Ankara / Türkiye Konferans Salonu, Conference Hall, · 2019-03-15 · Yaşlı bakımı veren...

International Congresson Multidisciplinary Approachto Elderly Health And Care

22-23 March 2018Başkent University,Prof. Dr. İhsan DoğramacıConference Hall,Ankara / Turkey

22-23 Mart 2018Başkent Üniversitesi,

Prof. Dr. İhsan DoğramacıKonferans Salonu,

Ankara / Türkiye

Uluslararası Yaşlı Sağlığı ve BakımındaMultidisipliner Yaklaşım Kongresi

www.traceproje.euTasa

rım: A

rş. G

ör. S

emra

Ay

…Gece uyurken yatağın köşesine vuruyor, kendi kendine bir şeyler söylüyor… ama dok-tora götüremiyoruz şu anda. Yani ne yapacağız, bilmiyoruz. Evdeki herkesin psikolojisi bozulmuş…

….Ruhsal olarak ben de sinirli bir vaziyete dönüştüm, kimseye tahammülüm kalmadı. Diyorum ki, şu evden başımı alıp gideyim ve günlerce yataktan bile çıkmayayım…

…Düştüğü zaman ne yapmalıyız, yaşlıya nasıl davranmalıyız?...

Bu kitap, Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi koordinatörlüğünde ve Erasmus Üniversitesi Tıp Merkezi Rotterdam (Hollanda), La Sapienza Üniversitesi (İtalya), Litvanya Sağlık Bilimleri Üniversitesi (Litvanya), Uluslararası Yaşlıya Saygı Federasyonu (UYSAF), Geriatri Hemşireliği Derneği (GerHemDer), Etimesgut Belediyesi ve ImOnTech Bilişim’in katıldığı 5’i yerel, 3’ü yabancı olmak üzere toplam sekiz ortak ile yürütülen ‘Training of Informal Caregivers in Elderly Care (Yaşlı Bakımında İnformal Bakımve-ricilerin Eğitimi)’ projesi kapsamında gerçekleştirilen faaliyetlerin bir ürünüdür.

Eğitim modüllerinin genel amacı yaşlı bakımında informal bakımvericilerin bilgilerini ve yeterliliklerini geliştirmektir. Bu eğitim modülünde yer alan konular bu alanda gerçekleştirilmiş mevcut çalışmaların analizi ve projede yer alan dört ülkeden kronik hastalığı olan yaşlısına evde bakım veren bireylerle ya-pılan derinlemesine görüşmeler sonucunda belirlenmiştir. Eğitim modülleri fiziksel bakım ve psikososyal konulara ilişkin yedi başlıkta ele alınmıştır. Bunlar: 1-Özbakımının verilmesi; 2- Düşme, kaldırma, taşıma ve egzersiz; 3-İlkyardım; 4-Beslenme; 5-Psikososyal değişiklikler; 6-Yaşlı birey ile etkili iletişim; 7-Yaşlı bakımında stres ve tükenmişlikle başetme.

International Congresson Multidisciplinary Approachto Elderly Health And Care

22-23 March 2018Başkent University,Prof. Dr. İhsan DoğramacıConference Hall,Ankara / Turkey

22-23 Mart 2018Başkent Üniversitesi,

Prof. Dr. İhsan DoğramacıKonferans Salonu,

Ankara / Türkiye

Uluslararası Yaşlı Sağlığı ve BakımındaMultidisipliner Yaklaşım Kongresi

www.traceproje.euTasa

rım: A

rş. G

ör. S

emra

Ay

Yaşlı Bakımında İnformal Bakımvericiler İçin

EĞİTİM MODÜLLERİ EL KİTABI

EĞİT

İM M

OD

ÜLL

ERİ E

L Kİ

TABI

Yaşl

ı Bak

ımın

da İn

form

al B

akım

veri

cile

r İçi

n

http://traceproje.eu/



8615747860569

ISBN 9786056861574



TRACE PROJE EKİBİ Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi (Koordinatör)

Sultan Kav

Gül Kızıltan

Emine Aksoydan

Aydan Aytar

Ebru Akgün Çıtak

Seda Attepe Özden

Sema Acar

Atahan Altıntaş

Çiğdem Baskıcı

Nilay Kulaksız

Aralık 2018

ISBN: 978-605-68615-7-4

Erasmus Tıp Merkezi-HollandaRozemarijn L.van Bruchem–Visser and Francesco U.S. Mattace Raso

Litvanya Sağlık Bilimleri Üniversitesi -LitvanyaAurelija Blazeviciene & Alina Vaskelyte

La Sapienza Üniversitesi -İtalyaSaverio Pompili & Anita Rosalia Scarpa

Geriatri Hemşireliği Derneği Sevgisun Kapucu & Yeter Kitiş

Uluslararası Yaşlıya Saygı Federasyonu (UYSAF)İlhan Tezel, Haluk Sucu, Ayten Erarslan & Tuğçe Yerlitaş

Etimesgut BelediyesiKübra Yılmaz, Ayhan Ünal & Enver Demirel

ImOnTech BilişimDeniz Esen & Arzu Fırlarer

Bu proje T.C. Avrupa Birliği Bakanlığı, AB Eğitim ve Gençlik Programları Merkezi Başkanlığınca (Türkiye Ulu-sal Ajansı, http://www.ua.gov.tr) yürütülen Erasmus+ Programı kapsamında ve Avrupa Komisyonu’ndan sağlanan hibeyle gerçekleştirilmiştir (Project no: 2016-1- TR01-KA204-035090). Bu yayın sadece yazarların görüşlerini yansıtır ve Türkiye Ulusal Ajansı veya Avrupa Komisyonu, burada yer alan bilgilerin herhangi bir şekilde kullanılmasından sorumlu tutulamaz.

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ ..............................................................................................................7

Prof. Dr. Sultan Kav

I. YAŞLININ ÖZBAKIMININ SAĞLANMASI ...................................................11

Doç. Dr. Sevgisun Kapucu

II. DÜŞME, KALDIRMA, TAŞIMA VE EGZERSİZ ............................................19

Doç. Dr. Aydan Aytar - Dr. Öğr. Üyesi Atahan Altıntaş

III. İLKYARDIM .............................................................................................43

Doç. Dr. Yeter Kitiş

IV. BESLENME ..............................................................................................57

Prof. Dr. Emine Aksoydan - Prof. Dr. Gül Kızıltan

V. YAŞLILIKTA PSİKOSOSYAL DEĞİŞİMLER .................................................103

Doç. Dr. Ebru Akgün Çıtak

VI. YAŞLI BİREYLE İLETİŞİM .......................................................................113

Öğr. Gör. Sema Acar

VII. YAŞLI BAKIMINDA STRES VE TÜKENMİŞLİKLE BAŞA ÇIKMA ..............131

Dr. Öğr. Üyesi Seda Attepe Özden - Dr. Öğr. Üyesi Çiğdem Baskıcı

GİRİŞProf. Dr. Sultan Kav

Bu kitap, Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi koordinatörlüğünde ve Erasmus Üniversitesi Tıp Merkezi Rotterdam (Hollanda), La Sapienza Üniversitesi (İtalya), Litvanya Sağlık Bilimleri Üniversitesi (Litvanya), Uluslar-arası Yaşlıya Saygı Federasyonu (UYSAF), Geriatri Hemşireliği Derneği (Ger-HemDer), Etimesgut Belediyesi ve ImOnTech Bilişim’in katıldığı 5’i yerel, 3’ü yabancı olmak üzere toplam sekiz ortak ile yürütülen ‘Training of Informal Caregivers in Elderly Care (Yaşlı Bakımında İnformal Bakımvericilerin Eğiti-mi)’ projesi kapsamında gerçekleştirilen faaliyetlerin bir ürünüdür. Projenin amacı, Avrupa çapında, kaliteli öğretme, öğretim, öğrenme ve toplumsal ye-nilik getiren deneyimleri uygulamaya koymak amacıyla ilk kez yaşlı bakımında informal bakım vericilerin yeterliliklerini desteklemek için biyopsikososyal bir yaklaşımla, sosyal bir boyut kazandıran bir metodoloji geliştirilerek, özgün, yenilikçi bir eğitim modülünün oluşturulmasıdır.

Projenin hedef grubu 65 yaş ve üzeri kronik hastalığı olan yaşlının pri- mer bakımını üstlenen ve yaşlı bakımı konusunda formal eğitim almamış yetişkin kişilerdir. Projenin temel hedefi bakımverici eğitim modülü, kurslar, materyallerin geliştirilmesi, mobil uygulamalar ve eğitim portalı vb çıktılar ile bakım vericilere yönelik özel öğrenme fırsatı sağlayarak bakım yeterliliklerinin artırılmasıdır. Proje sonucunda geliştirilen eğitim programı ile yaşlı bakımın-da bakım vericilerin bakım yükünün hafifletilmesi, baş etme becerilerinin güçlendirilmesi, bilgi düzeyinin artırılması ve yaşlıların yaşam kalitesinin yük-seltilmesine katkı sağlanması amaçlanmıştır. Ayrıca Avrupa’daki ve dünyadaki yeni ve yenilikçi yaklaşımlar izlenerek alana yönelik iyi uygulamaların yaygın-laştırılmasına katkı sağlanması hedeflenmiştir.

Eğitim modülünün genel amacı yaşlı bakımında informal bakımvericile-rin bilgilerini ve yeterliliklerini geliştirmektir. Bu eğitim modülünde yer alan konular bu alanda gerçekleştirilmiş mevcut çalışmaların analizi ve projede yer alan dört ülkeden kronik hastalığı olan yaşlısına evde bakım veren 72 bireyle yapılan derinlemesine görüşmeler sonucunda belirlenmiştir. Eğitim modülleri fiziksel bakım ve psikososyal konulara ilişkin yedi başlıkta ele alınmıştır. Bun-

8 Giriş

lar: 1-Özbakımın verilmesi; 2- Düşme, kaldırma, taşıma ve egzersiz; 3-İlk-yardım; 4-Beslenme; 5-Psikososyal değişiklikler; 6-Yaşlı birey ile etkili iletişim; 7-Yaşlı bakımında stres ve tükenmişlikle başetme.

Eğitim Modülleri Konuları ve Genel Amaçları

Konular Genel Amaç/Hedefler

I. Özbakımın Sağlanması

Yaşlı bakımı veren bakım vericilerin yaşlının bireysel

bakım gereksinimleri (banyo yapma, giyinme, deri

bakımı) ve yara bakımı konusunda bilgilendirilerek

yeterliliklerinin güçlendirilmesi

II. Düşme, kaldırma taşıma ve egzersiz

Yaşlı kişilerde düşmeye sebep olacak faktörleri

öğretmek, düşmenin önlenmesi için mevcut olan

yetersizliklere yönelik bilgilendirme yapmak, evde

uygulanabilecek egzersizleri öğretmek, düşmelerin

önlenmesi için doğru ve güvenli ev ve çevre koşullarını

sağlatmak.

Bakım vericilerin beden sağlıklarını doğru

kullanmalarını sağlatmak, güvenli ve doğru taşıma,

kaldırma ve yürüme tekniklerini öğretmek, yürüme

yardımcıları hakkında bilgi vermek.

III. İlkyardımYaşlı bireylerin bakım vericilerine bazı acil durumlarda

yapılması gereken ilkyardım uygulamaları konusunda

bilgi ve beceri kazandırmak

IV. Beslenmeİnformal bakım vericilere yaşlı beslenmesi konusunda

bilgi ve beceri kazandırmak

V. Yaşlılıkta Psikolojik Değişimler

Yaşlılıkta psikolojik değişimler ve sık görülen ruhsal

hastalıklara ilişkin bilgi kazandırmak

VI. Yaşlı bireyle iletişim

Evde bakım vericileri; yaşlıların yaşadığı genel iletişim

bozuklukları hakkında bilgilendirmek ve evde bakım

vericilerin etkili iletişim becerileri geliştirmesini

sağlamak

VII. Yaşlı Bakımında Stres ve Tükenmişlikle Başa Çıkma

Yaşlı kişilere bakım verenlerde stres ve tükenmişliğe

sebep olacak faktörleri öğretmek, bakım verenlere

stres ve tükenmişlikle baş etme yolları hakkında bilgi

kazandırmak.

