DE ÆTERNA FELICITATE SANCTORUM

Roberti S. R. E. Cardinalis Bellarmini

Epistola dedicatoria

Odoardo Farnesio S. R. E. cardinali amplissimo,Robertus Card. Bellarminus Salutem dicit.

Ea magnitudo est, Cardinalis Amplissime, tuorumin nostrum Ordinem beneficiorum, ut omnes etsingulos nostræ Sodalitatis alumnos nomini tuomirifice devinctos habeas. Tu enim maiores tuosæmulatus, quod illi inchoarunt, excelso animo per-ficis; et quod illi perfecerunt, magnitudine mentisetiam superare contendis 1 . Et quoniam bono-rum laborum gloriosus est fructus, reddet mer-cedem plenam Deus, cuius honorem pia liberali-tas tua potissimum intuetur. Sed et ipsa nos-tra Sodalitas, apud quam tantorum beneficiorummemoriam nulla umquam delebit oblivio, non in-termittet, per filios atque alumnos suos, grati a-nimi significationem, sive scriptis libris, sive ser-monibus, testificari. Et ego quidem iamdudumanimo destinaveram dicare nomini tuo magnum,quod moliebar, opus; triplicem videlicet explana-tionem in Apostum Paulum, literalem, moralem,et dogmaticam; sed longitudo operis, et brevespatium, quod mihi superest vitæ, et quotidianæoccupationes, quæ parum omnino ad scribendumotii mihi relinquunt, effecerunt, ut de opere il-lo perficiendo plane desperarem. Quare spiritualeopusculum, quod superiore mense Septembri mihiipse conscripsi, magno illi operi substituendumcensui: fretus benignitate tua, apud quam magnavoluntas dantis parvitatem doni facile compensa-bit. Et fortasse opusculum meum non valde dis-simile erit magno operi tuo. Tu enim Sodalitatinostræ, præter alia beneficia, egregiam domum,in ipsa urbe Roma, magnis sumptibus ædificarepergis: ego tibi domum non manu factam 2 ,æternam in cœlis, non inquam ædificabo (id enimsolius omnipotentis Architecti proprium est) sedpro virium mearum tenuitate quasi digito osten-dere, et viam ad ema aperire tentabo. Quamvis e-

1 Sap. 32 2 Cor. 5, 1

nim non ignorem, te, ut Principem Ecclesiasticumdecet, ab ineunte ætate coluisse studia pietatis, etmulto magis in ætate matura nunc colere: tamentanta est humana fragilitas, et ad res terrenas ca-ducasque propensio, ut necesse sit, nisi identidemad cœlestia meditanda animum revocemus, de hu-mano pulvere, ut loquitur sanctus Leo 3 , etiamreligiosa corda sordescere. Quapropter non exiguobeneficio nos afficiunt, qui piis opusculis, multisvariisque modis nos admonent et excitant , ut quæsursum sunt 4 , non quæ super terram, sæpe acserio inquiramus. Sic enim et corda mundantur, etpalatum animæ curatur, ut homo interior viderepulchritudinem veram, veramque dulcedinem de-gustare incipiat. Ex quo illud consequitur ut mun-di gloria paulatim nobis vilescat, et carnis deli-ciæ omnino desipiant; ac denique, ut loquiturSanctus Petrus 5 , sic nobis abundanter ministre-tur introitus in æternum Regnum Domini nostriet Salvatoris Iesu Christi. Quid enim est abun-danter ministrari introitum in Regnum Christi,nisi per varias considerationes æternæ felicitatis,multiplices vias sterni vel aperiri, ad ingredien-dam domum illam non manu factam, æternamin cœlis, quæ etiam Civitas Superna et Regnumcœlorum in Sacris literis dici solet? Atqui hoc estargumentum opusculi mei, in quo per duodecimconsiderationes, quasi per vias duodecim investi-gatur æternæ felicitatis amplitudo atque sublimi-tas, cum maxima utilitate et voluptate coniuncta.Et quoniam parum omnino prodest, bonum, quodquæritur, invenisse, nisi etiam inventum feliciteracquiratur, et sine amittendi timore possideatur,per easdem considerationes ad summi boni adep-tionem directa et lata panditur via, et cursus veloxsine intermissione et fatigatione dirigitur. Accipeigitur, Cardinalis optime, munusculum, quod etgrati animi pro acceptis beneficiis testimoniumdeferat, et simul non sit futurum inutile ad obti-

3 Serm. 4 de Quadragesima.4 Col. 3, 25 2 Petr. 1, 11

nendum bonum quod superat omne bonum, et inquo omnia continentur bona.

Pæfatio ad lectorem

Anno superiore ad meam præcipue spiritualemutilitatem conscripsi mihi ipse libellum De as-censione mentis in Deum per scalas rerum crea-tarum. Nunc, quoniam placet Deo senilem ætatemmeam adhuc longius aliquantulum protrahere,subit animum de cœlesti patria, ad quam an-helamus omnes filii Adam, qui hanc vallem mor-talitatis gementes et flentes incolimus, aliquidmeditari, et meditationes stilo alligare, ne pere-ant. Igitur in Scripturis Sanctis, quæ sunt velutiepistolæ consolatoriæ de patria cœlesti ad exili-um nostrum a Patre transmissæ, quatuor nomi-na reperio, ex quibus utcumque bona illius locinobis innotescere possunt. Nomina sunt: Paradis-us, Domus, Civitas, Regnum. De Paradiso B.Paulus, Scio, inquit, hominem in Christo anteannos quatordecim, raptum in tertium cœlum 6

; et paulo post, raptum in Paradisum 7 ; ubi,ne putaremus eum de Paradiso terrestri loqui,præmisit, raptum in tertium cœlum. De Domosic ipse Filius Dei loquitur: In Domo Patris meimansiones multæ sunt 8 . De Civitate Aposto-lus ad Hebræos, Accessistis, inquit, ad CivitatemDei viventis, Ierusalem cœlestem 9 . De Regnocœlorum Dominus ipse apud Matthæum Evange-listam, Beati pauperes spiritu, inquit, quoniam ip-sorum est Regnum cœlorum 10 ; atque hoc nominein omni Sacra Scriptura nullum est frequentius.Paradisus vocatur locus Sanctorum in cœlo, quo-niam locus est amœnissimus, et deliciis affluens.Sed quoniam potuissent homines existimare, Pa-radisum esse hortulum, in angulo domus positum,qui paucissimos homines caperet, addidit Spiritusin Scripturis nomen Domus: quia domus regia,palatium ingens esse solet, ubi præter hortum sintetiam aulæ, triclinia, cubicula, et alia id genusmulta. Sed quoniam domus, quantumvis magna,non multos homines capere potest, ne putare-mus, paucissimos omnino fore qui ad vitam æter-nam pertineant, addidit Scriptura nomen Civi-tatis, quæ multos hortos, et multa palatia capiat.Sed quoniam de Beatorum numero scripsit Sanc-tus Ioannes in Apocalypsi: Vidi turbam magnam,quam dinumerare nemo poterat 11 , et nulla estcivitas, quæ turbam innumerabilem complecti insinu suo possit, Scriptura Sancta vocabulum Reg-

6 2 Cor. 12, 27 2 Cor. 12, 48 Jn. 14, 29 Hebr. 12, 2210 Mt. 6, 2011 Apoc. 7, 9

ni, et Regni cœlorum adiunxit, quo loco nullus estin rerum universitate capacior.

Sed rursus, quoniam in amplissimo regno multisunt homines, qui plurimos eiusdem regni inco-las numquam vident, nec nomina eorum tenent,neque sciunt an umquam fuerint in rerum natura,et certum est, beatos homines omnes ab omnibusvideri, et sciri, et inter se familiariter versari, utamicos et proximos, ideo Scriptura non contentanomine Regni, addidit nomen Civitatis, ut intelli-geremus incolas eius regni, quamvis spatiosissimiet maximi, esse vere cives Sanctorum, et inter seita coniunctos et familiares, ut sunt cives uniusexiguæ civitatis. Ac ut præterea sciremus, felicesillos homines non solum esse cives Sanctorum,sed etiam domesticos Dei, imo etiam filios Dei,ideo Spiritus Sanctus, quam appellaverat Civi-tatem, appellavit etiam Domum. Denique quiaBeati omnes iisdem in cœlis deliciis fruuntur, ideolocum illum Paradisum nominavit.

Itaque quatuor illæ voces, Regnum, Civitas, Do-mus, Paradisus, rem unam atque eandem signifi-cant; et Paradisus ille tam est amplus, ut domus,civitas et regnum vere dici possit. Ergo de hocfelicissimo loco primum sub nomine Regni, deindesub nomine Civitatis, tum sub nomine Domus,denique sub nomine Paradisi, ipso Deo bene iu-vante, meditari in cubiculo cordis et quæ Deusipse suggerere dignabitur, literis mandare propo-sui. Addam sub finem operis sex alia nomina,non locorum, sed rerum, ex parabolis Domini,videlicet, Thesaurum absconditum in agro, Mar-garitam pretiosam, Denarium diurnum, GaudiumDomini, Cœnam magnam, Nuptias Regias, et aliaduo ex Apostolo, Bravium et Coronam. Sic eruntin universum considerationes duodecim, quibusin Scripturis Sanctis felicitas Sanctorum æternadescribitur.

liber primus

De Regno Dei

Capitulum I

De amplitudine Regni Dei

Doctrina de Regno cœlorum quanti momenti sit,vel ex eo cognosci potest, quod Magister cœlestisChristus conciones suas a verbis illis inchoavit:Pœnitentiam agite, appropinquavit enim Regnumcœlorum 1 . Et omnes fere parabolas suas de Reg-no cœlorum composuit, dicens: Simile factum estRegnum cœlorum 2 , et post resurrectionem suam,in illis ultimis quadraginta diebus ante ascen-

1 Mt. 4, 172 Mt. 13, 18, 20, 21, 22, 25

sionem, apparens discipulis, loquebatur de RegnoDei, ut Sanctus Lucas in Actis Apostolorum tes-tatur 3 . Itaque initium, et progressio, et consum-matio sermonum Christi, Regnum cœlorum fuit.Nos tamen hoc loco non omnia, quæ de Regnocœlorum disputari possunt, explicare aggredimur,sed ea solum, quæ ad locum et statum Beatorumpertinent; atque illud in primis, cur locus et sta-tus Beatorum, Regnum cœlorum in Sacris Literisnominetur.

Habitatio Sanctorumm multis de causis Regnumcœlorum dicitur. Primum, quia regio est amplissi-ma, et multo amplior, quam humanæ cogitationisangustiæ capere possint. Orbis terræ, qui velutipunctum est si comparetur ad supremum cœlum,multa et magna Regna complectitur, ut vix nu-merari queant; quantum igitur erit Regnum illud,quod est unicum, et per totam cœli cœlorum lati-tudinem spatiaque diffunditur? Neque solum con-tinet Regnum Dei super cœlestem regionem, sedomnem hanc rerum universitatem. Est enim supercœlestis regio, quæ proprie Regnum cœlorum dic-itur, prima quasi provincia Regni Dei, in qua pri-marii Principes resident, qui sunt omnes filii Dei.Secunda provincia dici potest ætherea, in qua stel-læ morantur; quæ stellæ, quamvis in se animatænon sint, tamen sic ad nutum Creatoris obœdiunt,ut viventes et animatæ dici possint, iuxta illudEcclesiasticum: Regem, cui omnia vivunt, veniteadoremus. Tertia provincia est aerea, in qua ventinubesque discurrunt, et procellas, pluvias, nives,grandines, tonitrua, fulgura efficiunt, et in quaetiam volucres generum diversorum spatiantur etvolant. Quarta provincia est aquea, quæ maria,fontes, flumina, lacusque complectitur, in quibuspisces procreantur, qui parambulant semitas maris4 . Quinta est terrea, quæ quasi æmula cœli habi-tatores nobilissimos, sed non beatissimos habet:homines videlicet ratione præditos, sed mortales;qui tamen dominantur bestiis terræ, volucribuscœli et piscibus maris. Postrema est provincia sub-terranea, quæ quasi Arabia deserta nullos omni-no fructus bonos producit, sed spinas solum ettribulos; in qua degunt spiritus reprobi, qui su-perbia sua hoc meruerunt, ut qui voluerunt esseprimi, fierent novissimi, et qui super astra cœliexaltare sedem suam conati sunt, ad imos inferosdetruderentur: atque hic locus expectat omnesillos homines, qui tamquam socii dæmoniorum inflagitiis et sceleribus volutati, sine vera pœnitentiade hac vita discedunt. Has omnes provincias im-perio suo Deus tenet, cui canit Psalmista: Omniaserviunt tibi 5 . Atque hoc totum vastissimumet maximum Regnum communicabit Deus cumdiligentibus se, ut paulo infra dicemus.

3 Act. 1, 34 Psalm. 8, 95 Psalm. 118, 91

Ergo, anima Christiana, dilata cor tuum, nontenearis angustiis rerum præsentium; quid tan-tum laboras et sudas, ut particulam mundi huiusobtineas, quæ totum possidere poteris, si volueris?Certe si ad hoc Regnum serio mortales aspira-rent, vel de illo attente cogitarent, erubescerentutique bella gerere pro angustissimis portiunculisterræ. Offert tibi Deus, o homo, societatem im-mensi atque æterni Regni sui, et tu pro uniusoppiduli defensione vel acquisitione bellum geris,ubi multæ committuntur rapinæ et cædes, et aliapeccata innumerabilia, quibus Rex Regum iustis-sime provocatur ad iram. Ubi est prudentia? ubiconsilium tuum? Neque hæc dico, quod existimemnon licere Christianis pro defensione oppidorumsuorum bella gerere: scio enim non solum a SanctisPatribus, Augustino præsertim 6 , viro doctissimoet sanctissimo, et Sancto Thoma ScholasticorumTheologorum Principe 7 , iusta bella defendi; sedetiam ab ipso Præcursore Domini 8 , quo internatos mulierum maior non surrexit, dictum essemilitibus, non ut militiam tamquam illicitam de-serant, sed ut stipendiis suis contenti neminemconcutiant, et nemini iniuriam faciant; et ego ipsein libris Controversiarum iusta bella defendi 9 .Non igitur bella simpliciter reprehendo, sed ad idquod perfectius et sæpe utilius est, adhortor; adeum plane modum, quo Sanctus Paulus Corinthiisdicit: Delictum est in vobis, quod iudicia habetisinter vos; quare non magis iniuriam accipitis?quare non magis fraudem patimini? 10 et Sanc-tus Iacobus in Epistola sua: Unde bella et litesin vobis? nonne ex concupiscentiis vestris? con-cupiscitis, et non habetis; occiditis et zelatis, etnon potestis adipisci; ligatis et belligeratis, et nonhabetis 11 . Certe enim qui de Regno cœlorumvalde sollicitus esset, non facile ad iacturam uniusoppiduli moveretur, sed quæreret mediatores, quisine dispendiis et periculis bellorum litem com-ponerent. Sed pergamus ad cætera.

Capitulum II

De frequentia Regni Dei

Dicitur secundo habitatio illa sublimis Regnumcœlorum, quoniam multitudinem et diversitatemhabitantium tantam continet, quantam nulla do-mus aut civitas, sed sola Regna maiora contineresolent. Ibi est, ut Apostolus loquitur in Episto-la ad Hebræos 1 , multorum millium Angelorumfrequentia, ibi quoque spiritus iustorum perfecto-rum, ad quorum numerum pertinebunt, quotquot

6 Epist. 5 ad Marcellinum7 2 2 q. 408 Lc. 3, 149 Lib. 3 De laicis, cap. 1410 1 Cor. 6, 711 Iac. 4, 11 Hebr. 1

ab Abel iusto usque ad sæculi consummationemin Domino morientur. Nec solum spiritus iustorumhominum post mundi consummationem ibi erunt,sed erunt etiam corpora gloriosa, quæ omnia etsingula fulgebunt sicut sol in Regno Patris eo-rum, ut Dominus loquitur apud Matthæum 2 .Et quidem quod attinet ad Angelorum diversi-tatem, vix aliud nobis peregrinantibus in terrascire licet præter nomina. Scimus enim alios vo-cari Seraphim, ex visione Isaiæ Prophetæ 3 ;alios Cherubim, ex prophetia Ezechielis 4 , aliosThronos, alios Dominationes, alios Principatus,alios Potestates, ex Apostolo ad Colossenses 5 ;item alios Virtutes, ex eodem Apostolo ad Ephe-sios 6 ; alios Archangelos, ex eodem Apostolo, etex Epistola Apostoli Iudæ 7 , alios denique Ange-los, quorum frequentissima mentio fit in omnibusLibris Sacris. Ex his novem vocabulis constans estDoctorum sententia, colligi, novem esse OrdinesAngelorum; quorum singuli Ordines multa mil-lia Angelorum contineant, dicente Daniele: Mil-lia millium ministrabant ei 8 . Et Iob concinente:Numquid est numerus militum eius? 9

Et quamvis omnes Angeli sine dubio beatissimi, etomnium virtutum ac donorum divinorum decoremirifice splendeant, tamen illi dicuntur Seraphim,qui charitatis ardore præeminent; illi Cherubim,qui scientiæ splendore prælucent; illi Throni siveSedes, qui tranquillitate contemplationis ineffa-bili gaudent; illi Dominationes, qui ut summiImperatoris administri, mundo inferiori dominan-tur; illi Virtutes, qui omnipotentis Domini ius-su signa et prodigia patrant; illi Potestates, quisuper aereas potestates spirituum immundorumimperium obtinent, illi Principatus, qui Regibusac Principibus mundi præsunt; illi Archangeli,qui Prælatis Ecclesiæ adhibiti sunt adiutores; illidenique Angeli, qui singulorum hominum, dumin terris vivunt, custodiam curamque suscipiunt.Nec solum ista significantur variis nominibus An-gelorum, sed præterea nomina illa sunt quasi in-signia, vel imagines, aut specula magnitudinis Dei;siquidem Seraphim ardore suo, quasi vexillo quo-dam, imagine aut speculo repræsentant infinitamcharitatem Dei, qui solo amore impulsus, Angelosipsos et homines et reliqua omnia condidit etconservat. Cherubim simili vexillo, imagine autspeculo, referunt infinitam Dei sapientiam, quaomnia in numero, pondere, et mensura constituit.Throni eodem modo, quasi in perfecta imaginedemonstrant altissimam illam quietem, qua Deussedens fruitur, cum immotus omnia movet, et

2 Mt. 13, 433 Isa. 6, 24 Ezech. 285 Col. 1, 166 Ephes. 1, 217 Iud. 98 Dan. 7, 109 Iob 25, 3

tranquillus omnia disponit et regit. Dominationessimiliter omnibus ostendunt, Deum esse, qui vereac proprie solus rebus omnibus dominatur, cumei soli liceat res omnes conservare, vel ad nihilumredigere. Virtutes quoque demonstrant omnibus,Deum solum esse, qui facit mirabilia magna so-lus; quique sibi reservavit uni innovare signa etmultiplicare prodigia. Potestates vero nomine suopræferunt, Deum esse solum potentem absoluteet vere, cui nihil sit impossibile, quippe in quosolo vera potentia locum habet. Principatus ve-xillo suo significant, Deum esse Principem Regumterræ, Regem Regum, et Dominum dominan-tium. Archangeli Deum esse demonstrant verumet summum Ecclesiarum omnium Præsidem. An-geli denique Deum esse indicant verum Patremorphanorum; et qui licet Angelos custodes sin-gulis hominibus dederit, tamen ipsum quoque sin-gulis adesse, singulos custodire, singulos prote-gere. Nam ipse quoque Propheta, qui dixerat:Angelis suis mandavit de te, ut custodiant te inomnibus viis tuis 10 , idem introducit Deum di-centem; Cum ipso sum tribulatione, eripiam eum,et glorificabo eum 11 . Et Dominus, qui dixerat:Angeli eorum semper vident faciem Patris mei quiin cœlis est 12 , idem dixit: Nonne duo passeresasse veneunt?, et unus ex illis non cadet super ter-ram, sine Patre vestro? vestri autem capilli capitisomnes numerati sunt: nolite ergo timere, multispasseribus meliores estis vos 13 . Atque hæc deAngelis pauca novimus: de quibus, si placet, videSanctum Bernardum in libro 5 De Consideratione,unde hæc pauca delibavimus.

His vero novem Angelorum Ordinibus, quasi exaltera parte, respondet turba tanta sanctorumhominum, ut eam numerare nemo possit, ut supradocuimus ex Apocalypsi 14 : quæ turba novemitem Ordinibus continetur; nam alii sunt Patriar-chæ, alli Prophetæ, alii Apostoli, alii Martyres,alii Confessores, alii Pastores et Doctores, aliiSacerdotes et Levitæ, alii Monachi, vel Eremitæ;denique Sanctæ Feminæ, aut Virgines, aut Viduæ,aut etiam coniugatæ.

Rogo te nunc, anima Christiana, quanta felici-tas erit, cum tantis et talibus conversari? Scri-bit Sanctus Hieronymus in Epistola ad Paulinum,multos lustrasse provincias, novos adiisse populos,maria transmisisse, ut eos quos ex libris cele-bres noverant, coram viderent et audirent. Adunum Salomonem ob sapientiæ opinionem venie-bat Regina Saba de finibus terræ 15 , et ad unumAntonium Eremitam, propter faman sanctitatis,

10 Psalm. 90, 1111 Psalm. 90, 1512 Mt. 18, 1013 Mt. 10, 2914 Apoc. 7, 915 3 Reg. 10, 1

undique homines concurrebant 16 ; ipsi etiamImperatores amicitiam eius ambiebant. Quid igi-tur erit, tot Angelos, et tot præclaros homines,utique sanctissimos, et simul amicissimos, et feli-citatis eiusdem consortes videre et alloqui? UnusAngelus si in decore suo spectandum se præberetin hoc exilio, quis non libenter accurreret? quidigitur erit, uno intuitu Angelos omnes cernere? Etsi unus aliquis ex Prophetis, aut Apostolis, autEcclesiæ Doctoribus, nunc de cœlo descenderet,quanta simul aviditate et attentione audiretur? Atin Regno illo non unum, sed omnes et singulosProphetas et Apostolos et Doctores videre et au-dire, et cum eis assidue conversari licebit. Unus solquantum lætificat universam terram? quid facientsoles innumerabiles, et soles vivi, intelligentes, etiubilantes in Regno Dei? Mihi quidem ita dulcitersapit ista consuetudo cum Angelis et hominibus,quorum nullus est insipiens aut malus, sed omnesoptimi et sapientissimi, ut hoc solum magnæ fe-licitatis instar mihi esse videatur; et propter quodsolum libenter carerem oblectamentis omnibushuius vitæ.

Capitulum III

De forma vere monarchica Regni Dei

Tertia ratio est, quoniam in eo solo loco inven-itur perfecta forma regnandi. Siquidem hoc in-terest inter Regnum et Rempublicam, sive op-timatum sive popularis Respublica sit, quod inRegno summa potestas apud unum, in Republicaapud multos invenitur. In Regnis autem hominumnumquam est summa potestas apud unum vereet proprie: poterit enim fortasse Rex sine consiliovel consensu aliorum iubere ut aliquid fiat, sedexequi non poterit, nisi subditi velint. Et sæpeetiam nec iubere poterit, aut certe non audebit, simultitudo subditorum illum terreat. Quam multienim fuerunt magni Reges aut Imperatores, qu-os exercitus destituit, aut etiam interimit? plenæsunt historiæ exemplis. Inanis igitur est summapotestas in Regibus mortalibus, qui, nisi subdi-ti velint, nihil umquam efficient. Potestas autemDei, qui Rex magnus vere dicitur et est, a nullodependent, nisi a sua ipsius voluntate; qui cumsit omnipotens, nullus ei resistere potest, nequeegit militibus aut armis, aut re aliqua extra se.Quod si utitur administris Angelis vel hominibus,aut etiam rebus sensu carentibus et inanimis, idfacit quia vult, non quia non potest sine illis omniaquæcumque voluerit facere. Nam qui sine ullocomite vel administro cœlum et terram, et omniaquæ in eis sunt, solo verbo condidit, et sola volun-tate conservat, certe posset etiam omnia solo im-perio administrare. Nec solum Deus verissime reg-

16 Athanasius in eius Vita

nat, quoniam summa potestas apud eum residet,sed etiam quoniam summa regendi ars illius soliusest; neque eget Deus ullo senatu, aut consiliariisullis. Quis, inquit beatus Paulus, cognovit sensumDomini? aut quis consiliarius eius fuit? 1 et anteeum Isaias Propheta: Quis adiuvit, inquit, Spiri-tum Domini? aut quis consiliarius eius fuit, etostendit illi? cum quo iniit consilium, et instruxiteum, et docuit eum semitam iustitiæ, et erudiviteum scientiam, et viam prudentiæ ostendit illi?2 Itaque Monarchia, quæ optima forma regiminisest, non solum apud Deum invenitur, sed apudillum solum vera atque perfecta reperitur. Is enimnon solum terribilis est super omnes Reges terræ,ut dicitur in Psalmis 3 , sed etiam est Rex magnussuper omnes Deos, ut dicitur in alio Psalmo 4 .Siquidem alii sunt Dii falsi, qui potius dæmoniadici deberent, iuxta illud Prophetæ: Dii Gentiumdæmonia 5 . Alii sunt Dii per participationem, utReges terræ, et Angeli cœlorum, iuxta illud: Egodixi, Dii estis, et filii Excelsi omnes 6 . Sed istosomnes Deos imperio suo subiectos habet Deusille, qui regnat in cœlis; proinde solus ille Rexest verus et magnus; quod Nabuchodonosor RexBabylonis, posteaquam superbiæ suæ gravissimaspœnas dedit, agnovit, et verbis illis confessus est:Igitur post finem dierum ego Nabuchodonosor ocu-los meos ad cœlum levavi, et Altissimo benedixi,et viventem in sempiternum laudavi et glorificavi;quia potestas eius potestas sempiterna, et Reg-num eius in generationem et generationem, etomnes habitatores terræ apud eum in nihilo repu-tati sunt; iuxta voluntatem enim suam facit tamin virtutibus cœli, quam in habitatoribus terræ, etnon est qui resistat manui eius, et dicat ei, Quarefecisti? nunc igitur ego Nabuchodonosor laudo,et magnifico, et glorifico Regem cœli, quia omniaopera eius vera, et viæ eius iudicia et gradientes insuperbia potest humiliare 7 . Hæc ille, qui omnibusexemplo esse potest, ut humilientur sub potentimanu Dei, ut Sanctus Petrus admonet 8 ; et magisdelectentur servire Regi Regum, ut eius benefi-centiam mereantur, quam eius voluntari superbocorde resistere, unde manum eius gravissimamexperiri cogantur.

Capitulum IV

Quod omnes Beati sint Reges

Quarta ratio, cur locus et status Beatorum Reg-num cœlorum dicatur, eaque potissima est, quo-

1 Rom. 11, 342 Isa. 40, 133 Psalm. 75, 134 Psalm. 94, 35 Psalm. 95, 56 Psalm. 81, 67 Dan. 4, 318 1 Petr. 5, 6

niam omnes Beati in cœlo Reges sunt, et omnesregiæ conditiones aptissime in illos conveniunt.Quamvis enim Sancti omnes in cœlo serviant Deo,ut dicitur in Apocalypsi 1 , tamen simul etiamregnant, nam in eodem libro et capite eodem, ubidicitur: Et regnabunt in sæcula sæculorum. Necsolum Beati omnes simul servient et regnabunt,sed etiam simul servi et filii dici poterunt. Sicenim loquitur Deus in Apocalypsi: Qui viceritpossidebit hæc, et ero illi Deus, et ille erit mihifilius 2 . Quare sicut possunt iidem servi esse etfilii, sic possunt servi esse et Reges: servi enimsunt, quoniam a Deo creati sunt, et illi debentobœdientiam, a quo accipiunt esse, et vivere, etomnia; neque aliquid creatum excipit David, cumait: Omnia serviunt tibi 3 ; simul tamen possuntesse filii Dei, qui ex Deo renati sunt per aquam etSpiritum Sanctum, et simul Reges esse possunt,quibus regia dignitas ab ipso Regum Rege com-municatur; qui propterea in eadem Apocalypsidicitur Rex Regum et Dominus dominantium 4 .

Dicet aliquis fortasse, non esse difficile aliquemsimul esse Regem terræ et servum Dei: ad quemmodum dicitur in Psalmo: Et nunc Reges in-telligite, erudimini qui iudicatis terram: serviteDomino in timore et exultate ei cum tremore 5 .At Regem esse Regni cœlorum et servum esseRegis cœlorum, quis capiat aut credat? et tamenita est, et capit hoc et credit fides. Iusti ergo inRegno Patris eorum erunt etiam ipsi Reges Regnicœlorum, quoniam participes erunt regiæ illiusdignitatis, et potestatis, et opum, ac reliquorumbonorum quæ sunt in Regno cœlorum. Id quodin tribus præcipue locis Scripturarum SanctarumSpiritus Sanctus manifeste pronuntiat. Unus locusest in Evangelio Sancti Matthæi: Beati pauperesspiritu, quoniam ipsorum est Regnum cœlorum 6 .Alter in eodem Evangelio: Venite benedicti Patrismei, possidete paratum vobis Regnum a constitu-tione mundi 7 . Tertius in Apocalypsi: Qui vicerit,dabo ei sedere mecum in throno meo, sicut et egovici, et sedi cum Patre meo in throno eius 8 .Quid manifestius dici potest? Habemus Regnumcœlorum promissum, habemus in die iudicii pos-sessionem Regni eiusdem assignandam, habemussessionem in throno Regio Filii Dei, et Patriseius, Regis æterni; quid hoc est aliud, nisi par-ticipatio eiusdem Regni cœlorum, quod ab æter-nitate possidet Deus? Adde testimonium beatiPauli: Si sustinebimus, inquit, et conregnabimus9 . Et Sancti Ioannis in principio Apocalypsis:

1 Apoc. 22, 32 Apoc. 21, 73 Psalm. 118, 914 Apoc. 19, 165 Psalm. 2, 106 Mt. 5, 37 Mt. 25, 348 Apoc. 3, 219 2 Tim. 2, 12

Ego Ioannes, frater vester, et particeps in tribu-latione, et Regno 10 . Et Sancti Iacobi in Epistolasua: Deus, inquit, elegit pauperes in hoc mundo,divites in fide, et heredes Regni, quod repromisitDeus diligentibus se 11 . Neque minuitur Regnumcœlorum propterea, quod multis ac pene innu-merabilibus Angelis et hominibus communicatur.Regnum enim cœlorum non est simile Regnis ter-rarum, quæ non patiuntur consortem; et si divi-dantur in partes, dividendo minuuntur, et tandemetiam consummuntur. Non, inquam, eiusmodi estRegnum cœlorum, sed totum ab omnibus, et to-tum a singulis integre possidetur: quomodo idemsol totus a singulis, et totus ab omnibus cernitur,et ipse vicissim non minus singulos quam omnescalefacit et illuminat. Quod ipsum facilius intel-ligetur, cum explicata fuerint bona Regni cœlo-rum. Sed antea explicandæ sunt conditiones sivequalitates quæ requiruntur in Regibus, ut nemodubitet, Sanctos atque Beatos in cœlo non sinecausa vocari Reges, et Regni cœlorum Reges.

Duæ sunt præcipuæ qualitates quæ necessariæsunt Regibus, sapientia et iustitia. Sed cumsapientia coniungit Scriptura prudentiam et con-silium, et omnia illa quæ ad intelligentiam perti-nent: cum iustitia coniungit misericordiam, clemen-tiam, et reliquas virtutes quæ voluntatem ornantet perficiunt. Itaque sapientia requiritur, ut Rexsciat; iustitia, ut velit subditos bene regere. IdeoSalomon admonitus a Deo initio Regni, ut peteretquod vellet, postulavit sapientiam, quæ princepsest bonarum qualitatum quæ requiruntur in Regi-bus: et placuit Deo petitio eius, ut perspicuumest ex libro tertio Regum 12 , ac per hoc impe-travit quod petiit. Utinam et iustitiam postulas-set, fortasse non in tot scelera prolapsus esset.Rectius David in Psalmo, in quo precatur bonafilio suo Salomoni, dicit: Deus iudicium tuum Regida, et iustitiam tuam filio Regis 13 . Ubi videturprævidisse a Salomone postulandam sapientiam,et ideo postulat illi iustitiam et iudicium, quæsine sapientia esse non possunt; cum sapientia sineiustitia esse possit, saltem aliqualis et imperfecta.Liber quoque Sapientiæ, qui proprie ad Regesinstituendos scriptus est, sic inquit: Diligite iusti-tiam qui iudicatis terram 14 . Et incipit a iustitia,quoniam non solum est per se necessaria Reg-ibus, sed etiam est dispositio ad sapientiam; subi-ungit enim paulo post: Quoniam in malevolamanimam non introibit sapientia 15 . Denique, utalia multa præteream, Ieremias prædicens virtutesChristi Regis æterni: Ecce, inquit, dies veniunt,dicit Dominus, et suscitabo David germen iustum,

10 Apoc. 1, 911 Iac. 2, 512 3 Reg. 3, 1013 Psalm. 71, 214 Sap. 1, 115 Sap. 1, 4

et regnabit Rex et sapiens erit, et faciet iudiciumet iustitiam in terra 16 . Vere igitur sapientia etiustitia dotes sunt quæ requiruntur in Regibus.

Iam vero quod Beati omnes qui sunt in cœlo,etiamsi fortasse multi illorum fuerint imperiti etrudes in terris, polleant sapientia eximia, et insignivirtute iustitiæ, ut merito Reges cuiuscumqueRegni fieri possent, extra controversiam est. Nul-lus enim Beatorum est in cœlo, qui non videatipsam Dei essentiam, quæ est prima caussa om-nium rerum; ac per hoc de fonte sapientiæ incre-atæ hauritur sapientiam tantam, quantam nec Sa-lomon, nec ullus mortalis homo umquam habuit,excepto Domino nostro Ieus Christo, qui etiamtempore mortalitatis suæ Deum videbat, et erantin eo omnes thesauri sapientiæ et scientiæ Dei 17 .Porro pro mensura sapientiæ datus etiam Beatisomnibus mensura plena iustitiæ, ut peccare dein-ceps neque velint, neque possint; sic enim loquiturSanctus Augustinus in libro De Correptione etGratia: Prima libertad voluntatis erat, posse nonpeccare; novissima erit multo maior, non possepeccare 18 . Qui autem peccare non potest, in-iustus quoque esse non potest, et cum charitasperfecta sit perfecta iustitia, ut idem Sanctus Au-gustinus affirmat in extremo libro De Natura etGratia 19 ; qui non potest Deum non summo etperfectissimo amore diligere, is non potest etiamnon summam perfectamque iustitiam possidere.Qui vero Deum summum et infinitum bonumvident, certe non possunt ab eo averti, nequepossunt illum non ardentissimo amore semperdiligere: ex quo efficitur, ut Sancti omnes in cœloperfecte sapientes, et perfecte iusti, ac per hoc adregnandum aptissimi semper existant.

Exurge igitur, anima Christiana, et mente, quan-tum potes, ascende, et cogita, quale bonum sitregnare cum Deo, ac, ut nunc alia prætereamomnia, contemplationis alis cœlos ipsos penetra, etthronum illum sublimem intuere, de quo Salvatordicit: Qui vicerit, dabo ei sedere mecum in thronomeo, sicut et ego vici, et sedi cum Patre meo inthrono eius 20 . Quanta enim erit illa gloria, coraminfinita multitudine Angelorum collocari animamiustam in throno ipso Christi et Dei? et iusto Deiiudicio prædicari animam illam victricem mundiet mundi rectorum, atque omnium invisibiliumpotestatum? et quanta lætitia exultabit eademanima, cum se viderit defunctam omni periculoet labore, de omnibus hostibus suis felicissimetriumphare? Et quid erit quod ultra desideret,cum particeps facta erit omnium bonorum Dominisui, usque ad consortium throni et Regni? O quamalacriter pugnant in terris, et quam facile tolerant

16 Ier. 23, 517 Col. 2, 318 De Corrept. et Gratia, cap. 1219 De Nat. et Gratia, cap. ult.20 Apoc. 3, 21

adversa omnia propter Christum, qui fide viva etspe certa tam sublimes honores conspiciunt oculomentis in cœlo.

Capitulum V

De bonis Regni Dei

Quinta ratio illa mihi esse videtur, quia bonaSanctorum in cœlis degentium similia quidem vi-dentur esse bonis regnantium super terram; sedtanto maiora et clariora sunt, quanto cœlumpræeminet terris. Itaque Regnum Beatis præpa-ratum non simpliciter Regnum, sed Regnum cœlo-rum dicitur; ut intelligamus, illam esse propor-tionem bonorum ad bona, quæ est terræ adcœlum, id est, rei angustæ, humilis, sordidæ, tem-porariæ, ad amplissimam, et celsissimam, et no-bilissimam, et quod est omnium maximum, sem-piternam. Bona Regni terreni numerari solent,potestas, honor, divitiæ, deliciæ. Potest Rex ter-renus imperare subditis, et nisi pareant, potestillos vinculis, carceribus, exilio, pecuniis, flagellis,morte mulctare. Hinc Reges tremendi populis, etquasi Dii quidam esse censentur. Rursus honorarivolunt Reges cultu quodam pene supra hominumnaturam: volunt enim de geniculis adorari, necdignantur sæpe, nisi flexo poplite et submisso interram vultu loquentes audire; et cum forte perplateas incedunt, volunt obvios quosque de via de-cedere. Ad hæc ærarium amplum et refertum auroet argento requirunt, neque numerant reditus suosper centum aut mille nummos aures, ser per deciescentena millia; et recte, cum non debeant decemet viginti famulos alere, sed magnos exercitus inhostes ducere. Postremo non dignantur consuetislusionibus animum recreare, sed ad maiestatis suæsplendorem pertinere ducunt, ut in conviviis, invenationibus, in theatris multas auri atque argen-ti libras consumant. Atque hæc sunt fere bonaPrincipum terrenorum, quæ id in primis communehabent, ut sint omnia brevia et caduca, et cumnatali Principum incipiant, cum morte finiantur;nisi forte aliquando contra accidat, ut diuturniorsit vita quam Regnum. Deinde non sunt purabona, sed admistam habent potestas infirmitatem,honor ignominiam, divitiæ paupertatem, et gau-dia luctus ac mœrores. Potestas Regis illa est, utpendeat populus a nutu Principis; sed admistaest potestati infirmitas, quia pendet Princeps abrachiis et viribus populi. Quid efficiet nutus Prin-cipis in civitate capienda vel defendenda, si popu-lus nequeat aut nolit manus conferere? Nec solumpendet nutus Principis a viribus subditorum, sedetiam a muris, a vallo, ab armis, a machinisbellicis, a pecunia, quæ nervus belli dici solet.Itaque populus pendet ab una re, nutu videlicetPrincipis et uni homini servit; Princeps autempendet a plurimis tum hominibus, tum rebus ali-

is, et illis omnibus servit. Denique potest Rexsubditos vinculis, carcere, exilio, flagris, mortemulctare: sed potest etiam Rex (de facto loquor,non de iure) vinciri, carceri mancipari, exilio, vul-neribus, morte mulctari. Id verum esse probavitIulius Cæsar, Caius, Nero, Galba, Vitellius, Domi-tianus, Commodus, Heliogabalus, alii sine nu-mero: nec solum isti flagitiosi Principes, sed etiammodestissimi, Alexander Mammææ, Gordianusiunior, Pertinax, Tacitus, Numerianus, Probus,Gratianus, Valentinianus secundus: ut omittamsanctos viros, Sanctum Eduardum Regem anglo-rum, Sanctum Wenceslaum Ducem Bohemorum,Sanctum Sigismundum Regem Burgundiæ, Sanc-tum Kanutum Regem Daniæ, et alios. Veniamusad honorem: coluntur certe Reges dum præsenteset in conspectu aliorum sunt; sed in absentiaplerumque convitiis lacerantur et irridentur, etin præsentia quoque multi eis adulantur lingua,qui in corde suo eosdem contemnunt atque des-piciunt; et si numerus iniri posset laudantiumet vituperantium, multo plures invenirentur vi-tuperantes quam laudatores. Vere igitur gloriaRegum plerumque minor est quam ignominia:cum præsentes qui honorant fastigium, sint pauci;absentes vero plurimi, quorum aliqui sordes ava-ritiæ notant, alii crudelitatem, alii luxuriam, aliialia vitia carpunt.

Sed fortasse divitiæ Regum puræ sunt, nec admis-tam habent pauperiem, imo nulli omnino magisegeni ac pauperes Regibus inveniuntur: habentmagnos reditus et magnos thesauros, sed habentæs alienum aliquando longe grandius. Et non tamille pauper est qui parum habet, quam ille quimulta desiderat, quia multis indiget. Et nonnemagnum est paupertatis argumentum, quod abipsis etiam pauperibus obolos quasi mendicant,dum vectigalia exigunt minuta ab ementibus quæsunt ad victum necessaria? Neque hæc dico, quasireprehendere audeam exactiones vectigalium: scioenim, iustum esse ut vectigalia et tributa pen-dantur Regibus, dicente Apostolo in Epistola adRomanos: Subditi estote non solum propter iram,sed etiam propter conscientiam. Ideo enim et trib-uta præstatis, ministri enim Dei sunt, in hocipsum servientes. Reddite ergo omnibus debita,cui tributum, tributum, cui vectigal, vectigal 1 .Sed ostendere volui miseram conditionem Regummortalium, qui necesse habent divitiis abundare,et coguntur etiam a pauperibus et egenis earumpartem colligere. Quid iam dicemus de commodiset deliciis? Habent certe Reges hortos, pomaria,mensas opiparas, venationes, theatra, et alia idgenus multa ad animos recreandos aptissima; sedhabent etiam plerumque podagras, stomachi etcapitis dolores, et quod amarius est, sollicitudinesmentis gravissimas, quæ aliquando totas noctes

1 Rom. 13, 7

insomnes ducere cogunt, suspiciones, timores, an-gores; si fores cubiculi noctu crepuerunt, prodi-tionem suspicantur; si nuntiatur multitudo ar-matorum visa, defectionem timent. Ita gaudiamœroribus admiscentur, et quies sollicitudine in-terrumpitur; quæ causa fuit, ut non pauci, relictisRegnis, vitam privatam elegerint.

Sed beatum Ioannem Chrysostomum audiamus,qui in homilia quadam ad populum Antiochenumde sui temporis Imperatoribus ita loquitur: Nediadema respicias, sed curarum tempestatem; ne-que purpuram intuere, sed animam ipsa purpuramagis nigrescentem. Non ita corona caput cir-cumdat, sicut animam sollicitudo. Nec in satel-litum catervam, sed in molestiarum multitudinemspectes. Nec enim privata domus tot curis plenareperiri potest, quot regiæ sunt; mortes per sin-gulos dies expectatæ: in noctibus autem, nec diciquidem potest, quoties anima prosilit, et exilire seputat. Et hæc quidem in pace: si vero bellum in-gruat, quid hac vita miserabilius esse possit? Quotautem a familiaribus pericula irruunt et subditis?quippe consanguineis cruoribus regium pavimen-tum semper est plenum. Et si vultis aliqua narrem,forsitan agnoscetis, maxime quidem, et antiqua, etnostris facta temporibus. Illi coniugem adulteriisuspectam habens, nudam in montibus alligavit,et feris tradidit, iam factam sibi multorum Regummatrem. Qualem illum vitam agere creditis? nonenim, nisi magno fuisset morbo consumptus, intantam erupisset ultionem. Hic ipse quidem suumiugulavit filium. Eius filiorum hic semetipsum in-teremit a tyranno comprehensus, illo vero nepotemsuum regni consortem, quod ipse arripuerat. Hicautem dicitur et fratrem suum peremisse. Alterrursum post hæc venenatis sublatus est medica-mentis, et calix fuit ei mors, non poculum, eteius filio, futurorum timore, cum nihil iniuriæpatrasset, oculus erutus fuit. Alius, neque diceredecet, quam miserabiliter vitam finierit. Sequen-tium autem hic quidem combustus fuit, tamquammiser quidam et infelix, cum equis et curribus, etaliis omnibus; vitæ enim ærumnas nemo sermoneexprimere posset, quas cum hic insurrexit, paticompulsus est. Hic vero, qui nunc imperat, nonnepostquam diademate coronatus est, in laboribusfuit, in periculis, in tristitiis, in insidiis? At nontalis cœlorum Regia 2 . Hæc ille. Qui quam veredixerit, non talis cœlorum Regia; quæ nunc dice-mus, ostendunt.

Siquidem Reges Regni cœlorum, quales suntomnes illi qui cum Deo beati vivunt, potestatemhabent sine infirmitate, honorem sine ignominia,divitias sine paupertate, voluptatem sine dolore.De illis enim dicitur in Psalmo: Non accedet adte malum, et flagellum non appropinquabit taber-

2 Hom. 66 ad pop. Antioch.

naculo tuo 3 . Et in Apocalypsi: Et absterget Deusomnem lacrymam ab oculis eorum; et mors ultranon erit, neque luctus, neque clamor, neque do-lor erit ultra 4 . Itaque potestas Regum illorumcœlestium maxima est, infirmitas nulla. Unus An-gelus sine exercitu, sine bombardis, sine gladiiset hastis interfecit uno impetu centum octogin-ta millia Assyriorum 5 ; neque timuit ipse, neforte ab aliquo milite vulneraretur. Refert SanctusGregorius in libro Dialogorum 6 , virum quem-dam sanctum, cum immineret illi carnifex ex-tenso brachio, el nudo gladio, ut eum occideret,exclamasse, Sancte Ioannes tene illum; et conti-nuo manum carnificis diriguisse, ut eam nec de-ponere nec movere posset. Itaque Sanctus Ioannesde summo cœlo audivit vocem clientuli sui, etpercussorem eius tanta celeritate percussit plagaariditatis, ut prævenerit ictum iam inchoatum.Hæc est potestas Regum cœlestium, ut nec dis-tantia loci pene infinita, nec solitudo pauperculiet inermis iusti, nec multitudo hostium armato-rum impedire potuerit Sanctum Ioannem, quomi-nus supplicem suum a mortis periculo liberaret.Atque exempla eiusmodi sine numero possent ad-ferri. Honor vero Regum illorum cœlestium tantusest, ut non solum viri pii, sed etiam impii, etipsi etiam dæmones illos honorent. Multi suntenim, qui sanctos homines, dum in terris vive-rent, despiciebant et conculcabant, quos postea incœlum translatos, præsertim si publico Ecclesiædecreto inter Sanctos relati sint, venerantur etcolunt: et ipsi etiam dæmones, qui viventes incarne sanctos homines tentationibus fatigabant,sæpe etiam Deo permittente flagris et verberibusafficiebant; regnantium postea cum Deo in cœlis,sacras reliquias et imagines timent. Qui dicamde divitiis cœlestium Regum? magnæ eorum div-itiæ sunt, nulla re indigere, cum Deus sit omniain omnibus 7 . Neque enim dives est qui multapossidet, sed qui nihil desiderat, cum nulla reindigeat. Animus enim dives debet esse, non arca,ut omittam, quod cœlum et terra, et quidquidin eis est, ad Sanctorum divitias pertinent: quidenim non possident, qui sunt hæredes Dei, cohære-des autem Christi, quem constituit Pater hæredemuniversorum? 8

Restat voluptas, quæ omnino pura et liquida estin Regibus cœli, sine ulla admixtione doloris autmœroris, iam enim audivimus ex Apocalypsi, abs-tersurum Deum omnem lacrymam ab oculis eo-rum, neque ullum futurum amplius dolorem autluctum. Sed de voluptate plura dicenda erunt,cum de Paradiso loquemur. Habemus igitur, bona

3 Psalm. 90, 104 Apoc. 21, 45 4 Reg. 19, 356 Lib. 3 cap. 367 1 Cor. 15, 288 Rom. 8, 17; Hebr.

regnantium talia in cœlo futura esse Sanctis om-nibus Beatisque communia, ut quæ sunt in terris,nullo modo cum illis comparari posse videantur,præsertim cum terrena temporaria sint, cœlestiasempiterna.

