Tziij pixaab`

Tz’onoxi’k

Ri k’omaab’ re ixiim uleewQa tz’onoj che’ la nimaqa jawaal QaqaawRi nimaaq qatzqachaq’ ki ch’ob’u’Ri oj kaqaaj miq’inaal re k’uxaaj.

Jun nimalaj miq’inaal re k’uxaajRe kuk’ut ri qa b’ee ohi qa wa’chJun q’ab’aaj ki’ yey jusu’ukRe ku chuqeej ri qa k’aslemaal.

Ri k’omaab’ re ixiim ulewwQa tz’onoj che’ la nimaqajawaal QaqaawRi nimaaq qatzqachaq’ ki ch’ob’o’Tokiat, chupa ri kanima’

We ib’iixon ri tukiri

Xelax nab’ee chwach ri tinamit

Je la’ xuano!

E chi’ kab’ixonik

Ikel qatziijl!

Ri tz’i’ keb’oq’ik,

Ri iik’ ka chupik,

I ku xi’ij nib’ ri teew,

E chi’ kakamik na jinta ka b’iixon re

CUENTOS

“Ri alii yey ri kumatz”

E ri julaaj, ko’ jun alii lik kuxi’ij rib’ che ri kumatz. K’o k’u jun aniim, la uchuu xub’i’j che: chuuy’ ja’loq’o qawa ma k’o miq’in wa pak’ayiba’aal.

Utz ri naan. Yey pa k’o wi ri puwaq? Xchak’ama lo la jun kuxtar chwe ma chi upaa xin ya kan wi yey la alii, xe’ek, xuye’ la kuxtar yey xub’i’ij. Naan! Lik qal wa’ la puwa q laa yey keli kalabinla

Sa’ ub’ee nawi… Chaqasaaj chikok’iil chi uwach la uleew, xchajeqa uchii’ ma we awaj la k’o chi upaa oja’na pa petanaq wi, xcha che la raliit. Ri alii xujeq uchii’ yey la kumatz xrasaj lo la ujoloom, ma la alii lik xuxi’ij rib’ che yey xsik’ini. Kumaatz xcha’

La kumatz xuxi’ij rib’ che yey xrupka’nik xelb’i. La uchuu xub’i’ij che: Ma xi’ij awiib’ che mari awaj na jinta kaki’ano we na jinta k’ax ka’an chi ke. Ri awaj, k’ax kena’ konojee.

“Jun xiik lik kutij wi’ch”

K’o jun ixoq kub’i’ij kan che la raliit echiri’ xe’eek pa k’ayib’al: chuuy! Xcha che. Cheb’a chajij la wi’ch ma k’o jun xiik lik keb’utijo ma we xato xk’un juna xiik yey we xuk’amb’i junoq chi ke la wi’ch, charakara’ ri upa ri aq’ab’ yey chab’i’iij: Choqon, choqon choqon…! Chawila pe’ ma ri xiik ku’an choqon chi upaa ri raqan yey ku tzoqopiij lo ri wi’ch.

Ri alii xreye’ej ri xiik na xapon taj. Xu’an la ukeem chi usal la jaa pa cha’karilo echiri’ kaon ri eleq’oom ri ke wi’ch

Ri alii xkosik, xok lo ri uwaraam chwi ri ukeem, ek’uchiri’ xk’un ri xiik, xuk’amb’i ri wi’ch yey xsik’in ri ati’ ak’. Ri alii xuta ri uqul ri ati’ ak’ xkasatajik yey xub’i’ij; choqon, choqon, choqon. Ri xiik lik naj chi yakatajinaq chi kaaj yey xuyoliij lo la wi’ch, xpon ka’n lo chi uwach ri uleew yey xkamik. Xu’b’i’ij la alii: Qatziijwa’ la kub’i’ij la naan, la xiik xutzoqopiij lo ri wii’ch ema xkamik mataji xinwarik na kakamtaj ri’ na naj taj kekaq lo wi.

Julaaj chik na kinwar ta chik pa cha’ana kakam ta la wi’ch.

CHISTES

“Ri k’ixaal”

Ka xiij ta’ wiib’ mister la’ jun kar

Cha’ taq ek’o pari ya’, laj karaaj

Ke’ek uk’ la pa

Tinamit.

