ Ʉmʉreco Pacʉ, nʉcʉ̃bʉorique, ca añu majuropeerije, cʉ̃re cʉ̃ ca ti-icojorijere, ʉmʉreco tutipʉ o biro ca ĩi wedeocojorijere boca amiwi: “Ani niimi yʉ Macʉ̃, yʉ camaigʉ, yʉ ca ĩa biijejagʉ.”† 18 Jãamajuropeera ate

* 1:3 1Ts 2.12. † 1:17 Mt 17.5; Mc 9.7; Lc 9.35.

Page 333: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 PEDRO 1:19 330 2 PEDRO 2:16wederique ʉmʉreco tutipʉ ca doorijere, cʉ̃ menaʉ̃tãgʉ ca añuricʉ jotoapʉ niirã jãa tʉowʉ.

19Atea Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimaja cʉ̃ja ca wederiquere cʉ̃ja ca ĩiricarore biroraca niiro tii, añuro mʉja ca tʉo nʉnʉjee niirijere.Tee añurije quetia, jĩa boericaga ca naitĩari tabereboe niiro, ca boeropʉ boeri ñocõ yeripʉre jĩa boeñaajãa nʉcã ea, cʉ̃ ca tiirijere biro nii. 20 Teepeere atere añuro majiña: Jĩcã wãme ʉno peeraca biipere wede jʉguerique Ʉmʉreco Pacʉ wed-eriquepʉre owariquea jĩcãrãra cʉ̃ja majuropeerao biro ĩirʉgaro ĩi, cʉ̃ja ca ĩirijeméé nii jʉo dooupa.21 Ca biipere wede jʉgueriquea, bojoca cʉ̃ja caboorije jʉoriméé bii jʉoupa. Ʉmʉreco Pacʉ yeerewederi maja ca ñañarije manirã Añuri Yeri cʉ̃ camajiorije jʉori wedeupa.

2Ĩi dito bueri maja(Jud 4-13)

1 Israel yaa pooga cãareɄmʉreco Pacʉ yee que-tire wede jʉgueri majare biro ca bii ditorã niiupa.To biri wãmera mʉja watoa cãare ca ĩi dito bueyujurimaja niirucuma. Cʉ̃ja, añurijere ca buerãrebirora, ĩa majiña manirãra cʉ̃ja ca tʉgoeñarijeñañaro ca tii yaiorijerena buerucuma, to biro cʉ̃jaca ĩirije menaWiogʉ cʉ̃jare ca ametʉenericʉrenajunarica wãmepʉ.* Atea yoari mééra ñañaro cʉ̃jaca tii yaio ecoro cʉ̃jare tiicãrucu. 2Boboro cʉ̃ja catii niirijere paʉ cʉ̃jare tii nʉnʉjeerucuma. Cʉ̃jayee jʉori, díámacʉ̃ ca niirije quetire ñañaro wedepairucuma. 3 Pairo apeye cʉti nʉnʉa waarʉgamaĩirã, cʉ̃ja ca ĩi dito buerije mena mʉjare wedemaa wijio, mʉja ca tʉo nʉnʉjeero tiiri mʉja yeerejeerucuma. Ñañaro cʉ̃ja ca bii yaipe pea meetĩrʉmʉpʉra queno yuerique nii yerijãa. Ñañarocʉ̃ja ca tii yaio ecopea to birora cʉ̃jare nii cotecã.4 Ʉmʉreco Pacʉa, cʉ̃ pʉto macãrã ñañaro catiiricarãre, ñañaro cʉ̃ja ca tiiriquere to biroraĩacã, tiitiupi. Tiitigʉra, ñañaro biirica tabe bʉaroca naitĩaropʉ cʉ̃jare cõa duwio cojo, come daarimena cʉ̃jare jia, bia cũucãupi, cʉ̃ ca ĩa bejeri rʉmʉca earo ñañaro cʉ̃jare tiirʉgʉ. 5 Ñucã ɄmʉrecoPacʉ, tĩrʉmʉpʉ macãrã ñañarã ca niiquĩricarãcãare, ñañarije cʉ̃ja ca tiirijere to birora ĩa ñaami,tiitiupi. Tiitigʉra, cʉ̃ja ca ñañarije wapa cʉ̃jareduu bate peoticãquĩupi. Noé añurije maquẽ cawederucuricʉ, aperã jĩcã amo peti, ape amorepʉaga penituaro ca niirã wadore ametʉeneupi.

6 Ñucã to birora tii yaioupi Sodoma, Gomorramacãri cãare. Nitĩ wado ca cũaropʉ tii joe bateyaiocãquĩupi. Ca bojoca ñañarãre ca biiperecʉ̃ja ĩa majijato ĩigʉ, to biro tiiquĩupi ɄmʉrecoPacʉ. 7 Biigʉpʉa ca añugʉ Lot, Sodoma, Gomorramacãri macãrã ñañaro cʉ̃ja ca tii niirijere ca ĩa otitʉgoeñarique pairicʉ wadore ametʉeneupi.

8 Ani bojocʉ añugʉ, cʉ̃ja watoa ca niirucuricʉ,to cãnacã rʉmʉra ñañarije cʉ̃ja ca tiirijere ĩa,tʉo, bii niima ĩigʉ, cʉ̃ yeripʉ bʉaro tʉgoeñapairucuupi. 9 Ate niipetiro, Wiogʉ cʉ̃ ca boororebiro ca tii niirãre ñañaro ca bii earijere ametʉenemaji, ñañarã peera cʉ̃ ca ĩa bejeri rʉmʉ ca niiroñañaro cʉ̃ ca tiiparã cʉ̃ja ca niiro tii, cʉ̃ ca tiir-ijere ĩño. 10 Cʉ̃ja yeripʉ ñañarije cʉ̃ja ca tiirʉgatʉgoeñarore biro tii, Wiogʉ cʉ̃ ca doti niirijerebooti, ca biirãra, ñañaro biirique wado cʉ̃jareyue. Ca ametʉene nʉcã pairã, ca bojoca catitirã,niima. Ʉmʉreco tutipʉ maquẽ ca yeri tutuamajuropeerije cãare, uwiricaro maniro ñañaro ĩitutima. 11 Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrã pea, cʉ̃jaametʉenero ca tutuarã, ca doti majirã nii pacarã,cʉ̃ja ʉno ca yeri tutuarãre jĩcãti ʉno peera Ʉpʉ cʉ̃ca ĩa cojorore ñañaro ĩi tutirucu, tiitiupa.

12 Cʉ̃ja, waibʉcʉrã ca tʉgoeñarique manirã,cʉ̃ja ca wĩni majirije jʉori wado ca tii niirã, cʉ̃jareñeeri cʉ̃jare jĩa, cʉ̃ja ca tiiparã ca baʉarãre birobiima. Cʉ̃ja ca tʉo puotirije cãare, ñañarije ĩi buitutima. Cʉ̃ja cãa, to biri wãmera waibʉcʉrãrebirora bii yaicãrucuma. 13 Aperãre ñañaro cʉ̃jaca tiiricarore birora ñañaro tamʉo yairucuma.Ʉmʉrecorena boboro cʉ̃ja ca tii cũa yujurijerenaañurije ca tii ʉjea niirãre biro tʉgoeñama. Bojerʉmʉri mʉja ca tiiro mʉjare bapa cʉtirã, patowãcõro boborije, mʉja watoare ca tiiya maniri-jere tii ʉjea nii ñaajua nucũ yujuma tee cãare.14Ñucã jĩcõ nomio ʉno peerena tiirʉga tʉgoeñatijañurãra ĩa, tiitima.† Ñañarijere tii jʉtitima.Ca yeri tʉgoeña tutuatirãre ĩi dito epema. Cʉopacarã pai jañuro boo nʉnʉa waarique cãare,tii maji majuropeecãma. Ñañaro ca bii yaiparãniirã biima. 15Díámacʉ̃ ca niirijere camotaticãri,‡no ca boorora bii maa wijiacãma Beor§ macʉ̃Balaam, ñañarije tiicãri ca wapa taarʉgaricʉ cʉ̃ca tiiricarore biro tii nʉnʉjeerʉgarã. 16 Ñañarijecʉ̃ ca tiirije wapa, waibʉcʉ ca wedetigʉ burrorabojocʉre biro wederi, to biro cʉ̃ ca ĩi mecʉ̃ nucũyujurijere ĩi camota yerijõoupi, ca biipere wede

* 2:1 1Co 11.19; Gá 5.20. † 2:14 Ñucã nomia niipetirãre tiirʉga tʉgoeñama. ‡ 2:15 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boororebiro niirique cʉti nʉnʉa waariquere camotaticãri. § 2:15 Griego wederique mena peera Bosor.

Page 334: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 PEDRO 2:17 331 2 PEDRO 3:16jʉgueri majʉre.

17Ca ĩi dito buerã, oco ope ca oco maniri operebiro, bueri bʉrʉa wino ca paa puu cojori bʉrʉarebiro, niima. Cʉ̃ja, bʉaro ca naitĩari tabepʉ caniiñami yaiparãra niicãrã biima. 18 Ca manirijer-ena tʉoricaro añuropʉ wedecãri, ñañarije ca tiiniirãre camotaticãri añuro ca nii jʉo waarãacãre,upʉri ca boorijere tii niirique mena cʉ̃jare tiiʉgari peo mecʉ̃o niima. 19 Cʉ̃jara ñañarijereca tii nʉnʉjeerã niicã pacarã, “Añuro mʉja ni-irucu,” cʉ̃jare ĩima. Bojoca cõrora, cʉ̃ja ca tiinʉnʉjeerijere ca tii niirã, teere ca doti epe ecorãniima. 20 Mani Wiogʉ manire Ca Ametʉener-icʉ Jesucristo yee añurije quetire tʉori, ati yepamaquẽ ñañarijere ca tii yerijãaricarã nii pacarã,ñucã jʉguero cʉ̃ja ca tiirucurique pee cʉ̃jare cabii ametʉene nʉcãro tee peere cʉ̃ja ca tii nʉnʉjeetuawaajata, jʉguero cʉ̃ja ca biiricaro ametʉeneroñañaro biirucuma. 21 Cristo cʉ̃ ca doti cũuriqueca ñañarije manirije cʉ̃ja ca wede ecoriqueremajicãri jiropʉ, teere cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjee yeri-jãapa tabe ʉnorena Jesucristo yee añurije quetirecʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeeticãjata, añucãbojapa cʉ̃jara.22 O biro ĩirique cʉ̃jarena bii ea: “Yai, cʉ̃ caʉjeo tii cũurijerena amojode nʉcã baami. Yejeocãa, uwo coe yapanoricora, ñaari tatapʉra yuguicũacãmo,”* ĩi owarique.

3Jesucristo nemo cʉ̃ ca doope

1 Yʉ yaarã, ati pũuro nii, pʉati mʉjare yʉ caowa cojori pũuro. Pʉa pũuropʉrenamʉjare yʉ cawede majiorije mena mʉja ca tʉgoeña niirijepʉca niirore biro mʉja ca tʉgoeñaro yʉ tiirʉgarucu.2 Jʉgueropʉra ca ñañarije manirã Ʉmʉreco Pacʉyee quetire wede jʉgueri maja cʉ̃ja ca ĩiquĩri-quere, ñucã mani Wiogʉ manire Ca Ametʉenegʉcʉ̃ ca doti cũuriquere, cʉ̃ yee quetire cʉ̃ ca buedoti cojoricarã cʉ̃ja ca wederiquere, tʉgoeñaña.

3 Añuro petira atere majiña: Ca tʉjari rʉmʉrica nii waarucuro doorucuma, cʉ̃ja ca boororebiro ñañarije tii, Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere ĩibui eperi, 4 o biro ca ĩi jãiñaparã: “¿Cristo,‘Yʉ tua doorucu,’ cʉ̃ ca ĩirique pea, do biro tobiiti yua? Mee mani pacʉa bii yai peticoawa.Tĩrʉmʉpʉ ati yepare cʉ̃ ca tii jʉori tabepʉ caniiquĩricarore birora niicõa nii ména, wajoarucubiiti,” ĩirucuma. 5Cʉ̃ja, mee tĩrʉmʉpʉraɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca wederora ati ʉmʉreco, ati yepa, cãanii, oco watoa ca niiriquerena tii bau nii, ocora

ca tuu ñeero tii, cʉ̃ ca tiiriquere,* 6 ñucã cʉ̃wederique menara ati yepare oco mena duu yaio,cʉ̃ ca tiiriquere majirʉgatima.† 7 Ati yepa, atiʉmʉrecori mecʉ̃ri ca niirije cãa, Ʉmʉreco Pacʉbojocare ĩa beje, ñañarã ñañaro bii yai, cʉ̃ja cabiiri rʉmʉre cʉ̃ ca dotirije menara joe yaiorʉgʉcʉ̃ ca queno cũu niirije nii.

8Yʉ yaarã, atere acoboticãña: Ʉmʉreco Pacʉrajĩcã rʉmʉ, mil cʉ̃marire biro nii, ñucã mil cʉ̃maricãa jĩcã rʉmʉre birora nii, biicã.‡ 9 Jĩcãrã cʉ̃jaca ĩirucurore biro, Ʉmʉreco Pacʉ “To biro yʉtiirucu,” cʉ̃ ca ĩiriquere yoaro bii mani waagʉméé biimi. Mʉja menare pato wãcãricaro maniroyuemi. Jĩcʉ̃ ʉno peera cʉ̃ ca bii yairo bootimi.Niipetirã cʉ̃ja tʉgoeña yeri wajoajato ĩigʉ peebiimi.§

10Biiropʉa,Wiogʉ cʉ̃ ca doori rʉmʉa, jee dutirimajʉre biro bii earucu. To biro cʉ̃ ca biiri taberaʉmʉreco tuti uwiorije bʉjʉ, bii batecã yerijãawaarucu. Ʉmʉreco tutipʉ ca niirije cãa, ca ʉ̃ʉrijemenara ʉ̃ʉ batecã yai waa, ñucã ati yepa peecãa, tii yepare ca niirije niipetiro menara joe bateecocã yai waa, biicãrucu.

11 Niipetirije to biro ca tii eco yaipe to caniijata, ¿mʉja pea, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotirorebiro, ñañarije manirã, añurijere tii nii, biicãripato wãcãrique mena, 12 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cadoopa rʉmʉre ca yue niitiparã mʉja niiti? Tiirʉmʉre, ʉmʉreco quejerori, ca ʉ̃ʉrije mena joeyaio ecorucu. Ʉmʉreco tutipʉre ca niirije cãa, caʉ̃ʉrijemenara aba batecã yai waarucu. 13To ca biipacaromani pea “Wãmaʉmʉreco, wãmayepa, yʉtiirucu, añurije wado ca niipa tabere,” ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca ĩiriquere mani yue.

14 To biri yʉ yaarã, atere yue niirã ʉnora,mʉja ca tii bayiro cõro tii niiña, Ʉmʉreco Pacʉ,ca ñañarije manirã, ñañarije ca tii bui cʉtitirã,añuro ca niirãre, mʉjare cʉ̃ ca bʉa eapere biroĩirã. 15Mani Ʉpʉ, patowãcãricaromaniromanirecʉ̃ ca cote niirijea, mani ca ametʉapere ĩiro cabiirijere majiña. Ate maquẽrena mani yʉʉ Pablo,mani ca maigʉ cãa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃re cʉ̃ camajiorije mena mʉjare owa cojoupi. 16 To cã-nacã pũuroripʉrena queti cʉ̃ ca owa cojorijereate maquẽrena mʉjare ĩi cojorucuupi. Biiropʉa,teepʉre jĩcã wãmeri ca tʉo puo majiña manirijenii, camajitirã, díámacʉ̃ ca tʉo nʉcʉ̃ bʉo bayitirã,noo ca boorora teere ĩi maa wijiocãma, apeyeɄmʉreco Pacʉ wederiquere cʉ̃ja majuropeera

* 2:22 Pr 26.11. * 3:5 Gn 1.6-9; Sal 24.2. † 3:6 Gn 7.11-22; 2P 2.5. ‡ 3:8 Sal 90.4. § 3:9 1Ti 2.4.

Page 335: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 PEDRO 3:17 332 2 PEDRO 3:18ñañaro cʉ̃ja ca bii yaiperena, noo ca boorora cʉ̃jaca ĩi maa wijia bui cʉtirore birora.

17Tobirimʉja yʉ yaarã, atere camaji jʉguecãrãniiri, añuro tʉgoeña majiri niiña, ca bojocañañarã cʉ̃ja ca ĩi ditorijerena tʉo nʉnʉjeeri,añuro mʉja ca tʉo nʉnʉjee niirijere jãa camo-tatire ĩirã. 18 To biro mʉja ca biitipere biro ĩirã,mani Wiogʉ manire Ca Ametʉenegʉ Jesucristoyeemaquẽ peere añuropʉmaji, cʉ̃ camairijere tiinʉnʉjee nʉnʉawaarãja. ¡Cʉ̃ ca nii majuropeerije,mecʉ̃re, ñucã to birora cʉ̃re to niicõa niijato!

To biro to biijato.Pedro

Page 336: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 JUAN 1:1 333 1 JUAN 2:8

1 JUANDíámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉre ca majigʉa “O

biri wãme ca niipʉ niimi” ĩi wedegʉra, amerimairique maquẽre bʉaro peti wedemi atipũurora.

“Ʉmʉreco Pacʉa, mairiquera niicãgʉ biimi;cʉ̃ yaarãre ca maigʉ wado niimi, díámacʉ̃raɄmʉreco Pacʉre ca majigʉ,” ĩi wedemi.

To biro ĩi yapano Jesucristo yee quetire tʉonʉnʉjeerique maquẽre bʉaro wede majio nʉnʉawaami, aperã cʉ̃ yee quetire ca tʉo nʉnʉjeericarãnii pacarã teere camotaticãri ca ĩi dito nucũyujurãre ĩima ĩigʉ (2.19, 22; 4.1-6).

To biro ĩi yapano, díámacʉ̃ mani ca tʉo nʉcʉ̃bʉorijemenare bii tutuariquemaquẽre wedema-jio, ñucã jĩcãwãmeriwedemajioriquemenawedeyapano eami.Juan cʉ̃ ca queti owa cojo jʉorica pũuro

Wederique Catirique maquẽ1 Jĩcãtopʉra ca nii jʉo dooricʉ yee maquẽre

jãa ca tʉoriquere, jãa cape mena jãa ca ĩari-quere, añuropʉ jãa ca ĩa jeeñoriquere, jãa amorimena jãa ca padeñariquere, Ʉmʉreco Pacʉ Wed-eriquera Ca Niigʉ Catirique* ca tiicojogʉ yeemaquẽre mʉjare jãa owa cojo. 2 Ate catiriqueca niigʉ Jesucristora bii bau nii eawi. Cʉ̃re jãaĩawʉ. To biri tee maquẽre jãa wede. Ate tobirora caticõa niirique ca tiicojogʉ, cʉ̃ Pacʉmenaca niirucuricʉ, jãare ca bii bau nii earicʉ yeemaquẽre mʉjare jãa wede. 3Mani Pacʉ ɄmʉrecoPacʉ, to biri cʉ̃ Macʉ̃ Jesucristo mena jãa caniirore birora, mʉja cãare jãa mena cʉ̃ja niijatoĩirã, jãa ca ĩariquere, jãa ca tʉoriquere, mʉjare jãawede. 4 Añuro ca ʉjea niirã mani ca niipere biroĩirã, atere mʉjare jãa owa cojo.

Ca boegʉ niimi Ʉmʉreco Pacʉ5 Ate nii, Jesucristo jãare cʉ̃ ca bueriquere

mʉjare jãa ca wederije: Ca boerije niimi ɄmʉrecoPacʉ. Cʉ̃ra ca naitĩarije ʉno mani. 6 To biri“Ʉmʉreco Pacʉ yaarã jãa nii,” ca ĩirã nii pacarã,ca naitĩaropʉ ca niirã ñañarije ca tiirã mani caniijata, ĩi ditorã mani ĩi. Díámacʉ̃ ca niirije caĩirore biro mani tiiti. 7 Ʉmʉreco Pacʉ ca boeri-jepʉre cʉ̃ ca niirore birora ca boerijepʉre mani

ca niijata, to cõro docare jĩcã majare birora maninii. Cʉ̃ Macʉ̃ Jesucristo díi pea, ñañarije mani catii niirije cõrorena manire coe.† 8 “Ñañarije catiitirã jãa nii,” mani ca ĩijata, mani majuropeeramani ca cati niirijepʉre mani ĩi dito. Díámacʉ̃ca niirije pea manipʉre manicã. 9 To ca bii pac-aro, ñañarije mani ca tii bui cʉtiriquere mani cawede ametʉenejata, Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ ca ĩirorebiro ca tiigʉ, ñucã ca añugʉ niiri, ñañarije manica tiiriquere manire acobo, niipetirije ñañarijemani ca tii bui cʉtiriquere manire coe, tiirucumi.10Ñucã, “Ñañarije ca tiitirã jãa nii” mani ca ĩijata,Ʉmʉreco Pacʉre ca ĩi dito paigʉre biro cʉ̃ ca niiromani tii, cʉ̃ wederique pea manipʉre manicã, tobiro ca ĩirã mani ca niijata.‡

2Cristo manire ca tii nemogʉ

1 Yʉ punaa yʉ ca mairã, atere mʉjare yʉ owacojo, ñañarije mʉja ca tiitipere biro ĩigʉ. Jĩcãrãʉno ñañarije cʉ̃ja ca tiijata, cʉ̃ Pacʉre mani yeemaquẽre ca wede ametʉene bojagʉ Jesucristo, caniirore biro ca tiigʉre mani cʉo. 2Ñañarije manica tiiriqueremanire ametʉene bojagʉ, manire biiyai bojaupi Jesucristo. Mani yee wadore ĩigʉ mééto biro biiupi. Niipetirã ati yepa macãrã yeepʉrebiigʉ to biro biiupi.

Ca ameri mai dotirije3 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti cũurique ca ĩirore

biro mani ca tiijata, cʉ̃re ca majirã mani ca niiri-jere mani maji.* 4 Jĩcʉ̃ ʉno, “Ʉmʉreco Pacʉre camajigʉ yʉ nii,” ca ĩigʉ nii pacagʉ, Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca doti cũurique ca ĩirore biro cʉ̃ ca tiitijata,ca ĩi dito paigʉ niimi. Cʉ̃ yeripʉre díámacʉ̃ caniirije mani. 5To ca bii pacaro, cʉ̃ ca dotirore biroca tii nʉnʉjeegʉ pea, díámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉremaigʉ tiimi. O biri wãme mani ca biirije mena,Ʉmʉreco Pacʉ yaarã mani ca niirijere mani maji.6“YʉaɄmʉrecoPacʉmena yʉniicõanii” ca ĩigʉa,mani Wiogʉ Jesucristo cʉ̃ ca biiricarore biro cabiipʉ niimi.

7Yʉ yaarã, ano mʉjare yʉ ca owa cojorijea doticũurique wãma wãme méé nii. Tĩrʉmʉpʉ, canii jʉori tabepʉra mʉja ca tʉorique quetira nii.Mee jʉgueropʉra mʉja ca tʉoquĩrique nii, ano yʉca tii doti cojorije. 8 To biro ca bii pacaro, jĩcãwãme dotirica wãme wãma wãmemʉjare yʉ owa

* 1:1 Jn 1.1, 4. † 1:7 Cʉ̃ Macʉ̃ Jesucristo díi pea, ñañarijemani ca tii niirije cõrorenamanire coe. ‡ 1:10Pr 20.9; Ec 7.20. * 2:3 ¿Do biro tiicãri Ʉmʉreco Pacʉre ca majirãpʉ mani ca niirijere mani majiti? Cʉ̃ ca doticũurique ca ĩirore biro mani ca tii nʉnʉjeejata, teere mani maji.

Page 337: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 JUAN 2:9 334 1 JUAN 3:2cojo. Tee díámacʉ̃ ca ĩirije, Cristore, to biri mʉjacãare, ĩa majiricarora bii bau niicã. Ca naitĩarijepea mee ametʉacoaro bii, mee ca boerije ca niimajuropeerije pee boecã cojo.

9 Jĩcʉ̃, “Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boorore biro yʉnii,” ca ĩigʉ nii pacagʉ, cʉ̃ yee wedegʉre cʉ̃ caĩa tutijata, ména ca naitĩaropʉra niicãmi. 10 Cʉ̃yee wedegʉre ca maigʉ pea añuro ca boeropʉniimi, jĩcã wãme ñañarije cʉ̃ ca tii bui cʉtiro catiirije mani. 11 Cʉ̃ yee wedegʉre ca ĩa tutigʉa,ca naitĩaropʉ nii, ca naitĩaropʉ waa nucũ yuju,“Toopʉ yʉ waa” ĩi majiti, biicãmi, ca naitĩarije caĩatigʉ cʉ̃ ca tuaro cʉ̃re ca tiicãrije ca niiro macã.

Yee mééra díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉo ma-juropeerique

12Yʉpunaacã,mʉjare yʉowa cojo, Jesucristoremʉja ca tʉo nʉnʉjeerije jʉori, ñañarije mʉja catii bui cʉtiriquere acobocãupi Ʉmʉreco Pacʉ.13 Mʉja cʉ̃ja pacʉare, mee jĩcãtopʉra ca nii jʉodooricʉre ca majiricarã mʉja ca niiro macã mʉ-jare yʉ owa cojo. Mʉja wãmarãre, wãtĩa wiogʉreca bii ametʉene nʉcãricarã mʉja ca niiro macãmʉjare yʉ owa cojo. Mʉja, yʉ punaare biroca niirãre, mani Pacʉre mʉja ca majirique jʉorimʉjare yʉ owa cojo.

14 Mʉja, cʉ̃ja pacʉare, jĩcãtopʉra ca nii jʉodooricʉre ca majiricarã mʉja ca niiro macã mʉ-jare yʉ owa cojo. Mʉja wãmarã cãare, ca tʉgoeñatutuarã nii, Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere mʉjayeripʉ cʉo, ñucã wãtĩa wiogʉ ca ñañagʉre biiametʉa nʉcã, ca biiricarã mʉja ca niiro macãmʉjare yʉ owa cojo.

15 Ati yepare, ñucã ati yepare ca niirije cãare,maiticãña. Jĩcʉ̃ ʉno ati yepare cʉ̃ ca maijata,Ʉmʉreco Pacʉ peere maitimi. 16 Niipetirije atiyepapʉre ca niirije, ñañarije mani ca tiirʉga tʉ-goeñarije, mani ca ĩa ʉgorije, mani majuropeera“Do biro ca tiiya manigʉ yʉ nii” mani ca ĩi yeenucũ yujurije,mani Pacʉ yeeméénii tea. Ati yepamaquẽ niiro bii. 17 Ati yepa, niipetirije ati yepamaquẽre tiirʉga tʉgoeñarique mena jĩcãrira petinʉcãcoaro bii. To ca bii pacaro Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca boori wãmere ca tii niigʉ pea, to birora cacaticõa niirucumi.

Díámacʉ̃ ca niirije, to biri ĩi ditorique(Mt 24.3-28; Lc 11.7-21)

18 Yʉ punaa yʉ ca mairã, ati cuu, ca tʉjari cuuniiro bii. “Jĩcʉ̃, Jesucristore ca junagʉ dooru-cumi,” ĩiriquere mʉja tʉojacupa. Mee mecʉ̃rirepaʉ peti Jesucristore ca junarã nii eacãma. Tobiro cʉ̃ja ca biiromacã, ca tʉjari cuupʉ caniirijeremani ĩa maji. 19Mani mena ca niiricarãra to biro

biicãwa. Díámacʉ̃ petira, mani yaarã majuropeméé niiupa. Mani yaarã peti cʉ̃ja ca niijata, manimenara niicãbojacupa. Añuro petira mani menaca niirã, niipetirãpʉra mani mena macãrã wadocʉ̃ja ca niitirijere ĩa majirique ca niipere ĩirã, tobiro bii witiupa.

20 Mʉja, ca ñañarije manigʉ Cristo, AñuriYerire cʉ̃ ca tiicojoricarã mʉja nii. To birimʉja niipetirãpʉra díámacʉ̃ maquẽre mʉja maji.21Ʉmʉreco Pacʉ wederique díámacʉ̃ ca niirijeremʉja ca majitirije jʉori méé mʉjare yʉ owa cojo.Teere camajirãmʉja ca niiromacãmʉjare yʉ owacojo. Ĩi ditorique jĩcã wãme ʉno peera díámacʉ̃ca niitirijere mʉja maji mee. 22 ¿Ñiru cʉ̃ niiti, caĩi ditogʉ? Ca ĩi ditogʉa, Jesús're, “Mesías mééniimi” ca ĩigʉ niimi. Cʉ̃ niimi Jesús're ca junagʉ,cʉ̃a, cʉ̃ Pacʉre, to biri cʉ̃ Macʉ̃ cãare, ca junagʉniimi. 23 Jĩcʉ̃ ʉno peera, Jesús're ca junagʉa cʉ̃Pacʉ cãare cʉotimi. “Jesús'ra niimi manire caametʉenegʉ,” ca ĩiwedegʉa, cʉ̃ Pacʉ cãare cʉomi.

24 To biri añurije queti jĩcãtopʉra mʉja catʉoriquere to birora tʉo nʉnʉjeecõa niiña. Tobiro biirã, Ʉmʉreco Pacʉ mena, ñucã cʉ̃ Macʉ̃Jesucristomena, mʉja niirucu. 25Ate nii, “Mʉjareyʉ tiicojorucu,” manire cʉ̃ ca ĩi cũurique: “Tobirora caticõa niirique.”

26Atera, mʉjare ca ĩi ditorʉgarãre ĩima ĩigʉ yʉowa cojo. 27Mʉja pea Jesucristo cʉ̃ ca tiicojoricʉAñuri Yerire mʉja cʉo mʉja yeripʉ. To biri aperãmʉjare cʉ̃ja ca bue majiope ʉnore mʉja amaati.Añuri Yeri majuropeera niipetirije mʉjare ma-jiomi. Mʉjare cʉ̃ ca majiorijea díámacʉ̃ ca niirijeniiro bii. Ĩi ditorique méé nii. To biri cʉ̃ wadoretʉonʉnʉjeeya,mʉjare cʉ̃ camajioricarore birora.

28 Yʉ punaa, mecʉ̃ra Cristore to birora tʉonʉnʉjeecõa niiña, cʉ̃ ca baua earo, tʉgoeña bayi,cʉ̃ ca doori tabere bobo tʉgoeñaricaro maniro,mani ca niipere biro ĩirã. 29Mee, Jesucristo añugʉcʉ̃ ca niirijere ca majirã niiri, ñucã niipetirãañurije ca tiirã cãa Ʉmʉreco Pacʉ punaarã cʉ̃jaca niirijere ca majiparã mʉja nii.

3Ʉmʉreco Pacʉ punaa cʉ̃ja ca tii niirije

1 ¡Ĩaña! ¡No cõro peti mani Pacʉ manire cʉ̃maijapari, Ʉmʉreco Pacʉ puna manire ĩirʉgʉ!¡Cʉ̃ punaarã mani nii! Ati yepa macãrã, ɄmʉrecoPacʉ puna mani ca niirijere majitima, ɄmʉrecoPacʉre ca majitiricarã niiri.