Capitulum VI

Quanti fiant apud homines Regna terrarum, etquanti fieri deberet Regnum cœlorum

Iam vero paulisper attendamus, quanto ardoreRegna terrena concupiscantur ab hominibus, quan-tumvis caduca, exigua, plena timoribus et sollici-tudinibus, ut inde colligamus, quanto amore con-cupiscenda, et quanto ardore quærenda sint Reg-na cœlestia. Regnandi cupiditas sine dubitationecupiditates omnes humanas facile superat: namRegnum non est unum sigulare bonum, sed estaggregatio bonorum omnium quæ ab hominibusappetuntur. Ibi sunt potestas, honor, divitiæ,voluptas, ut paulo ante dicebamus; ibi est libertasvivendi pro arbitrio, quæ naturaliter ab omnibusappetitur non solum hominibus, sed etiam bestiis;ibi est excellentia, et quædam quasi divinitas,ob quam Reges in Regno pares nullos habent,sed omnibus præstant, omnes superant, ab om-nibus adorantur. Hinc videlicet Reges, cum aliq-uid polliceri volunt, nihil maius inveniunt, quamdimidium Regni sui. Sic Assuerus ad Ester: Quidvis, inquit, quæ est petitio tua? etiamsi dimidiampartem Regni petieris, dabitur tibi 1 . Et Herodesad filiam Herodiadis: Pete a me, inquit, quod vis,et dabo tibi; et iuravit illi, quia quidquid petieris,dabo tibi, licet dimidium Regni mei 2 . Hinc fitut ad Regna quærenda vel propaganda licere sibiexistiment homines omnia iura pervertere; nequealiquid tam sanctum esse, quod non liceat reg-nandi caussa violare. Primus omnium, qui amicoset vicinos sine ulla iusta caussa bello lacessivit,Ninus fuit; ut videlicet per fas et nefas Imperi-um propagaret, ut ex Iustino Sanctus Augustinusrefert in libro de Civitate Dei 3 . Iulius Cæsarut regnaret, primus patriam oppressit, MaximinusThrax Alexandrum Imperatorem, a quo plurimiset maximis beneficiis affectus erat, per militessuos occidit, ut illi succederet in Imperium. Quodidem fecit Philippus Arabs Domino suo GordianoImperatori, scelere prorsus inaudito. Nec solumregnandi libido contra proximos et benemeritos,sed etiam contra fratres, nepotes et ipsum patrem,manus sanguine coniunctorum armavit. Romulusregnandi caussa Remum fratrem, et CaracallaGetam fratrem occidit. Athalia nepotes omnes exfilio Ochozia Rege sustulit, ut ipsa regnaret, ut

1 Esth. 5, 32 Mc. 6, 233 Iust. lib. 1; Lib. 4 De Civit. Dei cap. 6

legimus in libro quarto Regum 4 . Ita regnandicupido non solos viros, sed etiam feminas accenditad horrenda patranda facinora. Sinochus PersaChosdroam patrem et Medarsem fratrem interi-mendos curavit, ut solus ipse regnaret. Quid?quod Neronis mater, cum accepisset ab Astrologis,filium suum regnaturum, sed matrem interemp-turum, dixisse fertur: Interimat, dum imperet.Itaque tanti fecit ambitiosa mulier Regnum filii, utvitam ipsa suam postposuerit Regno filii. Nequesolum regnandi amor iniustitiam iustam facit, etamorem fratrum, nepotum, parentum superat, sedetiam religionem iurisiurandi (quæ apud omnesgentes sanctissima semper est habita, et hostibusetiam crudelissimis, licet cum vitæ periculo, ser-vanda visa est) regnandi caussa violandam essedecernit. Si enim Ciceroni credimus in libro ter-tio de Officiis, Iulius Cæsar versus illos Euripidisin ore semper habebat: Si iusiurandum violan-dum est, regnandi caussa violandum est; in cæ-teris pietatem colas. Pætermitto exempla sine nu-mero, quæ omnibus sæculis demonstrarunt, nihilomnino esse quod ab hominibus pluris æstimetur,quam Regnum: et tamen non solum Reges nondiu regnant, sed ipsa etiam Regna omnia brevifunditus interibunt, et Regnum Sanctorum solummanebit in æternum. Audi Danielem Prophetamcap. secundo: In diebus, inquit, Regnorum illorum,suscitabit Deus cœli Regnum, quod in æternumnon dissipabitur, et Regnum eius alteri populo nontradetur: comminuet autem et consument univer-sa Regna hæc, et ipsum stabit in æternum 5 .Vaticinium hoc implendum est in consummationemundi: tunc enim non solum Monarchiæ maiores,sed etiam parva Regna et Magistratus, et potes-tas temporalium Principum omnis evanescet; etRegnum Christi et Sanctorum æternum erit, iuxtaverbum Angeli Lucæ: Et regni eius non erit finis6 .

Iam si Regnum breve, et caducum, et quod pauciscontingit, et quod aspersum est amaritudinibusplurimis, tam ardenter amatur, quæritur, rebusomnibus anteponitur, et per vulnera et magnamsanguinis effusionem acquiritur, quæ causa est,cur cœleste Regnum tam pauci ament, et tam ne-gligenter quærant? et tamen pro comperto habe-mus, si Scripturis Sanctis credimus, Regnum illudomnibus hominibus patere, et sine vulneribus, etsanguinis effusione posse acquiri, et sine ulla com-paratione Regnis terrenis omnibus præstare. Sidicerem, contemne Regnum, ut accipias parvumagellum aut vineam, merito rideres aut mirareris;sed cum dicam, vel potius Deus dicat, contemneRegnum vile et exiguum, et quære pretiosum etmagnum, quod si velis, cum gratia Dei, quæ nondeerit, poteris obtinere, cur non assurgis ad illud

4 4 Reg. 115 Dan. 2, 446 Lc. 1, 33

desiderandum et procurandum? Ego certe noncapio, quid responderi possit, nisi gloriam Regniterreni oculis nostris patere, et quasi manibustangi, Regnum cœleste non videri, nec tangi, et vixper fidem utcumque cogitari. Atque hoc quidemverum est, sed si quis velit attente considerare,quantam vim habeat Scripturæ Sanctæ veritas,antiquitas, sinceritas, gravitas, et quam in hacparte eadem Scriptura Sancta perspicue dilucide-que loquatur, et quanta testium nubes illam mul-tis iam sæculis confirmaverit, non solum miracu-lis, sed etiam sanguine, profecto non poterit nonclamare: Testimonia tua, Domine, credibilia factasunt nimis 7 . Quare non obscuritas fidei caus-sa est, cur ad quærendum Regnum illud cœlestenon accendamur; sed quod occupati rebus exterio-ribus, et mole consuetudinis prægravati, non cap-tamus spatium cogitandi et meditandi quid nobisexpediat: et iuxta consilium Domini non intramuscubiculum cordis 8 , et clauso ostio non attentis-sime Deum rogamus, ut in tanto negotio nobis ad-sit. Profecto enim si sepositis aliquando minoribuscuris, serio cogitaremus quid sit Regnum cœlorum,et quam facile et certo possit acquiri, et quanto in-tervallo distent a temporalibus sempiterna, a mi-nimis maxima, a levissimis gravissima, denique aRegnis terrenis Regna cœlestia, sine dubio tantuscontemptus temporalium sedium et coronarum etsceptrorum et contra tantus ardor cœlestium innobis oriretur, ut non solum difficile, sed etiamfacillimum nobis fieret, dare operam totis viribusin quærendo et comparando Regno Dei, ad quod,tamquam ad verum et ultimum nostrum finem, aboptimo Creatore conditi sumus.

Capitulum VII

Quæ sit prima semita ad Regnum Dei

Illud igitur nunc qæramus, quid facto opus sit, utad optatissimum et felicissimum Regnum cœlesteperveniamus. Sed non multum in hac parte labo-randum erit: siquidem Rex ipse cœlorum ad nosdocendos descendit in terras, et Magister ac Duxnoster effectus, quatuor optimas et tutissimassemitas nobis ostendit. Prima illa est: Quariteprimum Regnum Dei, et iustitiam eius, et hæcomnia adiicientur vobis 1 . Doctrina moralis a fineinchoanda est; finis noster Regnum Dei est, quodidem Regnum nostrum erit, si per semitas Ducisnostri ambulantes illuc perveniamus. Porro iusti-tia Regni Dei quasi scopus est, ad quem collimaredebemus, si præmium Regni cœlestis optamus. Utenim recte docet Ioannes Cassianus in prima suaCollatione 2 , aliud est finis, aliud est scopus: sco-

7 Psalm. 92, 58 Mt. 6, 61 Mt. 6, 332 Collat. 1 cap. 2

pus est signum, ad quod diriguntur sagittæ; finisest præmium quod accipiunt, qui signum illud cer-tius attigerunt. Scopus actionum nostrarum a Deopropositus, iustitia est; præmium scopum attin-gentium, Regnum cœlorum est. Sed iustitia RegniDei non est iustitia Scribarum et Pharisæorum,quæ in externa præceptorum observatione positaerat: nec iustitia Philosophorum, quæ lumen ra-tionis humanæ per peccatum corruptæ non tran-scendebat: sed est iustitia Evangelica, quæ docetDeum diligere ex toto corde 3 , ex tota anima, etex totis viribus, et proximum quemcumque, etiaminimicum, diligere sicut seipsum. De hoc scopo etfine dicit Sanctus Paulus: Habetis fructum vestrumin sanctificationem, finem vero vitam æternam4 . Hoc igitur est quod Dux noster nos admonet,ut primum omnium quæramus Regnum Dei, etiustitiam eius, id est, ut primaria nostra cogitatio,summumque desiderium nostrum non feratur inulla temporalia bona, sed in adipiscendum Reg-num cœlorum, et in perfectam mandati illius pri-mi et maximi diligentissimam observantiam: quodquia paucissimi faciunt, ideo multi vocati, paucivero electi 5 . Plerique enim ita vivunt, ita segerunt, ut postrema eorum cogitatio sit, quomo-do perveniant ad Regnum cœlorum; neque aliudfrigius optent, quam Regnum Dei, et iustitiameius, quasi Dominus dixisset, Primum quæriteRegnum mundi, et versutias eius, et Regnum Deiadiicietur vobis. At non tam vile est Regnum Dei,ut obtrudi debeat illis, qui adeptionem eius rebusomnibus postponum. Si quis autem velit facilemquamdam viam discere ad obtinendam iustitiamRegni Dei, quæ ad ipsum Regnum rectissime cer-tissimeque perducit, audiat eumdem Magistrumnostrum Christum: Beati qui esuriunt, et sitiuntiustitiam, quoniam ipsi saturabuntur 6 . Itane,Domine, tanta est apud te facilitas inveniendiiustitiam, ut eam solum esurire et sitire sufficiat?Beati profecto essent pauperes omnes, si solumesuriendo et sitiendo pecunias, pecuniis ita re-plerentur, ut saturati nihil ultra requirerent. Sedaliud est esurire et sitire pecunias, aliud esurireet sitire iustitiam. Qui enim esuriunt et sitiuntiustitiam, id est, qui sic anxie et avide quæruntiustitiam, ut ii qui valde sitiunt aquas, vel esuriuntcibos, profecto de illa semper cogitant, ad illamsuspirant, et, quod potissimum est, illam a Deogemitibus inenarrabilibus postulant. Deus autemtalia petentes libenter exaudit, atque iustitiæ do-nis ita illos replet, ut satiati eructent verba etfacta iustitiæ. Non autem tale bonum est pecunia,ut qui eam desiderat vel petit a Deo, continuoexaudiatur: multi enim pecuniis abutuntur, iusti-tia vero nemo potest male uti. Denique iustitia

3 Mt. 22, 374 Rom. 6, 225 Mt. 22, 146 Mt. 5, 6

similis est sapientiæ, de que Sanctus Iacobus ait:Si quis indiget sapientia, postulet a Deo, qui datomnibus affluenter et non improperat 7 . O inef-fabilis clementia Domini! qui facilius libentiusquetribuit ea quæ sunt nobis maxime necessaria,quam nos postulemus aut desideremus. Si quisergo indiget sapientia Sanctorum, et si quis pari-ter indiget dono iustitiæ, quæ necessariæ sunt adRegnum cœlorum adipiscendum, postulet a Deo,sicut oportet, ex animo, serio, gemitibus inenarra-bilibus, et securus accipiet; quia Deus dat omnibussic petentibus, neque ullum repellit; et non datavare vel parce, sed affluenter, et non improperat,quasi moleste ferens, si quis frequenter petat. Quidhic dicemus? quis in die iudicii excusare poterit ig-norantiam vel infirmitatem? Esurias tantum iusti-tiam, et petas eam a Deo, et satiaberis ex ea, utiam non esurias carnis blanditias, nec honorumlenocinia, nec ulla alia bona terrena; et sic iuste,sobrie, et pie vives in hoc sæculo, ut in futuro adRegnum pervenias sempiternum.

Capitulum VIII

Secunda semita ad Regnum Dei

Altera semita iustitiæ quam Dux noster ostendit,illa est: Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorumest Regnum cœlorum 1 . Quo loco non imperaturnobis, ut arcam vel marsupium omnino pecuniisinane reddamus, set ut cor nostrum affectu etcupiditate rerum externarum penitus evacuemus.Offert nobis Dominus opes immensas, sed nondabit, nisi cordis sinum apertum et vacuum pen-itus offeramus. Radix omnium malorum est cupi-ditas 2 , quæ Græce dicitur ϕιλαργυρια, id est,amor argenti; radix omnium bonorum est charitas,quæ duo simul manere non possunt. Ideo nisi quisvere et omnino pauper spiritu efficiatur, ita utsive magnas sive exiguas opes habeat, illis nonafficiatur, et facile distribuat indigentibus, nequein usum suum convertat, nisi quantum necessi-tas exigit; non poterit implere iustitiam Regnicœlorum, ac per hoc nec ipsum cœlorum Regnumadipisci poterit. Hæc vera semita est ad vitamæternam; hanc ipse primus ingressus est Christus3 , qui propter nos egenus factus est, ut nos ino-pia sua locupletaret: et quamvis loculos haberet4 , tamen Iudæ illos credidit, quem furem essenon ignorabat, ut intelligeremus, quam animuseius liber esset ab amore pecuniæ. Hanc semitamingressi sunt Apostoli, quibus non difficili fuis-set augeri divitiis, et in immensum locupletari,quando signis et prodigiis coruscabant, et linguis

7 Iac. 1, 51 Mt. 5, 32 1 Tim. 6, 103 2 Cor. 8, 94 Jn. 12, 6

omnium gentium loquebantur, et sapientia totimundo admirabiles erant; sed qui semel dixerant:Ecce nos reliquimus omnia, et secuti sumus te 5 ,et gustaverunt dulcedinem libertatis a visco etamore divitiarum; victu et vestitu contenti, mag-num quæstum 6 existimabant pietatem et iusti-tiam Regni Dei. Hanc semitam ingressi sunt nonsolum Monachi et Eremitæ, sed etiam Reges etPontifices, qui ad Regnum cœlorum pervenerunt.Certe Sanctus Ludovicus Rex Francorum diveserat, sed quia simul spiritu pauper erat, vulgarivestitu utebatur, ieiunabat frequenter, pauperibuslargus, soli sibi parcissimus erat: nec legitur inludos et convivia pecunias insumpsisse. Sanctusquoque Gregorius Pontifex maximus erat, et mul-ta variis in locis patrimonia Ecclesiastica satisampla et pinguia possidebat, sed quia ipse quoquespiritu pauper erat, tam fuit in eleemosynas pro-fusus, in proprium usum parcus, ac pene avarus,ut metas liberalitatis in alios, et parcitatis in seac suos excessisse videretur. Sed hæc est via, quæducit ad vitam.

Ac ut par feminarum spiritu pauperum adiunga-mus, Sancta Paula Romana, cuius vitam Sanc-tus Hieronymus scripsit, non minus dives opum,quam pauper spiritu fuit; quippe femina nobilis-sima copias suas in extruendis monasteriis, etpauperibus alendis tanto ardore consumpsit, utin votis haberet ad eam inopiam redigi, ut funuseius aliena misericordia curari oporteret: quamparce autem ipsa pro se divitiis uteretur, illudargumento esse potest, quod carnibus, et ovis,et vino sibi ipsa interdixit; pro lineo indusio ci-licio utebatur, humi cubabat solo substrato cili-cio; precibus et lacrymis assiduis minuta etiampeccata purgabat. Iam Eduigis Regina Poloniæ,dives opum, sed paupertate spiritus ditior, uni-ca eaque vili contenta tunica, etiam in summisfrigoribus utebatur, ieiunabat quotidie, Dominiciset magnis festis diebus exceptis; flagellis, vigiliis,et omni genere asperitatis corpusculum affligebat.Ex his potest intelligi, quibus in rebus opes regiasinsumeret, et quam modico, vel nullo potius amoreporsequeretur divitias. Proinde mirum non est,si magnis itineribus ad Regnum cœlorum muliertam pauper spiritu, et tam ab omnibus aliis curisexpedita pervenit.

Capitulum IX

Tertia semita ad Regnum Dei

Tertia semita Ducis nostri illa est: Beati quipersecutionem patiuntur propter iustitiam, quo-niam ipsorum est Regnum cœlorum 1 . Admi-

5 Mt. 19, 276 1 Tim. 6, 61 Mt. 5, 10

randa plane sapientia Doctoris nostri Christi,sed occulta plane sapientibus huius mundi. Quiscrederet, nisi magister Deus diceret, bonum esse,pauperem esse pecuniarum, divitem pressurarum?et tamen vere sic est. Nihil utilius ad verasdivitias comparandas, quæ sunt merita Regnicœlestis, quam animum habere vacuum affectupecuniarum, et simul plenum desiderio patiendipro Christo. Audi Dominum apud Lucam: Vævobis divitibus, qui habetis consolationem vestram.Væ vobis, qui saturati estis. Væ vobis, qui ride-tis 2 . Et contra in eodem loco: Beati pauperes;beati qui nunc esuritis, beati qui nunc fletis; beatieritis, cum vos oderint homines, et cum separa-verint vos, et exprobraverint, et eiecerint nomenvestrum tamquam malum propter Filium hominis.Gaudete in illa die, et exultate; ecce enim mercesvestra multa est in cœlo 3 . Audi beatum Iacobum,quid de divitiis, quid de tribulationibus dicat:Omne gaudium existimate, fratres, cumin tenta-tiones varias incideritis, scientes quod probatiofidei vestra patientiam operatur: patientia autemopus perfectum habet 4 . Ubi non dicit, tolerate,sustinete, patientes estote; sed, gaudete, imo veroomne gaudium existimate, id est, suscipite tribu-lationem, non ut tribulationem, sed ut materiamomnimodi gaudii. Contra vero de divitiis: Agitenunc divites, plorate ululantes in miseriis quæadvenient vobis 5 . Et capite superiore: Miseriestote, et lugete, et plorate: risus vester in luctumconvertatur, et gaudium in mœrorem 6 .

At unde fit, ut persecutio beatum hominem faciat,quæ miserum potius facere videtur? Multa hic dicipossent: sed illo ero contentus uno, quod persecu-tio similis est fornace ignis ardentis: ignis autemcoquit cibos, purgat argentum, probat aurum: sicetiam persecutio, si patienter toleretur, coquitpeccatores, purgat imperfectos, probat iustos, etsic omnibus mirifice prodest. Peccator est quasicaro cruda, quæ nisi rite coquatur, proiicitur adbestias, non comeditur ab hominibus. Est enimpeccator malis humoribus plenus: concupiscentiacarnis, quæ est luxuria, concupiscentia oculorum,quæ est avaritia, et superbia, quæ est ambitio 7 .Sed si accedat fornax persecutionis, illo igne sic-catur et coquitur, ut fiat idoneus qui ad mensamDomini honorifice deferatur. Ingruente siquidempersecutione vel tribulatione gravi, obliviscitur li-bidinum, lucrorum, ambitionum, incipit omninoalius esse quam ante fuerat. Homo vero iustus,sed imperfectus, quamvis non labatur in horrendaflagitia, tamen amicus est carnis suæ, sequiturvoluptates, amat lucra, non abhorret a vanitatibus

2 Lc. 6, 243 Lc. 6, 204 Iac. 1, 25 Iac. 5, 16 Iac. 4, 97 1 Jn. 2, 16

mundi. Itaque similis est argento scoriam multamhabenti admistam. Sed si fornax magnæ persecu-tionis illum corripuerit, eamque patienter tulerit,incipiet paulatim ab argento scoria separari, inci-piet, inquam, intra se colligi, meditari quæ sursumsunt, abstinere a carnalibus desideriis, deniqueiuste, sobrie, et pie vivere in hoc sæculo 8 , etexpectare beatam illam spem, et adventum glo-riæ magni Dei. Denique vir perfectus in charitateaurum est, sed probandus igne persecutionis, neputetur ab aliis, et ipse etiam suspicetur aurichal-cum esse, non aurum: ubi enim ignem persecu-tionis patienter ferre conspicitur, non solum abaliis cognoscitur esse qui est, sed ipse quoqueerigitur in spem magnam, et securior mercedemillam Regni cœlestis expectat. Tribulatio, inquitApostolus, patientiam operatur, patientia autemprobationem, probatio vero spem, spes autem nonconfundit 9 . Et ipse Deus probatum amicum su-um igne tribulationis, quotidie magis ac magisprovehit et exaltat, donec ad consortium Regnifelicitatisque perducat. Ecce quam multa paritpatientia in persecutionibus. Et quidem mirumest, quam pauci sint, qui bonis istis fruuntur, cumbona ista omnibus pateant: siquidem persecutioubique inveniri potest, ubique nobis occurrit, indomo, in via, in foro, in templo; ubique enimmali oppugnant bonos, et certissima est Apostolisententia: Omnes qui pie volunt vivere in ChristoIesu, persecutionem patientur 10 . Sed nos deli-cati milites vel fugimus fornacem probantem, velacceptam iniuriam refundimus in adversarium,et non solum persecutionem non patimur, sedfacimus. Et non desunt inimici hominis domesticieius 11 , qui laudant eum, qui se iniuria (ut ipsiloquuntur) exonerat, et onerat adversarium, ettamen Christiani dici volunt, qui Christi præceptacontemnunt.

Capitulum X

Quarta semita ad Regnum Dei

Sed quoniam hæc valde difficilia sunt, et pau-ci valde hæc intelligunt, et multo minus ex-periri volunt, ideo Dux noster quartam semitam,eamque angustissimam demonstravit, dicens: Reg-num cœlorum vim patitur, et violenti rapiunt illud1 . Ac si dicere voluisset, non ignorabam, para-doxa visum iri hominibus, beatos esse pauperes,miseros divites, et contra, gaudendum in perse-cutionibus, flendum in prosperitatibus: neque melatebat, raros fore qui vellent præsentia bona profuturis acquirendis dimittere, et præsentia mala

8 Tit. 2, 129 Rom. 5, 310 2 Tim. 3, 1211 Mt. 10, 361 Mt. 11, 12

pro futuris vitandis optare, sed ego qui veritassum, non potui nec debui nisi vera dicere; ideonunc addidi, Regnum cœlorum non posse nisi avim magnam facientibus rapi, et solos violentosillud arripere. Ideo alibi dixi: Quam difficile quipecunias habent, in Regnum Dei intrabunt! faci-lius est enim camelum per foramen acus transire,quam divitem intrare in Regnum Dei 2 . Et rursumalibi: Quam angusta porta, et arcta via est quæducit al vitam, et pauci sunt qui inveniunt eam! 3

et item alibi dixi: Regnum cœlorum simile est the-sauro abscondito in agro, et margaritæ pretiosæ,quæ nisi venditis omnibus emi non possunt: utsit omnino necesse privari hominem omnibus quæhabet in terra, si cœlestem thesaurum et margari-tam pretiosam possidere velit in cœlis. Et itemalibi protestatus sum aperte, et sine ambagibusdixi: Qui non renuntiat omnibus quæ possidet,non potest meus esse discipulus 4 . Quæ renun-tiatio quamvis in præparatione animi intelligen-da sit, tamen quoniam vera animi præparatio adomnia temporalia dimittenda, si salus animæ velDei gloria id requirat, non est res facilis, et inpaucis invenitur; ideo similitudines illas addidi,de eo qui vult turrim ædificare, et non habet adperficiendum, et de Rege qui cogitat bellum gerereadversus alium Regem, et non habet pares vires,ut cum spe victoriæ possit illi occurrere. Et siædificatio turris absque maximis pecuniis, et bel-lum adversus potentem Regem sine maximo exer-citu, res sunt difficillimæ, ac pene impossibiles:quanto difficilius erit simul utrumque præstare?Utrumque autem præstare debit, qui Regnumcœlorum expugnare velit: nam et turris ædifican-da est, quæ pertingat ad cœlum, id est, meritacomparanda, quæ vitam æternam promereantur,et simul pugnandum est cum hostibus plurimis etfortissimis, spiritibus videlicet immundis, qui totisviribus turris illius ædificationem impedire mo-liuntur. Cuius rei figura præcessit in filiis Israel,qui cum Ierusalem a Chaldæis dirutam atque ev-ersam reædificare vellent, et a gentibus vicinis bel-lantibus impedirentur, necesse habebant incredi-bili sollicitudine et labore una manu ædificare,altera prœliari. Ex quibus omnibus illud efficitur,Regnum cœlorum non sine magno labore et sudoreobtineri posse ab iis, qui rebus terrenis addictisunt, neque carnis concupiscentiam domare, autcum hostibus invisibilibus pugnare didicerunt. Siqui tamen velint, aspirante gratia Dei, serio per-fectioni Christianæ studere, et non perfunctorie,sed attentissime Christi voces considerare, et eius-dem ac Sanctorum omnium exempla sectari, pau-latim ei dilatabitur via, aperientur portæ, viresanimi crescent, hostes diminuentur, et crescentecharitate Dei in Christo Iesu, incipiet onus videre

2 Lc. 18, 243 Mt. 7, 144 Lc. 14, 33

leve, et iugum suave 5 ; et illud Isaiæ complebitur:Qui sperant in Domino, mutabunt fortitudinem,assument pennas sicut aquilæ, current et non la-borabunt, ambulabunt et non deficient 6 ; et dicentcum Propheta Regio: Viam mandatorum tuorumcucurri, cum dilatasti cor meum 7 . Profecto nonerat Sancto Antonio grave totas noctes insomnesducere, imo brevissima videbantur spatia noctispræ divinæ contemplationis dulcedine, quando desole ipso querebatur, dicens: Quid me impedissol, qui ad hoc iam oriris, ut me ab huius veriluminis abstrahas claritate? 8 Neque durum erateidem, atque aliis ei similibus, per integras heb-domadas continuare ieiunia, quando verbi divinilectione quasi cœlesti pane reficiebantur. Nequeamarum erat Sancto Augustino carere suavita-tibus nugarum, quibus ab ineunte adolescentiaassuetus erat, quando gustare cœpit suavitatemdivini amoris, et deliciarum contemplationis in-ternæ. Quare nemo despondere animum debet,quicumque ille sit, sed sperare in adiutorio Altissi-mi, qui sicut nos fecit ad se, ita etiam trahet adse, et in Regno suo per merita Filii sui collocaredignabitur, quos pretioso sanguine eiusdem Uni-geniti sui redimere dignatus est.

Quare, anima Christiana, non solum non debes obdifficultatem viæ animum despondere, sed sperarein Domino, qui non invitaret ad Regnum suumin primis quærendum, nisi paratus esset auxiliosuo potentissimo nos adiuvare. Aggredere igiturmagno animo iter vitæ. Nullus est hic delibera-tioni locus. Nam si magnus sese offert labor, maiusomnino sese offert præmium; et si magnæ suntvires hostium qui impediunt, maior est potentiaeius, qui adiuvat, Dei. Et si tam multi omniumætatum et omnis sexus potuerunt per viam hancad Regnum pervenire, cur tu non poteris per viameamdam pervenire? illi enim non saxei aut ferreierant, sed carnei, mortales, fragiles; et ideo non inse potuerunt, sed in Domino Deo suo. Cur igiturtu, quamvis debilis et infirmus, non poteris inDomino Deo tuo? Proiice te in eum, inquit Sanc-tus Augustinus, noli metuere, non se substrahet utcadas; proiice te securus, excipiet te, et adiuvabitte 9 . Fidelis Deus est, se ipsum negare non potest.Duo solum a te requiriuntur: unum, ut firmissimestatuas gloriam Dei et æternam salutem tuamrebus omnibus anteponere: alterum, ut non inviribus tuis, nec in prudentia tua, sed in Dei om-nipotentia et infinita charitate confidas. Hæc duosi vere præstiteris, efficientur tibi prava in directa,et aspera in vias planas 10 ; et servies Domino in

5 Mt. 11, 306 Isa. 40, 317 Psalm. 118, 328 Cassianus Collat. 9 cap. 319 Lib. 8 Confess. cap. 810 Isa. 40, 4

lætitia et exultatione, et cantabis in viis Domini,quoniam magna est gloria Domini 11 .

liber secundus

Capitulum I

De pulchritudine Civitatis Dei

Gloriosa dicta sunt de te Civitas Dei 1 ; propteream concupivi et ego decorem tuum meditan-do utcumque per speculum in ænigmate videre.Atque illud primum omnium considerandum oc-currit, cur Sanctorum felicitas, quæ Regnum cœlo-rum in Scripturis Sanctis dicitur, dicatur etiamCivitas Dei. Et illa ratio mihi esse videtur, quo-niam sicut Regnum dicitur ob amplitudinem, sicetiam Civitas dici meretur ob venustatem; po-tuisset enim aliquis, cum audit Regnum latis-simum atque vastissimum, suspicari in eo mul-ta loca deserta et squalida, solis bestiis pervia,montes incultos, valles silvestres, rupes inaccessas,denique dumeta, præcipitia, et alia id genus. Sedquoniam omnis hæc infelicitas longissime abessedebet a felicitate Sanctorum, ideo Spiritus Sanc-tus in Scripturis suis admonuit, Regnum cœlorumsimile esse pulcherrimæ et ornatissimæ civitati,et quamvis latissime longissimeque pateat, totumtamen ita nitere et splendere, ut civitas frequen-tissima et opulentissima solet. In civitatibus enim,præsertim maioribus, visuntur templa ornatissi-ma, palatia superbissima, horti amœnissimi, foraamplissima, domus frequentissimæ, fontes, colum-næ, pyramides, obelisci, theatra, turres, officinæomnium rerum ad usum humanum utilium. Quæspecies esset Italiæ, si sublato sterili Apenninotota fulgeret ut Roma, non qualis nunc est, sedqualis sub Augusto Cæsare erat, qui eam ex lateri-tia marmoream reddidit? Et quam formosa fuissetolim Syria, si tota fuisset, qualis erat Ierosolymapaulo ante quam a Romanis everteretur? describitenim eam Iosephus lib. vi De bello Iudaico 2 , utomnino stupori sit magnificentia urbis illius dequa non sine caussa canit Propheta:Gloriosa dictasunt de te Civitas Dei 3 ; et tamen nondum per-venerat ad eam eminentiam, ad quam post Davi-dem et Salomonem Herodes magnus illam evexit.Quam autem præclara fuisset Chaldæa, et omnisAssyria et Mesopotamia, vel potius Oriens totus,si Babylon civitas omnem illam mundi partemmœnibus suis complexa esset? Si enim de ea scri-bunt Plinius lib. vi et Strabo lib. xx, ut incredi-bilis videatur eius magnitudo et pulchritudo, ex

11 Psalm. 137, 51 Psalm. 86, 32 Lib. 6, cap. 63 Psalm. 86, 3

quo e septem miraculis mundi, Babylon civitasunum esse memoratur. Qualis igitur erit Civitasilla cœlestis, superna Ierusalem, quæ totum occu-pat Regnum cœlorum? id est, quæ facit, ut Reg-num Regnorum omnium maximum ita splendeatac fulgeat, ac si esse totum una civitas pulcherri-ma et ornatissima, nusquam inanis, nusquam de-formis, nusquam vilis, nusquam inculta, nusquamhorrida. Certe talis est Civitas superna, ut nemode ea serio cogitet, quin in cupiditatem tantærei continuo exardescat: et nemo vere exardescat,quin continuo relictis omnibus eam requirat, etnumquam quiescat donec eam inveniat. Audi quidde illa Civitate dicat Tobias senior in spiritu exul-tans et canens: Luce splendida fulgebis, et omnesfines terræ adorabunt te. Portæ Ierusalem ex sap-phiro et smaragdo ædificabuntur, et ex lapide pre-tioso omnis circuitus murorum eius; ex lapidecandido et mundo omnes plateæ eius sternentur,et per vicos eius Alleluia cantabitur 4 . Et Tobiæconcinit Sanctus Ioannes in Apocalypsi dicens: Eterat structura muri eius ex lapide iaspide; ipsavero Civitas aurum mundum simile vitro mundo,el fundamenta muri Civitatis omni lapide pre-tioso ornata, et singula portæ erant ex singulismargaritis, et platea Civitatis aurum mundum 5 .Neque vero cœlestis Ierusalem vere ex auro etlapidibus pretiosis, quales habentur in terris, or-nata cernetur: sed hæc ita dicuntur, ut intelliga-mus, cœlestem Civitatem tantum præstare ter-renæ, quantum aurum præstat luto, et margaritæsaxis, et stellæ lychnis, et sol faculæ, et cœlumterræ, et mortalibus architectis immortalis opifexDeus. Sed quia de pulchritudine omnium partiumCivitatis Dei paulo infra dicturi sumus, nihil hicaddemus amplius.

Capitulum II

De concordia et pace Civitatis Dei

Altera causa cur Regnum Dei dicatur etiam Civi-tas Dei, illa esse videtur, quia regnum contineresolet multitudinem prope infinitam gentium diver-sarum, linguis, moribus, legibus inter se distinc-tarum, ubi multi multos eiusdem Regni numquamviderunt, multo minus cum eis amicitia iunctisunt. Civitas vero solos continet cives eiusdemlinguæ, et morum eorumdem, et qui legibus iis-dem et consuetudinibus gubernantur. Idem igiturdicitur Regnum et Civitas, quia Regni cœlestishabitatores, quamvis plurimi sint, et numerari vixpossint, et ut loquitur Sanctus Ioannes, ex om-nibus gentibus, et tribubus, et populis, et linguissint congregati, et rursum ex Angelis, Archange-lis, Principatibus, Potestatibus, Virtutibus, Do-minationibus, Thronis, Cherubim et Seraphim

4 Tob. 13, 215 Apoc. 21, 18

constent, qui multo plures quam homines sunt, etnon gentibus, et populis, et linguis, sed naturæ di-versitate, id est, specifica differentia singuli distin-guuntur, tamen sunt omnes veri cives, concordes,unanimes, et unica ac sola charitatis lege reguntur.Itaque sunt omnes cor unum, et spiritus unus. Etquia charitas odio, invidentiæ, contentionibus etdiscordiis, rixis, aliisque peccatis et vitiis contrariaest, ideo ab illa Sancta Civitate Ierusalem proculabsunt iræ, rixæ, contentiones, invidiæ, et similia;et sola charitas regnat, et cum ea iustitia, pax, etgaudium in Spiritu Sancto. Factum est quidemab initio creationis rerum prœlium magnum incœlo inter Michaelem Archangelum et draconem1 : sed Archangelus Michael et Angeli eius, qui inveritate steterunt, et Domino suo fidem et obœ-dientiam servaverunt, de dracone et Angelis eius,qui in superbiam erecti ab ipso communi Dominodefecerant, victoriam reportarunt; et proiectus estdraco ille magnus, serpens antiquus, qui vocaturdiabolus et satanas, qui seducit universum orbem,et proiectus est in terram. Ab illo tempore CivitasSancta Ierusalem cœlestis posuit fines suos pacem;nec audita est in ea tuba bellica, neque audieturultra usque in æternum.

Quid ergo dulcius, quid felicius hac Civitate?Quibus nota sunt mala bellorum, deprædationes,cædes, rapinæ, incendia, sacrilegia, ii facile prædi-care possunt, quanta sit iucunditas et amœnitaspacis. Sed omissis publicis bellis, quis est, quiin civitate sua, imo etiam in domo sua, non sitexpertus, quam sit amarum versari cum iracundisvel asperis hominibus, qui omnia in partem dete-riorem interpretantur? Discede ab iniquo, et defi-cient mala abs te 2 , inquit Ecclesiasticus. Sed quoibimus, ubi non inveniamus iniquos? et si ubiqueinveniuntur iniqui, certe in omni loco comitabun-tur nos mala, dum sumus in hoc exilio. Audi quididem Ecclesiasticus dicat de uxore mala: Com-morari leoni et draconi placebit, quam habitarecum muliere nequam 3 , et si socia vitæ propternequitiam vertitur in leonem et draconem, quantisangoribus expositi sunt plerique mortales? Omnesqui pie volunt vivere in Christo Iesu, persecu-tionem patientur 4 , ait Apostolus. Quam infelixigitur est civitas mundi huius, in qua necesse estadversarios pati, et bella gerere? Nam si pius essevelis, persecutionem hominum patieris; si voluerisimpius esse ut persecutionem hominum fugias,incides in iram Regis altissimi atque omnipoten-tis, qui te persequetur, et vivum mortuumquemactabit, cuius iræ resistere nemo potest. Infe-lix et funesta regio, in qua nemo bellum, nemopersecutionem fugiet, nemo pacem veram inve-niet. Quin igitur toto corde diligimus et laudamus

1 Apoc. 12, 72 Ecclu. 7, 23 Ecclu. 25, 234 2 Tim. 3, 12

Civitatem cœlestem, a qua sola omnis persecutioabest, et in qua bella nulla, nullæ inimicitiæ, nullærixæ locum habere possunt.

Capitulum III

De libertate Civitatis Dei

Tertia caussa, cur Regnum Dei Civitas appelletur,illa est, qui Regnum formam habet monarchicam,quæ libertati opponi videtur, et tamen cives cœliomnes liberi sunt, et mater nostra quæ sursum est,Ierusalem, libera est, ut Apostolus Paulus scribitad Galatas 1 . Qui beatus Apostolus scit quidloquatur, cum raptus fuerit aliquando in tertiumcœlum 2 , et in Paradisum, et exploratos habeatmores et iura Civitatis. Ergo cum Regnum videa-tur includere servitutem, et Civitas libertatem,Regnum illud Civitas dici poterit, ubi qui Regiserviunt, liberi sunt. Est autem in sanctis habi-tatoribus cœli non una et simplex, sed multiplexlibertas. Primum enim liberi sunt cives illi omnesa servitute peccati; quia libertas prima quæ fuit inParadiso terrestri, erat posse non peccare; libertassecunda longe maior est in Paradiso cœlesti, nonposse peccare, ut Sanctus docet Augustinus lib.de Correptione et Gratia 3 .

Altera libertas est a servitute mortis, similis prio-ri: liber enim fuit Adam in Paradiso terrestri, utposset non mori; liberi sunt filii Adam in Para-diso cœlesti, ut non possint mori. Neque mire-tur aliquis, quod libertatem ponamus in eo quodest non posse aliquid facere, siquidem non possepeccare, et non posse mori, indicant eminentiamlibertatis a servitute peccati, et a servitute mor-talitatis. Qui enim non potest peccare, non solumliber est a peccato, sed etiam tam longe abest abea servitute, ut certus sit ac securus, numquam inse prævaliturum esse peccatum; et qui non potestmori, non solum liber est a morte, sed tam longeabest a morte, ut certus sit ac securus numquamad se mortem propinquaturam: qua libertas so-lus Deus naturaliter gaudet, dicente Apostolo,Qui solus habet immortalitatem 4 . Quamvis enimAngeli et animæ ratione præditæ dicantur natu-raliter immortales, quia non habent principiumcorruptionis in natura sua, tamen potest Deus quicondidit, etiam occidere. Sed certi sunt ac securi,ut diximus, Angeli et homines beati, se nequepeccaturos, neque morituros, ac per hoc liberri-mos esse a servitute peccati et mortis: quæ estparticipatio honorificentissima libertatis divinæ.

Tertia libertas est a necessitate, eaque multipli-ci. Nunc enim necesse habent homines mortales

1 Gal. 4, 262 2 Cor. 12, 43 De Corrept. et Gratia, cap. 114 1 Tim. 6, 16

comedere, bibere, dormire, laborare, nunc stare,nunc ambulare, nunc iacere. At Sancti in cœlonulli necessitati sunt obnoxii, sed ab omni ne-cessitate liberi, quæ est libertas gloriæ filiorumDei, de qua loquitur Apostolus in Epistola adRomanos 5 . Quanta sit hæc libertas, testari pos-sunt primo viri pauperes, deinde viri spirituales,tertio viri divites, et amici huius sæculi. Hominespauperculi quantum laborant, ut cibum et potum,vestes et lectum, et alia necessaria sibi et suisprovideant? et quam ingentes gratias haberent etagerent eis, qui se ab hac necessitatis servituteliberarent? Nec desunt, qui ad furta et latrocinia,vel alias malas artes pertrahi se sinunt, ut neces-saria vitæ subsidia sibi conquirant: dicunt enimcum villico illo iniquitatis de Evangelio: Foderenon valeo, mendicare erubesco: scio quid faciam6 , fraudabo dominum meum, id est, furto velrapina liberabo me a servitute necessitatis. Sedhoc est incidere in servitutem longe graviorem,videlicet in servitutem peccati et diaboli, hostisgeneris humani longe teterrimi. Viri sancti, quirebus cœlestibus inhiant, grave onus existimantservitutem corpus curandi, quod et multis indi-get, et magnam temporis partem rebus longe me-lioribus furatur. Scribit Eusebius in Historia Ec-clesiastica ex Philone, primos Christianos Alexan-driæ in Ægypto sub Marco Evangelista degentes,adeo delectari solitos cœlestibus meditationibus,ut cibum numquam sumerent, nisi post solis occa-sum, ut sic totum diem, et magnam noctis partemstudiis cœlestibus darent, et vix noctis particulamcorpori reficiendo relinquerent: aliquos tamen pertotum triduum cibi corporalis oblivisci solitos;aliquos etiam per sex integros dies. Atque hocipsum multis Sanctis Eremitis postea communefuisse testantur Ioannes Cassianus in Collatio-nibus, et Theodoretus in Historia religiosa. Itaqueistis omnibus gravissima videbatur servitus neces-sitatis corporalis, et cum Apostolo clamabant: In-felix ego homo, quis me liberabit de corpore mortishuius? 7 Porro civibus huius mundi, præsertimdivitibus, non est ingrata servitus ista necessitatis:sed tamen si saperent, gravissimam ipsi etiamiudicarent. Sapit illis cibus et potus, et dulcis estsumnus in molli culcitra: sed si modum excedunt,replent corpus suum morbis, ad quos repellendosamaras potiones sumere, et dolores non leves tole-rare coguntur. Deinde oportet eos, velint nolint,vel cum Deo inimicitas gerere, et iram eius gravis-simam sustinere, vel cum carnis concupiscentiapro temperantia et sobrietate pugnare. Quod bel-lum sine dubitatione laboriosissimum et pericu-losissimum esse solet. Magna igitur et molestissi-ma necessitate liberantur et pauperes et divites,

5 Rom. 8, 216 Lc. 16, 37 Rom. 7, 24

et probi et improbi, cum a servitute miseræ etmultiplicis necessitatis liberantur.

Quarta libertas est a lege, et præceptis. Iustisenim non est lex posita, sed iniustis, ut Aposto-lus docet in priore ad Timotheum 8 . Nulli suntautem magis iusti quam Beati, qui sunt in iusti-tia confirmati, neque iniusti fieri possunt. Verumquidem est, iustis in hoc mundo degentibus nonesse positam legem comminantem et prementem,quia sponte sua et libenti animo obœdiunt legi:tamen negari non potest, quin sit eis posita lexdirigens et obligans ad faciendum quod lex iu-bet, et fugiendum quod lex prohibet. At iusti,qui fruuntur libertate gloriæ filiorum Dei, nullaindigent lege, cum in verbo videant omnem iusti-tiam, et confirmati in charitate perfecta nequeanta Dei voluntate declinare. Magnum bonum esthæc libertas, quæ ab omni sollicitudine liberat,et omnino contraria est captivitati et servitutiinfelicium illorum, qui ligatis manibus et ped-ibus 9 proiicientur in tenebras exteriores, et incaminum ignis 10 , ut nec tolerare nec fugere tor-menta illa possint. Et tamen nemo hominum esse,quem non oporteat alteram ex illis tam contrariissortibus subire. Sed ita plerique excæcati suntfumo præsentis honoris, vel pulvere terrenorumbonorum, ut ista non videant, neque considerent,donec repentinus super eos veniat interitus 11 , etoculos aperiat pœna, quos clauserat culpa.

Capitulum IV

De situ et forma Civitatis Dei

Sed nos ad Civitatem cœlestem revertamur; etsitum, formam, fundamentum, portas, muros eius,et plateas cum attentione consideremus. Situs estin montibus sanctis: sic enim legimus in Psalmo:Fundamenta eius in montibus sanctis 1 , cui con-sonat Sanctus Ioannes in Apocalypsi, cum ait:Et sustulit me in spiritu in montem magnum etaltum, et ostendit mihi civitatem sanctam 2 . Situsautem civitatis in monte, tum ad aeris salubri-tatem, tum ad munitionem utilis esse solet. Quisunt autem montes altiores cœlis? et quis est monssuper omnes montes exaltatus, nisi cœlum cœli,de quo cecinit Davit: Cœlum cœli Domino 3 ? Hicest mons ille, ad quem suspirabat idem Prophetacum diceret: Quis ascendet in montem Domini,aut quis stabit in loco sancto eius? 4 et a quoauxilium implorabat et expectabat, dicens: Levavi

8 1 Tim. 1, 99 Mt. 22, 1310 Mt. 13, 4211 1 Tes. 5, 31 Psalm. 86, 12 Apoc. 21, 103 Psalm. 113, 244 Psalm. 23, 3

oculos meos in montes, unde veniet auxilium mihi5 . Itaque situs Civitatis Dei tam est sublimis,ut omnino transcendat omnia, quæ ullo modopacem et quietem Civitatis perturbare possent.Altior enim est, quam ut ad eum perveniat pulviset lutum, spinæ et tribuli, morsus ac venenumbestiarum terræ; altior quoque, quam ut vaporeset caligines aeris, grandines et tonitrua, ignis etfulgura illam exterream; denique altior, quam utvolucres illæ immundæ et rapaces, quas Apostolusad Ephesios spiritualia nequitia in cœlestibus 6

appellat, ad eam ullo modo pertingant.