Ri kar xub’iij, na xutzir taj

Kene’k woor “k’ixaal”.

“Ra Neto yey ra Nito”

Ra Nito xub’iij che ra Neto

- Neto ri waal ka Kian pacha’ na Qaqaaw chwe

- Yey kat kaaj- Ji’i xew kakitz’onoj

b’itaq ke chwe

CANTOS

“Ri utiiw”Je tz’an chupa riChee’ xalooq’ na jinta riUtiiw, jetz’an chupa riChee’ xalooq’ na jinta Ri utiiw

- ¿Utiiw at k’olik? (alii koom- alaa koom)- I k’ela’ ka k’um nu k’u’k”! (utiiw)

Je tz’an chupa ri chee’Xalooq’ na jinta riUtiiw, jetz’an chupa ri Chee’Xalooq’ na jinta ri utiiw

- ¿Utiiw at k’olik? (alii koom- alaa koom)- I ye’ wa’ kene tinik (utiiw)

Je tz’an chupa ri chee’Xalooq’ najinta riUtiiw, je tz’an chupa riChee’ xalooq na jinta ri Utiiw

- ¿ utiiw at k’olik? (alii koom – alaa koom=- I kin numik! (utiiw)

“Nan xupun”Le’ ri nanxupun xk’unik,tachintachin.

Le’ ri taatXupun xk’unik,TachinTachinTachin.Le’ ti taqkoXupun xek’unik,TachinTachinTachin.

v

ADIVINANZAS

Jun nimalaj jaa.Kajib’ raqanJun xib’ab’al usYey kaiib’ chajineel¿sa’ la’?Ri b’aka.

Kaaj chikaajKaaj chuxe’Yey palow chunik’ijal¿ awet am chinari in?Ri wolarax.

LEYENDASRi jun ib’ooy yey juun yaak

E ri julaj k’o juun ib’ooy lik usupupeem chuwach juun juyuub’ yey xlzaquik, xu’aan yukuyub ri raqan k’a le k’u ri xuriq juun yak.

Ri yakxuriil ri k’axk’oliil che ri ib’ooy yey xukunaj k’a te xuna’ ri ib’ooy na yawaa’ ta chik junaam xemalatik yey xkiriq juun raqana’ xe’ kitija’ ub’ii kiyaa’.

Xeb’eel uloq chi uchii ri raqana’ xeb’ek’oom puwii’ juun yooch k’a ek’u ri’ xkiil juun pooy yey xkixi’iij kiib’ chee.

Xeb’ek’ oow chu chii’ juun. K’ayib’al yey xkixi’iij kiib’ k’oo, k’ayiij chupaa, k’o juun ixoq uyakoom juun ooj lik ya’ yooj upaa, xkiloq’ ub’I chi kee.

Tz’unun

Ri tz’unun lik karupuup che taq ri kotz’i’j kuk’aam ub’I kaab’ che’.

Lik ch’uti’n, e ma chi rajawaxiik na kaqachap taj e ma la’ re uchomaliil ri juyub’ taq’aaj. Kanyaa’ kan juun k’amab’al na’ooj chiwe. We ri ix kixkichap ub’ii yey kixkitz’apiij pa juun jaa lik ku’an k’ax chiwee yey kiwaaj kixeel uloq, jela’ u’anoom ri re.

Lik karaaj ri ko’t’I’j kaq e la’ karaaj ri re.

TRABALENGUAS

Sachib’al upaa ch’a’leem

Ri a min xumin rii min

Anim xk’un ri a min

Ri rachib’il ri a min xkimin b’i

Ra ju’l xok par i jul choo upaa

Ri ju’l k’o a ju’l chupaa

Ra ju’l ka julul chupaa ri jul choo upaa

Ra ju’l k’o chupa ri jul choo upaa q’equ’m upaa.

Kinwil Uwach

Kuk’ul nuk’u’x

Kuk’ul nuk’u’x

Kinwil uwach wuuj

Kuk’ul nuk’u’x kinkototik

Kuk’ul nuk’u’x kinb’ixonik,

Kuk’ul nuk’u’x kinxajawik

Xoqo kuk’ul nuk’u’x

Kintij paam,

Lik kuk’ul nuk’u’x kinmuxan chupa ri

Choo Atitlan.