2Yʉ yaarã yʉ camairã, mecʉ̃ra “Ʉmʉreco Pacʉpunaa mani nii,” biiropʉa jiro mani ca bii niiperemanire ĩñoti. Biirãpʉa, Jesucristo cʉ̃ ca baua

Page 338: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 JUAN 3:3 335 1 JUAN 4:3earo, cʉ̃re biirãra mani ca niipere mani maji, tobiigʉ cʉ̃ ca bojoca baurijere ca ĩaparã niiri. 3 Tobiri atere, “To birora biirucumi” ca ĩi yue niigʉa,cʉ̃ majuropeera ñañarije tii yerijãari, ca ñañarijemanigʉniimi, Jesucristo ca ñañarijemanigʉ cʉ̃ caniirore birora.

4 Ñañarijere ca tiirã cõrora, doti cũurique caĩirijere bii ametʉene nʉcãrã tiima. Ñañarijetiiriquea doti cũuriquere bii ametʉene nʉcãriqueniiro bii. 5Mee mʉja, Jesucristo, mani ca ñañar-ijere cõa bojagʉ doogʉ cʉ̃ ca dooriquere mʉjamaji. Cʉ̃a, ca ñañarije manigʉ niimi.

6 To biri Jesucristo mena to birora ca niicõaniirã, ñañarijere tiitima. Ñañarijere ca tiirã niipe-tirãpʉra Jesucristore ĩati, cʉ̃re majiti, ca biiricarãniima.

7 Yʉ punaacã, jĩcʉ̃ ʉno peera mʉjare cʉ̃ja ĩiditoticãjato. Añurije ca tiirã, Jesucristo añugʉcʉ̃ ca niirore birora añurã niima. 8 Ñañarijereca tiirã, Satanás yaarã niima. Mee, tĩrʉmʉpʉrañañarije ca tii jʉo dooricʉ niigʉ biimi Satanás. Tobiri Satanás cʉ̃ ca pade niirijere cõagʉ doogʉradooupi Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ Jesús, ati yepapʉre.

9 Jĩcãrã ʉno peera Ʉmʉreco Pacʉ punaa caniirã, ñañarijere tiitima, Ʉmʉreco Pacʉ ma-juropeera cʉ̃ ca catiro jãaricarã niiri. To biriñañarijere tii nʉnʉa waamajitima Ʉmʉreco Pacʉpunaa niiri. 10 Ʉmʉreco Pacʉ punare, to biriSatanás puna menare, ate mena mani ĩa maji:Añurije tiiti, cʉ̃ja yaarãremaiti, ca biirã, ɄmʉrecoPacʉ punaa méé niima.

Ameri mairique11 Jĩcãtopʉre añurije quetimʉja ca tʉorique ate

nii: “Mani ameri maico,” ĩirique. 12 Caín're biroca biitiparã mani nii. Satanás yʉʉ niima ĩigʉ, cʉ̃baire jĩaupi. ¿Ñee jʉori cʉ̃ baire cʉ̃ jĩaupari? Caíncʉ̃ ca tii niirijea ñañarije peti niiupa; cʉ̃ bai cʉ̃ catiirije pea añurije niiupa.*

13 Yʉ yaarã, Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirã mʉ-jare cʉ̃ja ca ĩa tutiro, “¿Ñee tiirã manire cʉ̃ja ĩatutiti?” ĩieto. 14 Mee mania, mani yaarãre camairã niiri, ñañaro mani ca bii yaiboriquere caametʉaricarã mani ca niirijere mani maji, cʉ̃jayaarãre ca maitirã ca bii yairicarãre birora ni-icãma ména. 15 Cʉ̃ja yaarãre ca ĩa tutirã, bojocajĩari maja niima. Jĩari majʉ jĩcʉ̃ ʉno peerena,to birora caticõa niirique cʉ̃pʉre ca niitirijeremʉja maji. 16 Jesucristo manire maima ĩigʉ, cʉ̃majuropeera manire cʉ̃ ca bii yai bojariquere camajirã niiri mani maji, ameri mairiquera. To

biri mani cãa mani yaarãre maima ĩirã, ñañaromanire to ca bii pacaro “Ñañaro manire bii”ĩitirãra, cʉ̃jare ca tii nemoparã mani nii.

17 Jĩcʉ̃ pairo ca apeye cʉtigʉ nii pacagʉ, cʉ̃ yeewedegʉ tii nemorique ca boogʉre ĩa pacagʉ cʉ̃ca tii nemotijata, Ʉmʉreco Pacʉ manire cʉ̃ caĩa mairiquere ca majitigʉ niimi. 18 Yʉ punaacã,aperãre mani ca mairijea, mani ʉjero wadora:“Mʉre yʉ mai” mani ca ĩirije wado to niiticã-jato, biitirora, díámacʉ̃ra mani ca mairijea, tiinemorique mena mani tii niirije to niijato.

Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojorore uwiricaromaniro niirique

19 To biro tiirã, díámacʉ̃ maquẽ mena ca niirãmani ca niirijere majiri, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩacojorore uwiricaromaniromani niirucu. 20Apeyeʉno mani ca tii bui cʉtiriquere mani yeri manireto ca wedejãajata cãare, Ʉmʉreco Pacʉ pee ni-imi, mani yeri ametʉenero ca nii majuropeegʉ,niipetirije ca majigʉ. 21 Yʉ yaarã, apeye ʉnomani ca tii bui cʉtiriquere mani yeri manire toca wedejãatijata, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojororeuwiricaro maniro mani nii. 22 To biri niipetirijecʉ̃remani ca jãirijeremanire tiicojorucumi, cʉ̃ cadotirore biro tii, ñucã cʉ̃ ca ĩa ʉjea niirijere tii, catiirã mani ca niiro macã.

23 Ate nii cʉ̃ ca dotirique: Cʉ̃ Macʉ̃ Jesucri-store díámacʉ̃ tʉo nʉnʉjee, ñucã manire cʉ̃ catii dotiricarore birora ameri mai, mani ca tiiniipe nii. 24 Cʉ̃ ca dotiriquere ca tii nʉnʉjeegʉa,Ʉmʉreco Pacʉpʉre to birora niicõa nii, ñucã cʉ̃pee cãa cʉ̃ menara niicõa nii, biimi. Manire cʉ̃ca tiicojoricʉ Añuri Yeri menapʉ Ʉmʉreco Pacʉmanipʉre cʉ̃ ca niirijere mani maji.

4Añuri Yeri, to biri Cristore ca junagʉ yeri

1 Yʉ yaarã yʉ ca mairã, “Ʉmʉreco Pacʉcʉ̃ ca majiorije mena jãa wede” ca ĩirãre, ni-ipetirãpʉrena tʉo nʉnʉjeeticãña. Díámacʉ̃raɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca majiorije mena cʉ̃ja ĩimitiĩirã, cʉ̃ja cawederijere añuro tʉoya. Ati yepapʉrepaʉ peti niicãma, “Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire cawederã jãa nii,” ca ĩi dito yujurã. 2 Ati wãmenii, Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ Añuri Yeri cʉ̃ ca majiorijemena ca wederãre ĩa majirica wãme: “Jesucristomanire biigʉ dooupi” ca ĩigʉ niimi, ɄmʉrecoPacʉ yʉʉ Añuri Yerire ca cʉogʉ. 3 “Jesucristomanire biigʉ dooupi” ca ĩitigʉa, Ʉmʉreco Pacʉyʉʉ Añuri Yerire cʉotimi. “Cristore ca ĩa junagʉdoorucumi,” cʉ̃ja ca ĩiro mʉja ca tʉoricʉ, mee ati

* 3:12 Gn 4.8; He 11.4.

Page 339: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 JUAN 4:4 336 1 JUAN 5:9yepapʉre ca nii yerijãagʉ yeri peere ca cʉogʉ ni-imi. 4 Yʉ yaarã, mʉja, Ʉmʉreco Pacʉ yaarã mʉjanii. “ɄmʉrecoPacʉ yee quetire cawederã jãa nii,”ca ĩi ditorãre mʉja bii ametʉa nʉcãcãupa. Mʉ-japʉre ca niigʉa, ati yepa macãrã mena ca niigʉametʉenero do biro ca tiiya manigʉ niimi. 5 Cʉ̃jaati yepa macãrã niima; to biri ati yepa maquẽcʉ̃ja camajirije wadorewedema. Teere cʉ̃jare tʉonʉnʉjeema ati yepa macãrã. 6 Mania, ɄmʉrecoPacʉ yaarã peemani nii. To biri, Ʉmʉreco Pacʉreca majirã manire tʉo nʉnʉjeema. Ʉmʉreco Pacʉyaarã ca niitirã, manire tʉotima. Ate menamani ĩa maji Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ Añuri Yerire cacʉorãre, to biri ca ĩi ditogʉ yerire ca cʉorã cʉ̃jaca niirijere.

Ca maigʉ niimi Ʉmʉreco Pacʉ7 Yʉ yaarã yʉ ca mairã, mani ameri maico,

ameri mairiquea Ʉmʉreco Pacʉ manire cʉ̃ cadotirije niiro bii. Bojocare ca mairã niipetirã,Ʉmʉreco Pacʉ puna nii, Ʉmʉreco Pacʉre ca ma-jirã nii, biima. 8 Ca bojoca maitirã, ɄmʉrecoPacʉre ca majitirã niima; Ʉmʉreco Pacʉa camaigʉ niimi. 9Ʉmʉreco Pacʉ o biri wãmemanireĩñoupi, manire cʉ̃ ca mairijere: Cʉ̃ Macʉ̃ jĩcʉ̃ra caniigʉre ati yepapʉre cʉ̃re tiicojoupi, cʉ̃ jʉorimanica catipere biro ĩigʉ.

10 O biri wãme manire maiupi: Ʉmʉreco Pacʉ,cʉ̃re mani ca mairije jʉori méé, cʉ̃ pee maniremaima ĩigʉ cʉ̃ Macʉ̃re tiicojori, mani ca ñañar-ije wapare cʉ̃ majuropeera ñañaro cʉ̃ ca bii yaiametʉene bojaro manire tii bojaupi.

11 Yʉ yaarã yʉ ca mairã, o biri wãme ɄmʉrecoPacʉ manire cʉ̃ ca mairique ca niiro macã, manicãa ca ameri maiparã mani nii. 12 Jĩcʉ̃ ʉnorajĩcãti ʉno peera Ʉmʉreco Pacʉre ĩatiupa. Manica maijata, mani menara niimi Ʉmʉreco Pacʉ.Ñucã manire cʉ̃ ca mairije cãa, ĩa majiricaroramanire bii nʉnʉa waa. 13 Ʉmʉreco Pacʉ menamani ca niirijere, ñucã cʉ̃ pee cãa mani menacʉ̃ ca niirijere, mani maji cʉ̃ Añuri Yerire cʉ̃ catiicojoricarã niiri. 14 Jãamajuropeera jãa ĩawʉ. Tobiri “Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ Macʉ̃re tiicojoupi, bojo-care Ca Ametʉenepʉre,” jãa ĩi wede. 15 Jĩcʉ̃ ʉno,“Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ra niimi Jesús” ca ĩigʉa,Ʉmʉreco Pacʉ mena nii, ñucã Ʉmʉreco Pacʉ cãacʉ̃ mena nii, biimi.

16Ate mena Ʉmʉreco Pacʉ manire cʉ̃ ca mair-ijere maji, díámacʉ̃ tʉo nʉnʉjee, mani bii eawʉ.Ʉmʉreco Pacʉa camaigʉ niimi; ca bojocamaigʉaɄmʉreco Pacʉ mena niimi; ñucã Ʉmʉreco Pacʉpee cãa cʉ̃ mena niimi.

17 Ameri mairique o biri wãme manipʉre biibau nii ea, mania ati yepapʉre, Jesucristo cʉ̃ ca

biiricarore birora ca bii niiricarã niiri, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca ĩa bejeri rʉmʉ ca earo uwiricaromaniro mani ca niipere biro ĩiro. 18 Amerimairique ca niiri tabera uwirique mani. Díá-macʉ̃ra ca bojoca mairã mani ca niijata, uwiriquecãa manire camotaticoa. Uwiriquea, ñañaromani ca biiro ca tiirije niiro bii. To biri cauwi tʉgoeñarã, ameri mairiquere añuromajitimaména.

19 Mania, Ʉmʉreco Pacʉre mani mai, cʉ̃ peemanire cʉ̃ ca mai jʉorique ca niiro macã. 20 Jĩcʉ̃ʉno: “Yʉa Ʉmʉreco Pacʉre yʉ mai” ca ĩigʉ niipacagʉ, cʉ̃ yee wedegʉre cʉ̃ ca ĩa tutijata, tobiro ĩi ditocãgʉ ĩimi. ¿Cʉ̃ yee wedegʉ cʉ̃ caĩagʉrena camaitigʉ nii pacagʉ, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ca ĩatigʉ peera do biro pee tiicãri cʉ̃ maibogajati?21 Jesucristo atemanire tii doti cũuupi: “ɄmʉrecoPacʉre ca maigʉa, cʉ̃ yee wedegʉ cãare cʉ̃ mai-jato,” manire ĩiupi.

5Cristore díámacʉ̃ tʉo nʉcʉ̃ bʉorique

1 Díámacʉ̃ra Jesús're, “Mesías niimi,” ca ĩi tʉonʉnʉjee nʉcʉ̃ bʉorã niipetirã, Ʉmʉreco Pacʉpunaa niima. Ca pacʉre camaigʉa, cʉ̃ puna cãaremaimi. 2 Ʉmʉreco Pacʉre mai, cʉ̃ ca dotiriquecãare tii nʉnʉjee, tiirã, Ʉmʉreco Pacʉ punaacãare mani ca mairijere mani maji. 3 ɄmʉrecoPacʉre mairiquea, cʉ̃ ca dotiriquere tii nʉnʉ-jeerique niiro bii. Biiropʉa, cʉ̃ ca dotiriqueado biro ca tii jeeño majiña manirije ʉnopʉ ni-iti. 4 Díámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ punaa ca ni-irã, ati yepa maquẽ ñañarije tii niiriquere cabii ametʉa nʉcã majirã niima. Díámacʉ̃ manica tʉo nʉcʉ̃ bʉorijera, ati yepa maquẽ ñañarijetii niiriquere ca bii ametʉa nʉcãricarã mani caniiro tii. 5 Jesús're, “Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ niimi”ca ĩi nʉcʉ̃ bʉogʉa, ati yepa maquẽ ñañarije tiiniiriquere bii ametʉa nʉcãcãmi.

Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ yee maquẽre wederique6 Jesucristora niimi, ocomena, to biri díi mena,

ca dooricʉ. Oco mena wado méé dooupi. Ocomena, díi mena, dooupi. Añuri Yeri niimi ate cʉ̃ca ĩariquere ca wedegʉ. Añuri Yeria, díámacʉ̃ caĩigʉ niimi. 7 Ʉmʉreco tutipʉre itiarã niima atecʉ̃ja ca ĩariquere ca wederã: Cʉ̃ Pacʉ, cʉ̃ Macʉ̃Jesucristo, Añuri Yeri niima. Anija itiarãpʉrajĩcʉ̃ra niima. 8 Ati yepa pee cãare itiarã niima,cʉ̃ja ca ĩariquere ca wederã: Añuri Yeri, oco,díi, niima. Anija itiarãpʉra jĩcã wãmera ca ĩirãniima. 9 Bojoca, cʉ̃ja ca ĩariquere manire cʉ̃ja cawederije cãare mani tʉo nʉnʉjee. Ʉmʉreco Pacʉ

Page 340: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

1 JUAN 5:10 337 1 JUAN 5:21cʉ̃ ca ĩariquere manire cʉ̃ ca wederije pee docaca nii majuropeerije nii, cʉ̃ majuropeera cʉ̃ Macʉ̃yee maquẽre cʉ̃ ca wederique niiri. 10 ɄmʉrecoPacʉ Macʉ̃re díámacʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeegʉa, aterecʉ̃ yeripʉ cʉocãmi. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩiri-jere díámacʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeetigʉa, ca ĩi ditogʉrebiro cʉ̃ ca tuaro cʉ̃re tiimi, cʉ̃ majuropeera cʉ̃Macʉ̃ yee maquẽ cʉ̃ ca ĩariquere cʉ̃ ca wederijeredíámacʉ̃ cʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeetirije mena. 11 Atenii, cʉ̃ ca ĩariquere Ʉmʉreco Pacʉ manire cʉ̃ cawederije: To birora caticõa niiriquere maniretiicojoupi Ʉmʉreco Pacʉ. Tee to birora caticõaniirique pea cʉ̃ Macʉ̃pʉre nii. 12 Ʉmʉreco PacʉMacʉ̃re díámacʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeegʉ cãa to biroracaticõa niiriquere cʉomi, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃redíámacʉ̃ ca tʉo nʉnʉjeetigʉa, ate to birora cat-icõa niirique cãare cʉotimi.*

Wede majio yapanorique13Mʉja, Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃re díámacʉ̃ ca tʉo

nʉnʉjeerãre ate mʉjare yʉ owa cojo, to biroracaticõa niiriquere ca cʉorã mʉja ca niirijere maji,Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃re to birora tʉo nʉnʉjeecõanii, mʉja ca biipere biro ĩigʉ.

14Ʉmʉreco Pacʉre, “To birora tiirucumi”maniĩi yue, cʉ̃ ca boorore biro apeye ʉno cʉ̃re manica jãirijere manire cʉ̃ ca tʉorijere ca majirã niiri.15 Mani ca jãi juu buerijere Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ catʉorijere ca majirã niiri, cʉ̃re mani ca jãirijeremee ca cʉo yerijãarã mani ca niirijere mani maji.

16 Jĩcʉ̃ ʉno, cʉ̃ yee wedegʉ ñañarije, ñañaro biiyairicaropʉ ca ami waatirije ñañarijere cʉ̃ ca tiirocʉ̃ ca ĩajata, Ʉmʉreco Pacʉre cʉ̃re cʉ̃ jãi juu buebojajato, to biro cʉ̃ ca tiiro, Ʉmʉreco Pacʉ peecatiriquere cʉ̃re tiicojorucumi, ñañarije, ñañarobii yairicaropʉ ca ami waatirijere cʉ̃ ca tiijata, yʉĩi. Nii jĩcã wãme ñañarije, ñañaro bii yairicaropʉca ami waarije, tee jʉori docare, Ʉmʉreco Pacʉrecʉ̃re jãi juu bue bojaya yʉ ĩiti. 17 Niipetirijeñañarije tiirique cõrora ñañarije wado niicãrobii; bii pacaro nii ñañarije tiirique ñañaro biiyairicaropʉ ca ami waatirije.

18 Díámacʉ̃ra, Ʉmʉreco Pacʉ punaa ca niirã,ñañarijere cʉ̃ja ca tii nʉnʉa waatirijere manimaji. Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ cʉ̃jare cotemi. Tobiri Satanás ñañaro cʉ̃jare tii pato wãcõtimi.19 Ʉmʉreco Pacʉ punaa mani ca niirijere manimaji. Ati yepa niipetiropʉre Satanás cʉ̃ ca dotirijecãare mani maji. 20 Ñucã Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃doori, díámacʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ ca niigʉre cʉ̃ja

majijato ĩigʉ, tʉo puoriquere manire cʉ̃ ca tiico-jorique cãare mani maji. To biri cʉ̃ Macʉ̃ Jesu-cristo díámacʉ̃ ca ĩigʉmenamani nii. Anira niimiɄmʉreco Pacʉ ca nii majuropeegʉ, to biroracaticõa niiriquere ca tiicojogʉ. 21 Yʉ punaa, tiinʉcʉ̃ bʉoricarã ca bii ditorã menare bojoca catiriniiña.

Juan

* 5:12 Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃re ca cʉogʉa, cʉ̃ cãa catiriquere cʉomi; Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃re ca cʉotigʉpea, catiriquere cʉotimi. Jn 3.36.

Page 341: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

2 JUAN 1 338 2 JUAN 13

2 JUANAti pũurore owagʉ, jĩcʉ̃ bʉcʉ yʉʉowa cojo ĩimi.

Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca beje amiricarãre, cʉ̃ yaarã caniirãre, cʉ̃ ca owa cojorique nii. “Ameri mairiquemena, Ʉmʉreco Pacʉ wederique ca ĩirore bironiiña,” cʉ̃ ca ĩi owa cojorique nii (vv. 1-6).

“Ca ĩi ditorã cʉ̃ja ca buerijere tʉo majiri niiña,”ĩi wede (vv. 7-11), “Yʉ majuropeera mʉjare yʉĩagʉ waarucu,” ĩirique mena owa yapano eami.Pʉati Juan cʉ̃ ca queti owa cojorica pũuro

Añu dotirique1Yʉ, bʉcʉ, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca beje amiricore,

to biri cõ punaa cãare, yʉ jĩcʉ̃ wado méé yʉ camairãre, niipetirã díámacʉ̃ maquẽ Jesucristo yeeañurije quetire ca majirã cãa cʉ̃ja ca mairãre,2 díámacʉ̃ maquẽre majima ĩirã jãa mena ca ni-irãre, ñucã jãa mena to cãnacã rʉmʉra ca niicõaniiparãre, ati pũuro mena mʉjare yʉ añu dotiowa cojo. 3 Mani Pacʉ Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ Macʉ̃Jesucristo, cʉ̃ ca añu majuropeerije, cʉ̃ ca ĩamairije, jĩcãri cõro añuro niirique, díámacʉ̃ caniirije, to biri ameri mairique mena, mʉja menato niijato.

4Bʉaro yʉ ʉjea niiwʉ, jĩcãrã mʉja punaa, maniPacʉ manire cʉ̃ ca dotiricarore biro cʉ̃ja ca tii ni-irijere ĩagʉ. 5 Yʉ yaarã yʉ ca mairã, “Mani amerimaico” mʉjare yʉ ĩi jãi. Ate mʉjare yʉ ca owacojorijea, dotirique wãma wãme méé nii. Mee,jĩcãtopʉramani ca tʉo jʉo dooriquera nii. 6Amerimairiquea Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti cũurique caĩirore biro tii niirique nii. Ate nii doti cũurique:Amerimaiña, mee jĩcãtopʉramʉja ca tʉoricarorebirora.

Ca ĩi dito yujurã7 Ati yepapʉre paʉ peti niicãma, bojocare ca

ĩi dito amejuarã. Mani Wiogʉ Jesucristo manirebiro upʉ cʉtigʉ cʉ̃ ca doorique díámacʉ̃ ca niiri-jere ca majirʉgatirã niima. To biro ca biigʉa, caĩi ditogʉ, Cristore ca junagʉ, niigʉ biimi. 8To biriañuro tʉgoeña bojoca catiri niiña, añuro mʉja capade niirique wapa ca niipe to yaiticãjato ĩirã. Tobiro mʉja ca tii niirije wapa Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ catiicojopere niipetiro mʉja ca tiicojo ecope peeretii niiña.

9 Noo ca boogʉ, apeyera bii maa wijia, Je-sucristo cʉ̃ ca bue majioriquere to birora tʉonʉnʉjeecõa nii, ca biitigʉa, Ʉmʉreco Pacʉ menaca niitigʉ niimi. Jesucristo cʉ̃ ca bue majioriqueca niirore biro teere to birora ca tʉo nʉnʉjeecõaniigʉa, Ʉmʉreco Pacʉ mena, to biri cʉ̃ Macʉ̃mena, ca niigʉ niimi.

10 Noo jĩcʉ̃ ʉno mʉjare ca ĩa yujugʉ eagʉ, atebuemajioriqueméérena cʉ̃ cawedejata, mʉja yaawiire, “Ano niiña” cʉ̃re ĩi, añuro cʉ̃re jãi boca,tiiticãña. 11 Cʉ̃ ʉnore añuro ca jãi bocagʉa, cʉ̃menara, ñañarije cʉ̃ ca tii niirijere ñañarije ca tiinemogʉ tuacãmi.*

Wede yapanorique12 Paʉ mʉjare yʉ ca ĩi cojorʉgarije niimi bi-

iropʉa. Bʉari, owa cojorique mena yʉ ĩirʉgati.Yʉ majuropeera mʉjare ĩagʉ waari, mʉja menayʉ wede penirʉga, añuro yeri ʉjea nii añurãmanica niipere biro ĩigʉ.

13 To biri Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã mʉjayaarã, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca beje amiricarã, mʉ-jare añu doti cojoma.

To biro to biijato.Juan

* 1:11 Waa yujurimaja ca earãméére ĩi. Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã, bojoca cʉ̃ja ca earo cʉ̃ja yaawiijeripʉ cʉ̃jarecʉ̃ja ca cãni dotirijere ĩima ĩirã, bojorica wãmeri ca bue yujurã cʉ̃ja ca bii pato wãcõ yujurijere ĩimaĩigʉ cʉ̃ ca ĩirique nii. Gá 1.7-9.

Page 342: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

3 JUAN 1 339 3 JUAN 15

3 JUANAti pũuro cãa jĩcʉ̃ bʉcʉ cʉ̃ ca owarica pũurora

nii. Cristo yee quetire ca tʉo nʉnʉjeerãre ca jʉoniigʉ Gayore cʉ̃ ca owa cojorica pũuro nii.

“Cristore ca tʉo nʉnʉjeerãre mʉ ca tiinemorije añu majuropeecã,” ĩi cojomi (vv. 1-8).Diótrefes ñañaro cʉ̃ ca biirije cʉtirijere wedemi(vv. 9-10).

Ñucã Demetrio, Cristore ca tʉo nʉnʉjeegʉ cabojoca añugʉ yeere wedemi (vv. 11-12). To biroĩicã, añu doti cojorique mena ĩi yapano eami (vv.13-15).Itiati Juan cʉ̃ ca queti owa cojorica pũuro

Gayore ĩi nʉcʉ̃ bʉorique1 Ati pũuro mena, yʉ, bʉcʉ, yʉ mena macʉ̃

Gayore, díámacʉ̃ra yʉ ca maigʉre, yʉ añu doticojo.

2 Yʉ yee wedegʉ yʉ ca maigʉ, mʉ ca yerijãñarijepʉ añuro ca cati añugʉ mʉ ca niirorebirora, mʉ ca tiirije niipetirijepʉra añuro mʉrewaa boja, diarique manigʉ nii, mʉ ca bii nʉnʉawaapere biro ĩigʉ, Ʉmʉreco Pacʉre mʉre yʉ jãiboja.

3 Jĩcãrã mani yee wederã yʉre ĩarã earã, Je-sucristo yee añurije queti díámacʉ̃ ca niirije caĩirore biro mʉ ca tii nʉnʉjeecõa niirijere yʉrecʉ̃ja ca wede earo tʉogʉ, bʉaro yʉ ʉjea niiwʉ.4Yʉ punaare biro ca niirã, añurije queti díámacʉ̃ca niirije ca ĩirore biro cʉ̃ja ca tii nʉnʉjeecõaniirijere queti tʉogʉ yʉ ca ʉjea niiro ametʉenero,yʉ ca ʉjea niiro ca tiirije ʉno apeye mani.

5 Yʉ yee wedegʉ yʉ ca maigʉ, aperã maniyaarãre,* añuro petira aperori macãrã ca earãremʉ ca tii nemo niirijere, añuro peti tiigʉ mʉtii. 6 Cʉ̃ja pea Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃jaca tʉo cojoropʉ, bʉaro cʉ̃jare ca maigʉ mʉ caniirijere wedewa. To biri waa nʉnʉa waarã cʉ̃jaca cʉope, tii nemorique cʉ̃ja ca boorijere cʉ̃jaretii nemoña, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa biijejari wãmeʉnopʉ, mʉre yʉ ĩi. 7 Cʉ̃ja pea Jesucristo yee que-tire bue yujurã waarã, Cristore ca majitirã cʉ̃ja catii nemorijere ca bootiricarã niima. 8Tobirimani,cʉ̃jare ca tii nemoparã mani nii,† díámacʉ̃ caniirije añurije quetire cʉ̃ja ca wede yujuro cʉ̃jareca tii nemorã mani ca niipere biro ĩirã.

Diótrefes cʉ̃ ca ñañarije

9 Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre jĩcã pũuro yʉowa cojomiwʉ. To biro yʉ ca tiiriquere Diótrefescʉ̃ja watoare ca jʉo niigʉre biro wado ca niirʉganiigʉ pea jãa ca dotirijere tʉo nʉnʉjeerʉgatimi.10 To biri mʉja pʉtopʉ yʉ ca waajata, cʉ̃re jʉocojori, to biro cʉ̃ ca biirique cʉtirijere cʉ̃re yʉ tutibojoca catiorucu; watoara ĩi dito queti pai nucũyujumi manire. Ñucã tee wado méé ĩimi. Maniyaarã ca earã cãare, “Ano cãniña,” cʉ̃jare ĩiti, ñucã“Ano cãniña,” ca ĩirʉgarã cãare cʉ̃jare camota,cʉ̃ja mena cʉ̃ja ca niimirijere cʉ̃jare cõa wiene,cʉ̃jare tiimi.

11 To biri yʉ yee wedegʉ yʉ ca maigʉ, ñañar-ijere ĩa cõo nʉnʉjeeticãña. Añurije peere ĩacõoña. Añurije peere ca tiigʉa, Ʉmʉreco Pacʉyʉʉ niimi. Ñañarije ca tiigʉa, Ʉmʉreco Pacʉre camajitigʉ niimi. 12 Demetrio yee maquẽ peera ni-ipetirãpʉra añuro wederucuma. Ñucã ɄmʉrecoPacʉ díámacʉ̃ ca ĩigʉ cãa majimi, Demetrio cʉ̃ catii niirijere. Jãa cãa, cʉ̃ yee maquẽre añuro jãawede, mʉ cãa díámacʉ̃ra jãa ca ĩirijere mʉ maji.

Añu doti yapanorique13Paʉmʉre yʉ ca ĩirʉgarije nii biiropʉa. Bʉari,

owa cojorique mena mʉre yʉ ĩirʉgati. 14 Yoariméé yʉ waarucu biigʉpʉa. To cõropʉ añuro mʉmena mani wede penijaco.

15 Añuro niirique mʉ mena to niijato. Manimena macãrã mʉre añu doti cojoma. Ñucã manimena macãrã cãa cʉ̃ja añujato.

To biro to biijato.Juan

* 1:5 Mani yaarã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã. † 1:8 Cãnirica tabe cʉ̃jare ca tiicojoparã mani nii.

Page 343: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

JUDAS 1 340 JUDAS 13

JUDASPʉa yʉtea jiro macãrã Cristore ca tʉo nʉnʉ-

jeerãre cʉ̃ ca owa cojoriquere biirije nii. “Ĩi ditobueri maja menare tʉo majiri niiña,” ĩi wedemi(vv. 1-16). Pedro nemo owa cojogʉ cʉ̃ ca ĩiricawãmere birora ĩimi ati pũuro cãare. “Mʉja catʉo nʉnʉjee niirijere to birora tʉgoeña tutuacõaniiña,” ĩi wede majiomi (vv. 17-23).