Forma Civitatis Dei quadrata est: sic enim lo-quitur Sanctus Ioannes: Et Civitas in quadro posi-ta est, et longitudo eius tanta est, quanta et lati-tudo 7 . Hoc vero nihil aliud significat, nisi ad-mirabilem perfectissimamque iustitiam, quæ inilla Civitate viget, ubi nihil est iniquum, nihildissonum, nihil distortum. Sic explicat SanctusAugustinus illud Psalmi: Mirabile in æquitate 8 ,id est, in iustitia. Et sane mirabile prorsus erit,videre incolas Civitatis illius plane innumerabiles,atque omnes liberrimo arbitrio præditos, et tamenin nullo eorum per omnem æternitatem quidquamposse notari distortum, neque in opere, neque inverbo, neque in cogitatione. Vere igitur Civitas illain quadro posita est, ut latitudo nec in modico ex-cedat longitudinem neque latitudinem longitudo.Quamvis possit etiam quadrata ista figura signifi-care, latitudinem bonorum cœlestium æqualemesse longitudini, quia sicut bonorum copia eritinfinita, sic et duratio eorum erit infinita. Lati-tudo enim in Scripturis ad multitudinem rerum,longitud ad durationem eiusdem rei accommodarisolet. Sic in libro tertio Regum dicitur multiplexsapientia Salomonis latitudo cordis, sicut arenaquæ est in littore maris 9 ; et in Psalmo nonage-simo dicitur temporis duratio, longitudo dierum.Erit igitur in Civitate Dei nostri tanta latitu-do, quanta et longitudo; quia ibi erit immensitasbonorum cum oerumdem bonorum æternitate co-niuncta. Addit paulo post Sanctus Ioannes, alti-tudinem quoque Civitatis tantam esse, quanta estlatitudo, ut omni ex parte quadrata sit Civitas,quia videlicet bona cœlestis Ierusalem non solumerunt plurima et sempiterna, sed etiam nobilissi-ma atque celsissima. Neque multum refert, quodnostri Vitruvius 10 et Vegetius 11 non probentin civitatibus situm quadratum: nam illi de civi-tatibus loquuntur, quæ timent hostes, Scripturavero Sancta de Civitate loquitur, quæ posuit finessuos pacem 12 ; et ad quam propter summam al-

5 Psalm. 120, 16 Ephes. 6, 127 Apoc. 21, 168 Psalm. 64, 69 3 Reg. 4, 2910 Lib. 12 cap. 511 Lib. 4 cap. 212 Psalm. 147, 3

titudinem malum non potest accedere, ut SanctusPropheta cecinit 13 .

Capitulum V

De fundamentis et portis Civitatis Dei

Porro fundamentum Civitatis huius eiusmodi est,ut ipsa sola fundamentum habere merito dicipossit. Sic enim loquitur Sanctus Apostolus inEpistola ad Hebræos: Expectabat enim fundamen-ta habentem Civitatem, cuius artifex et conditorDeus 1 . Reddit enim Apostolus rationem, curAbraham non ædificaverit in terra promissioniscivitatem, aut domum, sed habitaverit in ea quasiperegrinus: caussa enim est, quia intelligebat, ter-ram illam promissionis fuisse figuram quamdammaioris terræ promissionis; et ideo nolebat do-mum vel civitatem perituram ædificare, quia ex-pectabat Civitatem stabili fundamento innixam,cuius artifex et conditor est Deus. Itaque so-la Civitas cœlestis fundamentum vere et propriehabet, quæ a Deo ædificata in æternum dura-bit; civitates, quas ædificaverunt homines, Cain,Nembroth, Ninus, Nabuchodonosor, Romulus, etalii, quod sæpe corruerint, et quod in consumma-tione mundi funditus delendæ sint, satis osten-dum, fundamentum non habuisse. Hinc intelligerepossumus, quanto sapientiores nobis fuerint illiPatriarchæ, qui cum duplo amplius viverent quamnos vivamus, et per aliquot annorum millia ex-pectaturi essent, antequam in Civitatem cœlestemintroirent, tamen neque civitates neque domosædificare dignabantur; sed in tabernaculis, ut hos-pites et peregrini, habitabant, certa et viva fide etspe tenentes, habituros se esse Civitatem æter-nam in cœlis, et quæ in terris sunt, brevi om-nia ruitura. Nos autem, qui brevissimo temporevivimus, et possumus, si volumus, statim a mortecœlestem illam et beatissimam Civitatem intrare,sic laboramus in extruendis et ornandis ædificiisin terris, quasi aut numquam morituri essemus,aut Civitatem cœlestem non expectaremus. Certein hac re non fideles Pariarchas, sed infidelesethnicos imitamur; et tamen Christiani sumus,et scimus Christum et Apostolos nullam in ter-ris neque civitatem, neque turrim, ac ne domumquidem habere, nedum ædificare voluisse. Nectamen reprehendimus Principes sæculi, quamvisChristianos, qui novas ædificant civitates, nequeprivatos homines, qui domos sibi et suis com-modas extruunt. Scimus enim Davidem Regempium amplificasse civitatem Ierusalem, et in easibi domum regiam extruxisse, ut Scriptura Sanc-ta docet in libris Regum 2 . Scimus etiam Sanc-tum Ludovicum Regem Francorum in Palæsti-

13 Psalm. 90, 101 Hebr. 11, 102 2 Reg. 5, 11

na sumptibus suis aliquod civitates Christiano-rum restituisse, nec ignoramus, æquum esse, utPrincipes commodius et magnificentius habitentquam homines privati, et patricii quam plebei;sed modum requirimus, et excessum damnamus,præsertim quando privati Regum palatia volunt,et Reges palatiis non contenti, immensas moles,quæ oppida magnitudine adæquent, sibi extru-unt; denique nimium ad ista temporalia affectum,quasi in his summum bonum sit positum, repre-hendimus, et mundi contemptum, atque humili-tatem Christi laudamus.

Iam vero portæ Civitatis dicuntur a beato Ioanne,loco citato 3 , ex margaritis constare: murorumvero structura ex lapide iaspide, et platea Civi-tatis, atque adeo tota Civitas ex auro mundo. Quæomnia significant Sanctam illam Civitatem totamesse pretiosam, sed candidam, et perlucidam; namesse margaritas pretiosas, et candidas, potissimumest; iaspis autem alius est viridis, alius candidus.Sed ideo Sanctus Ioannes ait: Et lumen eius sim-ile lapidi pretioso tamquam lapidi iaspidis, sicutcrystallum 4 . Addidit enim, sicut crystallum, utindicaret loqui se de iaspide non viridi, aut alteriuscoloris, sed candido, et lucido. Sic etiam cumplateas dixit esse ex auro mundo, addidit, sicutvitro mundo, id est, transparente, et albicanteinstar crystalli. Itaque tota illa Civitas, sive por-tas, sive muros, sive plateas intuearis, pretiosa est;nihil vile, nihil abiectum, nihil caducum admittit;et simul tota candida, tota perspicua est, quianihi ibi tectum, nihil clausum invenitur, omnesomnia vident, nulla ibi suspicio, nullus dolus.Atque hæc fortasse est caussa, cur in eodem locoSanctus Ioannes dicat: Et portæ eius non clau-dentur, quia nullæ ibi sunt tenebræ, nulli fures,nulli hostes, propter quos de nocte claudunturfores. Neque hoc repugnat verbis Psalmistæ, qui inlaudem cœlestis Ierusalem canit: Lauda IerusalemDominum, quoniam confortavit seras portarumtuarum 5 . Nam tam Propheta quam Evangelistaid unum significare voluit, nullum esse pericu-lum supernæ Ierusalem ab hostibus vel furibus.Ille hoc significavit per fores semper clausas, isteper fores semper apertas: siquidem ille per foressemper clausas significavit, divinam protectionemnon permissuram umquam, ut in civitatem illamDeo dilectam ullus ingrediatur hostis; iste perfores semper apertas significavit, adeo securamesse Civitatem ab omni incursu malo, ut non sitopus claudere portas, nedum custodias adhibere.Sed quid portæ, quid murus, quid plateæ signifi-cant? Portæ, et quidem semper patentes, signif-icant, dari aditum hominibus post Christi pas-sionem intrandi in Civitatem Dei, et Angelorum;ipse enim Christus devicto mortis aculeo aperuit

3 Apoc. 21, 214 Apoc. 21, 115 Psalm. 147, 2

credentibus Regna cœlorum. Neque est una porta,sed duodecim, per quas introire possunt fidelesin illam Civitatem. Sic enim loquitur SanctusIoannes: Ab oriente portæ tres, ab Aquilone portætres, ab Austro portæ tres, ab Occasu portæ tres6 ; non enim soli intrant Iudæi, ut illi sibi fingunt,sed omnes gentes ab omni parte orbis terrarum:imo tam pauci intrant Iudæi, ut pene nulli compa-ratione aliorum dici possint. Sic enim illis Domi-nus prædixit, cum ait de Centurione: Non invenitantam fidem in Israel; dico autem vobis, quodmulti ab Oriente et Occidente venient, et recum-bent cum Abraham, et Isaac, et Iacob in Regnocœlorum, filii autem Regni eiicientur in tenebrasexteriores 7 . Et in parabola vineæ: Auferetur avobis Regnum Dei, et dabitur genti facienti fructuseius 8 . Et clarissime apud Lucam: Cum videritisAbraham, et Isaac, et Iacob, et omnes Prophetæ inRegno Dei, vos autem expelli foras. Et venient abOriente, et Occidente, et Aquilone, et Austro, etaccumbent in Regno Dei 9 . Dicuntur autem esseportæ tres ab omni parte mundi, et simul omnesduodecim, quoniam aditus patebit non solum abOriente, Aquilone, Occasu, et Austro, sed a princi-pio Orientis, a medio Oriente, et a fine Orientis, etsic de aliis mundi partibus. Nisi magis placeat, tresportas singulis partibus Civitatis cœlestis assig-nari propter mysterium Trinitatis, et tres virtutesmaxime necessarias: illi enim omnes a quatuormundi partibus intrant, qui in nomine trium divi-narum personarum baptizati, fidem, spe et chari-tatem in finem usque tenuerunt.

Capitulum VI

De muro et platea Civitatis Dei

Porro murus Civitatis nihil significat aliud, nisidivinam custodiam, quæ una sufficit absque aliisvigilibus, vel armis, vel turribus Civitatem illamcustodire. Ego, inquit Deus per Zachariam, eroei murus ignis in circuitu, et in gloria ero inmedio eius 1 . Admiranda sane promissio. Ego,inquit, ero murus ignis in circuitu, ut hostes pro-hibeam, et ego in gloria in medio eius, ut civesillustrem. Quasi dicat, ignis urit, et lucet: egoigitur uram hostes, illuminabo cives, sic ero murusignis in circuitu, et lux gloriæ in medio. Quodetiam paulo post explicat Sanctus Ioannes, cumdicit: Et Civitas non eget sole, neque luna, utluceant in ea, nam claritas Dei illuminavit eam,et lucerna eius est Agnus 2 . Claritas Dei quasisol illuminat mentes: Agnus Dei Christus quasi

6 Apoc. 21, 137 Mt. 8, 118 Mt. 21, 439 Lc. 13, 281 Zach. 2, 52 Apoc. 21, 23

lucerna illuminat corpora. Dicitur autem Christuslucerna, non quod in nocte sit necessaria, sed com-paratione divinitatis; aliquin si facies Sanctorumlucebit sicut sol in Regno Dei 3 , ut ipse Dominusait apud Matthæum, quanto magis facies Christi,non ut lucerna, sed ut sol primarius illuminabitCivitatem Dei? ac propterea subiungit SanctusIoannes, quod nox non erit ibi 4 . Restat plateaCivitatis, quæ comprehendit totum spatium, quodest intra ambitum murorum. Hæc vero est com-munis habitatio cœlestium civium, quæ tota estaurum mundum, id est charitas ignita et lucida,quæ omnes continebit, et per quam alii in aliisdegent per affectum puræ dilectionis: nec solumalii in aliis, sed omnes in Deo, et Deus in omnibus,nam qui manet in charitate, in Deo manet, etDeus in eo 5 . Quod ut fieret, rogavit a PatreChristus Dominus in illa oratione, quam, iturus adpassionem, Apostolis omnibus audientibus fudit,dicens: Non pro eis autem rogo tantum, sed proeis, qui per verbum eorum credituri sunt in me,ut omnes unum sint, sicut tu Pater in me, et egoin te, ita et ipsi in nobis unum sint 6 . O beatis-sima Civitas, quæ in monte altissimo sita, aurapurissima frueris; quæ super petram fundata esut æterna firmitate nitaris; cuius portæ ut marga-ritæ fulgent, et semper introeuntibus patent; cuiusmurus Deus est, qui te protectione sua semper cir-cumdat, et ut lapis iaspis pretiosus exornat; cuiusplatea charitas est omni auro lucidior, et omnicrystallo candidior, quæ omnes in se habitantesfacit esse cor unum, et animum unum, et gaudioinenarrabili replet, et in æterna pace constituit;concupiscit, et deficit anima mea 7 in plateastuas. Quid enim optabilius laboranti et gementiin medio nationis pravæ, inter falsos fratres, etin ipso mundo, qui totus in maligno positus est,quam evolare ad locum dulcissimæ pacis, ubi solacharitas regnat? Quando veniam, et apparebo antefaciem Dei? 8 Quid enim dulcius animæ diligen-ti Dominum, quam videre dilectum, et videri adilecto, et per nexum intimum et iucundissimuminhabitare et inhabitari? Audacia quidem intole-rabilis esse videtur, ut pulvis et cinis ad atriatua suspiret, o Civitas Sancta, et audacia maior,ut animula vilis ad complexum summi Conditorisaspiret; sed audaciam istam excusabit, qui eamdedit cum Patrem rogavit, ut omnes unum simus,et sicut Pater in Filio, et Filius in Patre, sic et nosin utroque unum simus.

3 Mt. 13, 434 Apoc. 21, 255 1 Jn. 4, 166 Jn. 17, 207 Psalm. 83, 38 Psalm. 41, 3

Capitulum VII

De templo Civitatis Dei

Sed est adhuc aliquid quod requiramus in Civi-tate Dei nostri, templum videlicet ad laudandumDeum, cibum et potum ad comedendum et biben-dum: nam de vestibus non est quod solliciti simus.Si enim Adam et Eva in paradiso terrestri vestibusnon indigebant, multo minus egebunt Sancti inParadiso cœlesti, ubi amicti erunt omnes lumine,sicut vestimento. Cibo vero et potu non solumAdam et Eva carere non poterant, sed nequeAngeli ipsi carent, dicente Angelo Raphaele: Egocibo invisibili, et potu qui ab hominibus videri nonpotest, utor 1 . Et quidem quod attinet ad tem-plum, sanctus Ioannes sic loquitur in Apocalypsi:Et templum non vidi in ea. Dominus enim Deusomnipotens templum illius est, et Agnus 2 . Quodtemplum non viderit Ioannes in Civitate cœlesti,mirum fortasse videri non debet: templa enimeriguntur in Ecclesia militanti ob quatuor fines; utin eis verbum Dei fidelibus prædicetur, ut Sacra-menta et sacrificia celebrentur, ut oratio publicadeferatur Deo, et ut laudes debitæ cum cantuet lætitia Domino persolvantur. Prædicatio verbiDei cessabit in cœlo, ubi Verbum ipsum increa-tum manifeste loquetur ad omnes, et iuxta præ-dictionem Ieremiæ Prophetæ: Non docebit ultravir proximum suum et vir fratrem suum, dicens:Cognosce Dominum; omnes enim cognoscent me aminimo eorum usque ad maximum 3 . Sacramentaquoque et sacrificia non erunt illic necessaria, ubineque peccata expianda erunt, neque signa re-quirentur, ubi res significatæ manifeste patebunt.Oratio et laudes Dei hic in terris fiunt in templisDeo sacris, quoniam ipse pollicitus est oculos suosapertos, et aures erectas in templo futuras: sic en-im locutus est ad Salomonem in libro secundo Par-alipomenon: Oculi mei erunt aperti, et aures meæerectæ ad orationem eius qui in loco isto oraverit4 . Sed cum in Civitate cœlesti Deus palam videa-tur et audiatur ab omnibus, non videtur certetemplum in loco illo necessarium. Proinde facileintelligimus quod Sanctus Ioannes ait: Et templumnon vidi in ea. Cur igitur subiungit: Dominus en-im Deus omnipotens templum illius est, et Agnus?Si templum in Civitate illa non requiritur, curdicitur Deus ipse templum Civitatis illius esse, necsolus Deus, sed etiam Agnus? aut quis explicabitnobis, quomodo Deus et Agnus in cœlo templadicantur, et quem usum habeat templum istudin cœlo? Scripturarum Sanctarum consuetudo est,ut una sententia aliam explicet, et locus obscurusex alio clariore intelligatur. Dicitur in Psalmononagesimo: Qui habitat in adiutorio Altissimi,

1 Tob. 12, 192 Apoc. 21, 223 Ier. 31, 344 2 Paral. 7, 15

in protectione Dei cœli commorabitur 5 . Quorumverborum hæc sententia est: Qui per certam fidu-ciam coniungitur Deo, is quasi facit sibi domum inDeo, in qua tutus habitet, et protegatur ad omnimalo. Quod idem dici potest de laude, et oratione:qui enim per reverentiam intimam coniungiturDeo, is quasi facit sibi domum in Deo, ut in eadegens, sicut oportet oret et laudet Deum. Sicigitur in cœlo Dominus Deus omnipotens templumest Civitatis Sanctæ, quoniam beati illi cives at-tentissime cogitantes omnipotentiam Dei, et sicper intimam reverentiam illi coniuncti, in ipsohabitant, et dignas illi offerunt laudes; et cum pronobis orant, facillime audiuntur. Sic etiam quandoattente cogitant merita Christi, qui sicut Agnusinnocens tradidit semetipsum oblationem, et hos-tiam Deo in odorem suavitatis, illi per amoremintime uniuntur, et in eo tamquam in templo habi-tantes, orationes pro nobis fundunt, sine dubioinveniunt oculos Dei apertos, et aures erectas, utquidquid pro nobis petierint, impetrent. Sed si incœlo ad laudes Deo dicendas, et preces pro nobisfundendas, beati illi cives in Deo, et in Christotamquam in templo habitare solent; quid nobisfaciendum esset, qui neque Deum, neque Chris-tum videmus? O utinam contingeret nobis, exmagno utique dono Dei, ut ad Deum laudandumet orandum sic accederemus, ut ante per humili-tatem veram, et reverentiam summam ex conside-ratione altissimæ maiestatis, cum Deo coniuncti,in ipso Deo tamquam in templo sacrosanctissimohabitaremus! sic enim fieret, ut laudes et precesnon oscitanter, neque alia cogitantes perficeremus,sed attentissime et devotissime gratas laudes Deo,et utiles nobis ac fratribus nostris preces Dominoofferremus, et impleretur illud: Sacrificium laudishonorificabit me, et illic iter, quo ostendam illisalutare Dei 6 . Nam laudes divinæ in ara cordisper ignem charitatis in holocaustum oblatæ, inodorem miræ suavitatis ascendunt: et illud no-bis et nostris impetrant, ut iter nobis aperiturper cordis illustrationem, ad aspiciendam veramsalutem, quam præparavit Deus diligentibus se.Quæ omnia beneficia illi miseri perdunt, qui divi-nas laudes et preces cum mentis evagatione etvoluntaria cordis ariditate persolvunt, et laboremorandi et psallendi cum cæteris orantibus et psal-lentibus participant, sed consolationem divinamet cœlestis beatitudinis prægustationem minimeparticipant.

Capitulum VIII

De cibo et potu Civitatis Dei

Iam vero de cibo et potu cœlestium civiumhæc habentur in Apolcalypsi: Et ostendit mihi

5 Psalm. 90, 16 Psalm. 49, 23

fluvium aquæ vivæ, splendidum tamquam crystal-lum, procedentem de sede Dei et Agni. In medioplateæ eius, et ex utraque parte fluminis lignumvitæ, afferens fructus duodecim, per menses sin-gulos reddens fructum suum, et folia ligni ad sani-tatem gentium 1 . Vereor ne qui ista audiunt,admirentur parsimoniam victus civium superno-rum, et existiment plura et meliora in hac nostraperegrinatione haberi: hic enim nihil audimus nisipoma unius arboris ad cibum, et aquam fluminisad potum. Sed meminerint qui hæc dicunt, inParadiso terrestri, ubi sine dubio melior victusfuisset, quam in hoc exilio, non fuisse Adamoconcessa ad cibum nisi poma et herbas, et aquamad potum 2 : et tamen ea poma, et illæ herbæ etaquæ, meliora erant, quam cibi omnes et omniavina huius vitæ, et longe ac longe deteriora lignovitæ et aqua viva cœlestis Paradisi. In hac vallemiseriarum omnes homines ægroti sunt, et sensumgustandi amaritudine quadam corruptum habent;propterea ad nauseam tollendam cibos varios in-venerunt, sed varietas illa ciborum ita nauseamdiminuit, ut morbum augeat. In paradiso terrestriomnes homines sani fuissent, et pomorum illorumet aquæ illius ea salubritas et suavitas erat, ut eosperfecte alere et sanos conservare cum incredibilidelectatione potuisset; ut addamus, quod sine la-bore et sudore suo cibum et potum abundanterobvium habuissent. Sed quidquid sit de terrestriParadiso, aqua viva, et lignum vitæ in CivitateDei, non sunt cibi et potus communes hominibuscum bestiis, ut sunt aquæ et poma huius peregri-nationis, sed tam eximia, tam grandia, tam divinasunt, ut Propheta canat: Inebriabuntur ab uber-tate domus tuæ, et torrente voluptatis tuæ potabiseos 3 . Neque sunt cibi isti et potus res corporales,sed spirituales et divinæ. Aqua viva, sapientia est,de qua legimus: Aqua sapientia salutaris potabitillum 4 . Et lignum vitæ est panis ille, de quo idemdicit: Cibabit illum pane vitæ, et intellectus. Nam,ut Sanctus Augustinus docet, in rebus corporal-ibus aliud est cibus, aliud est potus: sed in spiri-tualibus res eadem est cibus et potus, id est sapi-entia, sive intellectus, vel intelligentia, quæ idemhoc loco significant, cibus est quia nutrit, et potusest quia sitim restinguit. Quamquam posset etiamper aquam vivam intelligi sapientia, per lignumvitæ charitas: nam ex eodem Ioanne in Epistolasua prima: Qui non diligit, manet in morte 5 . Et:Nos scimus, quoniam translati sumus de mortead vitam, quoniam diligimus fratres 6 . Et vereactiones vitales sunt tam intelligere quam amare.Ergo potus Sanctorum in Civitate Dei est biberede flumine vivo, quod oritur a fonte vitæ, qui Deus

1 Apoc. 22, 12 Gen. 1, 293 Psalm. 35, 94 Eccli. 15, 35 1 Jn. 3, 146 Ibid.

est; frui videlicet participatione sapientiæ illius,qua Deus sapiens est, quæ summa, altissima etinenarrabilis est. Et cibus eorumdem Sanctorumest edere de ligno vitæ, id est, frui participationeamoris illius ineffabilis, quo diligi potest bonitasipsa clare visa, et quo diligit Deus se ipsum,qui est infinitum bonum, et fons omnis bonitatis.Quid ista sint, suspicari utcumque possumus, in-telligere non possumus, nec poterimus, donec adCivitatem illam venerimus. Quod autem SanctusIoannes dicit, lignum esse ab utraque parte flu-minis, et singulis mensibus fructum suum facere,metaphorice intelligendum est, ut aliquo modoper similitudinem rerum corporalium spiritualiacapiamus. Voluit beatus Evangelista demonstrarearborem summæ bonitatis et fecunditatis, quodut faceret, descripsit arborem quæ sit ad ripamfluminis, et tum ex bonitate sua, tum ex continuairrigatione singulis mensibus fructum suum prod-ucat, non singulis annis ut aliæ solent. Neque vultsignificare unam tantum esse arborem, sed multaseiusdem generis, quæ ab utraque parte fluminisper mediam Civitatem fluentis sitæ sint, ita utinter unam atque alteram arborem non magnumspatium intersit; et eo modo tota Civitas frui pos-sit et aquæ decursu, et arboris fructu. Bonitas ar-boris significatur in voce ligni vitæ: fecunditas os-tenditur ex eo, quod singulis mensibus novos fruc-tus pariat. Unde fit, ut cives illius Civitatis semperhabeant fructus recentes et maturos: recentes exmense præsenti, maturos ex proxime præterito;numquam marcidos, numquam aridos, numquaminsipidos. Quæ omnia significant, cibum et potumBeatorum, id est, sapientiam qua Deum perfecteintelligunt, et charitatem qua Deum perfecte dili-gunt, optimum esse, et numquam deficere. Quodaddit idem beatus Evangelista de foliis illius ar-boris ad sanitatem Gentium, hoc significare vide-tur, ad nos in hoc exilio numquam mitti pomaipsa ligni vitæ; sed mitti tamen folia quædam,quæ quamvis non adferant ipsam vitam æternam,tamen utilia sint ad sanandos morbos nostros,concupiscentiam carnis, concupiscentiam oculo-rum, superbiam vitæ, et alia id genus vitia, exquibus omnes sive graviter, sive mediocriter, siveleviter ægrotamus. Hæc folia sunt verba divinaper Prophetas et Apostolos de cœlo, id est, exdivina revelatione ad nos allata. O quam bonumodorem folia ista spirant, si quis habeat Spiri-tum Domini! Lege Prophetas, lege Psalmistam,lege Evangelia, lege Apostolos, Petrum, Paulum,Ioannem, Iacobum, Iudam; omnia ista folia spi-rant humilitatem, charitatem Dei, virginitatem,de quibus apud Philosophos nulla mentio. Sed nonmirum videri debet, quia illa sunt folia de lignisParadisi, ista de lignis montium terræ.

Ergo, anima Christiana, diligenter collige ista fo-lia: fac tibi quotidie inde medicinam, et ex foli-is coniecturam facito de fructibus, et contemptis

siliquis porcorum, ad illa quæ sursum sunt po-ma vitæ æternæ ardenter suspira, de illis cogi-ta; maneat illic semper memoria, donec differturpræsentia.

Capitulum IX

De fundamento mystico Civitatis Dei

Consideravimus structuram unam supernæ Ierusa-lem; nunc alteram considerabimus. Civitas enimnon solum complectitur fundamentum, portas,muros, plateas; sed etiam cœtum civium, qui prodiversitate functionum dicuntur etiam ipsi vel fun-damenta, vel portæ, vel muri, vel alia generiseiusdem. Et fortasse magis proprie dicitur civi-tas congregatio civium sub iisdem legibus, quamcongregatio domorum sub iisdem mœnibus. Sicenim tullius loquitur in Somnio Scipionis: Con-cilia cœtusque hominum iure sociati, civitates ap-pellantur. De hac Civitate cœlesti, quæ constat excivibus, non solum Sanctus Ioannes in Apocalyp-si loquitur, sed etiam Sanctus Petrus in Episto-la ad Ephesios. In Apocalypsi legimus, in portisduodecim visos fuisse angelos duodecim, et in-scripta nomina duodecim tribuum filiorum Israel1 ; in fundamentis vero duodecim scripta fuissenomina duodecim Apostolorum Agni. In prioreEpistola Sancti Petri legimus: Ad quem accedenteslapidem vivum ab hominibus quidem reprobatum,a Deo autem electum et honorificatum, et ip-si tamquam lapides vivi superædificamini 2 . InEpistola ad Ephesios Sanctus Paulus scribit: Ergoiam non estis hospites et advenæ, sed estis civesSanctorum, et domestici Dei, superædificati superfundamentum Apostolorum et Prophetarum, ipsosummo angulari lapide Christo Iesu 3 . Primumigitur civitas Dei pro fundamentis habet Aposto-los et Prophetas; quoniam doctrina Apostolorumet Prophetarum totam fabricam sustentat. Ini-tium enim salutis fides est; fides autem revelataest per Prophetas et Apostolos, sive scribentes,sive prædicantes. Mysteria Trinitatis, Incarnatio-nis, Resurrectionis mortuorum, gloriæ beatæ, sup-pliciorum æternorum, et alia quæ superant hu-manam rationem, ex Prophetis atque Apostolisdidicimus, quibus Deus ea revelare dignatus est.Quamvis autem fides non habeat locum in Bea-tis, qui quod crediderunt vident, et quod videtur,non creditur, sed scitur, et cernitur: tamen dicun-tur Apostoli et Prophetæ fundamenta Civitatissupernæ, quia fides initium est salutis, ac perhoc initium beatitudinis. Sed quoniam SanctusPetrus dicit 4 , nos ut lapides vivos superædificarisuper Christum et ipse Apostolus Paulus priore

1 Apoc. 21, 122 1 Petr. 2, 43 Ephes. 2, 194 1 Petr. 2, 5

ad Corinthios dicit: Fundamentum aliud nemopotest ponere præter id quod positum est, quod estChristus Iesus 5 ; ideo unum est fundamentum, etduodecim sunt fundamenta, ut Sanctus Augusti-nus docet in explicatione Psalmi octogesimi sex-ti, quoniam in duodecim Apostolis Christus erat.Ipse enim, sive Spiritus eius per eos loquebaturet docebat. Audi Apostolum Paulum: An experi-mentum, inquit, quæritis eius, qui in me loquiturChristus? 6 Audi Christum ipsum: Qui vos audit,inquit, me audit 7 . Et alibi: Non vos estis, quiloquimini, sed Spiritus Patris vestri, qui loquiturin vobis 8 . Neque dubium est, unum et eumdemesse Spiritum Patris et Filii. Ex quo etiam intel-ligimus, in duodecim fundamentis non solos Apos-tolos duodecim intelligi, sed omnes illos qui primieamdem fidem prædicaverunt; alioqui Paulus ipseet Barnabas, et septuaginta discipuli qui non erantex duodecim, non pertinerent ad fundamenta: imonec ipsi Prophetaæ ad fundamenta pertinerent,et Apostolum mendacem (quod absit) faceremus,qui dixit nos superædificari super fundamentumApostolorum et Prophetarum.

Sed occurrit non levis dubitatio, quomodo Chris-tus possit vere dici fundamentum ædificii, cum sitsummus lapis angularis, ut Apostolus loquitur, etsic exaltatus in caput anguli, ut canit Propheta9 . Quomodo enim potest idem lapis simul essesummus et imus, in fundamento et in fastigio?Sed si quis cogitet ista esse vocabula metaphorica,non difficulter intelliget, ob diversas functionesposse uni personæ convenire contraria nomina.Siquidem non solum Christus, qui Deus est ethomo, sed quilibet Prælatus in Ecclesia sua estfundamentum et fastigium, quia debet ut funda-mentum sustinere pondus ædificii, tolerare infir-mitates omnium, ac per hoc subesse omnibus: ettamen ipse idem debet ut fastigium præesse om-nibus, omnibus imperare, et ab omnibus sustineri.Multo igitur magis Christus Dominus poterit utfundamentum Ecclesiæ, omnes portare, omnesqueauctoritate et virtute sua sustinere; et simul utpositus in caput anguli, connectere duos parietes,et ex Gentibus et Iudæis unum populum cons-tituere, omnibus præsidere, omnibus imperare.

Capitulum X

De porta mystica Civitatis Dei

Sequitur ut portas cœlestis Ierusalem considere-mus. Et quidem communis est Interpretum ex-positio, per portas intelligi eosdem Apostolos; inqua expositione secuti sunt Sanctum Augustinum

5 1 Cor. 3, 116 2 Cor. 13, 37 Lc. 10, 168 Mt. 10, 209 Psalm. 117, 22

in expositione Psalmi octogesimi sexti. Sed bea-tus Ioannes in Apocalypsi, cum de portis locutusest 1 , mentionem fecit duodecim Angelorum, etduodecim tribuum filiorum Israel, quorum nomi-na scripta esse dixit in duodecim portis CivitatisDei; Apostolos eo loco ne nominavit quidem. Nectamen falsa est sententia beati Augustini, et eo-rum qui eum secuti sunt: loquitur enim SanctusIoannes mystice, non ut litera sonat; ut Propheta,non ut historicus; et tota illa eius descriptio mysti-cis significationibus plenissima est. Terra promis-sionis figura fuit, omnium consensu, cœlestis Civi-tatis. Cui primum facta est promissio terræ il-lius, Abraham fuit; sic enim loquitur Deus adAbraham in libro Geneseos: Omnem terram quamconscipis, tibi dabo et semini tuo usque in sem-piternum 2 . Et Apostolus ad Galatas: Abrahæ,inquit, dicta sunt promissiones, et seminis eius3 . Et paulo post: Abrahæ per repromissionemdonavit Deus 4 . Abrahami heres fuit Isaac solus,Ismaele excluso, qui filius erat ancillæ, dicenteScriptura: Non heres erit filius ancillæ cum filioliberæ 5 . Isaaci heres fuit Iacob solus, exclusoEsau fratre eius, qui vendidit primogenita. UndeMalachias dicit: Dilexit Iacob, Esau autem odiohabui 6 . Quam sententiam repetit Apostolus adRomanos 7 . Iacobi heredes fuerunt omnes eiusfilii, qui erant duodecim, nullo excluso. Atque itaterra promissionis divisa est duodecim tribubusIsrael, ut ex libro Iosue intelligi potest. Hæc igi-tur caussa, cur Sanctus Ioannes in Apocalypsidixerit, in duodecim portis scripta fuisse nominaduodecim tribuum filiorum Israel: quia videlicetporta ingrediendi terram promissionis fuerat iushereditatis, quod solis et omnibus filiis Israel com-petebat. Sed, ut paulo ante dicebamus, Aposto-lus Ioannes mystice loquitur, et per duodecimtribus Israel intelliguntur veri Israelitæ, non se-cundum carnem, sed secundum spiritum et fi-dem, ac per hoc Apostoli duodecim, et eorumspirituales filii. Nam, ut Sanctus Paulus apertedocet in Epistola ad Romanos, Non omnes, quiex Israel sunt, ii sunt Israelitæ, neque qui semensunt Abrahæ, omnes filii 8 . Qui etiam paulo infracomparat Israelem arbori, cuius multi rami frac-ti sunt propter incredulitatem 9 , et alii insertisunt propter fidem. Sic enim Gentiles conversi adfidem cœperunt esse filii Israel, et plurimi Iudæidesierunt esse veri Israelitæ. Demonstrat et ex-plicat hæc omnia copiose Sanctus Augustinus inEpistola ad Asellicum, in qua sic loquitur: Nonne

1 Apoc. 21, 122 Gen. 13, 153 Gal. 3, 164 Gal. 3, 185 Gen. 21, 106 Malach. 1, 27 Rom. 9, 138 Rom. 9, 69 Rom. 11, 20

mirabilia magna sunt ista, profundumque mys-terium, ut multi ex Israel non nati, sint Israel,et multi non sint filii, cum sint semen Abrahæ?Quomodo enim non sunt? quomodo sunt? nisi nonsunt filii promissionis ad Christi gratiam perti-nentes, sed filii carnis, nomen inane gestantes:ac per hoc nec illi sunt Israel, sicut sumus nos;nec nos sumus Israel, sicut sunt illi; nos enimsumus secundum spiritualem regenerationem, illisecundum carnalem generationem. Et paulo infra:In nepotibus etiam Abrahæ, filiis Isaac, illis gemi-nis, Esau, et Iacob qui postea vocatus est Israel,hoc ipsum magnum et profundumm mysteriumreperitur, de quo idem Apostolus loquitur, cumper Isaac promissionis filios commemorasset adChristi gratiam pertinentes. Hac certe doctrinaApostolica atque Catholica satis evidenter indi-cat nobis, secundum originem carnis ad SaramIudæos, ad Agar vero Ismaelitas pertinere; secun-dum autem musterium spiritus, ad Saram Chris-tianos, ad Agar Iudæos. Item secundum originemcarnis ad Esau, qui dictus est etiam Edom, gen-tem Idumæorum; ad Iacob autem, qui dictus estetiam Israel, gente Iudæorum; porro secundummysterium spiritus, ad Esau Iudæos, ad Israelpertinere Christianos. Hæc ille: qui satis apertedemonstrat Christianos esse veros Israelitas nonsecundum carnem, sed secundum spiritum, acper hoc esse veros heredes terræ promissionis,quæ in cœlis est. Ergo portæ cœlestis Ierusalemhabent inscripta nomina duodecim tribuum Israel,quia porta, per quam intratur in illam cœlestempromissionis terram, est ius hæreditatis filiorumDei, qui soli sunt veri sincerique Christiani, Apos-tolorum sanctorum filii, qui per veros Israelitas, idest, Iacobi Patriarchæ filios, significantur. Quodautem addit Sanctus Ioannes, in portis illis fuisseAngelos duodecim, significat, Angelos esse por-tarum custodes, quorum officium est curare, neullus ingrediatur qui non habeat ius hereditatis.Et fortasse hac de caussa depingitur ArchangelusMichael cum statera in manibus, quia per Ange-los sibi subiectos examinat merita eorum qui adcœlestem illam Civitatem aspirant. Hæc de portis.

Capitulum XI

De lapidibus mysticis Civitatis Dei

Reliqua ædificatio constat ex lapidibus, qui suntomnes fideles, qui superædificantur, ut ApostoliPetrus et Paulus in Epistolis suis perspicue po-suerunt 1 . Et quoniam hæc pars ædificationis adomnes pertinet, optimum factu erit, si notemusconditiones sive qualitates, quas habere debentqui superædificari cupiunt super fundamentumApostolorum et Prophetarum, sub ipso summo

1 1 Petr. 2, 5; Ephes. 2, 20

angulari lapide Christo Iesu; ut non solum sintCivitate Dei, sed etiam sint ipsi Civitas Dei cel-sissima et felicissima.

Tria requiruntur ut quis superædificari possit su-per tam nobile fundamentum. Primum, ut sislapis; deinde, ut sit vivus; denique, ut sit quamoptime politus atque quadratus. Primum igiturlapides esse debemus, non ligna, non fœnum, nonstipula, ut solidum parietem efficiamus, id est, virigraves et stabiles, perseverantes in fide, in chari-tate, in humilitate, in obœdientia mandatorum,et non circumferamus omni vento doctrinæ, que-madmodum hæretici solent: neque rapiamus variisdesideriis, ut leves Catholici facillime rapi solent.Isti enim ab ædificatoribus Civitatis æternæ nonadmittuntur, sed ad usum tuguriorum deserviunt,quæ nullo negotio destruuntur. Deinde esse debe-mus lapides vivi, ut Sanctus Petrus admonet 2 , idest, pleni charitate et spiritu vitæ, qualis est lapisangularis Christus; qui etsi mortuus est semel se-cundum carnem, tamen secundum spiritum sem-per vixit, et secundum carnem post mortem de-gustatam revixit, et ultra iam non morietur. Lapi-des mortui domos mortuas, id est corporales, ædif-icant, at domus spiritualis, vel potius Civitas Reg-is magni, quæ spiritualis et cœlestis esse dignosc-itur, lapides spirituales, ac per hoc vivos requir-it. Denique lapides quadratos et politos nos esseoportet, non rudes et informes, quoniam ita decetædificationem Civitatis omnium præstantissimæ.Sic enim Arphaxat Rex Ecbatanam civitatem æd-ificavit ex lapidibus quadratis et sectis, ut estin libro Iudith 3 . Et si Rex Salomon templumDomini in hac nostra terra de lapidibus dolatisatque perfectis extruxit, ut Scriptura loquitur intertio libro Regum 4 : quid par est futurum inædificatione Civitatis æternæ, et omnium aliarumlonge præstantissimæ?

Sed ista quadratio, et sectio, et dolatio hic in terrisfacienda est, non in cœlo. Cuius rei figura præ-cessit in ædificatione templi Salomonis. Sic enimlegitur in libro tertio Regum: Domus autem cumædificaretur, de lapidibus dolatis atque perfectisædificata est, et malleus, et securis, et omne ferra-mentum non sunt audita in domo cum ædificare-tur 5 . Quia videlicet procul a domo Domini lapi-des secabantur et tundebantur, atque ita perfectequadrabantur, ut cum adferrentur ad templum,sine ullo sonitu mallei in locis suis collocarentur.Itaque non audietur in cœlesti Ierusalem sonitusmallei percutientis: quia ibi nulla erit persecu-tio, nulla tribulatio, nullus pœnitentiæ labor, nul-lus gemitus, nullus dolor, nulla tristitia. Proindelapides electi ad gloriam Domus cœlestis, in hac

2 1 Petr. 2, 53 Iudith 1, 24 3 Reg. 6, 75 Ibid.

valle lacrymarum tunsionibus et pressuris expoliridebent. Sic enim canit Ecclesia:

Tunsionibus, pressurisExpoliri lapides,Suis coaptantur locisPer manus Artificis,Disponuntur permansuriSacris ædificiis.

Hic nobis pœnitentiæ labor necessarius est, quo-niam in multis offendimus omnes 6 , ut SanctusIacobus affirmat. Hic domandæ concupiscentiæcarnales, hic vincendæ propriæ voluntates, hiccorpus castigandum et in servitutem redigendum,hic contra ignita iacula spirituum immundorumscutum fidei indefesso labore semper obiiciendum.Alioquin si tunsionem mallei ferre non possumus,quomodo rudes et impoliti a cœlesti Architecto adcœlestem fabricam admittemur? O si mortales in-telligerent, quanto bono priventur, dum malleumpercutientem fugiunt, et nihil incommodi, nihilasperi, nihil amari ferre possunt! propositum certemutarent, et dimissis comestationibus ieiunia fre-quentarent, et mollibus indumentis relictis ciliciaquærerent, et confabulationibus neglectis, vigiliiset orationibus operam darent: et si quid molestiæa falsis fratribus, vel a manifestis peterentur ini-micis, non de vindicta cogitarent, sed Deo gratiasagerent, et pro calumniantibus et persequentibusex animo Deum orarent; quia non sunt condignæpassiones huius temporis ad futuram gloriam quærevelabitur in nobis 7 . Et: Quod in præsenti estmomentaneum et leve tribulationis nostræ, supramodum in sublimitate æternum gloriæ pondus op-eratur in nobis 8 .

Et certe si respiciamus lapides vivos, qui nosad cœleste ædificium præcesserunt, nullos vide-bimus non tunsionibus multis et pressuris variisexpolitos. Christus ipse, lapis angularis et pre-tiosissimus, qui pro se dolatione non indigebat,tamen passus est pro nobis, ut relinqueret nobisexemplum: et cum malediceretur, non maledice-bat; cum pateretur, non comminabatur 9 . Apos-toli omnes cum beato Paulo dicere poterant:Usque in hanc horam et esurimus, et sitimus,et nudi sumus, et colaphis cædimur, et insta-biles sumus, et laboramus operantes manibus nos-tris: maledicimur, et benedicimus; persecutionempatimur, et sustinemus; blasphemamur, et obse-cramus; tamquam purgamenta huius mundi factisumus omnium peripsema 10 . Quid de Martyribusdicam? nonne omnes per multas tribulationes etcruciatus et mortes acerbissimas secti et dolati adcœlestis Ierusalem ædificium ascenderunt? Omit-

6 Iac. 3, 27 Rom. 8, 188 2 Cor. 4, 179 1 Petr. 2, 2310 1 Cor. 4, 11

to Sanctos Confessores, Anachoretas, Virgines,Viduas et alios omnes qui Deo placuerunt, quinon nisi carnem suam cum vitiis et concupiscentiiscrucifigentes, et secum ipsi bellum gerentes, adcœlestem ædificationem admissi sunt.

Neque solum post Christi adventum ista lapidumvivorum dolatio necessaria fuit, sed etiam antea,atque ab ipso mundi principio. Primus lapis vivusAbel fuit a fratre Cain crudeliter cæsus. Sanc-tus Patriarcha Ioseph a fratribus venditus. Tobiædixit Angelus Raphael: Quia acceptus eras Deo,necesse fuit ut tentatio probaret te 11 . Non dixit,quia peccator eras, et Deo invisus, necesse fuit,ut pœnam cæcitatis, et mendicitatis lueres; sed,quia acceptus eras Deo, utpote iustus et sanctus,ideo ut lapis vivus, et cœlesti ædificio destinatus,necesse fuit ut malleum percutientem sustineres.Quis Prophetarum non persecutionem impiorumpassus est? Quæ tormenta non tolerarunt sanctipueri Machabæi? Apostolum audiamus de SanctisVeteris Testamenti concionantem in Epistola adHebræos: Alii vero, inquit, ludibria et verbera ex-perti, insuper et vincula et carceres; lapidati sunt,secti sunt, tentati sunt, in occisione gladii mortuisunt; circuierunt in melotis, in pellibus caprinis,egentes, angustiati, afflicti, quibus dignus non eratmundus, in solitudinibus errantes, in montibus, etspeluncis, et in cavernis terræ 12 .

Quid hic dices, anima Christiana? Si quibusdignus non erat mundus ob insignem illorumsanctitatem, iis malleus ædificantis non pepercit,ut conquadrati et expoliti cœlesti ædificio essentidonei; quid de te tuique similibus fiet, quibuspeccare libet, et labor pœnitentiæ nimis gravisest? Unum e duobus necessarium est, ut vel inhac vita, aut in Purgatorio percutiaris et poliaris,vel in ædificio illo sublimi locum non habeas,et in æternum malleus te gehennaæ contundat.Cur igitur non eligis (si quid sapis) in hac vitapotius contundi et quadrari tribulatione brevi etlevi, quam in futura reprobari, et ad æternamintolerabilemque tunsionem amandari?

Neque despicias purgatoriam tunsionem in vita fu-tura: ea siquidem, quamvis æterna non sit, graviortamen, et sæpe diuturnior est, quam pœna quæli-bet huius vitæ. Audi enim Sanctum Augustinumexplicantem Psalmum trigesimum septimum: Di-citur, inquit, Salvus eris, contemnitur ille ignis,gravior tamen erit ille ignis, quam quidquid potesthomo pati in hac vita. Hæc ille, qui addit, gravio-res fore Purgatorii pœnas, quam sint latronumsupplicia, et quam fuerint Martyrum cruciatus:proinde stultos esse qui purgatorium ignem con-temnunt, et tribulationes vitæ præsentis exhor-rent. Et quia in ore duorum vel trium testiumstat omne verbum, audi Sanctum Gregorium in

11 Tob. 12, 1312 Hebr. 11, 36

Psalmum tertium Pœnitentialem: Illum, inquit,transitorium ignem omni tribulatione præsentiexistimo intolerabiliorem. Audi Sanctum Bernar-dum in Sermone De obitu Humberti Monachi: Il-lud, inquit, scitote, quia post hanc vitam in purga-toriis locis centupliciter quæ fuerint hic neglecta,redduntur usque ad novissimum quadrantem. Audidenique Sanctum Anselmum in explicatione capi-tis tertii ex priore ad Corinthios: Sciendum, in-quit, est, quia gravior est ille ignis, quam quidquidpotest homo pati in hac vita. Omnia enim tormen-ta quæ hic sunt, faciliora sunt, et tamen homines,ne ea patiantur, quidquid ab homine fuerit iussum,faciunt. Quanto melius est facere quæ iubet Deus,ne illa graviora patiamur?

Capitulum XII

De fugienda Civitate mundi

Explicata ædificatione Civitatis Dei, id solumreliquum est, ut paucis exponamus, quid potis-simum requiratur, ut cives in illam felicissimamCivitatem adscribantur. Id vero uno verbo dicipotest; ut videlicet mundi huius civitati renun-tiemus, atque ut hic interim ut advenæ et pere-grini vivamus. Neque enim fieri potest, ut simulcives mundi et cives Sanctorum simus, et nemocivitati sæculi huius nuntium remittit, qui nonstatim in sinum Civitatis Dei recipiatur. Sed remtotam paulo fusius exponamus.