Giriş 9

Oluşturulan bu eğitim modüllerinin uygulaması 3 günlük grup eğitimi ola-rak bakımvericilerin katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Kasım 2017-Şubat 2018 tarihleri arasında düzenlenen 4 grup eğitim programına toplam 31 katılım gerçekleştirilmiş ve geribildirimler ile bu kitapta yer alan içerikler geliştirilmiş-tir. Bunun yanısıra oluşturulan eğitim içerikleri proje web sayfasına eklenmiş olup http://www.traceproje.eu/training bağlantısından erişime açıktır.

Bu projede yer alan ve katkı sağlayan tüm kişi ve kuruluşlara teşekkür ede-riz. Bu projenin gerçekleşmesini sağlayan Avrupa Birliği Başkanlığı, AB Eğitim Merkezi ve Gençlik Programları (Türkiye Ulusal Ajansı) Erasmus + kapsamın-da AB komisyonuna ve destek sağlayan Başkent Üniversitesi, Erasmus Üni-versitesi Tıp Merkezi Rotterdam (Hollanda), La Sapienza Üniversitesi (İtalya), Litvanya Sağlık Bilimleri Üniversitesi (Litvanya), Uluslararası Yaşlıya Saygı Fe-derasyonu (UYSAF), Geriatri Hemşireliği Derneği (GerHemDer), Etimesgut Be-lediyesi ve ImOnTech Bilişim’e değerli katkıları ve işbirliği için teşekkür ederiz.

Bu proje, Uluslararası Yaşlıya Saygı Federasyonu yönetimi ve değerli üyeleri aracılığı ile tanıştığımız, evde yaşlısına büyük bir özveriyle bakımveren bireylerin katılımı olmaksızın başarılamazdı; değerli katılımları, paylaşımları ve destekleri için sonsuz teşekkürlerimizi sunuyoruz.

Proje Ekibi AdınaProf. Dr. Sultan Kav

(Proje Koordinatörü)

I. YAŞLININ ÖZBAKIMININ SAĞLANMASIDoç. Dr. Sevgisun Kapucu

Modül Adı: Yaşlı Bireyin Özbakımının Sağlanması ve Yara Bakım Modülü

Modül Sorumlusu

Doç.Dr. Sevgisun KapucuÖğretim Üyesi ve GERHEMDER BaşkanıHacettepe Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi, İç Hastalıkları Hemşireliği [email protected]

Modülün Genel Amacı: Yaşlı bakımı veren bakım vericilerin yaşlının bireysel bakım gereksinimleri (banyo yapma, giyinme, deri bakımı) ve yara bakımı ko-nusunda bilgilendirilmesi ve bu konuda yeterliliklerinin güçlendirilmesi

Eğitim Süresi: 45 dakika

Kazanımlar: Bakım verenler bu modülün sonunda;

1. Yaşlı özbakımının sağlanması için genel ilkeleri tanımlayabilir

2. Yaşlıların kişisel bakımını (cilt, saç, ağız, perineal, yüz ve ayak bakımı) verebilir

3. Yaşlıda yara gelişiminin önlenmesini bilir ve gerekli önlemleri alır

İçerik:

1. Banyo ve Hijyen (Temizlik) Modülü

2. Giyinme Modülü

3. Deri Bakımı Modülü

4. Yara Bakım Modülü

Hijyen Kuralları

En az haftada bir kez banyo yapmak, iç çamaşırı ve kıyafetleri sık değiştir-mek

12 1. MODÜL

Haftada bir defa el ve ayak tırnaklarını kesmek Yemeklerden önce ve sonra elleri su ve sabun ile yıkayıp kurulamak Tuvaletten önce ve sonra elleri su ve sabun ile yıkayıp kurulamak Perine temizliğini önden arkaya doğru yapmak ve bölgeyi kuru tutmak Eve gelindiğinde el ve yüz yıkamak Günde en az iki defa diş fırçalamak Her gün saçları taramak Tuvaletleri temiz kullanmak

Banyo ve Hijyen (Temizlik)

1. Vücut bakımı ve temizliği

Genel vücut temizliği haftada en az iki kez yapılmalıdır.

Yaşlılar için küvette yıkanmak tehlikeli olabileceği için duş modeli ya da oturak üzerinde yapılmalıdır.

Banyo suyunun sıcaklığının kontrol edilmesi gerekir (dirseğinizi batırdığı-nızda yakmayacak).

Kaygan zemin, düşmelere ve kırıkların oluşmasına neden olabilir. Banyo yüzeyinin kaymayan malzeme ile kaplanması gerekir. Yaşlının kullandığı terlik vb. malzeme kaygan olmamalıdır.

2. El-Yüz temizliği

Bağımsız yaşlıların el- yüz temizliğini kendilerinin yapmasını teşvik etme-liyiz.

Bağımlı olanlar için ise küçük bakım havluları kullanarak nazikçe ellerin ve yüzün günde en az iki kez, ellerin tuvalet öncesi ve sonrası, yemek öncesi ve sonrası silinmesi önerilir.

El tırnakları her hafta özellikle banyodan sonra yuvarlak şekilde kesilir.

3. Ayak temizliği

Özellikle yaşlılarda ayak bakımı çok önemlidir. Ayak nasırları için ılık su ve vazelin kullanılmalıdır. Sonra ponza taşı ile törpülenmeli, kesici aletler kullanılmamalıdır.

Parmak araları sürekli nemli olduğunda mantar enfeksiyonları sık gelişir.

4. Kulak temizliği

Kulaklar banyodan sonra havlu ile kurulanarak yada parmağa dolanan bir

Yaşlı Bireyin Özbakımının Sağlanması ve Yara Bakım Modülü 13

bezle temizlenmeli.

Kulak içine yabancı cisim ya da kulak çöpü sokulmamalı

Duyma sorununda ani kayıp olması puşon (kulak kiri) birikimi nedeniyle olabilir. Doktora gidilmeli.

Kaşıntı ya da akıntı varsa doktora gidilmeli.

Banyo sırasında su kaçma ve sonrasında ağrı şikayeti varsa, kulak tıkaçı banyo öncesinde kullanılabilir.

5. Saçların temizliği

Saçlar haftada 2-3 kez yıkanmalıdır.

Tüm bedenle birlikte ya da ayrı yıkanabilir.

Saçlar her gün taranmalı.

Ara sıra bit oluşumu açısından da saç derisi kontrol edilmeli.

Yaşlı bireyin saçı kırılgan ve incedir. Dökülmeleri azaltmak için kısa saç mo-delleri önerilebilir.

Şampuanlar yumuşak ve katkı maddesi az olanlarında seçilmeli.

6. Ağız-diş bakımı

Ağız bakımı çok önemli.

Sabah ve akşam yatmadan önce iki kez ağız bakımı verilmeli, dişler fırça ve macunla temizlenmeli.

Protez varsa akşam yatmadan önce çıkarılmalı ve içinde su dolu kapta sak-lanmalı.

Yaşlıların yumuşak diş fırçası kullanması önerilir.

Protez temizliğinde daha etkin temizlik açısından özel temizleme tabletleri önerilebilir.

Yılda bir kez de protez cilası önerilebilir.

En az yılda bir kez diş hekimine gidilmelidir.

7. Tuvalet alışkanlığı ve temizliği

Tuvalete gitmeden önce ve sonrasında su ve sabunla eller yıkanır.

Taharetlenme önden arkaya doğru yapılmalı yada ön bölge temizlendikten sonra arka bölge temizlenmelidir.

İdrar kaçağı varsa sık banyo yapılması önerilir.

Hasta bezleri ve külotlarının kullanımı idrar kaçağı sorunlarında etkili ola-

14 1. MODÜL

bilir, ancak sık değiştirilmelidir, pişiklere ve idrar yolu enfeksiyonlarına ne-den olabilir.

Yaşlının kısıtlaması yoksa en az günde 2lt su içmesi önerilir.

Giyinme

Kıyafetler pamuklu, yumuşak kumaştan yapılmış ve kolay giyilip çıkarılabi-len özellikte olmalıdır.

Özellikle idrar kaçağı olan yaşlıların giysileri kolay açılabilen ya da belden lastikli giysilerden olmalı

Çok sıkı ve saran, sıcak tutmayan, sentetik kumaşlar tercih edilmez.

Kıyafetler pamuklu, yumuşak kumaştan yapılmış ve kolay giyilip çıkarılabi-len özellikte olmalıdır.

Özellikle idrar kaçağı olan yaşlıların giysileri kolay açılabilen ya da belden lastikli giysilerden olmalı

Çok sıkı ve saran, sıcak tutmayan, sentetik kumaşlar tercih edilmez.

Kıyafetler vücuda tam oturmamalı, bol olmalı ve mevsime göre seçim ya-pılmalı.

Kıyafetlerin etek boyları ve kol boyları uzun, geniş ve rahat olmalı.

Kıyafetler günlük işlerini yapmaya engel olmamalı.

Ayakkabıların tabanları kaymaz, kolaylıkla giyilip çıkartılabilecek şekilde olmalı.

Kazaları önlemek ve üşümeyi engellemek için terlik yerine ayağa uygun rahat bir ayakkabı tercih edilmeli.

Çoraplar kolayca giyilebilen, pamuklu ve esnek olmalıdır.

Deri Bakımı

Kıyafetler vücuda tam oturmamalı, bol olmalı ve mevsime göre seçim ya-pılmalı.

Kıyafetlerin etek boyları ve kol boyları uzun, geniş ve rahat olmalı.

Kıyafetler günlük işlerini yapmaya engel olmamalı.

Ayakkabıların tabanları kaymaz, kolaylıkla giyilip çıkartılabilecek şekilde olmalı.

Kazaları önlemek ve üşümeyi engellemek için terlik yerine ayağa uygun rahat bir ayakkabı tercih edilmeli.


Çoraplar kolayca giyilebilen, pamuklu ve esnek olmalıdır.

Su bazlı aşırı yağlı olmayan ya da üre içeren nemlendiriciler kullanılabilir.

Banyo sırasında deri kızarıklık, sıyrık ve yumru yönünden izlenmeli.

Yumuşak havlu ile tüm kıvrımlar nazikçe kurulanmalı

Yara Bakımı

Yaşlı bireylerde görülen yaralar genelde iki şekilde görülür;

• Kesi, çarpma, düşme yada geçirilmiş ameliyat sonrası olanlar

• Uzun süreli yatmaya bağlı olan basınca bağlı yaralar

Bası yaraları ve nedenleri

1.Bireye bağlı faktörler

-Hareket azlığı/hareketsizlik

-Kas aktivite kaybı

-Yetersiz ve dengesiz beslenme

-İdrar veya dışkı tutama

-Yetersiz sıvı alımı

-Yaş

-Duygusal algılama bozuklukları

-Aşırı kilo yada çok zayıf olma

2. Çevreye bağlı faktörler ise;

-Basınç

-Isı

-Nem (cildin ıslak kalması)

-Temizlik eksikliği

-Bakım ve davranış hataları (yatma ve oturma pozisyonunun yanlış ol-ması)

-Sürtünme

-Yırtılma

-Yardımcı malzemeler

16 1. MODÜL

Bası yarasının en sık geliştiği vücut yerleri

Ne yapmalıyız ?