Ʉmʉreco Pacʉ yaarã ca niirãre díámacʉ̃ tʉonʉcã bʉoriquere jĩcãtira cʉ̃ ca tiicojocã yerijãawaarique maquẽra wede (v. 3).Judas, cʉ̃ ca queti owa cojorica pũuro

Judas Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca jʉoricarãre cʉ̃ caowarique

Añu dotirique1 Yʉ Judas, Santiago yee wedegʉ, Jesucristore

pade bojari majʉ, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca mairã, cʉ̃ca bejericarã, Jesucristo cʉ̃ ca ĩa cote niirãre yʉowa cojo.

2 Bʉaro mʉjare cʉ̃ ca ĩa mairije, añuro jĩcãriameri mairique, to biri ameri mairique, mʉjamena to niijato.

Ca ĩi dito bueri maja(2P 2.1-17)

3 Yʉ yaarã yʉ ca mairã, ametʉarique mʉja,yʉ cãa, mani ca cʉorije maquẽre bʉaro yʉ caowarʉga niirucuriquere, mecʉ̃ra díámacʉ̃ tʉonʉcʉ̃ bʉorique Ʉmʉreco Pacʉ yaarã ca niirãrejĩcãtira cʉ̃ ca tiicojo peoticãriquere, to birora ĩanʉnʉjee wede bayi, tiicõa niiña ĩigʉ, atere o biromʉjare yʉ ĩi owa cojo.

4 Mee tĩrʉmʉpʉra Ʉmʉreco Pacʉ wed-eriquepʉ, ñañaro ca tii eco yaiparãre “To birobiirucuma” cʉ̃ja ca ĩi owa cũu jʉguequĩricarã,jĩcãrã bojoca bau niiro biitirãra ĩa majiña manirãmʉja watoapʉre nii yerijãama. Cʉ̃ja, ca bojocañañara, mani Ʉmʉreco Pacʉ añuro manire cʉ̃ca tii bojariquerena noo ca booro ñañarije tiinucũ yujurique pee jeeño, jĩcʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉca niigʉ niipetirije jotoa ca niigʉre booti, maniWiogʉ Jesucristore booti, ca biirã niima.

5Mee ate niipetirijere añuro mʉja ca maji pac-aro, Ʉmʉreco Pacʉ, cʉ̃ yaa punamacãrã Egiptopʉca pade coterã cʉ̃ja ca niimiriquere cʉ̃jare jee

wiene, tiicãri jiro cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeetirãre cʉ̃ catii yaio bateriquere mʉja ca majiro yʉ boo.

6Ʉmʉreco Pacʉa, cʉ̃ pʉto macãrã* cãare, cʉ̃jaca doti niipe cõrora tiiri méé cʉ̃ja yaa taberenawiti weo, ca biiricarãre, ca naitĩari tabe to biroraca niicõa niiri tabepʉ cʉ̃jare bia dopocãri cʉomi,cʉ̃ ca ĩa beje majuropeeri rʉmʉ ca niiro ĩa bejeriñañaro cʉ̃jare tiirʉgʉ.

7 Cʉ̃jare birora Sodoma, Gomorra, to biri tiimacãwejarimacãrã cãa, tiiricawãme cõroméépʉniipetirãmena tii epericarã cʉti, ca tiiyamanirijeñañarijepʉ tii ametʉene nʉcã, tiiupa. Tee jʉori,pecame ca ʉ̃ʉ yatitiri pecamepʉ ñañaro tamʉori,niipetirãpʉre “Ñañaro tamʉoupa cʉ̃ja cãa,” cʉ̃jaca ĩi majipere biro ĩirã to biro biiupa.

8 Cʉ̃jare birora anija, cʉ̃ja ca quẽñarijerena“To biro biirʉga,” ca ĩi dito nucũ yujurã, cʉ̃jaupʉrire ñañaro ca biiro tii, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ cadotirijere booti, ñucã ʉmʉrecopʉ ca doti tutu-arãrena ñañaro ĩi tuti epe, tiima. 9 ɄmʉrecoPacʉre pade bojari majʉ Miguel majuropeepʉcãa, Moisés upʉri niiquĩrique jʉori Satanás menaameri tutigʉ, “Ñañaro mʉ bii yai ʉcʉarucu,” ĩitutiricaro maniro, “Ʉmʉreco Pacʉ pee mʉre cʉ̃tutijato,”† cʉ̃re ĩicãupi. 10 Cʉ̃ja, cʉ̃ja ca majitir-ijerena ñañaro ĩi wede paicãma. Waibʉcʉrã catʉo puorique manirã cʉ̃ja ca biirore biro cʉ̃ja catʉgoeña majirijeacã wado menara cʉ̃ja ca majibʉarije peera, cʉ̃ja majuropeera ñañaro cʉ̃ja cabii yaiperena ĩi bui cʉticãma.

11 ¡Abé nija cʉ̃ja, Caín niiquĩricʉ cʉ̃ ca tiiquĩri-carore biro ca tii nʉnʉjeerã! Wapa tiirica ti-iri booma ĩirã, Balaam cʉ̃ ca biiricarore biroraɄmʉreco Pacʉ peera tʉo nʉnʉjeerʉgatima. ÑucãCoré niiquĩricʉ cʉ̃ wiorãre ametʉene nʉcãmaĩigʉ, cʉ̃ ca bii yairicarore birora bii yaicãma.

12Ameri mai nʉcʉ̃ bʉo mʉja ca tii boje rʉmʉriqueno nea poo baa niiri taberire cʉ̃ja menara,bobori méé mʉja watoare bii ñaajuacãri, nʉcʉ̃bʉo jañuri méé baa, jini, bii ʉjea nii niima. Cʉ̃jayee maquẽ wado ca amarã niima. Bueri bʉrʉa,ca oco maniri bʉrʉare wino ca paa puu cojoribʉrʉare biro biima. Yucʉ, tee ca dica cʉtiricuu ca ea pacaro, ca dica maniri yucʉre birobiima. Pʉatipʉ jinicã yai waa, tiigʉʉrire ca nʉcõmenapʉra wẽe yaiocã, tiiricagʉʉrire biro biima.13 Cʉ̃ja majuropeera boborije cʉ̃ja ca tii nucũ

* 1:6 Ángeles. † 1:9 Zac 3.2; 2P 2.11 Judíos, bʉcʉrã cʉ̃ja ca tʉgoeñari wãme pea, Ʉmʉreco Pacʉre queti wedebojari majʉ (arcángel) Miguel, Moisés cʉ̃ ca bii yairo cʉ̃ upʉrire cʉ̃ ca amigʉ earo, Satanás pea cabojoca jĩagʉ niiwi Moisés, ĩi ditorique mena cʉ̃ cãa, cʉ̃ upʉri niiquĩriquere jãigʉ eamiupʉ. Ex 2.11-12.

Page 344: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

JUDAS 14 341 JUDAS 24-25yujurije mena, dia pairiya uwioro ca jaberije teemajuropeera jopo ca jabe wienerijere biro biima.Ñocõa noo ca boorora ca waa nucũ yujurãre bironiima ĩirã, bʉaro ca naitĩari tabepʉ ñañaro ca biiyai waaparã peti niirã biima.

14 Enoc, Adán jirore jĩcã amo peti, ape amorepʉaga penituaro niirã jiro macʉ̃ cãa cʉ̃jarenaĩigʉra: “Ʉpʉ, cʉ̃ yaarã cʉ̃re queti wede bojarimaja paʉ millares mena,‡ 15 bojoca niipetirãreniipetirije ñañarije cʉ̃ja ca tiirique wapa, bojocañañarã niiri, niipetirije ñañari wãmeri ɄmʉrecoPacʉre cʉ̃ja ca ĩi buirique wapa, ñañaro cʉ̃jaretiigʉ doogʉ doomi,” ĩi jʉguequĩupi.§

16 Anija, niipetirijepʉrena túáticã, niipetiri-jepʉrena wede pai, cʉ̃ja upʉri ca tiirʉgarije wadotii, “O biro ca biirã jãa nii” ĩi tʉgoeñarique cʉticãriwede, jãa peere cʉ̃ja tʉo nʉnʉjeejato ĩirã bojocareañuro cʉ̃jare ĩi nʉcʉ̃ bʉo, tii dito nucũ yujuma.

Añuro cʉ̃ja niijato ĩirã wede majiorique17Yʉ yaarã yʉ ca mairã, mani Wiogʉ Jesucristo

cʉ̃ yee quetire cʉ̃ ca wede doti cojoricarã mʉjarecʉ̃ja ca ĩiriquere tʉgoeñaña. 18 O biro mʉjareĩiupa: “Ca tʉjari yʉteari ca nii waarucuro, bojoca,ñañarije ca ĩi bui eperã nii, cʉ̃ja upʉri ca boororebiro wado ca tiirã nii, biirucuma,”mʉjare ĩi wede-upa. 19 Cʉ̃ja niima, añuro jĩcãri mena nii majiñamaniro tii, ñañarije cʉ̃ja ca tiirʉga tʉgoeñarijeratii, ca tiirã. Tee tiirã cʉ̃ja, Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉAñuri Yerire cʉotima.

20 Mʉja, yʉ yaarã yʉ ca mairã, díámacʉ̃ tʉonʉcʉ̃ bʉorique ca ñañarije manirijere to biroratʉgoeña bayicõa niiña. Añuri Yeri mʉjare cʉ̃ca majiorije mena juu bueya. 21 Mani WiogʉJesucristo cʉ̃ ca mai ĩarije jʉori, to birora caticõaniirique Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojopere mʉja cayue niiro cõrora, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca mairijereacoboticãña.

22 “Yee méé ĩima,” ca ĩi tʉgoeña bayitirãre ĩamaiña. 23Aperãra ñañaro ca ʉ̃ʉ yaiborãre, añurijequeti cʉ̃jare wede majio, cʉ̃ja ca ametʉaro tiiya.Aperãra cʉ̃jare boo paca ĩa, tii nemoña. Teepeere, tʉgoeña bojoca catiri cʉ̃jare tii nemoña.Ñañarije cʉ̃ja ca tii niirije mena cʉ̃ja jutire ñañar-ije cʉ̃ja ca tii paa jĩorique menapʉrena ĩa ju-nacãña.

Ʉmʉreco Pacʉre baja peo ʉjea nii ya-panorique

24-25 ¡Ʉmʉreco Pacʉ jĩcʉ̃ra ca niigʉ, manireCa Ametʉenegʉ, ñañarije mʉja ca tiitipere biro

ĩigʉ cʉ̃ ca doti tutuarije mena teere mʉjare catii camota niigʉ, cʉ̃ ca bojoca cʉti niiri tabe caañu majuropeeri tabepʉre bʉaro ʉjea niiriquemena ca ñañarije manirã mʉjare ca cũupʉre, ĩinʉcʉ̃ bʉorique, do biro ca tiiya manigʉ niirique,niipetirijepʉre ca doti niigʉ niirique, doti majiniirique, mecʉ̃re, ñucã to birora, cʉ̃re to niicõaniijato mani Wiogʉ Jesucristo jʉori!

To biro to biijato.Judas

‡ 1:14 “Ángeles”. § 1:15 Judíos cʉ̃ja ca owarica pũuro: El Primer Libro de Enoc.

Page 345: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 1:1 342 APOCALIPSIS 1:10

APOCALIPSIS“Ca majiña maniriquere wede bau niirique”

ĩirʉgaro ĩi Apocalipsis. Wãmawãme cʉ̃ja ca owar-ica pũurori mena macã pũuro ca tʉjari pũuro,cʉ̃ja ca owa yapano earica pũuro nii.

Cãnigʉre biro cʉ̃ ca bii oto weti waaro, cabiipere Juan're Jesucristo cʉ̃ ca ĩñoriquere paʉwãmeri mena ĩi cõoñari pairo peti wedecã atipũuro.

Cʉ̃ ca niiri yʉtea macãrã Cristore ca tʉo nʉnʉ-jeerã ate quetire tʉo puoupa. Aperã peera “Tobiro ĩirʉgaro ĩi,” cʉ̃ja ca ĩi majitirije niiupa.

To biri wãmera bii mani cãare, jĩcã wãmeritʉo jeeño majiña mani. Romanos, Ʉmʉreco Pacʉyaarãre ñañaro peti cʉ̃ja ca tiiri yʉteare cʉ̃ caowarique nii.

Ñañaro cʉ̃jare to ca bii pacaro, díámacʉ̃ cʉ̃jaca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere to birora cʉ̃ja ca tʉgoeñabayicõa niipere ĩima ĩigʉ cʉ̃ ca owarique nii.

Ati ʉmʉreco ca petiro, Ʉmʉreco Pacʉ, Jesu-cristo mena jĩcãri cʉ̃ ca tii ametʉa nʉcã yapanoeapere wede yapano ea.Ca biipe Juan're ca bii ĩñorique

Jesucristo “O biro biirucu,” Juan're cʉ̃ ca ĩirique1 Ate nii, Jesucristo, cʉ̃re ca pade bojarãre,

yoari mééra ca biipere cʉ̃ ĩñojato ĩigʉ, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃re cʉ̃ ca ĩñorique. Jesucristo, yʉ cʉ̃repade bojari majʉ Juan're ate cʉ̃ ca ĩariquere yʉca majipere biro ĩigʉ, cʉ̃ yʉʉ queti wederi majʉ*mena wede doti cojoupi. 2 To biro cʉ̃ ca ĩiricʉniiri, yʉ ca ĩarique niipetirore “Díámacʉ̃ra nii”yʉ ĩi. Ñucã cʉ̃ majuropeera Ʉmʉreco Pacʉ yeeañurije quetire Jesucristo cʉ̃ ca wede majioricʉniiri, “To birora biiwʉ” ca ĩigʉ yʉ nii.

3 Ʉjea niiña, ate quetire ca buegʉ. Ʉjea niiña,ate “O biro biirucu” ĩirique quetire tʉo, ñucã anoowarique ca niirije ca ĩirore biro tii nʉnʉjee, cabiirã. Mee, “To biro biirucu” ĩirique ca biipa cuuea dooro bii.

Juan, Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre cʉ̃ ca añudoti cojorique

4 Yʉ, Juan, Asia yepapʉre jĩcã amo peti, apeamore pʉaga penituaro niiri macãri macãrã Je-sucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre yʉ añu doti owacojo: Ʉmʉreco Pacʉ jĩcãtopʉra ca nii jʉo dooricʉ,mecʉ̃ cãare ca niigʉ, ñucã ca doopʉ, to biri cʉ̃ca doti duwiri tabe jʉguerore jĩcã amo peti, apeamore pʉaga penituaro yeri ca niirã,† 5 ñucãJesucristo Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire díámacʉ̃ cawede ametʉenegʉ, ca bii yaicoaricʉ nii pacagʉ,ca cati tua jʉguericʉ, ati yepa macãrã niipetirãʉparãre ca dotigʉ cãa, añurije, jĩcãri mena añuroniiriquere, mʉjare cʉ̃ tiicojojato.Jesucristo manire mai,

cʉ̃ ca díi bate yai waarique mena mani cañañarijere acobo,

6ñucã cʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ Pacʉ yaarã wiorã,‡paia, mani ca niiro manire tiiupi.

¡Do biro ca tiiya manigʉ cʉ̃ ca niirije, cʉ ca dotitutuarije,

cʉ̃ yee to birora ca niicõa niirije to niijato!To biro to biijato.

7 ¡Ĩaña! Jesucristo, bueri bʉrʉripʉ doomi.§Niipetirã cʉ̃re ĩarucuma.

Cʉ̃re ca paa pua tuuricarã, cʉ̃re ca jadericarãpʉcãa, cʉ̃re ĩarucuma.

Ati yepa macãrã bojoca poogaari niipetirãpʉracʉ̃ ca dooro ĩa ʉcʉari, bʉaro otirucuma.Ʉ̃gjá, to biro to biijato.

8 “Yʉ, yʉ nii Ca Nii Jʉogʉ, ñucã Ca Tʉjagʉ,Ʉmʉreco Pacʉ Ca Doti Tutua Majuropeegʉ, cʉ̃raca niicõa niigʉ, ca nii jʉo dooricʉ, ñucã ca doopʉ,”ĩimi Ʉpʉ.

Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃re biigʉ, Juan cʉ̃ caĩarique

9 Yʉ, Juan, mʉja yee wedegʉ, Jesucristo menaca niigʉ niiri, mʉjare birora ñañaro tamʉo,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca doti niiri tabere nii, Jesu-cristo tʉgoeña bayirique cʉ̃ ca tiicojorije cãarecʉo, yʉ bii. Ʉmʉreco Pacʉ wederiquere, Jesu-cristo yeere yʉ ca ĩariquere, yʉ ca wederije jʉori,Patmos* cawãme cʉtiri yucʉpoogapʉ cʉ̃ja ca cũucõaricʉ yʉ niiwʉ. 10 Toopʉ yʉ ca niiro, Wiogʉrejuu bue nʉcʉ̃ bʉorica rʉmʉ ca niiro, Añuri Yericʉ̃ ca tutuarije yʉre ca bii ote weo nʉcõropʉ, yʉjiro pee tutuaro wederique, putirica wʉʉ† mena

* 1:1 Ángel. † 1:4 Ap 3.1; 4.5; 5.6. Jĩcãrã, jĩcã amopeti, ape amore pʉaga penituaro ca niirã yerire, “ ‘Añuri Yerirena’ĩiro ĩi,” ĩima. Aperã, “ ‘Añuri Yeri jĩcʉ̃ra nii pacagʉ, jĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro niiriwãmeri cʉ̃ ca bii bau niirijere’ ĩiro ĩi,” ĩima. Ñucã aperã, “ ‘Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrã cʉ̃ ca quetiwede doti cojorãre’ ĩiro ĩi,” ĩima. Ap 8.2. ‡ 1:6 Reyes. § 1:7 Dn 7.13. * 1:9 Romanos, dia pairi yaa Egeopʉreca niiri yucʉ pooga ca ʉ̃tã pairi poogaacãpʉ cũu batecãrucuupa. † 1:10 Trompeta.

Page 346: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 1:11 343 APOCALIPSIS 2:8putiricaro ca bʉjʉro cõro, 11o biro yʉre ca ĩirijereyʉ tʉowʉ:

—Mʉ ca ĩarijere jĩcã pũuropʉ owari, Asia yepamacãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã, jĩcã amopeti, ape amore pʉaga penituaro ca niiri macãrimacãrãre tiicojoya: Éfeso, Esmirna, Pérgamo,Tiatira, Sardis, Filadelfia, Laodicea, ca wãmecʉtiri macãrire —ĩiwʉ.

12To biro ca ĩi wedeoro tʉo, “¿Ñiru peti to birocʉ̃ ĩiti?” ĩigʉ, cʉ̃re ĩarʉgʉ yʉ amojode nʉcãwʉ.To biro bii amojode nʉcã ĩa cojogʉ, jĩa boericatuturi oro mena cʉ̃ja ca quenorique jĩcã amopeti, ape amore pʉaga penituaro niiri tuturire yʉĩawʉ. 13 Tee jĩa boerica tuturi watoare, jĩcʉ̃ CaNiiMajuropeegʉMacʉ̃re biigʉ, cʉ̃ dʉporipʉ ca niieyorito jutiro jãña, ñucã oromena tiirica quejero,cʉ̃ cotiapʉ ca nii eyori quejerore jia tuucãricʉca niigʉre yʉ ĩawʉ.‡ 14 Cʉ̃ poa cãa oveja poarebiro, ñucã oco wetare biro ca botirije, niiwʉ. Cʉ̃capegaari cãa pecame ca ʉ̃ʉ nucũri punare birobauwʉ. 15Cʉ̃ dʉpori cãa ãjipõa pĩirire añuro wateaji yooricarore biro, ñucã pecamepʉ joericaro cajũarore biro ajiyaawʉ. Cʉ̃ ca wederije cãa poeaoco bʉaro ca bʉjʉ ñaajãa nʉcãrore biro bʉjʉwʉ.16 Cʉ̃ amo díámacʉ̃ nʉñare jĩcã amo peti, apeamore pʉaga penituaro niirã ñocõa cʉowi. To biriñucã cʉ̃ ʉjeropʉre jĩcã pĩi, niipĩi pʉa nʉñapʉrajoo yoorica pĩi witiwʉ. Ñucã cʉ̃ diámacʉ̃ cãa,muipũ ʉmʉreco macʉ̃ cʉ̃ ca aji boe bate niirocõro boe batewʉ. 17Cʉ̃re ĩagʉra, cʉ̃ pʉtora yʉ diañaacũmucoawʉ. To biro yʉ ca biiro, cʉ̃ pea cʉ̃amo díámacʉ̃ nʉña mena yʉre ñia peori, o biroyʉre ĩiwi:

—Uwiticãña. Yʉa Ca Nii Jʉo Dooricʉ, ñucã CaTʉjagʉ, 18Ca Catigʉ yʉ nii. Yʉ bii yaicoawʉména.Ca bii yaicoaricʉ nii pacagʉ, mecʉ̃ra to birora cacaticõa niigʉ yʉ nii. Yʉa, bii yairiquere, ñucã tobirora ñañaro ca bii yairã cʉ̃ja ca niiropʉ cãare,§doti majiriquere yʉ cʉo.

19 ” “To biri mʉ ca ĩajãrijere, mecʉ̃ ca biirijere,ñucã jiropʉ ca biipe cãare, owaya.” 20 To biriate nii, yʉ amo díámacʉ̃ nʉña peere ñocõa jĩcãamo peti, ape amore pʉaga penituaro niirã, ñucãjĩa boerica tuturi cãare jĩcã amo peti, ape amorepʉaga penituaro niirijemʉ ca ĩajãrije, bojoca cʉ̃jacamajitirijere yʉ cawedemajiorije: Jĩcã amopeti,ape amorepʉagapenituaroniirã ñocõa, ɄmʉrecoPacʉ yee queti wederi maja, Jesucristore ca tʉo

nʉnʉjeerã jĩcã amopeti, ape amore pʉaga penitu-aro niiri macãri macãrã niima. Ñucã, jĩa boericatuturi jĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaroniiri tuturi cãa Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãjĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro niirimacãrire nii cõoñaro bii —yʉre ĩi wede majiowi.

2Éfeso macãrãre queti tiicojorique

1 —Éfeso macãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerãre queti wederi majʉre* o biro ĩi owa cojoya:

“Cʉ̃ amo díámacʉ̃ nʉñare ñocõa jĩcã amopeti, ape amore pʉaga penituaro ca niirã cacʉogʉ, ñucã jĩa boerica tuturi jĩcã amopeti, apeamore pʉaga penituaro niiri tuturi oro menacʉ̃ja ca tiirica tuturi watoapʉ ca waa yujugʉ,o biro ĩimi: 2 Niipetirije mʉja ca tii niirije,niipetirije tutuaromena pade, patowãcãricaromaniro to birora tiicõa nii, mʉja ca biirijereyʉ maji. Ñucã, ñañarije ca tiirãre booti, Je-sucristo cʉ̃ yee quetire cʉ̃ ca wede dotiricarãniiti pacarã, ‘Cʉ̃ ca wede dotiricarã jãa nii,’ caĩirʉgarãre, ‘Ca ĩi ditorimaja niima,’ mʉja ca ĩi ĩamajirije cãare yʉ maji. 3 ‘Ñañaro manire biicã,’ĩi tʉgoeñarique pairicaro maniro yʉ yee jʉoriyerijãari méé, ñañaro tamʉo pacarã to biroramʉja pade bayicõa nii.

4 ”To biro ca biirã nii pacarã, jĩcã wãmemʉja ca tiitirije nii: Jĩcãto yʉre mʉja ca maijʉoricaro cõro yʉre mʉja maiti. 5 Tʉgoeñaña,no cõropʉ to biro mʉja biiri: Teere tʉgoeñawajoari, ñucã jʉguero mʉja ca tiiricarore birotii niiña. Mʉja ca tʉgoeña wajoatijata, yoarimééra waari, jĩa boerica tutu† too ca niirituture yʉ ami weocãrucu.‡ 6 Biirãpʉa, jĩcãwãme yʉ ca ĩa biijejari wãme mʉja tii. Yʉ cajunarore birora mʉja cãa, Nicolaítas cʉ̃ja ca tiiniirijere mʉja juna.

7 ”¡Ca amoperi cʉtirã tʉoya, Añuri Yeri, Je-sucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre cʉ̃ ca ĩirijere!Ñañaro bii pacarã, to birora ca tʉgoeña bayitutua ametʉene nʉcãrãre, catirique ca niiricʉɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca niiri tabe macãgʉ dicareca baapʉ cʉ̃ ca niiro yʉ tiirucu” —ĩimi.Esmirna macãrãre queti tiicojorique

8 —Esmirna macãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerãre queti wederi majʉ cãare o biro ĩi owa

‡ 1:13 Dn 7.13. § 1:18 Hades. * 2:1 Ángel, pastor, mensajero. Ap 2.8; 2.12; 2.18; 3.1; 3.7; 3.14. † 2:5 Candelabro. ‡ 2:5“Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã cʉ̃ja ca niimirique yai nʉcãcoarucu” ĩigʉ, cʉ̃ ca ĩirique nii.

Page 347: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 2:9 344 APOCALIPSIS 2:24cojoya. Ate ĩimi, Ca Nii Jʉogʉ, ñucã Ca Tʉjagʉ, biiyaicoa, ñucã cati tua, ca biiricʉ:

9 “Ñañaro tamʉo, ca apeye manirã nii, mʉjaca biirije cãare yʉ maji. To biro bii pacarãañurije queti mena peera, ca apeye pairã mʉjanii. Ñucã judíos niiti pacarã, ‘Judíos jãa nii,’ca ĩirã, Satanás'rena ca tii nʉcʉ̃ bʉorã ca niirã,ñañarije cʉ̃ja ca ĩi tutirijere yʉ maji. 10 Tobiri ñañaro ca tamʉoparã mʉja ca niirijereuwiticãña. Mʉja mena macãrã jĩcãrãre ‘Jesu-cristo yaarãra cʉ̃ja niimiti,’ ĩigʉ, tia cũurica wi-ipʉ cʉ̃jare tia cũurucumi Satanás. Ñucã ñañaromʉjare cʉ̃ja ca tiirʉga nʉnʉjeero, pʉa amocõro niiri rʉmʉri ñañaro mʉja tamʉorucu. Biiyairãpʉ tʉgoeña bayi yerijãaña. Yʉ pea teewapare, catiriquere mʉjare yʉ tiicojorucu.

11 ”¡Ca amoperi cʉtirã tʉoya, Añuri Yeri,Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre cʉ̃ ca ĩirijere!Ñañaro bii pacarã, to birora ca tʉgoeña bayitutua ametʉene nʉcãra, pʉati bii yairiquerejĩcã wãme ʉnopeera ñañaro tamʉotirucuma”—ĩimi.§Pérgamo macãrãre queti tiicojorique

12—Pérgamomacãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerãre queti wederi majʉ cãare o biro ĩi owacojoya. Ate ĩimi ñiipĩi pʉa nʉñapʉra añuro ca jooyoori pĩi niipĩi ca cʉogʉ:

13 “Mʉja ca tii niirijere yʉ maji. Satanás cʉ̃ca doti niiri tabe pʉto mʉja ca niirije cãareyʉ maji. To biro bii pacarã, to birora añuroyʉre mʉja tʉo nʉnʉjeecõa nii. Yʉ yee jʉorimʉjare cʉ̃ja ca jĩarʉgamijata cãare, díámacʉ̃yʉre mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere mʉja yeri-jãatiupa. Antipas, yʉ yee quetire ca niirore biroañuro queti wederi majʉre, tii macã Satanáscʉ̃ ca niiri macãpʉre ñañaro tii ecori, cʉ̃ cajĩa eco yairi tabe cãare mʉja uwitiupa. 14 Tobiro ca biirã mʉja ca nii pacaro, jĩcã wãmerimʉjare yʉ ca ĩipere yʉ cʉo: Balaam niiquĩricʉ,weericarãre tii nʉcʉ̃ bʉorã baarique cʉ̃ja catiicojorijere baa, ñucã ʉmʉa, nomia, ca tiiyamaniri wãmepʉ ñee epe nucũ yuju, cʉ̃ja catiiro tiicãri, israelitas ñañarije cʉ̃ja ca tiirotiiya, Balac're ca ĩi wedemajioquĩricʉ cʉ̃ ca buemajioriquere jĩcãrã teere ca tii nʉnʉjeerãrewede majioricaro ʉnora, to birora cʉ̃jare mʉjaĩacã.* 15 Ñucã, jĩcãrã Nicolaítas cʉ̃ja ca buemajioriquere ca tii nʉnʉjeerã cãare, to biroramʉja ĩacã. 16 To biri to cõrora tʉgoeña yeri

wajoaya. To biro mʉja ca biitijata, yoari mééwaari, niipĩi yʉ ʉjeropʉ ca witiri pĩi mena, cʉ̃jamena yʉ ameri quẽegʉ waarucu.

17 ”¡Ca amoperi cʉtirã tʉoya, Añuri Yeri,Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre cʉ̃ ca ĩirijere!Ñañaro bii pacagʉ, to birora ca tʉgoeña bayitutua ametʉene nʉcãcãgʉre manᆠyaioropʉca niirijere cʉ̃re yʉ ecarucu, ñucã jĩcãga ʉ̃tãgaañuro ca botirica wãma wãme owa tuuricaga,tiigare yʉ ca tiicojogʉ wado cʉ̃ ca majipagareyʉ tiicojorucu” —ĩimi.Tiatira macãrãre queti tiicojorique

18 —Tiatira macãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerãre queti wederi majʉ cãare o biro ĩi owacojoya. Ate ĩimi Ʉmʉreco Pacʉ Macʉ̃ pecameca ʉ̃ʉ nucũri punare biro cape cʉti, ñucã ãjipõa‡pĩiri añuro ca jũa ajiyaarijere biro dʉpori cʉti, cabiigʉ:

19 “Mʉja ca tii niirijere, mʉja ca mairijere,díámacʉ̃ mʉja ca tʉo nʉcʉ̃ bʉorijere, bojocareañuro ca tii nemorã mʉja ca niirijere, patowãcãtirãra mʉja ca tʉgoeña bayi niirijere, yʉmaji. Ñucã mecʉ̃ mʉja ca tii niirijere, tii jʉorãmʉja ca tiiricaro ametʉeneromʉja ca tii niirijecãare yʉ maji.