Duæ sunt civitates in Scripturis Sanctis nobisdeclaratæ; civitas terrena, quæ cœpit Cain, quiprimus in terra condidit civitatem, ut in Genesilegimus 1 ; et Civitas cœlestis, quæ cœpit Abel,et cuius non Abel, sed Deus est conditor, utsupra diximus ex Apostolo 2 . Illius figuram ges-sit Babylon magna, quæ confusionem significat;huius autem figuram gessit Ierusalem Civitas Reg-is magni, quæ dicitur visio pacis. Cives terrenæcivitatis illi sunt, qui non solum corpore, sedetiam corde in terris habitant, terram colunt,terrenis bonis inhiant, pro illis contendunt, proillis litigant, pro illis tumultuantur. Huius civi-tatis princeps est diabolus, qui de Civitate cœlestieiectus, civitatis terrenæ tyrannidem occupavit.Quamvis enim Dominus noster imminente pas-sione sua dixerit: Nunc iudicium est mundi, nuncprinceps huius mundi eiicietur foras 3 , et vereforas eum eiecerit baculo crucis suæ, et per ipsamcrucem de illo triumphaverit, dicente Apostolo inEpistola ad Colossenses: Expolians principatus etpotestates, traduxit confidenter, palam triumphansillos in semetipso 4 . Hoc tamen non ita est in-telligendum, quasi diabolus penitus de mundo sit

1 Gen. 4, 172 Hebr. 11, 103 Jn. 12, 314 Col. 2, 15

eiectus, aut mundi principatum penitus amiserit:sed quod eiectus sit ab illis omnibus, et in illis om-nibus principatum amiserit, qui se Christo adiun-gunt, et de civitate terrena fugientes, in Civitatemcœlestem adscribuntur. Quod enim diabolus ad-huc in civitate terrena, quæ et mundus dicitur,imperium habeat, docet Apostolus in Epistola adEphesios, cum ait: Non est nobis colluctatio adver-sus carnem et sanguinem, sed adversus principeset potestates, adversus mundi rectores tenebrarumharum 5 . Itaque adhuc satanas cum administrissuis principatum habet in mundo, et rector estmundi, id est hominum mundanorum, et terrenæcivitatis civium. De quo mundo Sanctus Ioannesdicit: Mundus in maligno positus est 6 ; ac si dixis-set: Mundus capiti suo adhæret, qui malignus perantonomasiam dicitur; sive: mundus in malignidæmonis imperio et potestate est.

Porro cives Civitatis cœlestis illi sunt qui in Regnocœlorum beati regnant, et illi quoque, qui in cor-pore mortali positi terram inhabitant, non cordesed corpore, corde enim conversatio eorum in cœloest, et cupiunt dissolvi 7 , et esse cum Christoqui Rex est Civitatis cœlestis. Quia vero permistisunt in terris cives cœli cum civibus terræ, ideoScripturæ Sanctæ dicunt, cives cœli esse in mun-do, sed non esse de mundo; et in mundo esse nonut cives, sed ut advenas et peregrinos; sic enimloquitur Sanctus Petrus: Obsecro vos tamquamadvenas et peregrinos abstinere vos a carnalibusdesideriis 8 . Et contra cives terræ dicunt Sacrælitteræ, esse hospites testamentorum, promissionisspem non habentes, et sine Deo in hoc mundo 9 .His enim verbis utitur Sanctus Paulus in Epistolaad Ephesios. Quæ cum ita sint, nemo se ipsumfallat, nemo existimet se civem mundi et civemcœli simul esse posse. Cives mundi de mundosunt; cives cœli non sunt de mundo. De mundoesse, et de mundo non esse, contradicentia sunt;proinde simul copulari non possunt. Quare quosadhuc mundus et terrena delectant, ii non putentin Civitate cœlesti se locum habere posse, nisiantea de mundo exeant, sæculo abrenuntient, etterrena fastidiant.

Et quoniam hæc magna sunt, et a paucis in-telliguntur, vel, ut oportet, cogitantur, ideo utnemo ignorantiam in novissima die prætendat,nihil sæpius Apostoli et Evangelistæ inculcantet repetunt. Audi Dominum: Vos de mundo hocestis, ego non sum de hoc mundo 10 . Idem adApostolos: Si de mundo fussetis, mundus quodsuum erat diligeret; quia vero de mundo non es-

5 Ephes. 6, 126 1 Jn. 5, 197 Philip. 1, 238 1 Petr. 2, 119 Ephes. 2, 1210 Jn. 8, 23

tis, propterea odit vos mundus 11 . Audi beatumPaulum: Sapientia huius mundi stultitia est apudDeum 12 . Item: Debueratis de hoc mundo exisse13 . Item: Ut non cum hoc mundo damnemur 14 .Audi Sanctum Iacobum: Nescitis, quia amicitiahuius mundi inimica est Dei? quicumque ergovoluerit amicus esse sæculi huius, inimicus Deiconstituitur 15 . Audi Sanctum Petrum: Fugien-tes eius, quæ in mundo est, concupiscentiæ cor-ruptionem 16 . Audi Sanctum Ioannem: Nolitediligere mundum, neque ea quæ in mundo sunt17 . Item: Si quis diligit mundum, non est char-itas Patris in eo 18 . Item: Et mundus totus inmaligno positus est 19 . Denique audi Dominumdicentem in oratione sua ad Patrem: Ego pro eisrogo, non pro mundo rogo, sed pro his quos dedistimihi. Et mundus eos odio habuit, quia non suntde mundo, sicut et ego non sum de mundo 20 .Hic habemus apertissime, mundum sic esse a Deoquadammodo excommunicatum et damnatum, utpro eo Christus nullo modo orandum putaverit.At si Christus non pro mundo rogar, quomodoalibi dicit: Sic Deus dilexit mundum, ut Filiumsuum unigenitum daret? 21 Num Pater diligitmundum, et Filius odit mundum? aut quomodoFilius mundum a sua oratione excludit, quem Pa-ter a sua dilectione non excludit? Sanctus Au-gustinus hunc locum posteriorem exponens 22 ,dicit, mundum, por quo Christus orare se negat,reprobos tantum significare, quomodo loquiturApostolus in priore ad Corinthios, cum ait: Utnon cum hoc mundo damnemur. Sed possumusetiam dicere, Christum non orasse pro mundo,quia quæ tunc petebat Apostolis, mundo minimeconveniebant. Petebat enim donum perseverentiæ:Serva, inquit, eos in nomine tuo 23 , et simulpetebat eis gloriam sempiternam, cum diceret:Volo, Pater, ut ubi sum ego, et illi sint mecum,ut videant claritatem meam 24 . At mundo istanon conveniunt: neque enim mundus aptus estRegno cœlorum, nisi prius mundetur; quomodonon deceret ingredi Regis cubiculum hominemluto undique aspersum, et sordidum. Deus autemdiligit mundum, et pro eo Filium suum dedit,ut eum vere mundaret, et idoneum ad Regnumfaceret. Ideo et Christus pro crucifixoribus oravit,non ut perseverarent in statu, in quo erant; sed ut

11 Jn. 15, 1912 1 Cor. 3, 1913 1 Cor. 5, 1014 1 Cor. 11, 3215 Iac. 4, 416 2 Petr. 1, 417 1 Jn. 2, 1518 Ibid.19 1 Jn. 5, 1920 Jn. 17, 921 Jn. 3, 1622 Tract. 11723 Jn. 17, 1124 Jn. 17, 24

Pater illis ignosceret, et ignoscendo purgaret, utet ipsi de mundo exirent. Quod etiam Christus inilla oratione servavit, in qua dixit: Non pro mundorogo; adiunxit enim non longe infra: Ut credatmundus, quia tu me misisti 25 . Summa igitur est,Christum pro suis rogasse, non pro mundo, quianisi quis ante exeat de mundo quam de corpore,ad Regnum Dei numquam perveniet.

Ergo quicumque Civitatem illam supernam dili-git, festinet exire de mundo, ne repentinus diespostremus adveniat, et rapiat eum de vita, quandonulla ei spes conversionis erit; et cum de mundoexierit, obliviscatur mundum et concupiscentiaseius, ut solius Civitatis Domini assidue recordetur;et cum Propheta sancto iuret: Si oblitus fuero tuiIerusalem, oblivioni detur dextera mea. Adhæratlingua mea faucibus meis, si non meminero tui;si non proposuero Ierusalem in principio lætitiæmeæ 26 . Hæc enim est vera nota civium Civitatisæternæ, si revera et ex toto corde cupiant destituipotius lingua et manibus, quam aliquid dicere autfacere contra dilectionem Dei Patris, et cœlestispatriæ: et si vere, non ficte, principium lætitiæipsorum sit Civitas illa, quæ cives suos beatos facitsic ut nulla eos felicitas mundana delectet, et solaad eos exhilarandos in hoc exilio sufficiat futuro-rum recordatio atque expectatio gaudiorum.

Placet concludere hunc librum verbis Sancti Au-gustini, ut qui mihi forte non credent, tanto virofidem habere non dubitent. Is enim in explicationePsalmi sexagesimi primi his verbis explicat, quæsit vera nota civium civitatis mundi, et civiumCivitatis Dei: Omnes, inquit, qui terrena sapiunt,omnes qui felicitatem terrenam Deo præferunt,omnes qui sua quærunt, non quæ Iesu Christi, adunam illam civitatem pertinent quæ dicitur Baby-lonia mystice, et habet regem diabolum; omnesautem, qui ea quæ sursum sunt, sapiunt, quicœlestia meditantur, qui cum sollicitudine in hocsæculo vivunt ne Deum offendant, qui cavent pec-care, quos peccantes non pudet confiteri, humiles,mites, sancti, iusti, pii, boni, omnes ad unamCivitatem pertinent, quæ Regem habet Christum.

liber tertius

Capitulum I

Quod omnes Beati sint domestici et filii Dei

Lætatus sum in his quæ dicta sunt mihi; in Do-mum Domini ibimus 1 . Vere magna et ineffabilisest caussa lætandi servo bono et fideli, quando

25 Jn. 17, 2126 Psalm. 136, 51 Psalm. 121, 1

vel sollicite laboravit in vinea, vel in negotiationetalenta multiplicavit, vel in stadio bravium primusapprehendit, vel in bello aut in agone coronampromeruit, vel oves sibi creditas diligenter pavit, eta lupis strenue fortiterque defendit; et his omnibuslaboribus perfunctus Domum Domini sui lætusingreditur. Sed videamus cur Domus dicatur, quæpaulo ante Civitas dicebatur. Huius enim rei nonest illa causa, quod angusta sit, et ideo civitatisnomen non mereatur. Siquidem tam est ampla,ut nulli civitati, aut etiam Regno magnitudinecedat. Audi enim quid Baruch Propheta clamet:O Israel, quam magna est Domus Dei, et ingenslocus habitationis eius! Magnus est, et non habetfinem 2 . Quid igitur tam magna Domus Civitasdici possit? Prima igitur illa causa est, quia Beati,quamvis toto Regno cœlorum diffusi, omnes suntdomestici et familiares Domini. Potuisset enimaliquis existimare, si solius Regni aut Civitatismentio fieret, multos fore in Regno cœlorum, etin Civitate Dei nostri, qui numquam Deum vider-ent, et numquam ad eum alloquendum aditumhaberent, nisi per Sanctos aliquos maiores admit-terentur. Quia vero non ita se res habent, sedomnes omnino Deum semper vident, et cum eoversantur, et colloquuntur facie ad faciem, sivesint eximii Seraphini et Cherubini, Apostoli etProphetæ, sive minores angeli et minores Sancti.Nam de Angelis custodibus qui ad ultimum or-dinem Angelorum pertinent, Dominus dicit: An-geli eorum in cœlis semper vident faciem Patrismei, qui in cœlis est 3 . Et Apostolus ad Ephesiosscribens dicit, Sanctos omnes esse non solum civesSanctorum, sed etiam domesticos Dei 4 . Ideohabitatio eorum non solum Civitas dicitur, sedetiam Domus. Sunt quidem in cœlo mansionesdiversæ, maiores et minores, et sunt etiam coronædiversæ, illustriores et minus illustres, pro diver-sitate meritorum; sed tamen cives illi sunt omnesbeati et felices, et omnes mundi corde et charitatepleni. Propterea nemo est qui non sit etiam inDomo illa, et qui Deum non videat, et cum eonon versetur ut domesticus et amicus: quamvis inaliis Regnis et civitatibus multi sint, qui Regemnumquam videant, et rarissimi qui ad eius col-loquium et consuetudinem admittantur. Alteraratio esse videtur, quia in civitate multi Regemvident, et cum eo loquuntur, sed non omnes suntfilii et hæredes Regis, sed ii tantum, qui in palatiodegunt, et a Rege pro filiis et hæredibus agnos-cuntur. At in Regno cœlorum et Civitate Dei nos-tri omnes Sancti, sive maiores sive minores, veresunt filii Dei, et fratres Christi, et hæredes Dei,et cohæredes Christi, ac per hoc etiam inter sefratres: neque maiores despiciunt minores, nequeullus est inter eos livor aut invidentia. Nam cum

2 Baruch 3, 243 Mt. 18, 104 Ephes. 2, 19

Dominus Orationem illam primariam et quotidierecitandam doceret: Pater nostres, qui es in cœlis5 , neminem exclusit; et cum iudicio dicet: Venitebenedicti Patris mei, possidete paratum vobis Reg-num a constitutione mundi 6 , neminem iustorumexcipiet. Et cum Apostolus ad Romanos dixit:Quicumque Spiritu Dei aguntur, ii sunt filii Dei7 , et paulo infra: Ipse Spiritus testimonium redditspiritui nostro, quod sumus filii Dei; si autem filii,et hæredes; hæredes quidem Dei, cohæredes autemChristi 8 ; neque ipse ullum exclusit, neque mag-num neque parvum, modo Spiritum Dei habeat,et ab eo duci se sinat. Quod certe commune estomnibus regeneratis in Christo, et in fide, spe, etcharitate perseverantibus. Beatus quoque Petrusin Epistola sua priore omnibus regeneratis pol-licetur hæreditatem incorruptibilem, et incontam-inatam, et immarcescibilem, conservatam in cœlis.Denique Sanctus Ioannes in Epistola prima om-nibus iustis sine exeptione dicit: Videte qualemcharitatem dedit nobis Pater, ut filii Dei nomine-mur, et simus 9 .

Recte igitur dicitur Domus, et non solum Civi-tas et Regnum, habitatio illa Sanctorum, in quaomnes sunt filii et hæredes Regis magni, etomnes a Deo diliguntur ut filii, et a Christout fratres, et iure dicere possunt cum Propheta:Quam bonum et quam iucundum habitare fratresin unum 10 . Nam quæ maior iucunditas cogi-tari potest, quam versari cum innumerabilibusAngelis, et hominibus maioribus, æqualibus, mi-noribus, et ab omnibus affectu sincerissimo dili-gi ut fratrem, tractari ut fratrem, complecti utfratrem.

Capitulum II

De magnitudine et pulchritudine Domus Dei

Alia ratio cur habitatio Sanctorum Domus di-catur, assignari potest, quia videlicet domus,præsertim Regiæ, plurima habent ornamenta inaulis, in cubiculis, in thalamis, quæ reliqua civi-tas non habet. Nam quis enumeret peristromata,aulæa, tapetia, vestes pretiosas, vasa aurea et ar-gentea, quibus fulgent palatia Regum? Nec solumornamente interiora magno pretio constant, sedetiam ipsa ædificatio externa admirabilis esse soletob marmora pretiosa et columna, atria deauratavel depicta, hortos pensiles, et alia id genus, quæenumerare longum esset. Salomon Rex Ierusalemposteaquam ædificavit templum Domino, ea mag-nificentia qua par erat, ædificavit etiam domum

5 Mt. 6, 96 Mt. 25, 347 Rom. 8, 148 Mt. 8, 169 1 Jn. 3, 110 Psalm. 132, 1

suam tanto apparatu, ut in ædificatione con-sumpserit annos tredecim 1 , cum tamen adminis-tros et præfectos operum haberet plurimos, et ma-teria lapidum pretiosum et lignorum cedrinorumesset ad manus. Nec minore sumptu et industriaædificavit palatium uxori suæ, filiæ Regis Ægypti,et domum saltus Libani, cuius descriptio habeturin libro tertio Regum, ita sumptuosam ut incredi-bile videatur. Ergo Scriptura Sacra cum DomumDei appellat Civitatem Dei, et Regnum cœlorum,id significare voluit, totam Civitatem illam, ettotum illud Regnum ita nitere et fulgere, ut domusRegia fulget ac nitet. Nam ut ex Propheta Baruchaudivimus, Domus Dei tam ingens est, ut totumRegnum cœlorum occupare possit.

Admirabile omnino videbatur paulo ante, si to-tum Regnum aliquod ea pulchritudine splenderet,qua splendet eius primaria civitas. Quis ergo nonobstupescat, si cogitet totum cœlorum Regnumdici Domum Dei, quia totum ornatum, totumpulchrum, totum pretiosum est, ac ipsa DomusDei? Iure clamat Propheta David: Concupiscit, etdeficit anima mea in atria Domini 2 . Quis enimnon toto corde concupiscat videre et possideredomum Regiam nobilissimam, quæ totum Reg-num magnitudine sua adæquet, et contra videre etpossidere Regnum amplissimum, quod quamlibetRegiam domum adæquet ornamentis, et decore,ac pretio? Nec solum concupisceret anima nostratalem Domum et tale Regnum, si attente istacogitaret et fideliter crederet; verum etiam planedeficeret et extra se raperetur, ob incredibilempluchritudinem et magnitudinem tantæ rei. Sednos humi strati, rebusque terrenis intenti, magnaesse putamus quæ hic cernimus, et ideo de in-visibilibus non cogitamus: quemadmodum puerulifaciunt, qui domum paternam numquam egressi,domumculam suam diligunt, de palatiis Regumne cogitant quidem. Quomodo etiam rustici so-lent, quod civitates numquam viderint, de colendoagello suo solliciti sunt, et de reparanda domuncu-la lignea vel lutea, si forte ruinam minetur; depalatiis, de arcibus, de foro, de theatro, de hon-oribus, de dignitatibus, de augendis pecuniis, desplendidis conviviis nulla cura eos remordet. Etfortasse rustici et pueruli beatiores sunt civibuslocupletibus, et magnis Principibus: quoniam eaquæ videntur in hoc mundo sublimia, plus affe-runt molestiæ et periculi, quam solidæ utilitatisvel dignitatis. Quæ vero bona sunt in Domo illacœlesti Patris nostri Dei, et vere maxima sunt, etnullam adferunt molestiam, nullumve periculum,sed ab omni molestia et periculo liberant, non adtempus, sed in sempiterna sæcula.

Itaque beatus Paulus, qui nec parvulus nec rus-ticus erat, et bona huius mundi noverat, quippe

1 3 Reg. 7, 12 Psalm. 83, 3

homo doctissimus, et cum sapientibus versatus, etsimul in Domo Dei fuerat, et Civitatem cœlestemlustraverat, raptus in Paradisum, et in tertiumcœlum, de se ipse dicit: Non contemplantibus no-bis quæ videntur, sed quæ non videntur. Quæenim videntur, temporalia sunt; quæ non videntur,æterna 3 . Et rursum: Nostra autem conversatioin cœlis est 4 . Et nos omnes exhortans dicebat:Quæ sursum sunt quærite, ubi Christus est indextera Dei sedens, quæ sursum sunt sapite, nonquæ super terram 5 .

Capitulum III

De triclinio Domus Dei

Accedit alia ratio cur Domus Domini dicatur,quæ dicta est Civitas et Regnum: ea vero duci-tur ab illis verbis Domini: In Domo Patris meimansiones multæ sunt 1 . Siquidem in domibussunt triclinia ad cibum sumendum, cubicula cumcubilibus ad somnum capiendum, aulæ vel atriaad varias exercendas actiones, quæ extra domosfieri non solent. Ac ut incipiamus a triclinio, vereest triclinium in Domo Domini, ubi Sancti omnesnon solum cibis Regiis vescuntur, sed quod estadmirandum valde, et non credibile, nisi SpiritusSanctus ipse hoc nos doceret, Rex ipse præcinctusmensis ministrat. Sic enim loquitur Dominus apudLucam: Beati sunt servi illi, quos cum veneritDominus, invenerit vigilantes: amen dico vobis,quod præcinget se, et faciet illos discumbere, ettransiens ministrabit illis 2 . Quale, quæso, esthoc triclinium? quis umquam audivit talia? Domi-nus stat, famulus recumbit. Dominus præcingitur,ut sine impedimento ministret, famulus discingi-tur, ut liberius et commodius recumbat. Domi-nus transit discurrens, et cibos adferens; famulusquiete comedit, et cibis Regiis fruitur. O si istacogitaremus, et caperemus, quam cito vilescerentomnes terrenæ cupiditates! Præcinxit se linteoaliquando Dominus, ut discipulis pedes lavaret.Petrus exhorruit, et ferre non poterat, a Dominoservis pedes lavari. Sed tunc Petrus merito exhor-ruit, quia vidit maiestatem humiliatam, ut exem-plum humilitatis servulis suis daret. Sed in Do-mo illa cœlesti præcinctio et ministerium Domininon est humiliatio, sed dignatio: neque humilitatisexemplo indigebunt servi Dei in cœlo, ubi nullierunt superbi, sed omnes in omni genere virtutumconfirmati atque perfecti. Igitur præcinctio illaDomini significat, ita libere, ita expedite, ita sineullo impedimento adfuturum Dominum unicuiqueservorum et fratrum suorum, bonis omnibus cu-

3 2 Cor. 4, 184 Philipp. 3, 205 Col. 3, 11 Jn. 14, 22 Lc. 12, 37

mulando ac recreando, ac si nihil haberet aliudquod ageret, et solus cum solo esset.

O anima Christiana, quid est hoc? Utinam sapereset intelligeres, quali honore, et quali delectationecumulabit Dominus in æternum sanctos servossuos! Hæc enim si ad cor tuum profunde des-cenderent, certe tu quoque spiritu servens, lum-bosque præcinctus, totum te in obsequium tamdulcis Domini lætus impenderes; et si quandoin pauperibus fratribus suis tibi occurreret, nonsolum non eum fastidires, aut torve aspiceres,sed charitatis visceribus dilatatis illum reficeresac foveres, memor verborum illorum: Amen dicovobis, quamdiu fecistis uni ex fratribus meis mini-mis, mihi fecistis 3 . Quod autem faciet servossuos discumbere, significat eos iam in DomumPatris admissos, posse tutissime sine ullo periculoaut sollicitudine recumbere, et repleri ac frui bo-nis omnibus, quibus referta est Domus Domini.Nullus enim deinceps erit, qui vel per vim, velper insidias possit eos impedire, vel prohibere, neomni bono liberrime perfruantur. Denique quodipse Dominus transiens ministret, nihil est aliud,nisi præcipuas epulas Sanctorum in ipso Dominoesse: ipse enim est panis vitæ, ipse est fons sapien-tiæ, ipse est manna absconditum, quod nemo scit,nisi qui accipit. Itaque ipse transit ad omnes,ipse ministrat omnibus epulas ineffabiles, quæ sinefastidio satiant, et sine satietate replent.

Capitulum IV

De cubiculis Domus Dei

Transeamos nunc a triclinio ad cubiculum vel cu-bilia. Exultabunt, inquid David, Sancti in gloria:lætabuntur in cubilibus suis 1 . Hoc cubile nihilest aliud, nisi requies omnimoda Sanctorum, etsomnus ille, de quo canit in alio loco idem David:Cum dederit dilectis suis somnum, ecce hæreditasDomini 2 . De qua requie dicit in alio loco: In pacein idipsum dormiam et requiescam 3 . Deniquehæc est illa requies, de qua dictum est SanctoIoanni: Scribe: Beati mortui qui in Domino mo-riuntur. Amodo iam dicit Spiritus, ut requiescata laboribus suis; opera enim illorum sequunturillos 4 . Magnum est hoc bonum, et propriumBeatorum. Siquidem in hac vita nemo omninoliber est a labore; et qui videntur quiscere, utnobiles et divites, illi maioribus urgentur angusti-is. Non enim sine causa Dominus noster divitiascomparavit spinis, in parabola de seminante 5 . EtIob: Militia, inquit, est vita hominis super terram

3 Mt. 25, 401 Psalm. 149, 52 Psalm. 126, 23 Psalm. 4, 94 Apoc. 14, 135 Mt. 13, 22

6 , et unus ex eius sociis: Homo, inquit, nasci-tur ad laborem, et avis ad volatum 7 . Sed om-nium clarissime Ecclesiasticus: Occupatio magna,inquit, creata est omnibus hominibus, et iugumgrave super filios Adam, a die exitus de ventrematris eorum, usque in diem sepulturæ in matremomnium. Cogitationes eorum, et timores cordis,adinventio expectationis, et dies finitionis, a resi-dente super sedem gloriosam usque ad humiliatumin terra et cinere: ab eo qui utitur hyacintho, etportat coronam, usque ad eum qui operitur linocrudo 8 . Hæc Ecclesiasticus, ubi pulcherrime do-cet, nullum mortalium ullo tempore quietis esseparticipem. Exponam breviter hanc sententiam,ut omnes intelligant, quanti fieri debeat somnus,id est requies Beatorum. Occupatio magna, inquit,creata est omnibus hominibus, et iugum grave su-per filios Adam. Occupatio opponitur quieti: sedquia multi occupantur in rebus lætis, in venatione,in lusu, in cantu, in saltatione, addit, et iugumgrave, ut ostendat, loqui se de occupatione labo-riosa et molesta, qua nemo delectatur, et quamomnes refugiunt. Atque hanc molestissimam oc-cupationem dicit esse creatam hominibus, id est,adiunctam et destinatam homini ab ipsa creationetamquam comitem individuum et inseparabilem.Id quod explicat, ne quis forte non intelligeret,dicens, a die exitus de ventre matris eorum usquein diem sepulturæ in matrem omnium. Itaquemitius actum est cum bobus, qui iugum graveferunt interdiu, et noctu quiescunt, quam cumhominibus, qui diebus et noctibus iugum graveferre coguntur. Deinde breviter attingit partemoccupationum molestarum, quæ instar gravissimiiugi colla mortalium premunt. Cogitationes, ettimores cordis, adinventio expectationis, et diesfinitionis. Prima pars molestæ occupationis estcogitatio rerum futurarum: semper enim sollicitusest de crastino, ac dicit intra se: Quid erit posthac? amittemus ne id modicum boni quo fruimur?Ex his nascitur timor cordis continuus, qui nonsinit hominem requiescere. Atque hæc cogitatiocum prole sua, quæ est timor, duplex est; altera,quam sibi ipse animus fingit; altera, quæ neces-saria est, et quam nemo fugere potest. De prio-re dicit, adinventio expectationis; de posteriore,dies finitionis. Adinvenit homo, id est, fingit sibivarias expectationes rerum futurarum, quæ nonminus cruciant, quam si certo venturæ essent. Sedmaxime torquet cogitatio et timor mortis, quamvocat diem finitionis, quam omnes cum timoretanto expectant, ut Apostolos ad Hebræos eamvocet continuam servitutem 9 : mortis enim ex-pectatio amarescere facit omnes huius vitæ iucun-ditates. Denique addit Ecclesiasticus, hanc labo-

6 Iob 7, 17 Iob 5, 78 Ecclu. 40, 19 Hebr. 2, 15

riosam occupationem ita esse communem omnibusfiliis Adæ, ut pertineat ad omnes homines, a primousque ad ultimum; ab illi qui sedet in thronosublimis, et gestat coronam, et utitur hyacintho,usque ad eum qui humi iacet, et utitur lino crudo.Atque in his omnibus sunt homines post Adæpeccatum bestiis omnibus infeliciores: bestiæ si-quidem sine timore vivunt, neque de crastino sol-licitæ sunt, et neque recordantur præteriti laboris,neque anguntur expectatione futurorum. Et ideosapiens Ecclesiasticus dixit, hoc iugum esse superfilios Adam, tum ut excluderet bestias, quæ liberæsunt ab hoc iugo, tum ut indicaret, causam huiusmiseriæ fuisse peccatum primum hominis primi.

Illud autem est omnium miserrimum iis qui adcœlestem Domum non aspirant, quod in hac vitaiugum grave ferunt, sed gravius multo apud infe-ros invenient. Siquidem in hac vita nemo liber esta labore, sed cum aliqua consolatione coniuncto:post hanc vitam apud inferos labor et dolor estsine consolatione et requie: in sola beata DomoDei requies est sine ullo labore, et consolatio sineullo dolore. Recte igitur canit Propheta: Exul-tabunt Sancti in gloria, lætabuntur in cubilibussuis. Quoniam non requiescent ut dormientes, quinon sentiunt quietem suam, sed cum exultationemagna requiescent, scientes et cognoscentes cumæterna gratiarum actione bonum felicissimæ quie-tis, ab omni labore, dolore, timore, molestia, per-turbatione liberrimæ. Profecto si nihil esset aliudin Domo Domini, nisi ista sempiterna requies,nonne digna esset, quæ omnibus huius vitæ la-boribus et doloribus emeretur? Et si apud in-feros tormentum non esset aliud nisi sempiternaet irrequieta vigilia, nonne digna esset, quæ om-nibus huius vitæ diurnis nocturnisque orationibuset fletibus redimeretur? Certe enim quam dulceSanctis erit, id exitu de hoc sæculo videre finemlaboris et doloris, tam erit amarum iniquis inexitu simile cernere, nullam deinceps sperandamesse requiem laborum atque dolorum. Ultimumterribilium dicitur esse mors: et tamen quia morsrequiem aliquam habere videtur, ideo miserrimiilli, qui ad inferos descendent, quærent mortem,et non invenient eam, et desiderabunt mori, etfugiet mors ab eis 10 . Itaque carentia omnis quie-tis gravius iudicabitur malum, quam sit ultimumterribilium. Et tamen tanta est in hoc sæculomortalium cæcitas, ut pro nihilo ducant, requiemsempiternam amittere, et ad locum illum descen-dere, ubi supplicia requiem nullam admittent.

10 Apoc. 9, 6

Capitulum V

De aula Domus Dei

Restant loca in domo negotiis variis deputata. Sedin Domo illa beata unum erit negotium communeomnibus, Regis superni laudatio. Hic enim quidamnegotiantur ut lucrentur pecunias; alii ut digni-tates acquirant; alii dant operam studiis doctri-narum, ut discant, vel doceant; alii mechanicis ar-tibus, ut parent quæ sunt ad vitam necessaria. Sedin illa regione viventium et immortalium nulla eritinopia, nulla ignorantia, nulla necessitas, ambitionulla, omnes erunt statu præsenti contenti, nequealiquid optabunt aut requirent amplius; proindetoti erunt in summo bono fruendo, diligendo, etlaudando intenti.

Sed videor mihi audire qui dicant, officium lau-dandi Deum in Psalmis et Hymnis, ac præcipuein Horis canonicis recitandis, non carere labore etfatigatione, nec deesse qui grave onus impositumsibi esse querantur, quod tot horas cantando inEcclesiis, et Deum laudando consumere iubean-tur. Quibus respondemus, laudationem Dei in hoctempore meritum esse, in vita æterna præmium;atque hinc fieri, ut hic quidem sit laboriosa multiset molesta, quæ ibi erit omnibus iucunda et deco-ra laudatio 1 . Nunc multa legimus vel canimus,quæ non intelligimus: præsertim abigendis vaniscogitationibus, quasi muscis importunissimis, nonmediocriter laboramus: denique corpus quod cor-rumpitur, non potest diutius mentis functionibussine fatigatione servire. At in beata illa patria cor-pus erit immortale et impassibile, aberunt muscæinanium cogitationum, intelligemus omnia perfec-tissime quæ canemus, et quod est potissimum,nihil erit aliud divina laudatio, quam felicitatisexercitatio: proinde si non erit molesta sempiter-na felicitas, neque molesta esse poterit æternalaudatio. Esse autem in cœlo Dei laudationem,beatitudinis exercitationem, docet Propheta, quiait: Beati qui habitant in Domo tua, Domine,in sæcula sæculorum laudabunt te 2 . Sicut enimad beatitudinem pertinet semper videre et amaresummum bonum, sic ad exercitium beatitudi-nis pertinet semper admirari et laudare pulchri-tudinem summi boni. Et quemadmodum nemofatigabitur Deum amando, sic etiam nemo fati-gabitur Deum laudando. Adde quod non solumnon fatigabimur videndo et amando Deum, sedetiam non fatigabimur videndo et laudando operaDei, quæ omnia semper in conspectu aderunt, etpulchritudinem suam eximiam semper ostendent:nec laudare poterimus opera Dei, pulchra valde,quin simul laudemus Auctorem operum illorum,quæ semper clamabunt: Ipse fecit nos, et non ipsanos. Denique sicut numquam oblivisci poterimusbeneficiorum, quibus nos Deus obruit, et quasi

1 Psalm. 146, 12 Psalm. 83, 5

nodis amoris indisolubilibus adstrinxit, sic etiamnon poterimus non semper animis gratissimis iu-bilare in laudibus optimi Benefactoris.

Concludamus igitur cum Sancto Augustino, atquedicamus: Quid aliud ageretur, ubi neque ulla de-sidia cessabitur, neque ulla indigentia laborabitur?Ipse Deus finis erit desideriorum nostrorum, quisine fine videbitur, sine fastidio amabitur, sinefatigatione laudabitur. Hoc munus, hic affectus,hic actus profecto erit omnibus, sicut ipsa vitaæterna communis. Ibi ergo vacabimus et vide-bimus, videbimus et amabimus, amabimus et lau-dabimus. Ecce quod erit in fine sine fine. Nam quisalius noster est finis, nisi pervenire ad Regnumcuius nullus est finis? 3

Capitulum VI

De prima parte portæ Domus Dei, quæ est fides

His explicatis, unum illud reliquum esse videtur,ut videamus quæ sit porta, per quam in illamDomum felicissimam ingredi valeamus. Sed ipseDominus in Evangelium non solum portam osten-dit, sed etiam angustam valde esse prædixit, acut intrare contendamus admonuit. Siquidem in-terrogatus: Domine, si pauci sunt, qui salvantur?1 , respondit: Contendite intrare per angustamportam: quia multi, dico vobis, quærent intrare,et non poterunt. Cum autem intraverit paterfa-milias, et clauserit ostium, incipietis foris stare,et pulsare ostium dicentes: Domine, aperi nobis.Et respondens dicet vobis: Nescio vos unde sitis:discedite a me omnes operarii iniquitatis. Ibi eritfletus et stridor dentium. Hæc Dominus, quia satisaperte docet, portam Domus Dei, quæ est in cœlis,angustissimam esse, quamvis ipsa Domus sit am-plissima, et propter angustiam eius multos nonintraturos, qui aliqui libenter intrarent; et ideonon intraturos, quia cupient quidem intrare, sednon contendent, nec pressuram illam pati volent.

Explicemus, unde sit angusta porta domus am-plissimæ. Quatuor partes haber porta, limen, su-perliminare, et latera duo, id est, quatuor lapides,unum infra, alterum supra, et duo ad latera. Quæin hac nostra porta, quatuor sunt virtutes omni-no necessariæ, ut quis cœlestem Domum ingredivaleat, fides, spes, charitas, humilitas. Fides etspes lapides sunt laterales, charitas est superlimi-nare, humilitas limen quod pedibus teritur. Sedomnes isti lapides, id est, omnes istæ virtutes tamexiguam habent in se longitudinem et latitudinem,ut in se angustæ sint, et portam angustissimamfaciant.

3 De Civit. Dei, Lib. 22, cap. 301 Lc. 13, 23

Incipiamus a fide. Fides Christiana et vera, eius-modi patitur angustias, ut nisi mens humana vimsibi faciat, et quasi in captivitatem se redigi pa-tiatur, et ligari et trudi, nemo per eam ingre-di valeat. Atque hoc est, quod Apostolus scribitin posteriore Epistola ad Corinthios: In captivi-tatem redigentes omnem intellectum in obsequiumChristi 2 . Proponit enim fides Christiana mul-ta credenda, quæ ita superant omnem rationem,ut difficillimum sit illis assentiri, et tamen siccerto, sic firmiter credi iubet, ut homo paratusesse debet millies vitam sanguinemque profun-dere, quam unam partem fidei abnegare. Magnæsunt istæ angustiæ; nec mirum, si pauci illas su-perent. Atque hæc ratio est, cur tam multi adMahometanos vel hæreticos deficiant, quoniam illiangustias fidei sustulerunt, et portas latissimasaperuerunt; per quas tamen non itur ad vitam,sed ad perditionem, iuxta verbum Domini apudMatthæum: Lata porta, et spatiosa via est, quæducit ad perditionem, et multi sunt qui intrantper eam 3 . Siquidem omnis homo naturaliterscire desiderat, ut Philosophus scripsit ad ini-tium Metaphysicæ, ideo non facile assentitur, nisidemonstratio, vel certe probabilis ratio adferatur.Expertus est hoc Apostolus Paulus, qui quamvisex infusa et acquisita doctrina, et ex dono lin-guarum mirabiliter loqueretur, tamen cum prædi-caret resurrectionem mortuorum, non deerant quiillum irriderent, et alii qui dicerent: Quid vultseminiverbius hic dicere? 4 et cum Christumcrucifixum annuntiaret, gentilibus stultus essevidebatur, et Iudæi scandalum patiebantur, utipse testatur in priori ad Corinthios. Hinc etiamveteres hæretici, ut portam angustam dilatarent,varios errores invenerunt. Alii enim mysteriumTrinitatis sustulerunt, ut Sabelliani et Ariani; aliimysterium Incarnationis, ut Nestoriani et Euty-chiani; alii Resurrectionem mortuorum, ut Ori-genistæ et alii. Sed istæ omnes portæ, et aliæ peneducentæ, quia humanos architectos habebant, etsolido fundamento carebant, brevi tempore cor-ruerunt, ut iam vix nomina teneamus; et ne nom-ina quidem sciremus, nisi in libris Catholicorumqui eas oppugnarunt, Irenæi, Philastii, Epiphanii,Augustini, Theodoreti et similium, ea legeremus.Iam vero Mahometani, qui nunc tam longe latequesectam suam dilataverunt, omnia fere quæ diffici-liora sunt in fide Christiana, sustulerunt, ut per-sonarum divinarum Trinitatem, ut IncarnationemVerbi divini, ut mortem et resurrectionem FiliiDei, ut Sacramenta Pœnitentiæ et Eucharistiæ;quibus sublatis omnes angustiæ sublatæ sunt, etporta dilatata multitudinem innumerabilem ad-mittit.

2 2 Cor. 10, 53 Mt. 7, 134 Act. 17, 18

Hæretici vero temporis nostri per aliam viamingressi sunt, et eas angustias potissimum sus-tulerunt, quæ non tam ad intelligentiam, quamad actionem pertinebant. Fides Christiana docet,vitanda esse omnia peccata, ut etiam de ver-bo otioso reddenda sit ratio; et si quis in pec-catum lethale labatur, confitenda esse peccataSacerdoti, et per contritionem seriam et satis-factionem esse diluenda; opera bona, quantumvislaboriosa et difficilia, esse facienda, si a Præposi-tis præscribantur; Regnum cœlorum esse bonisoperibus promerendum, ut coronam iustitiæ, etmercedem laboris: Ecclesiasticis sacratisque ho-minibus cælibatum esse colendum; vota Mona-chorum et Sanctimonialium esse servanda. Hæcet his similia quæ angustias facere videbantur,hæretici huius temporis ita sustulerunt, ut por-tam latissimam aperuerint. Prædicaverunt enim,solam fidem esse necessariam ad salutem, ita uthomo Christianus non possit perire, quantumvispeccatis omnibus sit coopertus, nisi nolit credere.Item non esse opus confiteri peccata Sacerdoti,satis esse, si quis confiteatur Deo; contritionemnon requiri, satis esse terrores quosdam mentis;pœnitentiæ et satisfactionis opera non esse neces-saria; liberum esse Sacerdotibus cælibatum cumconiugio commutare; nec minus licere Monachiset Sanctimonialibus omnia vota contemnere; nonposse Præpositos ad aliqua pia opera subditospopulos obligare. His et similibus doctrinis, sub-latis angustiis fidei, portam salutis latissimam sibifacere visi sunt; sed revera portam, quæ ducit adinferos, aperuerunt, et per eam turbam ingentemlevium hominum ad perditionem secum duxerunt.

Nec vero Catholici omnes angustias fidei supe-rant: nam tametsi omnia quæ fides docet, cre-dunt, tamen dum aliter vivunt quam fides iubet,de illis probantur esse, de quibus Apostolus lo-quitur, cum ait: Confitentur se nosse Deum, factisautem negant 5 ; ac per hoc ipsi quoque angustiafidei refugiunt, et portam latam ingrediuntur, quæducit ad perditionem. Itaque si de fide agatur, adquæstionem Domino propositam, Si pauci sunt,qui salvantur? respondendum erit, paucos esse, etideo contendendum intrare per angustam portam.

Capitulum VII

De Spe, quæ est altera pars portæ Domus Dei

Iam vero spes quoque suas habet angustias, sivepremii magnitudinem, sive parvitatem nostramconsideres. Si quis enim iuberet rusticum indoc-tum, et qui nullam habet experientiam rerumhumanarum, sperare brevi se habiturum sapien-tiam Salomonis, vel certe Platonis et Aristotelis,et simul imperium Alexandri Magni, vel Augusti,

5 Tit. 1, 16

quando quæso persuaderi posset huiusmodi ho-mini, ut tantillus tanta speraret? At id multofacilius est, quam ut homo mortalis speret sapien-tiam et potentiam Angelorum qui in cœlo suntet puræ intelligentiæ sunt. Nam ille rusticus, etAlexander, atque Aristoteles, eiusdem naturæ e-rant, omnes homines mortales erant; et sapientiaAristotelis sapientiam humanam non transcende-bat, et imperium Alexandri ne tertiam quidemterræ partem occupavit. At spes fidelium sperareeos iubet æqualitatem Angelorum, dicente Domi-no: Qui digni habebuntur sæculo illo, et resur-rectione ex mortuis, neque nubent, neque ducentuxores, neque enim ultra mori poterunt: æqualesenim Angelis sunt, et filii sunt Dei 1 . Et si quishominem qui humi repit, sperare iuberet, brevifuturum ut volet per aerem, aut in aquis lon-go tempore subsistat, et currat atque discurrat,quando adduci posset ut ista speraret? et tamenaves etiam magnæ, ut grues, ut ciconiæ, ut aquilæ,celerrime volant per aerem, et naves gravissimæ etonustæ subsistunt in aquis, vel currunt et discur-runt per aquas, prout voluerint nautæ. At spesChristianorum sine ulla ambiguitate iubet, ut ho-mo Christianus etiam cum corpore speret se supercœlos ascensurum, et a cœlo ad terram sine ullopericulo ruendi descensurum, et in cursu ab ortuad occasum cum sole ipso certaturum, eumquesine dubitatione victurum. Denique si quis pau-perculus parentibus orbatus, sperare iuberetur, aRege magno sibi non cognito se in filium adop-tandum, certe multum laboraret, ut id posse fierialiquando speraret, et tamen uterque homo est, etterræ filius, ac morti obnoxius. At spes Christianadocet, hominem quamcumque, modo baptizeturin Christo, et Christi mandata custodiat, spiritumadoptionis a Deo habiturum, et vere in filiumcooptandum 2 , et fore hæredem universorum quæipse Deus possidet, cohæredem autem Christi, quiFilius est naturalis et proprius, et quem Paterconstituit hæredem universorum 3 .

Hæc spes tam magna et tam excelsa, si a Christia-nis, ut par est, coleretur et teneretur, certe faceretillos impavidos ut leones, ut nullis neque peri-culis neque terroribus cederent , et cum Prophetadicerent: Dominus mihi adiutor, non timebo quidfaciat mihi homo 4 ; et: Si consistant adversum mecastra, non timebit cor meum 5 ; et cum Apostolo:Omnia possum in eo qui me confortat 6 ; et: SiDeus pro nobis, quis contra nos? 7 Sed valdepauci sunt, qui res tam arduas sperent ut oportet,cum plurimi inveniantur, qui res etiam temporaleset parvas a Deo non sperant, et magis confidunt in

1 Lc. 20, 352 Rom. 8, 153 Hebr. 1, 24 Psalm. 117, 65 Psalm. 26, 36 Philipp. 4, 137 Rom. 8, 31

astutia sua, in furtis, in mendaciis, quam in adi-utorio Altissimi. Dominus ipse apud Matthæumet apud Lucam 8 pulcherrimis similitudinibus ad-monuit fideles, ne nimis solliciti essent de quæren-do cibo et vestibus: quia Pater cœlestis, qui nutritaviculas, quæ non ferunt neque metunt, et vestitlilia agri, quæ non laborant neque nent; multomagis prospiciet filiis suis, quibus servat Regnumæternum, et tamen tam modica, et pene nullainvenitur in plerisque Christianis confidentia inDeum, ut sæpe in angustiis suis vel ad humanasfraudes, vel ad diabolicas artes potius confugiant,quam ad Deum. Ergo si illa non sperant a Deo,quæ Deus tribuit volucribus cœli et liliis agri,quæque se daturum esse promittit, si spem suamponant in eo, magnum est argumentum, in eius-modi animis locum non habere spem illam, quæpropria est filiorum Dei, qui Regni sempiterniconsortium sperant a Deo. Et quoniam sine specerta et viva, quæ pars est portæ Domus cœlestis,nemo ingreditur ad salutem, ideo non multi suntqui salvantur.

Sed sunt etiam aliæ maiores angustiæ in virtutespei: iubet enim Christiana spes contemni præsen-tia quæ videntur, et sperari futura quæ non vi-dentur; iubet dispergere et dare pauperibus, ut eamultiplicata restituantur in cœlis, ubi nemo fuitqui viderit, et nemo est qui cogitare vel suspicaripossit, quæ sint illa bona quæ nobis reddenturin cœlo, si nostra seminemus in terra. Et quidemrusticus facile persuadetur, ut triticum seminandospargat in terram, quia usus multorum annorumdocuit, quod seminatur cum labore, cum exulta-tione meti: sed quæ disperguntur in pauperes, col-ligi multipicata in cœlis, nulla experientia docuit.Ideo difficile videtur hominibus, dimittere præsen-tia quæ videntur, et sperare futura quæ non viden-tur.

Denique magnum est argumentum, angustissi-mam esse portam, confidentiam firmam in Deum,quod tanta ubique inveniatur turba miserorum,lugentium, clamantium, blasphemantium, despe-rantium. Deus enim in se confidentibus aut tollitmiserias, aut donat patientiam cum tam ingenticonsolatione coniunctam, ut dicant cum Apostolo:Repletus sum consolatione, superabundo gaudioin omni tribulatione nostra 9 . Turba igitur illalugentium et flentium in miseriis argumento est,ut scribit Sanctus Basilius en Psalmum quadra-gesimum quintum, multos esse qui in ore habeant:Deus refugium nostrum et virtus, paucissimos, quiin corde, quique vere et ex animo sperent in Deo.

8 Mt. 6; Lc. 129 2 Cor. 7, 4

Capitulum VIII

De charitate, quæ est tertia pars portæ

Veniamus ad charitatem, quæ est superliminareportæ cœlestis. Charitas Regina virtutum, quæab una parte videtur latior, cum se extendatad Deum, ad Angelos, ad omnes homines, etiamignotos et inimicos, eo redditur angustior, cumper eam transeundum est, ob incredibilem diffi-cultatem quam secum adfert, cum non verbo etlingua, sed opere et veritate præcepta illius adim-plenda sunt. Quid enim, quæso, Regina ista iubet?Primum, ut diligatur Deus ex toto corde, ex totaanima, ex omnibus viribus 1 . In magnas angustiasredigitur homo, cum ad ista implenda se accingit.Quid est enim diligere Deum ex toto corde, exomnibus viribus, nisi diligere amore vero et sum-mo? Illud ex corde et ex anima, significat amoremesse debere verum, non simulatum, non verbo etlingua, ut loquitur Sanctus Ioannes, sed opere etveritate 2 . Illud ex toto, et ex omnibus viribus,sive ex omni virtute, ut habet alius Evangelista3 , significat amorem in Deum esse debere maxi-mum. Vis igitur præcepti est, ut diligatur Deusamore vero et summo, ut nihil ei præponatur,nihil adæquetur, omnia postponatur, sic ut para-tus sit homo Christianus cum Patriarcha Abra-hamo, si opus sit ad gloriam Dei, vitæ propriiet unigeniti et amantissimi filii sui non parcere.Neque id solum, sed etiam, ut Dominus mandatin Evangelio, odisse patrem et matrem, uxorem etfilios, fratres et sorores 4 , adhuc autem et animamsuam, et renuntiare omnibus quæ possidet, id est,paratum esse ea promptitudine privari omnibusconsanguineis, et vita propria, et facultatibus acdignitatibus omnibus, qua illis privaretur, si eavere et ex animo odisset. Magnæ angustiæ suntistæ, et ad eas penetrandas quis idoneus? Quan-to facilius invenientur homines, et ii non pauci,qui parati sint Deo renuntiare, et omnibus eiuspromissis, quam divitiis et honoribus tempora-libus, ne dicam vitæ propriæ vel filiorum? Testisest Sanctus Cyprianus in Tractatu De lapsis, inipsa primitiva Ecclesia, quando ardor charitatiserat multo maior quam nunc sit, pro paucis Mar-tyribus plurimos fuisse desertorers, qui patrimo-nia sua, nedum vitas, charitati Dei anteponebant:quod ipsum testatur etiam Eusebius in HistoriaEcclesiastica 5 .