Birey mümkün olduğunca kalça kemiği başı basınç altında kalmayacak po-zisyonda yatırılmalı

Birey sandalyeye alınmış ise saat başı oturma pozisyonu değiştirilmeli, (kendi pozisyonunu değiştirebiliyorsa her 15 dakikada bir )

Bireyin düzenli beslenmesi sağlanmalı

Yatak içerisinde (yatağa bağımlı bireylerde) egzersiz yaptırılmalı

Yatağa bağımlı bireylerde havalı yatak kullanılmalı

Bireyin yataktan kaldırılması, ya da pozisyon değişikliği sırasında yardımcı araçlar kullanılmalı

Yaşlı Bireyde yatak yarası gelişmişse:

• Yarım saatte bir pozisyonu değiştirilmeli

• Yaranın olduğu bölgeye yatırılmamalı


• Düzenli olarak yaraya uygun pansuman yapılmalı (profesyonel destek alınacak)

• İnkontinası olan bireyde hijyenik bakım sık yapılmalı

• İnkontinansı olan bireyde riskli bölgelerdeki deri daha sık kontrol edil-meli

• Deri kuruluğu önlemek için nemlendirilmeli

• Oda ısısı ve nemliliği kontrol edilmeli

• Kemik çıkıntıların olduğu deri bölgelerine masaj yapılmamalıdır.

KAYNAKLARAkdemir N, Birol L. (2013). İç Hastalıkları ve Hemşirelik Bakımı, Nobel Kitapevi

Karadokovan, A. (2014).Yaşlı Sağlığı ve Bakımı, Nobel Kitapevi

Principles of caregiving: aging and physical disabilities, chapter 4, personal care, http://www.azdirectcare.org/uploads/All_AgingandPhysicalDisabili-ties2011.pdf, erişim: 4.9.2017

T.C. Millî Eğitim Bakanlığı, (2012). Hasta ve Yaşlı Hizmetleri, Ankara, ss.3-14.

Kartal Erdost Ş, Çetinkale O. (2008). Yara Bakımı Ve Tedavisi, İ.Ü Cerrahpaşa Tıp Fakültesi

Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri Sempozyum Dizisi No:67, http://www.ctf.edu.tr/stek/pdfs/67/6701.pdf, erişim: 14.9.2017

II. DÜŞME, KALDIRMA, TAŞIMA VE EGZERSİZDoç. Dr. Aydan Aytar - Dr. Öğr. Üyesi Atahan Altıntaş

Modül Adı: Düşme, Kaldırma, Taşıma ve Egzersiz

Modül Sorumluları:

Doç. Dr. Aydan Aytar Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Fizyoterapi ve Rehabilitasyon Bölümü[email protected]

Dr. Öğretim Üyesi Atahan AltıntaşBaşkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Spor Bilimleri Bölümü[email protected]

Modülün Genel Amacı: Yaşlı kişilerde düşmeye sebep olacak faktörleri öğ-retmek, düşmenin önlenmesi için mevcut olan yetersizliklere yönelik bilgi-lendirme yapmak, evde uygulanabilecek egzersizleri öğretmek, düşmelerin önlenmesi için doğru ve güvenli ev ve çevre koşulları konusunda bilinçlen-dirmek. Bakım vericilerin beden sağlıklarını doğru kullanmalarını sağlatmak, güvenli ve doğru taşıma, kaldırma ve yürüme tekniklerini öğretmek, yürüme yardımcıları hakkında bilgi vermek.


Kazanımlar:

Bakım vericiler;

1. Düşmeye sebep olacak faktörleri öğrenirler.

2. Düşmenin önlenmesi için mevcut yetersizliklere yönelik bilgilenirler.

3. Egzersizleri öğrenirler.

4. Düşmelerin önlenmesi için doğru ve güvenli ev ve çevre koşullarını sağlarlar.

5. Bedenlerini doğru kullanmayı öğrenirler.

20 2. MODÜL

6. Güvenli ve doğru taşıma, kaldırma ve yürüme tekniklerini öğrenirler.

7. Yürüme yardımcıları hakkında bilgilenirler.

İçerik:

1. Düşme

a. Düşmeye Sebep Olan Risk Faktörleri

b. Düşmenin Önlenmesi için Güvenli Ev ve Çevre Ortamının Organizas-yonu

i. Evdeki Düşmeler için Potansiyel Riskler

ii. Riskleri Azaltmak için Tavsiye Edilen Değişiklikler

iii. Düşme Yaşandığında Yapılması Gerekenler

c. Bakım Vericiler için Egzersizin Önemi

i. Egzersiz ve Fiziksel Aktivite Arasındaki Fark

ii. Egzersiz Yaparken Dikkat Edilmesi Gerekenler

iii. Egzersiz Çeşitleri

iv. Evde Uygulanabilecek Egzersiz Örnekleri

v. Egzersiz Yaparken Dikkat Edilmesi Gerekenler

vi. Yaşlı Bakım Vericilerde Egzersizin Uygulanmaması Gereken Du-rumlar

2. Bakım Verici ve Yaşlılar için Pozisyonlama, Kaldırma ve Taşıma Tek-nikleri

a. Yatak İçi Pozisyonlama Teknikleri

i. Sırtüstü

ii. Yan Yatış

iii. Yüz üstü Yatış

b. Yatak İçi Hareketlilik Teknikleri

i. Döndürme

ii. Yukarı Çekmek

c. Kaldırma Teknikleri

i. Yatağa Oturtmak

ii. Ayağa Kaldırmak

iii. Oturtmak

d. Yürüme Yardımcıları

Düşme, Kaldırma, Taşıma ve Egzersiz 21

1. Düşme

Yaşlanmayla birlikte birçok fiziksel, psikolojik ve sosyal yetersizlikler, ayrıca kronik hastalıklar ve günlük yaşam aktivitelerinde bağımlılığın artması yaş-lı bireylerde düşme riskini artırmaktadır. Yaşlılarda sık karşılaşılan bir durum olan düşme, yaşlıda bilişsel, davranışsal ve yürütücü fonksiyonlarda gerileme ortaya çıktığında görülmeye başlar. Bununla birlikte düşme sıklığı yaş ile bir-likte ve yaşanılan ortamın özelliklerine göre artmaktadır.

Düşme, bir kişinin yanlışlıkla yerde, zeminde veya bulunduğu seviyeden daha aşağıdaki bir seviyede hareketsiz hale gelmesi olarak tanımlanır. Düşme-ler yaşlılarda yaralanma ve ölümün önde gelen nedenlerinden biri ve önemli bir sağlık problemidir. Toplumda bağımsız yaşayan 65 yaş üstü kişilerin %35’i her yıl düşmektedir. Yapılan çalışmalarda 65 yaş üstü bireylerin düşmeye neden olan faktörlerden kaza ya da çevresel faktörlerin oranının %30-50; denge bozukluklarının oranının %10-25 olduğu tespit edilmiştir. Son bir yıl içerisinde ikiden fazla düşme olması tekrarlı düşme olarak tanımlanmaktadır.

a. Düşmeye Sebep Olan Risk Faktörleri

Düşme oluşturan nedenlerin her biri risk faktörü olarak tanımlanmaktadır. Yaşlılarda düşmeye sebep olan birçok risk faktörü bulunmaktadır. Bu risk fak-törleri biyolojik, davranışsal, çevresel ve sosyoekonomik risk faktörleri olmak üzere dört alanda değerlendirilmektedir.

Biyolojik

• Demografik özellikler (Yaş, cinsiyet ve etnik yapı)

• Fizyolojik değişiklikler ve sağlık sorunları

• Fiziksel performansta azalma

• Görme ve işitme bozuklukları

• Sinir sistemi bozuklukları (azalmış refleksler ve duyu)

• Kas iskelet sistemi bozuklukları (kemik erimesi, azalmış kas kuvvet ve kontrolü, esneklik)

• Kardiovasküler bozukluklar

• Yürüme ve denge bozuklukları

• Ayak problemleri

• Bilişsel, duyusal ve psikolojik problemler

• İlaç kullanımı

22 2. MODÜL

Sosyoekonomik

• Gelir düzeyi

• Yaşam standardı

• Eğitim düzeyi düşüklüğü

• Sağlık ve sosyal hizmetlere sınırlı ulaşma

• Barınma ve sosyal destek/iletişim yetersizliği

Çevresel

• Ev ve çevre ergonomisinin yetersiz olması (ıslak ve kaygan zemin, düzensiz/dağınık oda, merdiven, banyo, tuvalet ve yatak yanında tutunacak destek yerlerin olmaması/sağlam olmaması, yerde ve çevrede sabit olmayan objeler, yetersiz aydınlatma, halıların kat-lanması, düzensiz kablolar vb.)

• Yanlış kullanılan yürüme yardımcıları

Davranışsal

• Riskli davranışlar, fiziksel yeteneğinin üstünde aktivite ve günlük işler (Dolabın en üst rafını temizlemek gibi)

• Aceleci olmak

• Uygun olmayan kıyafet ve ayakkabı

• Düşme korkusu ve daha önceden olan düşme öyküsü

• Yetersiz egzersiz

• Yetersiz beslenme

Toplumda en fazla düşme yaşlılarda görülmekle birlikte risk faktörlerinin belirlenmesi ve bazı faktörlerin önlenmesi önemlidir. Düşme sıklığı yaşlılarda aktivite kısıtlanmasına, fiziksel yeteneklerin ve yaşam kalitesinin azalmasına, kaygı ve stres düzeyinin artmasına, kendine güvende azalmaya, sosyal izolas-yona ve huzurevlerine erken başvuruya sebep olabileceğinden mümkün olan değiştirilebilir risk faktörleri üzerinde durulmalıdır. Düşmelere yönelik önlem-ler alınırken her yaşlı için ayrı bireysel önlemler alınmalıdır.

b. Düşmenin Önlenmesi İçin Güvenli Ev ve Çevre Ortamının Organizasyonu

Yaşlılarda ev ortamında meydana gelen kazaların çoğu kolayca gözden ka-çabilen ancak kolaylıkla da önlenebilecek bazı tehlikelerden kaynaklanmak-tadır. Yaşlılarda düşmeler genellikle evde ya da bina içinde olmaktadır. Bina


içindeki düşmelerin çoğu eşik veya basamakta olurken, ev içindeki düşmeler ise genellikle banyo, yatak odası ve mutfakta olmaktadır. Yaşlıların nerede, nasıl yaşadığı, yaşadığı yerin niteliği ve düzenlenmesi yaşlı refahı açısından önemlidir. Bu nedenle yaşlılarda ev kazalarının ve düşmelerin önlenmesi için potansiyel riskler bilinmeli ve yaşam alanları ergonomik faktörler göz önüne alınarak yeniden düzenlenmelidir.

i. Evdeki Düşmeler için Potansiyel Riskler

• Çok parlatılmış yüzeyler kaymaya neden olabilir.

• Kalın tüylü ve kenarlıklı halılar takılıp düşmeye neden olabilir.

• Düşük ve uygun olmayan ışıklandırma tehlikelere açık hale getirebilir.

• Cilalı yüzeylerden (özellikle güneş ışığı) ışığın parlaması ve koruyucu-suz elektrik ampullerinden parlama ile görüşte bozukluk sonucunda düşme olabilir.

• Zayıf aydınlatma merdivenlere takılıp düşmeye yol açabilir.

• Tırabzan olmadığı veya uygun tırabzanın bulunmadığında destek kay-bolabilir.

• Zayıf tutulan askı veya ıslak, kaygan lavabo kenarı yeterli desteği sağ-lamayabilir.

• Oturma ve yatak yeri çok alçak ya da yüksek olduğunda transferlerde sıklıkla düşmeler olabilir.

• Islak zeminlerde sıklıkla kayma ve düşmeler olabilir.

• Zayıf oturma dengesi yataktan düşmelere yol açabilir.

• Yüksek veya alçak raflardan eşyaları almak için bükülme veya uzanma hareketleri dengenin bozulmasına ve düşmeye neden olabilir.