20 ”To biro ca biirã nii pacarã, Jezabel, cõmajuropeera, ‘Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wedejʉgueri majo yʉ nii,’ ca ĩi yeego, mʉja watoareca niigore wede majiori méé to birora cõremʉja ĩacã. Cõ pea cõ ca bue majiorije mena,yʉ yaarã yʉre pade bojari majare ĩi ditori,ʉmʉa, nomia ca tiiya maniri wãmepʉ ñee epenucũ yuju, ñucã weericarãre ĩi nʉcʉ̃ bʉorãbaarique cʉ̃ja ca tiicojorijere baa, cʉ̃ja ca tiirotiimo. 21Ñañaro cõ ca tii niirijere tii yerijãari,tʉgoeña yeri wajoa cõ biijato ĩigʉ, jĩcã cuucõre yʉ cũumiwʉ. Cõ pea to biro ñañaro cõca tii niirijere tʉgoeña, yeri wajoarʉgatimo.22 To biri puniro cõ ca diarique tamʉoro yʉtiirucu. Cõ ca bue majiorijere cõ ca tiirorebiro ca tii nʉnʉjeerã cãa, to biro cʉ̃ja ca tiiniirijere cʉ̃ja ca tʉgoeña wajoatijata, ñañarocʉ̃ja ca tamʉoro yʉ tiirucu. 23 Cõ puna cãareyʉ jĩa batecãrucu. To biro yʉ ca tiiro niipetirãJesucristore ca tʉo nʉnʉjeerã, bojoca cʉ̃ja catʉgoeña niirijere, yeri cati tʉgoeñariquepʉre,ca majigʉ yʉ ca niirijere majirucuma. Ñucãmʉja ca niiro cõrorena, mʉja ca tiirique caniirore biro tee wapare yʉ tiicojorucu. 24Mʉja

§ 2:11 Ap 20.14. * 2:14 Nm 22.25; 31.15-16. † 2:17 Ex 16Maná, israelitas ca yucʉmaniri yepapʉ cʉ̃ja ca waa nʉnʉawaaro Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃jare cʉ̃ ca baarique ecarique. ‡ 2:18 Bronce.

Page 348: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 2:25 345 APOCALIPSIS 3:13Tiatira ca niirã, mʉjare ĩi ditori cõ ca buemajioriquere tiiti, ñucã, ‘Satanás cʉ̃ ca yeritutuarije cʉ̃ jĩcʉ̃ra cʉ̃ ca majirije nii,’ cʉ̃ja caĩirije cãare majiti, ca biirãra ‘Apeye mʉjare yʉtii doti nemotirucu,’ yʉ ĩi. 25 Mee, mʉja catii maji niirije docare yʉ ca doori rʉmʉpʉ tobirora añuro tiicõa niiña.

26 ”Ñañaro bii pacarã, to birora tʉgoeñabayi tutua ametʉene nʉcã, ñucã yʉ ca booriwãmere to birora tii yapano nʉcã ca biirãre,bojocare cʉ̃ja ca doti maji niipere yʉ tiico-jorucu, 27 yʉ Pacʉ doti majiriquere yʉre cʉ̃ catiicojoro yʉ ca ñeericarore birora.

To biri cʉ̃ja pea, cõmegʉ cʉocãricarãbojoca poogaarire doti niirucuma.

Ñucã diirʉrire paa waa baterãre birocʉ̃jare tiirucuma.§

28 ”Ñucã boeri ñocõre cʉ̃jare yʉ tiicojorucu.29 ¡Ca amoperi cʉtirã tʉoya, Añuri Yeri, Jesucri-store ca tʉo nʉnʉjeerãre cʉ̃ ca ĩirijere!” —ĩimi.

3Sardis macãrãre queti tiicojorique

1 —Sardis macãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerãre queti wederi majʉ cãare o biro ĩi owacojoya. Ate ĩimiɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca tiicojoricarã,jĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro yeri caniirã cʉo,* ñucã to cãnacã ñocõare cʉogʉ:

“Mʉja ca tiirije niipetirijere yʉ maji. Cacatirãre birora mʉja wedeo nii; biirãpʉa añuropetira ca bii yairicarãre biropʉ mʉja niicã.2 ‘Wãcã, bojoca catiya nija’ yai nʉcã waaropʉca biirijere cati tua, ca maja nʉcãro tiiyapetopʉra. Yʉa, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩa cojororeañurije mʉja ca tii niirijere yʉ bʉati. 3Mʉjarecʉ̃ja ca wede majiorique mʉja ca tʉoriqueretʉgoeñari, tee ca ĩirore biro tii nʉnʉjeeya.Ñucã ñañaromʉja ca tiirijere tʉgoeñawajoaya.Tʉgoeña bojoca cati, mʉja ca bii yue niitijata,‘Cʉ̃ doocumi’ mʉja ca ĩitiri tabe ʉnore, jĩcʉ̃ jeedutiri majʉre biro yʉ earucu.

4 ”To biro mʉja ca biimijata cãare, Sardis'reniima jĩcãrã ñañarijere tiirucu ca tiitirã. Cʉ̃ja,ca ñañarije manirã niima ĩirã juti botirijejãñacãri, yʉ mena waa yujurucuma. To biro cabiiparãra niirã biima. 5 Ñañaro bii pacarã tobirora ca tʉgoeña bayi tutua ametʉene nʉcãrã,añurije juti botirije jãñarucuma. Cʉ̃ja wãme,

owarica pũuro catirique ca niiri pũuropʉreowa tuuriquere, jĩcãti ʉno peera yʉ coetirucu.To biro tiitigʉra yʉ Pacʉ, to biri cʉ̃re quetiwede bojari maja† mena cʉ̃ ca ĩa cojoro, ‘Anijãare yʉ maji,’ yʉ ĩirucu.

6 ”¡Ca amoperi cʉtirã tʉoya, Añuri Yeri, Je-sucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre cʉ̃ ca ĩirijere!” —ĩimi.Filadelfia macãrãre queti tiicojorique

7—Filadelfia macãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerãre queti wederi majʉ cãare o biro ĩi owacojoya. Ate ĩimi ca ñañarije manigʉ, díámacʉ̃wado ca ĩigʉ, Wiogʉ David niiquĩricʉ yaaro jopepãaricarore ca cʉogʉ, cʉ̃ ca pãaro jĩcʉ̃ ʉno peerabia weo majiña mani, ñucã cʉ̃ ca biaro jiro cãarejĩcʉ̃ ʉno peera pãa weo majiña mani, ca biigʉ:

8 “Mʉja ca tii niirije niipetirije yʉ maji. Catutuatirãacã mʉja nii, biirãpʉa. To biro biipacarã, mʉjare yʉ ca ĩirore biro tii nʉnʉjee,yʉre ca majirã mʉja ca niirijere wede junati,mʉja biiti. Ĩaña. Mʉja jʉguerore jĩcã jope yʉjope pãa nʉcõ, jĩcʉ̃ ʉno peera cʉ̃ ca biatipajopere. To biri añurije quetire mʉja ca wedeyujuro, jĩcʉ̃ ʉno peeramʉjare camotamajitiru-cumi. 9 Satanás're ca ĩi nʉcʉ̃ bʉo nʉnʉjeerã,judíos niiti pacarã, ‘Judíos jãa nii’ ca ĩi ditorãmʉja pʉto waari, cʉ̃ja ãjʉro jupeari mena cʉ̃jaca tuetuu ea nuu waaro yʉ tiirucu, yʉ ca mairãmʉja ca niirijere cʉ̃ja ca majipere biro ĩigʉ.10 To birora ca tʉgoeña bayicõa niirã niiriqueyʉ ca dotiriquere, mee to birora mʉja bii. Tobiri yʉ pee cãa, ati ʉmʉreco niipetiropʉ atiyepa ca niirãre ñañaromani ca tiiro ca bii buiy-eerije ca bii eari tabere mʉjare yʉ ĩa coterucu.

11 ”Yoari méé yʉ doorucu. Mʉja ca cʉorijereto birora ĩa nʉnʉjeecõa niiña, añurije mʉja cabʉapere jĩcʉ̃ ʉno peeramʉjare cʉ̃ ca ẽmatiperebiro ĩirã. 12Ñañaro bii pacarã ca tʉgoeña bayitutua ametʉa nʉcãrãre, yʉ Ʉmʉreco Pacʉ yaawii wii bota cʉ̃ja ca niiro yʉ tiirucu. To birijĩcãti ʉno peera tii wiire witi weo, biitirucuma.To biri cʉ̃japʉre, yʉ Ʉmʉreco Pacʉ wãme, yʉɄmʉreco Pacʉ yaa macã Jerusalén ʉmʉrecotutipʉ ca duwi doorimacã yʉɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ca tiicojorimacãwãmere, ñucã yʉwãmewãmawãme cãare cʉ̃japʉre yʉ owa tuurucu.

13 ”¡Ca amoperi cʉtirã tʉoya, Añuri Yeri,Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre cʉ̃ ca ĩirijere!”—ĩimi.

§ 2:27 Sal 2.9. * 3:1 Ap 1.4; 4.5; 5.6 Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca tiicojoricʉ Añu Yeri jĩcʉ̃ra nii pacagʉ, jĩcã amo peti,ape amore pʉaga penituaro niiri wãmeri ca bii bau niigʉre cʉo. † 3:5 Ángeles.

Page 349: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 3:14 346 APOCALIPSIS 4:8Laodicea macãrãre queti tiicojorique

14—Laodicea macãrã Jesucristore ca tʉo nʉnʉ-jeerãre queti wederi majʉ cãare o biro ĩi owacojoya. Ate ĩimi “To biro to biijato” ca ĩigʉ, cʉ̃ caĩariquere díámacʉ̃ ca wedegʉ, díámacʉ̃ wado caĩigʉ, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca jeeñorique niipetirijejotoa ca niigʉ:

15 “Mʉja ca tii niirije niipetirije yʉ maji.Bʉaro ca ajirijere biro niiti, ñucã bʉaro peti cayʉjʉarijere biro niiti, mʉja ca biirijere yʉ maji.Bʉaro ca ajirijere biro nii, bʉaro ca yʉjʉarijerebiro nii, mʉja ca biijata añucã boo.‡ 16 Tobiri bʉaro ca yʉjʉarijere biro nii, ñucã bʉaroca ajirijere biro nii, biitirãra, ca aji potirijerebiro pee mʉja ca niirije jʉori mʉjare yʉ ʉjeotibatecãrucu. 17 ‘Paʉ ca apeye cʉtirã jãa nii,añuro jãa niicã, ñee ʉno jãare dʉjati,’ mʉja ĩi,biirãpʉa. To bii pacarã mʉja ca catiro jãñarijemena peera, añurijere ca cʉotirã, ca ñañarã,ca apeye manirã, ca ĩatirã, ca juti manirãrebiro mʉja ca niirije peera, ‘To biro jãa biicu,’mʉja ĩi ĩa majiti. 18 To biri ca apeye pairãniirʉgarã, pecamepʉ joe weerique oro wetawapa tiiya. Ñucã boboro juti manirã mʉja caniirijere jãña bʉatorʉgarã juti botirije, to biriñucã ʉco capegaarire pioriquere, yʉre ca wapatiiparãmʉja nii, añuromʉja ca ĩamajipere biroĩirã, mʉjare yʉ ĩi wede majio. 19Niipetirã yʉ camairãre tuti bojoca catio, wedemajio, yʉ tii. Tobiri tʉgoeña bojoca cati, tʉgoeña yeri wajoaya.

20 ”Ĩaña. Jãa waarʉgʉ, jopepʉ yʉ jʉo nucũ,jĩcʉ̃ ʉno yʉ ca jʉorijere tʉo, jope pãa, cʉ̃ catiijata, cʉ̃ mena cʉ̃ yaa wiipʉ jãa waa, cʉ̃ menabaa, cʉ̃ pee cãa yʉ mena baa, añuro bapa cʉti,yʉ tiirucu.§ 21 Ñañaro bii pacarã, to birora catʉgoeña bayi tutua ametʉene nʉcãrãre, ñañar-ijere bii ametʉene nʉcãri, yʉ Pacʉ mena, cʉ̃ cadoti niiri tabepʉ yʉ ca duwi earicarore birorayʉ cãa, yʉ ca doti niiri tabere yʉ mena cʉ̃ja caduwiro yʉ tiirucu.

22 ”¡Ca amoperi cʉtirã tʉoya, Añuri Yeri,Jesucristore ca tʉo nʉnʉjeerãre cʉ̃ ca ĩirijere!”—ĩimi.

4Ʉmʉreco Pacʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉorique Juan're ca

bii ĩñorique

1Ate jiro ĩa cojogʉ, ʉmʉreco tutipʉre jĩcã jope,pãa nʉcõrica jope, yʉ ĩawʉ. Wederique yʉ catʉo jʉorique putirica wʉʉ putiricarore biro cabʉjʉrije yʉmena cawederije pea o biro yʉre ĩiwʉ:

—Anopʉ mʉa dooya. Ate jiro ca biipere mʉreĩñogʉ doogʉ yʉ tii —yʉre ĩiwʉ.

2 To biro yʉre ca ĩirora, Añuri Yeri cʉ̃ catutuarije yʉre ca bii oto weo nʉcõro, ʉmʉrecotutipʉre wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmurore cʉ̃ja cadoporicarore, ñucã toopʉre jĩcʉ̃ ca duwigʉre yʉĩawʉ. 3 Wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuropʉre caduwigʉ baurique pea jaspe, to biri cornalina, cʉ̃jaca ĩirijere biro niiwʉ. Ñucã cʉ̃ ca duwiro jo-toare, bue niimamʉ beto, esmeralda ca ajiyaarorebiro ajiyaa nucũwi. 4 To biri ñucã wiogʉ cʉ̃ca duwiri cũmuro wejare apeye wiorã cʉ̃ja caduwirije veinticuatro peti niiwʉ. Ñucã teepʉreduwiwa bʉcʉrã, juti botirije jãña, cʉ̃ja dʉpʉgaaripeera oro mena cʉ̃ja ca tiirica betorire ca pejarã.5 Wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmurorena bʉpo cʉ̃ cayaberije, wederique, bʉpo cʉ̃ ca paarije, witiwʉ.To biro biicãri ñucã, wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmurojʉguerore, jĩa boerica tuturi jĩcã amo peti, apeamore pʉaga penituaro niirije peti ʉ̃ʉ nucũwʉ,Ʉmʉreco Pacʉ yaarã yeri ca niirije.* 6Ñucãwiogʉcʉ̃ ca duwiri cũmuro jʉguerore, dia pairiya oco caõweri maniri sãra yaare biro bauwʉ.

Wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuro pʉtore, ñucã toweja pee cãare bapari peti ca catirã niiwa, cʉ̃jajʉguero pee cãare, cʉ̃ja jiro pee cãare, ca capecʉtirã. 7 Cʉ̃ja ca catirã mena macʉ̃ ca nii jʉogʉ,yai jũagʉre† biigʉ niiwi; cʉ̃ jiro macʉ̃ pea wecʉrebiigʉ niiwi; pʉarã jiro macʉ̃ bojocʉre biro ca díá-macʉ̃ cʉtigʉ niiwi; ca tʉjagʉ pea aa ca wʉʉgʉrebiigʉ niiwi. 8 Cʉ̃ja ca catirã baparipʉra cʉ̃ja caniiro cõro seis niirije quedʉpʉri cʉtiwa. Ñucãtee jotoare, tee doca cãare ca cape cʉtirã niiwa.To biro biicãri, ñamiri, ʉmʉrecori, o biro ĩi yeri-jãatiwa:“Ca ñañarije manigʉ, ca ñañarije manigʉ, ca

ñañarije manigʉ peti niimi Ʉpʉ ɄmʉrecoPacʉ, niipetirijepʉre Ca Doti Tutua Ni-igʉ,‡

Ca nii jʉo dooricʉ, to birora ca niicõa niigʉ, ñucãnemo ca doopʉ,”

ĩi ʉjea nii baja peo niiwa.‡ 3:15 “Ca yʉjʉarijere biromʉja nii,” ĩiro, Jesucristo cʉ̃ ca dotirore biro ca tii nʉnʉjeetirãre ĩiro ĩi. Ñucã“Bʉaro ca ajirijere biro mʉja nii” ĩiro pea, “Jesucristo cʉ̃ ca dotirore biro añuro ca tii nʉnʉjeerãre”ĩiro ĩi. § 3:20 Jope pãariquere to ca ĩijata, “Mʉ ca cati niirijepʉre yʉre nii dotiya,” ĩigʉ, cʉ̃ ĩiriquere ĩiro ĩi.* 4:5 “El séptuple espíritu de Dios.” Ap 1.4; 3.1; 5.6. † 4:7 León. ‡ 4:8 Is 6.3.

Page 350: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 4:9 347 APOCALIPSIS 5:139 Ca catirã, wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuropʉre

ca duwigʉ to birora ca caticõa niigʉre, “Ca añumajuropeegʉ peti mʉ nii” cʉ̃re ĩi, cʉ̃re ĩi nʉcʉ̃bʉo, “Añu majuropeecã” cʉ̃re ĩi, cʉ̃ja ca ĩi ʉjeanii baja peorucuro cõrora, 10 veinticuatro niirãbʉcʉrã, wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuro wejare caduwirã cãa, oro betori cʉ̃ja ca pejarijere jeeri,wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuropʉ ca duwigʉ pʉtopʉcũu cojo, cʉ̃ jʉguerore cʉ̃ja ãjʉro jupeari mena eanuuwaari, to birora ca caticõa niigʉre o biro cʉ̃reĩi nʉcʉ̃ bʉowa:11 “Ʉpʉ, jãa Ʉmʉreco Pacʉ, mʉa, ca añu ma-

juropeerije,ĩi nʉcʉ̃ bʉorique, ca tutua majuropeegʉ niiri-

quere, ca ñeepʉ peti mʉ nii.Mʉra niipetirijemʉ tiiupa. Mʉ ca boorore biro bii

nii.Ñucã mʉ ca boorore biro mʉ ca tiirique nii,”cʉ̃re ĩi nʉcʉ̃ bʉowa.

5Owarica tunua

1 Tee jiro wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuropʉ caduwigʉ cʉ̃ amo díámacʉ̃ nʉña peere, jĩcã tunuapʉa nʉñapʉra owarica tunua, jĩcã amo peti, apeamore pʉaga penituaro niirije biarica tunuareyʉ ĩawʉ. 2 Ñucã yʉ ĩawʉ jĩcʉ̃, Ʉmʉreco Pacʉrequeti wede bojari majʉ do biro tiiya maniropʉ catutuagʉ, tutuarowederiquemenaobiro ca ĩigʉre:“¿Ñiru cʉ̃ niiti, biariquere yegari tii tunuare capãapʉ?” ĩiwi. 3 Ʉmʉreco tutipʉ cãare, ati yepacãare, ñucã ati yepa docapʉ cãare, tii tunuarepãari ca ĩapʉ ʉno manicãwi. 4 To biri yʉ peabʉaro yʉ otiwʉ, jĩcʉ̃ ʉnora tii tunuare pãari, toca niirijere ca ĩapʉ ʉno cʉ̃ ca maniro ĩama ĩigʉ.5 Yʉ ca otiro ĩagʉ, jĩcʉ̃ bʉcʉrã mena macʉ̃, obiro yʉre ĩiwi: “To cõrora otiya. Mee niimijĩcʉ̃, Yai Jũagʉre biro ca tutuagʉ, Judá yaa punamacʉ̃, David pãrami, ca bii ametʉa nʉcãricʉ.Cʉ̃, tii tunuare jĩcã amo peti, ape amore pʉagapenituaro ca niirije biariquere yega, tii tunuarepãa, tiirucumi,” yʉre ĩiwi.

6 To cõrora wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuro, tobiri ca catirã bapari, ñucã bʉcʉrã cʉ̃ja ca niirowatoare, Oveja Macʉ̃ cʉ̃ja ca jĩa cõaquĩricʉrebiigʉ ca nucũgʉre yʉ ĩawʉ. Cʉ̃ pea, jĩcã amo peti,ape amore pʉaga penituaro potagaari cʉti, ñucãjĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro niirijecape cʉti, biiwi, Ʉmʉreco Pacʉ yaarã yeri ati yepaniipetiropʉ cʉ̃ ca tiicojoricarã ca niirijere.* 7 Cʉ̃,Oveja Macʉ̃ pea, wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuropʉ ca

duwigʉ pʉtopʉ waa, cʉ̃ amo díámacʉ̃ nʉña peeowarica tunua cʉ̃ ca cʉori tunuare amiwi. 8 Tiitunuare cʉ̃ ca amirora, ca catirã bapari ca niirã,ñucã bʉcʉrã veinticuatro ca niirã, cʉ̃ja ãjʉro ju-peari mena ea nuu waawa Oveja Macʉ̃ jʉguerore.Cʉ̃ja niipetirãpʉra bʉa tẽe† bajaricarorire cʉowa.Ñucã ca jʉti añurijere oro mena tiirica baparidadarori, cʉ̃ja ca maa jãarica baparire cʉowa.Tee, ca jʉti añurije cʉ̃ja camaa jãarica bapari pea,Ʉmʉreco Pacʉ yaarã cʉ̃ yaa pooga macãrã, cʉ̃recʉ̃ja ca jãi juu buerucurijere ĩiro biiwʉ. 9Cʉ̃ja peawãma wãme o biro ĩi bajawa:“Mʉa, owarica tunuare ami, biariquere yega, ca

tiipʉra niigʉ mʉ bii. Ñañaro jĩa eco yai,mʉ díi mena, niipetirã bojoca poogaari,bojoricarori ca wederã, niipetiri macãrimacãrã, niipetiri yeparimacãrã, ɄmʉrecoPacʉ yaarã jãa ca niiro mʉ tiiwʉ.

10To biro bii yai bojacãri, wiorã jãa ca niiro tii, jãaɄmʉreco Pacʉ yeere ca paderã paia jãa caniiro tii, mʉ tiiwʉ.

Ñucã ati yepa niipetiropʉre ca doti majiparã jãaca niipe cãare mʉ tii bojawʉ,”

cʉ̃re ĩi baja peowa.11 Tee jiro ĩa cojogʉ, wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũ-

muro, to biri ñucã ca catirã, aperã bʉcʉrã, cʉ̃jaca niiro weja ca niirã Ʉmʉreco Pacʉre queti wedebojari maja paʉ millones de millones peti‡ caniirã cʉ̃ja ca bajarijere yʉ tʉowʉ. 12 Cʉ̃ja peatutuaro wederique mena o biro ĩi baja wedeowa:“Oveja Macʉ̃, cʉ̃ja ca jĩamiricʉ pea,ca tutua majuropeegʉ niiriquere,dije ʉno dʉjaricaro maniro niipetirije ca cʉogʉ

niiriquere,ca maji majuropeegʉ niiriquere,ca bii tutuagʉ niiriquere,ñucã ‘Ca nii majuropeegʉ mʉ nii,’‘Ca añu majuropeegʉ mʉ nii,’

ĩi nʉcʉ̃ bʉoriquere,baja peo nʉcʉ̃ bʉoriquere,ca ñeepʉ ʉno peti niimi”ĩi baja wedeowa.

13Ñucã Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca jeeñorique niipe-tirijepʉra, ʉmʉreco tutipʉ ca niirije, ati yepa caniirije, ati yepa docapʉ ca niirije, dia pairiyapʉ caniirije cãa, o biro ca ĩirijere yʉ tʉowʉ:“Wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuropʉre ca duwigʉre, to

biri Oveja Macʉ̃re, to cãnacã rʉmʉra‘Cʉ̃ra niimi ca nii majuropeegʉ, ca añu ma-

juropeegʉ,* 5:6 Ap 1.4; 3.1; 4.5. † 5:8 Arpas. ‡ 5:11 “Millares de millares y millones de millones.”

Page 351: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 5:14 348 APOCALIPSIS 6:17

ca tutuagʉ,’ ĩi nʉcʉ̃ bʉocõa niiricarã cʉ̃ja niijato,”ca ĩirijere.

14 To biro to ca ĩiro, bapari ca catirã pea, “Tobirora to biijato,”§ ĩi yʉʉwa. Bʉcʉrã veinticuatroca niirã pea, cʉ̃ja ãjʉro jupeari mena ea nuuwaari, cʉ̃jare ĩi nʉcʉ̃ bʉowa.

6Biarique

1 Ñucã Oveja Macʉ̃, owarica tunuare jĩcã amopeti, ape amore pʉaga penituaro ca niirije biari-quere, ca nii jʉori tabere cʉ̃ ca tʉ̃a pãaro yʉ ĩawʉ.Cʉ̃ ca tʉ̃a pãa cojorije menara yʉ tʉowʉ bapari cacatirã mena macʉ̃ jĩcʉ̃, bʉpo cʉ̃ ca bʉjʉro cõro obiro cʉ̃ ca ĩi wederijere: “Dooya,” ĩiwi. 2To biro cʉ̃ca ĩiro ĩa cojogʉ, yʉ ĩawʉ jĩcʉ̃ caballo ca botigʉre.Cʉ̃ jotoa ca pejagʉ pea bʉerica betore cʉowi. Tobiri ñucã Wiogʉ cʉ̃ ca pejari beto ʉnore tiicojoecowi. Tii betore pejari, cʉ̃ waparãre bii ametʉanʉcãcãwi; ñucã ca bii ametʉa nʉcãpʉra niicãgʉbiiwi.

3Ñucã biarica tabere Oveja Macʉ̃ cʉ̃ ca tʉ̃a pãajʉojãri tabe jiro macã tabere cʉ̃ ca tʉ̃a pãaro, jĩcʉ̃jiro macʉ̃ ca catirã mena macʉ̃ o biro cʉ̃ ca ĩiroyʉ tʉowʉ: “Dooya,” ĩiwi. 4 To biro cʉ̃ ca ĩirora,ñucã apĩ caballo ca jũagʉ witi doowi. Cʉ̃ jotoareca pejagʉ pea, ati ʉmʉreco macãrã añuro cʉ̃jaca niimirijere cʉ̃ ca ñañopere doti tutuariqueretiicojo ecowi. Ñucã bojoca cʉ̃ja majuropeera cʉ̃jaca ameri jĩa yaipere ĩigʉ, pairi pĩi niipĩire cʉ̃jaca ʉporicʉ niiwi. 5 Biarique pʉa tabe jiro macãtabere Oveja Macʉ̃ cʉ̃ ca pãaro ñucã pʉarã jiromacʉ̃, ca catirã mena macʉ̃: “Dooya,” cʉ̃ ca ĩiacaro buiro yʉ tʉowʉ. To biro cʉ̃ ca ĩiro ĩacojogʉ, ñucã caballo ca ñiigʉre yʉ ĩawʉ. Cʉ̃ jotoaca pejagʉ pea, jĩcã coro nʉcʉ̃o ñaarica cororecʉowi.* 6Ñucã ca catirã bapari ca niirã watoapʉ,jĩcã wãme o biro ca ĩi wedeo cojorijere yʉ tʉowʉ:“Trigo jĩcã kiloacãra bojoca jĩcã rʉmʉ cʉ̃ja capade wapa taaro cõro wapa cʉti. Cebada cãa itiakiloacãra, jĩcã rʉmʉ pade wapa taaricaro cõrowapa cʉti. To biro to ca bii pacaro ʉje ocore, ñucãʉjere, no ca boorora tii bateticãña,” ĩi wedeowʉ.

7 Tee jiro ñucã biarica tabe itia tabe jiro macãtabere Oveja Macʉ̃ cʉ̃ ca pãaro, ñucã itiarã jiromacʉ̃ ca catirã mena macʉ̃: “Dooya,” cʉ̃ ca ĩiroyʉ tʉowʉ. 8 To biro cʉ̃ ca ĩiro ĩa cojogʉ, ñucãapĩ caballo jʉri jañuri booro ca niigʉre yʉ ĩawʉ.

Cʉ̃ jotoa ca pejagʉ pea, “Bii Yairique,” wãmecʉtiwi. Cʉ̃ jiroacãra Ñañaro Bii Yairica tabere†ca nii ĩñogʉ nʉnʉwi. Cʉ̃ja pea ati ʉmʉrecomacãrã bapari taberi ca niirãre jĩcã tabemacãrãreameri jĩarique mena, aʉa mena, diarique mena,waibʉcʉrã cʉ̃ja ca baa yaiorije mena, cʉ̃jare cʉ̃jaca jĩa peoti dotiricarã niiwa.

9 Biarique bapari niirije jiro macã tabere OvejaMacʉ̃ cʉ̃ ca pãaro yʉ ĩawʉ, Ʉmʉreco Pacʉ yeequetire wede, teere to birora tʉo nʉnʉjeecõa nii,cʉ̃ja ca biirique jʉori, ñañari wãmepʉ cʉ̃ja ca tiijĩa batericarã yeri, waibʉcʉrã jĩari joe mʉenericatutu doca ca niirãre. 10 To biri Ʉmʉreco Pacʉretutuaro mena o biro ĩi acaro buiwa: “Wiogʉ cañañarije manigʉ, díámacʉ̃ ca ĩigʉ, ¿no cõropʉ atiyepa macãrãre ĩa beje, jãare jĩa ame boja, mʉtiigʉti?” ĩiwa. 11 To biro cʉ̃ja ca ĩiro, ɄmʉrecoPacʉ pea juti ca botirije cʉ̃jare jãari, “Yerijãañaména, dʉja tii cuu ca eapa tabe. Mʉjare biro yʉyee quetirewederimaja niimaména tii yepapʉre,Cristo yee queti jʉori ca bii yaiparã dʉjama. Cʉ̃janiipetirã cʉ̃ja ca nea poo petiro jiropʉ docare,cʉ̃jare yʉ ĩa bejerucu,” cʉ̃jare ĩiwi.

12Biarique jĩcã amo cõro niirije cʉ̃ ca tʉ̃a pãari-caro jiro macã tabere Oveja Macʉ̃ cʉ̃ ca pãaro,bʉaro jita nana, muipũ cãa bʉaro ñii, boori jutiroca ñiirirore biropʉ‡ biicã yai waawi. To biri ñucãmuipũ ñami macʉ̃ cãa, díí quire biro jeeñacã yaiwaawi. 13 Ñucã bʉaro ca wino waaro, higueragʉdica higo ca jʉmera ca ñaabaterore biro ñaa-batewa ʉmʉreco tuti macãrã ñocõa cãa. 14 Tobiro ca biiri tabera, ʉmʉreco quejero cãa, owaricapũurore ñee tunua yaioricarore biro biicã yerijãawaawʉ. Ʉ̃tã yucʉ ati yepare ca niimirije, ñucã di-aripʉre yucʉ poogaari ca niimirije cãa, aperoripʉwʉʉ batecã yai waawʉ.

15 To biro ca biirijere ĩari, ati yepa macãrãwiorã, ca nii majuropeerã, uwamarã ʉparã, caapeye pairã, do biro ca tiiya manirã ca niimiri-carã, ñucã niipetirã ca pade coterã, ca padecotetirã mena, operipʉ, ʉ̃tã buurori watoaripʉduti ñaajuacãri cʉ̃ja niipetirã, 16 ʉ̃tã yucʉrena,ʉ̃tãgaarirena o biro ĩi acaro buiwa: “Jãare ñaa-pea bʉatoya,§ wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuropʉ caduwigʉ jãare ĩaremi; ñucã Oveja Macʉ̃, ñañarojãare cʉ̃ ca tiipere jãare camotaya. 17Mee, ñañaromani ca tamʉoro manire cʉ̃ ca tiipa rʉmʉ eacoa,¿noa pee teere cʉ̃ja nʉcãrãti?” ĩiwa.

§ 5:14 Amén. * 6:5 Balanza, bʉaro aʉa boarique ca waapere ca bii cõoñarique nii. † 6:8 Infierno: Jesucristoreca tʉo nʉnʉjeetiricarã ca bojoca ñañarã cʉ̃ja ca waapa tabe. ‡ 6:12 Cabra poa bʉaro ca ñiirore biropʉ.§ 6:16 Os 10.8.