Quid iam dicemus de charitate erga proximum?Quid mandat charitas ut erga proximos facia-mus? nimirum ut diligamus eos sicut non ipsos,et quod nobis fieri volumus, nos quoque erga aliosfaciamus. Quis vero est, qui si multum egeat,non cupiat sibi dari a divitibus, saltem quod illis

1 Mt. 22, 372 1 Jn. 3, 183 Mc. 12, 304 Lc. 14, 265 Hist. Eccles. lib. 8, cap. 2

superest? Neque accipiet excusationem si divesrespondeat, ære alieno se premi, quod emeritvillam magni pretii, aut sumptuosum palatiumædificaverit, aut certe peristromatibus pretiosisexornaverit; illa enim fortasse supervacanea sunt,et non patitur charitas, ut proximus pauper rebusnecessariis careat, et proximus dives supervacaneisrebus abundet. De qua re consulat, quæso, lec-tor Sanctum Basilium in Oratione ad divites, etSanctum Bernardum in declamatione super illaverba: Ecce nos reliquimus omnia. Videbit enimet horrebit periculum eorum, qui non cogitant, sede propriis opibus rationem Domino reddituros, etqui secundum suam cupiditatem, non secundumDomini voluntatem, et erga proximos charitatemillis utuntur. Nam si de verbo otioso rationemreddemus 6 , cur non magis de pecuniis male con-sumptis?

Sed Apostolum Ioannem audiamus, atque ab eodiscamus, quousque se extendat debitum chari-tatis: In hoc, inquit, cognovimus charitatem Dei,quoniam ille animam suam pro nobis posuit, etnos debemus pro fratribus animas ponere 7 . DeusChristus pro servis suis animam posuit, quid er-go magnum erit, si nos pro fratribus animam,id est, vitam ponamus? Itaque non dicit Apos-tolus, possumus, sed debemus pro fratribus ani-mas ponere; neque dixit, arbitror, censeo, consi-lium do, sed absolute pronuntiavit: debemus profratribus animas ponere; et si animas, cur nonmagis facultates? Proinde Sanctus Gregorius recteconcludit: Cum incomparabiliter longe sit melioranima qua vivimus, terrena substantia quam ex-terius possidemus, qui non dat substantiam suam,quando daturus est animam suam? 8 Quod idemde aliis rebus dicere possumus. Qui enim debet profratribus animam ponere, cur non multo magisdebet fratribus iniuriam sive offensionem con-donare? et qui debet pro fratribus animam ponere,cur non debet diligentes cavere, ne fratrem verboaut facto lædat? Quia vero præceptum charitatisDei et proximi eiusmodi angustias habet, ut apaucis superentur, ideo quærenti a Domino, sipauci sunt, qui salvantur? iure potuit Dominusrespondere, paucos esse, et propterea totis viribuscontendendum esse, ut cum illis paucis salutarisportæ angustias superemus.

Capitulum IX

De humilitate, quæ est quarta pars portæ

Restat humilitas, quæ suas etiam nec parvas ha-bet angustias. Quid præcipit Magister ille, que dese verissime dixit: Discite a me, quia mitis sum

6 Mt. 12, 367 1 Jn. 3, 168 Hom. 14 in Evangelia

et humilis corde 1 et Vade, recumbe in novissimoloco 2 ? Et quod dixit, fecit. Veniens enim in huncmundum, recubuit nascens in præsepi, et moriensin cruce. Locum certe humiliorem invenire non po-tuit neque nascens, neque moriens. Et dum vixit,pauperior fuit non solum hominibus, sed etiamanimantibus brutis: nam vulpes foveam habent, etvolucres cœli nidos 3 ; ipse autem non habuit ubicaput suum reclinaret. Sed quid sibi vult, Recumbein novissimo loco? illud significat: quicumque tusis, et quantuscumque sis, existima te semper ul-timo loco dignum esse. Cuius rei rationem redditApostolus in Epistola ad Galatas, cum ait: Nam siquis existimat se aliquid esse, cum nihil sit, ipse seseducit 4 ; et non dixit, qui se existimat magnumesse, aut maiorem aliis, sive sapientia, sive poten-tia, sive virtutibus, neque dixit, si quis existimatse non magnum esse, neque cæteris maiorem; sedtamen aliis parem, sed dixit, Si quis existimat sealiquid esse, et denique non dixit, cum pauper, velindoctus, vel inglorius sit, sed cum nihil sit. Itaquenon potuit Apostolus magis descendere, ut locumnovissimum designaret, et verba Domini dignocommentario explicaret. At, inquiunt, oportet essehomines in altis gradibus, Prælatos, Principes,Reges, Imperatores, Pontifices. Ita est, oportet;sed unusquisque sedere debet in novissimo loco,et expectare ut Dominus dicat: Ascende superius.Cuius rei exemplum insigne habemus in SanctoAugustino, quod eius verbis proponere libet. Sicenim loquitur in Sermone de communi vita cleri-corum: Ab eis qui diligunt sæculum, segregavi me;sed eis qui præsunt populis non me coæquavi; necin convivio Domini superiorem locum elegi, sedinferiorem et abiectum. El placuit illi dicere mi-hi, Ascende sursum. Usque adeo autem timebamEpiscopatum, ut quoniam esse cœperat alicuiusnominis inter homines fama mea, in quo locosciebam non esse Episcopum, non illo accederem.Cavebam hoc, et agebam quantum poteram utin loco humili salvarer, non in alto periclitarer.Sed, ut dixi, Domino servus contradicere non de-bet. Utinam hoc exemplum omnes imitarentur!haberemus enim multos Prælatos bonos, multosbonos Principes, multos optimos Magistratus. Sedquia multi se ingerunt, neque vocationem Dominiexpectare dignantur, Deus aliquando irascitur, etad exemplum aliorum cogit non paucos in novis-simo loco sedere, ut omnes intelligant, honores etdivitias, ut cætera temporalia et spiritualia bona,a manu sua pendere. Hinc enim sæpe videmushomines ditissimos brevi redigi ad extremam pau-periem, et magnos Principes de sedibus suis deiici.

Sed neque satis est expectare Dei vocationem,sed oportet etiam in ipsa Prælatura vel Prin-

1 Mt. 11, 292 Lc. 14, 103 Lc. 9, 584 Gal. 6, 3

cipatu non superbe sapere; sed iuxta Sapientisconsilium 5 , quanto quis maior est, tanto se inomnibus humiliari, non corpore, sed corde, utSanctus Gregorius in Pastorali suo docet 6 , utapertius Sanctus Augustinus in Epistola, quæ estRegula Sanctimonialium: Honore, inquit, coramhominibus prælata sit vobis, coram Deo substratasit pedibus vestris 7 . Debet enim unusquisquecæteros omnes meliores, ac per hoc maiores secredere. Ille enim proprie et simpliciter maior est,qui maior est apud Deum. Apud Deum autemmaior est, qui melior est; et ille melior est, quivirtutibus præstat; quidquid sit de præfecturis,de divitiis, de titulis, de coronis, de insulis, vir-tutes enim bonum hominem faciunt, non præfec-turæ, divitiæ, tituli, et alia id genus; et si vir-tutes bonum hominem faciunt, maiores virtutesfaciunt meliorem, et maximæ optimum: et qui vir-tutes in excellentiori gradu possident, illi cæterispræstant. Et quod una ex magnis virtutibus sithumilitas, ex eo cognoscitur, quod ipse Dominushumilitati tribuit exaltationem, in illa sententiaab eo sæpius repetitia: Omnis qui se humiliat,exaltabitur 8 . Quam sententiam secuta est Virgobeata en Cantico: Deposuit potentes de sede, etexaltavit humiles 9 ; et beatus Petrus: Humiliami-ni sub potenti manu Dei,ut vos exaltet in temporevisitationis 10 . Et Sanctus Iacobus: Humiliaminiin conspectu Domini, et exaltabit vos 11 . Deniquebeatus Paulus de Christo ipso dicit: Humiliavitsemetipsum, propter quod et Deus exaltavit illud12 .

Quoniam igitur virtutes vere, ac præcipue charitaset humilitas, bonos homines faciunt coram Deo,ut etiam meliores et maximos, et qui nemo certonovit qualis sit coram Deo, et quales sint, velpaulo post futuri sint alii, ideo periculosum est,alicui se præponere, et utilissimum, omnibus sepostponere: ideo Dominus absolute pronuntiat:Recumbe in novissimo loco. Quotusquisque autemest, qui hoc præceptum Dominicum servet? Dequa re magis contenditur inter homines, quam depræcedentia? Quanti labores suscipiendi sunt abiis, qui litigantes de punctis honoris ad concor-diam redigere student? Quam multos sæpe au-dimus sententiam illam ex Scripturis usurpantes:Gloriam meam alteri non dabo? et tamen ea sen-tentia ipsius Altissimi est apud Isaiam 13 , cui soliiuste convenit. Deus enim solus humilis esse nondebet; quoniam humilitas est virtus quæ refrenatcupiditatem hominis, ne velit ascendere super se:

5 Ecclu. 3, 206 Past. lib. 2, cap. 67 Epist. 1098 Mt. 23, 129 Lc. 1, 5210 1 Petr. 5, 611 Iac. 4, 1012 Philipp. 2, 813 Isa. 42, 8

Deus autem cum sit altissimus, nihil habet suprase. Itaque intoleranda superbia est, quod vermicu-lus terræ dicere audeat: Gloriam meam alteri nondabo. Et tamen iidem vermiculi, quod superbia itainflat, ut dicant cum Deo: Gloriam meam alterinon dado, ita se abiiciunt, ut servos honoris, idest, inanis existimationis, se esse fateantur; etsic fideliter domino suo honori humano serviant,ut malint in singulari certamine crudeliter necariatque ad inferna descendere, et sic vitam æternamet temporalem simul amittere, quam idolo suohonori detrimentum aliquod adferatur. O vanitasvanitatum! o quam graviter excæcavit oculos men-tis iste fumus honoris! et tamen Christiani sumus,et scimus Christum ab inimicis audivisse: Eccehomo vorax, et potator vini 14 . Item: Samaritanuses tu, et dæmonium habes 15 . Item In Beelze-bub principe dæmoniorum eiicit dæmonia 16 ; ettamen nemo audivit ab ore eius verbum Mentiris,aut aliquid huismodi, sed quia mitis erat, et hu-milis corde, cum malediceretur, non maledicebat;cum pateretur, non comminabatur 17 , ut scribitApostolus Petrus.

Ex his perspicuum est, portam vitæ æternæ nonminus ob humilitatem, quam ob Theologicas vir-tutes, fidem, et spem, et charitatem, esse angus-tam et a paucis penetrabilem, ac per hoc inter-roganti, Si pauci sunt, qui salvantur? rectissimeresponderi posse, paucos esse: quia pauci, ut parest, totis viribus contendunt per angustias portæillius intrare.

Capitulum X

Iterum de fide, quæ est prima pars portæ

Cæterum ne videamur terrore nimio ab ingressuportæ illius homines avocare, cum nobis contrapropositum sit in toto hoc libro, mentes fideliumad patriam nostram dulcissimam et felicissimamdesiderandam accendere, ostendam paucis, por-tam illam quæ ab una parte ob illarum virtu-tum eminentiam et perfectionem angustissima est,eamdem ob Dei ipsius omnipotentiam, et veri-tatem, et misericordiam, dice posse latissimam etaditu facillimam, si quis vere per illam ingredicupiat.

Ac ut a fide incipiamus, vere fides res difficilli-mas, et supra sensum et rationem longe positas,et supra ipsorum Angelorum naturalem capaci-tatem sublimiter exaltatas, credendas docet: sedcum admonemur ab ipsa fidei doctrina, res illascredendas esse Deo qui mentiri non potest, nonAngelis, non hominibus, iam angustiæ dilatari in-

14 Mt. 11, 1915 Jn. 8, 4816 Lc. 11, 1517 1 Petr. 2, 23

cipiunt. Si fides diceret, Crede Deum esse trinumsimul et enum, Crede Filium Dei factum essefilium Virginis, Crede Christum a mortuis resur-rexisse post tres dies virtute propria immortalem,et hæc omnia firmissime crede, quia Petrus, etPaulus, et Ioannes, Isaias, et Ieremias, et Ezechielhæc dixerunt: hæsitarem utique, neque auderemres tam difficiles, et supra rationem positas, ho-minibus me similibus credere. Scriptum est enim:Omnis homo mendax 1 ; et ideo tot iuramentaet tot fideiussores requirimus, ut hominibus fidemhabeamus. Sed cum fides dicit, hæc omnia Deusrevelavit, neque Petrus, et Paulus, et Ioannes,neque cæteri Apostoli et Prophetæ ex mente suahæc docuerunt, sed ab ipso Deo edocti, verbumDei, non verba sua prædicaverunt: continuo cordilatatur, atque ad credendum præparatur. Quodautem Deus sit, qui per Apostolos et Prophetaslocutus est, idem Deus tot signis et prodigiis ma-nifestavit, ut stultum sit, nedum temerarium, nonvelle credere. Sic enim loquitur Apostolus ad He-bræos: Quæ cum initium accepisset enarrari perDominum ab eis qui audierunt, in nos confirmataest, contestante Deo signis et portentis, et variisvirtutibus, et Spiritus Sancti distributionibus 2 .Quæ autem Deus loquitur, quis neget esse vera,cum Deus omnino mentiri non possit, et si mentiriposset, Deus non esset?

At quæ nobis proponuntur credenda, superantrationem. Ita est; sed non superant potentiam etsapientiam Dei. Ideo dicit beatus Ioannes, Deusesse maiorem corde nostro, quis potest facere,quæ nos non possumus intelligere; et essentiaatque existentia eius perfectior est, quam mensnostra capere possit. Si facile credit homo rudisPhilosophis atque Astrologis multa de magnitu-dine solis et stellarum, quæ videntur incredibilia,cur non facile credat homo ipsi Deo, quidquidtandem ille revelare voluerit, cum infinito inter-vallo distet sapientia et potentia eius, ab igniculorationis quo præditi sunt homines? Ista igitur quiconsiderant, non patiuntur angustias in credendisiis quæ nobis Ecclesiæ credenda proponit.

Capitulum XI

Iterum de spe, quæ est secunda pars portæ

Hoc idem de virtute spei dicere possumus: namsi quæ speramus in vita futura, ab hominibussperanda esse diceremus, ut vani et impostoresreiiciendi essemus; siquidem homines et mentiripossunt et tam eximia præmia nullo modo darepossunt. At non ab homine speranda esse dicimus,sed a Deo, qui nec mentiri potest, cum sit veritas,nec fallere, cum sit bonitas; nec aliquid impossibile

1 Psalm. 115, 22 Hebr. 2, 3

apud eum, cum sit omnipotens. Itaque meritoirrideri se crederet rusticus, si quis illi sapientiamSalomonis, aut potentiam Augusti polliceretur;quia qui illi promitteret, homo esse mendax etimbecillus. Sed Christianus cui Deus promisit vi-tam æternam, Regnum cœlorum, Paradisum om-nimodæ voluptatis, cur sperare non debet? For-tasse desunt nobis pignora optimæ voluntatis Dei?nonne in figuram rerum præsentium eduxit Deuspopulum suum per Mare Rubrum sicco vestigio?pluit illis manna de cœlo? eduxit aquam de pe-tra? introduxit eos denique per Iosue in Terrampromissionis? numquid inanis et vacua debet essetam insignis figura? Deinde si sic Deus dilexitmundum, ut Filium suum unigenitum daret 1 ,nonne cum illo omnia nobis donavit 2 ? Quid mag-num speramus a Deo nobis donandum, quod nonsuperetur a dono, quod nec sperantibus nec peten-tibus iam dedit? Si dedit peccatoribus et inimicismortem Filii sui, non donabit iustificatis et ami-cis vitam Filii sui? Neque his contentus, adiecitSpiritum Sanctum, tamquam pignus hæreditatis,qui clamat in cordibus nostris: Abba Pater, et tes-timonium reddit spiritui nostro, quod sumus filiiDei. Si autem filli, et hæredes; hæredes quidemDei, cohæredes autem Christi 3 .

Quare si magnitudo rerum promissarum spemnostram superare videri possit, non potest tamensuperare magnitudinem promittentis: quæ magni-tudo cum infinita sit, facile potest spem nostramerigere, ut ad illa promissa sine titubatione pertin-gat. Quam promissionem, ut Apostolus probat inEpistola ad Hebræos, Deus iuramento confirma-vit, ut per duas res immobiles, videlicet promis-sionem eius qui mentiri non potest, et adiunc-tum iusiurandum, habeamus spem, tamquam an-choram tutam et firmam incedentem usque adinteriora velaminis, ubi pro nobis introivit Iesus,secundum ordinem Melchisedech Pontifex factusin æternum.

Capitulum XII

Iterum de charitate, quæ est tertia pars portæ

Quid iam de charitate dicemus? Ea certe sicut obdifficultatem implendi præcepta eius, angustissi-ma, sic ob excellentiam divinæ bonitatis, quamrespicit, latissima dici potest. Cur enim difficilevideri debet, toto corde, et tota anima, et omnibusviribus Deum diligere, cum sit ipse pulcherrimus,et optimus, et infinito amore dignissimus? Nonest difficile hic in terris amare pulchra et bona;sed difficile est non amare, aut certe nimium nonamare. Videtur igitur Deus quodammodo nobis

1 Jn. 3, 162 Rom. 8, 323 Rom. 8, 16

iniuriam facere, cum tam severe iubet ut eumdiligamus, quasi sponte nostra eum diligere nondebeamus. At bona et pulchra quæ sunt in ter-ris, ideo ardenter amantur, quia clare videntur;Deum autem nemo vidit umquam 1 . Ita est, nonvidimus Deum, sed vidimus, et videmus quotidieopera eius, pulchra valde, de quibus Sapiens dicit:Si specie solis et lunæ delectati, deos putaverunt,sciant quanto his dominator eorum speciosior est:speciei enim generator hæc omnia constituit 2 .Experimur quoque dulcedinem eius in beneficiiseius quotidianis: habemus denique testimoniumeius qui vidit; et qui mentiri nequit, videlicetSancti Spiritus, qui per Apostolos et Prophetasin Scripturis Sanctis prædicat, Deum usque adeobonum et pulchrum esse, ut merito solus bonus etsolus pulcher dici mereatur.

Sed, inquiunt, durum est valde, propter Deumcogi nos ad facultates, cognatos, et vitam propri-am aliquando perdendam. Fateor et ipse durumid esse non amantibus Deum, sed amantibus, eteum adipisci cupientibus facile et leve esse con-tendo: præsertim cum ista temporalia propter Deiamorem contemnentibus, parata sint bona sinecomparatione plura et meliora. Quid enim? amit-tis divitias corruptibiles, acquires Regnum sem-piternum; amittis patrem, et fratres, et amicos:acquires Deum patrem, et Christum fratrem, etomnes Angelos et Sanctos amicos et socios; amit-tis vitam temporalem et miseram, acquires æter-nam et felicissimam. Audi Canticum amoris di-vini: Si dederit homo omnem substantiam domussuæ pro dilectione, quasi nihil despiciet eam 3 . Etpaulo ante: Aquæ multæ (tribulationum et angus-tiarum) non potuerunt extinguere charitatem, necflumina obruent illam 4 . Audi unum ex diligen-tibus Deum: Quis ergo nos separabit a charitateChristi? tribulatio? an angustia? an fames? annuditas? an periculum? an persecutio? an gladius?Sed in his omnibus superamus propter eum quidilexit nos 5 .

At proximum ita diligere, ut bona mea cum eocommunicare, etiamsi mihi fuerit inimicus, mequegraviter læserit, adhuc illi non solum ignoscere,sed etiam benefacere debeam, contra naturampugnare mihi esse videtur. Id quidem contra natu-ram per peccatum corruptam fortasse dici pote-rit, sed non contra naturam per Christi gratiamreparatam. An non Deus ipse bona sua cum inimi-cis suis communicat? et quotidie inimicis suisignoscit, et reddit eis bona pro malis, dum Solemsuum oriri facit super bonos et malos, et pluitsuper iustos et iniustos 6 ? Quod si Deus ita se

1 Jn. 1, 182 Sap. 13, 33 Cant. 8, 74 Ibid.5 Rom. 8, 356 Mt. 5, 45

gerit cum inimicis, non est contra naturam Dei,neque hominis qui ad imaginem Dei creatus est,diligere inimicos, eisque benefacere, sed contranaturam bestiarum, et eorum, qui cum in honoreessent, non intellexerunt, comparati sunt iumentisinsipientibus et similes facti sunt illis.

Capitulum XIII

Iterum de humilitate, quæ est quarta pars portæ

Venio ad humilitatem, quæ similis est sororibussuis: ut magnas quidem angustias superbis et ar-rogantibus pariat; sed iis qui ad scholam Christiaccedunt, et ab eo discere volunt, non difficulterdilatari incipiat. Primum, enim humiliari debe-mus sub potenti manu Dei 1 , ut ApostolorumPrinceps admonuit: et ut Coapostolus eius Ia-cobus confirmat 2 . Quæ autem difficultas fingipotest in humiliatione mortalis hominis ad immor-talem et omnipotentem Deum? Deinde debemusquoque novissimum locum eligere apud homines,quia superiores invicem arbitrari nos convenit,ut APostolus monet in Epistola ad Philippenses:Superiores, inquit, sibi invicem arbitrantes 3 . Quivero se ipsi noverunt, et conscii sunt propriæ in-firmitatis, aliorum autem interiora non noverunt,nullas patiuntur angustias, ut omnes alios sibisuperiores ducant, eosque honore præveniat, etlocum altiorem iisden concedant. Quemadmodumenim superbia nascitur ex ignorantia sui, sic hu-militas ex cognitione sui. Cor superbi facile videtvitia quæ in se non habet, et quæ cæteri habent,quia sunt omnia extra se: vitia propria, quamvissæpe maxima, et aliis omnibus nota, ipse nonvidet, quia sunt intra se; quomodo oculus nonvidet quæ intra se habet, sed ea solum quæ extraillum sunt. Exemplo nobis esse potest Pharisæusille 4 qui gratias agebat Deo, quod non esset si-cut cæteri homines, raptores, iniusti, adulteri; isenim videbat in se non esse vitium rapinæ, in-iustitiæ, adulterii; sed non videbat vitia gravioraquæ intus latebant, superbiam, mentis cæcitatem,et impœnitentiam; et ideo publicano in eodemtemplo oranti se præponebat: sed publicanus, quiameliores oculos habebat, videbat in se vitia, etvirtutes non videbat, ideo recumbebat in novissi-mo loco, stans a longe, percutiens pectus suum,et misericordiam Dei implorans: ex quo factumest, ut iudicio Dei discesserit hic iustificatus, illereprobatus. Quare si quis serio dare velit operamcognitioni propriæ, non patietur angustias in por-ta Domus Domini penetranda.

Ad hæc omnia necesse est addere, portam Do-mus Domini quæ videtur angustissima, ac pene

1 1 Petr. 5, 62 Iac. 4, 103 Philipp. 2, 34 Lc. 18, 10

impenetrabilis iis qui onusti accedunt, et obesocorpore sunt, vel multis vestibus involuti, et erectocorpore ingredi tentant, eamdem videri latam etaditu facillimam iis qui sine ullo onere, et nu-di, ac macilenti et curvi ingrediuntur. Itaque innobis est causa, cur non facile ingredi possimusper eam portam, per quam multi Sanctorum sineulla difficultate vel molestia transierunt. Incipiatergo homo Christianus deponere onera divitiarum:intelligat opes sibi a Deo datas ut œconomo, nonut domino, ut eas distribuat indigentibus, nonut eas sibi uni diligenter conservet: sic enim fiet,ut animus ab amore divitiarum liber effectus,quasi magno onere deposito, ob angustias portænon laboret. Nec minus deponat pinguedinemnimiam deliciarum carnalium, vel potius eiiciathumores noxios cupiditatum variarum, quæ hy-dropem gignunt, et corpus inflant. Denique exuatopinionem propriæ existimationes, induat humili-tatem Christi, inclinet cervicem ad obœdientiammandatorum, et tunc queratur, si non satis facileet commode portam salutis ingredi possit.

Capitulum XIV

Necessarium esse ingressum portæ, quantumvisangustæ, si quis salvus esse velit

Sed sive porta illa lata sit, sive angusta, omni-no contendere debemus, ut per eam ingrediamur;nullus enim alius locus est post hanc vitam, quæfugit velut umbra, ubi bene esse possimus, nisiintra hanc portam. Ideo enim Dominus hortatur,dicens: Contendite intrare per angustam portam1 , quoniam, ut ipse in eodem loco subiungit, quiforis manebunt, ad ea loca detrudentur omnes,ubi sempiternus est fletus, et assiduus dentiumstridor: quæ dolores maximos significant cum des-peratione remedii; unde rabies oritur, quæ impa-tienter tolerat quæ tolerare non vellet, et sempertolerare cogetur. Quanto satius erat contendereintrare per angustam portam, ubi modico laborevel dolore sustentato, requies et iucunditas inve-nitur? Et si quidem possent homines et angustiasportæ, et dolores gehennæ simul evadere, fortasseexcusari posset eorum fragilitas vel imbecillitas,qui vim facere portæ illius angustiis non auderent;sed cum necesse sit, aut hic ad tempus laborarevim faciendo, aut incidere in labores doloresqueperpetuos: ubi est iudicium, ubi ratio quæ dictetfugiendas esse angustias minores et breviores, utad intolerabiles et gravissimas veniatur? Sed etiamsi nullæ sequerentur angustiæ post hanc vitam,sed sola privatio Domus Dei, ubi sempiterna suntgaudia, hoc ipsum deberet in nobis efficere, ut nonsolum per angustias portæ, sed etiam per spinaset tribulos, nec non per ferrum et ignem alacriter

1 Lc. 13, 24

intraremus. Et quamvis hoc tempore non sentia-mus, quid sit privari beatitudine, tamen post ani-mæ separationem a corpore aperientur oculi men-tis, ut clarissime videant, quantum sit detrimen-tum, imo quam infinita iactura, non pervenire adfinem ultimum, ad quem creatis sumus. Atque hocdesiderium significant verba illa, quæ in Evangelioreferuntur repetita ab illis qui exclusi foris mane-bunt: Domine, Domine, aperi nobis 2 . Siquidemdesiderium ultimi finis semper cruciabit miseroset conscientiæ remorsus numquam quiescet, etimplebitur illud: Vermis eorum non morietur, etignis eorum non extinguetur 3 .

O si possemus nunc serio cogitare, quanto affectudicent homines illi: Domine, Domine, aperi no-bis, ac si dicant: sine ingressu in istam domumvivere non possumus, nec tamen mori nobis datur.Itaque vivimus non ut vivamus, sed ut sempermiserrimi simus. Ergo aperi nobis, quia paratisumus quaslibet angustias tormentorum pati, mo-do ingrediamur. Sed respondebitur: Nescio vos.Annus iubilei finem accepit: quando potuistis in-gredi, noluistis; nunc ergo æquum est, ut quan-do vultis ingredi, non possitis. Ita illi sine ul-lo remedio exclusi, numquam tamen cessabuntclamare, naturali desiderio stimulante: Domine,Domine, aperi nobis. Sed qui surdi fuerunt inhac vita ad exhortationes Domini clamantis etdicentis: Contendite intrare per angustam portam,tunc surdis auribus Domini clamabunt: Domine,Domine, aperi nobis. Quare si quid sapimus, nuncrebus nostris consulamus, quando tempus habe-mus: faciamus nunc, dum licet, quod tunc sine ulladubitatione toto corde facere, vel fecisse cupiemus,et non licebit.

liber quartus

Capitulum I

In cœlo esse vera gaudia

Paradisus, nomen est voluptatis et deliciarum:significat enim hortum, sive pomarium et viri-darium simul amœnissimum, et ad recreationemet iucunditatem adferendam aptissimum. In libroGenesis Paradisus voluptatis non semel appella-tur, ubi de Paradiso terrestri sermo habetur 1 .Apud Ezechielem vero de Paradiso cœlesti diciturAngelo primario, qui postea cecidit et diabolusfactus est: In deliciis Paradisi Dei fuisti 2 . Quiavero in Scripturis Sanctis nihil habemus de Para-diso, nisi fuisse in eo arbores multas, et fontem

2 Mt. 25, 113 Isa. 66, 241 Gen. 2, 8; 3, 232 Ezech. 28, 13

aquæ vivæ, ideo visum est mihi occasione huiusnominis explicare voluptates et gaudia, quibusfruuntur in cœlo Beati. Erit vero, nisi fallor, utiliscontemplatio ad excitandos animos, ad ea quæsursum sunt quærenda et cogitanda, ac per hoc advitam sic instituendam, ut cum hinc migrandumerit, non ad luctum et tenebras, sed ad lucem etlætitiam sempiternam Deo adiuvante migremus.Solent enim homines, paucis exceptis, magis trahivoluptate, quam aliquo bono alio: et Ecclesia inquadam Oratione dicit: Ibi nostra fixa sunt corda,ubi vera sint gaudia. Ac primum considerabimus,quid Scripturæ Sanctæ de cœlesti Paradiso nosdoceant, unde probemus vere esse in Paradisocœlesti gaudia; deinde tentabimus explicare quæsint illa gaudia; postremo variis rationibus, velpotius comparationibus demonstrabimus, gaudiilla esse longe maiora, quam nos capere, vel cogi-tare, vel etiam suspicari possimus.

Primum igitur nomen ipsum Paradisi, voluptatemac delicias sonat, ut ex libro Genesis paulo anteostendimus. Esse autem in cœlo Paradisum, tes-tatur Ezechiel, qui de primo Angelo scripsit: Indeliciis Paradisi Dei fuisti 3 ; testatur Dominusin Evangelio, cum latroni secum pendenti dixit:Hodie mecum eris in Paradiso 4 ; accepit enimParadisum pro Regno Dei, et essentiali beatitu-dine; dixerat enim latro: Domine memento mei,dum veneris in Regnum tuum 5 , et Dominuspromittens illi consortium Regni sui, respondit:Hodie mecum eris in Paradiso; testatur beatusPaulus in posteriore ad Corinthios, cum ait: Sciohominem in Christo, raptum usque ad tertiumcœlum 6 , et quia raptus est in Paradisum 7 ; tes-tatur beatus Ioannes in Apocalypsi, ubi Dominumintroducit loquentem: Vincenti dabo edere de lignovitæ, quod est in Paradiso Dei mei 8 . Ex his locisperspicuum est, regionem Beatorum esse locumdeliciarum et voluptatis. Deinde cum Dominusait servo bono et fideli: Intra in gaudium Dominitui 9 , nonne apertissime declarat, Domum Dei,sive Civitatem Dei, ad quam admittuntur serviboni et fideles, cum de hoc mundo migrant, esselocum gaudii? Et cum idem Dominus multis inlocis comparat Regnum cœlorum cœnæ, ut apudLucam, cum ait: Homo quidam fecit cœnam mag-nam 10 ; et cum alibi dicat: Et ego dispono vobis,sicut disposuit mihi Pater meus Regnum, ut edatiset bibatis super mensam meam in Regno meo 11 ;et denique cum in Apocalypsi dicitur: Beati, qui

3 Ezech. 28, 134 Lc. 23, 435 Lc. 23, 426 2 Cor. 12, 27 2 Cor. 12, 48 Apoc. 2, 79 Mt. 25, 2110 Lc. 14, 1611 Lc. 22, 29

ad cœnam nuptiarum Agni vocati sunt 12 . CerteScriptura per metaphoram cœnæ, delectationemvoluptatemque significat; nisi quis negare velit, insensu gustandi ullam esse voluptatem. Ad hæc inEvangeliis, et in Apocalypsi, Regnum Dei nuptiisregalibus comparatur, ut notum est ex parabolaRegis qui fecit nuptias filio suo: et ex parabola vir-ginum sapientium et stultarum, quarum sapientesintrarunt cum sponso ad nuptias, stultæ vero forismanserunt: et ex Apocalypsi, ubi multa dicunturde nuptiis Agni in Regno cœlorum cum apparatumaximo celebratis. Porro nuptiis regalibus com-paratur beatitudo Sanctorum, quoniam in nupti-is omnia fere genera voluptatum exhibentur, etpercipiuntur, de qua re in libro sequenti dicturisumus.

Denique in Apocalypsi vidit Sanctus Ioannes cho-rum Virginum, qui sequebantur Agnum, quocum-que iret, et cantabant canticum novum, quodnemo alius cantare poterat. Quem locum SanctusAugustinus exponit in libro De Sancta virgini-tate 13 , de certis gaudiis, sanctisque voluptatibus,quibus soli et solæ virgines perfruentur; verba eiushæc sunt: Vos adferetis ad nuptias Agni canticumnovum, quod cantabitis in citharis vestris, hoc estin cordibus dicatis laudibus; non utique tale, qualecantat universa terra, sed tale, quale nemo poteritdicere nisi vos. Et infra: Quo ire putamus huncAgnum? quo nemo eum sequi valeat, vel audeat,nisi vos? Quo putamus eum ire? in quos saltus, etprata? ubi credo sunt gramina gaudia, non gaudiasæculi huius vana, insaniæ mendaces; nec gaudia,quali in ipso Regno Dei, cæteris non virginibuserunt, sed a cæterorum omnium gaudiorum fortedistincta 14 . Et infra: Videbit vos cætera multitu-do fidelium, quæ ad hoc Agnum sequi non potest,videbit, nec invidebit; et collætando vobis, quodin se non habet, habebit in vobis. Nam et illudcanticum novum proprium vestrum dicere non po-terit, audire autem poterit, et delectari vestro tamexcellenti bono. Sed vos, qui et dicetis, et audietis,felicius exultabitis, iucundiusque regnabitis. Ex hisigitur manifeste constat, in cœlesti Regno et Civi-tate, vel Domo, multa esse vera gaudia, verissi-masque et maximas voluptates.

Capitulum II

De gaudio intelligentiæ

Cum ex Divinis litteris probatum iam sit, in Reg-no cœlorum vera esse gaudia, nunc exponemus,quænam illa sint gaudia. Ac breviter explicandaerunt, primo gaudia intelligentiæ, voluntatis, etmemoriæ, quæ ad spiritum pertinent; deinde gau-

12 Apoc. 19, 913 cap. 2714 Ibid. cap. 29

dia sensuum singulorum, quæ pertinent ad corpus.Neque hoc loco affirmare intendimus, intelligen-tiam, et memoriam, et sensus corporis propriassedes esse gaudii, cum non ignoremus, gaudium,et etiam desiderium proprie ad voluntatem inparte superiore, et ad appetitum in parte infe-riore pertinere. Sed loquimur, ut vulgo hominesloquuntur, qui non recusant dicere oculus delec-tatur pulchritudine colorum, et auris suavitatesonorum. Intelligimus ergo per gaudium mentis,vel memoriæ, vel sensuum externorum, delecta-tionem, quam percipit homo ex iis, quæ intelligitvel quorum recordatur, vel quæ sensibus externishaurit.

Primum igitur Beatorum gaudium erit, oculismentis videre Deum facie ad faciem, ut loquiturbeatus Paulus in Epistola priore ad Corinthios1 , et videre eum sicuti est 2 , ut loquitur bea-tus Ioannes in Epistola prima. Quantum autemhoc sit futurum gaudium, possumus ex eo coni-icere, quod Isaias Propheta 3 et Apostolus Paulus4 testantur superare omnia gaudia, quæ ullushominum vidit, aut audivit, aut cupivit, aut cog-itavit. Oculus non vidit, nec auris audivit, necin hominis ascendit, quæ præparavit Deus iisqui diligunt illum, loquitur enim Scriptura depræcipua et essentiali beatitudine, quæ in ip-sius Dei visione posita est, iuxta verbum Domini:Beati mundo corde, quoniam Deum videbunt 5 ,et Hæc est vita æterna, ut cognoscant te solumDeum verum, et quem misisti Iesum Christum6 . Et quidem magna amplificatio illa esse vide-tur, quod nemo viderit, aut audierit, aut desider-averit, aut cogitaverit tale bonum, quale in Deivisione percipietur: tamen non est amplificatio,sed simplex veritas; quoniam oculi, et aures, etcorda hominum solita sunt gaudia solum termi-nata, mensurata, et finita percipere; visio autemDei, visio est lucis inaccessibilis, et boni prorsusinfiniti, quod in se continet omne bonum, iux-ta verbum Domini ad Moysem: Ego ostendamomne bonum tibi 7 , cum ille antea petiisset: Os-tende mihi faciem tuam 8 . Ac ut per rationemhoc ipsum demonstremus, sciendum est ex SantoThoma, delectationem, quæ percipitur ex cogni-tione, tria requirere, potentiam intelligentem, sivesentientem, obiectum conveniens illi potentiæ, etunionem obiecti cum potentia: et quanto potentiaest aptior ad cognoscendum, et obiectum nobilius,et unio magis intima, tanto percipi delectationemmaiorem. Quod autem intelligentia sive mens sitpurior, et altior, et nobilior, et, ut sic loquar, vi-

1 1 Cor. 13, 122 1 Jn. 3, 23 Isa. 64, 44 1 Cor. 2, 95 Mt. 5, 86 Jn. 17, 37 Exod. 33, 198 Exod. 33, 18

vacior, ac per hoc multo aptior ad cognoscendumquam sensus externus, in dubium revocari nonpotest. Quod vero Deus sit obiectum altissimumet nobilissimum, non solum supra omnia obiectasensuum, sed etiam supra omnia omnino obiectamentis, quippe infinitum bonum, et omne bonum,vel potius ipsa bonitas, nemo ambigere potest.Iam vero quod unio intelligentiæ cum Deo perapertam visionem sit unio sic intima, ut essentiaDei totam mentem videntis penetret, et mens ip-sa in ipsum Deum, quasi in mare magnum totamergatur et transformetur, æque certum atqueindubitatum est. Quis igitur capere vel suspicaripoterit, quantum illud sit gaudim? quale illudosculum summi boni et qualis ille complexus spon-si pluchritudinis infinitæ? Certe in coniunctionepulchri coloris cum sensu videndi, et dulcissimisoni cum sensu audiendi, et cæterorum sensibili-um cum sensibus suis, magnam experimur volup-tatem, et sæpe tam magnam, ut non nulli propterillam fere insaniant. Et tamen potentiæ sentiendimateriales sunt, et cum bestiis nobis communes: etobiecta quoque res corporales sunt, et non minussæpe lædunt, quam oblectent; et denique uniosuperficialis est, et externa, et in pluribus sensibusnon sit unio ipsius obiecti, sed eius imaginis cumpotentia. Adde quod unio spiritualis, et unio Deicum intelligentia per visionem, est firmior, dura-bilior, et tota simul; delectationes enim corporales,et quæ sensibus percipiuntur, quia mutationemadferunt, non possunt esse diuturnæ, et non sunttotæ simul, sed quasi guttatim instillantur. Quaresine ulla dubitatione maior est delectatio mentis,quam sensus.

Collige ergo te, homo, et appende in iusta truti-na voluptatem quam tibi mundus offert, cum eaquam Deus promittit, cum visionem suam dili-gentibus se promittit, et elige quod vis. Certeenim si voluptatem amas, quam a te amari negarenon potes, maximam potius quam minimam, etsemper duraturam, quam eam quæ momentaneaest, eliges. Neque sola visio Dei sanctis hominibusin cœlo promittitur, sed etiam omnium rerum,quas fecit Deus. Hic quidem in terris cernimusper sensum videndi solem, et lunam, et stellas,et terras, et maria, et flumina, et animantia, etarbores, et metalla. Sed mens nostra nihil omni-no cernit, id est, nullam substantiam creatamperfecte novit, non differentias essentiales, nonproprietates, non vires, ac ne animam quidemsuam homo videt, sed more cæcorum palpandoeffecta, et discurrendo per rationem aliquid cog-nitionis acquirit. Quale ergo gaudium erit, cumintelligentia nostra, revelata facie, manifeste vide-bit naturas omnium rerum, differentias, proprie-tates, virers? Et cum quanta exultatione obstu-pescet, cum videbit exercitum Angelorum innu-merabilem, quorum nullus cum alio in specie con-venit, et differentias omnium et singulorum pers-

picue intuebitur? Pro! quale theatrum erit illud,quam desiderabile, quam amabile, cum sanctoshomines, qui fuerunt a principio mundi usque adfinem, simul cum Angelis omnibus congregatos,et singulorum merita, palmas, et coronas intuerilicebit! Nec sine lætitiæ voluptate videbimus sce-lera et tormenta perditorum, in quibus sanctitaspiorum, et iustitia Dei, mirifice collucebunt: tuncenim iusti manus suas lavabunt in sanguine pecca-torum, ut Propheta tanto ante prædixit 9 . Quidenim est manus lavare in sanguine peccatorum,nisi iustorum opera clarius emicare ad compa-rationem operum hominum iniquorum? Splende-bit certe magis virginitas aliquorum, quando cumadulteriis aliorum æqualium conferetur: nec nonieiunia, et eleemosynæ aliquorum, quando cumcomestationibus, et ebrietatibus, et crudelitatealiorum similiter æqualium comparabitur; quandovidelicet erunt, qui dicant: ille iuvenis, et formosuserat, et tamen virginitatem aut castitatem per-petuo coluit, iste autem iuvenis quoque et for-mosus fuit, sed uxore sua non contentus, adul-teriis et sacrilegiis sæpe se polluit; et ille diveset nobilis fuit, et ieiunavit, et oravit frequenter,et eleemosynas multas fecit; iste æque dives etnobilis fuit, sed comestationibus et ebrietatibusaddictus, sic omnia in voluptates suas consump-sit, ut pauperibus nihil umquam donaverit. Atquehinc fiet, ut crescat gaudium iustorum ex notitiascelerum iniquorum, et simul gaudium crescat excontemplatione iustitiæ, quæ mirifice splendebitin præmiis Beatorum, et in suppliciis miserorum.Nunc enim in rebus humanis magna deformitascernitur in eo, quod sæpe culpa coniungitur cumpræmio, et virtus cum pœna, unde iustitia Deiapud homines nonnihil obscurari videtur: sed tuncomnis pœna cum culpa, et omne præmium cumvirtute iungetur, atque ita decor iustitiæ in men-tibus Beatorum incredibile gaudium excitabit.

Capitulum III

De gaudio voluntatis

Tria sunt, quæ præter voluptatem, quam capitvoluntas ex bono intelligentiæ, maxima gaudia inipsa voluntate proprie gignent. Unum est amorDei et proximi ardentissimus, et inextinguibilis:amor enim est præcipuum condimentum omniumrerum amabilium. Qui amat, omnia quæ amat,pulcherrima atque optima esse iudicat; et ideoillorum aspectu et consuetudine plurimum gaudet,et ex absentia vel privatione inconsolabiliter do-let. Videmus parentes, qui naturaliter filios suosvalde diligunt, eos pulcherrimos, ingeniosissimos,prudentissimos credere, quamvis sæpe deformessint, et ingenio ac iudicio careant; et si daretur

9 Psalm. 57, 11

optio, filios suos non mutarent cum quibuscumquealiis, iudicio aliorum hominum melioribus et pul-chrioribus. Sæpe etiam homines amore capi vide-mus, vel ex veneficio, vel casu aliquo, personarumdeformium, cum quibus versari iucundissimum,et contra ab eis avelli infelicissimum iudicant.Quod certe non facit nisi amor, condimentum,ut diximus, omnium amabilium. Quæ cum itasint, qualis et quanta erit voluptas Sanctorum,cum Deo et Beatis omnibus semper versari, quosardentissime semper amabunt, et qui non falso iu-dicio, sed verissime pulcherrimi et optimi sunt, eta quibus numquam se divellandos esse noverunt?Contra vero, unum ex maioribus gehennæ sup-pliciis erit, semper versari cum iis quos maximeoderunt, et a quibus circumventos mille artibus sefuisse sciunt.

Altera res, quæ gaudium magnum in voluntateBeatorum gignet, erit quis quædam incompara-bilis, et satietas sine fastidio, quæ illos pacatoset contentos modis omnibus reddet. Hic certe interris nemo est sua sorte contentus, nemo quinon multa cupiat, quæ obtinere non potest. Indeomnes famelici, omnes sitibundi, omnes inquietivivunt. Neque mirum id videri debet, cum animusnoster capax sit boni infiniti et sempiterni, et rescreatæ parvæ sint et fragiles, quæ diu permanerenon valent. Quale igitur gaudium erit illi homini,qui se in eo loco constitutum cernet, ubi plane om-ni ex parte contentus vivet? ubi nihil desiderabit,nihil timebit, nihil requiret, nihil ambiet amplius?O pax exuperans omnem sensum, quam mundusnon potest dare, et quæ in sola invenitur supernaIerusalem, civitate Regis pacifici, et magni. Ad tesuspirat peregrinatio nostra, quæ plena tentatio-nibus, et sollicitudinibus, in sola tui memoria etexpectatione aliquantulum requiescit.

Tertia res quæ voluntati beatæ magnum gaudiumadfert, est iustitia, eaque perfecta, et perfectior,quam esset iustitia originalis in Adamo. Illa subii-ciebat partem inferiorem superiori, donec superioresset subiecta Deo: hæc subiicit partem inferioremsuperiori, et superiorem Deo nexu firmissimo etinsolubili. Illa erat quasi vestis lanea, vel linea;hæc est quasi vestis holoserica, vel aurea, quævoluntatem facit pulcherrimam, et amabilem Deo,et sibi, et Angelis, ac beatis hominibus universis.Hæc est illa perfecta iustitia, quæ nullam admittitmaculam, ne venialem quidem, ut de anima taliveste induta dici possit: Tota pulchra es amicamea, et macula non est in te 1 . Hæc in se con-cludit omnes virtutes, quæ imperfectionem nul-lam admistam habent. Quantam autem hæc iusti-tia iucunditatem et lætitiam adferat, testis estSapiens in Proverbiis, cum ait: Secura mens, quasiiuge convivium 2 ; illa autem sola est mens secura,

1 Cant. 4, 72 Prov. 15, 15

quam conscientia numquam remordet, quod periustitiam perfectam ita sit in bono stabilita, ut nead momentum quidem labi possit, testis quoqueest Apostolus Paulus, qui dicit: Regnum Dei nonest esca et potus, sed iustitia, pax, et gaudium inSpiritu Sancto 3 . Ubi Sanctus Apostolus mani-feste docet, Regnum cœlorum voluptatem quidemmagnam in se comprehendere, sed eam sitam nonesse in delectatione gulæ, et repletione ventris,ut homines carnales et animales forte vellent, sedin iustitia, quæ parit in anima solidam pacem,et verum gaudium. Qui enim perfecte iustus est,is non habet quidquam in corde suo quod eumreprehendat, neque in actionibus suis, quod abaliis reprehendi possit. Inde oritur solidissima etdulcissima pax cum Deo, et secum, et cum om-nibus aliis. Inde vero nascitur gaudium ineffabilein Spiritu Sancto, cui gaudio nulla terrena veltemporalis lætitia poterit comparari.