• Düşük oda sıcaklığı vücut ısısının düşmesine neden olabilir, vücut ısısı-nın azalması sonucunda düşmeler olabilir.

ii. Riskleri Azaltmak için Tavsiye Edilen Değişiklikler

• Banyolarda kaymayan karolar, küvet, lavabo ve tuvalete yakın yer ze-mini için kaymayan veya içerde/dışarda yer örtüleri için yapışkan şe-ritler; kaymaya dirençli zemin cilası kullanılmalıdır; mutfak lavabosu ile paspas, ıslak zemine karşı korunmak için kaymayan yüzeye sahip olmalıdır.

• Az tüylü halılar kullanılmalıdır.

24 2. MODÜL

• Yüksek riskli alanlarda, örneğin merdivenler, banyo, yatak odasında ışıklandırmanın arttırılması gerekir.

• Parlamayı yok etmek için pencerelerde koyulaştırıcı boyalı materyal kullanılabilir; ışık kaynaklarını yeniden gözden geçirerek aşırı parlaklık azaltılabilir.

• Karanlıkta bir aşağı bir yukarı gitmeyi önlemek için merdivenlerin baş ve alt kısmına elektrik düğmeleri yerleştirilebilir veya üst ve alt basa-mak alanına, gece lambaları ile görüş kazandırılabilir; basamak kenar-larına kaymayan renkli yapışkan şeritler konulabilir (basamak yüksek-liği en fazla 15 cm. olmalıdır).

• Her iki yana duvardan 2,5-5 cm uzağa silindirik, uç kısımları içe dönük ve kolayca kavramayı sağlayacak, üst ve alt basamakta işareti olan ve daha uzun olan (ilk ve son basamağın ilerisine giden) tırabzanlar ko-nulabilir.

• Kaymayan tutunma barlı havlu askılıklar yerleştirilebilir.

• Tuvaletin yanındaki duvarda tutunma barları ve yükseltilmiş tuvalet kullanımı tavsiye edilir.

• Kaymayan yapışkan lastik bantlar veya emici başlıkları olan altlıklar küvet zeminine yerleştirilir; küvet ve duş içine ve etrafına kaymayan tutunma barları yerleştirilir; bir duş sandalyesi ve denge bozukluğu olanlar için elle tutulan duş başlığı kullanılması önerilir.

• Yatak yüksekliği için dizden yere olan mesafenin ölçüsü alınmalıdır (çoğu kişi için yatağın üstünden yere olan mesafe 46 cm olduğundan bu değer emniyetli transfere olanak sağlar).

• Yatağın kenarları, oturma pozisyonundaki bir kişi için çökme oluşma-dan yeterli desteği verecek kadar sağlam olmalıdır.

• Alçak sandalyeler daha uygun olanlarıyla değiştirilmelidir (ideal san-dalye yüksekliği için oturma yerinden yere olan mesafe 36-41 cm; kol dayama yeri oturma yerinin 18 cm. üstünde olmalıdır).

• Sık olarak kullanılan mutfak ve banyo eşyaları aşırı uzanma ve bükül-meden kaçınmak için kolay ulaşılabilir halde düzenlenmelidir; kullanı-lan aletlerin elle uzanılacak mesafede olması sağlanmalıdır.

• Oda içi sıcaklığı kış aylarında 22 derece olmalıdır.


iii. Düşme Yaşandığında Yapılması Gerekenler

• Yaşlı kişiyi kaldırmadan önce genel durumunu değerlendirin.

• Morarma, kanama, travma, davranışsal ve fiziksel değişimlerin belirti-lerini gözlemleyin, boyunda veya kafada yaralanma varsa acil durum ekiplerini (Acil Servis: 112) arayın. Onlar gelene kadar kişiyi hareket ettirmeyin.

• Kişinin düşme sonrasında ağrısını sorgulayın. Bazen, düşme sonrası yaşanabilecek şok yaşlı kişinin ağrıyı olaydan belli bir süre sonra his-setmesine neden olabilir. Devam eden ağrısı var ise doktora başvurun.

c. Bakım Vericiler İçin Egzersizin Önemi

Bakım vericinin üstlendiği bakımın ortaya çıkardığı psikolojik sıkıntıların yanı sıra, bakım vericilerde fiziksel sağlık problemleri, ekonomik ve sosyal problemler de meydana gelmektedir. Bakım verici yükü ve yaşayacağı prob-lemler özelikle aşağıdaki gibi çeşitli etkenlere bağlı olarak değişiklik göstere-bilir;

• Bakım vericinin sağlık sorunu olması

• Yaşlının günlük yaşam aktivitelerindeki bağımlılık düzeyi

• Bakımda başka bir yardımcı bireyin olma durumu

Bakım vericilerde meydana gelebilecek sağlık problemleri aşağıda belirtil-miştir:

• Fiziksel zorlanmalara bağlı kas gerginliği, kas iskelet sistemde ha-sar, kronik hastalıkların ve ağrının şiddetlenmesi

• Diyet ve egzersiz gibi sağlıkla ilgili aktivitelerin olumsuz değişmesi-ne bağlı kas iskelet sistemi ve kalp damar sağlığı problemleri

• Psikolojik problemlerin neden olabileceği fizyolojik olumsuz etki-ler (depresyonda enfeksiyonlara duyarlılığın artması gibi)

• Hipertansiyon, kardiyovasküler ve sindirim sistemleri ile ilgili has-talıklar

• Uyku sorunları

• Yorgunluk

Bakım vericiler aynı kaldırma veya çekme hareketlerini defalarca tekrarla-dıkları için kas iskelet sitemlerinde meydana gelen yaralanmaların çoğu sık-lıkla aşırı kullanımdan kaynaklanır. En yaygın yaralanmalar bel, sırt, boyun ve omuz bölgelerinde meydana gelmektedir.

26 2. MODÜL

Bakım vericiler aşağıda belirtilen durumlarda yaralanma riski altındadırlar:

• Yatakta yatan bir kişiyi oturma pozisyonuna getirmek

• Yataktan kişiyi tekerlekli sandalyeye aktarmak

• Bir kişiye erişmek veya bakımını sürdürmek için uzun süre eğilmek

Yaralanma riskini azaltmak için bakım vericilerin uygun kaldırma teknikle-rini kullanması yaralanmaların önlenmesinde yardımcı olabilir.

Ayrıca kaldırma ve taşıma aktivitelerini kolaylaştırmak için tüm vücut ge-nel kuvvetlendirme egzersizleri ve yaralanmalara açık bölgeler için genel ko-runma egzersizleri önerilebilir. Tüm bunlara ek olarak egzersiz ve aktif yaşam tarzı genel sağlık açısından da önemlidir.

Yapılacak egzersiz bakım vericinin;

• Hastalık riskini azaltır.

• Kan basıncını azaltır.

• Dengeyi ve beden duruşunu geliştirir.

• Kalp ve solunum fonksiyonunu arttırır.

• Kas kuvveti ve esnekliğini arttırır.

• Vücut yağ oranını azaltır, kas kütlesini koruyarak vücut kompozisyonu-na katkıda bulunur.

• İş yapabilme kapasitesini arttırır.

• Kemik kaybının azalması ve kemik mineral yoğunluğunun artmasına yardım eder.

• Kolestrol ve şeker düzeyini düzenler.

• Fiziksel performans, fonksiyonel kapasite ve hareket becerisini artırır.

• Beynin oksijenlenmesi ve uyanıklığın artması sonucu zihinsel faaliyet-leri artırır.

• Kaygı ve depresyonu azaltır.

• Uyku kalitesini artırır.

• Kendini iyi hissetme durumunu artırır.

• Yaşam süresini uzatır ve yaşam kalitesini artırır.

i. Egzersiz ve Fiziksel Aktivite Arasındaki Fark

Fiziksel aktivite günlük yaşam içerisinde kas ve eklemlerimizi kullanarak enerji tüketimi ile gerçekleşen, kalp ve solunum hızını arttıran aktiviteler


olarak tanımlanabilir. Başka bir deyişle, kaslarınızı harekete geçiren hareketler olarak adlandırılır. Ev işleri, bahçe işleri, yürümek, merdiven çıkmak vb… tüm bunlar fiziksel aktivitenin bir örneğidir. Egzersiz ise fiziksel aktivitenin bir alt alanı olarak planlı yapılandırılmış, istemli, fiziksel uygunluğun bir ya da bir kaç unsurunu geliştirmeyi amaçlayan sürekli aktivitelerdir.

ii. Egzersiz yaparken dikkat edilmesi gerekenler

Egzersiz yaparken üç önemli nokta üzerinde durulmalıdır.

SIKLIK SÜRE ŞİDDET

Egzersiz Sıklığı: Egzersizin ne kadar sıklıkta yapıldığı anlamına gelmekte-dir. Öneriler en az 30 dakika olmak üzere haftada 3-5 kez egzersiz yapılması şeklindedir.

Egzersiz Süresi: Egzersizin süresiyle ilgili öneriler farklılık gösterebilmek-tedir. Bazı kaynaklar günde 20-60 dakika süreli egzersiz önerirken, bazıları da haftada 3-4 gün azami kalp hızının %50-80’ine ulaşacak şiddette 30 dakika veya her gün azami kalp hızının %50’sinin altındaki bir şiddette egzersiz yapıl-ması şeklindedir.

• Egzersizler düzenli olarak yapılmalıdır.

• Açık havada yürüyüş, başlamak için kolay bir yoldur. Egzersiz yapmak için harcadığınız süreyi kademeli olarak artırın.

• Egzersiz yapmak için gün içerisinde yönetebileceğiniz uygun zamanı seçin.

Egzersiz Şiddeti: Egzersiz sıklığı ve süresinin temel belirleyicisidir. Egzersi-zin faydalı olabilmesi için şiddetinin belli bir düzeyin üzerinde olması gerekir.

Egzersiz şiddetini belirlemede “azami kalp hızı” hesabı dikkate alınır. Azami kalp hızı “220-kişinin yaşı” formülüyle bulunur.

Egzersizin şiddeti fizyolojik değişkenlere göre sınıflandırıldığında 3 derece-ye ayrılabilir:

Hafif şiddette egzersiz: Dakikada 3,5 kaloriden az (kkal/dk) enerji yakılma-sını sağlayan tüm etkinlikler bu gruptandır. Bu şiddetteki egzersizler gezinti

28 2. MODÜL

yapma, yavaş hızda yürüme, hafif şiddette ev işi yapma gibi etkinlikleri kapsar. Kalp hızı kişinin azami kalp hızının %50’sinin altındadır.

Orta şiddette egzersiz: Dakikada 3,5–7 kalori (kkal/dk) enerji yakılmasını sağlayan tüm etkinlikler bu gruptandır. Bu şiddetteki egzersizler hızlı yürüme, dans, eğlence amaçlı yüzme, bisiklet binme, eğlence amaçlı yürüme, bahçe işleri yapma, ev temizliği yapma ve tenis, futbol, basketbol gibi etkinlikleri kapsar. Orta derece şiddette egzersiz yapıldığında kalp hızı azami kalp hızının %50-70’ine ulaşmalıdır.

Orta şiddette egzersiz etkinlikleri sürekli yapıldıklarında sağlık açısından özellikle kardiyovasküler hastalık riskini azaltma gibi birçok faydalı sonuç oluş-tururlar.

Şiddetli egzersiz: Dakikada 7 kaloriden fazla (kkal/dk) enerji yakılmasını sağlayan tüm etkinlikler bu gruptandır. Bu şiddetteki egzersizler hafif koşu, ağır bahçe işi, şiddetli aerobik dans, yarış amaçlı yüzme, bisikletle rampa tır-manma gibi etkinlikleri kapsar. Şiddetli egzersiz yapıldığında kişinin kalp hızı azami kalp hızının %70’ini geçmelidir.