Page 352: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 7:1 349 APOCALIPSIS 7:177

Israel yaa pooga macãrã1 Ate jiro bapari Ʉmʉreco Pacʉre queti wede

bojari maja, ati yepare, dia pairiya cãare, ñucãjĩcãgʉ yucʉgʉ ʉno peerena, ca wino paa puu-tipere biro ĩirã bapari joperipʉrena ca nucũbiatorãre yʉ ĩawʉ. 2 To biri ñucã yʉ ĩawʉapĩ, Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojari majʉ,Ʉmʉreco Pacʉ to birora ca caticõa niigʉ wãmereñia cũuricaro cʉori, muipũ cʉ̃ ca mʉa dooropee ca doogʉre. Cʉ̃ pea, aperã bapari ɄmʉrecoPacʉre queti wede bojari maja, ati yepare, diapairiya cãare, ñañaro cʉ̃ ca tii dotiricarãre, tutu-aro wederique mena o biro cʉ̃jare ĩi acaro buiwi:3 “Tii yepare, dia pairiyare, yucʉ cãare, ñañarotiiticãña. Mani Ʉmʉreco Pacʉre pade bojari ma-jare, cʉ̃ wãme mena cʉ̃ja diámacʉ̃rire ñia cũuñamani ména,” ĩi acaro buiwi.

4 To biro cʉ̃ ca ĩiro jiro yʉ tʉowʉ ano cãnacãrãpeti, Ʉmʉreco Pacʉ wãmere ca ñia cũu ecori-carãre. Israel yaa pooga macã punari macãrãniipetirã ciento cuarenta y cuatromil peti ñia cũuecoupa.5 Judá yaa puna macãrã doce mil peti ñia cũu

ecowa.Rubén yaa puna macãrã cãa doce mil peti ñia cũu

ecowa.Gad yaa puna macãrã cãa doce mil peti ñia cũu

ecowa.6Aser yaa puna macãrã cãa doce mil peti ñia cũu

ecowa.Neftalí yaa punamacãrã cãa docemil peti ñia cũu

ecowa.Manasés yaa puna macãrã cãa doce mil peti ñia

cũu ecowa.7Ñucã Simeón yaa punamacãrã cãa doce mil peti

ñia cũu ecowa.Leví yaa puna macãrã cãa doce mil peti ñia cũu

ecowa.Isacar yaa puna macãrã cãa doce mil peti ñia cũu

ecowa.8Ñucã Zabulón yaa punamacãrã cãa docemil peti

ñia cũu ecowa.José yaa puna macãrã cãa doce mil peti ñia cũu

ecowa.Benjamín yaa puna macãrã cãa doce mil peti ñia

cũu ecowa.Paʉ bojoca juti botirije ca jãñarã

9Ate jiro paʉ bojoca, niipetiri poogaarimacãrã,bojoca bojoricarori ca wederã niipetirã, niipetirimacãri macãrã, do biro tii cõoña peotiricarã mééca niirã, juti botirije wado jãñaricarã, pũu queerijeecãricarãwiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuro jʉguerore,

ñucã Oveja Macʉ̃ jʉguerore, ca nucũrãre yʉ ĩawʉ.10 Niipetirã tutuaro wederique mena o biro ĩiacaro buiwa:“Mani Ʉmʉreco Pacʉ ca doti majuropeegʉ cʉ̃ ca

duwiropʉ ca duwigʉ, to biri Oveja Macʉ̃,manire ametʉenema,”

ĩi acaro buiwa.11Niipetirã Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojari

maja, wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuro wejare, ñucãbʉcʉrã, aperã ca catirã, cʉ̃ja ca niiro wejare nucũcojowa. Cʉ̃ja pea wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmurodíámacʉ̃, cʉ̃ja ãjʉro jupeari mena ea nuu waayepapʉ muu bia cũmu waari, Ʉmʉreco Pacʉre obiro ĩi nʉcʉ̃ bʉowa:12 “To biro to biijato.Baja nʉcʉ̃ bʉorique, ca añu majuropeerije, ma-

jirique,‘Mʉ añu majuropeecã’ ĩirique, ĩi nʉcʉ̃ bʉorique,cʉ̃ ca tutua majuropeerije, cʉ̃ ca bii tutuarije,mani Ʉmʉreco Pacʉre to birora ĩi nʉcʉ̃ bʉocõa

niirique to niijato.To biro to biijato,” ĩiwa.

13 To biro cʉ̃ja ca ĩi niiri tabera jĩcʉ̃ bʉcʉrãmena macʉ̃:“¿Ĩijã juti ca botirije ca jãñarã, noa cʉ̃ja niiti?

¿Noopʉ cʉ̃ja doojapari?”yʉre ĩi jãiñawi.

14 To biro yʉre cʉ̃ ca ĩi jãiñaro:“Wiogʉ, mʉ, mʉ maji cʉ̃jara,”cʉ̃re yʉ ĩi yʉʉwʉ.

Cʉ̃ pea o biro yʉre ĩiwi:“Anija, Jesucristo cʉ̃jare cʉ̃ ca bii yai bojariquere

tʉo nʉnʉjee,cʉ̃ díi mena cʉ̃ja ca ñañarijere cʉ̃ ca coeri-

carã niiri, ñañaro peti bojoca cʉ̃ja ca biirirʉmʉrire ca ametʉaricarã niima.

15To biri Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca duwiri tabe jʉgueroniima. Cʉ̃ yaa wiipʉre ñamiri, ʉmʉrecori,to birora cʉ̃re tii nʉcʉ̃ bʉocõa niima.

Wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuropʉre ca duwigʉ pea,cʉ̃ ca bojoca cʉti niirije mena cʉ̃jare ĩanʉnʉjee niirucumi.

16 Dii rʉmʉ ʉno peera aʉa boa, oco jinirʉ-garã, ñañaro tamʉotirucuma. Muipũ cãa,puniro cʉ̃jare ajitirucumi.* Ca ajirije cãacʉ̃jare aji pato wãcõtirucu.

17 Oveja Macʉ̃, wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuro wa-toapʉ ca niigʉra, cʉ̃jare ca cotegʉ niiru-cumi.

Cʉ̃ja ca oco jinirʉgaro, catirique oco punarica niiri tabepʉ cʉ̃jare jʉo waarucumi.†

* 7:16 Is 49.10. † 7:17 Sal 23.1-2; Is 25.8.

Page 353: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 8:1 350 APOCALIPSIS 9:3Ʉmʉreco Pacʉ pea ñañaro cʉ̃ja ca bii yaja

pua otimirique cape ocore tuu coeru-cumi,”

yʉre ĩi wedewi.

8Ca tʉjari dobero

1 Ñucã Oveja Macʉ̃, seis niirije jiro macã tabebiarica tabere cʉ̃ ca tʉ̃a pãarora, jĩcã nimaro de-comacã peti,* ʉmʉreco tutipʉre ca bʉjʉmijãrijeyʉjʉ nʉcã peticoawʉ.

2 Jiro yʉ ĩawʉ, jĩcã amo peti, ape amore pʉagapenituaro ca niirã Ʉmʉreco Pacʉre queti wedebojari maja, Ʉmʉreco Pacʉ jʉguero ca nucũrã,cʉ̃ja cõrorena putirica wʉʉri cʉ̃ja ca tiicojori-carãre.

3 Jiro apĩ Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃ doo, ca jʉtiañurijere cʉ̃ja ca joe mʉeneri tutu pʉto ea nʉcãwaawi. Ca jʉti añurijere cʉ̃ja ca maa jãarica coro,oro mena cʉ̃ja ca tiirica corore cʉowi. Toopʉcʉ̃ ca nucũro, joericaro añuro ca jʉti añurijerepairo cʉ̃re tiicojowa, Ʉmʉreco Pacʉ yaarã cʉ̃ yaapoogamacãrã niipetirã cʉ̃ja ca jãi juu buerucurijemena, altar† oro mena cʉ̃ja ca tiirica tutu, wiogʉcʉ̃ ca duwiri cũmuro jʉguero ca niiri tutupʉ cʉ̃joe mʉenejato ĩirã. 4 To biro cʉ̃ ca tiirora, cajʉti añurije bueri, ñucã Ʉmʉreco Pacʉ yaa poogamacãrã cʉ̃ja ca juu bue nʉcʉ̃ bʉorucurije menaɄmʉreco Pacʉ pʉtopʉ buemʉa eawʉ. 5To cõroraɄmʉreco Pacʉre queti wede bojari majʉ pea cajʉti añurijemaa jãarica corore ami, waibʉcʉrã joemʉenerica tutu maquẽ niiti ca ajiyaarije menatii corore maa jãa dadori, ati yepapʉre poo bateduwiocã cojowi. To biro cʉ̃ ca tiirije menara bʉpobʉjʉ, wederiquewedeo, tutuaro bʉpo yabe, bʉarojita nana, biiwʉ.

Putirica wʉʉri6 Jĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro

niirã Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojari majaputirica wʉʉrire putirã doorã tiiwa.

7 Ca nii jʉogʉ, Ʉmʉreco Pacʉre queti wedebojari majʉ cʉ̃ putirica wʉʉre putiwi. Cʉ̃ caputirije menara, oco ca bʉʉrica quiiri,‡ ca ʉ̃ʉrijedíi mena ca ayiarije ñaawʉ ati yepapʉre. To biroca biirora, ati yepa itia tabe cõro ejaro ca niiriyepare jĩcã tabe ʉ̃ʉ, yucʉ itia tabe cõro ca niirijejĩcã tabe ʉ̃ʉ, taa ca jʉmerije pea niipetirijepʉra ʉ̃ʉpeticoa, biicãwʉ.

8 Cʉ̃ jiro macʉ̃, Ʉmʉreco Pacʉre queti wedebojari majʉ putiwi ñucã cʉ̃ putirica wʉʉre. Cʉ̃ caputirije menara, dia pairiyapʉre, jĩcã macãnʉcʉ̃buuro, bʉaro ca ʉ̃ʉri buuro ñaañua eawʉ. Tobiro ca biirora, dia pairiya itia tabe cõro ejaroca niiri tabe jĩcã tabe díi wado biicoawʉ. 9 Ñucãitia tabe cõro pairo ejaro dia pairiyapʉre ca ni-imiricarã, jĩcã tabe macãrã dia peticoawa. Ñucãcũmu pacagaari itia tabe cõro pairo ca ejarore diapairiyapʉre ca niimirique cãa, jĩcã tabe maquẽ tiiyaio ecocoawʉ.

10Pʉarã jiromacʉ̃, Ʉmʉreco Pacʉre queti wedebojari majʉ putiwi ñucã cʉ̃ putirica wʉʉre. Cʉ̃ca putirije menara, ʉmʉreco tutipʉ macʉ̃ ñocõpaigʉʉro, jĩa boerica tutu ca ʉ̃ʉ nucũrore biroca ʉ̃ʉgʉ ñaaduwi eagʉ, itia tabe cõro pairo caejaropʉre diari ca niimiriquere, ñucã oco cawitirioperi ca niimirique cãare, jĩcã tabe tii yaio peticãcojowi. 11Ñocõ pea, “Ca Jʉ̃guẽgʉ,”§ wãme cʉtiwi.To biri itia tabe cõro pairo oco ejaro ca niimirije,jĩcã tabe bʉaro ca jʉ̃guẽrije jeeñacoawʉ. To biroca biirije jʉori, paʉ bojoca bii yaiwa.

12 Itiarã jiromacʉ̃, Ʉmʉreco Pacʉre queti wedebojari majʉ putiwi ñucã cʉ̃ putirica wʉʉre. Cʉ̃ caputirije menara, muipũ ʉmʉreco macʉ̃ itia tabecõro ejaro ca niigʉ jĩcã tabe naitĩacoa, ñucã ñamimacʉ̃ cãa jĩcã tabe naitĩacoa, to biri ñocõa cãaitia tabe cõro pairo ejaro ca niirãpʉra jĩcã tabenaitĩacoa, biicãwa. To biri ʉmʉreco, ñami, itiatabe cõro ca boemirije jĩcã tabe boeticoawʉ.

13 Teere ĩa niirucugʉ yʉ tʉowʉ aa pacʉ,ʉmʉreco tuti decomacãpʉre wʉʉ amojode, tu-tuaro wederique mena o biro cʉ̃ ca ĩi wedeoro:“Abé nija. ¡Abé nija! ¡Abé nija! Ano jiro itiarãɄmʉreco Pacʉre queti wede bojari maja cʉ̃japutirica wʉʉrire cʉ̃ja ca putiro, tii yepa macãrãñañaro peti tamʉorã doorã tiima,” cʉ̃ ca ĩirijere.

91Bapari jiro macʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉre queti wede

bojari majʉ cʉ̃ putirica wʉʉre putiwi ñucã. Cʉ̃ caputirijemenara jĩcʉ̃ ñocõre biigʉ ca niigʉ ʉmʉre-copʉ macʉ̃ ati yepapʉre ca ñaaduwi dooricʉreyʉ ĩawʉ. Cʉ̃, ca ʉ̃cʉ̃ari opere pãaricarore tiicojoecowi. 2 Tii opere cʉ̃ ca pãarora, tii opepʉre wejejoericaro ca bue mʉaro cõro peti bue mʉawʉ. Tiiope ca bue mʉarijera muipũ cʉ̃ ca naitĩaropʉ,ñucã wino ca paa puutiropʉ, tiicãwʉ. 3 Teebueri menara yejeroa ati yepapʉre witi ñaacũmu

* 8:1 Media hora. † 8:3 Altar, Ʉmʉreco Pacʉre tii nʉcʉ̃ bʉorã yucʉ díi ca jʉti añurijere joe mʉenericatutu. ‡ 8:7 Granizo. § 8:11 Amargura, ajenjo.

Page 354: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 9:4 351 APOCALIPSIS 10:3jeja nʉcã peticoawa. Yejeroa pea, “Cotiapa cʉ̃ca toaro ca puniro cõro punirucuma,” cʉ̃ ca ĩiuwari jãaricarã niiwa. 4 Cʉ̃ja yejeroa pea ati yepamaquẽ, taa niipetirije ca jʉmerije ca niirije cõro,ñucã yucʉ cãare cʉ̃ ca ñaño doti cojoricarã mééniiwa. Ʉmʉreco Pacʉ wãmere cʉ̃ja diámacʉ̃ripʉca cʉotirã bojoca wadore cʉ̃ ca ñaño doti co-joricarã niiwa. 5 “Cʉ̃jare toa jĩa batetirãra, jĩcãamo cõro niirã muipũa peti cʉ̃ja ca wijioro mʉjatiirucu,” cʉ̃ ca ĩi cojoricarã niiwa. Cʉ̃ja ca toarijepea jĩcʉ̃ cotiapa cʉ̃ ca toaro cõro puniwʉ.

6 Tii rʉmʉrire bojoca bii yairiquere amamiru-cuma. To biro bii pacarã bʉatirucuma. Ñucã biiyairʉgamirucuma; cʉ̃ja ca bii yaipepʉamanirucu.

7 Yejeroa pea, ameri jĩarã waarʉgarã, cabal-loare* cʉ̃ja ca beju umonʉcõricarãre biirã bauwa.Cʉ̃ja dʉpʉga jotoare oro mena tiirica betorirebiro ca baurijere pejawa. Ñucã bojoca bauricawãmere biro diámacʉ̃ cʉtiwa. 8 Cʉ̃ja poa pea,nomio poare biro yoerije niiwʉ. Cʉ̃ja upi peamacãnʉcʉ̃ yaia jũarã bʉcʉrㆠupire biirije niiwʉ.9 Cʉ̃ja upʉrire come juti mena jãña ditowa. Cʉ̃jaca wʉʉrije cãa, ameri jĩa jãa waarã, bojoca cʉ̃ja cajãñari coori mena caballoa cʉ̃ja ca jʉo ũmaaro cabʉjʉro cõro bʉjʉwʉ. 10 Cʉ̃ja pĩcõrori cãa cotiapapĩcõrore biro niiwʉ, cʉ̃ja ca toari caari. Teepʉcʉowa nímá bojocare cʉ̃ja ca toaro, jĩcã amocõro niirã muipũa peti ñañaro cʉ̃ja ca tamʉorocʉ̃ja ca tiipere. 11 Yejeroa wiogʉ, ca ʉ̃cʉ̃ari opemacʉ̃ ángel, hebreo wederique menara “Abadón”wãme cʉtiwi. Griego yee mena peera, “Apolión”wãme cʉtiwi.‡

12 Mee, ca nii jʉorije ñañaro tamʉoriqueametʉa, ména pʉa wãme doo nemo.

13 Jĩcã amo cõro ca niirã jiro macʉ̃, ɄmʉrecoPacʉre queti wede bojari majʉ putiwi ñucã cʉ̃putirica wʉʉre. Cʉ̃ ca putirora, oro mena cʉ̃jaca tiirica tutu,§ wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmurojʉguero ca niiri tutupʉre ca niirije bapari sawiriwatoapʉ wederique ca wedeorijere yʉ tʉowʉ.14 Jĩcã amo cõro jiro macʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉre quetiwede bojari majʉ putirica wʉʉ ca cʉogʉre o birocʉ̃re ĩi wedeo cojowʉ: “Dia pairiya Éufrates wejaɄmʉreco Pacʉre queti wede bojari maja baparicʉ̃ja ca jia tuu nʉcõricarãre cʉ̃jare popioya,” ĩiwʉ.15 To cõrora Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojarimaja baparipʉra popio ecowa. Ati yepa macãrãbojocare itia tabe cõro pairo ejaro ca niirãre jĩcã

tabe macãrãre ca jĩa bateparã niirã biiwa. “Mee,ʉmʉrecore too muipũ cʉ̃ ca niiro, tii rʉmʉ caniiro, ñucã cʉ̃ muipũ ca niiro, tii cʉ̃ma ca niiro,to biro ca tiiparã niirucuma,” ĩi cũuricarã niiri tobiro biiwa. 16Tobiicãri ñucã, “Jĩarimaja uwamarãdoscientos millones peti niima caballoa jotoa capejarã,” ĩirique cãare yʉ tʉo bʉa cojowʉ.

17 To biro ca ĩirijere tʉo bʉa ĩa cojogʉ, yʉ caĩaricarã caballoa, to biri cʉ̃ja jotoare ca pejarãcãa, o biirã niiwa. Niipetirãpʉra, cʉ̃ja cotiare,cʉ̃ja diámacʉ̃re, come coro pecame ca ʉ̃ʉrijerebiro ca jũari coro, jacinto cʉ̃ja ca ĩirijere biroca jʉmerije, ñucã azufrere biro ca jʉriri coorimena jãña ditowa. Caballoa pea, macãnʉcʉ̃ yaidʉpʉgare biro dʉpʉga cʉtiwa. To biro biicãricʉ̃ja ʉjeroripʉre ca ʉ̃ʉrije, ca buerije, azufre,witiwʉ. 18 Ca ʉ̃ʉrije, ca buerije, to biri azufre, ateitia wãme caballoa ʉjeroripʉ ca witirije bojocareñañaro peti ca tiiro, paʉ bojoca itia tabe cõropairo ejaro ca niimiricarã jĩcã tabe macãrã bii yaipeticoawa. 19 Caballoa ñañaro cʉ̃ja ca tiirijerecʉ̃ja ʉjeroripʉ, cʉ̃ja pĩcõrori añaare biro ca bau-rije ca niirijepʉ cʉowa. Tee mena ñañaro tiiwa.

20 Bojoca, ate ñañarije mena ñañaro cʉ̃ja ca biiyai weoricarã ca cati dʉjarã nii pacarã, ñañarocʉ̃ja ca tiirijere tʉgoeña yeri wajoatiwa. Ñucãwãtĩare, oro, plata, bronce, ʉ̃tã, to biri yucʉmena cʉ̃ja ca quenoricarã ĩati, tʉoti, waati, cabiirãre cʉ̃ja ca tii nʉcʉ̃ bʉorucurije cãare tii yer-ijãatiwa. 21 Ñucã bojocare cʉ̃ja ca jĩarucurijere,ati yepa maquẽ cʉ̃ja ca maji tutuarije menaraca biipere cʉ̃ja ca wede jʉguerucurijere, nomia,ʉmʉa, tiirica wãme cõro méé cʉ̃ja ca tii epe ni-irucurijere, cʉ̃ja ca jee dutirije cãare, tii yerijãatimajuropeecãwa.

10Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃, owarica tunuaacã

mena1 Jiro apĩ Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macʉ̃ do biro

ca tiiya manigʉ, bueri watoapʉ ca duwi doogʉreyʉ ĩawʉ. Cʉ̃ dʉpʉga jotoare bue niimamʉ betonii amojode, cʉ̃ diámacʉ̃ pea ʉmʉreco macʉ̃muipũre biro boe bate, ñucã cʉ̃ dʉpori cãapecame ca ʉ̃ʉ nucũri punare biro, niiwʉ. 2 Cʉ̃amopʉre upa tunua pãarica tunuaacãre cʉowi.Cʉ̃ dʉpo díámacʉ̃ nʉñare dia pairi yaapʉre ʉtacũu, ñucã ca ãcõ nʉña peera yepapʉre ʉta ñeenʉcã ea, biiwi. 3 To biro bii duwi eagʉra, jĩcʉ̃

* 9:7 Waibʉcʉrã ca apeye ũmarã. † 9:8 Leones. ‡ 9:11 Abadón, to biri Apolión wãme cʉtiwi. Waimaja yeemena peera, “Ñañaro ca tii yaiogʉ,” wãme cʉtiwi. § 9:13 Altar.

Page 355: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 10:4 352 APOCALIPSIS 11:11macãnʉcʉ̃ yai cʉ̃ ca acaro buiro cõro peti tutuaroacaro buiwi. Cʉ̃ ca acaro buirora, jĩcã amo peti,ape amore pʉaga penituaro niirã bʉpoa cʉ̃ja cawederijere yʉ tʉowʉ. 4 Bʉpoa jĩcã amo peti, apeamore pʉaga penituaro niirã cʉ̃ja ca wedero jiroteere owagʉ doogʉ yʉ tiimiwʉ yua. Owagʉ doogʉyʉ ca tiiri tabera, ʉmʉreco tutipʉ o biro yʉre caĩi cojorijere yʉ tʉowʉ: “Mʉ jĩcʉ̃ra majiña, bʉpoajĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro niirãcʉ̃ja ca ĩijãrijera owaticãña,” yʉre ĩiwʉ.

5 Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojari majʉ di-apʉ, yepapʉ ca ʉta ñee nucũgʉre yʉ ca ĩaricʉpea, cʉ̃ amo díámacʉ̃ nʉñare ʉmʉreco tutipʉ juumʉene cojori, 6 to birora ca caticõa niigʉ mena,ʉmʉreco, ati yepa, dia pairiya, ñucã niipetirijeteepʉre ca niirije cãare ca tiiricʉ wãme menaĩiri: “Mee, ati cuu to cõrora peti nʉcãcoaro bii.7 Jĩcã amo peti, ape amore jĩcãga penituaro caniirã jiromacʉ̃Ʉmʉreco Pacʉre quetiwede bojarimajʉ cʉ̃ putirica wʉʉre cʉ̃ ca puti jʉori tabera tocõrora yapa cʉti earucu ati ʉmʉreco. ɄmʉrecoPacʉ, ‘O biro yʉ tiirucu,’ cʉ̃ ca ĩirique, cʉ̃ jĩcʉ̃racʉ̃ ca majirique bii earo biirucu. Cʉ̃ yaarã, cʉ̃ yeequetire ca wedeparãre cʉ̃ ca wedericarore birorabii yapano earo biirucu,” ĩiwi.

8 Ʉmʉreco tutipʉ wederique yʉ ca tʉoriquepea, ñucã o biro yʉre to ca ĩi cojoro yʉ tʉowʉ:“Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojari majʉ diapairi yaapʉ, yepapʉ ʉta cũuri ca nucũgʉ pʉ-topʉ waari, pãarica tunua cʉ̃ ca cʉori tunuaacãreamigʉja,” yʉre ĩi wedeo cojowʉ. 9 To biro yʉreca ĩirijere tʉo, Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bo-jari majʉ pʉtopʉ waari, tii tunuaacãre yʉre cʉ̃tiicojojato ĩigʉ, cʉ̃re yʉ jãiwʉ. Cʉ̃ pea o biro yʉreĩi yʉʉwi: “Ʉ̃jʉ, amiri baaya. Mʉ ca baaro mʉʉjerora dobea ocore biro ipitirucu. Bii pacaro, mʉpaagapʉra bʉaro jʉ̃guẽrucu,” yʉre ĩiwi.*

10 To biro yʉre cʉ̃ ca ĩiro, Ʉmʉreco Pacʉrequeti wede bojari majʉ cʉ̃ ca cʉori tunuaacãreamiri yʉ baawʉ. Yʉ ʉjerora añuro dobea ocorebiro ipitiwʉ. Bii pacaro yʉ paa totipʉra bʉarojʉ̃guẽbuwʉ. 11 To biro yʉre ca biiri tabera o biroyʉre ĩiwa: “To cãnacãmacãmacãrãre, ñucã to cã-nacã yepa macãrãre, to cãnacã pooga macãrãre,bojoricarori ca wederãre, to biri niipetirã wiorã,cʉ̃ja ca biipereɄmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ĩirijere, cʉ̃jareca wede nemopʉ mʉ nii ñucã,” yʉre ĩiwa.

11Cʉ̃ja ca ĩariquere ca wederã pʉarã

1 Jiro jĩcã pĩi cõorica pĩire* yʉre tiicojori, o biroyʉre ĩiwi: “Wãmʉ nʉcãña. Ʉmʉreco Pacʉ yaawiire, yucʉ díi ca jʉti añurije joe mʉenerica tutucãare cõoña. Ñucã toopʉ ca juu bue nʉcʉ̃ bʉo ni-irã cãare bapo cõo ñaaña. 2 Bii pacagʉ, ɄmʉrecoPacʉ yaa wii macã yepa peera mʉ cõotiwa. Meetii yepa, Ʉmʉreco Pacʉre ca majitirãre cʉ̃ja catiicojorica yepapʉ nii. Cʉ̃ja pea Ʉmʉreco Pacʉyaa macã, ca ñañarije maniri macãre cuarenta ydos muipũa peti ñañaro bojocare tii niirucuma.3Yʉ pea, pʉarã boori juti jãñaricarã mil doscien-tos sesenta rʉmʉri peti yʉ yee maquẽre ca quetiwede niiparãre yʉ tiicojorucu,” ĩiwi.

4 Cʉ̃ja niima, pʉagʉ olivos yucʉre biro, ñucãpʉa tutu† jĩa boerica tuturire biro, ati yepaɄmʉreco Pacʉ jʉguerore ca niirã.‡ 5 Jĩcãrãñañaro cʉ̃jare ca tiirʉgarã ʉnore, cʉ̃ja ʉjerori caʉ̃ʉ witirije mena cʉ̃ja waparãre joe yaiocãma.To biro tii yaio ecorucuma, no ca boorã ñañarocʉ̃jare ca tiirʉga tʉgoeñarã ʉno. 6 Anija cʉ̃ja caĩariquere wederi maja, ca oco peatiro cʉ̃ja ca tiimajirijere cʉoma, cʉ̃ja ca queti wede niiri cuucõro ca oco peatipere biro ĩirã. Ñucã ocorena díica jeeñaro tii majirique cãare cʉo, ati yepare ni-ipetirije diarique mena ñañaro cʉ̃ja ca tamʉoro,cʉ̃ja ca tiirʉgari taberi cõro cʉ̃ja ca tii majipere,cʉoma.

7 Ʉmʉreco Pacʉ yeere cʉ̃ja ca majirijere cʉ̃jaca wede yapanoro, ca ʉ̃cʉ̃ari opepʉ ca mʉadoogʉwaibʉcʉ ca uwiogʉʉro cʉ̃jare quẽe ametʉanʉcãri, cʉ̃jare jĩa batecãrucumi. 8 Cʉ̃ja upʉri ni-iquĩrique pea cʉ̃ja Wiogʉre cʉ̃ja ca jĩa cõaquĩricamacã, pairi macã maquẽ wiijeri watoa macãyepapʉ§ cũa yai waarucu, ape wãme ĩi cõoñajataSodoma, to biri Egipto macãripʉre.

9 To biri itia rʉmʉ decomacã peti niipetirã bo-joca, ape macãri macãrã bojoricarori ca wederã,ñucã niipetiri yepari macãrã cãa, ĩa niirucumacʉ̃ja upʉri niiquĩriquere. Ñucã cʉ̃ja upʉri ni-iquĩriquere cʉ̃ja ca yaa cõaro bootirucuma. 10Atiyepa macãrã pea, to biro cʉ̃jare cʉ̃ ca tii cõarijereĩari, cʉ̃ja ca cʉorije mena cʉ̃ja majurope ameritiicojo ʉjea nii niirucuma, cʉ̃ja pʉarã ca biiperewede jʉgueri maja ñañaro cʉ̃ja ca biiro ca tiiru-curicarã, mee cʉ̃ja ca bii yaicoaro macã.

11 Itia rʉmʉ decomacã ca ametʉaro jiro,Ʉmʉreco Pacʉ catirique cʉ̃ ca tiicojorije cʉ̃japʉreca ñaajãa nʉcã earo, cati wãmʉ nʉcãcoawa ñucã.

* 10:9 Ez 3.3. * 11:1 Vara de medir. † 11:4 Candelabros. ‡ 11:4 Zac 4.3, 11-14. § 11:8 Jerusalén'pʉ.

Page 356: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 11:12 353 APOCALIPSIS 12:9Cʉ̃jare ca ĩa niiricarã pea ĩa ʉcʉacã yai waawa.12 To cõrora Ʉmʉreco Pacʉ yeere cʉ̃ja ca majir-ijere wederi maja pea, ʉmʉreco tutipʉ tutuaromena o biro ca ĩirijere tʉowa: “¡Anopʉ mʉadooya!” To biro cʉ̃jare to ca ĩirora, bueri bʉrʉawatoapʉ cʉ̃ja waparã cʉ̃ja ca ĩarora ʉmʉrecotutipʉ mʉacoawa.

13 To biro cʉ̃ja ca bii mʉa waari tabera atiyepa bʉaro nanawʉ. To biro to ca biiro, tii macãpʉa amo cõro peti pairo ejaro ca niimirica yepaabacã ñaaduwi waawʉ. To biro ca biiro, bojocasiete mil peti bii yaiwa. To biro ca biiro bojocaca cati dʉjaricarã pea uwirique mena, ɄmʉrecoPacʉ ʉmʉreco tutipʉ ca niigʉre, “Do biro ca tiiyamanigʉ niimi,” ĩi nʉcʉ̃ bʉowa.

14Ñañaro tamʉorique pʉa cuu ametʉamee. Toca bii pacaro, itiati ñañaro ca biipa cuu cõñacãdooro bii.

Puti tʉjarica wʉʉ15 Ñucã Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojari

majʉ jĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaroca niigʉ cʉ̃ putirica wʉʉre putiwi. Cʉ̃ ca putirora,ʉmʉreco tutipʉ tutuaro wederique o biro ca ĩirijewedeowʉ:“Ati yepa macãrã cʉ̃ja ca doti niimirique, mani

Ʉpʉ to biri cʉ̃ Ca Beje Amiricʉ* yee peenii eacã mee yua. Cʉ̃ja to birora doticõaniirucuma.”