Capitulum IV

De gaudio memoriæ

Iam vero memoria ex recordatione rerum præ-teritarum, non exiguam materiam gaudiorumrepræsentabit. Primum enim recordatio beneficio-rum Dei in omni vita, spiritualium et corporalium,naturalium et supernaturalium, temporalium etæternorum, incredibilem lætitiam adfert, cum ius-tus recogitat, se tam multis modis præventumin benedictionibus dulcedinis. Deinde recorda-tio periculorum, a quibus nos Deus miris modiseripuit in omni ætate, in omni officio, in omnistatu, quantam lætitiam adferet? Inter cæteravero pericula illud in primis pono, quod sæpe pec-cato letali, ac per hoc gehennæ proximus aliquisfuerit, et Deus sola benignitate sua motus pecca-tum impediverit. Hæc certe misericordia Dei tantaet tam singularis, electis suis frequenter impensa,cum ad memoriam in illa tutissima et pacatissimaregione veniet, lætitiam maximam suppeditabit.Quæ recordatio si Sanctis deesset in cœlo, quomo-do sicut ait Psalmus 1 , misericordias Domini inæternum cantarent? Quo cantico, inquit SanctusAugustinus in libro postremo De Civitate Dei,in gloriam gratiæ Christi, cuius sanguine liberatisumus, nihil erit profecto illi iucundius civitati 2 .

Quid dicam de cursu temporum et sæculorum aprincipio usque ad finem? quantam voluptatemadferet recordatio tot vicissitudinum rerum ettantæ varietatis, quas tam sapienter gubernavitet rexit, et ad fines debitos perduxit inimitabilisprovidentia Dei? Hic fortasse est ille impetus flu-minis, qui tam mirifice lætificat Civitatem Dei 3 .

3 Rom. 14, 171 Psalm. 88, 22 Lib. 22, cap. 303 Psalm. 45, 5

Quid enim est ordo sæculorum magna velocitatelabentium, et cursum numquam intermittentium,nisi fluminis impetus sine cessatione aquas suasrapientis et devolventis, donec in oceanum de-mergantur, atque dispareant? Et nunc quidemdum flumem fluit et tempora labuntur, multi deprovidentia Dei disputant, et non desunt etiamex Dei servis, qui turbati isto impetu fluminis,quod multa detrimenta sæpe adfert bonis, multacommoda malis, dum terram bonam a campisiustorum ablatam ad campos impiorum defert,graves tentationes passi, de providentia Dei querivisi sunt. Audi Prophetam Regium: Mei autempæne moti sunt pedes, pæne effusi sunt gressusmei; quia zelavi super iniquos, pacem peccatorumvidens 4 . El infra: Ecce ipsi peccatores, et abun-dantes in sæculo obtinuerunt divitias; et dixi: Er-go sine causa iustificavi cor meum, et lavi interinnocentes manus meas, et fui flagellatus tota die5 . Audi Ieremiam: Iustus quidem tu es Domine,si disputem tecum: verumtamem iusta loquar adte: Quare vir impiorum prosperatur? bene est om-nibus, qui prævaricantur et inique agunt? Plan-tasti eos, et radicem miserunt: proficiunt, et fa-ciunt fructum: prope es tu ori eorum, et longe arenibus eorum 6 . Audi Habacuc: Quare, inquit,respicis super iniqua agentes, et taces devoranteimpio iustiorem se? Et facies homines quasi piscesmaris, et quasi reptile non habens principem 7 .Sed post cursum temporum evolutum, et flumenin mare demersum, cum Sancti in cœlo totumillum cursum ad memoriam revocabunt, et ra-tiones omnium illarum vicissitudinum in librodivinæ providentiæ perspicue legent, incredibiledictu est, quam vehementer fluminis illius impe-tus per memoriam repræsentatus lætificabit Civi-tatem Dei. Ibi videbunt, cur Deus permiserit pri-mum Angelum et primum hominem labi: et curmisericordia Dei hominem liberaverit, Angelumnon liberaverit. Ibi videbunt, cur Deus elegerit inpopulum peculiarem filios Abrahami, quos tamenprævidebat durissimæ cervices futuros, et quantabona ex illorum pervicacia paraturus esset Gen-tibus. Ac ut universalem providentiam prætermit-tam, ibi videbunt, cur permiserit plurimos iusto-rum, ac pæne omnes in mundo pressuram pati,ut videlicet eos gloriosissime coronaret. Atque exhac recordatione benedicent cum ingenti lætitiaomnes cruces quas passi sunt in mundo, cum incoronas sempiternas videant esse conversas, acdicent cum Propheta: Secundum magnitudinemdolorum meorum in corde meo, consolationes tuælætificaverunt animam meam 8 .

4 Psalm. 72, 25 Psalm. 72, 126 Ier. 12, 17 Habac. 1, 138 Psalm. 93, 19

Capitulum V

De gaudio oculorum

Videamus nunc gaudia corporis glorificati. Ac pri-mum se offert gaudium sensus videndi, qui intercorporales sensus nobilissimus est, et cuius offi-cium latissime et longissime patet. Is in cœlestipatria gaudebit primum de proprii corporis splen-dore et pulchritudine. Videbit enim corpus suumreformatum a Christo, et configuratum corporiclaritatis suæ, ut dicit Apostolus in Epistola adPhilippenses 1 . Neque claritas eius minor eritclaritate Solis: Christum enim, ad cuius splen-dorem conformandi sumus, idem Apostolus suprasplendorem Solis a se visum fuisse testatur in Ac-tis Apostolorum 2 ; et ipse Dominus in Evangelioloquitur, et dicit: Tunc Iusti fulgebunt sicut Sol inRegno Patris eorum 3 . Quale igitur et quam gra-tum spectaculum videbunt oculi Beatorum, quan-do manus suas, et pedes, et membra omnia cernentradios lucis ex se proferre, ut non egeant ampliuslumine Solis, neque Lunæ, et multo minus lucernæaut candelæ ad omnes tenebras undique dissipan-das? Sed non solum corpus proprium instar Solisfulgere videbunt, sed corpora Sanctorum omnium,ac in primis Christi ipsius, et sanctissimæ Ma-tris eius. Quantum lætificat Sol unus exortu suouniversam terram? Quid igitur erit videre simulinnumerabiles Soles, non sola luce illustres, sedmembrorum varietate et venustate pulcherrimos?Neque in eo loco claudendi erunt oculi, ne forte animio splendores lædantur: nam et ipsi oculi beatierunt, ac per hoc impassibiles et immortales; quienim lumine gloriæ confortabit oculos mentis, nevidentes Deum facie ad faciem opprimantur a glo-ria, idem etiam dote impassibilitatis confortabitoculos corporis, ut sine læsione cernant non Solemunum, sed innumerabiles.

Illud etiam accedet ad gaudium oculorum, quodSanctus Augustinus docet in libro De CivitateDei, Martyres beatissimos in ea corporis parte,in qua supplicia pertulerunt, signa virtutis pul-cherrima et venustissima prælaturos. Quid igiturerit, videre Sanctum Stephanum tot gemmis pre-tiosis insignem, quod lapidum ictus in corporesuo pertulit? Quid Ioannem Baptistam, et Ia-cobum maiorem ac Paulum Apostolos, ac aliosprope infinitos, quibus collum pro Christo præ-cisum fuit, videre torque nobilissimo, omniqueauro pretiosiore, incredibili decore fulgere? quidSanctum Bartholomæum, cui pellis a toto corporedetracta fuit, cernere toto corpore ita illustrem, utomnem purpuram, quantum vis pretiosam, supe-rare videatur? Quid erit, ut cætera prætermittam,videre Petrum, et Andream, et alios plurimos,qui crucis supplicium pertulerunt, quasi stellas

1 Philipp. 3, 212 Act. 26, 133 Mt. 13, 43

lucidissimas in manibus et pedibus cum infinitodecore gestare? Nam de Christo Rege Martyrum,qui ad gloriam suam et solatium nostrum signaclavorum et lanceæ conservare voluit, nulla linguapromere potest, quanta luce signa illa sacrosanctamicabunt: cum omnis Sanctorum gloria ad Christigloriam comparata minor sit, quam si pulchritudostellarum ad Solis pluchritudinem conferatur.

Quid iam dicam de voluptate quam capient oculiBeatorum ex conspectu totius illius amplissimæCivitatis, quam Tobias 4 et Ioannes 5 , ut suprademonstravimus, non habentes satis digna voca-bula quibus eius decorem exprimerent, totam au-ream, et gemmis ac margaritis et lapidibus pre-tiosis ornatam esse dixerunt? Quid denique deCœlo novo, et Terra nova 6 7 8 , quam ScripturæSanctæ nobis promittunt post ultimi iudicii diem,et de renovatione, et in statum meliorem com-mutatione totius rerum universitatis? Ista enimsicut nobis incognita sunt, ita novo et admirabiligaudio Beatorum oculos oblectabunt, cum eorumpulchritudo conspici cœperit.

Capitulum VI

De gaudio aurium

Sensum audiendi et instrumenta loquendi futu-ra esse in Regno cœlorum, dubitari non potest:erunt enim corpora Beatorum vera et viva, et abomni parte perfecta, quale Christi corpus fuissepost resurrectionem, Apostoli omnes, et multipræterea discipuli, et mulieres non paucæ mani-feste viderunt 1 . Nam et ipsum loquentem au-diebant, et ipse illis interrogantibus respondebat;ipse etiam beatus Paulus Christum de cœlo sibi lo-quentem audivit, et Christo ipse audienti respon-dit 2 . Futura quoque in cœlo cantica, ac præser-tim illius vocis, Alleluia, testantur Tobias 3 etSanctus Ioannes 4 . Ex his satis aperte potest in-telligi, non defutura in Civitate illa cantica pluri-ma et dulcissima, quibus Deus laudetur, et auresbeatæ sanctorum hominum mirifice oblectentur.Et si omnia debent esse commensurata, dubiumquoque non erit, quin illa cantica tanto suaviora etnobiliora esse debeant, quanto sunt ipsi cantoresdoctiores, et qui laudatur sublimior, et locus inquo cantatur, excelsior, et audientium cœtus in-telligentior atque frequentior. Quid igitur erit inaltissima illa pace, et animorum concordia, et inillo charitatis ardore erga summum Benefactorem,

4 Tob. 13, 215 Apoc. 21, 186 Isa. 65, 177 2 Petr. 3, 138 Apoc. 21, 11 Mt. 28, 16; Mc. 16, 7 ss.; Lc. 24, 15 ss.; Jn. 20, 14 ss.2 Act. 1, 9, 22, 263 Tob. 13, 224 Apoc. 19, 3 ss.

audire liquidissimas voces canentium Alleluia? sibeatus Franciscus, ut scriptum reliquit SanctusBonaventura 5 , ad brevissimum sonitum citharæab Angelo pulsatæ, ita commotus est, ut aliudse putaret sæculum commutasse, quibus deliciisaures nostræ fruentur, quando millia cantorum etcitharœdorum concordissimis et suavissimis vo-cibus Deum collaudabunt, et alia millia concen-tu pari, et ardore non dissimili laudes easdemiterum atque iterum repetent? et fortasse nonsolius Dei laudes in Civitate illa canentur, sedetiam triumphi sanctorum Martyrum, et Confes-sorum præconia, et Virginum gloria, et Sanctorumomnium contra diabolum victoriæ cantibus extol-lentur: hæc enim omnia in Dei laudes et gloriamredundabunt. Quod ergo dicitur ab Ecclesiastico:Qui probatus est in illo, et perfectus est, erit illigloria æterna; qui potuit transgredi, et non esttransgressus, facere mala, et non fecit; ideo sta-bilita sunt bona illius in Domino, et eleemosy-nas illius enarrabit omnis Ecclesiæ Sanctorum 6 ;quamvis de laudibus mortalium in Ecclesia quæperegrinatur in terris, intelligi possit, tamen nihilprohibet, quo minus intelligatur de civibus immor-talibus, et de Ecclesia quæ triumphat in cœlis. Ibienim habebunt vere Sancti gloriam æternam, etilla vere et proprie est Ecclesia Sanctorum. Et cumin Evangelio Dominus dicat laudandos esse a Deoin Regno cœlesti fideles et prudentes servos, illisverbis: Euge serve bone et fidelis, quia super paucafuisti fidelis, super multa te constituam, intra ingaudium Domini tui 7 , quid prohibet quin exis-timare possimus, verba illa Domini, cantu totiuscœlestis Curiæ excipienda, iterum atque iterumducissime repetenda? Certe de Santo Martino Ec-clesia Catholica dicere non dubitavit: Martinushic pauper et modicus, dives cœlum ingreditur,hymnis cœlestibus honoratur 8 . Denique SanctusAugustinus in extremo libro De Civitate Dei, hocipsum disertis verbis affirmat, cum ait: Vera ibigloria erit, ubi laudantis nec errore quisquam, necadulatione laudabitur. Verus honor, qui nulli ne-gabitur digno, nulli deferetur indigno: sed nec adeum ambiet ullus indignus, ubi nullus permittituresse, nisi dignus. O igitur terque quaterque beati,qui in loco illo unde exulat adulatio, et ubi non in-venitur mendacium, audient decantari laudes suassine periculo superbiæ, sed non sine incrementolætitiæ.

Capitulum VII

De gaudio narium

De cæteris sensibus pauca dicenda erunt, nonquod suis et magnis voluptatibus careant, sed

5 Vit. S. Francisci, cap. 56 Ecclu. 31, 107 Mt. 25, 218 In laudibus

quod illas voluptates, quales futuræ sint, Scrip-tura Sancta non aperuerit. Illud nobis satis cons-tat, multa corpora Sanctorum statim a morte odo-rem suavissimum spirare cœpisse, qualem aliumnemo antea senserat. Hoc de corpore Sancti Hi-larionis testatur Sanctus Hieronymus 1 : affirmatenim post decem menses a sepultura inventumcorpus integrum, quasi adhuc viveret, et tantisfragrans odoribus, ut delibutum unguentis putare-tur. Hoc idem de corpore Sancti Servuli paralyticitestatur Sanctus Gregorius in Dialogis, cuius hæcsunt verba: Anima exeunte, tanta fragantia odorisaspersa est, ut omnes qui illic aderant, inæstima-bili suavitate replerentur 2 . Et paulo post: Quos-que corpus eius sepulturæ traderent, ab eorumnaribus odoris illius fragantia non recessit. Necdesunt alia non pauca exempla similia, tum veteratum recentia. Ex quibus colligi potest, si corpo-ra defunctorum Sanctorum post animæ glorifica-tionem suavem spirant odorem, multo magis cor-pora viva et glorificata Sanctorum odorem suavis-simum spiratura. Accedit, quod refert idem Sanc-tus Gregorius de corpore Domini nostri viventeet gloriosissimo, cuius hæc sunt verba in libroquarto Dialogorum, et in Homilia quadam superEvanglia: Tunc sursum respiciens (Tarsilla virgo)Iesum venientem vidit, tantaque subito fragantiamiri odoris aspersa est, ut ipsa quoque suavi-tas cunctis ostenderet, illic Auctorem suavitatisvenisse 3 . Quod si corpus Redemptoris glorifi-catum odorem tantæ suavitatis spirat, omninocredibile est, omnia corpora Sanctorum in cœlospiratura miram odoris suavitatem; decet enim utmembra capiti suo conformia sint non solum inclaritate, sed etiam in odoris suavitate. Qui igi-tur odoribus delectantur, cogitent quali suavitatereplendi sint, quando in horto illo divino toto mil-lia florum cœlestium undique spirantium odoresvarios et suavissimos glorificatis naribus haurient.

Capitulum VIII

De gaudio sensus gustandi et tangendi

De sensu gustandi scribunt Theologi 1 , nonusuros Beatos cibis mortalibus, sed habiturostamen oblectationem aliquam in eo sensu, ne su-pervacaneus esse videatur: futuram tamen oblec-tationem illam loco et statui Beatorum et immor-talium congruentem. De sensu tangendi conveni-unt omnes, usum eius non defuturum in cœlo, cumcorpora Beatorum sine dubio tangi possint, utpotevera et viva corpora, dicente Domino: Palpate et

1 Vit. S. Hilarionis2 Lib. 4, cap. 143 Lib. 4, cap. 16, Hom. 381 Vide Dionisyum Carthusianum in 4 Sent. d. 44, art. 4,

qui alios citat, et Dominicum a Soto in 4. d. 49, q. 4, art.

5

videte, quia spiritus carnem et ossa non habet,sicut me videtis habere 2 . Aberit tamen contactusomnis impurus a corporibus illis quæ concupis-centiam generandi nullam habebunt, et, ut ipseDominus loquitur, In resurrectione neque nubentneque nubentur, sed erunt sicut Angeli Dei in cœlo3 . Sed nos in his, quæ disputantur in scholis, im-morari non volumus. Unum illud affirmamus, sen-sum tangendi non modicam voluptatem percep-turum ex perpetua et optima corporis habitudineob dotes corporis gloriosi, de quibus Apostolus inpriore ad Corinthios: Seminatur, inquit, in corrup-tione, surget in incorruptione; seminatur in igno-bilitate, surget in gloria; seminatur in infirmitate,surget in virtute; seminatur corpus animale, sur-get corpus spiritale 4 . Ex quibus quatuor dotibussive privilegiis corporum gloriosorum, una illa degloria sive splendore corporis gloriosi, ad sensumvidendi pertinet, ut suo loco diximus; reliquæ tresvidentur ad sensum tangendi proprie pertinere.Nam quamadmodum, cum corpus gravatur mor-bis, plagis, vulneribus, quæ ad mortem ducunt,sensus tangendi est qui patitur et dolet; sic etiamquando corpus bene valet, et sanum ac robustumest, sensus tangendi gaudet. Magno igitur gau-dio sensus tangendi afficietur in cœlo, cum postresurrectionem corpora Beatorum immortalitateet impassibilitate, atque adeo optima valetudinein æternum fruentur. Quid non libenter darentviri, præsertim Principes, si per totam vitam apodagra, capitis, stomachive aut renum doloribusliberarentur? quale igitur gaudium erit in cœlo, aquo longissime non solum mors, sed omnis morbuset omnis dolor aberit? Proinde dotes illæ, per quascorpus corruptibile surgit incorruptibile, et corpusinfirmum surgit impassibile, ad gaudium sensustangendi pertinent. Sic etiam dotes agilitatis etsubtilitatis, per quas corpus animale surget spiri-tuale, ad eumdem sensum tangendi pertinere vi-dentur. Siquidem spirituale dicetur et erit corpusgloriosum, non quod non vere habeat carnem etossa, sed quod ita subiectum sit spiritui, ut adnutum spiritus sine difficultate et labore moveaturvelocissime, ascendat et descendat, eat et redeat,et quælibet loca penetret ac si non corpus sedspiritus esset. Quemadmodum igitur sensus tan-gendi male habet et dolet, quando corpus gravecogitur sursum ascendere, aut velociter de loco adlocum moveri; sic e contrario gaudet et lætatur,cum corpus sine lassitudine et labore vel sursumascendit, vel de loco ad locum velocissime transit.En igitur, a quanta servitute corruptionis libera-buntur Beati, cum non amplius egebunt equis,neque curribus, neque stipatoribus, neque armis,neque ulla re alia, sed ipsa per se corpora bea-ta discurrent velocissime quocumque voluerint, et

2 Lc. 24, 393 Mt. 22, 304 1 Cor. 15, 42

ubique tutissima erunt, etiam inter medias arma-torum acies.

Utinam qui delicias spirituales gustare non pos-sunt, quod palatum infectum habeant, saltem hæcmaxima et perpetua bona corporalia considera-rent, atque ad illa afficerentur, ut paulatim adaltiora conscenderent, et per hos gradus ad sem-piterna gaudia tandem aliquando, Deo præstante,venirent.

Capitulum IX

De comparatione gaudiorum terræ cum gaudiiscœli

Exposuimus pro nostra tenuitate, quæ sint gau-dia præparata in cœlo iis qui diligunt Deum:nunc quanta sint, argumentis quibusdam externisdemonstrare conabimur. Ac primum ex compara-tione gaudiorum, quæ Deus inimicis suis et repro-bis in hac vita sæpe numero tribuit. Et quidemtanta sunt gaudia in divitiis, in honoribus, inpotestate, in voluptatibus variis, quæ Deus tribuitpeccatoribus, inimicis suis, eum vel blaspheman-tibus, vel in eum non credentibus, ut beati fereab omnibus iudicentur. Beatum, inquit Propheta,dixerunt populum, cui hæc sunt 1 . Quis ex ama-toribus huius sæculi non invideat Salomoni, quiquadraginta annis regnavit, et divitiis et delici-is omnibus abundavit, et septingentas uxores, etconcubinas trecentas habuit? qui tamen, ex sen-tentia Sancti Augustini reprobus fuisse videtur.Sic enim loquitur Sanctus Augustinus in Psalmos:Ipse Salomon mulierum amator fuit, et reproba-tus est a Deo 2 . Et in libris De Civitate Dei3 , de Salomone dicit, quod Sallustius de Catili-na: Hic bonis initiis malos exitus habuit. Sanc-tum Augustinum secutus est Sanctus Gregoriuslibro secundo Moralium: Hinc est, inquit, quodSalomon, qui sapientiam non perseveraturus ac-cepit, in somnis hanc et de nocte accepisse de-scribitur 4 . Nec dissimiles Salomoni sunt hoc tem-pore Reges Turcarum, et Persarum, et Sinarum,et Tartarorum, qui Regna amplissima possident,et voluptatibus carnis addicti nihil negant cordi,vel oculis, vel auribus, vel gulæ, aut libidini, quodomnino disiderent.

Ac ut omittamus ista quæ paucorum sunt, quan-ta gaudia tribuit Deus in commune mortalibus,quorum pars maxima Deum aut non novit, autsicut par est non diligit, nec timet? Nonne ter-ras cum omnibus suis divitiis et deliciis, animan-tibus, fructibus, floribus, metallis, in communeomnibus tribuit? Nonne maria, fontes, flumina,

1 Psalm. 143, 152 In Psalm. 1263 Lib. 17, cap. 204 Lib. 2, cap. 2

lacus cum tot generibus piscium, in commune om-nibus tribuit? Nonne cœlum, quasi tectum huiusmagnæ domus, tot stellis ornatum, in communeomnibus tribuit? Nonne Solem suum oriri, etnubes suas pluere super bonos et malos ipse Domi-nus optimus et liberalissimus iussit?

Quod si tanta gaudia peccatoribus reprobis, man-cipiis suis ingratis, et omni supplicio dignis in hacvita tribuit, nonne æquum est, ut amicis et filiissuis gaudia sine ulla comparatione maiora con-servet? Audi Sanctum Augustinum in Psalmos:Peccatoribus, inquit, blasphemantibus eum quo-tidie dat cœlum et terram, dat fontes, fructus,sanitatem, filios, copias, ubertatem. Qui talia pec-catoribus dat, quid putas eum servare fidelibussuis? 5 De Sancto Fulgentio scribitur in eius Vi-ta, eum vidisse aliquando Romæ gloriam Sena-tus, et exclamasse: Quam speciosa potest esseIerusalem cœlestis, si sic fulget Roma terrestris?6 et si in hoc sæculo datur tanti honoris digni-tas diligentibus vanitatem, qualis honor et gloriapræstabitur Sanctis contemplantibus veritatem?Certe Sanctus Augustinus, si quis alius prudensrerum æstimator, tanto intervallo distare censuitterrena quæcumque gaudia a cœlestibus, ut affir-mare non dubitaverit, optabilius esse ad unamsolam diem frui cœlestibus gaudiis, quam omnibusmundi gaudiis frui per multa millia sæculorum:atque hæc sunt eius verba: Tanta est iucunditaslucis æternæ, ut etiamsi non liceret amplius inea manere quam unius diei mora, propter hocsolum innumerabiles anni huius vitæ pleni delici-is et circumfluentia temporalium bonorum, rectemeritoque contemnerentur; non enim falso ac par-vo affectu dictum est: Melior est dies una inatriis tuis super millia 7 . Quid hic dicemus? Siista vera sunt, ut sunt omnino verissima, nonneæquum esset, ut aliquando sapere inciperemus?Hucusque dicere soliti sumus, contemnenda essebona terrena, quia momentanea sunt, et amandacœlestia, quia sempiterna sunt; nunc audiamusAugustinum, Doctorem sapientissimum affirman-tem, etiamsi terrena essent æterna, et cœlestiamomentanea, adhuc recto iudicio anteponendaesse terrenis cœlestia. Nonne igitur surdi, et cæ-ci, et stupidi, et stulti sumus, si propter terrenabona non solum vilia, sed etiam caduca et bre-via, contemnimus cœlestia quæ pretiosissima etsempiterna sunt? Rumpe tu, Domine misericorset miserator, surditatem nostram, illumina cæci-tatem, excita stupiditatem, sana dementiam. Utquid enim signasti super nos lumen vultus tui8 , Domine, si hæc tam magna et tam necessarianon decernimus? et quare dedisti nobis iudiciumrationis, si hæc tam evidentia non videmus?

5 In Psalm. 856 Apud Surium, t. 27 De libero arbitrio, lib. 3 cap. ult.8 Psalm. 4, 7

Capitulum X

De comparatione Paradisi terrestris cum cœlesti

Comparavimus gaudia mundi huius cum gaudiisRegni cœlorum: comparemus nunc breviter gaudiaParadisi terrestris cum gaudiis Paradisi cœlestis.Quanta fuerint gaudia Paradisi terrestris, vel exeo cognosci potest, quod ille erat quasi hortusdeliciarum datus hominibus, qui creati erant adimaginem et similitudinem Dei, cum reliqua terradata esset animantibus brutis. Unde etiam quandoAdam peccando amisit honorem, in quo a Deoconstitutus fuerat, et similis factus est iumentisinsipientibus, de loco illo eiectus ad locum is-tum amandatus fuit. Describunt Paradisum ter-restrem Sanctus Alchimus Avitus in carminibussuper Genesim, et alii, regionem amœnissimamet maxime temperatam, ubi non ureret calor æs-tatis, nec læderet hiemis frigus: sed ver perpetuumfloribus exhilararet, et autumnus fructibus omni-um generum redundaret. Sed verba eius audia-mus:

Hic ver assiduum cœli clementia servat,turbidus auster abest, semperque sub aere sudo.Nubila diffugiunt, iugi cessura sereno.Nec poscit natura loci, quos non habet imbres;Sed contenta suo dotantur germina rore.Sic cum desit hiems, nec torrida ferveat æstas,Fructibus autumnus, ver floribus occupat annum.

Sanctus Basilius in libro de Paradiso: Illic, inquit,plantavit Deus Paradisum, ubi non est ventorumviolentia, non temporum immodestiæ, non gran-do, non fulmina, non turbines, non hiberna con-gelatio, non veris humiditas, non æstivus calor,non autumnalis siccitas: sed temperata ac pacifi-ca concordia temporum inter se. Tempora enimcirca illum locum tripudiant, imo simul etiamcum bonis suis stipatim concurrunt veris iucundi-tates, æstatis alimenta, autumnalis lætitia, hiber-naquies. Tenues et pellucidæ sunt aquæ, multamin aspectu iucunditatem habentes, maiorem veroutilitatem quam iucunditatem exhibentes. Priusigitur ipsum locum creavit Deus, dignum excipien-dis Dei plantis. Deinde plantavit in ipso omni-genas arborum pluchritudines, et gratissimum as-pectum et iucundissimam fruitionem per ipsaslargitus. Sanctus Augustinus in libris De Civi-tate Dei sic de Paradiso terrestri loquitur: Quidtimere vel dolere poterant illi homines in tantorumtanta affluentia bonorum, ubi nec mors metue-batur, nec ulla corporis mala valetudo, nec aberatquidquam quod bona voluntas adipisceretur, necinerat quod carnem animumve hominis feliciterviventis offenderet? Amor erat imperturbatus inDeum, atque inter se coniugum fida et sincerasocietate viventium, et ex hoc amore grande gaudi-um, non desistente quod amabatur ad fruendum.Erat devitatio tranquilla peccati, qua manente nul-lum omnino aliunde malum quod contristaret, ir-

ruebat 1 . Et infra: Quam igitur felices erant primihomines, qui et nullis agitabantur perturbationi-bus animorum , et nullis corporum lædabanturincommodis, tam felix universa societas esset hu-mana, si nec illi malum, quod etiam in posterostraiicerent, nec quisquam ex eorum stirpe iniqui-tatem committeret, quæ dammnationem reciperet.Hæc Sanctus Augustinus. Omitto quæ feribuntde incredibili amœnitate et fecunditate Paradisiterrestris Claudius Marius Victor, libro primoCarminum in Genesim, Sanctus Ioannes Damas-cenus libro secundo De fide orthodoxa, cap. 11.Sanctus Isidorus lib. 14 Etymologiarum, cap. 3 etRupertus Tuitiensis, lib. 1 in Genesim, cap. 37.

Sed quidquid sit de his particularibus, certe exipsa Scriptura colligimus, sine dubio beatioremeum locum fuisse, quam nostra hæc habitatio sit;quoniam in pœnam peccati Adamo dicitur: Quiaaudisti vocem uxoris tuæ, et comedisti de ligno, exquo perceperam tibi ne comederes, maledicta terrain opere tuo: in laboribus comedes ex ea cunctisdiebus vitæ tuæ: spinas et tribulos germinabit tibi2 . Et mulieri dicitur: Multiplicabo ærumnas tuas,et conceptus tuos: in dolore paries filios, et subviri potestate eris, et ipse dominabitur tui 3 . InParadiso igitur non fuisset sterilitas terræ, nequelaborandum in ea colenda fuisset, neque spinas ettribulos germinasset: et mulieres non concepissentumquam frustra; sed omnes conceptus partus su-os, eosque felices habuissent: et quamvis subiectæviris fuissent, non tamen despotico imperio, sedcivili et moderato. Itaque felicem vitam hominesilli sine timore et dolore, sine labore et angustiisduxissent.

Et si Paradisus terrestris omni malo caruisset, elmultis magnisque bonis abundasset, quid de cœliParadiso sentiendum erit, qui tanto esse debetfelicior, quanto est altior, et tanto melior, quantopro melioribus institutus? Altitudo cœli Beato-rum sine ulla comparatione sublimior est ParadisoAdami, et homines in cœlo beati, qui peccare etmori non possunt, longe ac longe meliores sunt in-colis Paradisi terrestris, qui peccare et mori pote-rant. Illud igitur efficitur, ut Paradisus cœlestisnon solum omni malo careat, sed bonis omnibusredundent, sine comparatione ulla pluribus etmaioribus, quam ea essent quibus Paradisus ter-restris redundabat. Quæ cum ita sint, agamus Deogratias, quod per Filii sui redemptionem pro Para-diso terrestri invidia diaboli nobis erepto, Para-disum cœlestem longe beatiorem simus adepti:et tum ne simus ingrati tanto liberatori, tum nenos ipsi nobis hostes videamur, contendamus totisviribus ad cœlestem Paradisum aditum invenire,

1 Lib. 14, cap. 102 Gen. 3, 173 Gen. 3, 16

eumque nobis fide integra, spe sincera, charitateperfecta, et bonis operibus aperire.

Capitulum XI

De comparatione bonorum mundi, et bonorumParadisi terrestris simul, cum bonis Paradisi

cœlestis solius

Sed iam progrediamur ulterius, et comparemusomnia bona mundi huius, et bona terrestrisParadisi simul posita, cum bonis solius cœlestisParadisi, et videamus an forte illa simul iunctapræponderent. Id vero efficiemus, si fingamus,divitias, imperia, voluptates, et omnem gloriamSalomonis, et aliorum similium felicissimorumhominum, posse sine labore acquiri, et sine timo-re retineri, et posse etiam eiusmodi felicissimoshomines numquam peccare, et numquam mori, sictamen, ut possint etiam peccare et mori. Hoc igi-tur posito, securus affirmo, bona Paradisi cœlestissolius longe præponderare bonis omnibus mundi,et Paradisi terrestris simul positis. Id vero indecolligo, quod bona illa simul iuncta numquampossint humanum animum replere, neque deside-rium eius satiare, quia cor humanum boni infini-ti capax est, illa vero omnia finita sunt. Itaquesemper verum erit, quod Sanctus Augustinus inprincipio Confessionum suarum dicit: Fecisti nosDomine, ad te, et inquietum est cor nostrum,donec requiescat in te 1 . Et verum est quoquequod Sanctus Propheta canit: Satiabor, cum ap-paruerit gloria tua 2 . Donec autem inquietumcor erit, miserum erit; et si miserum erit, beat-um non erit. Paradisus autem cœlestis id habetpotissimum, ut satiet animam, et omnem inqui-etudinem auferat. Quid enim desiderare poteritqui similis erit Deo, quia videbit eum sicuti est?3 quid desiderare poterit quem Deum constituetsuper omnia bona sua 4 ? quid desiderare po-terit, qui cum Deo regnabit, et cohæres Christierit, quem Pater constituit hæredem universorum5 ? nisi quis Deum ipsum inquietum cor gerere,et miserum esse dicere audeat. Deinde bona illamundi, et Paradisi etiam terrestris, quantacumqueet qualiacumque fuerint, hoc ipso quod amittipoterant, perfecta bona non erant, nec satiarepoterant, neque quietum animum reddere vale-bant, ac per hoc vere beatum et felicem hominemnon faciebant: at bona cœlestis Paradisi unde-quaque perfecta et stabilia sunt, neque amittineque diminui ullo modo possunt. Sancti enimin illis felicissimis sedibus constituti, nec moripossunt, nec peccare possunt, et de sempiternafelicitate certissimi sunt.

1 Lib. 1, cap. 12 Psalm. 16, 153 1 Jn. 3, 24 Mt. 24, 475 Hebr. 1, 2

Aperiant ergo mortales oculos mentis, et seriorecogitent, quanti momenti sit, cœlestem Paradi-sum non amittere. Agitur enim hic vere de summarei, non de rebus minutis ac fugacibus. Prorsusenim divino iudicio Sapientia Dei dixit: Quidprodest homini, si mundum universum lucretur,animæ vero suæ detrimentum patiatur 6 .

Capitulum XII

De comparatione pretii Paradisi cum ipsoParadiso

Postrema comparatio erit de pretio, quo emp-tus est Paradisus a Christo, et quo a nobis eti-am emi debet, cum ipsius Paradisi magnitudineatque præstantia. Christus pretio sanguinis suiemit nobis Paradisum cœlestem, quem invidia di-aboli nobis eripuerat, non ut ipse haberet, sedut nos etiam illo privaremur. Ad hoc enim se-duxit Evam, et per illam Adamum impulit inprævaricationem, ut pœnæ suæ consortes haberet.Christus igitur est prudens ille Mercator 1 , quidedit omnia sua ut compararet pretiosam mar-garitam, per quam Regnum cœlorum significarisatis aperte ipse docuit; ipse est, de quo Apostolusloquitur, cum dicit: Empti estis pretio magno!2 et Apostolus Petrus: Non corruptibilibus aurovel argento redempti estis, sed pretioso sanguinequasi Agni immaculati Christi, et incontaminati3 . Et rursum: Eum qui emit eos, Dominum negant4 . Christus enim eodem tempore et nobis emitParadisum, et nos ipsos emit. Nam et nos captivifacti eramus, et Paradisum amiseramus per pec-catum: Christus vero redimens nos a peccatis, eta captivitate diaboli, simul filios et hæredes Deiconstituit, et per hoc Paradisum nobis restituit.Hinc igitur aperitur magnitudo cœlestis Paradisi,quod infinito pretio dignus sit visus SapientiæDei. Si nunc inter homines prudens ditissimusquemercator margaritam pretiosam emeret omnibusfacultatibus suis libenter distractis, certe nemodubitaret, margaritam illam tam esse eximiamet singularem, ut dignum pretium vix inveniret.Quanti ergo facienda esset, si iudicio ullo præditiessemus, possessio Regni cœlestis, quam SapientiaDei, Verbum incarnatum omnibus laboribus etsudoribus, et doloribus suis per triginta trium an-norum spatium, ac demum sanguine suo et mortesua pretiosissima comparavit? Nimis omnino stul-ti sumus, si rem illam pretio vilissimo tempo-ralium quorumcumque bonorum vendimus, quamChristus Dominus infinito pretio dignam duxit.

6 Mt. 16, 261 Mt. 13, 462 1 Cor. 6, 203 1 Petr. 1, 184 2 Petr. 2, 1

Quid? quod non solus Christus sanguine suoParadisum emendum nobis existimavit, sed Sanc-ti omnes ab illo edocti, quidquid habebant,quidquid valebant, quidquid erant, libentissimeexponebant, ut Paradisum eumdem emerent. Quinetiam beatus Paulus clamat: Non sunt condignæpassiones huius temporis, ad futuram gloriamquæ revelabitur in nobis 5 . Et si quis a SanctisMartyribus omnibus peteret, an libenter tot suisacerbissimis tormentis Paradisum emerint, et aSanctis Confessoribus, an libenter tot suis vigili-is, ieiuniis, orationibus, eleemosynis, persecution-ibus Paradisum emerint, certe clamarent omnescum Apostolo: Non sunt condignæ passiones huiustemporis, ad futuram gloriam quæ revelabitur innobis. Quamquam enim Christi sanguis pretiumParadisi pro nobis fuerit non solum dignum, sedetiam (ut sic loquar) plus quam dignum, nempesupereminens et excedens dignitatem rei quæ emi-tur: tamen voluit etiam ut nos emeremus, quo noshonoraret et exaltaret. Magna enim est hominisgloria, quod Paradisum obtineat non solum exmerito Christi, sed etiam ex merito suo, quodtamen a Christi merito vim acceperit. Et si quisnolit, cum possit, bona agere et mala pati, utParadisum emat, expellitur a mercatura Christi,tamquam servus malus et piger, ut Christus ipsemonet in parabola de talentis 6 : et Apostolusgraviter monet cum dicit: Si filii, et hæredes;hæredes quidem Dei, cohæredes autem Christi; sitamen compatimur, ut et conglorificemur 7 .

Ac ne quis forte queratur, se non habere dignumpretium, sciat non postulari a nobis, nisi id quodhabemus. Sic enim loquitur Sanctus Augustinus:Regnum Dei tantum valet, quantum habueris 8 ,et probat exemplis Scripturæ divinæ: Quid tamvile, quid tam terrenum, quam frangere panemesurienti? tanti valet Regnum cœlorum. Scriptumest: Possidete paratum vobis Regnum, esurivi e-nim, et dedistis mihi panem. Emit vidua duobusminutis. Emit Petrus relinquens retia. Emit Zac-chæus dando dimidium patrimonii. Hæc SanctusAugustinus, cui consonat venerabilis Beda, cumdicit, eum qui nihil habet præter se, dando se, il-lud emere. Res illa, inquit, id est Regnum cœleste,aliud non querit pretium, quam te ipsum: tantumvalet, quantum es tu; te da, et habebis illud 9 .Certe enim Lazarus mendicus nihil habebat quoddaret, nisi patientiam in doloribus, et portatusest ab Angelis in sinum Abrahæ 10 ; et bonuslatro nihil habuit in hoc mundo quod suum esset,præter liberam vocem qua clamavit: Mementomei, cum veneris in Regnum tuum 11 . Et audivit

5 Rom. 8, 186 Mt. 25, 147 Rom. 8, 178 Tract. in Psalm. 499 Serm. 19 de Sanctis10 Lc. 16, 2211 Lc. 23, 42

continuo: Hodie mecum eris in Paradiso. O veremagnam Dei liberalitem! o ineffabilem hominisfelicitatem, qui cum Domino suo de pretio reisuper omnes pretiosissimæ tam facile transigerepotest! Optas homo a Deo Paradisum omniumvoluptatum? da te ipsum, et habebis illud. Quidest, Da te ipsum? Ama Deum ex toto corde tuo,humiliare sub potenti manu eius, lauda illum inomni tempore, acquiesce libenter voluntati eius,sive divitem sive pauperem, sive gloriosum siveinglorium, sive sanum sive ægrotum, te esse velit.Omnes enim voluntas eius bona est, et omnia iu-dicia eius iusta sunt. Dicas Deo, Tuus sum ego, facde me secundum beneplacitum tuum: non resisto,non reclamo, non detrecto imperium: Paratumcor meum, Deus, paratum cor meum 12 ; et Nonmea voluntas, sed tua fiat 13 . Hoc lococaustumsuper omne pretium est apud Deum, qui bono-rum nostrorum non eget 14 . Numquid vult Domi-nus, inquit Samuel, holocausta et victimas, et nonpotius ut obœdiatur voci Domini? 15 Hoc holo-caustum obœdientiæ offerebat quotidie ChristusPatri, quod ipse testatur cum ait: Quæ placitasunt ei, facio semper 16 . Et Apostolus, Christiverus imitator: Contendimus sive absentes, sivepræsentes, placere illi 17 . Hæc perfecta renun-tiatio omnium quæ homo possidet, vel possiderecupit: hæc abnegatio sui ipsius, ut Deo soli serviat,est verum pretium Paradisi. Neque qui hac ra-tione dat se ipsum, ut Paradisum emat, amittitse ipsum, sed verissime felicissimeque invenit seipsum, dicente Domino: Qui perdiderit animamsuam propter me, inveniet eam 18 ; et qui oditanimam suam in hoc mundo, in vitam æternamcustodit eam 19 . Sed quoniam hæc sapientia ab-scondita est a sapientibus et prudentibus huiusmundi, qui vere stulti sunt apud Deum, et stul-torum infinitus est numerus 20 , ideo multi suntvocati, pauci vero electi 21 .

liber quintus

Capitulum I

De Thesauro abscondito in agro

De Sanctorum felicitate sub nominibus locorum,in quibus habitant ii qui vere felices sunt et beati,

12 Psalm. 107, 213 Lc. 22, 4214 Psalm. 15, 215 1 Reg. 15, 2216 Jn. 8, 2917 2 Cor. 5, 918 Mt. 10, 3919 Jn. 12, 2520 Eccli. 1, 1521 Mt. 20, 16

id est, de Regno cœlorum, de Civitate Dei, de Do-mo Domini, et de Paradiso deliciarum, hucusquescripsi quod meditanti Deus suggerere dignatusest. Addam nunc aliquid de felicitate eadem subnomine rerum, quibus Dominus felicitatem Sanc-torum in parabolis comparavit. Initio vero scien-dum est, verba illa Domini, Simile est Regnumcœlorum, quibus in parabolis suis Dominus pas-sim utitur, non referri semper ad verba proximesequentia, quasi cum Dominus dicit: Simili estRegnum cœlorum homini negotiatori, sensus sit,Regnum cœlorum esse simile homini negotiatori,sed referri ad totam narrationem, in qua persimilitudinem demonstratur via ad Regnum cœlo-rum; et aliquando ipsum Regnum cœlorum, sivecœlestis Regni beatitudinem describi oscurius, ali-quando clarius, aliquando nullo modo attingi. Ex-plicabo singula membra divisionis.

Cum Dominus apud Matthæum proponit parabo-lam de seminante 1 , describit fructum quem paritEvangelica prædicatio iuxta varias terræ dispo-sitiones, et hoc vocat mysterium Regni Dei; sedde beatitudine Sanctorum nihil dicit. Cum veroidem Dominus in eodem loco addit parabolamde zizaniis, attingit breviter felicitatem Sancto-rum, cum dicit, triticum congregandum in hor-reum Domini, zizania vero alliganda in fasciculosad comburendum. Sed cum in eodem loco narratparabolas de quærente bonas margaritas, et deinveniente thesaurum in campo absconditum, iamclarius comparat Regnum cœlorum margaritæ etthesauro. Atque huius tertii generis invenio sextantum inter parabolas Domini, unam de the-sauro abscondito in agro, alteram de margaritapretiosa, tertiam de denario diurno, quartam dedomino distribuente talenta, quintam de cœnamagna, sextam de nuptiis. Quibus addemus duassimilitudines ex Apostolo, unam de currentibus adbravium, et alteram de certantibus in agone. Itaerunt octo considerationes de vita beata Sancto-rum ex nominimus parabolicis.

Prima igitur parabola quæ habetur apud Sanc-tum Matthæum, simile facit Regnum cœlorumthesauro abscondito in agro 2 ; et breviter do-cet, quomodo possit acquiri, cum ait: Quem quiinvenit homo abscondit, et præ gaudio illius va-dit, et vendit universa quæ habet, et emit agrumillum 3 . Thesaurus significat copiam ingentemauri, argenti, et lapidum pretiosorum, et ut monetPaulus Iurisconsultus, debet esse tam antiquus,ut eius non extet memoria: et ideo non habetproprium dominum, sed iure pertinet ad invenien-tem. Hic thesaurus est ipsa Divinitas, quæ ab-scondita est in agro humanitatis Christi, ut recteexponunt Sanctus Hilarius et Sanctus Hierony-

1 Mt. 13, 182 Mt. 13, 443 Ibid.

mus in Commentario ad caput Matthæi tertiumdecimum. In Christo enim, ut ait Apostolus, abs-conditi sunt omnes thesauri scientiæ et sapientiæDei 4 . Divinitas autem est verissimus thesaurusomnium bonorum, et vere tam antiquus, ut nullaeius exstare possit memoria, cum sit æternus, etsæcula omnia præcesserit; neque dominum habuitumquam hic ingens thesaurus, cum ipse sit Domi-nus omnium. Sed tamen ad ius invenientium ac-cedere dicitur, quia ipse libenter se donat iis quivenditis omnibus eum acquirere satagunt. Dici-tur autem absconditus, tamquam in agro defos-sus, in humanitate Christi: quia quamvis divini-tas sit ubique, tamen nusquam magis proprie,quam in Christi humanitate, cui sic est unita, utuna persona sit Deus et homo. Quare Apostolusdicit: Deus erat in Christo mundum reconcilianssibi 5 . Et quamvis nusquam sit magis quam inChristi humanitate, tamen sic in ea videbatur abs-condita, ut opus fuerit lucernam accendere quæDeum in Christo demonstraret. Ea lucerna Sanc-tus Ioannes Baptista fuit; qui, ut scribit SanctusIoannes, erat lucerna ardens et lucens 6 , et dequo prædixit David in persona Dei Patris: Paravilucernam Christo meo 7 . Ioannes enim BaptistaChristum manifestavit, ac vere Deum Dei Filiumunigenitum ostendit, cum ait: Deum nemo viditumquam: unigenitus Filius qui est in sinu Patris,ipse enarravit 8 . Et rursum: Qui de cœlo venit,super omnes est 9 . Et paulo post: Pater diligitFilium, et omnia dedit in manu eius. Qui creditin Filium, habet vitam æternam: qui autem in-credulus est Filio, non videbit vitam, sed ira Deimanet super eum 10 . Sed quamvis hæc lucernaardens et lucens tam aperte Christum Dei Filiummanifestaret: tandem Iudæi excæcati divinitatemin Christo absconditam cognoscere non potuerunt,aut noluerunt: nam si cognovissent, ut Apostolusloquitur, numquam Dominum gloriæ crucifixis-sent 11 .