Egzersizin şiddetini belirlemek için şu basit püf noktaları deneyin:

• Egzersiz yaparken konuşmayı deneyin. Egzersiz yaparken konuşmada zorlanıyor iseniz çalışma şiddetiniz fazla demektir.

• Egzersiz yaparken şarkı söyleyebiliyorsanız muhtemelen yeterli şiddet-te egzersiz yapmıyorsunuz demektir.

• Doğru dozda egzersiz için konuşabiliyor olmanız gerekir, fakat bu esna-da az da olsa nefes darlığı hissedebilirsiniz.

Sadece egzersiz yapılması yeterli değil aynı zamanda günlük fiziksel aktivi-te düzeyinin de arttırılması sağlanmalıdır. Günlük aktivite düzeyi aktif yaşam tarzı, dans ve oyun gibi rekreasyonel aktiviteler ile de arttırılabilir.

Fiziksel aktivite düzeyini arttırmak ve ölçmek için adımsayarlar yararlı ola-bilir. Adım sayar kullanırken, günlük en az 7.000 adıma ulaşılmalı ve aşamalı olarak günlük ≥ 2.000 adım artışı sağlanmalıdır.

Bireylere önerilen egzersizler sistematik olmalı, her bireyin özellikleri ve sağlık durumuna göre ayrı planlanmalıdır!

iii. Egzersiz Çeşitleri

Egzersizler kuvvetlendirme, esneklik ve dayanıklılığı artırmaya yönelik ol-malıdır.


Kuvvetlendirme Egzersizleri

Dirençli egzersizler kuvveti ve dayanıklılığı artırır, dengeyi geliştirir. Direnç-li egzersizler, omuzlar, kollar, bel, kalça ve bacaklar gibi geniş kas gruplarını içermelidir. Bu egzersizler serbest ağırlıklar kullanarak veya kombine aletler yardımı ile yapılabilir. Direnç için kullanılacak ağırlık kişiye özel olarak be-lirlenmelidir. Hareketleri hızlı yapmak, aşırı ağırlık kullanmak ekstra bir kazanç sağlamaz ve üstelik yaralanma riskini artırır. Dirençli egzersizlerde ağırlık 2-3 saniye süresince kaldırılmalı, 4-6 saniye süresince sabit bir noktada bekletilmeli ve eski konuma geri dönülmelidir.

Germe Egzersizleri

Kas kuvvetini ve kardiopulmoner dayanıklılığı artırmak için değil esnekliği arttırmak amacı ile kullanılır. Aerobik ve dirençli egzersizlerin öncesinde ve sonrasında 10-15 dakikalık germe egzersizleri, özellikle yaralanmaların en-gellenmesi açısından ısınma ve soğuma egzersizi olarak faydalıdır. Germede pozisyon oldukça önemlidir ve kişi çalıştırdığı kasta yeterince gerginlik hisset-melidir. Egzersize rahat bir pozisyonda başlanmalı, yavaşça hareket sonuna ulaşılmalı, burada 15-30 saniye tutulmalı, bu sırada ağrı olmamalı ve tekrar yavaşça başlangıç pozisyonuna gelinmelidir. Her hareket en az 3-5 defa yapıl-mak üzere, 5-10 dakika germe uygulanmalıdır.

Aerobik Egzersizler

Aerobik egzersizler özellikle kardiyopulmoner dayanıklılığı geliştirmek için yararlıdır. İdeal egzersiz şekli, düşük şiddetli, ritmik, geniş kas gruplarının kul-lanıldığı kesintisiz uygulanan aerobik egzersizdir. Bu koşulları sağlayan gele-neksel egzersiz çeşitleri, koşma, bisiklet ve yüzmedir. Yaşlılar için bazen bahçe işleri, hızlı yürüme, hafif koşu daha uygun olabilir. Ancak bunların etkili ve yararlı olabilmesi için, hedef kalp hızına ulaşmak önemlidir.

Gevşeme ve Nefes Egzersizleri

Nefes ve gevşeme egzersizleri vücudumuzdaki gerilimden sistemli bir şe-kilde kurtulmayı sağlamaya yardımcı olan alternatif tekniklerdir. Sadece kas yapısındaki gerilimin azaltılmasında değil, genel olarak tüm kaygı ve gerginlik durumlarında kullanılabilir.

Vücudu gevşetebilmek için ilk yapılması gereken nefesi kontrol etmektir. Nefesi kontrol edebilmek için de doğru nefes tekniklerini kullanmak gerek-mektedir.

30 2. MODÜL

• Sağ elinizi göğsünüze, sol elinizi karnınızın üzerine yerleştirin. • Burnunuzdan yavaşça nefes alıp karnınızı gelen havayla genişletin. • Ağzınızdan yavaş yavaş dışarı nefes verin (nefes verme süreniz alma

sürenizin 2 kat fazlası olsun). • Gün içerisinde nefes egzersizleri yapın.

vi. Evde Uygulanabilecek Egzersiz Örnekleri

Isınma ve Germe Egzersizleri


Kuvvetlendirme Egzersizleri

32 2. MODÜL

Gevşeme Egzersizleri

v. Egzersizleri yaparken dikkat edilmesi gerekenler:

• Yaralanma riskini minimale indirmek için tüm egzersiz ve zorlu fiziksel aktivitelerden önce ısınma egzersizi uygulanmalıdır.

• Aktiviteler boyunca susuz kalmamak için egzersizler sırasında ve son-rasında düzenli sıvı alımı önemlidir.

• Egzersiz veya fiziksel aktivitenin yapıldığı yerlerde iyi havalandırma, iyi aydınlatma, uygun elbise ve ayakkabı giyilmesi ve gerekli güvenlik ön-lemlerinin alınması gibi çevre şartlarının ayarlanması önemlidir.

• Egzersiz yaparken baş dönmesi, mide bulantısı, kusma, aşırı kalp çar-pıntısı ve nefesin zorlanması, göğüs ağrısı ayrıca kas iskelet sistemine ait kramp, ağrı gibi durumlarda egzersizi sonlandırmak ve sağlık pro-fesyoneline danışmak gerekir.

vi. Yaşlı bakım vericilerde egzersizin uygulanmaması gereken durumlar:

• Şiddetli kalp damar hastalığı

• Kalp yetmezliği

• Kalp ritim bozuklukları

• Şiddetli kalp kapak hastalığı

• Yüksek tansiyon

• Damar tıkanıklığı, kanama ve toplardamarlar içinde pıhtı oluşması

• Damar genişlemesi


• Kas-iskelet sistemi yaralanması

• İleri derecede unutkanlık ve davranış bozuklukları

2. Bakım Verici ve Yaşlılar İçin Pozisyonlama, Kaldırma ve Taşıma Teknikleri

Doğru kaldırma ve taşıma tekniklerini kullanmak hem kendi vücudunuzu korumaya yardım eder hem de bakım verdiğiniz kişiye zarar vermeden onun güvenli ve hızlı şekilde taşınmasını sağlar. Bunlar için yatak içi pozisyonlama, hareketlilik, yataktan kaldırma teknikleri ek olarak da yürüme esnasında kul-lanılan yardımcılar önemlidir. Ayrıca dikkat edilmesi gerekenler;

• Eğer kişi yatağa bağımlı ise yatak yarası oluşmaması için pozisyon en geç 2 saatte bir değiştirilmelidir.

• Eğer kişi yatağa bağımlı ise rutin hareketlerinin dışında pasif, aktif ve aktif yardımlı normal eklem hareket açıklığı egzersizleri kollar ve bacaklar için yapılmalıdır.

• Yaşlılar için hijyen bakımına yardımcı olmak amacı ile köp-rü kurma gibi yataktan kaldırma egzersizleri önerilebilir.

a. Yatak İçi Pozisyonlama Teknikleri

i. Sırtüstü:

• Kişinin baş altına orta yükseklikte rahat edebileceği bir yastık yerleşti-rilir. Eğer tansiyon, mide vs. gibi problemi var ise yastık yüksekliği ona göre ayarlanabilir.

• Gövde düz olmalı herhangi bir yana eğilmemelidir.

• Ellerinin altına kişi rahat ediyor ise bir rulo yerleştirilir.

34 2. MODÜL

• Bacaklar düz olacak ve dışa dönmeyecek şekilde yastık veya herhangi bir kum torbası ile pozisyonlanmalıdır.

• Eğer dizin bükülü kalmasında herhangi bir sakınca yok ise diz altı ince bir yastık ile pozisyonlanmalıdır.

• Ayak bileği aşırı öne ve geriye gitmeyecek şekilde doğal pozisyonda desteklenmelidir.

• Eğer bacağın yüksekte olması gereken (toplardamarlar içinde pıhtı oluşması gibi bir sorun var ise) bacak 45 derecelik açı ile pozisyonlan-malıdır.

ii. Yan Yatış:

• Kişinin omurgasının düzgünlüğü korunacak şekilde gövdesi yastık ile desteklenmelidir.

• Baş altına omuz yüksekliğinde bir yastık konmalıdır.

• Kişinin altta kalan kolu öne doğru uzatılmalı, üstte kalan kol rahat şe-kilde yastık ile desteklenmelidir.

• Kişinin bacakları hafif bükülü rahat pozisyonda olmalı bacaklar arasına yastık konulmalıdır.


iii. Yüzüstü Yatış:

İyi bir yatış pozisyonu olmasına rağmen hem solunum hem de kalp fonksiyonlarına olan olumsuz etkilerinden ötürü pek tercih edilmemelidir.

b. Yatak İçi Hareketlilik Teknikleri

i. Döndürme:

• Yüzünüz döndüreceğiniz kişiye dönük iken, ayaklarınızı omuz genişli-ğinde tutun.

• Dizlerinizi bükün ve sırtınızın doğal eğriliğini koruyun.

• Kişiyi döndürmeye başlamadan önce yatakta pozisyonlayın. Bu dönü-şü kolaylaştıracaktır.

• Pozisyonlama için; kişinin döndüreceğiniz tarafın karşı tarafındaki aya-ğını diğer bacağın üzerine; karşı taraftaki kolunu da gövdesinin üstüne yerleştirin. Kişinin size uzak (karşı taraf) taraftaki kalça ve omuzundan destekleyerek dönmesini sağlayın.

ii. Yukarı çekmek:

• Kişinin yanında dururken, ayaklarınızı omuz genişliğinde bir ayağınız diğerinden biraz daha önde duracak şekilde tutun.

• Dizlerinizi bükün ve sırtınızın doğal eğriliğini koruyun.

• Yukarı çekeceğiniz kişinin eğer mümkünse ayaklarını ve dirseklerini

36 2. MODÜL

bükerek onlardan destek almasını teşvik ederek yukarı çekilmesini sağlayın.

c. Kaldırma Teknikleri

Kişiyi kaldırmadan veya taşımadan önce hatırlamanız gereken bazı şeyler var-dır:

• Kişiye ne yapacağınızı önceden anlatın.

• Kişileri yapabildiği hareketler doğrultusunda sözel olarak teşvik edip cesaretlendirin.

• Aceleci davranmayın.

• Kişilerin zayıf olan veya hastalıklarından ötürü etkilenen kollarını kal-dırma aktiviteleri esnasında çekmeyin.

• Kişilerin iyi oturan ve kaymayan ayakkabı veya terlik giydiğinden emin olun.

• Yatak ve tekerlekli sandalyeyi kaymayı önlemek için kilitlemeyi unut-mayın.

• Kişilerin etkilenmeyen veya “güçlü” yanını, hareket ettiği sandalyeye doğru yerleştirin.

• Kaldırmak için doğru vücut mekaniği kullanın.

• Başınızı ve boynunuzu omurganızla hizaya getirin, sırtınızı düz tutun ve bacaklarınızı bükün.

• Taşınan kişiyi daima vücudunuza yakın tutun.