16 To biro ca ĩirora, veinticuatro ca niirã bʉcʉrãcʉ̃ja yaa cũmuroripʉ Ʉmʉreco Pacʉ jʉguerore caduwirã, muu bia ñaacũmu waa, o biro ĩi nʉcʉ̃bʉowa Ʉmʉreco Pacʉre:17 “Ʉmʉreco Pacʉ niipetirijepʉre ca doti tu-

tua niigʉ, ca nii jʉo dooricʉ, to biroraca niicõa niigʉ, ñucã ca doopʉre, ‘Añumajuropeecã’ mʉre jãa ĩi, do biro tiiyamaniro mʉ ca doti tutua majuropeerijerejee ʉpari, mʉ doti jʉo waa.

18Niipetiri yeparimacãrã ajiamiwa. Mʉca ajiarijemena ñañaro cʉ̃jare mʉ ca tiipa rʉmʉeacoa mee.

Ca bii yaiquĩricarã niipetirãre mʉ ca ĩa bejepatabe,

Mʉ yee queti wede jʉgueri majare, mʉ yeerepaderimaja, mʉ yaarã ca ñañarijemanirã,mʉwãmere ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorã, ca nii coterã,ca nii majuropeerãre, cʉ̃ja yee maquẽañurije cʉ̃ja ca wapa taapere mʉ ca tiico-jopa rʉmʉ eacoaro bii.

Ati yepa macãrã bojocare ñañaro ca tii yaiorãre,ñañaro cʉ̃jare mʉ ca tii yaiopa rʉmʉ nii,”ĩi nʉcʉ̃ bʉowa.

19 To cõrora, Ʉmʉreco Pacʉ yaa wii ʉmʉrecotutipʉ ca niiri wii jope pãa nʉcãcoawʉ. Tiiwiipʉre bauwʉ acacũmua, Ʉmʉreco Pacʉ, “O biroyʉ tiirucu,” cʉ̃ ca ĩirica cũmua. To biro ca biiritabera bʉaro bʉpo yabe, wederique wedeo, bʉpopaa, bʉaro jita nana, to biro biicãri bʉaro oco cabʉʉrica quiiri ñaa, biiwʉ.

12Nomio, to biri pinore biigʉʉro ca niigʉ

1 Ñucã, ʉmʉreco tutipʉre ca bii ĩñori wãmeañuri wãme bau eawʉ. Jĩcõ nomio ʉmʉrecomacʉ̃muipũrena jutiro jãñacãri, ñami macʉ̃ muipũpeera cõ dʉpori doca pee, ñucã pejarica beto pʉaamo peti, dʉpore pʉaga penituaro niirã ñocõa caniiri betore pejarico niiwo. 2Ʉtaaga niiwo; macʉ̃cʉtirʉgo ca punirijere wijiogo ñañaro tamʉo ac-aro buiwo. 3 Jiro, ʉmʉreco tutipʉ ca bii ĩñorije apewãme bau eawʉ ñucã. Níjá uwiogʉʉro pãmʉrimajʉ pinore biigʉʉro, jũagʉʉro, jĩcã amo peti,ape amore pʉaga penituaro ca niirije dʉpʉgaaricʉti, pʉa amo cõro peti potagaari cʉti, ñucã,cʉ̃ dʉpʉgaari cõrorena pejarica betorire peja, cabiigʉ* baua eawi. 4 Cʉ̃ pea cʉ̃ pĩcõro menaraitia tabe cõro pairo ejaro ca niirã ñocõa ʉmʉrecotutipʉ ca niirãre, jĩcã tabe ati yepapʉ paa bateduwiocã cojowi. To biro tii yapano, nomio macʉ̃cʉtigo doogo ca tiigo díámacʉ̃ tua nʉcã eawi, cõmacʉ̃ cʉ̃ ca baʉarije menara cʉ̃re baacãrʉgʉ. 5Cõpea, ʉmʉre macʉ̃ cʉtiwo, cõmegʉ cʉocãricʉ dobiro tiiya maniropʉ bojoca poogari niipetirãpʉreca doti tutua niipʉre. Cõ macʉ̃ pea,† cʉ̃ yaacũmuropʉ ca duwigʉ Ʉmʉreco Pacʉ pʉtopʉ amicojo ecocãwi. 6 Cʉ̃ paco pea ca yucʉ ca maniriyepapʉ Ʉmʉreco Pacʉ, mil doscientos sesentarʉmʉri peti cõre ĩa nʉnʉjee niirique niirucu, cʉ̃ca ĩi queno yuerica tabepʉ duticoawo.

7 Tee jiro ameri jĩarique waawʉ ʉmʉrecotutipʉre. Miguel, cʉ̃ yaarã mena, pãmʉrimajʉ pinore biigʉʉrore cʉ̃ bojoca menare ameriquẽewa. 8 Miguel jãari pee cʉ̃re quẽe ametʉanʉcãcãwa. To biri cʉ̃jara‡ ʉmʉreco tutipʉre cʉ̃jaca niipa tabe manicãwʉ yua. 9 To biri cʉ̃, pãmʉrimajʉʉro tĩrʉmʉpʉ macʉ̃ pino, wãtĩ, Satanás cawãme cʉtigʉ, niipetirã ati yepa macãrãre ca ĩidito epegʉ pea, ʉmʉreco tutipʉ ca niimiricʉ cʉ̃re

* 11:15 Hebreo wederique mena “Mesías”; griego wederique mena peera “Cristo”. * 12:3 Pãmʉri majʉ Satanás're ca biicõoñagʉ (dragón). † 12:5 Sal 2.9. ‡ 12:8 Dragón cʉ̃ yaarã ángeles mena.

Page 357: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 12:10 354 APOCALIPSIS 13:9ca pade coterã menara ati yepapʉ cõa duwioecocoawi.

10 Jiro, ʉmʉreco tutipʉ tutuaro mena wed-erique o biro ca ĩi wedeo cojorijere yʉ tʉowʉ:“Mee, mani ca ametʉape, mani Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃

ca tutua majuropeerije, cʉ̃ ca doti niirije,ñucã cʉ̃ yʉʉ Cristo cʉ̃ ca doti majipe cãaea yerijãa.

Mani yaarãre ñamiri, ʉmʉrecori, mani ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca ĩa cojoro, ñañaro cʉ̃jare ca ĩiwedejãarucugʉ cʉ̃ ca cõa ecorije jʉori.

11 Mani yaarã, Oveja Macʉ̃ cʉ̃ ca díi bate yaibojarique jʉori, ñucã añurije queti cʉ̃ja cawederiquemena, Satanás're bii ametʉenenʉcãwa.

Cʉ̃jare cʉ̃ja ca jĩarʉgajata cãare, cʉ̃ja ca jĩa ecoyaipere uwitiwa.

12 To biri mʉja, ʉmʉreco tuti, mʉja toopʉre caniirã cãa, ʉjea niiña.§

Abé nija, tii yepapʉ, diapʉ ca niirã, ñañaro petitamʉorã doorã tiima.

Mee, Satanás, ‘Yʉ ca bii yaipa tabe eacoarobii,’ ĩima ĩigʉ, bʉaro ajiarique mena duwiwaami tii yepapʉre,” ĩi wedeowʉ.

13 Pãmʉri majʉ pinore biigʉʉro ca niigʉ pea,“Mee yʉ cõa duwio ecocoa,” ĩima ĩigʉ, nomio,ʉmʉcamacʉ̃ cʉtijãgorenʉnʉwaawi. 14Tobiro cʉ̃ca biiro, nomio peera, aa pacʉ quedʉpʉrire cõretiicojowa, ca yucʉ maniri yepapʉ cõ ca niiro, itiacʉ̃ma decomacã peti cõre baarique eca niiriqueniirucu, cʉ̃ ca ĩirica tabe pãmʉri majʉ* cʉ̃ caeatiropʉ cõ wʉʉ duti waajato ĩirã. 15 Cʉ̃, pãmʉrimajʉ pinore biigʉʉro ca niigʉ cõre nʉnʉgʉ, cʉ̃ʉjero ca oco witirije mena dia jeeñocã cojowi,cõre to ũma yuu yaiocãjato ĩigʉ. 16 To biro cõrecʉ̃ ca tii yaiorʉgamijata cãare, ati yepara ope,pairi opeero pãa nʉcãri, pãmʉri majʉ ʉjero ococa witirije mena dia cʉ̃ ca quenorica yaare uuyuu peoticã cojowʉ. 17 To biro ca biiro ĩari,pãmʉri majʉʉro pea bʉaro nomio mena ajiawi.To biri cõ yaa pooga macãrã ca nii dʉjarã mena,Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca dotirore biro ca tii nʉnʉjeerãJesucristo yee quetire to birora ca tʉo nʉnʉjeecõaniirã mena, ameri jĩagʉ waawi.

18 Pãmʉri majʉ pea dia pairi yaa tʉjarore eanʉcã eawi.

13Pʉarã waibʉcʉrã ca uwiorã

1 Dia pairi yaa jita dupari yepa ea nʉcãri yʉĩawʉ, jĩcʉ̃ waibʉcʉ ca uwiogʉ, jĩcã amo peti,ape amore pʉaga penituaro niirije peti dʉpʉgaaricʉti, ñucã pʉa amo cõro niirije potagaari cʉti, cabiigʉ, dia pairi yaapʉre ca pãmʉmʉa doogʉre. Cʉ̃potagaari cõrora pejarica betori* cʉowʉ. Ñucãcʉ̃ dʉpʉgaari cõrora Ʉmʉreco Pacʉre ñañarije caĩi tutirije tujawʉ. 2 Waibʉcʉ ca uwiogʉʉro pea,macãnʉcʉ̃ yai ca woori cʉtigʉre biigʉʉro niiwi.To bii pacagʉ, cʉ̃ dʉpori peera bʉco dʉporirebiirije dʉpori cʉti, ñucã cʉ̃ ʉjero pea yai jũagʉʉjerore biro ʉjero cʉti, biiwi. Pãmʉrimajʉ pinorebiigʉʉro ca niigʉ pea, waibʉcʉ ca uwiogʉʉrore,cʉ̃ ca tutuarijere, ñucã cʉ̃ yaa cũmurore, dotimajimajuropeerique cãare cʉ̃re tiicojowi. 3 Waibʉcʉca uwiogʉʉrore, cʉ̃ dʉpʉga jĩcãgaare cʉ̃ ca biiyaicoaro ca tiipa camiro cõroro niiwʉ. Biiropʉa,tii camiro pea mee yati biatocoaupa. To biroca biirijere ati ʉmʉreco macãrã niipetirã ĩa ʉjeaniiri, cʉ̃ pee wadore tʉo nʉnʉjeewa. 4 To biriwaibʉcʉ ca uwiogʉre añuro doti maji niiriquerecʉ̃ ca tiicojorique jʉori, añuro cʉ̃re ĩi nʉcʉ̃ bʉowapãmʉri majʉ pinore biigʉʉro ca niigʉ peere.Waibʉcʉ ca uwiogʉʉro cãare, o biro cʉ̃re ĩi nʉcʉ̃bʉowa: “Jĩcʉ̃ ʉno peera cʉ̃re biro ca majigʉ, cʉ̃reca bii ametʉene nʉcãpʉ manimi,” cʉ̃re ĩi nʉcʉ̃bʉowa.

5 Ñucã apeyera waibʉcʉ ca uwiogʉre, ca niimajuropeerijere biropʉ ĩi, docuorije ɄmʉrecoPacʉre ĩi buirica wãmere, cʉ̃re ĩi dotiwi. Ñucãcuarenta y dos muipũa† peti cʉ̃ ca doti niipecãare cʉ̃re tiicojowi. 6 To biri, cʉ̃re cʉ̃ ca ĩidotiricarore biro Ʉmʉreco Pacʉre, ñucã cʉ̃ caniiri tabe ca añu majuropeeri tabere, to biriʉmʉreco tutipʉ ca niirã cãare, ñañarije cʉ̃jare ĩibui tutiwi. 7 Ʉmʉreco Pacʉ yaa pooga macãrãmena cʉ̃ ca ameri jĩa ametʉa nʉcãcãpere cʉ̃retii dotiwi. Ñucã niipetirã bojoca cʉ̃ja ca niirocõrore, niipetiri macãri macãrãre, niipetirã bo-joca bojoricarori ca wederãre, to biri niipetiriyepa macãrãre cʉ̃ ca doti majipe cãare, cʉ̃re ti-icojowi. 8To biri waibʉcʉ ca uwiogʉre, bojoca atiyepa macãrã niipetirã, Ʉmʉreco Pacʉ ati yeparecʉ̃ ca jeeñori tabepʉra catirique ca niiri pũuroOveja Macʉ̃ mani yee wapa ca bii yai bojaricʉ yaapũuropʉre, cʉ̃ja wãmere ca owa tuu ecotiricarãcʉ̃re nʉcʉ̃ bʉorucuma.

9 Jĩcãrã ca tʉo majirʉgarã tʉoya.§ 12:12 Satanás ʉmʉreco tutipʉre cʉ̃ ca niitiro macã ʉjea niiña ʉmʉreco tutipʉre ca niirã niipetirã.* 12:14 Dragón. * 13:1 Corona o diadema. † 13:5 Ap 12.6; 1,260 rʉmʉrire ĩi. Itia cʉ̃ma decomacã 12.14.

Page 358: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 13:10 355 APOCALIPSIS 14:910 “Ñeeri aperopʉ cʉ̃ja ca jee waa bateparã ca

niirã, ñee ecori aperopʉ jee waa ecoyaicãrucuma.

Niipĩi mena ca jĩa eco yaiparã ca niirã, niipĩimenara jĩa eco yairucuma.”‡

To biro ca biiri tabere ca ñañarije manirã,Ʉmʉreco Pacʉ yaarã ca niirã, añuro tʉgoeñatutua, díámacʉ̃ tʉgoeña bayi, bii niirucuma.

Waibʉcʉ ca uwiogʉ jitapʉ ca ame pea doogʉ11 Jiro ñucã apĩ waibʉcʉ ca uwiogʉ ati jita

jupeapʉ ca ame pea doogʉre yʉ ĩawʉ. Cʉ̃ pea, jĩcʉ̃oveja macʉ̃ yeere biirije pʉaga potagaari cʉtiwi.Bii pacagʉ, jĩcʉ̃ pãmʉri majʉ pinore biigʉʉro caniigʉ cʉ̃ ca wederijere biro wedewi. 12 To birobiicãri, ca nii jʉoricʉ waibʉcʉ ca uwiogʉ cʉ̃ cadoti majiricaro cõrora cʉ̃ja ca ĩa cojorore tii niiwiñucã. Bojoca ati yepa macãrã niipetirãre, ca niijʉoricʉ waibʉcʉ ca uwiogʉ ca camiro yatiricʉpeere ĩi nʉcʉ̃ bʉo dotiwi. 13 Ca ĩa ñaaña manirijetii bau niirique cãare, do biro ca tiiya manirijepʉtii bau niiwi. Ñucã ati yepapʉre, niipetirã cʉ̃jaca ĩa cojoro, ʉmʉreco tutipʉ maquẽ ca ʉ̃ʉrije cañaaropʉ tiicãwi. 14 Ca nii jʉoricʉ waibʉcʉ cauwiogʉ cʉ̃ ca ĩa cojorora o biro atere bojocare tiibau nii ĩño ditocãri, niipĩimena ca paa taa ecoricʉnii pacagʉ ca catiricʉre cʉ̃re tii nʉcʉ̃ bʉorã cʉ̃rebiigʉ cʉ̃jare queno dotiwi. 15 Cʉ̃ jiro macʉ̃ cauwiogʉʉro jita jupeapʉ ca amepeadooricʉpeera,cʉ̃ jʉguero macʉ̃re biro baugʉ cʉ̃ ca queno dotir-icʉre cʉ̃ ca catiro jãapere cʉ̃re tiicojowi, cʉ̃re cʉ̃ca catioro cʉ̃ pea wede, cʉ̃re ca nʉcʉ̃ bʉotirãniipetirãre jĩa doti, cʉ̃ ca tiipere ĩima ĩigʉ. 16 Tobiro tiicã, niipetirã bojoca, wimarã, bʉcʉrã, caapeye pairã, ca apeye manirã, añuro ca niirã, capade coterã, niipetirã, cʉ̃ja amo díámacʉ̃ nʉñareto biri cʉ̃ja diámacʉ̃pʉre, jĩcã wãme cʉ̃ja ca ñiacũu dotiro tiiwi. 17 Tii wãmere ñia cũu ecoti,ñucã waibʉcʉ ca uwiogʉ wãmere cʉoti, to biri cʉ̃wãme ca cõori wãmere cʉoti ca biirã, apeye wapatii, ñucã cʉ̃ja ca cʉorije ʉno cãare noni majiti,biicãwa bojoca. 18Atera añuro tʉgoeñamajiriquebooro bii. Ca tʉgoeña puogʉ ʉno waibʉcʉ cauwiogʉ yaa tabe cõoñarica tabere cõoñañaqué.Jĩcʉ̃ ʉmʉ wãme nii. O biro nii tii wãme: seiscien-tos sesenta y seis.

14Oveja Macʉ̃, to biri 144,000 yee queti

1 Jiro yʉ ĩawʉ ñucã Oveja Macʉ̃, Sión cʉ̃jaca ĩiri buuro jotoapʉ ca nucũgʉre. Cʉ̃ mena

niiwa, cʉ̃ Pacʉ wãmere, Oveja Macʉ̃ wãmere, cʉ̃jadiámacʉ̃ripʉ owa tuuricarã ca niirã bojoca cientocuarenta y cuatro mil peti. 2 Jiro yʉ tʉowʉ,ʉmʉreco tutipʉ wederique, oco ũma cõa jãaroca bʉjʉro cõro bʉjʉ, ñucã bʉpo tutuaro cʉ̃ cabʉjʉro cõro peti ca bʉjʉ wedeorije wederiquere.Paʉ bʉa tẽe bajari maja* cʉ̃ja ca bʉa tẽerore birobʉjʉ wedeowʉ. 3 To biri wiogʉ cʉ̃ ca duwiricũmuro jʉguerore, ñucã ca catirã bapari ca ni-irã jʉguerore, to biri bʉcʉrã jʉguerore, wãmawãme bajarique bajawa. Jĩcʉ̃ ʉnora tee bajariquewãmere ca baja majipe ʉno méé niiwʉ. Cʉ̃jaciento cuarenta y cuatro mil ati yepapʉ cʉ̃jaca niiro, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ametʉenericarãwado cʉ̃ja ca baja majirije niiwʉ. 4 Anija niiupanomia mena ca tii eperʉga tʉgoeñatirã, añurãpeti Oveja Macʉ̃ cʉ̃ ca waari taberi cõro cʉ̃re canʉnʉrã. To biri bojoca ati ʉmʉreco macãrã menaca niimiricarã, Ʉmʉreco Pacʉ, to biri cʉ̃ Macʉ̃Oveja Macʉ̃ yaarã ca nii jʉoricarã peti niiupa.5 Jĩcã wãme ʉnora ca ĩi ditorã méé niiwa. Cʉ̃ja,jĩcã wãme ʉnora ñañarije ca tiirã méé niiwa.

Itiarã Ʉmʉreco Pacʉ pʉto macãrã queti6 Jiro apĩ Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojari

majʉ, ʉmʉreco tutipʉ ca wʉʉ amojodegʉ, atiyepapʉ ca niirã bojoca poogaari cõrorena, niipe-tiri macãri macãrãre, to cãnacã poogaari macãrãbojoca bojoricarori ca wederãre, añurije queti capeti nʉcãtipere ca queti jee waagʉre yʉ ĩawʉ.7 Tutuaro wederique mena o biro ĩiwi:

—Bʉaro nʉcʉ̃ bʉorique mena Ʉmʉreco Pacʉreĩi nʉcʉ̃ bʉori, cʉ̃re baja peoya. Mee, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca ĩa bejeri tabe eacoa. Ʉmʉreco que-jerore, ati jitare, dia pairi yaare, oco ca witirioperire, ca tiiricʉ wadore ĩi nʉcʉ̃ bʉoya —ĩiwi.

8 Cʉ̃ jiro macʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉre queti wedebojari majʉ o biro ca ĩigʉ nʉnʉwi:

—Mee ñaacoa. Mee ñaacoa Babilonia† macãpairi macã ca niimijãri macã. Tii macã macãrã,cʉ̃ja ca tii nʉcʉ̃ bʉorãre paʉ cʉocãri, paʉ menaca tii eperãre biro cʉ̃ja ca tii niirije mena, bojocapoogaari niipetirãpʉra cʉ̃jare ĩa cõori cʉ̃jare birocʉ̃ja tiiro cʉ̃jare tii mecʉ̃owa —ĩiwi.

9 Cʉ̃ja pʉarã jiro macʉ̃ ñucã Ʉmʉreco Pacʉrequeti wede bojari majʉ tutuaro wederique menao biro ĩi nʉnʉjeewi:

—Jĩcãrã, waibʉcʉ ca uwiogʉre, ñucã cʉ̃re ĩacõori cʉ̃ja ca quenoricʉre ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorãre,to biri ñucã cʉ̃ja amopʉ, cʉ̃ja diámacʉ̃pʉ, cʉ̃

‡ 13:10 Is 33.1; Jer 15.2; 43.11; Gn 9.6; Mt 26.52. * 14:2 Arpistas. † 14:8 Is 21.9.

Page 359: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 14:10 356 APOCALIPSIS 15:4wãmere ca ñia cũu ecorã cãa, 10 Ʉmʉreco Pacʉñañaro cʉ̃ ca tiipe, bʉaro cʉ̃ ca ajiarije mena cʉ̃ca queno yueriquere ñañaro tamʉorucuma. ÑucãOveja Macʉ̃, to biri Ʉmʉreco Pacʉre queti wedebojari maja, ca ñañarije manirã cʉ̃ja ca ĩa cojoro,ca ʉ̃ʉrije, to biri azufre mena ñañaro joe ecoru-cuma. 11Ñañaro tamʉo cʉ̃ja ca bii bue mʉenerijepea to birora bue mʉenecõa nii. Waibʉcʉ cauwiogʉrena ĩi nʉcʉ̃ bʉo, ñucã cʉ̃re biigʉ cʉ̃jaca quenoricʉrena ĩi nʉcʉ̃ bʉo, cʉ̃ wãmere owatuu doti, ca tiirã, jĩcã rʉmʉ ʉnora, ñucã jĩcãñami ʉnora, yerijãa, biiticãrucuma —ĩiwi. 12 Obiro ca biiri tabere, ca ñañarije manirã, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca dotirore biro ca tii nʉnʉjeerã, ñucãJesucristore to birora ca tʉo nʉnʉjeecõa niirã,cʉ̃ja ca tʉgoeña bayi niipe niirucu.

13 To cõrora ʉmʉreco tutipʉ wederique o biroyʉre ca ĩi cojorijere yʉ tʉowʉ:

—Atere owaya: Añuro ʉjea niima, mecʉ̃menare Wiogʉre ĩi nʉcʉ̃ bʉori ca bii yairã. AñuriYeri pea o biro ĩimi:

—Ʉ̃gjá. Popiye peti cʉ̃ja ca pade bʉañaru-curiquere yeerijãarucuma. Cʉ̃ja paderiquera cʉ̃jamena niirucu —ĩimi.

Ati yepa maquẽ ote dica14 Yʉ ĩawʉ jĩcã bʉrʉa bueri bʉrʉa ca botiri

bʉrʉa, jĩcʉ̃ Ca Nii Majuropeegʉ Macʉ̃re biigʉ cʉ̃ca duwiri bʉrʉare.‡ Cʉ̃ dʉpʉgapʉre oro menacʉ̃ja ca tiirica betore peja, ñucã cʉ̃ amopʉ paajuderica pĩi ca joo yoori betore cʉo, tiiwi. 15ÑucãɄmʉreco Pacʉ yaa wiipʉ apĩ Ʉmʉreco Pacʉrequeti wede bojari majʉ tutuaro wederique menabueri bʉrʉapʉ ca duwigʉre o biro ĩi witi doowi:

—Yoari méé, mʉ niipĩi mena ote dicare paajude jeeya. Mee, teere jeerica cuu eacoa. Tii yepamaquẽ ote dica bʉcʉacoa mee —cʉ̃re ĩi cojowi,bojoca ati yepa macãrãrena ĩigʉ. 16 To biro cʉ̃ca ĩirijere tʉori, bueri bʉrʉa jotoapʉ ca duwigʉpea cʉ̃ niipĩi, ote dicare paa juderica beto menaati yepapʉre ote bʉcʉpʉ ca niirijere paa jude jeepeoticã cojowi.

17 Jiro apĩ Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojarimajʉ ʉmʉreco tutipʉ ca niiri wii Ʉmʉreco Pacʉyaa wiipʉre niipĩi cʉocãricʉ witi doowi cʉ̃ cãa.18 Ñucã apĩ, Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojarimajʉ, yucʉ díi ca jʉti añurijere joe mʉenericatutumacʉ̃ ca ʉ̃ʉrijere ca dotigʉ witi doori, ote di-care paa juderica pĩi ca joo yoori beto ca cʉogʉretutuaro wederique mena o biro cʉ̃re ĩi cojowi:

—Mʉ niipĩi ca joo yoori betomena tii yepapʉreʉje tõorire paa jude jeeya. Mee bʉcʉpʉ nii —cʉ̃reĩiwi ñucã, bojoca ati yepa macãrãrena ĩigʉ.

19 To biro cʉ̃ ca ĩirijere tʉo, Ʉmʉreco Pacʉrequeti wede bojari majʉ pea otere paa jude jeericabeto mena, ati yepa maquẽ ʉjere paa jude jeecãcojowi. Paa jude jee yapano, ʉjere cʉ̃ja ca diperitabepʉ jãawi. Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojarimajʉ to biirije cʉ̃ ca tiirije pea, Ʉmʉreco Pacʉbojocare ñañaro cʉ̃ja ca biiro, cʉ̃ ca tiipere biicõoñaro biiwʉ. 20 Tee ʉje pea macã wejapʉdipe ecowʉ. Teere cʉ̃ja ca diperi taberena díiwiticãwʉ. Tee díi pea, caballoa amʉ tutupʉ, tobiri trescientos kilómetros peti ejaro dua eyowʉ.

15Ʉmʉreco Pacʉ pʉtomacãrã ati yepare ñañaro

cʉ̃ja ca tiipe1 Ñucã apeye ʉmʉreco tutipʉre uwioro

ʉcʉeneri wãme ca bii cõoña nʉcã earijere yʉĩawʉ. Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojari majajĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro niirã,cʉ̃ja ca niiro cõro ñañari wãmeri ñañaro cʉ̃jaca tiipe Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca ajiarije mena ca tiiyapanoparã bau nʉcã eawa.

2 Yʉ ĩawʉ ñucã jĩcã yaa dia pairiya oco botirisãra yaare biiri yaa nii pacaro, ca ʉ̃ʉrije menaayiarica yaare. Tii sãra yaa pairi yaa tʉjarorewaibʉcʉ ca uwiogʉre bii ametʉa nʉcã, cʉ̃re ĩacõori cʉ̃ja ca quenoricʉre nʉcʉ̃ bʉoti, cʉ̃ wãmecõoriquere ñia cũu dotiti, ca biiricarã bʉa tẽe*bajaricarori, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃jare cʉ̃ ca tiico-joriquere cʉoricarã nucũwa. 3 To biro biicãriɄmʉreco Pacʉre pade bojari majʉ Moisés yeebajariquere baja, ñucã Oveja Macʉ̃ yee cãare obiro ĩi bajawa:“Ʉpʉ Ʉmʉreco Pacʉ niipetirijepʉre ca doti tu-

tua niigʉ, mʉ ca tiirijea, do biro ca tiiyamanirije, ĩa ʉjea niirique peti, nii;

mʉ ca tii niirijea añurije, díámacʉ̃ ca niirije nii.Bojoca poogaari niipetirã Wiogʉ mʉ nii.4Ʉpʉ, ¿ñiru mʉre cʉ̃ uwi nʉcʉ̃ bʉotibogajati?¿Ñiru mʉ wãmere cʉ̃ ĩi nʉcʉ̃ bʉo baja peotiboga-

jati?Mʉ jĩcʉ̃ra ca ñañarije manigʉ mʉ nii.Niipetiri poogaari macãrã doori, mʉre ĩi nʉcʉ̃

bʉorucuma.Mee, añurije mʉ ca tii niirije añuropʉ bii bau

niicoa.”†‡ 14:14 Dn 7.13. * 15:2 Arpas. † 15:4 Tee bajarique Sal 11.2-3; Dt 32.4, Jer 10.7, Sal 86.9; 98.2. ‡ 15:5 Santuario.

Page 360: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 15:5 357 APOCALIPSIS 16:135 Ate jiro, ʉmʉreco tutipʉ ĩa mʉene cojogʉ,

Ʉmʉreco Pacʉ yaa wii,‡ “Bojoca mena o biro yʉtiirucu,” cʉ̃ ca ĩirique ca niiri wii ca pãa nʉcãro yʉĩawʉ. 6 Tii wii santuariopʉ ca niiricarã ɄmʉrecoPacʉre queti wede bojari maja jĩcã amo peti, apeamore pʉaga penituaro niirã, cʉ̃ja ca niiro cõroñañaro cʉ̃ja ca tiipere ca cʉorã witi nʉcãwa. Caõweri manirije lino mena jʉti cʉ̃ja ca tiirique, caajiyaarije juti jãñawa. Ñucã oro mena cʉ̃ja ca ti-irica quejeri cʉ̃ja cotiapʉ ca tʉjarijere wẽñaricarãniiwa. 7 To biri jĩcʉ̃ bapari ca catirã mena macʉ̃,cʉ̃ja Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojari maja jĩcãamo peti, ape amore pʉaga penituaro ca niirãre,cʉ̃ja ca niiro cõrorena oro mena cʉ̃ja ca tiiricabapari dadaro, Ʉmʉreco Pacʉ to birora ca caticõaniigʉ, bojocare ñañaro cʉ̃ ca tii doti cojorije cajãñari baparire cʉ̃jare tiicojowi. 8Ʉmʉreco Pacʉyaa wii pea bue dadacoawʉ, Ʉmʉreco Pacʉ dobiro ca tiiya manigʉ cʉ̃ ca tutuarije ca doorije.Ména, ñañaro tiiriquere jĩcã amo peti, ape amorepʉaga penituaro niirije Ʉmʉreco Pacʉre quetiwede bojari majare cʉ̃ ca tii dotiriquere cʉ̃ja catii peotitirora, tii wiipʉre jãarique maniwʉ.

16Ʉmʉreco Pacʉ ñañaro cʉ̃ ca tiipe

1Ʉmʉreco Pacʉ yaa wiipʉre jĩcã amo peti, apeamore pʉaga penituaro niirã Ʉmʉreco Pacʉrequeti wede bojari majare, tutuaro wederiquemena o biro ca ĩirijere yʉ tʉowʉ:

—Waarãja. Tii yepapʉre jĩcã amo peti, apeamore pʉaga penituaro Ʉmʉreco Pacʉ ñañaro cʉ̃ca tiipe ca jãñari bapari mʉja ca cʉorijere poobate cũurãja —ca ĩirijere.