Hunc ergo thesaurum qui divinitus illustratus in-venit, abscondit, et præ gaudio illius vadit, etvendit universa quæ habet, et emit agrum illum.Abscondere thesaurum inventum nihil est aliud,nisi sub humilitatis velo tegere acceptam gratiam:non se efferre ob lumen divinitus acceptum, nequeiactare consolationes et revelationes divinas, neinanis gloria gloriam veram corrumpat. ItaqueIsaias dicere solitus erat: Secretum meum mi-hi 12 ; et Apostolus: Si gloriari oportet (non ex-pedit quidem) veniam autem ad visiones et reve-

4 Col. 2, 35 2 Cor. 5, 196 Jn. 5, 357 Psalm. 131, 178 Jn. 1, 189 Jn. 3, 3110 Jn. 3, 3511 1 Cor. 2, 812 Isa. 24, 16

lationes Domini. Scio hominem in Christo anteannos quatordecim 13 , et cætera. Revelationemenim eximiam, quam accepit raptus in Paradi-sum, totos annos quatuordecim silentio texit: etsemper texisset, nisi eam manifestandi necessitascoegisset. Et aperte dicit, non expedire eiusmodidona patefacere, et sub alieno nomine patefecit,ut ostenderet quam ægre id faceret. Tale aliquidaccidit Sancto Francisco, quando sacra stigmatadivinitus illi fuerunt impressa: nam, ut SanctusBonaventura in eius Vita refert 14 , alias solituserat divinas revelationes silentio tegere, et cumIsaia dicere: Secretum meum mihi ; tunc tamencum videret rem abscondi non posse, cum magnotimore petentibus Fratribus seriem retulit visionis.

Porro cum gaudio venditis omnibus agrum il-lum emere ubi thesaurus latebat, nihil est aliud,nisi eum qui vult Deo et Christo frui in Regnocœlorum, oportere omnino a se rerum omniumtemporalium affectum abdicare, et omnia sua etse ipsum Dei obsequio mancipare, idque non extristitia aut necessitate, sed cum gaudio magno;hilarem enim datorem diligit Deus 15 . Sed quivere cognovit, quam ingens thesaurus sit, Christoin æterna patria frui, videre oculis mentis eiusdivinitatem, et oculis corporis eius humanitatem,et omnium bonorum Dei et Christi participemfieri, et de tanti boni possessione in æternumesse securum, non multum nec magnum illi essevidebitur, temporalia omnia et vitam ipsam proDei amore et sempiterna felicitate contemnere.Testis nobis sit Sanctus Ignatius Martyr, qui inEpistola ad Romanos scribit: Ignis, crux, bes-tiarum ferocia, abscissio, separatio, confractio dis-sipatioque membrorum, totius corporis interitus,et omnia flagella diaboli in me veniant, ut IesumChristum merear adipisci. Qui sic loquitur, certemulto minus timeret inopiam, ignominiam, exi-lium, carceres, ut thesaurum illum incompara-bilem non amitteret. Quicumque igitur serio cupitthesaurum æternæ vitæ comparare, serio etiamcogitet ac recogitet, an paratus sit omnia aliabona contemnere: alioqui thesaurum illum, sinequo miserrimus et pauperrimus in æternum erit,numquam neque vivus neque mortuus obtinebit.

Sed unde fieri dicemus, ut thesauros auri et ar-genti tam multi anxie scrutentur, et non contentihumana diligentia, dæmonum adiumenta per ne-farias artes adhibeant, cum ingenti periculo exis-timationis et vitæ? et thesaurum tuum, DomineDeus meus, qui solus potest hominem ditissimumfacere, et sine labore, sine sumptibus, sine periculoinvenire possunt, tam pauci quærant? Ego nullamaliam invenio causam, nisi vel modicam fidempopuli tui, vel nimiam occupationem in rebus tem-

13 2 Cor. 12, 214 cap. 13 Vitæ S. Francisci15 2 Cor. 9, 7

porabilus conquirendis, quæ spatium cogitandi etconsiderandi divina promissa tua hominibus nonrelinquit. Ergo, bone Domine, adauge nobis fidemerga promissa tua, et extingue sitim habendi divi-tias temporales: sic enim fiet, ut maiore studio in-vestigemus thesaurum tuum, et inventum, vendi-tis omnibus, tuo potissimum auxilio comparemus.

Capitulum II

De margarita pretiosa

Altera parabola, quæ est de margarita pretiosa,simillima est præcedenti, quæ etiam apud Sanc-tum Matthæum 1 proxime sequitur. In illa en-im erat thesaurus, in ista est margarita, quæinstar thesauri haberi potest. In illa oportebatagrum, in quo thesaurus lated, venditis bonisomnibus comparare, et hic pariter oportet mar-garitam pretiosam, omnibus distractis quæ quipossidet, emere. Itaque necesse erit, solum, inquibus hæ parabolæ discrepent, explicare. Dis-crepant autem in duobus, quod videlicet in il-la nominetur thesaurus, in hac margarita pre-tiosa; et quod thesaurus casu sit inventus, mar-garita a negotiatore diligenter quæsita. Et qui-dem hoc loco beatitudo cœlestis, sive Christusipse margarita nominatur, ut Sancti Patres do-cent, Ambrosius in Sermone sexto, et GregoriusNazianzenus Oratione 49, quæ est De fide tracta-tus, Ruffino interprete. Dicitur autem margaritain hac parabola id quod in superiore parabolathesaurus dicebatur, ut intelligamus, divinitatemChristi (quæ est æternæ felicitatis obiectum, etcuius visio est ipsa formalis, ut cum Theologisloquamur, beatitudo atque felicitas) esse quidemthesaurum, sed non divisum in multas speciesauri, argenti, et lapidum pretiosorum, sed esserem unam, quæ in se contineat pretium thesauriinfiniti. Margarita enim una res est; sed, auctorePlinio, culmen omnium rerum pretiosarum tenet.Præterea thesaurus constare potest ex solis pe-cuniis, sed in maximo numero, qui thesaurus adutilitatem solum, non ad voluptatem et decorempertinet. Quare ne quis ex parabola superiore col-ligeret, cœlestem beatitudinem solum esse utilem,non decoram neque honorificam, addidit Domi-nus hanc alteram parabolam, in qua divinitatemChristi et felicitatem nostram similem esse docuitmargaritæ pretiosæ, quæ præter utilitatem the-sauri habet etiam pluchritudinem et splendorem,qui exornat et oblectat.

Adde quod margarita symbolum est Christi, tumut Filii Dei, tum ut filii Virginis. Sicut enimmargarita gignitur ex lumine solis et ex rore cœli,ut Plinius loco notato, et alii docent: sic etiamFilius Dei secundum Deitatem, gignitur a Patre

1 Mt. 13, 45

luminum, qui est sol increatus, et ideo dicitur inSymbolo, lumen de lumine, Deus verus de Deovero. Et idem Christus secundum humanitatemgenitus est ex rore cœli; quippe conceptus de Spiri-tu Sancto, non ex semine viri. Denique margaritacandida, lucida, solida, pura, levis, rotunda est:et humanitas Christi, et multo magis sine ullacomparatione divinitas candida est ob innocen-tiam, lucida ob sapientiam, solida ob constantiam,pura quia sine macula, lævis quia suavis et mitis,rotunda quia ex omni parte perfecta.

Iam vero margarita non casu invenitur, sed aprudente negotiatore diligenter quæritur. Nequetamen contraria est hæc parabola superiori, in quathesaurus fortuito inveniri dicitur; nam utrumqueverum est, sed in diversis personis, et ideo Domi-nus divina prudentia parabolam hanc posterioremsuperiori adiunxit, ne quis existimaret omnibusid contingere, ut de improviso in thesaurum in-cidant. Alios enim Deus singulari gratia statimilluminat, ut neque quærentes, neque cupientes,neque cogitantes, ad fidei veritatem, et ardentis-simam charitatem, atque adeo ad certam spemvitæ æternæ obtinendæ perveniant: atque istithesaurum, quod ad se attinet, casu inveniunt;quamvis Deus non casu, sed æterna providentiasua ad hanc gratiam et futuram gloriam illospræordinaverit. Alios vero Deus prævenit quidemgratia sua, sed non continuo thesaurum illis osten-dit, sed inspirat desiderium inquirendæ veritatis,eosque facit sollicitos negotiatores, atque adiuvatet dirigit, donec inveniant pretiosam margaritam.Exemplo nobis erunt Sanctus Paulus et SanctusAugustinus. Sanctus Paulus non quærebat the-saurum verum qui est Christus, sed persequebaturChristum ut seductorem, et Christianos ut se-ductos; et cum esset in itinere spirans minarum,et cædis in discipulos Domini 2 , Christus illiapparuit, et simul excæcavit oculos corporis, etilluminavit oculos cordis tam ingenti lumine, utcontinuo factus sit prædicator ex persecutore. Etquamvis id felici casu hoc illi acciderit, tamenquod illi casus fuit, in Deo providentia fuit. Sic e-nim ipse loquitur in Epistola ad Galatas: Audistis,inquit, conversationem meam aliquando in Iudais-mo? quoniam supra modum persequebar Ecclesi-am Dei, et expugnabam illam, et proficiebam inIudaismo supra multos coætaneos meos in generemeo, abundantius æmulator existens paternarummearum traditionum. Cum autem placuit ei quime segregavit ex utero matris meæ, et vocavitper gratiam suam, et revelaret Filium suum inme, ut evangelizarem illum in Gentibus, continuonon acquievi carni et sanguini 3 ; et quæ sequun-tur. Itaque beatus Paulus ab utero matris suæsegregatus fuit a divina providentia, ut Evan-gelium Christi prædicaret: tamen non quæsivit

2 Act. 9, 13 Gal. 1, 13

ipse bonam margaritam vel thesaurum in agro,sed forte thesaurus se illi ostendit, et fecit utamaretur ab eo charitate tam ardenti, ut nullispepercerit laboribus: quin etiam omnibus periculisse obiecerit, et omnia arbitratus sit ut stercora,ut Christum lucrifaceret 4 . Contra vero SanctusAugustinus ab ipsa adolescentia flagrare cœpitdesiderio inveniendi pretiosam margaritam, id estveram sapientiam atque æternam felicitatem. Sedcum incidisset in sectam Manichæorum, diu mul-tumque laboravit et secum ipse quærendo, et cumaliis disputando, ut inveniret Evangelicam veri-tatem; et cum in ea secta nihil reperisset nisinarrationes fabulosas atque mendaces, iam pænedesperabat de veritate invenienda, cum plurimosannos inquirendo consumpsisset. Sic enim ipse lo-quitur libro sexto Confessionum: Veneram, inquit,in profundum maris, et diffidebam et desperabamde inventione veri 5 . Placuit tamen Deo, ut ali-quando inveniret pretiosam margaritam, et tumsine ulla mora, venditis ommnibus, hoc est, reiec-to desiderio coniugii quo maxime tenebatur, etspretis lucris et honoribus, quibus, ut ipse fate-tur in libro eodem, vehementer inhiabat 6 , setotum solius Dei obsequio perpetuo mancipavit.Hæc igitur causa est, cur Dominus in parabolapriore comparaverit Regnum cœlorum thesaurosine labore et casu reperto, et in posteriore simileesse dixerit margaritæ a negotiatore magno laboreet studio conquisitæ.

Illud nunc superest, ut anima Christiana secumipsa, et coram Deo, semotis ad tempus occupa-tionibus aliis, serio reputet, qualis sit hæc ne-gotiatio, quam utilis et quam facilis hoc tem-pore, et quam difficilis, vel potius impossibilis, sipræsentium nundinarum amittatur occasio. Certefilii huius sæculi non prætermitterent occasionememendi margaritam, quæ multis millibus nummo-rum aureorum vendi poterit; et nunc in præsen-tibus nundinis centum nummis argenteis emipotest, etiamsi opus illis esset ad usuram gravis-simam centum illos nummos argenteos accipere;et filii lucis tam imprudentes erunt, ut nolintemere margaritam, quæ illos in æternum diviteset beatos efficiet, cum neque pecunias ad usuramaccipere cogantur, neque huc aut illuc discurreread quærendum pretium necesse sit, sed omninosufficiat dare libenter id quod habent, etiamsiduo solum minuta in facultatibus habeant? Ergo,Domine Deus, luceat lux tua in cordibus nos-tris, da cognoscere pretium impretiabile margari-tæ tuæ, et simul vilitatem pretii quod a no-bis exigitur, ut illam obtinere possimus. Adde,Domine, ad miserationes tuas, ut non frustra tampretiosam margaritam nobis ostenderis, et tu quidixisti: Ne mittatis margaritas vestras ante porcos

4 Philipp. 3, 85 Lib. 6, cap. 16 Lib. 6, cap. 6

7 , fac per gratiam tuam, ut si porcis aliquandosimiles fuimus, ignorantes dignitatem margaritætuæ, ut eam glandibus et siliquis postponentes,nunc a te illuminati et eruditi margaritam tuamcognoscamus et ambiamus, et rebus omnibus di-venditis cum gaudio comparemus.

Capitulum III

De denario diurno

Sequitur parabola tertia de denario diurno promis-so a Patrefamilias laborantibus in vinea, quæparabola habetur apud Sanctus Matthæum 1 .Et videtur prima facie valde extenuari in hacparabola præmium æternæ vitæ, cum compareturdenario diurno, quæ antea comparata est thesauroet margaritæ pretiosæ. Sed ista extenuatio ad-hibita est, ut merces congrueret cum opere etlabore: inepta enim videretur similitudo, si labo-rantibus per unam diem in vinea promittereturingens thesaurus, vel margarita, aut sceptrum, velcorona Regalis. Quod autem denarius iste nonsit denarius paucorum æreorum nummorum, seddenarius cœlestis, et qui satis abunde sufficiat advictum et vestes per omnem æternitatem, faciledemonstrari potest. Siquidem merces labori res-pondere debet: labor autem operantium in vineaChristi non debet æstimari ex sola operis substan-tia: sic enim dicere debemus omnes cum Aposto-lo: Non sunt condignæ passiones huius temporisad futuram gloria quæ revelabitur in nobis 2 .Sed oportet eum laborem æstimare ex gratia Deiinhabitante corda iustorum, quæ est fons aquævivæ salientis in vitam æternam. Item, ex vir-tute charitatis, quæ nobis infusa est per Spiri-tum Sanctum qui datus est nobis: corona autemvitæ æternæ præparata est a Deo diligentibuseum, ut scribit Sanctus Iacobus 3 . Item ex co-niunctione cum Christo, qui tribuit valorem etpretium maximum fructibus palmitum vivorum,ut vitis vera 4 ; et operibus vivorum membrorumcorporis sui mystici, cuius ipse est caput, et quibusipse dixit: Gaudete et exultate, quoniam mercesvestra copiosa est in cœlis 5 . Denique nonne iniudicio, quando reddetur merces laborantibus invinea, Dominus dicet: Venite benedicti Patris mei,possidete paratum vobis Regnum a constitutionemundi: esurivi enim, et dedistis mihi manducare6 ? Siquidem opera charitatis pertinent maxime adlaborem, quo desudamus in vinea Domini.

7 Mt. 7, 61 Mt. 20, 12 Rom. 8, 183 Iac. 1, 124 Jn. 15, 15 Mt. 5, 126 Mt. 24, 42

En igitur quam pretiosus sit ille denarius, qui abipso Domino nominatur Regnum. Neque imme-rito denarius iste Regnum appellari potest, cumChristum ipsum repræsentet non minus quam the-saurus vel margarita. Siquidem in denario impres-sa cernitur imago Principis, et verba inscripta, etfigura rotunda. Christus autem est imago Dei in-visibilis, ex Apostolo ad Colossenses 7 , et Verbumæterni Patris, ex Ioanne Evangelista 8 , et nonhabet initium dierum, nec finem vitæ, ex Apos-tolo ad Hebræos 9 , quod per rotundam figuramsignificatur. Et denique pecuniæ obœdiunt omnia,ut dicit sapientissimus Salomon 10 , et Christusest omnium Dominus, ut testatur Sanctus Petrusin Actis Apostolorum 11 . Ergo denarius qui daturlaborantibus in vinea, Christus est, Deus verus,ac per hoc vita æterna, dicente Sancto Ioanne inpriore Epistola sua: Et cognoscamus verum Deum,et simus in vero Filio eius. Hic est verus Deus, etvita æterna 12 .

Sed videamus quibus dandus sit pretiosus istedenarius: quem qui semel obtinuerint, nulla re am-plius indigebunt. Voca, inquit Dominus, operarios,et redde illis mercedem 13 . Itaque laborantibusin vinea sine intermissione, sine cessatione, sinenegligentia dabitur: non dabitur autem stantibusin foro otiosis, vel aucupio, aut venationi, autludis et iocis vacantibus: merces enim meritis red-ditur, non gratis datur, et multo minus immeri-tis donatur. Quod enim Apostolus dicit, Stipen-dia peccati mors, gratia autem Dei vita æterna14 : ideo dicit, quia sine gratia Dei præcedentenullus potest bene operari, sic ut debeatur illimerces æternæ vitæ: sed accepta gratia, quægratis et non ex operibus datur, utique stipendiumbonorum operum vita æterna erit. Sic enim lo-quitur Sanctus Augustinus in Epistola ad Six-tum Romanum Presbyterum: Sicut merito peccatitamquam stipendium redditur mors; ita meritoiustitiæ tamquam stipendium vita æterna 15 .

Neque propterea quod omnibus operariis deturidem denarius, existimandum est in regno cœlo-rum præmia esse omnibus paria: denarius enimvitam æternam, sive Deum sive Christum sig-nificat, et omnibus vita æterna, et Deus atqueChristus communis erit. Sed quemadmodum idemsol clarius conspicitur ab aquila quam ab aliisavibus, et idem ignis magis calefacit proximosquam remotos, sic in eadem æterna vita intervidentes Deum et Christum, clarius videbit et iu-

7 Col. 1, 158 Jn. 1, 1 ss.9 Hebr. 7, 310 Eccli. 10, 1911 Act. 10, 3612 1 Jn. 5, 2013 Mt. 20, 814 Rom. 6, 2315 Epist. 105

cundius gaudebit unus quam alius; et sicut diver-sa erunt merita, sic etiam diversa erunt præmia.Illud magis movere posset, cur Dominus in distri-butione mercedis ordinem commutaverit, dicens:Redde illis mercedem incipiens a novissimis usquead primos. Sic erunt novissimi primi, el priminovissimi. Multi enim sunt vocati, pauci vero elec-ti 16 . Sed hoc pertinet ad gratiam TestamentiNovi, ut intelligamus, nos feliciores esse PatribusTestamenti Veteris, ac per hoc Deo grati simus, etin vinea ipsius diligentius atque alacrius labore-mus. Patres sancti qui ante Christi ascensionemvineam Domini coluerunt, Adam, Noe, Abraham,Moyses, et cæteri Patriarchiæ et Prophetæ, quihora prima, tertia, sexta, nona vocati sunt, nonsolum longo tempore laboraverunt, quia diutiusvivebant; sed etiam post obitum multis anno-rum centuriis, et aliquot etiam millinariis, mer-cedem, id est denarium expectaverunt. Apostoli,et Martyres et reliqui operarii qui undecima, idest, novissima hora, interprete Sancto Ioanne,venerunt ad vineam excolendam, paucis annis lab-oraverunt, et statim a morte Regnum cœlorumingressi denarium acceperunt. Quanta est hæcgratia, quam magna, quam solida, quod possit,si velit homo Christianus, brevissimo tolerato la-bore continuo ad eum locum ascendere, ad quemsanctissimi Patriarchiæ atque Prophetæ longissi-mo tempore suspirarunt? Non sine causa veteresilli Patres cum quodam veluti murmure, quod ad-mirationem potius quam querimoniam significarevidetur, dicebant: Hi novissimi una hora fecerunt,et pares illos nobis fecisti, qui portavimus pondusdiei et æstus. Sed Dominus pro nobis respondit:Amice, non facio tibi iniuriam, nonne ex denarioconvenisti mecum? Tolle quod tuum est, et vade:volo autem et huic novissimo dare sicut et tibi.Quæ responsio non significat, homines Novi Tes-tamenti ex gratia, et non ex iustitia parem cumillis mercedem accipere, sed habuisse gratiam ube-riorem, per quam brevi tempore non minus, veletiam magis laboraverint in vinea, quam longo illitempore; ac per hoc mercedem parem, vel etiammaiorem iuste acceperint. Certe Apostoli temporequidem brevi, sed fructum longe maximum Domi-no vineæ attulerunt. Quando umquam Patriarchævel Prophetæ, relictis omnibus temporalibus curis,totum pæne orbem terrarum peragrantes, inte-gras Ethnicorum Provincias ad verum Dei cultumpertraxerunt? Quando antiquis illis temporibustam copiosus exercitus Martyrum pro fide veri Deitormenta omnia et mortes acerbissimas pertulit?Quando in Veteri Testamento tot chori SanctarumVirginum inventi sunt, qui Agnum immaculatumsequentes, integritatem animi et corporis Deo vo-verent et redderent? Et ubi fuerunt antiquo illotempore toto Pastores et Doctores, qui supergregem suum vigilantes, scriptis eruditissimis con-

16 Mt. 20, 8 et 16

tra lupos, id est hæreticos et Ethnicos, depugna-rent? Ubi denique tantus numerus Eremitarumet Monachorum, atque aliorum Religiosorum, quivitam Angelorum æmulantes in solis Dei laudibuset orationibus dies noctesque consumerent? Hæcet alia id genus eminetissimæ virtutis exempla adgratiam Novi Testamenti pertinent: propter quamgratiam recte Dominus parabolam concludit illisverbis: Sic erunt novissimi primi, et primi novis-simi. Multi enim sunt vocati, pauci vero electi , idest, multi vocati ad vineam excolendam omnibusætatibus mundi per horas undecim, sed pauci elec-ti, id est, non numero pauci, sed unius tantum,eiusque novissimæ horæ homines electi sunt adgratiam Novi Testamenti, per quam et maximumfructum laborando fecerunt, et maxima præmiabrevissimo tempore acceperunt.

Neque vero existimandum est, omnes qui horaundecima vocati sunt, denarium accepturos, sedeos solos, qui brevissimo illo tempore totis viribusin vinea Domini laboraverunt: plurimi enim sunt,qui scientes hanc horam esse novissimam, et mo-dicum nos tempus habere, non dicunt, ut par es-set, Brevis est vita nostra, ergo strenue laboremus,ut in spatio temporis modico fructum plurimumadferamus, sed cum insipientibus dicunt id quodlegitur in libro Sapientiæ: Dixerunt, inquit, cogi-tantes apud se non recta: Exiguum, et cum tædioest tempus vitæ nostræ, et non est refrigerium infine hominis, et non est qui agnitus sit reversusab inferis 17 . Et paulo post: Venite ergo, et frua-mur bonis quæ sunt, et utamur creatura tamquamin iuventute celeriter. Vino pretioso et unguentonos impleamus; et non prætereat nos flos tempo-ris. Coronemus nos rosis, antequam marcescant:nullum pratum sit, quod non pertranseat luxu-ria nostra. Nemo nostrum exors sit luxuriæ nos-træ; ubique relinquamus signa lætitiæ, quoniamhæc pars nostra 18 . Hæc sunt eroum verba, quivel Deum non noverunt, vel dicentes se nosseDeum, factis atque operibus negaverunt. Qui qui-dem tammulti sunt, ut etiam ad eos referri possitilla conclusio; Multi sunt vocati, pauci vero electi.Multi enim sunt vocati hora novissima, sed paucielecti, quia pauci sic laboraverunt, ut denariumpercipere mererentur.

Væ igitur nobis, qui hora novissima vocati, mag-nam partem illius horulæ ludendo et dormiendoconsumimus, cum deberemus de momentis sin-gulis ita solliciti esse, ut ne unum quidem momen-tum otiose nobis elaberetur: pendet enim ab hismomentis æternitas præmiorum aut pœnarum. Etsine dubitatione quo maior est gratia TestamentiNovi Christianis concessa, tanto gravius punieturqui gratiam illam in vanum recipiunt: et sicuterunt novissimi primi in accipienda mercede, qui

17 Sap. 2, 118 Sap. 2, 6

strenue laboraverint hora novissima, sic erunt no-vissimi primi in suppliciis perferendis, qui horanovissima strenue laborare neglexerint.

Capitulum IV

De talentis, et gaudio Domini

Quarta parabola illa est, in qua Dominus apudMatthæum de præmio beatitudinis ita loquitur:Euge serve bone et fidelis, quia super pauca fuistifidelis, super multa te constituam; intra in gau-dium Domini tui 1 . Quo loco duæ res promittun-tur fidelibus servis, potestas amplissima, et gau-dium maximum. Super multa, inquit, te consti-tuam, et quæ sint illa multa, explicat alio loco,cum dicit: Beatus ille servus, quem, cum veneritDominus eius, invenerit sic facientem: quoniamsuper omnia bona sua constituet eum 2 . Quidest autem, super omnia bona Domini constitui,nisi potestatem accipere in omnes res inferiores,et consortem fieri imperii, quod habet Deus inmundum universum? Quis capiat, quanta sit hæcpotestas? Quis Rex aut Imperator in terris cumminimo Sanctorum comparari potest?

Sed quoniam tanta potestas in homine non videturhaberi posse sine magna sollicitudine et pertur-batione animi, ideo adiungit Dominus: Intra ingaudium Domini tui, quasi dicere velit: quemad-modum te consortem facio summæ potestatis, sicetiam facio summæ quietis et voluptatis, quamnulla sollicitudo impedire vel diminuere poterit.Quantum sit hoc gaudium quod promittitur iustisin cœlo, inexplicabile prorsus est, neque anteasciemus quam experimento didicerimus. Interimtamen ex tribus vocabulis huius ipsius sententiæaliquo modo suspicari poterimus, gaudium illumfore maximum. Primum vocabulum est: intra;nam quod non dicatur, intret in te gaudium Domi-ni tui, sed contra, intra tu in gaudium Domini tui ;argumentum est, quod maius sit illud gaudium,quam ut nos totum capere possimus. Itaque in-trabimus nos quasi in mare magnum sempiterniet divini gaudii, quod nos intus et extra totosreplebit, et undique redundabit. Quis ergo in tantagaudii affluentia locus poterit esse tristitiæ? Al-terum verbum est, in gaudium: ubi non promit-titur nobis gaudium hoc aut illud, de hoc vel illobono, sed ipsum gaudium absolute, ipsa voluptas,ipsa dulcedo, ipsa suavitas. Et quomodo non to-ta liquescat anima, tanta suavitate perfusa? Sedtertium verbum est, quod in immensum rem hancexaggerat, videlicet illud, Domini tui . Intrabimusenim non in gaudium quo gaudent homines velAngeli quicumque, sed quo gaduet Deus, in quosunt omnia infinita. Quis cogitare poterit, quale

1 Mt. 25, 212 Mt. 24, 46

sit gaudium Dei, qui perfecte cognoscit infinitambonitatem suam, et illa fruitur, ac de illa gaudetinfinito modo? et tamen, o Christiane, quod nuncnon vales cogitare, poteris experiri et gustare,atque illo in æternum frui, si servus bonus etfidelis esse volueris.

Videamus igitur nunc, ad quem vel ad quos tantapromissa pertineant. Ad illos nimirum pertinet,qui talenta sibi a Deo tradita multiplicare cum fidecuraverint. Similitudo enim petita est ab hominedivite, qui bona sua servis suis tradidit, et unidedit quinque talenta, alteri duo, et tertio unum;eisque mandavit, ut sollicite prudenterque nego-tiando talenta multiplicare procurent. Et quidemvariæ sunt sacrorum interpretum sententiæ de sig-nificatione talentorum. Alii per talenta intelliguntgratias gratis datas, alii Scripturas Sanctas, aliiscientiam rerum exteriorum quæ per sensus ac-quiritur, esse volunt quinque talenta; et intellec-tum atque operationem esse duo talenta, et intel-lectum solum, unicum esse talentum; alii deniquebona naturalia ut ingenium, iudicium, et spiritu-alia, ut donum fidei, spei, charitatis. Sed omnesin eo conveniunt, multiplicare talenta, esse beneoperari in salutem suam et aliorum. Mihi occurritalia expositio quæ non repugnat cæteris, et vide-tur per omnia accommodari ad ea quæ Dominusde talentis dicit. Ac primum talenta hoc loco ap-pellantur bona Domini: Tradidit , inquit, illis bonasua. Deinde talenta iubentur multiplicare nego-tiando in eadem specie: Quinque talenta tradidistimihi, ecce alia quinque superlucratus sum. Tertiodicuntur dari unicuique secundum propriam vir-tutem. Postremo, a servo malo et pigro talentumtollitur. Ego igitur per talenta accipio animas fi-delium ac piorum hominum quæ committunturfidei et diligentiæ Prælatorum. Ista enim suntvere bona Domini, quæ nobis non donat, sed cu-randa et multiplicanda committit. Ideo non dixitDominus Petro, pasce oves tuas, sed oves meas3 . Reliqua sunt bona nostra, quamvis a Dominodata, ut ingenium, iudicium, Scripturæ, gratiægratis datæ, et reliqua omnia. Sed animas fideleset pias vocat bona sua, vineam suam, familiamsuam, sponsam suam: pro his venit in mundum,pro his redimendis sanguinem fudit, ad has lucran-das misit Apostolos, quibus dixit: Faciam vos fieripiscatores hominum 4 .

Deinde animæ fideles multiplicantur in eademspecie, quando Prælatus verbo et exemplo conver-tit peccatores: quod fecit Sanctus Petrus, quan-do ad centum viginti fideles, quos illi Christusinitio commisit, quando ait Pasce oves meas, indie Pentecostes in ipsa prima concione convertitad tria millia hominum 5 , deinde ad quinque

3 Jn. 21, 174 Mc. 1, 175 Act. 2, 41

millia, postea ad multa millia, et Sanctus Grego-rius Thaumaturgus, qui quando factus est Epis-copus Neocæsariensis, fideles invenit septemde-cim; sed eos ita multiplicavit, ut cum esset mortiproximus, in tam ampla civitate soli septemdecimreliqui essent infideles: quam rem Sanctus Grego-rius Nyssenus refert in Vita eiusdem Sancti Gre-gorii Thaumaturgi, quam copiose diligenterqueconscripsit.

Adhæc ista talenta committuntur unicuique se-cundum propriam virtutem. Deus etiam qui novitvires, id est, prudentiam, scientiam, charitatem,fortitudinem omnium, non commendat animasnisi illis, quos novit idoneos ad onus illud feren-dum. Et ideo nemo deberet se ingerere ad cu-ram animarum, ad Episcopatum præcipue, nisivocatus ab eo qui distribuit talenta secundumpropriam uniuscuiusque virtutem. Alioqui mirumnon erit, si multi cadant sub onere? neque ex-cusationem apud Deum invenient, si dixerint, sehumeros non habuisse tanto oneri pares: respon-debitur enim: Quis te coegit onus supra viressubire? nonne tu voluisti, et rogasti, et conten-disti, ut illud acciperes? nunc igitur patere, utligaris manibus et pedibus proiiciaris in tenebrasexteriores.

Denique talentum commissum servo pigro, ab illotollitur. Et hoc quoque recitssime quadrat, sidicamus, talenta esse animas fidelium. Qui enimunum talentum accepit, id est, curam solius ani-mæ suæ, si eam non recte curaverit, perdet ani-mam suam: fiet enim diaboli mancipium. Que-madmodum enim Beati libertatem filiorum Deiacquirunt, per quam liberrime manent ubi volunt,et faciunt quidquid volunt, sic etiam contra repro-bi amittunt omnem libertatem, et ligatis manibuset pedibus, neque ambulare possunt ubi volunt,neque facere quod cupiunt, sed manere cogunturubi non volunt, et nihil agere eorum quæ volunt;atque hoc est perdere animam suam. Itaque sen-tentia hæc, in qua per talenta intelliguntur animæfideles, omnino accommodatur parabolæ. Quomo-do autem aliæ sententiæ apte accommodentur,difficile admodum est docere: sed non ideo fal-sæ, vel reiiciendaæ sunt; quia necesse non est utaccommodentur omnia, ut recte monet SanctusIoannes Chrysostomus 6 , sed satis est ut id ac-commodetur, quod est præcipuum in parabola.Nos tamen explicationem nostram persequemuralias, ut dixi, non repudiantes.

Igitur Dominus tribus generibus hominum talen-ta commissit: iis qui perfecti sunt, quales essedebent Episcopi, quinque talenta dedit, id est,integros populos curandos; aliis minus perfectis,quales Parochi esse solent, duo talenta, id est,pauciores animas quæ una Parœchia continen-

6 Hom. 48 et 65 in Mt.

tur; aliis adhuc magis rudibus et infirmis, qualeest vulgus, singulis singula talenta, id est, cu-ram suæ solius animæ. Quamvis et ipsi debenteo modo quo possunt, verbo privatæ exhortatio-nis et exemplo innocentis vitæ alios convertere apeccatis ad viam iustitiæ, et eo modo talentumsibi creditum multiplicare. Et quod dictum estde Episcopis et Parochis, idem intelligi debet dePrincipibus et Magistratibus sæculi, et de pa-tribus familiarum. Sic enim scribit Sanctus Au-gustinus: Unusquisque paterfamilias hoc nomineagnoscat paternum affectum suæ familiæ se de-bere. Pro Christo, et pro vita æterna sua omnesadmoneat, doceat, hortetur, corripiat, impendatbenevolentiam, exerceat disciplinam: ita in domosua Ecclesiasticum, et quodam modo Episcopaleimplebit officium 7 . Atque in hunc sensum Mag-nus Constantinus dicebat se Episcopum esse extraEcclesiam, quia curabat quantum poterat, ut Ec-clesia conservaretur et propagaretur, nec tamenEcclesiastica munia usurpabat.

Ac ne quis existimet, unum solum hominem,aut unum solum genus hominum in hac parabo-la reprehendi, quia ille solus qui unum talen-tum acceperat, reprehensus et punitus legitur,sciendum est, voluisse Dominum, ut ex illo in-telligeremus pericula maiorum. Quemadmodumenim ex eo quod in Iudicio novissimo præmiadabit facientibus eleemosynas corporales, et pœ-nas non facientibus, intelligimus maiora præmiadanda esse facientibus eleemosynas spirituales, etmaxima Sanctis Apostolis, et Martyribus, et Vir-ginibus heroicas virtutes exercentibus, et contramaioribus suppliciis afficiendos fures, et latrones,et periuros, et sacrilegos, quam eos qui eleemosy-nas pauperibus non erogaverunt: sic etiam hocloco, ex eo quod is qui unum talentum acceperat,quod facile multiplicare poterat, tamen non mul-tiplicavit, gravissime punitur, intelligere debemus,tanto facilius esse ut Episcopi, et Pastores, etPrincipes, et Magistratus in hac re delinquant,quanto gravius et periculosius munus exercent; ettanto etiam gravius in iudicio puniendos, quan-to maior est iactura multarum animarum, quamunius.

Audiamus quid Sanctus Augustinus de pericu-lo gradus Ecclesiastici dicat in Epistola ad Va-lerium Episcopum suum: Ante omnia peto, utcogitet religiosa prudentia tua, nihil esse in hacvita, et maxime hoc tempore, facilius et lætiushominibus acceptabilius Episcopi aut Presbyteriaut Diaconi officio, si perfunctorie aut adulatorieres agatur; sed nihil apud Deum tristius, miseriuset damnabilibus. Item nihil esse in hac vita, etmaxime hoc tempore, difficilius, laboriosius, peri-culosius Episcopi aut Presbyteri aut Diaconi of-ficio; sed apud Deum nihil beatius, si eo modo

7 Tract. 15 in Ioann.

militetur, quo noster Imperator iubet 8 . Hæc ille,qui hoc ipsum argumentum in reliqua Epistola sictractat, ut optandum sit, ut omnes Ecclesiasticieam attente legant, atque ii potissimum qui adEpiscopatum vel Presbyteratum temere aspirant:et cum obtinuerint quod petebant, et invenerintquod querebant, aut gregem suum deserunt, autaliis rebus intenti nihil minus quam de curando etpropagando numero fidelim et piorum cogitant.Pastores certe in noctu Natalis Domini pastorumomnium Principis custodiebant vigilias noctis su-per gregem suum; et si hoc fiebat super gregem ra-tionis expertem, ab illis qui figuram gerebant Pas-torum Ecclesiæ, quanto magis fieri deberet a Pas-toribus ovium rationabilium, pro quibus Christusipse dum in terris versaretur, pernoctabat in ora-tione, non utique pro se, sed pro ovibus excuban-do? et si Patriarcha Iacob pro ovibus soceri suiLaban tanto labore conficiebatur, ut diceret: Dienoctuque æstu urebar, et gelu, fugiebatque som-nus ab oculis meis 9 , quid facere oporteret Pas-torem ovium Christi, pro quibus ille sanguinemfudit? Et si diabolus tamquam leo rugiens cir-cuit quærens quem devoret, an non etiam æquumesset, ut bonus pastor assidue circuiret gregemsuum, quærens quem liberet?

Sed inquient, negotia eiusdem Ecclesiæ coguntut gregem deseramus. Non contradico, si nego-tium sit grave, et tempus breve in eo expedien-do consumi debeat: alioqui maiora negotia mi-noribus anteponenda sunt; et maiora per se, mi-nora per alios expedire deberent. Nam si ne-gotia cogunt a grege discedere, maiora negotia,imo et bella gravissima cogunt a gregis defen-siones non discedere. Intonat enim Apostolica tu-ba: Non est nobis colluctatio adversus carnem etsanguinem, sed adversus principes et potestates,adversus mundi rectores tenebrarum harum, con-tra spiritualia nequitia in cœlestibus 10 . Et sidux abest, quis docebit milites, quomodo debeanttela nequissimi ignea extinguere? certe DominusPetro dixit, et in eo Pastoribus omnibus: Pasceoves meas: cætera tacuit, ut intelligeremus hocmunus esse præcipuum. Et in Episcopali consecra-tione dicitur: Vade, prædica populo tibi commis-so. Et de temporalibus negotiis nihil additur, utEpiscopus admoneatur, non esse æquanda tempo-ralia spiritualibus, multo vero minus anteponenda.Denique in Concilio Carthaginensi Quarto 11 seriomandatur Episcopis, ut gubernationem viduarumet pupillorum ac peregrinorum non per se, sedper Archipresbyterum aut Archidiaconum agant,et ut tuitionem testamentorum non suscipiant, etut pro rebus transitoriis non litigent provocati, etut nullam rei familiaris curam ad se revocent, sed

8 Epist. 1479 Gen. 31, 4010 Ephes. 6, 1211 Carthag. 4, can. 17, 18, 19, 20

ut lectioni, orationi et verbo prædicationis tan-tummodo vacent. Itaque Concilium Episcoporumducentorum quatuordecim, id est, Africæ totius,in quo etiam Sanctus Augustinus interfuit, voluitomnino Episcopos omnia temporalia negotia, e-tiam pia et necessaria, per alios tractare, ut ipsiliberius tuendo gregi et multiplicando vacarent.

Hæc igitur parabola sicut ostendit felicitatemæternam esse rem præcipue exoptandam, cumcontineat postestatem maximam cum maximavoluptate coniunctam: sic etiam demonstrat, viamad eam felicitatem esse laborem assiduum, insalute animæ suæ et aliorum quærenda et procu-randa positum. Quem laborem qui subire recu-sant, non solum felicitate illa, et illa eximia protes-tate et voluptate privantur, sed ad inferos damnatipœnas æternas luunt. Sic enim loquitur Dominus:Inutilem servum eiicite in tenebras exteriores: illicerit fletus, et stridor dentium 12 . Ubi et illud dili-genter est attendendum, servum, qui tanto sup-plicio addicitur, non impium, non facinorosum,non sceleratum, sed dumtaxat inutilem appellari;nam etiamsi alioquin Episcopus aut Parochus, sivePrinceps aut Magistratus, sive paterfamilias, sivequicumque alius criminibus aliis vacet; ob hocsolum quod inutilis fuerit, id est, salutem sub-ditorum et suam pro viribus non procuraverit,eiicietur in tenebras exteriores, ubi erit fletus,et stridor dentium, qui numquam finietur. Et siservus inutilis hæc patietur, quid fiet de servo ma-ligno, cupido, superbo, luxurioso, et vitiis plurimiscooperto? Si servus inutilis reprobatur, impius etprævaricator quam rationem de talentis sibi credi-tis Domino reddet? Certe qui ista considerant, nonambiunt præfecturas, et si cogantur eas suscipere,cum timore et tremore semper vigilant, tamquamrationem exactissimam pro animabus sibi creditisreddituri.

Capitulum V

De cœna magna

Quinta parabola, quæ est apud Sanctum Lucam,felicitatem Sanctorum cœnæ magnæ similem facit1 . Et certe non sine magna ratione: siquidemin cœna magna, nuptiali vel Regia, inveniunturomnia quæ sensus humanos oblectare possunt,et quæ potentiam, et divitias, et gloriam huiusmundi demonstrent. Itaque Rex Assuerus cumcentum viginti septem Provinciis imperaret, acvellet ostentare divitias gloriæ Regni sui, et mag-nitudinem atque iactantiam potentiæ suæ, noninvenit rationem commodiorem atque aptiorem,quam ut convivium ex omni parte magnificentis-

12 Mt. 25, 301 Lc. 14, 16

simum exhiberet 2 . Primum enim in cœna magnaoblectantur oculi in apparatu sumptuoso totiusaulæ, in ordine ministrorum vestibus decoris etpretiosis indutorum, in vasis aureis atque argen-teis quibus inferuntur cibi: oblectantur aures variismusicis instrumentis et vocibus cantorum et can-tatricum audiendis; oblectantur sensus olfacien-di in odoribus florum et rosarum, in unguentispretiosis et aquis odoratis, aliisque rebus odoremsuavissimum spirantibus; oblectatur sensus gus-tandi in condimentis ciborum omnis generis, etvinis pretiosis undique allatis; oblectantur deniquesensus tangendi in recubitu sive accubitu in lec-tis mollissimis atque gratissimis. Itaque in cœnaRegia ac nuptiali conveniunt simul omnia ferecorporalia bona, quæ hic in terris inveniri pos-sunt; ut non sine causa Dominus repræsentarevolens felicitatem quæ in se bona omnia compre-hendit, cœnæ magnæ illam comparare voluerit,de qua etiam legitur in Apocalypsi: Beati qui adcœnam nuptiarum Agni vocati sunt 3 . Deniquequam sit magna illa cœna Domini, ex eo cognoscipotest, quod omnis gloria corporum gloriosorumerit quasi postrema mensa, in qua bellaria ap-ponuntur. Tanta autem est bellariorum istorumsuavitas, ut Sanctus Petrus videns aliquando cor-pus Domini splendere instar Solis, dixerit: Bonumest nos hic esse 4 . Et si talia sunt bellaria, quiderit substantia cœnæ quæ in fruitione divinitatisposita est?

Denique bona omnia mundi huius nihil sunt aliud,nisi quasi cortices et putamina fructuum Paradisi.Et si talia sunt putamina et cortices, ut hominesillorum amore et desiderio insaniant, quid eruntfructus ipsi et poma Paradisi? Et si talia sunt po-ma et fructus, quid erunt cibi reliqui solidiores etpræstantiores? Certe tales erunt, ut sine fastidiosemper edantur, et semper desiderentur. Nequetamen suspicari debemus, in cœlo futuram essecœnam, qualem hic habent magni Principes cumnuptias celebrant; siquidem in cœlo erimus sicutAngeli Dei 5 , qui neque nubunt neque ducuntuxores, neque vescuntur cibis ad vitam mortalemsustentandam necessariis. Erit ergo cœna plenadivitiis et deliciis, et ornamentis, et gloria statuiBeatorum conveniens. Hæc enim dicuntur nobishoc tempore, quia meliora et maiora non vidimus.Sed ab his discere debemus, tanto fore cœnamillam nostris cœnis quamvis lautissimis meliorem,quanto cœlum distat a terra, et quanto Deus quiillam parabit, potentia et divitiis mortalibus Re-gibus præstat.

At cur, dicet aliquis, felicitas Beatorum cœnæpotius quam prandio comparatur? Huius rei illa

2 Esther 1, 33 Apoc. 19, 94 Mt. 17, 45 Mt. 22, 30

est ratio, quia prandium fit in meridie, et postprandium negotia tractari solent usque ad vespe-ram: cœna vero fit ad finem diei, quando negotiisomnibus peractis sequitur cœna, et post cœnamquies ac somnus. Itaque in alia parabola quæest apud Matthæum, ubi agitur de IncarnationeDomini, prandium introducitur ob nuptias, quasfecit Rex filio suo. Siquidem Incarnatio Domini,et nuptiæ cum Ecclesia sponsa inchoatæ sunt inmeridie, id est satis diu ante finem mundi. Postquod prandium multa gravia negotia, ac potissi-mum redemptio mundi et reconciliatio hominumcum Deo celebrata sunt. Sed traductio sponsæad domum sponsi et cœna nuptialis, postquamcessabunt omnia negotia, et somnus dulcissimusconsequetur, id est, requies æterna ad vesperamdiei et finem sæculi fiet. Hæc igitur causa est, curconsummata et perfecta gloria Beatorum cœnapotius quam prandium appelletur.

Sed operæ pretium erit videre, quid facto opus sit,ut ad cœnam illam admittamur. Id vero Dominusipse in parabola sua satis aperte docuit; ait enim:Homo quidam fecit cœnam magnam, et vocavitmultos. Sed illi cœperunt simul omnes excusare.Primus dixit: Villam emi, et necesse habeo exireet videre illam: rogo te habe me excusatum. Etalter dixit: Iuga boum emi quinque, et eo pro-bare illa: rogo te habe me excusatum. Et aliusdixit: Uxorem duxi, et ideo non possum venire6 . Mira res: invitantur homines a Deo ad cœ-nam nuptialem et Regiam, et recusant; quid fac-erent si vocarentur ad laborem militiæ, aut aditer longinquum et periculosum? Hæc nimirumest cæcitas humana, quæ vix adduci potest utcredat quod non videt. Sed quid est illud tandemquod cœnæ divinæ, it est summo atque æternobono, mortales præponunt? Tria Dominus pro-ponit impedimenta salutis, quæ ex genere suomala non sunt, et tamen ex affectu minus ordinatosalutem æternam impediunt. Villam emere, bovesprobare, et uxorem ducere peccata non sunt; sedilla Regno cœlorum præponere, incredibilis cæci-tas est: et tamen multi ubique reperiuntur Chris-tiani, qui tanto studio temporalia ista consectan-tur, honorem, sive dignitatem, sive potentiam,quæ in emptione villæ notatur, lucra sive utili-tatem, quæ significatur in agricultura et exercitioboum, et delectationem ac voluptatem, quæ exnovis nuptiis capitur, ut totos dies et noctes in iiscomparandis fruendisque consumant, obliti pen-itus præmiorum æternorum et maximorum, quæpromisit Deus diligentibus se. Neque contenti suntplerique mortalium villas emere, iuga boum pro-bare, et uxores ducere, sed ut longissime recedanta salute, villas alienas invadunt, furantur boves, etconcubinas vel meretrices alunt: neque umquamcogitant, multoque minus considerant, quale dis-

6 Lc. 14, 16 ss.

pendium sit, propter eiusmodi quisquilias, cœnæDomini iacturam facere. Certe quidem si Deusnobis vermiculis terræ non cœnam infinitæ suavi-tatis in cœlo promitteret, sed micas de illa mensacadentes aut ciborum reliquias polliceretur, adhucutile nobis esset temporalia bona universa con-temnere, ut micis illis atque reliquis frui possemus.Quanta igitur amentia est, iucunditates modicaset fugaces anteponere ipsi cœnæ Dominicæ, quæbonis omnibus et sempiternis affluit, et in qua cumAngelis Sanctis et cum ipso Domino Angelorum inRegnis cœlestibus accumbemus?