• Dengenizi korumak için ayaklarınızı omuz genişliğinde açık tutun.


• Kaldırmak ve/veya çekmek için bacaklardaki kaslarınızdan da kuvvet alın.

i. Yatağa Oturtmak

• Yatakta yatan bir kişiyi tekerlekli bir sandalyeye taşımak için sandalye-yi mümkün olduğunca yatağın yakınına paralel olarak koyun ve teker-leklerini kilitleyin.

• Yatak ayarlanabilir ise yatağı da kilitleyin ve aşağı doğru indirin.

• Bacağını kolunu pozisyonlayarak kişiyi yana doğru döndürün.

• Kişinin önce bacaklarını yataktan aşağı sonra, vücudunu döndürerek kişinin yatağın kenarında oturmasını sağlayın.

• Ayaklarınızı omuz genişliğinde tutun, dizlerinizi bükün ve sırtınızın do-ğal eğriliğini koruyun.

• Yatak kenarında birkaç dakika başının dönmediğinden emin oluncaya kadar oturtun.

• Bu esnada kişinin karşısında olun.

ii. Ayağa Kaldırmak

• Kişinin tekerlekli sandalyeye geçmesine yardımcı olması gerekiyorsa, kişinin ayaklarını zemine ve hafifçe aralık olacak şekilde yerleştirin. Ki-şinin önünde durun ve kişinin ellerini yatağa veya sizin omuzlarınıza koymasını sağlayın.

38 2. MODÜL

• Ayaklarınız omuz genişliğinde ve dizleriniz bükülmüş halde olmalıdır. Kollarınızı kişinin arkasına koyun ve ellerinizi birbirine yaklaştırın. Kişi-yi size yakın tutun.

• Kişiye ayağa kalkmasına yardım edeceğinizi açıklayın. Onu eğer bir sorun yoksa bacaklarıyla kaldırma esnasında yeri itmeye teşvik edin. Eğer bacaklarında bir sorun var ise bacaklarını kendi bacaklarınız ile destekleyin.

• Kaldırırken “1-2-3” şeklinde ritmik olarak sayı sayarken “3” de ağırlık-larınızı geriye doğru çekin. Sırtınızı düz tutun ve bacaklarınızı bükün.

• Bu tür hareketlere yardım etmek için kişinin beline kemer takabilirsi-niz. Kemer kişiyi kaldırmanıza ve taşımanıza yardım edecektir. Kemer kişinin gövdesinin çevresine (omuzlarının altında değil) yerleştirilebi-len geniş, yumuşak ve basit özelliktedir.

iii. Oturtmak

• Tekerlekli sandalyeye doğru dönün, dizlerinizi eğin ve kişiyi sandalye-ye indirin.

• Kişiden dizlerinin arkasında sandalyeyi hissetmesini ve mümkünse sandalyenin kollarına erişmesini ve kolları ile destek almasını isteyin.


• Yavaşça onun oturmasına yardım edin.

• Oturmada sandalyenin merkezinde oturduğundan emin olun. Gere-kirse kalçasını sandalyenin arkasına doğru geri çekin.

d. Yürüme Yardımcıları

Yürüme yardımcıları denge problemi yaşayan hastalarda yürüme ve gün-lük yaşam aktivitelerinin yapılmasında yardımcıdır. Zamanla gelişen fonksiyon üzerindeki etkisi nedeniyle kullanılan yürüme yardımcısı düzenli olarak kont-rol edilmelidir.

Yürüme yardımcılarının yanlış kullanımı düşmelere neden olabilir.

Yürüme yardımcıları;

• Baston

40 2. MODÜL

• Yürüteç

Yürüme yardımcılarının kullanım amaçları;

• Destek yüzeyini genişletir

• Dengeyi artırır

• Hafif dokunma ile duyu uyarısı sağlar

• Yürüme ve transferlere yardımcı olur

• Motivasyon sağlar

• Güven verir

• Günlük yaşam aktivitelerinde bağımsızlığı artırır

Kişinin yürüme esnasında yürümesine destek olmak için kişilerin yanında veya arkasında hafif destek vermeniz kişilerin güvenli yürüyüşünü kolaylaştı-racaktır.


KAYNAKLAR

Holtzer R, Friedman R, Lipton RB, Katz M, Xue W, Verghese J. The relationship between specific cognitive functions and falls in aging. Neuropsychology 2007;21(5):540-548.

Austin N, Devine A, Dick I, Prince R, Bruce D. Fear of falling in older women: a longitudinal study of incidence, persistence, and predictors. Journal of the American Geriatrics Society 2007;55:1598-1603.

Kaminska M, Brodowski J, Karakiewicz B. Fall risk factors in community-dwel-ling elderly depending on their physical function, cognitive status and symptoms of depression. International Journal of Environmental Research and Public Health 2015;12(4):3406-3416.

Emiroğlu O, Yıldırım N. Huzurevi çalışanlarının yaşlıda düşmeye ilişkin görüş-leri. Turkish Journal of Geriatrics 2007;10(4):184-196.

Idstad M, Ask H, Tambs K. Mental disorder and caregiver burden in spouses: the Nord-Trøndelag health study. BMC Public Health 2010; 10:516.

Pinquart M, Sörensen S. Correlates of physical health of ınformal caregivers: a meta-analysis. The Journals of Gerontology: Series B, 2007;62(2):126–P137.

American College of Sports Medicine Position Stand: Exercise and physical activity for older adults. Medicine and Science in Sports and Exercise 1998;30(6):992-1008.

Kırdı N, Can F, Kocaman Abit A, Bulut Doğan Z, Ertan ÜK. Geriatrik Rehabilitas-yon. Fizyoterapi Rehabilitasyon, editörler: Karaduman A, Tunca Yılmaz Ö. Pelikan Kitabevi, Ankara, 2016:353-365.

https://sbu.saglik.gov.tr/Ekutuphane/kitaplar/yaslisagligi.pdf

III. İLKYARDIMDoç. Dr. Yeter Kitiş

Modül Adı: Evde Acil Durumlarda İlkyardım

Modül Sorumlusu: Doç. Dr. Yeter Kitiş

Öğretim Üyesi

Geriatri Hemşireleri Derneği Yönetim Kurulu Üyesi

Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Halk Sağlığı Hemşireliği

[email protected]

Modülün Genel Amacı: Yaşlı bireylere bakım verenlerin bazı acil durumlarda yapması gereken ilkyardım uygulamaları konusunda bilgilendirilmesi ve ye-terliklerinin artırılmasıdır.

Eğitimin Süresi: 90 dakika

Kazanımlar

Bakım verenler bu modülün sonunda;

• İlkyardımın amacını ve önceliklerini bilir,

• Acil yardım telefonunu ve nasıl yardım isteneceğini bilir,

• Solunumu olmayan bireylerde başa uygun pozisyon vermeyi bilir,

• Bilinci kapalı ancak solunumu olan bireye koma pozisyonu vermeyi bilir,

• Kanaması olan hastanın vücut ısısını korumanın önemini bilir,

• Kanamalarda baskı uygulamasını bilir,

• Kırık, çıkık burlulma gibi posttravmatik durumlarda hastanın hareket-siz tutulmasının önemini bilir,

• Kola ve bacağa tespit uygulamasını bilir,

• Yanıkta yapılacak doğru ilkyardımı bilir,

• Zehirlenmeleri önlemek için temel ilkleri ve zehirlenmede ilkyardım uygulamayı bilir,

44 3. MODÜL

İçerik:

1. İlkyardımda temel ilkeler ve uygulamalar

1.1. İlkyardım uygulamasında genel ilkeler

1.2. Acil yardım isteme

1.3. İlkyardımda temel uygulamalar

2. Yaşam belirtilerinin kontrol edilmesi

2.1. Bilinç kontrolü

2.2. Soluk yolunun açılması ve solunum kontrolü

2.3. Nabız kontrolü

3. Kanamalarda ilkyardım

3.1. Kanama türleri

3.2. Kanamanın durdurulması

3.3. İç kanama belirtileri ve İlkyardım

3.4. Burun kanamasında ilkyardım

4. Kırık, çıkık ve burkulmalarda ilkyardım

4.1. Kırık, çıkık ve burkulma belirtileri

4.2. Kırık, çıkık ve burkulmalarda ilkyardım uygulamaları

4.3. Kırık, çıkık ve burkulmalarda sabitleme (tespit) işlemi

5. Yanıklarda temel ilkyardım ilke ve uygulamaları

5.1. Yanık nedenleri

5.2. Yanığın ciddiyetini belirleyen faktörler

5.2. Yanıkta ilkyardım Uygulaması

6. Zehirlenmelerde temel ilkyardım ilke ve uygulamaları

6.1. Ev ortamında zehirlenmeye yol açan etkenler

6.2. Zehirlenme belirtileri

6.3. Zehirlenmelerde ilkyardım ilkeleri

İlkyardım 45

1. İLKYARDIMDA TEMEL İLKE VE UYGULAMALAR

İlkyardım, kaza veya hayati tehlike oluşturan durumlarda sağlık çalışanlarının yardımı ulaşıncaya kadar hayatın kurtarılması veya hastanın durumunun kö-tüye gitmesini önlemek amacı ile olay yerinde, ilaçsız olarak ve eldeki olanak-larla yapılan müdahalelerdir.

1. 1. İlkyardım uygulamasında genel ilkeler

İlkyardımda birinci ilke (kendisi ve çevresindekiler için) güvenliğin sağlanmasıdır.

Hasta/yaralının korku ve endişeleri giderilir

İlkyardımcı kendisine yardımcı olacak kişileri yönlendirir, karmaşayı önler

Kırıklara yerinde müdahale edilir

Hasta sıcak tutulur

Hasta/yaralının yarasını görmesine izin verilmez

Hasta/yaralı bulunduğu yerde hayati tehlikesi olmadığı sürece yerinden kaldırılmaz

112 aranarak hastaneye sevki sağlanır

1.2. Acil yardım isteme

Acil yardım için 112 aranır. 112 aranırken dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardır:

Sakin olunmalı

Arayan kişi kendisini tanıtmalı

Yer, adres bilgileri açık verilmeli.

112 merkezinden sorulan sorulara net yanıt verilmeli

Olayın ne olduğu hakkında bilgi verilmeli

112 merkezindeki görevli gerekli tüm bilgileri aldığını belirtmeden te-lefon kapatılmamalı

1.3. İlkyardımda temel uygulamalar

İlkyardımda temel uygulamalar yaşamı koruma, durumun kötüye gitmesini önleme ve kurtarmadır.

46 3. MODÜL

Yaşamı koruma uygulamaları

1. Kanamayı durdurmak

2. Kalbi yeniden canlandırmak

Durumun kötüleşmesini önleme uygulamaları

1. Kırığı tespit ederek çevre dokulara zarar vermesini önlemek

2. Enfeksiyonları önlemek için yarayı örtmek

Kurtarma uygulamaları

1. Hastayı/yaralıyı rahat ettirmek

2. Yanında kalarak ona güven vermek

2. TEMEL YAŞAM BELİRTİLERİNİN KONTROL EDİLMESİ

2.1. Bilinç kontrolü

Şekil 1. Bilinç kontrolü

İlkyardım 47

Hasta/yaralıyı baygın halde bulduğunuzda adı ile seslenerek ve omuz-larından hafifçe sarsarak yanıt verip vermediğine bakılır. İnleme, gözlerini açma, bir şeyler söylemeye çalışma tam bilinç durumu olmasa da bilincin kısmen açık olduğunu gösterir. Bu durumda kişinin kalbinin çalıştığını anlarız. Hiçbir şekilde yanıt vermiyorsa hızlıca solunumu ve nabzı olup olmadığı değerlendirilir ve hava yolu açılır. İkinci bir kişi varsa o da 112 yi arar. İlkyar-dımcı önce 112’yi aradıktan sonra hemen hastanın yanına döner.