2 To biri Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojarimajʉ ca nii jʉogʉwaari, cʉ̃ ca cʉori bapamaquẽreati yepapʉre poo bate cũuwi. To biro cʉ̃ ca tiirora,niipetirã bojoca waibʉcʉ ca uwiogʉ wãmere ñiacũu eco, ñucã cʉ̃re ĩa cõori cʉ̃ja ca quenoricʉrenatii nʉcʉ̃ bʉo, ca tiirucuricarãre, docuoro ʉnicãrijebʉaro ca punirije cʉ̃jare cami boawʉ.

3 Ñucã cʉ̃ jiro macʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉre quetiwede bojari majʉ, cʉ̃ ca cʉori bapa maquẽre diapairiyapʉre poo bate cõañua cojowi. Cʉ̃ ca poobate cõañua cojorije menara, oco pea jĩcʉ̃ bojocʉcʉ̃ja ca jĩaricʉ díire biirije jeeñacoawʉ. To biro cabiirije jʉori, tii yaare ca niimiricarã niipetirã diapeticoawa.

4 Cʉ̃ja pʉarã jiro macʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉre quetiwede bojari majʉ, cʉ̃ ca cʉori bapa maquẽre, di-aripʉre, oco ca witiri operipʉre, poo bate cõañua

cojowi. Teepʉre cʉ̃ ca poo bate cõañua cojorijemenara, tii yaari maquẽ oco ca niimijãrije cãa,díi wado jee ñaabatecã yai waawʉ. 5 Tee jiro ococoteri majʉ* o biro cʉ̃ ca ĩirijere yʉ tʉowʉ:“Mʉa añugʉ, ca ñañarije manigʉ, jĩcãto ca nii jʉo

dooricʉ, to birora ca niicõa niigʉ mʉ nii,to biri wãme ca ĩa bejegʉa.

6 Cʉ̃ja, mʉ yaa pooga macãrã ca ñañarije manirã,ñucã mʉ yee quetire wede jʉgueri majarejĩa, díi tii bate cũuupa.

Mecʉ̃ra mʉ pee, díi cʉ̃jare mʉ jini doti.Teerena boowa cʉ̃ja pee cãa,” ĩibuwi.

7Ñucã apĩ, Ʉmʉreco Pacʉre tii nʉcʉ̃ bʉorã joemʉenerica tutupʉ ca niigʉ, o biro cʉ̃ ca ĩirijere yʉtʉowʉ:“Ʉpʉ Ʉmʉreco Pacʉ niipetirijepʉre ca doti tutua

niigʉ, ñañaro cʉ̃ja ca biiro mʉ ca tiirijea,díámacʉ̃ra ca niirore biro tii, díámacʉ̃racʉ̃jare tii, mʉ ca tiirije niiro bii,”

cʉ̃ ca ĩirijere.8 Ñucã itiarã jiro macʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉre queti

wede bojari majʉ cʉ̃ ca cʉori bapa maquẽreʉmʉreco macʉ̃ muipũpʉre poo bate tuuwi. Tobiri bojocare peca ca ʉ̃ʉrije mena cʉ̃ ca joe ma-jipere cʉ̃re tiicojowi. 9 To biri bojoca niipetirãmuipũ peca mena ñañaro peti joe ecowa. Tobiro ñañaro tii ecocã pacarã ñañaro cʉ̃ja ca ti-irucurijere tʉgoeña yeri wajoari, Ʉmʉreco Pacʉtee ñañaro cʉ̃ja ca biiro ca tii doti majigʉ peerebaja peoricaro ʉnora, ñañaro Ʉmʉreco Pacʉre ĩiwede paiwa. 10 Tee jiro bapari Ʉmʉreco Pacʉrequeti wede bojari maja jiro macʉ̃, cʉ̃ ca cʉoribapare, waibʉcʉ ca uwiogʉ cʉ̃ ca duwiri tabepʉrepoo bate cojowi. To cõrora cʉ̃ ca doti niimiriyepa niipetiropʉra naitĩa peticoawʉ. To biro cabiiro, bojoca pea bʉaro ñañaro peti tamʉori cʉ̃jañemerori baca dʉpo tuuri nʉcʉ̃ripʉwijiowa. 11Tobiro ñañaro tamʉo pacarã ñañaro cʉ̃ja ca tiiru-curijere tii yerijãatiwa. Teere tii yerijãaricaroʉno, cʉ̃ja cami bʉaro ca punirijere wijioma ĩirã,ʉmʉreco tuti Ʉmʉreco Pacʉre ñañari wãme ĩitutiwa.

12 Ñucã jĩcã amo cõro niirã Ʉmʉreco Pacʉrequeti wede bojari maja jiro macʉ̃, dia pairi yaaÉufrates'pʉre poo bate cõañuawi, cʉ̃ ca cʉoribapamaquẽre. Tii yaapʉre cʉ̃ ca poo bate cõañuacojorije menara, muipũ cʉ̃ ca mʉa dooro pee caniirã wiorã cʉ̃ja tĩa doojato ĩiro, tii yaa dia pairiyaa oco bopo peticoawʉ.

13 Pãmʉri majʉ pinore biigʉʉro ca niigʉʉjerore, ñucã waibʉcʉ ca uwiogʉʉro ʉjerore,

* 16:5 El ángel de las aguas.

Page 361: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 16:14 358 APOCALIPSIS 17:8to biri Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉguerimajʉre biro ca bii ditogʉ ʉjero cãare ũmaarebiirㆠitiarã peti wãtĩa yeri ca añutirã cʉ̃ja cawitiro yʉ ĩawʉ. 14 Cʉ̃ja pea, wãtĩa yeri, ca ĩañaañamanirije ca tii bau nii majirã, ñucã ati yepaniipetiropʉ macãrã wiorãre jʉo neori, ɄmʉrecoPacʉ niipetirijepʉre ca doti tutua niigʉ yaa rʉmʉca earo, Ʉmʉreco Pacʉmena ameri jĩarʉgarã neadoorã biiwa.15 “Tʉgoeña bojoca catiri, añuro ĩa cojo yue niiña.

Jee dutiri majʉre biro yʉ doorucu. Ʉjeaniimi tʉgoeña bojoca catiri, juti manigʉwaa nucũ yujugʉ boboro yʉ tamʉore ĩigʉ,cʉ̃ ca juti jãñarijere añuro ca ĩa nʉnʉjeecote niigʉa,” ĩiwi Jesús.

16 To biri wãtĩa yeri pea, hebreos wederiquemenara Armagedón‡ ca wãme cʉtiri tabepʉwiorãre cʉ̃jare jʉo neowa.

17 Ate jiro, Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojarimajʉ jĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro caniigʉ, cʉ̃ ca cʉori bapa maquẽre poo bate cojowiwinopʉre. To biro cʉ̃ ca tiirora, santuariopʉrewiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuropʉ tutuaro o biro caĩi wede cojorijere yʉ tʉowʉ: “Mee yʉ tii peotiyerijãa.”

18 To biro ca ĩiri tabera bʉaro bʉpo yabe, wed-erique wedeo, bʉpo paa, jita jabe, biiwʉ. Tee jitaca jaberijere jĩcãti ʉno peera ati yepare bojocaca nii jʉo dooricarã, to cõro tutuaro uwioro cajaberijere tamʉo ñaatiupa. 19To cõrora Babiloniapairi macã ca niimirica macã, itia yepa peti watinʉcãcoawʉ. Ati yepa niipetiropʉ ca niiri macãriõe ñaajãa peticoawʉ. Ʉmʉreco Pacʉ, Babiloniamacãrã ñañarije cʉ̃ja ca tii niirucurijere tʉgoeñabʉari, cʉ̃ ca ajiarije ca niiri bapa ʉje oco bapañañaro cʉ̃ja ca biiro ca tiirije ca niiri baparecʉ̃jare jini dotigʉ doogʉ tiiwi, ñañaro cʉ̃ja cabiipere biro ĩigʉ. 20To biro biicãri, diaripʉre yucʉpoogaari ca niirije, ñucã macãnʉcʉ̃ buurori cãa,yai peticoawʉ. 21Ñucã ʉmʉreco tutipʉ ca niirijeoco ca bʉʉrica quiiri, cuarenta kilos ametʉeneroca nʉcʉ̃ri quiiri bojocare ñaapeawʉ. To biroɄmʉreco Pacʉ ñañaro cʉ̃jare cʉ̃ ca tii yaioro,Ʉmʉreco Pacʉre ñañari wãme ĩi wede pai, tutiamawa.

17Nomio ñañago

1 Jĩcʉ̃, Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojari majajĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro niirã,jĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro niiribapari ca cʉorãmenamacʉ̃ yʉ pʉtopʉ doo, o biroyʉre ĩiwi: “Dooya, nomio bʉaropʉra ñañarije catiigo oco jotoa ca duwigo, * ñañaro cõ ca tii ecoromʉre ĩñogʉ doogʉ yʉ tii. 2Ati yepa macãrã wiorãcõ mena ñee epewa. Ñucã ati yepa macãrã cãa,docuoro ʉmʉa mena ñee epego cõ ca jinirije ʉjeoco menara jini mecʉ̃cã yai waawa,” ĩiwi.

3 Jiro Añuri Yeri quẽñaricarore biropʉ ca bi-irijere cʉ̃ ca ĩñoro, Ʉmʉreco Pacʉre queti wedebojari majʉ ca yucʉ maniri yepapʉ yʉre cʉ̃ caami waaro yʉ biiwʉ. Toopʉ yʉ ĩawʉ jĩcõ nomiowaibʉcʉ ca uwiogʉʉro ca jũagʉʉro jĩcã amo peti,ape amore pʉaga penituaro peti dʉpʉgaari cʉti,to biri ñucã pʉa amo cõro peti potagaari cʉti,ca biigʉ jotoapʉ ca duwigore. Waibʉcʉ upʉpʉrepaʉ docuorije Ʉmʉreco Pacʉre ñañarije ca ĩitutiri wãmeri cʉ̃ja ca owa tuurica dereaaro niiwi.4Nomio pea, ñii jañu ca jũarito, ñucã jũarito pe-tire jutiro jãñawo. Oro, ʉ̃tãgaari ca ajiyaa añurije,to biri perlas cʉ̃ja ca iirije mena, wãmocãriconiiwo. Oro mena cʉ̃ja ca tiirica bapa docuorije,ʉmʉa mena cõ ca tii nucũ yujurique dadaro cajãñari bapare cʉowo. 5Ñucã cõ diámacʉ̃pʉre owatuurique ca ĩa ñaaña maniri wãme o biro ca ĩiriwãme tujawʉ:

“PAIRI MACÃ BABILONIA,CA ɄMɄAEPE PAIRÃ PACO,

ATI YEPA NIIPETIROPɄREDOCUORIJE CANIIRIJE PACO,”

ca ĩiri wãme. 6 Jiro, Ʉmʉreco Pacʉ yaarã cañañarije manirã díi, to biri Jesús're cʉ̃ja ca tʉonʉnʉjerije jʉori cʉ̃ja ca jĩa batericarã díi menaraca cũmugore yʉ ĩawʉ.

To biro cõ ca bii niirijere ĩagʉ, yʉ ĩa ʉcʉacoawʉ.7 To biro yʉ ca biiro ĩa, Ʉmʉreco Pacʉre quetiwede bojari majʉ pea o biro yʉre ĩiwi: “¿Ñeetiigʉ mʉ ĩa ʉcʉacoati? Mʉre yʉ wede majiorucu,nomio yee, ñucã waibʉcʉ ca uwiogʉ, jĩcã amopeti, ape amore pʉaga penituaro ca niirije dʉpʉ-gaari cʉti, pʉa amo cõro niirije potagaari cʉti,ca biigʉ cõre ca ami waagʉ yee, ména ca majiñamanirijere.” 8 “Waibʉcʉ ca uwiogʉ mʉ ca ĩajãgʉ,jĩcʉ̃ tĩrʉmʉpʉ ca niirucuricʉ niimi. Biigʉpʉamanimi. Mani pacagʉ ca ʉ̃cʉ̃ari opepʉ ca niiricʉati yepapʉre ame peagʉ doogʉ tiimi, ñañaro cʉ̃

† 16:13 Ñañarije yeri. Yajó. ‡ 16:16 Armagedón: Hebreos wederique mena peera “Meguido ʉ̃tãgʉ/Meguido macã yepaca ʉ̃tã yucʉ cʉtiri yepa” ĩirʉgaro ĩi. * 17:1 Jer 2.20-31; Ez 16.17-19; Os 2.5.

Page 362: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 17:9 359 APOCALIPSIS 18:7ca tii yaio eco majuropeeparo jʉguero. Ati yepamacãrã, Ʉmʉreco Pacʉ ati yepare cʉ̃ ca jeeñojʉori tabepʉra, catirique ca niiri pũuropʉre cʉ̃jawãmere ca owa tuu ecoya manirã, waibʉcʉ cauwiogʉ, tĩrʉmʉpʉ ca nii jʉo dooricʉre mecʉ̃ra camanigʉre, biigʉpʉa jiro ca doopʉre cʉ̃re ĩarã ĩaʉcʉacoarucuma.

9 ”Añuro maji tʉgoeña puo, tiirique booro biiate menara: Dʉpʉgaari jĩcã amo peti, ape amorepʉaga penituaro ca niirijea, jĩcã amo peti, apeamore pʉaga penituaro ca niirije ʉ̃tã buurorinomio cõ ca duwirijere ĩiro bii. Ñucã to birora,jĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro ca niirãbojoca wiorãre ĩi cõoñaro bii. 10 Mee, jĩcã amocõro niirã, anija wiorãmenamacãrã bii yaicoawa.Jĩcʉ̃ cʉ̃ja mena macʉ̃ mecʉ̃re doti niimi; apĩ peaea dotimi ména. Cʉ̃, wiogʉ ca tʉjagʉ eagʉ yoaroniitirucumi. 11 Waibʉcʉ ca uwiogʉ tĩrʉmʉpʉ caniiricʉ, mecʉ̃ra ca manigʉ, jĩcã amo peti, apeamore pʉaga penituaro ca niirã wiorã jiro macʉ̃wiogʉ ca waapʉ peti niimi. Biigʉpʉa, cʉ̃ja jĩcãamo peti, ape amore pʉaga penituaro ca niirãwiorã mena macʉ̃ cãa, ca bii yaipʉra niigʉ bi-imi. 12 Ñucã, cʉ̃ potagaari pʉa amo cõro niirijemʉ ca ĩajãrije cãa, wiorã niima. Biirãpʉa dotijʉotima ména. Wiorã cʉ̃ja ca jãari rʉmʉre yoat-iroacãra cʉ̃ja ca doti niipere, waibʉcʉ ca uwiogʉmena jĩcãrira dotimajiriquere tiicojo ecorucuma.13 Anija pʉa amo cõro ca niirã wiorã, jĩcãri cõrotʉgoeña quenori, cʉ̃ja ca doti tutuarijere, cʉ̃ja cadoti majirijere, waibʉcʉ ca uwiogʉ peere teerecʉ̃re tiicojorucuma. 14To biro tiicãri, Oveja Macʉ̃mena ameri jĩarucuma. OvejaMacʉ̃ pea ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃ ca beje jeericarã, cʉ̃ ca jʉoricarã, cʉ̃wadore ca tʉo nʉnʉjeerã mena niicãri, cʉ̃jareameri jĩa ametʉa nʉcãcoarucumi. Oveja Macʉ̃a,ʉparã Ʉpʉ, wiorã Wiogʉ niimi,” yʉre ĩi wedewi.

15 Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojari majʉ obiro yʉre ĩi nemowi ñucã: “Nomio ʉmʉare caepe paigo cõ ca duwijãrije oco mʉ ca ĩajãrijepea macãrire, bojocare, bojoca bojoricarori cawederãre, yepari macãrã cõrorena, ĩiro bii. 16 Cʉ̃potagaari pʉa amo cõro niirije mʉ ca ĩajãrije,to biri waibʉcʉ ca uwiogʉ, ʉmʉa mena ca epepaigore ĩa junarucuma. Ñee jãa manigopʉ cõretii yaio cõa, juti manigo cõre cũu, cõ upʉri ca ni-imirique peera baca jude baa yaio, peca mena joebate, tiicãrucuma. 17 Cʉ̃ ca boorore biro cʉ̃ja catiipere, cʉ̃ja yeripʉ cʉ̃jare ĩi cõa jãaupi ɄmʉrecoPacʉ, cʉ̃ ca boorore biro cʉ̃ja ca tiipere biro ĩigʉ.To biri cʉ̃ja pea, jĩcãri cõro tʉgoeñarique cʉtiri,

wiorã nii, cʉ̃ja ca bii doti tutua niirijere waibʉcʉca uwiogʉ peere tiicojorucuma. Ʉmʉreco Pacʉwederique cʉ̃ ca ĩiricarore biro ca bii petiropʉto biro tii yerijãarucuma. 18 Nomio mʉ ca ĩajãgopea, pairi macã ati yepa macãrã wiorãre ca dotiametʉene nʉcãri macãre ĩiro bii,” yʉre ĩi wedemajiowi.

18Babilonia macã ñañaro ca tii yaio ecope

1 Ate jiro yʉ ĩawʉ ñucã apĩ Ʉmʉreco Pacʉrequeti wede bojari majʉ ʉmʉreco tutipʉ ca duwidoogʉre. Bʉaropʉra do biro ca tiiya manigʉ ni-iwi. To biri cʉ̃ ca boe baterije menara, ati yepareboe peticoawʉ. 2Tutuaro wederique mena o biroĩi acaro bui cojowi:“Mee biicã yaiwa; mee biicã yaiwa, pairi macã

Babilonia ca niimirica macã.*Wãtĩa yaa wii jeeñacã yaiwa. Ñañarã, wãtĩa yeri

ca niirã cõro cʉ̃ja ca jãñari ope jeeñacã yaiwaa.

Niipetirã minia, ca docuorã ca ĩarʉgaña manirãyaa batire biro jeeñacã yai waa.

3 Niipetirã bojoca poogaari cõrora, tii macãmacãrã cʉ̃ja upʉri ca boorore biro cʉ̃ja catii niirucurijere cʉ̃jare ĩa cõori, cʉ̃jare birotii jeja nʉcã peticoawa.

Ñucã ati yepa macãrã wiorã cãa, cʉ̃ja menarañañarije tii, cʉ̃jare biro biicoawa.

Ati yepa macãrã apeye noniri maja cãa, cõ cabooro cõro noniwapa jeeri, ca apeye pairãbiiwa,” ĩiwi.

4 Jiro yʉ tʉowʉ ñucã ʉmʉreco tutipʉ apeyewederique o biro ca ĩirijere:Mʉja, yʉ yaa pooga macãrã, ñañarije cʉ̃ja ca

tiirijere mʉja menara tii bui cʉti, ñañarotamʉo, mʉja ca biitipere biro ĩirã tiimacãre witi waarãja.

5 Biiti majuropeecã. Ñañaro cʉ̃ja ca tii niirijeʉmʉreco tutipʉ tuu juacoa.

Ñañarije cʉ̃ja ca tii niirucurijere ĩari, cʉ̃jare cõagʉtiimi Ʉmʉreco Pacʉ.

6 Aperãre ñañaro cʉ̃ja ca tiiricarore birora cʉ̃jacãare ñañaro cʉ̃jare tiiya.

Ñañaro cʉ̃jare cʉ̃ja ca tiirique wapa, pʉati cõropʉñañaro cʉ̃ja ca tamʉoro tiiya.

Aperãre ñañaro cʉ̃ja ca tiiricarore birora, cʉ̃jareĩamairicaromaniro, mecʉ̃ra pʉati cõropʉñañaro cʉ̃jare tiiya.

7 “Ca nii majuropeerã jãa nii” ĩi tʉgoeñacãri, cʉ̃jaca boori wãme, cʉ̃ja ca cʉorijere, aperãrewapa pacarori nonicãri, “Ca apeye pairã

* 18:2 Is 21.9.

Page 363: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 18:8 360 APOCALIPSIS 18:22jãa nii,” cʉ̃ja ca ĩi yeerique wapa mecʉ̃rañañaro bii, puniro cʉ̃ja ca bʉa earo tiiya.

Biigopʉa cõ yeripʉ, “Anora jĩcõ wiogore biroañuro yʉ niicã. Ca manʉ bii yai weoricoméé yʉ nii.† Di rʉmʉ ʉnora, ñañaro yʉtamʉoticu,” ĩi tʉgoeñamimo.

8 To biri jĩcã rʉmʉrena ñañaro cʉ̃ja ca biipedoorucu. Bii yairique, tʉgoeña pairique,aʉa boarique, cʉ̃jare niirucu. Ñucãpecamepʉ joe ecorucuma. Ʉpʉ ɄmʉrecoPacʉa cʉ̃ja ametʉenero ca tutua ma-juropeegʉ niimi, ñañaro cʉ̃ja ca tamʉorocʉ̃jare ca tiigʉ.

9Ati yepa macãrã wiorã Babilonia macãrãre ĩacõori ca tii epericarã cʉtiricarã, ñucã tii macãmaquẽ añurije ca niirijere ca wapa tii ʉjea niiniirucumiricarã, tii macã ca ʉ̃ʉ yai bue mʉarijereĩarã, ñañaro bii tʉgoeñarique pai otirucuma tiimacãre. 10 Tii macã ñañaro peti ca bii yai waar-ijere ĩa uwima ĩirã, yoaropʉra niiri, o biro ĩi acarobuirucuma:“¡Abé nija! ¡Abé nija! Pairi macã ca niimirica

macã, Babilonia, do biro ca tiiya manirimacã ca niimirica macã,

To biro ñañaro biirucu ca ĩiña maniri tabera,ñañaro mʉja ca bii yaipa tabe ea,”

ĩi oti nʉnʉjeerucuma.11Ati yepa macãrã apeye noni wapa taari maja

cãa, tii macã to biro ñañaro ca bii yai waaro ĩarã,tʉgoeña yaja pua otirucuma, noa ʉno pee cʉ̃jayee apeye, 12 oro, plata, ʉ̃tã ca ajiyaarije, ʉ̃tãañurije perlas, lino añurije, jũa añurije ca niirije,juti pĩiri seda mena cʉ̃ja ca tiirique añuro jũaañurije ca niirije, yucʉ ca niirije cõrora añuroca jʉti añuricʉrire, marfil mena, yucʉ añurijemena, bronce, come, ʉ̃tã ca bayirije‡ mena,13bojoricawãmeri cʉ̃ja ca tii jeeñoriquere, canelacʉ̃ja ca ĩirijere, baarique jãa ayiarique añuro cajʉti añurijere, yucʉ díi§ ca jʉti añurije, yucʉdíire,* ʉje oco, ʉje ate baariquere, trigo wetaañurije,† trigo, waibʉcʉrã ca apeye ũmarã, oveja,caballoa, tunuricari, pade coteri maja ca niiparãcʉ̃ja ca nonirã bojocare, cʉ̃jare ca wapa tiirã cʉ̃jaca maniro macã.

14 Ñucã o biro ĩirucuma: “Yucʉ dica añuro capoarije mʉja ca baa ʉjea niirucumirijere mani,mʉja cʉoticã yua. Niipetirije añurije mʉja cacʉo niimirique, mʉja ca apeye paimirique, yaipeticoa, pʉati mʉja bʉa nemotirucu,” ĩi nʉnʉ-jeerucuma. 15 Atere noni wapa taari, tii macã

jʉori pairo ca apeye cʉtimiricarã, tii macã ñañaropeti to ca bii yai waaro ĩa uwima ĩirã, yoaropʉratua nʉcãri, ñañaro oti yapa puari o biro ĩirucuma:16 “¡Abé nija! ¡Abé nija! Pairi macã ca niimirica

macã, lino añurije mena, juti añuro ca jũadia taarije mena, ca jũarije peti mena, jutijãña,

oro mena, perlas mena, cʉ̃ja ca wãmorica macãca niimirica macã,

17 jĩcã nimarora niipetirije tii macã ca apeye painiimirije menara ñañaro peti biicã yaiwaa,” ĩi otirucuma.

Ñucã niipetirã paca cũmuari ʉparã, tii cũmuar-ipʉre cawaarã, cawaa tuurã, ñucã diaripʉ paderãca wapa taa niirucurã cãa, tii macã ñañaro toca bii yai waarijere ĩarã, yoaropʉra tua nʉcãĩarucuma. 18 Tii macã ca ʉ̃ʉ bue mʉarijere ĩari,o biro ĩi acaro buirucuma: “Ape macã, ati macãrebiro, pairi macãmaniwʉ.” 19To biro ĩi yapa puari,cʉ̃ja dʉpʉgaari jotoare jita maa peo boo pacorootirãra, o biro ĩi acaro bui otirucuma:“¡Abé nija! ¡Abé nija! Pairi macã ca niimijãri

macã,niipetirã cũmu paca ca cʉorãre tii macã

maquẽ apeye menaraca apeye pairã cʉ̃ja ca niiro ca tiimirica

macã,jĩcã nimarora bii yaicã yerijãa waa.20 Ʉmʉreco tutipʉ macãrã, mʉja, Ʉmʉreco Pacʉ

yaarã cañañarijemanirã, Jesucristo yee quetire wed-

eri maja,Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wede jʉgueri maja,

ʉjea niiña,tii macã to biro ca biicã yerijãa waarije jʉori.

Ʉmʉreco Pacʉ tii macãre tii yaiori, añuro cañañarije maniro mʉja ca niiro tiimi,”

ĩirucuma.21To cõrora jĩcʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉre queti wede

bojari majʉ do biro ca tiiya manigʉ, wãñiar-icaaga ʉ̃tãga pairica bʉca ca niiricaarore amimʉeneri, o biro ĩigʉra dia pairiyapʉre cõañuacojowi: “Atigare cõañua duwio yaioricarorebirora mʉja biirucu, Babilonia pairi macã caniimirica macã. Pʉati tii macãre ĩa nemotiru-cuma. 22 Jĩcãti ʉnora, bajari maja cʉ̃ja cabajarije, bʉa tẽe bajarique ca bʉjʉrije, tõrogaputirique ca bʉjʉrije, ñucã putirica wʉʉ menaputi bajariquere, tʉo nemoñamanirucu. Jĩcãrãʉnora jĩcã wãme peerena paderi maja maniru-cuma. Jĩcãti ʉno peera wãñiaricaga ʉ̃tãga ca

† 18:7 Is 47.7-8. ‡ 18:12 Mármol. § 18:13 Incienso, oco díi ʉno. * 18:13 Resina. † 18:13 Harina.

Page 364: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 18:23 361 APOCALIPSIS 19:14bʉjʉ wedeorije cãare tʉoyamanirucu. 23 Jĩcãgajĩa boericaga ʉnora ʉ̃ʉ boetirucu. Amo jiaricaboje rʉmʉri tiirã, cʉ̃ja ca tii yugui wedeoru-cumirije cãa tʉo nemoña manirucu. Mʉ yaarãca apeye noni wapa taarã, ati yepa macãrã dobiro ca tiiya manirã niimiwa. Ñucã mʉ bajerimena ati yepamacãrã niipetirãremʉ ĩi ditowʉ.24 Tii macãrena, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetirewede jʉgueri maja, Ʉmʉreco Pacʉ yaa poogamacãrã, ñucã niipetirã ati yepa macãrãre, cʉ̃jaca jĩa batericarã díi nii,” ĩiwi.

19Ʉjea nii bajarique

1 Ate jiro ʉmʉreco tutipʉ paʉ bojoca tutuarowederique mena o biro cʉ̃ja ca ĩi cojorijere yʉtʉowʉ:“¡Ʉmʉreco Pacʉre mani ĩi nʉcʉ̃ bʉoco!*

Ametʉarique, ĩi nʉcʉ̃ bʉorique,Ca añumajuropeerije, tutuarique, mani Ʉmʉreco

Pacʉ yee nii.2 Cʉ̃ ca ĩa bejerijea añurije nii, díámacʉ̃ nii,

bii. To biri, nomio bʉaropʉra ñañarijeca tiigo ca wedeogo, ñañaro peti cõ catii niirucurije mena ati yepa macãrãreñañarije cʉ̃ja ca tiiro ca tiiricore ñañarotii yaiomi. Ʉmʉreco Pacʉ yee paderimajare tii macã macãrã cʉ̃ja ca jĩa, díi tiibaterique jʉori, ɄmʉrecoPacʉ cʉ̃jare amebojami,” ĩi wedeowa.

3 Jiro o biro ĩi nemowa ñucã:“¡Ʉmʉreco Pacʉre mani ĩi nʉcʉ̃ bʉoco! ¡Tii macã

ca bue mʉarije, bue yerijãatirucu!”4 Veinticuatro ca niirã bʉcʉrã, ñucã bapari ca

catirã ca niirã pea, Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca duwirojʉguero cʉ̃ja ãjʉro jupeari mena ea nuu waa, ĩinʉcʉ̃ bʉorã o biro ĩiwa:“¡To biro to biijato! ¡Ʉmʉreco Pacʉre mani ĩi

nʉcʉ̃ bʉoco!”ĩiwa.

5 Ʉmʉreco Pacʉre to biro cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉoniiri tabera, wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuropʉ o biroĩi wedeo cojowʉ:“Baja peoya mʉja, mani Ʉmʉreco Pacʉre. Mʉja

niipetirã cʉ̃re ca pade coterã, nʉcʉ̃bʉorique mena cʉ̃re ca tʉo nʉnʉjeerã,ca nii majuropeerã, watoa macãrã, cʉ̃renʉcʉ̃ bʉoya,”

ĩi wedeowʉ.

Oveja Macʉ̃ cʉ̃ ca amo jiari boje rʉmʉ6 Jiro yʉ tʉowʉ ñucã, paʉ bojoca cʉ̃ja ca

wederore biro, bʉaro oco ca ũma cõa jãaro cabʉjʉrore biro, to biri bʉaro bʉpo cʉ̃ ca bʉjʉrorebiro bʉjʉ wedeori, o biro ca ĩirijere:“¡Ʉmʉreco Pacʉre mani ĩi nʉcʉ̃ bʉoco!Ʉpʉ, mani Ʉmʉreco Pacʉ, niipetirijepʉre ca doti

tutua niigʉ, doti jʉocoami mee.7Mani ʉjea niico. Teere mani bii ʉjea niico,mani ĩi nʉcʉ̃ bʉo baja peoco.Mee, Oveja Macʉ̃† cʉ̃ ca amo jiari rʉmʉ eacoa,cʉ̃ nʉmo ca niipo añuro queno yuericopʉ,8 lino añurije mena tiirique, ca õweri manirije, ca

ajiyaarije juti jãñaricopʉ nii yuemo.”(Tee juti lino mena cʉ̃ja ca tiirique ca õweri

manirije pea, Ʉmʉreco Pacʉ yaarã cañañarije manirã añurije cʉ̃ja ca tii niiri-jere nii cõoñaro bii.)

9 Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojari majʉ peao biro yʉre ĩiwi: “Owaya: ‘Ʉjea niiña. Oveja Macʉ̃amo jia, cʉ̃ ca tiiri boje rʉmʉre ca jʉo ecoricarãca niirã,’ ” ĩiwi.