RONDASSa’ kana’ wik’Chupa jun uxaaq ri nuwuuj, ruuk’ junCh’ajib’al e’ yajj, kinkoj sunub’alChe jay kint’in k’iya’laaj chwari uxaaq wuuj.

Ruuk’ ch jek’eb’al yai kintkoj sunub’alChutza’m jay kin’an jujun kelekaq.

Ruuk’ chaqap wuuj, kin’an jun wolowikJay kinkoj sunub’al che xoqo kinyaChwi ri uxaaq wuuj.

Ri kar uk’iyalQila pe uwach sa’ ri kub’ij ali len.Kinwajilaj uwach.

Kinwajilaj UwachRi’in yey ri nuchuu xoje’ek chi´ chemel ya’.Xqil taq kar pa ri ya’ chemelikRi kar junwi taq ri kitzu’nib’al.Ri nuchuu yey ri’in xqil uwach laq kar Uk’iyal laq kitzu’nib’al.

FABULASJun yak k’o un a’ojA tin jun yak ri kewa’ ruuk’ ri kiq’ab’ lik kakib’altatej ri kakitijo e k’u ri a tin ri re jun wi echiri’ kumuq ri ub’aq’ yey ri riij ri santya cha’ utz jinta us. Ri jujun laq chik yak kakitze’ej.

Kamaj ronoje ri etz’aneem jela’ kub’ij ri a tin lik e qus we kal’ak rawismachi’ chupa ri santya, yey kajopopej rub’aq’ ri santya jela’ kub’ij junchik. A jun yak na choom taj. Kecha konoje che.

Ri wi’chK’o jun wi’chi lik choom ri uchuu yey kaki’ kotik ma ri ral ri ak’ lik choom kik’iyik kab’in pari aq’ees k’o jun q’iij ruchuu ri wi’ch xu’a yawa’ lik k’ax anom. Ri wi’ch lik kab’isonik yey xkam ri uchuu ri wi’ch’ lik xoq’iik ma ulik,el x xkanaj kanoq yey kab’inik kek pa ri q’aq’ees xu riq b’I jun achi tek xuk’am b’I yey xuchajij xuya uwa.

DINAMICA DE JUEGOQaqan Qaqan chi qawach, qaqan chi qiij, qaqan chi kaaj, qaqan chi uxee’ chojxajaw pa ri son, ruuk qaq’ab’ chwa qajoloom chqajara qak’olib’al ri at wuuk’ ri in.

Q’ab’Chi kaaj ri qawikiq’ab’ chi uxee’ ri qawikiq’ab, chi kaaj ri qawikiq’ab’ yey kaqaya jusuut chi qiij.

Chi kaaj ri qamoxq’ab’ chi uxee ri qamoxq’ab’ chi wajj ri qamoxq’ab’ yey kaqaya jusuul chi qiiji.

DIALOGOS PARA TEATROChoj Chakunoq

Tat: (uk’un pa chaak). E wa’ xink’unik.

Alii: Yey ri alaa: (ri ak’alaab’ kakiya rutziluwach ri kiqaaw) taa’ tat, taat, tat..

Tat: E jun iwe, walk’o’aal.

Alii: (kuk’am lo ya’ re ch’ajab’al uq’ab’ ruqaaw) ch’aja q’ab’ laa tat.

Alaa: (kuy uleem ruqaaw). Tz’ul la laa tat.

Nan: (kuya uwaa ri tat). Tija waa laa

Tat: (kumaltyxij ri wa che ri ajaaw echiri’ kujeq utijiik ruwaal, maltyoox che ri uk’ux kaaj,

uk’ux uleew.

ChojchakunoqQonoje kaqa’an uwachib’al ri alk’o’aal.Jun alla ku’an tati jun alii ku’an nan Junchik alii kuan aliit uwe mi’aal, jun alaa ku’an k’ajool uwe alaab’

Nan: (kato’nik, kuk’ama lo ri chikach’ jay kuk’ol ri wa chupaa)

Alaa: (ku’k’ama lo sii, kuy ijb’a’ ri teem jay ri mexa re wa’b’al).