2.2. Soluk yolunun açılması ve solunum kontrolü

Şekil 2. Hava yolunun açılması ve solunum değerlendirmesi (bak- dinle- his-set)

Solunum bak -dinle-hisset dediğimiz yöntemle birkaç saniyede değerlen-dirilir. Önce hava yolunu açmak için bir el alına yerleştirilirken diğer elle çe-nesinden tutularak baş yavaşça geriye doğru alınır. Böylece dilin soluk yolunu kapatması önlenir. Şekilde görüldüğü gibi yüz hastanın yüzüne yaklaştırılır. Gözlerle göğüs kafesinin hareketi izlenmeye çalışılırken nefesini dinler ve sı-caklığını hissetmeye çalışırız.

48 3. MODÜL

2.3. Nabız kontrolü

Şekil 3. Şah damarından nabız kontrolü

Acil durumlarda nabız değerlendirmesi, şah damarından birkaç saniye içinde yapılmalıdır.

İlkyardım 49

Şekil 4. Koma pozisyonu

Kişinin solunumu var, ancak bilinci yerinde değil ise koma pozisyonu ve-rilerek hava yolu açıklığı sürdürülür. Bunun için omuz hizasına diz üstü otur-duktan sonra; 1. Bize yakın olan kolu baş hizasından geriye doğru uzatılır. 2. Hastanın uzak taraftaki kolu kıvrılarak eli bizden taraftaki yanağına yerleştirilir. 3. Uzak taraftaki bacağı dik olarak yukarıya kıvrılır. 4. Uzak taraftaki omzundan ve kalçasından tutularak bir hamlede kendimize doğru çevrilir.

3. KANAMALARDA İLKYARDIM

3.1. Kanama çeşitleri

Kanamaları iç kanama ve dış kanama olarak ayırabiliriz. Dış kanamada ya-ralanma sonucu bütünlüğünü kaybeden deriden dışarıya doğru kanama olur. Ayrıca vücudun doğal açıklıklarından (kulak, burun, ağız, anüs, idrar yolu veya üreme organları) kanama olabilir.

Kanayan damarın türü kaybedilen kan miktarı ile ilişkilidir. Atardamar ka-naması daha hızlı ve daha fazla miktarda kan kaybına yol açar. Toplardamar kanaması hızlı olmasa da fazla miktarda kan kaybına yol açabilir. Kılcal da-mar kanaması ise fazla miktarda kan kaybına yol açmaz.

50 3. MODÜL

3.2. Kanamanın durdurulması

Dış kanamaların durdurulmasında üç önemli nokta vardır. Bunlar; Hareket ettirmeme, Yukarı kaldırma ve Baskı uygulamadır.

Hareket ettirmeme iyileşme sürecini hızlandırır. Kalbin aşırı çalışmasını ön-ler.

Yukarı kaldırma, kanayan bölgeyi kalp seviyesinin üzerinde tutmak anla-mındadır. Kan kaybını azaltır.

Baskı uygulamak, kanayan bölge üzerine direk kanamayı durdurabilir, kan-la ıslanan bez kaldırılmadan üzerine yeni bir temiz bezle baskı uygulamaya devam edilir.

Eğer yaraya gömülü bir cisim varsa çıkarılmaz.

3.3. İç kanama belirtileri ve ilkyardım uygulamaları

Yüksekten düşme, kırık, herhangi bir cisim batması, hipertansiyon, atardamar balonlaşması gibi nedenlerle iç kanama olabilir. Bu durumda hastada bazı belirtiler gözlenir. Bunlar;

1. Tansiyonun düşmesi

2. Nabzın zayıf ama hızlı olması

3. Solunumun hızlı ama yüzeysel olması

4. Cildin soğuk ve soluk olması

5. Ağız çevresinde ve tırnaklarda morarma

6. Hastanın huzursuz, endişeli olması

7. Baş dönmesi ve baygınlık

İç Kanamadan şüphelenildiğinde 112’yi arayın ve 112 gelinceye kadar;

Hasta hareket ettirilmezn

Rahat bir pozisyon almasına yardım edilir,

Hastanın yanından ayrılmayıp, ona güven verilir,

Üzeri bir battaniye ile örtülerek sıcak tutulur,

Bacakları 30 derece yukarıya kaldırılır,

Ağızdan herhangi bir şey verilmez.

3.4. Burun kanamasında ilkyardım Hasta oturtulur

İlkyardım 51

Başı hafifçe öne eğilirBurun kanatları kemik yapının hemen altından tutularak 5 dakika

süre ile sıkıştırılırKanama durmazsa 112 aranarak acil yardım istenir

4. KIRIK ÇIKIK VE BURKULMALARDA İLKYARDIM

4.1. Kırık, çıkık ve burkulma belirtileri

Kırık, çıkık ve burkulmada ortak belirtiler şunlardır: Hareketle artan ağrıDeride solukluk ve soğuklukDeride morarma Etkilenen bölgede hareket kaybı

Kırık, çıkık ve burulmalarda benzer belirtiler görülmekle birlikte, kırıkta ha-reket kaybı, şekil bozukluğu görülür. Ayrıca kırık kemik uçlarının diğer dokuları yaralamasına bağlı kanama görülebilir.

4.2. Kırık, Çıkık ve Burkulmalarda İlkyardım Uygulamaları

Kırıkta ilkyardım

Kırık şüphesi olan bölgeyi hareket ettirmeyiniz Kırık uçları deriden dışarıya çıkmışsa temiz bir bezle kapatınız112’yi arayarak yardım isteyiniz

Çıkıkta ilkyardım

Eklemi bulunduğu pozisyonda sararak sabitleyinizKişiye ağızdan hiçbir şey vermeyiniz112’ yi arayarak yardım isteyiniz

Burkulmada ilkyardım

Burkulan eklemi hareket ettirmeyinElastik bandajla sararak destekleyinizVarsa soğuk jel ya da buz torbası koyunuz

Şişliği azaltmak için eklemi yukarı kaldırınız

4.3. Kırık, Çıkık ve Burkulmalarda Sabitleme (tespit) işlemi

Tespit, kırık, çıkık ve burkulma durumlarında doku hasarının önlenmesi amacıyla etkilenen vücut bölgesinin hareketsiz hale getirilmesi işlemidir.

Tespit için elde olan malzemeler kullanılır. Bunlar hırka, eşarp, kravat, vb.

52 3. MODÜL

tahta, karton, battaniye gibi malzemeler, ayrıca mevutsa üçgen sargı, rulo sar-gı vb. kullanılabilir.

Tespit Uygulamasında Genel İlkeler Şunlardır:

Yaralı bölge sabit tutulur, mümkün olan en az hareketle tespit uygu-laması yapılır.

Açık kırık varsa yara üzeri temiz bir bezle kapatılır,Tespit edilecek bölge öncelikle pamuk, penye, battaniye gibi yumu-

şak malzeme ile kaplanırKırıktan şüphelenilen uzuv hareket ettirilmez, düzeltilmeye çalışıl-

maz, nasıl bulunduysa öyle tespit edilirTespit işlemi kırık, çıkık veya burkulmanın olduğu bölgenin üstünde

ve altındaki eklemi içine alacak yapılmalıdır.

Şekil 5. Ön kol tespiti Şekil 6. Alt bacak tespiti

Başın herhangi bir yere çarpıldığı kazalarda ve düşmelerde omurgada kırık olabilir. Özellikle yaşlı bireylerde kemik dokusunun zayıflamış olması nedeniy-le omurga kırıkları ve kalça kırıkları daha kolay oluşabilir. Bu gibi durumlarda hasta yerinden kaldırılmamalıdır. Uzuvları hareket ettirilmemeli, ayağa kaldı-

İlkyardım 53

rılmaya çalışılmamalıdır. Bulunduğu yerde 112 acil hizmeti ulaşıncaya kadar üzerinin örtülmesi ve yalnız bırakılmaması önemlidir.

5. YANIKLARDA TEMEL İLKYARDIM İLKE VE UYGULAMALARI

5.1. Yanık nedenleri

Yanıklar yüksek ısı, kimyasal madde, radyasyon ya da elektrik akımı sonucu oluşur. Yanık deri ve/veya deri altı dokuların hasar görmesidir.

5.2. Yanığın ciddiyetini belirleyen faktörler

Doku hasarının derinliği

Yanığın genişliği

Kişinin yaşı (çocuklar ve yaşlılar yüksek risklidir)

Hastalıklar (ör diyabet, böbrek hastalığı)

NOT: Yaşlı kişilerde yanık gençlere göre daha ciddi bir durumdur. Özellikle diyabet, böbrek hastalığı gibi durumlar yanığın ciddiyetini artırır.

5.3. Yanıklarda ilkyardım

Yanık bölge en az 20 dakika soğuk su altında tutulur (yanık yüzeyi büyükse ısı kaybı çok olacağından önerilmez).

Yanmış alandaki deriler kaldırılmadan giysiler çıkarılır, giysi yeteri ka-dar geniş değilse kesilerek çıkarılmalıdır.

Yanığın üzeri temiz bir bezle örtülür.

Yanıklı kişi battaniye ile örtülür.

Yanık bölgeye bandaj yapılmaz.

112 aranarak tıbbi yardım istenir.

Elektrik yanıklarında;

Öncelikle elektrik akımı kesilmelidir.

Elektrik yanığına su ile müdahale edilmez.

Elektrik kişinin kalbini etkilenebileceği için hayati belirtiler (nabız, so-lunum) izlenir.

Hasta hareket ettirilmez.

Hasar gören bölgenin üzeri temiz bir bezle örtülür.

112 aranarak tıbbi yardım istenir.

54 3. MODÜL

6. ZEHİRLENMELERDE TEMEL İLKYARDIM İLKE VE UYGULAMALAR

6.1. Ev ortamında zehirlenmeye yol açan etkenler

Bozulmuş besinlerin tüketilmesi, böcek ilaçları, kombi, şofbenden sızan gazlar, temizlikte kullanılan maddelerin solunması, boya ve çözücüler evlerde zehirlenmeye yol açan faktörler arasındadırlar. Evlerde en sık görülen zehir-lenme gıda zehirlenmesidir. Tıbbi ilaçların yanlışlıkla ya da kasten fazla miktar-da alınması da bir başka zehirlenme nedenidir. Temizlik maddelerinin uygun şekilde muhafaza edilmesi, ilaçların güvenli kullanımı için gereken önlemlerin alınması (ör: unutkanlık nedeniyle karışıklık olmasını önlemek için) gerekir.

6.2. Zehirlenme belirtileri

Zehirli maddenin vücuda nasıl alındığı ve miktarı ile ilişkili olarak belirtiler ortaya çıkar.

Zehirlenmelerde sistemlerle ilgili olarak görülen genel belirtiler şöyle sı-nıflanabilir.

Sindirim sistemi ile ilişkili belirtiler: Bulantı, kusma, ishal, karın ağrısı

Solunum sistemi ile ilişkili belirtiler: Nefes darlığı, öksürme, morarma

Sinir sistemi ile ilişkili belirtiler: Huzursuzluk, denge kaybı, havale, bi-linç kaybı

Dolaşım sistemi ile ilişkili belirtiler: Çarpıntı, ritim bozukluğu, zayıf na-bız, kalp durması

Deri ile ilişkili belirtiler: Kızarıklık, kaşıntı, kabarcık, yanık.

6.3. Zehirlenmelerde İlkyardım İlkeleri

İlkyardımcı kendini tehlikelerden korur

Zehirlenen kişinin yaşamsal belirtileri değerlendirilir (dolaşım, hava yolu, solunum)

Hastanın yakasını sıkan giysileri gevşetilir.