O biro ĩi nemowi ñucã: “Atea Ʉmʉreco Pacʉwederique díámacʉ̃ ca niirije peti niiro bii,” ĩiwi.

10Yʉ pea cʉ̃re tii nʉcʉ̃ bʉorʉgʉ, cʉ̃ dʉpori pʉtoyʉ ãjʉro jupeari mena yʉ ea nuu waawʉ. To biroyʉ ca biiro cʉ̃ pea: “¡Níjá! To biro yʉre tiieto.Yʉ cãa mʉre birora Ʉmʉreco Pacʉre pade bojarimajʉra yʉ nii. Ñucã aperã mʉ yaarã, Jesucristoyee quetire to birora ca tʉonʉnʉjee niirãre birorayʉ bii. Ʉmʉreco Pacʉ wadore ĩi nʉcʉ̃ bʉoya.Tee Jesús yee maquẽre queti wederiquera nii cabiipere wede jʉgueri majare ca majiorije,” yʉreĩiwi.

Caballo ca botigʉ jotoa ca pejagʉ11 Jiro, ʉmʉreco tuti ca pãa nʉcãricaro ca

niirore yʉ ĩawʉ. To biro ca biiro, jĩcʉ̃ caballoca botigʉ baua eawi. Cʉ̃pʉre ca pejagʉ pea,“Wajoaricaro Maniro ca niirore biro ca tiicõaniigʉ, Díámacʉ wado ca ĩigʉ,” wãme cʉ̃ tiiwi, caniirore biro ĩa bejeri, ñañaro tii, ameri jĩa, ca tiigʉniiri. 12 Cʉ̃ cape pecame ca ʉ̃ʉ nucũri punarebiro boe bate, ñucã cʉ̃ dʉpʉga peera paʉ pejaricabetorire peja, tiiwi. To biro biicãri, cʉ̃ jĩcʉ̃racʉ̃ ca majiri wãme owa tuurica wãmere cʉowi.13Díi mena wadaricarore jutiro jãñawi. Cʉ̃ wãmepea, “Ʉmʉreco Pacʉ Wederique,” niiwʉ. 14 Cʉ̃jirore ʉmʉreco tuti macãrã uwamarã, juti añurije

* 19:1 “Aleluya” ca ĩiri wãme wadora hebreos wederique mena peera “Hallel” ĩiro, “Añuro ĩi nʉcʉ̃ bʉorique” ĩiro ĩi; ñucã“Jah” to ca ĩijata peera Ʉmʉreco Pacʉre ĩi wameo tiiro ĩi. † 19:7 Jesucristore, Ʉmʉreco Pacʉ yʉʉ OvejaMacʉ̃ ĩi (Jn 1.29). Ñañarijere ca bii ametʉa nʉcãgʉ. Ap 17.14.

Page 365: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 19:15 362 APOCALIPSIS 20:10lino mena tiirique añuro ca botirije, ca õwerimanirije, jãñacãricarã caballoa ca botirã jotoapejari cʉ̃re nʉnʉwa. 15Cʉ̃ ʉjerore niipĩi, bʉaro cajoo yoori pĩi, ati yepa macãrã bojoca poogaarirecʉ̃ ca cami tuu paa pĩi witiwʉ. Cʉ̃ ca doti tutuaniirije mena cõmegʉ ca cʉogʉre biro do biro tiiyamaniri wãmepʉ cʉ̃jare doti niirucumi.‡ Cʉ̃ra,Ʉmʉreco Pacʉ niipetirijepʉre ca doti tutua niigʉñañaro cʉ̃ja ca biiro cʉ̃ ca tiirijere, cʉ̃ ca ajiarijere,ʉje ocore dipericarore biro cʉ̃jare tiirucumi. 16Cʉ̃jutiropʉ, to biri cʉ̃ ʉjepʉto jotoapʉ, o biro ĩi owatuurica wãmere cʉomi:“WIORÃ WIOGɄ; ɄPARÃ ɄPɄ,” ĩi.

17 Ñucã yʉ ĩawʉ jĩcʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉre quetiwede bojari majʉ, ʉmʉreco macʉ̃ muipũ jo-toapʉ nucũcãri, minia niipetirã ʉmʉreco tutipʉca wʉʉrãre, tutuaro wederique mena o biro caĩi acaro buigʉre: “Dooya. Ʉmʉreco Pacʉ pairobaarique cʉ̃ ca baari tabere nea poo dooya.18 Wiorã, uwamarã ʉparã, bojoca ca tutuarã, ca-balloa, cʉ̃japʉre ca pejarã, bojoca niipetirã, añuroca niirã, pade coteri maja, ca nii majuropeerã,to biri watoa macãrã dííre, mʉja ca baapere biroĩirã,” ĩiwi.

19To biro cʉ̃ ca ĩiri taberawaibʉcʉ ca uwiogʉre,to biri ati yepa ʉparã cʉ̃ja uwamarãmena, caballojotoa ca pejagʉ, to biri cʉ̃ uwamarãmenare amerijĩarʉgarã ca nea pooricarãre yʉ ĩawʉ. 20Waibʉcʉca uwiogʉ pea, Ʉmʉreco Pacʉ yee quetire wedejʉgueri majʉre biro ca bii ditorucuricʉ menarañeocoawa. Ani niimi ca ĩi ditori majʉ, waibʉcʉca uwiogʉ cʉ̃ ca ĩa cojoro, ca ĩa ñaaña manirijetii bau niirique ca tiiricʉ, cʉ̃ ca tii bau nii ditoniirije mena waibʉcʉ ca wiogʉ wãmere ñia cũueco, ñucã cʉ̃re ĩa cõori cʉ̃ja ca quenoricʉrena ĩinʉcʉ̃ bʉo, ca tiiricarãre ca ĩi dito epericʉ. Tobiri cʉ̃ja pʉarãpʉra ca catirãra azufre mena caʉ̃ʉriraapʉ cõañua ecocã yai waawa.§ 21 Aperãpea, caballo jotoa ca pejagʉ ʉjeropʉ ca witiri pĩiniipĩi menara jĩa eco peticã yai waawa. To biro cʉ̃ca tii baterãre, niipetirã minia ʉmʉreco tutire cawʉʉrã pea, cʉ̃ja dííre añuro mee baa yapicã yaiwaawa.

20Mil cʉ̃mari

1 Tee jiro yʉ ĩawʉ ñucã jĩcʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉrequeti wede bojari majʉ, ʉmʉreco tutipʉ mena,ca ʉ̃cʉ̃ari ope pãaricarore, to biri come daa pairi

daa, ca ami duwi doogʉre. 2 Cʉ̃ pea, pãmʉri majʉtĩrʉmʉpʉ macʉ̃ pino, wãtĩ, Satanás ca niigʉre,“Mil cʉ̃mari peti jia cũuricʉ niirucumi,” cʉ̃re ĩijia cũucãwi. 3 Cʉ̃re jia yapano, ca ʉ̃cʉ̃ari opepʉcʉ̃re cõa duwio cojori, toopʉ cʉ̃re tia cũu, tiijopere biacãwi mil cʉ̃mari ca waatirora “Ati yepamacãrã bojoca poogaarire ĩi dito eperemi,” ĩigʉ,mil cʉ̃mari jiro pãa wiene ecorucumi ñucã, yoaroniirʉgʉ méé yua.

4 Ñucã yʉ ĩawʉ, wiorã cʉ̃ja ca duwiri cũ-murorire, to biicãri ĩa beje majiriquere ca tiicojoecoricarã teepʉre cʉ̃ja ca ea nuu waaro. ÑucãJesucristo yee quetire, to biri Ʉmʉreco Pacʉwederiquere, to birora cʉ̃ja ca tʉo nʉnʉjeecõaniirije jʉori cʉ̃ja dʉpʉgaarire cʉ̃ja ca paa judebatericarã yeri cãare yʉ ĩawʉ. Cʉ̃ja pea waibʉcʉca uwiogʉre, ñucã cʉ̃re ĩa cõori cʉ̃ja ca quenoricʉcãare, ĩi nʉcʉ̃ bʉoti, cʉ̃ wãme cãare cʉ̃ja diá-macʉ̃ripʉ, cʉ̃ja amoripʉ, ñia cũu dotiti, biiupa.To biri cati tuari, Jesucristo mena mil cʉ̃maripeti doti niiwa. 5 Aperã ca bii yairicarã pea milcʉ̃mari jiropʉ cati tuarã doorã tiiwa. Ati tabe catitua jʉorica tabe niiro biiwʉ. 6 Ʉjea niima, catitua jʉorica tabere ca cati tuarã, cʉ̃ja, ɄmʉrecoPacʉ yaarã ca ñañarijemanirãmenamacãrã niirãbiima. Cʉ̃ja, pʉati bii yairica tabe pecamepʉwaatirucuma. Waatirãra, Ʉmʉreco Pacʉ, to biriJesucristo yaarã paia peti niirucuma. To biri cʉ̃mena mil cʉ̃mari peti doti niirucuma.

Satanás tʉjaye7 Mil cʉ̃mari ca yapano earo, Satanás tia

cũurica wiipʉ ca niiricʉ pãa wiene ecorucumiñucã. 8 To cõrora ati yepa niipetiropʉ ca niirãbojoca poogaarire ĩi dito yujugʉwaarucumi. Gog,Magog* ca wãme cʉtirã cãare ĩi ditorucumi, caameri jĩaparãre cʉ̃jare neorʉgʉ. Cʉ̃ja uwamarãpea, dia pairi yaa tʉjarore ca niirije jita duparicõro paʉ niirucuma. 9 Cʉ̃ja ati yepa ca ejarocõro niipetiropʉra jeja nʉcã peticoari, ɄmʉrecoPacʉ yaa pooga macãrã cʉ̃ja ca niiri tabere, cʉ̃ camairi macãre camota amojode cũmucoarucuma.To cõrora Ʉmʉreco Pacʉ yee ʉmʉreco tutipʉmaquẽ ca ʉ̃ʉrije ñaaduwi doori, cʉ̃jare joe batepeticãrucu. 10 Satanás, cʉ̃jare ca ĩi dito epe-rucuricʉ pea, azufre mena ca ʉ̃ʉriraa, waibʉcʉca uwiogʉre, to biri Ʉmʉreco Pacʉ yee quetirewede jʉgueri majʉre biro ca bii ditorucuricʉrecʉ̃ ca cõañuaricaraapʉra cõañua ecocoarucumi.†

‡ 19:15 Sal 2.9. § 19:20 Ca bii oto weorijepʉ Juan cʉ̃ ca ĩaro, uparare biro ca ʉ̃ʉ niiri tabere cʉ̃ ca ĩaricatabere ĩiro ĩi. * 20:8 Ez 38—39. Magog yepa wiogʉ niiupi Gog. † 20:10 Ap 19.20.

Page 366: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 20:11 363 APOCALIPSIS 21:13Toopʉ to birora ñamiri, ʉmʉrecori, ñañaro petipuniro tamʉo niirucuma.

Ca bii yairicarãre cʉ̃ ca ĩa bejepe11 Jiro wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuro ca botiri

cũmurore, ñucã toopʉ ca duwigʉ cãare yʉ ĩawʉ.Too cʉ̃ ca duwirora ati yepa, ati ʉmʉreco, yaipeticoawʉ. “Too pee niicu,” ĩi majiña manirorabiicã yerijãa waawʉ. 12Ñucã, wiogʉ cʉ̃ ca duwiricũmuro jʉguerore, ca nii majuropeerã, watoamacãrã, ca bii yairicarã ca cati tuaricarã cʉ̃jaca nucũro yʉ ĩawʉ. To cõrora owarica tutiripãawʉ. Jiro ape pũuro catirique ca niiri pũuro cãapãawʉ. Ca bii yairicarã pea cʉ̃ja ca tiirucuriquetii tutiripʉ owa tuurique ca niirore biro ĩa bejeecowa. 13 Dia pairi yaa cãa, ca bii yairicarã tiiyaapʉ ca niirãre, ñucã bii yairiquere ca doti niiritabe cãa toopʉ ca niirãre, tuenecojowʉ. To biricʉ̃ja ca niiro cõro, cʉ̃ja ca tiirique ca niirorebiro ĩa beje ecowa. 14 Bii yairique, ñucã ñañarotamʉorica tabe cãa, ca ʉ̃ʉ yatitiriraapʉ cõañuaecocã yai waawʉ.‡ Atira ca ʉ̃ʉriraa, pʉtipʉbii yairicaraa nii.§ 15 Tiirapʉ cõañua ecocã yaiwaawa, catirique ca niiri tutipʉre cʉ̃ja wãme caowa tuu ecotiricarã.

21Wãma ʉmʉreco, wãma yepa

1 Jiro wãma ʉmʉreco, wãma yepa, yʉ ĩawʉ.*Ca nii jʉorique, ʉmʉreco, yepa, dia pairi yaa cãa,yai peticoawʉ. 2 Ñucã ca ñañarije maniri macã,wãma macã Jerusalén, Ʉmʉreco Pacʉ pʉtopʉ caniirica macã ca duwi dooro yʉ ĩawʉ. Añuroquenorica macã, jĩcõ nomio amo jiago doogo,añuro cõ ca wãma yue niirore biro niiwʉ. 3Ñucãwiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuropʉ tutuaro wederiquemena o biro ca ĩi wedeo cojorijere yʉ tʉowʉ:“Ĩaña. Mecʉ̃ra Ʉmʉreco Pacʉ bojoca mena niimi.Cʉ̃ja menara niirucumi. Cʉ̃ja pea cʉ̃ bojoca ni-irucuma. Ʉmʉreco Pacʉ majuropeera cʉ̃ja menaniicãrucumi; ñucã cʉ̃ja Ʉmʉreco Pacʉ niirucumi.4 Niipetirã ñañaro cʉ̃ja ca bii yapa pua otiriquecape ocore cʉ̃jare tuu coerucumi. To biri biiyairique, ñañaro tamʉo yacó cʉti duwi yujurique,otirique, puniro tamʉorique, manicãrucu yua,mee ca nii jʉorique niipetirije ca yai nʉcã peti-coaro macã,” ĩi wedeowʉ.

5 Wiogʉ cʉ̃ ca duwiri cũmuropʉre ca duwigʉpea, o biro ĩiwi: “Yʉa, niipetirijerewãmawado yʉtii.” Jiro ñucã o biro yʉre ĩi nemowi: “Owaya. Ate

wederiquea díámacʉ̃ ca niirije tʉo nʉnʉjeeriqueʉnora niiro bii,” ĩiwi.

6 Jiro o biro yʉre ĩiwi ñucã: “Mee, niipetirijetiiriquepʉ nii yerijãa. Yʉra, Ca Jʉguegʉ, ñucã CaTʉjagʉ, Ca Nii Jʉo Dooricʉ, ñucã Ca Bii Yapanopʉ,yʉnii. Oco ca jinirʉgarãre biro caniirãre to biroracaticõa niirique ocore, wapa manirora cʉ̃jare yʉtiicojorucu. 7 Ñañaro bii pacagʉ to birora catʉgoeña tutua ametʉa nʉcãgʉ ate niipetirijerebʉarucumi. Yʉ pea cʉ̃ Ʉmʉreco Pacʉ nii, cʉ̃ peayʉ macʉ̃ nii, biirucumi. 8 Ca uwi tʉgoeñariquepairã, ca tʉo nʉnʉjeetirã, ca ĩa tuti pairã, cajĩarã, manʉ cʉti, nʉmo cʉti, tiirica wãme cõrotiitirãra ca tii epericarã pairã, ati yepamaquẽrenamajĩcãri ca biipere wede jʉgueri maja, bojocacʉ̃ja ca quenoricarãrena ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorã, to biriniipetirã ca ĩi ditorique pairã peera, cʉ̃ja yee caniipe, cʉ̃ja ca bʉape azufre mena ca ʉ̃ʉri raapʉto birora ñañaro cʉ̃ja ca tamʉocõa niipe niirucu.Ate nii pʉati bii yairique,” ĩiwi.

Wãma Jerusalén9 To cõrora jĩcʉ̃, Ʉmʉreco Pacʉre queti wede

bojari maja jĩcã amo peti, ape amore pʉaga pen-ituaro niirã, ñañaro cʉ̃ja ca tii tʉjape jĩcã amopeti, ape amore pʉaga penituaro niirije cʉ̃ja cõrojĩcã amo peti, ape amore pʉaga penituaro niiribapari dadaro ca cʉoricarã mena macʉ̃ yʉ pʉtopee doori, o biro yʉre ĩiwi: “Dooya. Ca manʉcʉtipo Oveja Macʉ̃ nʉmore mʉre ĩñogʉ doogʉ yʉtii,” yʉre ĩiwi.

10To biri quẽñaricarore biropʉ Añuri Yeri yʉrecʉ̃ ca ĩñoro, Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojarimajʉ macãnʉcʉ̃ buuro ca emʉari buuropʉ yʉreami waari, Jerusalén, ca ñañarije maniri macã,Ʉmʉreco Pacʉ pʉtopʉ ca niirica macã, ʉmʉrecotutipʉ ca duwi doori macãre yʉre ĩñowi. 11 Tiimacã pea Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ ca boe baterije menabʉaro ajiyaa boe batewʉ. Tee ca boe baterijepea, jĩcãga ʉ̃tãga añurica, to biri ʉ̃tãga jaspe casãrarore biri sãra macã niiwʉ. 12 Tii macã wejarepairi tʉdi, emʉari tʉdiro nii amojode, ñucã pʉaamopeti, dʉpore pʉagapenituaroniiri joperi petica joperi cʉtiri tʉdi niiwʉ. Tii joperi cõrorenanucũcã cojowa Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bo-jari maja. Ñucã tii joperire Israel yaa poogamacãrã pʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaro caniiri punaari wãme owa tuurique tujawʉ. 13 Tobiicãri muipũ cʉ̃ ca mʉa doori nʉña peere itiajope, díámacʉ̃ tua peere itia jope, jõcʉ̃ jiro macã

‡ 20:14 Ano jiropʉra bii yairique manirucu yua. § 20:14 Pʉati bii yairiquea, Ʉmʉreco Pacʉ mena pʉatiañuro nii ea, ca biiya manipere ĩiro ĩi. * 21:1 Is 65.17.

Page 367: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 21:14 364 APOCALIPSIS 22:8tua pee cãare itia jope, muipũ cʉ̃ ca ñaajãa waarinʉña pee cãare itia jope, niiwʉ. 14 Tii tʉdi peapʉa amo peti, dʉpore pʉaga penituaro niirijeʉ̃tãgaari, OvejaMacʉ̃ buerã, pʉa amopeti, dʉporepʉaga penituaro ca niirã wãmeri owa tuurique caniiricari mena cũu ñeerica tʉdi niiwʉ.

15 To biri yʉ mena ca wedegʉ Ʉmʉreco Pacʉrequeti wede bojari majʉ pea, cõoricagʉ anʉʉgʉoro mena tiiricagʉre cʉowi, tii macãre, joperire,wee camota amojoderica tʉdire, cʉ̃ ca cõopaagʉre. 16 Tii macã pea jĩcãri cõro ca ejari macãniiwʉ. Tii macã ca yoaro pee cãa, ca ejaro pee cãa,jĩcãri cõro niiwʉ. Ʉmʉreco Pacʉre queti wedebojari majʉ tii macãre cõoñawi, cʉ̃ anʉʉgʉmena.Tii macã pea dos mil doscientos kilómetros petica niiri macã niiwʉ. Ca ejaro, ca yoaro, ca emʉaropee cãa to cõro wado niicãwʉ. 17 Jiro, tii macãrewee camaota amojoderica tʉdi cãare cõowi. Bo-joca cʉ̃ja ca cõoñari wãmemena Ʉmʉreco Pacʉrequeti wede bojari majʉ cʉ̃ ca cõoñaro, sesenta ycinco metros ejaro eje bʉtiri tʉdi niiwʉ.

18 Tii tʉdi pea jaspe mena cʉ̃ja ca weerica tʉdi,ñucã tii macã pea orowetamajuropemena tiiricamacã, eño quire wate jipioricarore biri sãra macãniiwʉ. 19 Tii macãre wee camota amojodericatʉdire cũu ñeerique ʉ̃tãgaari pea, ʉ̃tã añurijeca wapa pacarije ca niirije niipetirije mena wã-morica tabe niiwʉ. Ca nii jʉorica jaspe menawãmoricaga, jiro macãga zafiro mena wãmor-icaga, jiro macãga ágata mena wãmoricaga, ñucãtiiga jiro macãga esmeralda mena wãmoricaga,20 bapari jiro macãga ónice mena wãmoricaga,jĩcã amo cõro jiro macãga cornalina mena wã-moricaga, tiiga jiro macãga crisólito mena wã-moricaga, jiro macãga berilo mena wãmoricaga,tiiga jiro macãga topacio mena wãmoricaga, tiigajiro macãga crisoprasa mena wãmoricaga, pʉaamo cõro niirije jiro macãga jacinto mena wã-moricaga, tiiga jiro macãga amatista mena wã-moricaga, niiwʉ. 21 Joperi pʉa amo peti, dʉporepʉaga penituaro ca niirije pea, perla mena tiiricajoperi niiwʉ. Joperi cõrora jĩcãga perla menatiirica joperi niiwʉ. Tii macãre wiijeri watoamacã maa ca nii majuropeeri maa pea, oro wetamena tiirica maa, eño quire biiri sãra maa niiwʉ.

22 Tii macãpʉre jĩcã wii Ʉmʉreco Pacʉ yaawii ʉnora yʉ ĩatiwʉ. Mee Ʉpʉ, Ʉmʉreco Pacʉniipetirijepʉre ca doti tutua niigʉ, to biri OvejaMacʉ̃, cʉ̃jaraɄmʉreco Pacʉ yaawii niicãwa. 23Tiimacãre ca boepe, muipũ ʉmʉreco macʉ̃, ñucãñami macʉ̃ ʉnorena, booti. Ʉmʉreco Pacʉ cʉ̃ caboe bate niirijera jĩa boecã. OvejaMacʉ̃ra niicãwi,

tii macãre ca jĩa boe niigʉ. 24 Bojoca poogaari, tiimacã ca boerije watoapʉ waa yujurucuma. Atiyepa macãrã wiorã pea, “Ca nii majuropeerã ni-ima,” cʉ̃jare cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorucuriquemenara,tii macãpʉre ea waarucuma. 25 Tii macã maquẽjoperi to birora pãarique niicõa niirucu. Toopʉrañami manirucu. 26 Bojoca poogaari yee ca niir-ije ca añu majuropeerije cʉ̃ja ca ĩi nʉcʉ̃ bʉoru-curijere, tii macãpʉre jee waarucuma. 27 Tiimacãpʉra, jĩcãwãmeñañarije ʉnora, weericarãreca ĩi nʉcʉ̃ bʉorã ʉnora, ca ĩi dito pairã ʉnora, jãawaatirucuma. Oveja Macʉ̃ yaa tuti catirique caniiri tutipʉ cʉ̃ja wãmere owa tuuricarã ca niirãwado tii macãpʉre jãa waarucuma.

22Catirique oco punari

1 Jiro, Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojari majʉ,catirique oco punari ca niiri yaa, eño quire biroca õweri maniri sãra yaa, Ʉmʉreco Pacʉ, to biriOveja Macʉ̃, cʉ̃ ca duwiri tabere ca pote cʉtiriyaare yʉre ĩñowi. 2 Tii macãre wiijeri watoamacã maa ca nii majuropeeri maa decomacãrenii waawʉ. Tii yaa tʉjarore pʉa nʉñapʉrenayucʉ catirique ca niiri yucʉ, jĩcã cʉ̃mare pʉa amopeti, dʉpore pʉaga penituaro niirije ca dica cʉtiricʉʉri nucũwʉ. Jĩcʉ̃ muipũre jĩcãti ca dica cʉtiriyucʉ jĩi. Tiigʉʉri pũu pea bojoca poogaarire caʉco tiipe niiwʉ. 3 Toopʉra ñañaro biiricaro catiirije manirucu. Tii macãpʉre, Ʉmʉreco Pacʉ, tobiri Oveja Macʉ̃, cʉ̃ ca duwiri tabe wado niirucu;cʉ̃re pade coteri maja pea cʉ̃re ĩi nʉcʉ̃ bʉo niiru-cuma. 4Ʉmʉreco Pacʉre bau niiro cʉ̃ diámacʉ̃recʉ̃re ĩa ãpõtĩorucuma. 5Toopʉra ñami manirucu.Tii macãpʉre ca niirã jĩa boerique ʉnora, muipũcʉ̃ ca boerije ʉnora, bootirucuma. Ʉpʉ, ɄmʉrecoPacʉra cʉ̃jare jĩa boecãrucumi. Cʉ̃ja pea to biroradoticõa niirucuma.

Jesucristo cʉ̃ ca doopa rʉmʉ ea waaro bii6 Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojari majʉ o

biro yʉre ĩiwi: “Ate wederiquea díámacʉ̃ ca ni-irije, tʉo nʉnʉjeerique ʉnora niiro bii. Ʉpʉ,Ʉmʉreco Pacʉ, añurije quetire wede jʉgueri ma-jare añuro cʉ̃ja ca majiro ca tiigʉra, yoari méé cabiipere cʉ̃re pade coteri majare ĩñorʉgʉ, cʉ̃ yeerequeti wede bojari majʉre tiicojojãwi,” ĩiwi.

7 “Ĩaña. Yoari mééra yʉ doorucu. Ʉjea niiña, cabiipere owarique ati pũuro ca niirije ca ĩirore biroca tii nʉnʉjeegʉa.”

8 Yʉ, Juan'ra yʉ nii, ate niipetirijere tʉo, ĩa, catiiricʉ. Teere tʉo, ñucã teere ĩa yapanori jiro,

Page 368: iiSANMATEO1:1 1 SANMATEO1:17 SANMATEO Jesucristo yee quetire ca owaricarã cõrora, “Atere mani ca owaro añurʉga,” ĩicãri, cʉ jaca ĩaricawãmericõroraowaupa. Añurijequeticaniijʉorije:

APOCALIPSIS 22:9 365 APOCALIPSIS 22:21Ʉmʉreco Pacʉre queti wede bojari majʉ teereyʉre ca ĩño niiricʉre tii nʉcʉ̃ bʉorʉgʉ, yʉ ãjʉrojupeari mena yʉ ea nuu waawʉ. 9 To biro yʉca biiro cʉ̃ pea o biro yʉre ĩiwi: “¡Níjá, to biroyʉre tiiticãña! Yʉ cãa mʉre birora ɄmʉrecoPacʉre pade bojarimajʉ,mʉ yaarãɄmʉreco Pacʉyee quetire wede jʉgueri majare birora, to biriniipetirã ati pũuro owa tuurique ca niirije caĩirore biro ca tii nʉnʉjeerãre biro ca biigʉra yʉnii yʉ cãa. Ʉmʉreco Pacʉ wadore ĩi nʉcʉ̃ bʉoya,”yʉre ĩiwi.

10 O biro yʉre ĩiwi ñucã: “Ca biipere atipũuropʉre owa tuurique ca niirije ca ĩirijerewedeticã, biiticãña. Mee, tee ca ĩirije ca biipacuu ea waaropʉ bii. 11 Ca ñañagʉra, ñañarije cʉ̃ca tiirijere to birora cʉ̃re ĩacãña. Bojoca tiiricawãme méé ca tii niigʉ cãa to birora cʉ̃ tiicõaniijato. Añugʉ ca niigʉ cãa añurijera cʉ̃ tiicãnʉnʉa waajato. Ca ñañarije manigʉ cãa bʉarojañuri ca ñañarije manigʉ cʉ̃ nii nʉnʉa waajato.”

12“Ʉ̃gjá. Yoariméé yʉ doorucu. Doogʉra, yʉ catiicojope yʉ ca cʉorijere yʉ jee doo, cʉ̃ja ca niirocõrorena cʉ̃ja ca tii niirique ca niirore biro yʉ catiicojopere. 13Yʉa, Ca Nii Jʉogʉ, Ca Nii Yapanogʉ,Ca Nii Jʉguegʉ, Ca Nii Tʉjagʉ ñucã jĩcãtopʉra canii jʉo dooricʉ, ca nii yapano eagʉ, yʉ nii.”

14Ʉjea niiña, yucʉgʉ caticõa niirique ca niiricʉdicare baa, ñucã wãma macã maquẽ joperipʉjãa waarʉgarã, ñañarije mʉja ca tiirucuriqueretʉgoeña wajoa, ca tii niirã. 15 Ca bojoca catitirã,bajerire ca tii niirã, tiirica wãme coro méépʉ cañee epericarã cʉti yai waarã, bojocare ca jĩarã,

cʉ̃ja ca weericarãrena ca ĩi nʉcʉ̃ bʉorã, ĩi ditori-quere bʉaro boo, bʉaro ĩi dito pai, ca ĩi niirã pea,macãpʉra tuacãrucuma.

16 “Yʉ Jesús'ra, yʉre queti wede bojari ma-jʉre, mʉja yʉ yee quetire ca tʉo nʉnʉjeerãre,ate maquẽre mʉjare cʉ̃ wede majiojato ĩigʉ, yʉtiicojowʉ. Yʉ yʉ nii, David pãrami cʉ̃ yaa punamacʉ̃, boeri ñocõ boeri tabere ca boe bate mʉadoogʉ ca niigʉ” ĩiwi.

17 Añuri Yeri, to biri Oveja Macʉ̃re ca nʉnʉrão biro ĩima: “Dooya,” ĩima. Teere ca tʉogʉ cãa“Dooya,” ĩiña. Ca oco jinirʉgarã dooya, ca boorãto birora caticõaniirique ca tiicojorije ocorewapamanirora jiniña.

18 To biri ca biipe niipetirijere ati pũuropʉowa tuurique ca niirijere ca tʉorã niipetirãre,díámacʉ̃ra o biro mʉjare yʉ ĩi wede majio: Jĩcʉ̃ʉno ati pũurore ca ĩirijere jĩcã wãme ʉno cʉ̃ca ĩi nemocãjata, ñañaro tamʉorique maquẽreati pũuropʉre owa tuurique ca niirije paʉ jañuriñañaro cʉ̃ ca tamʉoro cʉ̃re tiirucumi ɄmʉrecoPacʉ. 19 Ñucã jĩcʉ̃ ʉno, “O biro biirucu,” ĩi owatuurique ati pũuropʉre ca niirijere jĩcã wãme ʉnocʉ̃ ca ami cõacãjata, Ʉmʉreco Pacʉ cãa, caticõaniirique ca niiricʉpʉre cʉ̃ yee ca niimirijere, ñucãati pũuropʉ owa tuurica macã ca ñañarije manirimacãpʉre* cʉ̃ ca niiborijere, cʉ̃re ẽmacãrucumi.

20 Jesucristo atere ca wedegʉ pea o biro ĩimi:“Ʉ̃gjá. Yoari méé yʉ doorucu,” ĩimi. To biro tobiijato. ¡Wiogʉ Jesús dooya!

21 Mani Wiogʉ Jesucristo cʉ̃ ca añu ma-juropeerijere mʉja niipetirãre cʉ̃ tiicojojato.

To biro to biijato.Juan

* 22:19 Ca ñañarije maniri macã wãma macã Jerusalén.