Porro Dominus noster postquam demonstravitquid impediat ingressum ad cœnam magnam, ad-didit etiam remedia quibus illa impedimenta tollipossint: pergit enim in parabola sua, et ait: Tunciratus Paterfamilias dixit servo suo: Exi cito inplateas et vicos civitatis, et pauperes, ac debiles,et cæcos, et claudos introduc huc. Quia divitesoccupati in villis et bobus emendis, et in uxoribusducendis, ad cœnam magni Patrisfamilias ire re-cusarunt, advocat pauperes qui neque pecuniashabent ad villas et vobis emendos, nec facile uxo-res inveniunt, cum non habeant unde illas alant.Advocat debiles, qui nec ad villam proficisci, necboves exercendo probare, neque uxores ducerepossunt. Advocat cæcos, qui nec villam videre,neque boves dirigere, nec facile uxorem invenirequeunt. Advocat claudos, qui ad villam pergere,et boves exercere, et in nuptiis tripudiare non nisidifficillime queunt. Isti igitur tamquam liberi abimpedimentis omnibus, quibus priores tenebantur,ad cœnam magnam admissi, merito sibi ipsi gra-tulari possunt, quod eos Deus pauperes, debiles,cæcos et claudos esse voluerit. Multi querunturin hac vita, quod nati sint pauperes, vel sæpiusægrotent, aut capti oculis, vel pedibus impeditiinfelicissimi esse videantur; et nesciunt quid bonipræparet illis Deus in sæculo futuro, ob hancipsam quam homines vocant infelicitatem: quodsi scirent, gauderent utique et exultarent. Proindenemo debet de providentia Dei queri, sed in om-nibus gratias agere patri optimo Deo, cui est curade nobis, et semper in eius acquiescere voluntate.

Sed quamquam hæc ita se habent, hoc tamen locoproprie pauperes intelliguntur, qui sunt pauperesspiritu, non opibus; et debiles non viribus, sedfiducia in se ipsis, et cæci non oculis, sed astutia,et claudi non pedibus, sed affectibus. Dicam hocplanius. Pauperes qui ad cœnam Domini admit-tuntur, illi sunt, qui Apostolum audientes nonvolunt divites fieri 7 , et si pecunias habent, nonhabent ad coacervandas, et in vanitatibus con-sumendas, sed ad faciendum quod Spiritus Sanc-tus eicit per os David: Dispersit, dedit pauperibus:iustitia eius manet in sæculum sæculi 8 . Et de-

7 1 Tim. 6, 78 Psalm. 111, 9

biles intelliguntur illi, qui non confidunt in virtutesua, nec in viribus suis gloriantur. Cæci vero suntilli, qui vere credunt quod non vident, præsertimde præmiis iustorum, et suppliciis impiorum. Quienim certo sibi persuadent, præmia iustorum vereesse maxima et sempiterna, et pœnas similiteriniquorum acerbissimas, et nullum umquam finemhabituras; profecto non manent terræ affixi, necmagni faciunt ea quæ sunt infra lunam, sed ibi eo-rum fixa sunt corda, ubi vera sunt gaudia. Deniquebene ac feliciter claudi illi sunt, et ad cœnam Do-mini merito aspirare possunt, quorum pes dextermulto longior est sinistro, id est, affectus in Deum,et in bona sempiterna, longe ac longe maior estpede sinistro, id est, amore in carnem suam, et inbona terrena ac temporalia.

Sed audiamus sententiam magni Patrisfamilias ineos qui cœnam suam inconsiderate ac stultissimecontempserunt: Dico vobis, inquit, quod nemo vi-rorum illorum qui vocati sunt, gustabunt cœnammeam. Scit enim Dominus, brevi futurum, utilli qui vocati fuerant, et præsentibus inhærentesbona futura tamquam inania contempserant, de-posito corpore et sensibus carnis extinctis, et ter-renis bonis in terra dimissis, incredibili desideriocœnam illam esuriant. Nam ut loquitur ProphetaDavid, Convertentur ad vesperam, et famem pa-tientur ut canes, et circuibunt civitatem 9 . Planead vesperam, finito die præsentis vitæ, converten-tur ac resipiscent, quando inutilis erit pœniten-tia, et famen patientur ut canes rabidi, et circui-bunt Civitatem Domini, si forte micas cœnæ iliusobtinere valeant. Sed firma stat sententia Domini:nemo eorum gustabit cœnam meam.

O si scires, anima, quid sit, Non gustabis cœ-nam meam! O si capere posses, quanta erit illafames miserorum, et quam dulcis esca qua inæternum privabuntur! Et quid tunc darent, sigustare possent, quod ardentissime cupient? Sednihil obtinebunt, etiamsi mundum universum inpotestate haberent, et totum promptissime re-nuntiarent. Quæ cum ita sint, convertamur dumtempus habemus, dum dies est, et dum fructuo-sa pœnitentia est. Nunc esuriamus cœnam illamdulcissimam, nunc famem patiamur, non ut canesimmundi et rabidi, qui in cibo capiendo nihil cogi-tant nisi bonum oris et ventris: sed ut hominesrationis participes, esuriamus cibum æternæ vitæ,et panem Angelorum, vel etiam manna illud abs-conditum, quod nemo scit, nisi qui accipit 10 , etquo Deus ipse ab æterno et in æternum fruitur:et sic vivamus in hoc exilio, ut non diligamusexilium, sed ad patriam suspiremus; ad quam cumpervenerimus, non sit nobis necesse civitatem cir-cumire, sed per portam late patentem ingredia-mur, atque ad cœnam Domini libenter admissi,

9 Psalm. 58, 710 Apoc. 2, 17

pane vitæ et aqua sapientiæ, id est, cibo potuquegratissimo et suavissimo satiemur.

Capitulum VI

De nuptiis, et Virginibus prudentibus et fatuis

Ultima parabola illa est, quæ similem facit fe-licitatem Sanctorum Regalibus nuptiis, ad quasinvitatæ sunt virgines decem, quinque fatuæ, etquinque prudentes 1 . Ubi primum breviter ex-plicandum est, quis sit sponsus, et quæ sponsa;deinde, quam excellens bonum significetur nominenuptiarum; postremo, quid requiratur ut ad bo-num tam eximium pervenire valeamus.

Ac primum nemo dubitare potest, quin Sponsussit Christus. Id Sanctus Ioannes Baptista disertisverbis expressit, cum de Christo loquens ait: Quihabet sponsam sponsus est: amicus autem spon-si qui stat et audit eum, gaudio gaudet proptervocem sponsi 2 . Idem ipse Dominus innuit inparabola de Rege, qui fecit nuptias filio suo.Idem Apostolus apertissime confirmat, cum aitCorinthiis: Despondi vos uni viro virginem castamexhibere Christo 3 . Idem denique Sanctus Ioannesin Apocalypsi significat, cum ait: Gaudeamus etexultemus, et demus gloriam ei, quia veneruntnuptiæ Agni, et uxor eius præparavit se 4 . Et rur-sum: Beati qui ad cœnam nuptiarum Agni vocatisunt. De sponsa æque certum est, quod sit Eccle-sia. Apostolus enim in Epistola ad Ephesios ma-nifeste dicit: Sicut Ecclesia subiecta est Christo,ita et mulieres viris suis in omnibus. Viri diligiteuxores vestras, sicut Christus dilexit Ecclesiam,et se ipsum tradidit pro ea 5 , et infra: Propterhoc relinquet homo patrem et matrem suam, etadhærebit uxori suæ, et erunt duo in carne una.Sacramentum hoc magnum est: ego autem dico inChristo, et in Ecclesia 6 .

Sed quamvis Ecclesia sponsa Christi sit, et fide-les filii dicantur Ecclesiæ, quia ipsa per lavacrumBaptismi eos quodammodo parit Christo, tamenquoniam Ecclesia nihil est aliud nisi cœtus fi-delium, ideo animæ fideles omnes sunt spon-sæ particulares, quomodo Ecclesia sponsa estuniversalis. Non enim falso canit Ecclesia deSanctis Virginibus: Veni sponsa Christi, accipecoronam, quam tibi Dominus præparavit in æter-num. Quamquam autem Virgines Sanctæ specialiratione dicuntur sponsæ Christi, quia carnale con-nubium respuerunt, ut soli Christo spiritualiternuberent, tamen reliquæ etiam animæ Christianæ

1 Mt. 25, 1 ss.2 Jn. 3, 293 2 Cor. 11, 24 Apoc. 19, 75 Ephes. 5, 246 Ephes. 5, 31

sponsæ sunt Christi, cum ei per fidem desponsæsint, et per charitatem unitæ, et ad consumma-tionem spiritualis coniugii in cœlorum Regno sus-pirent.

Iam vero quale bonum sit, humanam animam cumChristo, etiam qua Deus est, connubio iungi, siquis capere aut digne cogitare posset, fortassenihil magis honorificum, nihil utilius, nihil dulciusneque in hoc sæculo, neque in futuro reperireposset. Magna est gloria, utilitas, suavitas, servireRegi Regum; maior, inter amicos et domesticoseius connumerari; maxima, filium Dei et Christifratrem nominari; sed sponsam dici posse Dei,consortem throni, consortem thalami, consortemcoronæ, consortem titulorum omnium, plusquammaximum bonum, si sic loqui licet, mihi esse vide-tur. Hoc enim est, quod apud Isaiam Dominusdicit de spiritualibus eunuchis: Dabo eis in domomea nomen melius a filiis et filiabus 7 : id est,nomen coniugis dabo eis. Quis capiat, quam excel-sum et quam honorificum, et quantæ oblectationissit, non solum Deum videre, et cum deo colloquiet convivere, sed unum spiritum cum Deo fieri, etin Deum, id est, in summum bonum transformari?Apostoli verba sunt: Qui adhæret meretrici, unumcorpus efficitur: erunt enim duo in carne una. Quiautem adhæret Domino, unus spiritus est 8 . Etrursum: Nos vero omnes revelata facie gloriamDomini speculantes, in eamdem imaginem trans-formamur a claritate in claritatem, tamquam aDomini Spiritu 9 . Quis erit sensus voluptatis,quando uniti Deo, a claritate vultus eius irra-diati transformabimur in claritatem Dei, ut quamsimillimi efficiamur Deo? Similes, inquit SanctusIoannes, ei erimus, quia videbimus eum sicuti est10 . Non erimus similes tantum, ut imagines adeius similitudinem creati, sed similes in gloria,in beatitudine, in felicitate. Apostolus Paulus inilla magna extasi, quam passus est cum raptusin Paradisum audivit arcana verba, quæ non licethomini loqui, nondum erat beatus; et tamen itaabsorptus erat in Deum, ut non adverteret, anesset in corpore, an extra corpus. Quanta igi-tur erit illa felicissima unio animæ cum Deo,et quam erit absorta et immersa in mari totiussuavitatis anima illa, quæ unus spiritus erit cumDeo? Tale utique hoc gaudium erit, ut SanctoBernardo teste, illi comparata a omnis alia iucun-ditas mœror sit, omnis suavitas dolor, omne dulceamarum, omne decorum fœdum, omne postremoquodcumque aliud delectare possit, molestum essemerito iudicetur 11 .

Sed quando iste complexus Sponsi pulcherrimicum anima beata ineffabilis est, quæramus nos

7 Isa. 56, 58 1 Cor. 6, 169 2 Cor. 3, 1810 1 Jn. 3, 211 Epist. 114

potius, et ex parabola proposita intelligamus,quid requiratur ut ad nuptias illas omni ex partefelicissimas admittamur. Id totum ex qualitati-bus virginum prudentium cognoscemus, cum illæsolæ, fatuis exclusis, ad nuptias Sponsi cœlestisintraverint. Quinque sunt conditiones sive quali-tates, quæ requiruntur: prima, ut anima sit vir-go, deinde ut sit prudens, tum ut habeat lumenin lampade, præterea oleum in vase, denique utvigilet, et vigilando sponsi adventum diligenterobservet.

Quod attinet ad primum, sponsæ Christi debentomnes esse virgines, non necessario virginitatecarnis, sed virginitati fidei et morum, ut SanctusAugustinus recte exponit in Sermonibus de verbisDomini, iuxta illud Apostoli: Despondi vos univiro virginem castam exhibere Christo 12 . Ubiper virginem castam intelligit totam EcclesiamCorinthiorum, in qua satis constat non omnesfuisse virgines carne, cum ipse idem in Epistolapriore admonuerit fideles coniugatos officii sui. Illiigitur et illæ sunt virgines in hac parabola, qui etquæ non corrumpuntur circa finem et mores, etrecedentes ab omni malo, non inquinant animassuas.

Sed quia non satis est ad perfectam iustitiam,declinare a malo, sed oportet etiam facere bonum,iuxta Prophetam Regium, Declina a malo, et facbonum 13 , ideo additur secunda conditio, ut virgosit prudens, non fatua, nec putet sibi sufficere,si nulli noceat, non occidat, non furetur, nonfalsum testimonium dicat; sed intelligat oportereconsiderare finem ultimum, et ordinare media adfinem.

Et quia finis est æterna vita, et media sunt meritaoperum bonorum, ideo additur conditio tertia,ut habeat lumen in lampade, sive lampadem lu-centem, quæ sunt opera bona, ut idem SanctusAugustinus docet loco notato: quod ipsum Domi-nus antea docuit, cum ait: Sic luceat lux vestracoram hominibus, ut videant opera vestra bona,et glorificent Patrem vestrum qui in cœlis est 14 .Sed quoniam opera bona a charitate, tamquam aradice prodeunt, neque conservari possusnt, nisiab eadem charitate foveantur et nutriantur, quo-modo lumen lampadis necessario extinguitur, sidesit alimentum olei, ideo requiritur quarta condi-tio, ut virgo prudens habeat semper oleum in vase.Significari autem charitatem per oleum, docet eo-dem loco Sanctus Augustinus ex eo, quod oleumsupereminet omnibus humoribus, et charitas su-pereminet omnibus virtutibus, dicente Aposto-lo: Eminentiorem, vel, ut nos legimus, excellen-tiorem, viam vobis demonstro 15 . Et paulo post:

12 2 Cor. 11, 213 Psalm. 36, 2714 Mt. 5, 1615 1 Cor. 12, 31

Nunc autem manent fides, spes, charitas, triahæc: maior autem horum est charitas 16 . Itaquesi quis in corde suo aliquid vel anteponat, veladæquet charitati, illa continuo abscedit, et veldebet primum locum habere, et dominari ac reg-nare in corde nostro, vel abire; quia oleum est,humor videlicet subtilissimus, aereus et igneus,qui super omnes ascendit; et tanta vis est oleicharitatis in ascendendo susrsum, ut si ponatur inanima publicani vel meretricis, illam continuo sur-sum trahat, et de peccatrice sanctam, de carnalispiritualem efficiat. Quin etiam audio dicere, sihoc oleum in animas damnatorum hominum, sivein ipsos dæmones stillare posset, videremus con-tinuo damnatos omnes sive homines sive dæmonessursum ascendere. Et si e contrario desereret hocoleum animas sanctorum Angelorum, Apostolo-rum, Martyrum, Virginum, continuo graves effi-cerentur, et ad ima descenderent. En igitur quantasit excellentia huius olei, et quam iuste stultævirgines dicantur, quæ hoc oleo caruerunt. Sed estetiam alia ratio, cur charitas per oleum significe-tur, quia videlicet oleum omnia dura et asperalenit et emollit, ut ex duris et asperis mollia suavi-aque reddantur. Hoc oleum facit iugum suave dequo Dominus dixit: Iugum meum suave est 17 ;quoniam gratia charitatis inunctum quasi compu-trescit a facie olei, ut loquitur Isaias 18 . Quidenim suave fecit in Apostolis iugum obœdien-tiæ eundi in mundum universum, et prædicandiEvangelium omni creaturæ, nisi oleum charitatis?Quid suave fecit in Martyribus iugum patientiæ intolerandis suppliciis plurimis, et ante illud tempusinauditus, nisi oleum charitatis? Quid suave fecitiugum paupertatis, et continentiæ, et obœdien-tiæ tot millibus Religiosorum et Sanctimonialium,nisi oleum charitatis? Nihil enim dulcius amanti,quam amorem suum amato demonstrare, pro illomagna et difficilia operando vel tolerando, quo-modo etiam Christus amorem suum erga genushumanum nulla re magis ostendit, quam patiendopro nobis.

Disserui paulo fusius de oleo, quia non facile pote-rat intelligi, unde charitatem significaret. Restatquinta conditio, quæ potissima est, et a Domi-no in hac parabola præcipue intenta, videlicet,vigilantia: sic enim concluditur parabola: Vigilateitaque, quia nescitis diem, neque horam 19 . Quamsententiam, ut ea cordibus fidelium penitus in-figatur, passim Dominus repetit: Vigilate, inquitrursum apud Matthæum, quia nescitis qua horaDominus vester venturus sit 20 . Et apud Marcum:Vigilate ergo, nescitis enim quando Dominus do-mus veniat, sero, an media nocte, an galli cantu,

16 1 Cor. 13, 1317 Mt. 11, 3018 Isa. 10, 2719 Mt. 25, 1320 Mt. 24, 42

an mane, ne cum venerit repente, inveniat vosdormientes. Quod autem vobis dico, omnibus dico:Vigilate 21 . Et apud Lucam: Beati servi illi, quos,cum venerit Dominus, invenerit vigilantes 22 . Etalibi: Vigilate itaque omni tempore orantes 23 . Etper Apostolum Petrum: Estote prudentes, et vigi-late in orationibus 24 . Et per Apostolum Paulum:Non dormiamus sicut et cæteri, sed vigilemus,et sobrii simus 25 . Et per Apostolum Ioannem:Ecce venio sicut fur. Beatus qui vigilat 26 . Hæcomnia significant, adventum Domini ad iudici-um, sive universale in consummatione sæculi, siveparticulare in uniuscuiusque obitu, incertum esse,et propterea Deum a nobis requirere, ut sem-per vigilemus, animo suspensi ad expectationemadventus eius, ut nos paratos inveniat, et noncum fatuis virginibus nos a nuptiis suis cogaturexcludere. Itaque nihil est aliud dormire, quamoblivisci mortem et iudicium, vel sic vivere, acsi de re tam magna, unde pendet salus æterna,numquam cogitaremus, aut curaremus. Non enimprohibetur fidelibus somnus corporalis; aliqui nondiceretur in parabola: Dormitaverunt omnes, etdormierunt: sed prohibetur oblivio, incogitantia,inconsideratio.

Debet igitur omnis fidelis, cui curæ est salusanimæ suæ, singulis diebus, et mane et vespere,clauso ostio cordis sui ad negotia cætera, attentecogitare, sibique certo persuadere, diem illam velnoctem illam facile posse sibi esse postremam: acper hoc serio providere, ne sic imparatus inve-niatur, ut animæ suæ et omnium simul bonorumdetrimentum patiatur. Horrent omnino mortalesomnes mortem cogitare, et libenter avertunt ani-mum ad alia cogitanda: sed horret etiam ægrotuspharmacum amarum, et tamen propter amoremvitæ libenter illud sumit; et horrent oculi plagamhorrendam in corpore suo videre, sed tamen at-tente respiciunt, ut medicinam illi faciant. Sicigitur necesse est, ut homo prudens pluris faciatiacturam animæ, quam mortis horrorem: et ideosæpe ac sæpius cogitet, nullam ese ætatem, nul-lamque esse horam, in qua mori non possit. Hæcenim cogitatio quando profunde ad cordis intimadescendit, facile totum hominem immutare soletet de carnali spiritualem, de peccatore sanctumfacere, ut iam non formidet, sed diligat adven-tum Domini. Non sine causa Dominus noster tamsæpe hortatur ut vigilemus; nec frustra Ecclesias-ticus monet: In omnibus operibus tuis memorarenovissima tua, et in æternum non peccabis 27 .Quis enim cogitans se ad Iudicem properare, etbrevi ad tribunal eius esse sistendum, et in ip-

21 Mc. 13, 3522 Lc. 12, 3723 Lc. 21, 3624 1 Petr. 4, 725 1 Tes. 5, 626 Apoc. 16, 1527 Ecclu. 7, 40

sum Iudicem peccare audeat? et tamen nos omnesper singula momenta properamus ad iudicium:et tanta est humana cæcitas, ut in ipso itineread iudicium, Iudicem ipsum iniuria afficiamus,et iram ipsius adversus nos iustissime provoce-mus. Et quis iam damnatus ad mortem, dum adipsam ducitur, rideret et iocaretur, et de scor-tatine, vel adulterio, vel dignitate adipiscenda,vel pecuniis per mercaturam augendis loqueretur,nisi plane desiperet? et nos tamen ad mortemvere damnati sumus, neque ullus ex Adami filiissententiam mortis evadit, et nostra mortalis vitanihil est aliud nisi cursus ad mortem, et tamenin hoc itinere, quod longum esse non potest, quidfaciunt plerique hominum etiam Christianorum?quid cogitant, quid loquuntur, quid tractant niside lucris, de honoribus, de voluptatibus, ne dicamde sceleribus et flagitiis, quasi via ad mortemnumquam finienda esset? Et quid est hoc aliudnisi dormire ad seria, et vigilare ad ludrica? veldormire, et dormiendo somniare?

Iure igitur Dominus clamat: Vigilate, vigilate. Etbeati qui ad hanc vocem excitantur et recogitantubi sint, et quo eant, et interim dant operam utlampas eorum luceat, et oleum in vase redundet,ut cum clamor ille audietur: Esse sponsus venit,exite obviam ei, continuo læti currant obviamsponso et ingrediantur cum eo ad nuptias. Væautem illis, qui tam magnæ rei obliti, atque advoces Scripturarum surdi, et lampadibus extinctis,dormientes inventi, a nuptiis dulcissimis exclusifrustra clamabunt: Domine, Domine aperi nobis.

Capitulum VII

De Bravio

Explicatis nominibus parabolicis quæ habentur inEvangelio, restat solum ut expliquemus nominaquæ habentur apud Apostolum in Epistola prio-re ad Corinthios, quæ sunt Bravium et Corona.De Bravio sic loquitur beatus Paulus: Qui instadio currunt, omnes quidem currunt, sed unusaccipit Bravium. Sic currite ut comprehendatis1 . Et quidem significari per Bravium cœlestembeatitudinem, idem Apostolus docet in Epistolaad Philippenses, cum ait: quæ retro sunt oblivis-cens, ad ea vero quæ sunt priora extendens meipsum, ad destinatum persequor, ad bravium su-pernæ vocationis Dei in Christo Iesu 2 . Itaquebravium est in cœlo, atque ad illud nos vocatDeus per Iesum Christum. Quamvis autem bravi-um quod Principes mundi proponunt, non sit resadeo magna, tamen bravium cœleste non potestnon esse omni ex parte splendidissimum; siveconsideres Deum qui bravium proponit, qui est

1 1 Cor. 9, 242 Philipp. 3, 13

Princeps infinitæ potentiæ et magnificentiæ, dequo canit Propheta: Elevata est magnificentia tuasuper cœlos 3 , sive cogites athletas, quibus pro-ponitur, qui sunt filii ipsius, et fratres Christi,quos certe Rex Pater ipsorum non invitaret adcurrendum, si bravium non esset res tanta, utetiam a filiis Dei digne appeti posset.

Illud ad nos magis pertinet, ut videamus quidsit currere ad bravium, et qua arte poterimus itacurrere ut comprehendamus. Currere ad braviumnihil est aliud, nisi Domini Dei nostri integre man-data servare. Stadium enim legem Domini esse,David testatur, cum air: Beati immaculati in via,qui ambulant in lege Domini 4 . Et: Viam manda-torum tuorum cucurri, cum dilatasti cor meum5 . Ergo qui per viam mandatorum currunt, illi instadio ad bravium currunt. Porro ars ita currendiut perveniamus et bravium apprehendamus, triadocumenta complectitur. Primum illud est, ut astadio non recedamus: qui enim recedunt a stadio,quantumvis celeriter currant, bravium numquamattingent, quia non ad bravium sed in incertumcurrunt. Quod se diligenter evitasse Apostolustestatur, cum ait: Ego sic curro non quasi inincertum 6 . Quid est extra stadium currere? perviam mandatorum non currere, sed declinare addexteram vel sinistram. Exempli gratia, Lex dicit:Diliges proximum tuum sicut te ipsum. Qui diligitproximum sicut se ipsum, in stadio currit, et adbravium currit. Qui diligit proximum tanto ar-dore, ut propter proximum Deum offendere nonvereatur, et ex homine idolum sibi constituit, isdeclinat ad dexteram, et extra stadium currit, etnon ad bravium, sed in incertum currit, et quocelerius currit multiplicando beneficia in perso-nam illam quam sibi in idolum erexit, tanto magiserrat, et longius a bravio discedit. Qui vero minusdiligit proximum quam par est, et cum eum videtnecessitatem pati, viscera sua ab eo claudit, utloquitur Sanctus Ioannes, is declinat ad sinistram,et neque in stadio currit, neque ad bravium currit,etiamsi alioqui multa bona opera facere videatur;oportet igitur diligere proximum ut se ipsum, nonmagis nec minus quam se ipsum, id est, debeterga proximum ita se gerere, ut proximis faciatquod sibi vult a proximis fieri. Sic enim explicathoc mandatum, qui mandatum dedit Magisternoster Deus. Et quod dixi de dilectione proximi,quod est mandatum affirmans, possumus etiamdicere de mandatis negantibus. Qui enim furaturres alienas, declinat ad dexteram mandati Nonfuraberis , et a stadio recedit: qui vero non furaturaliena, sed profundit et prodigit sua, is declinat adsinistram, et pariter exit a stadio. Iustus enim quisolus in stadio manet, non minus a stadio discedit

3 Psalm. 8, 24 Psalm. 118, 15 Psalm. 118, 326 1 Cor. 9, 26

si furetur aliena, quam si prodigat sua; quia virtusliberalitatis quæ ad iustitiam pertinet, duo habetextrema vitia oposita, avaritiam, et effusionem.Summa est: qui vult in stadio permanere, debepeccato letali omnino carere.

Alterum documentum est, ut currat velociter etperseveranter, qui bravium apprehendere deside-rat. Ille velociter currit, qui ardenti voluntatemandata custodit, iuxta illud Psalmi: Beatus virqui timet Dominum, in mandatis eius volet nimis7 . Et illud Apostoli: Spiritu ferventes, Domi-no servientes 8 . Ille perseveranter currit, quinumquam fatigatur, neque cessat currere, sciensscriptum esse: Qui perseveraverit usque in finem,hic salvus erit 9 . Et quidem ista duo, velocitercurrere, et non fatigari nec intermittere cursum,videntur fere contraria aut certe difficilia valde.Qui enim velociter currit, cito fatigatur, et cessatcurrere, et qui fatigari non vult, lente festinat, etmoderato gressu perseverat in cursu. Vera sunthæc, et ideo pauci perveniunt ad bravium. Omni-no enim necesse est, qui bravium apprehenderecupit, ut et velociter et perseveranter currat, quiatempus breve est, et iter longum. Sed si velinthomines Christiani imitari currentes ad braviumcorruptibile et modicum, facile poterunt et ve-lociter et sine intermissione currere ad braviumincorruptibile et maximum. Quid illi faciunt quicurrunt ad bravium corruptibile et modicum? de-ponunt onera, exuunt vestes, expediti et libericurrunt. Hoc igitur Christiani faciant, deponantonera curarum huius mundi, exuant vestes carna-lium cupiditatum, aut certe deponant et exuantinordinatum affectum ad bona terrena, et cumhæc fecerint, non de suis viribus glorientur, sedin Domino sperent, et tunc querantur, si celeritercurrendo fatigantur in cursu. Doctrina hæc Isaiæet Pauli est, non mea. Isaias cap. 40 sic ait: Quisperant in Domino, current, et non laborabunt 10 .Apostolus vero: Hoc, inquit, dico, fratres: tempusbreve est, reliqum est, ut et qui habent uxores,tamquam non habentes sint; et qui flent, tamquamnon flentes; et qui gaudent, tamquam non gau-dentes; et qui emunt, tamquam non possidentes; etqui utuntur hoc mundo, tamquam non utantur 11 .Quibus verbis non prohibet Apostolus, ne Chris-tiani coniuges habeant, et non lugeant in adversis,et non gaudeant in prosperis, et non emant resnecessarias, et non utantur bonis huius mundi,sed admonet, ut in his omnibus eum modum ad-hibeant, et tam modico affectu illis adhæreant, acsi ad illos ea non pertinerent.

Exemplo nobis sit Sancta Melania matroma Ro-mana nobilissima, de qua sic loquitur Sanctus Hie-

7 Psalm. 111, 18 Rom. 12, 119 Mt. 10, 2210 Isa. 40, 3111 1 Cor. 7, 29

ronymus in Epitaphio Blesillæ: Sancta Melanianostri temporis inter Christianos vera nobilitas,calente adhuc mariti corpusculo, et necdum hu-mato, duos simul perdidit filios. Rem sum dic-turus incredibilem, sed, teste Christo, non fal-sam. Quis illam non putaret more lymphatico,sparsis crinibus, veste conscissa, lacerum pectusinvadere? lacrymæ gutta non fluxit, stetit immo-bilis, et ad pedes advoluta Christi, quasi ipsumteneret, arrisit: Expeditius, inquit, tibi serviturasum, Domine, quia tanto me onere liberasti. Hæcille; qui hoc exemplo, tamquam egregio commen-tario declaravit, quid sit, qui habent uxores et fi-lios et cætera mundi bona, tamquam non habentessint, ut liberi et expediti currant ad bravium.Sed maius adhuc exemplum habemus in Iob, quiuna die perdidit filios et filias omnes, totamquesubstantiam suam, et plenus ulceribus in sterquili-no iacuit, qui paulo ante felicissimus erat interomnes Orientales: et tamen ac si ista ad eum nonpertinerent, emisit vocem illam sapientia plenissi-mam: Nudus egressus sum de utero matris meæ,et nudus revertar illuc: Dominus dedit, Dominusabstullit; sicut Domino placuit, ita factum est; sitnomen Domini benedictum 12 . Denique SanctusPetrus cum cæteris Apostolis, qui Christum adbravium currerent primi secuti sunt, ut nos doce-rent, quid requiratur ad celeriter et perseveran-ter currendum, aiunt: Ecce nos reliquimus omnia,et secuti sumus te: quid ergo erit nobis? 13 etDominus approbans consilium eorum, respondit,bravium illis aperte promittens: Amen dico vo-bis, quod vos qui secuti estis me, in regenerationecum sederit Filius hominis in sede maiestatis suæ,sedebitis, et vos super sedes duodecim, iudicantesduodecim tribus Israel 14 .

Restat tertium documentum, ut cum Christo iun-gatur qui bravium exoptat. Nam ut Apostolusdicit: Omnes quidem currunt, sed unus accipitbravium 15 . Ille autem unus sine ulla dubitationeChristus est, qui exultavit ut gigas ad currendamviam 16 . Et de quo dicitur apud Sanctum Ioan-nem: Nemo ascendit in cœlum, nisi qui descenditde cœlo, Filius hominis qui est in cœlo 17 . SedChristus non ascendit solus, sed cum illis omnibusqui cum ipso unum sunt, id est, qui sunt membraviva et vera eius corporis, cuius ipse est caput.Itaque frustra laborant omnes qui currunt, etiam-si erogent omnes facultates suas pauperibus, ettradant corpus suum ita ut ardeat, nisi Christoiungantur per fidem et charitatem, et unum cumillo fiant, ut ipse loquitur, cum ait: Sicut tu Pater

12 Iob 1, 2113 Mt. 19, 2714 Mt. 19, 2815 1 Cor. 9, 2416 Psalm. 18, 617 Jn. 3, 13

in me, et ego in te, ut et ipsi in nobis unum sint18 .

Sed est etiam alius modus coniunctionis cumChristo, qui mirum in modum iuvat ad curren-dum velociter et perseveranter ad bravium. Ismodus est unionis oculi interioris cum ipso Chris-to; quatenus ipse est bravium. Christus enim uthomo, cucurrit ad bravium; et ut Deus, ipse estbravium. Ipse enim est verus Deus, et vita æter-na 19 , teste Sancto Ioanne; quod ipse quoquesignificavit, cum ait: Ego sum via, et veritas, etvita 20 . Ipse enim ut veritas nos ducit, ut viaper se adducit, ut vita ad se perducit. Nihil igi-tur utilius ad bravium obtinendum est, quam abipso bravio oculos numquam deflectere, et cumPropheta dicere: Oculi mei semper ad Dominum21 . Qui enim unitum habet oculum cordis cumbravio, non videt nec audit quid circumstantesdicant aut faciant, sive rideant sive irrideant; noncurat aliorum iudicia, sive laudent sive vituperent,et cum Propheta dicit: Factus sum sicut homonon audiens 22 . Et cum Apostolo: Mihi pro mini-mo est, ut a vobis iudicer, aut ab humano die23 , et præterea quo magis propinquat, eo meliusmagnitudinem cognoscit bravii; quæ magnitudovires addit, et facit ut homo, quamvis fatigatus etlassus, rursum non intermittat. Quicumque ergoad cœleste bravium aspirat, a stadio mandatorumDomini non recedat: currat ardenter et perseve-ranter, et Christo per veram fidem et charitatemunitus, ab ipso bravio cordis oculum numquamavertat.

Capitulum VIII

De Corona

Postremum nomem felicitatis æternæ corona iusti-tiæ est; de qua corona sic loquitur Apostolus ineodem loco, ubi de bravio locutus est: Omnis quiin agone contendit, ab omnibus se abstinet, et illiquidem ut corruptibilem coronam accipiant, nosautem incorruptam 1 . Neque dubium esse potest,an hoc loco per agonem intelligatur cursus instadio, ut sit eadem hæc similitudo cum superiore,an potius pugna et certamen, ut sit hæc similitudoa priore diversa. Siquidem intelligi per agonem,certamen et pugnam, et esse hanc similitudinemdiversam a priore, demonstrant illa verba pauloinferius posita: Ego igitur curro non quasi in in-certum, sic pugno non quasi aerem verberans 2 .

18 Jn. 17, 2119 1 Jn. 5, 2020 Jn. 14, 621 Psalm. 24, 1522 Psalm. 37, 1523 1 Cor. 4, 31 1 Cor. 9, 252 1 Cor. 9, 26

Et illa in posteriore ad Timotheum: Bonum certa-men certavi, cursum consummavi, fidem servavi:in reliquo reposita est mihi corona iustitiæ 3 . Namin utroque loco beatus Paulus distinguit cursum apugna, et in una similitudine utitur nomine bravii,in altera nomine coronæ; quæ sunt nomina satisaperte distincta.

Porro coronæ nomine significatur æterna felici-tas, quæ apud Apostolum Paulum ad Timotheumdicitur corona iustitiæ 4 , quia redditur tamquammerces operibus iustis. Apud Sanctum Iacobumdicitur corona vitæ 5 , quia continet vitam sem-piternam. Apud Sanctum Petrum corona gloriæimmarcescibilis 6 , quia complectitur decus etsplendorem honoris æterni. Denique apud Isaiamdicitur Deus ipse futurus corona gloria residuopopuli sui 7 . Ex quo loco intelligimus, coronam,de qua beatus Paulus loquitur; et quæ daturvictoribus in certamine, rem esse honorificentis-simam et altissimam, cum Deus ipse velit essecorona circumdans, ornans et glorificans capitaresidui populi sui, id est, paucorum illorum depopulo suo, qui fortes in bello victoriam repor-taverint. Nam, ut sæpe diximus ex testimoniisScripturarum, Multi sunt vocati, pauci vero electi :et tanto erit illustrior corona Sanctorum in dieiudicii, quanto paucioribus illa continget.

Videamus nunc in quo agone certandum nobissit, et quid nos facere oporteat, ut victoriamobtineamus. Et sane atrocissima pugna est, etpericulosissima, colluctatio quam inituri sumus,præsertim si comparetur ad certamen, in quo con-tendunt in terris homines in agone, pro corrup-tibili corona. Loquitur enim hoc loco Apostolusde ludicro certamine, quo in theatro pugnabantspectante populo, vel colluctatione, vel cæstibus.Isti igitur agonistæ pugnabant cum hominibussibi similibus, et armis paribus, et pro coronavilissima, et sub periculo irrisionis vel ignominiæpopularis. At Christiani homines pugnare debentcum hostibus quos non vident, et a quibus ipsi vi-dentur; et qui plurimi, et fortissimi, et astutissimisunt; et armis imparibus, et coram Deo et Angeliseius, et pro corona vitæ æternæ, et sub periculomortis perpetuæ; denique prœlio non ludicro, sedverissimo et atrocissimo. Antagonistæ enim nostridæmones sunt, quos Scriptura nunc leones, nuncdracones, nunc basiliscos appellat; et qui prodi-tores habent in domibus nostris, concupiscentiasvidelicet carnis, quæ sunt in corporibus nostris,et militant contra animas nostras pro adversariis,ut Sanctus Petrus docet, cum ait: Obsecro vostamquam advenas et peregrinos, abstinere vos acarnalibus desideriis, quæ militant adversus an-

3 2 Tim. 4, 74 2 Tim. 4, 85 Iac. 1, 126 1 Petr. 5, 47 Isa. 28, 5

imam 8 . Adde, quod miserrimum est, pugnamistam eodem fieri tempore, quo et cursus in sta-dio. Ideo enim Apostolus hæc duo coniunxit, utintelligeremus, currentes ad bravium toto cursuimpediri ab antagonistis, et oportere eos simulet pedibus currere, et manibus depugnare. O siChristiani ista cogitarent, et statum suum intel-ligerent! profecto non tam facile tempus tererentin nugis temporalibus, in iocis, in ludis, in comes-tationibus, in augendis pecuniis, in aucupandishonoribus, quasi summa rei esset in tuto; sedaudirent Apostolum clamantem: Accipite armatu-ram Dei, ut possitis resistere in die malo: indu-ti loricam iustitiæ, in omnibus sumentes scutumfidei, in quo positis omnia tela nequissimi igneaextinguere: et galeam salutis assumite; et gladiumSpiritus, quod est verbum Dei; per omnem ora-tionem et obsecrationem, orantes omni temporein Spiritu, et in ipso vigilantes in omni instantia9 . Deus bone, qualis est hæc exhortatio! quamplena terroris! quam vehemens! præsertim si quisponderet illa, per omnem orationem, in omni tem-pore, in omni instantia. Et tamen plerique nos-trum ita se gerunt, ac si neque currendum nobisesset in stadio, neque pugnandum in agone.

At quid, quæso, nobis agendum est, ut in hocterribili agone victoriam de hostibus referamus?Paucis verbis hoc ipsum declarat Apostolus, cumait: Omnis qui in agone contendit, ab omnibus seabstinet: et illi quidem, ut corruptibilem coronamaccipiant, nos autem incorruptam 10 . Quorumverborum hæc sententia est: Athletæ illi, ut cor-ruptibilem coronam accipiant, ab iis omnibus seabstinent, quæ corpus debilitare, et ineptum adpugnam illam ludicram reddere possunt, a nimiocibo et potu, a congressu cum uxoribus, a ne-gotiis domesticis; ab aliis rebus omnibus, alioquiiucundis vel utilibus, quæ victoriam in pugnaimpedire vel retardare possunt. Nos igitur quipro corona incorruptibili, in vero certamine desu-damus, multo magis abstinere debemus ab om-nibus quæ animam debilitare, atque ineptam adpugnam istam seriam, et simul ad cursum in sta-dio facere possunt. Et quæ sunt quæ animam de-bilitant? Illa ipsa quæ corpus robustum reddunt,multus cibus, multus somnus, crebra deambulatio,hilaritas, iucunditas, cantus, sonus, lusus, aucu-pium, venatio, non multum legere, parum orare,nihil meditari, non lugere peccata, non facere fruc-tus dignos pœnitentiæ. Ab his abstinere debet,qui animam vult esse robustam et idoneam adcurrendum in stadio, et pugnandum in agone.Attendite vobis, Dominus ait, ne forte graventurcorda vestra in crapula et ebrietate, et curis huiusvitæ, et superveniat in vos repentina dies illa 11 .

8 1 Petr. 2, 119 Ephes. 6, 1310 1 Cor. 9, 2511 Lc. 21, 34

Contra vero cibus animæ qui illam robustam red-dit, ieiunium est; refectio et refocillatio animæ,oratio est; somnus animæ salutaris contemplatioest; purgatio ab humoribus noxiis, confessio pec-catorum est; gaudium et deliciæ animæ, lacrymæsunt; triumphus animæ, crucifixio carnis et con-cupiscentiarum est. Qui enim sunt Christi, inquitApostolus, carnem suam crucifixerunt cum vitiiset concupiscentiis 12 . Et hoc loco: Ego, inquit,sic pugno, non quasi aerem verberans, sed castigocorpus meum, et in servitutem redigo, ne fortecum aliis prædicaverim, ipse reprobus efficiar 13 .Ecce veram explicationem illorum verborum, abomnibus se abstinet. Ego, inquit, sic pugno inagone, ut abstineam ab omnibus quæ placent cor-pori, in quo sunt qui pugnant pro hostibus meis,concupiscentiæ carnales videlicet; et castigandocorpus meum ieiuniis et vigiliis, aliisque carnismacerationibus et mortificationibus, in servitutemredigo corpus meum, ut rebellare non possit abimperio animæ, nec militare hostibus meis.

Sed quem non timere, ac toto corpore contremis-cere faciant illa verba, ne forte cum aliis prædi-caverim, ipse reprobus efficiar?

Si vas electionis et a Deo ipso creatus Apostolus,et raptus in tertium cœlum, timuit reprobus fieri,si corpus suum non castigasset, et in servitutemnon redegisset, quis nostrum reprobationem nontimebit nisi carnem suam crucifigat cum vitiiset concupiscentiis? Hoc certe Apostolicum exem-plum deberet omnes homines admonere, ut nonaudeant sperare victoriam et coronam, nisi serioad cor redeant, et dignos pœnitentiæ fructus fa-ciant, et spiritui carnem subiicere modis omnibussatagant. Et admiranda prorsus est multorumstultitia et cordis cæcitas, qui cum nihil horumfaciant, sed contra potius non solum a rebus licitis,sed etiam ab illicitis non abstineant, tamen siclæti ac securi vivant, ac si de salute et coronagloriæ, promissionem a Deo certissimam et aper-tissimam haberent. Sed hoc est argumentum, utsæpe diximus, quod pauci sint qui salventur, etmulti sint vocati, pauci vero electi. Quod miromodo confirmat Sanctus Ioannes Chrysostomus,Hom. 40 ad populum Antiochenum, in qua multasrationes reddit, cur ex multitudine Christianoruminnumerabili pauci sint qui salventur, ac de ip-sa urbe Antiochena, quæ una erat ex maioribustotius orbis terrarum, sic loquitur: Quot esse pu-tatis in civitate nostra, qui salvi fiant? infestumquidem est, quod dicturus sum: dicam tamen nonpossunt in tot millibus centum esse qui salventur,quin et de his dubito. Quanta enim in iuvenibusmalitia, quantus in senibus torpor? &c. Videatlector Homiliam totam, quæ gravissimam et utilis-sima est.

12 Gal. 5, 2413 1 Cor. 9, 26

Ad te igitur confugio, bone Domine, ego servustuus, et filius ancillæ tuæ concupisco toto deside-rio animæ meæ bravium illud cœleste, et lucidis-simam coronam, quam præparasti et promisistidiligentibus te. Cognosco magnitudinem agonis,et stadii longitudinem, experior imbecillitatemmeam, et confiteor coram te, qui scrutaris renes etcorda, modicam ac pæne nullam virtutem meam:nec ignoro vires magnas, et rabiem crudelem in-visibilium hostium meorum; qui concoquere nonpossunt, quod nos homunculi vocati simus ad glo-riam illam magnam, unde superbia illos deiecit.Illumina oculos meos, ne umquam obdormiam inmorte; adauge vires, ne deficiam in via; pugnetpro me gratia tua, ne quando dicat inimicusmeus, Prævalui adversus eum. Quod autem prome postulo, id ipsum postulo pro fratribus meisomnibus; sed potissimum pro iis qui sunt a tein sublimitate constituti, sive Ecclesiasticis, sivesæcularibus, quorum tanto grandius est pericu-lum, quanto functio excellentior; et tanto illustriorerit corona gloriæ, si recte fungantur munere suo,quanto gravior damnatio, si culpa ipsorum animæpereant, quas redemisti pretioso sanguine tuo.

Capitulum IX

Epilogus totius operis

Explicatis considerationibus duodecim de æternafelicitate Sanctorum, illam conclusionem colligiposse video: Sanctorum felicitatem rem esse tumin se maximam et eminentissimam, tum ab om-nibus hominibus in primis expetendam et procu-randam: sed viam ad illam inveniendam et obti-nendam esse angustissimam, et laboriosissimam,ut nisi quis apud se firmiter statuat omnibusviribus suis conniti et contendere, rebus aliis om-nibus prætermissis, numquam per eam penetrare,et multo minus ad optata gaudia pervenire possit.Ac ut breviter hoc totum sub oculos subiiciamus,placet omnes illas considerationes, et eorum præ-cipuas difficultates per modum epilogi breviterrecensere.

Primum igitur consideravimus felicitatem æter-nam sub nomine Regni cœlorum: sed annexamilli vidimus difficultatem maximam ex libro Dei,quia scriptum est: Regnum cœlorum vim patitur,et violenti rapiunt illud 1 . Deinde consideravimuseamdem felicitatem sub nomine Civitatis Dei, sivecœlestis Ierusalem; et ibi quoque animadvertimusdifficultatem non modicam, quia non possunt essecives Sanctorum, qui sunt cives mundi huius, etdifficilissimum est in mundo vivere, et de mundonon esse. Tertio consideravimus eamdem felici-tatem sub nomine Domus Dei, in qua mansionesmultæ sunt; et animadvertimus, portam eius do-

1 Mt. 11, 12

mus esse angustissimam, ut non sine magno laborepenetrari possit. Quarto consideravimus eumdembeatitudinis locum sub nomine Paradisi: sed con-sideravimus simul, quam magno pretio non aurivel argenti, sed lacrymarum vel sanguinis emeritillum Dominus, et Martyres, et Confessores, atqueadeo Sancti et Sanctæ omnes. Oportuit enim patiChristum, et ita intrare in gloriam suam 2 . Quin-to consideravimus eamdem felicitatem sub nomineThesauri absconditi in agro: et simul advertimus,non potuisse obtineri ab eo qui invenerat, nisi ven-ditis omnibus quæ habebat. Sexto consideravimuseamdem sub nomine Margaritæ pretiosæ, pro quaetiam comparanda debuit emptor omnia bona suadistrahere, ut eam emere posset. Septimo con-sideravimus eamdem sub nomine Denarii diurni;qui non nisi laborantibus in vinea diligentes etassidue datus est. Octavo consideravimus eamdemsub nomine Cœnæ magnæ, et vidimus ea cœnadignos non fuisse habitos, qui rebus temporalibusaddicti erant. Nono consideravimus eamdem subnomine Gaudii Domini, ad quod ii soli admissisunt, qui magno labore et sollicitudine talentasibi tradita multiplicaverant, reliquis in exteriorestenebras amandatis. Decimo consideravimus eam-dem sub nomine Nuptiarum Regiarum, a quibusexclusi sunt omnes, qui somno dediti et inertiæ,in operibus bonis et expectatione cœlestis Sponsinon assidue vigilarunt. Undecimo consideravimuseamdem sub nomine Bravii, quod illi soli appre-henderunt, qui velociter et perseveranter non sinelabore et sudore ad bravium in stadio cucurrerunt.Duodecimo consideravimus eamdem sub nomineCoronæ, quam illi soli meruerunt, qui fortissimepugnando adversarium deiecerunt.

Itaque quocumque te vertas, et sub quocumquenomine cœlestem felicitatem consideres, inveniesobtineri non posse, nisi totis viribus atque omnianimi et corporis contentione desudes. Proindequi volunt beati esse, quod nemo nisi amens nonvelle potest, torporem omnem excutiat, atque adserio laborandum, et bona omnia facienda, etmala omnia toleranda, tanto proposito præmio seaccingat: et nulla omnino temporalia negotia huicmagno et vere soli negotio anteponat, et semperin mente retineat verba illa Sanctorum Pauli etBarnabæ, quibus Christianos exhortabantur: Permultas tribulationes oportet nos intrare in Reg-num Dei 3 .

finis

2 Lc. 24, 263 Act. 14, 21