Ortamda zehirli gaz mevcutsa kişi ortamdan uzaklaştırılır (ör şofben zehirlenmesi nedeniyle banyoda bayılan kişi banyodan sürüklenerek çıkarılmalıdır. Aksi durumda gaz solumaya devam edecektir.

Bilinç kontrolü yapılır

Bilinci kapalı ise koma pozisyonu verilir

112 aranarak yardım istenir

İlkyardım 55

Zehirlenmeyle ilgili bilgiler acil yardım ekibine aktarılır. Bu bilgiler şunlardır: kişi ne zaman bulundu? Etrafında bulunan zehir, ilaç kutu-su, yiyecek ve hastaya ait bilgiler (hastalığı var mıydı? duygusal duru-mu nasıldı?).

UNUTMAYIN! İlkyardımın temel kuralı güvenlik önlemlerini alarak kendini ve

diğerlerini korumaktır.

56 3. MODÜL

KAYNAKLAR

Bullock J, Haddow G ve Coppola DP. (2011). Introduction to homeland secu-rity: Principles of all-hazards risk management. Elsevier yayınevi. Erişim: books.google.com Erişim tarihi: 09.12.2017.

Cuttle L, Kimble RM. (2010) First aid treatment of burn injuries. Wound Prac-tice and Research ; 18 (1): 6-13.

Erdil F, Bayraktar N, Şenol Çelik S. (2010) Temel İlkyardım. Efil Yayınevi Ankara; s: 20-39, 51-64.

Field JM. Hazinski MF. Sayre MR. Chameides L. Schexnayder SM. Hempill R.et al (2010) American Heart Association Guidelines for Cardiopulmonary Re-suscitation and Emergency Cardiovascular Care Science. Circulation; 122 (3): 640-65

Headquarters, Departments Of The Army, The Navy, And The Aır Force. First Aid Navy Tactical Reference Publication No. 4-02.163 Washington DC 23 December 2002:3-34. Erişim: http://www.fas.org/irp/doddir/milmed/first.pdf Erişim tarihi: 02.10.2017

International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies (IFRC). (2016). International First Aid and Resuscitation Guidelines 2016. http://www.ifrc.org/Global/Publications/Health/First-Aid-2016-Guidelines_EN.pdf. Erişim Tarihi: 18.04.2018

T.C. Sağlık Bakanlığı (2007) Birinci Basamağa Yönelik Zehirlenmeler Tanı ve Tedavi Rehberleri ISBN: 978-975-590-228-9: s119-136.

TC Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü İlkyardım Ve Acil Sağlık Hizmetleri Daire Başkanlığı Temel İlkyardım Uygulamaları Eğitim Ki-tabı Ankara 2011;7-9, 14-16 Erişim: http://www.acilafet.gov.tr/img/41E_ilkyardimuyg.pdf Erişim tarihi: 11.04.2017

IV. BESLENMEProf. Dr. Emine Aksoydan - Prof. Dr. Gül Kızıltan

Modül Künyesi

Modül Adı: Beslenme

Modül Sorumluları: Prof. Dr. Emine AksoydanProf. Dr. Gül Kızıltan Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü[email protected]@baskent.edu.tr

Modülün Genel Amacı: İnformal bakım vericilere yaşlı beslenmesi konusun-da bilgi ve beceri kazandırmak


Kazanımlar:

1. Sağlıklı beslenme konusunda farkındalık kazandırma

2. Yaşlılıkta beslenmenin önemini kavrama

3. Yaşlılık döneminde görülen değişiklikler ve bunların beslenmeye etki-leri konusunda bilgi sahibi olma

4. Besin ögelerini ve vücuttaki fonksiyonlarını öğrenme

5. Besin gruplarını öğrenme ve bu bilgiler ışığında öğün planlama bece-risi kazanma

6. Yaşlılık döneminde sağlıklı beslenmenin önemini kavrama

7. Yaşlılıkta sık görülen hastalıklara uygun beslenme konusunda farkın-dalık kazanma

58 4. MODÜL

8. İlaçların hangi besinlerle etkileşime gireceğini ve bunun vücuttaki et-kilerini kavrama

9. Besin hijyeni ve kişisel hijyen konusunda farkındalık geliştirme

İçerik:

1. Sağlıklı beslenme

i. Yaşlılıkta beslenmenin önemi

2. Yaşa bağlı ortaya çıkan değişiklikler ve beslenmeye etkileri

i. Fizyolojik değişiklikler

ii. Psikolojik değişiklikler

iii. Sosyal değişiklikler

3. Besin, besin ögeleri, yaşlılıktaki önemi

i. Proteinler

ii. Karbonhidratlar

iii. Yağlar

iv. Vitaminler ve mineraller

v. Su

vi. Posa

4. Besin grupları

i. Et, yumurta, kurubaklagil grubu

ii. Süt grubu

iii. Ekmek ve tahıllar

iv. Sebze ve meyve grubu

iv. Yağlar ve şekerler

5. Besin çeşitliliği

i. Öğün hazırlama/planlama

ii. Sağlıklı yemek tabağı

6. Yaşlılık döneminde sağlıklı beslenme önerileri

7. Yaşlılıkta sık görülen sağlık sorunları ve hastalıklarda beslenme ile ilgili genel ilkeler

8. Yaşlılıkta ilaç kullanımı

9. Besin hijyeni ve kişisel hijyen

Beslenme 59

I. SAĞLIKLI BESLENME

Sağlığın temeli yeterli ve dengeli beslenmedir. Yeterli ve dengeli beslenme sağlıklı beslenme olarak da tanımlanmaktadır.

Beslenme; yaşamın sürdürülmesi, büyüme ve gelişme, sağlığının iyileşti-rilmesi, korunması ve geliştirilmesi, yaşam kalitesinin iyileştirilmesi, üret-kenliğin sağlanması için gerekli olan besin ögeleri ile biyoaktif bileşenleri sağlayan besinlerin tüketilmesi ve vücutta kullanılmasıdır.

Sağlıklı beslenme, anne karnında başlayan yaşamdan, bebeklik, çocukluk, adolesan ve yetişkin çağından yaşlılığa kadar tüm yaşam sürecinde elzem-dir.

Yetersiz ve dengesiz beslenme, çeşitli hastalıklara yol açtığı gibi, birçok hastalık ve sağlık sorunu da beslenme üzerinde olumsuz etkiler yaratmak-tadır.

II. YAŞLILIKTA BESLENMENİN ÖNEMİYaşlılığa bağlı hastalıkların önlenmesinde, geciktirilmesinde ve tedavi edilmesinde beslenme etkin bir rol oynamaktadır. Yeterli ve dengeli bes-lenme, fonksiyonel durumun sürdürülmesi ve sakatlıklardan korunmada önemlidir.

Yaşlılıkta enerji ihtiyacı, hastalıklar, sakatlanma ve kırıklara bağlı olarak ar-tabilir. Enerji ihtiyacının arttığı bu gibi durumlarda yetersiz beslenilmesi kronik beslenme yetersizliği denilen duruma neden olmaktadır. Yetersiz beslenme, kronik hastalıkların görülme sıklığını ve bu hastalıklara bağlı ölümleri artırır. Yaşlılık döneminde beslenme durumu, yaşlanma süreci boyunca vücutta meydana gelen değişikliklerden, kronik hastalıklardan, kullanılan ilaçlardan, fiziksel, psikolojik, sosyal ve ekonomik durumdan et-kilenir.

Normal koşullarda, yaşlanma sürecinin doğal bir sonucu olarak ortaya çı-kan bu değişikliklere beslenmenin gereksinimlere uygun planlanması, dü-zenli fiziksel aktivite yapılması, sigara içilmemesi gibi koruyucu önlemlerle uyum sağlanabilir.

Ancak yaşla birlikte görülme sıklığı artan yüksek tansiyon, kalp-damar has-talıkları, böbrek hastalığı, şeker hastalığı gibi kronik hastalıkların varlığında bu hastalıklara özel diyetlerin uygulanması gerekmektedir.

60 4. MODÜL

III. YAŞA BAĞLI DEĞİŞİKLİKLER VE BESLENMEYE ETKİLERİ

1. Fizyolojik değişiklikler

Yaşlılıkta Vücutta Oluşan Fiziksel Değişiklikler şunlardır:

• Vücut Ağırlığı: Genellikle 60 yaştan sonra ağırlık kazanım hızı yavaşlar. Özellikle de 80 yaştan sonra ağırlıktaki azalma daha belirginleşir.

• Vücut Kompozisyonu: Vücut kompozisyonunda yaşla birlikte bazı de-ğişiklikler gözlenir. Yağsız doku miktarında azalma ve yağ miktarında bir artış olur. 80 yaş ve sonrasında yağsız dokudaki azalma hızlanır. Kadınlarda yağsız doku miktarı erkeklerden daha azdır. Yağsız doku kütlesindeki azalma, kas miktarında ve kuvvetinde de azalmaya neden olarak yürüyüş ve dengeyi etkiler, düşme ve kırık riskini artırır.

• İskelet Sistemi: Yaşlılıkta kemiklerdeki kalsiyumda azalmalar olur. Ka-dınlar, yaşlılık döneminde, yarısı menopozdan sonraki ilk 5 yılda olmak üzere toplam iskelet kalsiyumunun % 40’ını kaybederler. Bu kayıp ya-vaşlayarak sürer. Ayrıca, eklem esnekliğinde azalma ve eklem hare-ketlerinde kısıtlılık nedeni ile hareketlilik azalır. Bu etki, hem besinlere ulaşmada zorluk nedeni ile yetersiz beslenme hem de fiziksel aktivite kısıtlığı nedeni ile şişmanlık riski yaratabilir.

• Su Metabolizması: Vücuttaki su yüzdesi azalarak % 60’dan % 50’ye düşer. Susama hissinin azalmasına bağlı olarak su alımı azalır. Buna karşılık vücuttan su kaybı fazladır. Su kaybı, su ve diğer sıvı besinlerin fazla tüketilmesi ile telafi edilmezse ciddi sağlık sorunları ortaya çıkabilir.

2. Organ fonksiyonlarındaki değişiklikler

Yaşlılık döneminde vücuttaki organların fonksiyonlarında da değişiklikler olmaktadır. Beslenme durumunu da etkileyerek yetersiz beslenmeye ne-den olabilecek bu değişiklikler şunlardır:

• Tat ve koku duyusunda azalma: Tüm duyularla birlikte tat duyusunda da bir azalma söz konusudur. 65 yaş üzerindeki bireylerin yaklaşık % 25’i dil ve ağız boşluğundaki tat hücrelerinin fonksiyon ve sayısındaki azalmaya bağlı olarak 4 temel tattan (acı, tatlı, tuzlu, ekşi) bir ya da daha fazlasını tanımlayamamaktadır. Tat ve koku duyusundaki azalma, yenilen besinlerden hoşlanmamaya ve iştah azalmasına neden olarak beslenme durumu için risk yaratabilir.

• Tükürük salgısında azalma: Tükürük salgısının azalması sonucu ortaya

Beslenme 61

çıkan kuru ağız yakınması besin alımını etkiler, yiyeceklerin yutumunu güçleştirir. Kuru ağız yaşlılığın bir sonucu olmakla birlikte ilaçların etkisi ile de gelişebilir.

• Ağız ve diş problemleri: Diş sayısında azalma ve takma diş kullanımı bazı besinlerin parçalanmasını ve çiğnenmesini zorlaştırır. Çiğnemenin güçleşmesi tüketilen besin çeşidinde azalmaya neden olarak farklı be-sin öğelerinin alımını engelleyebilir.

• Yutmada güçlük: Yemek borusunun kasılma yeteneğinin yaşla birlik-te azalması sonucu ağızda çiğnenen besinlerin yutulması güçleşir. Bu güçlük, yemek yeme isteğini ve sıklığını azaltabilir.

• Mide fonksiyonlarında azalma: Yaşla birlikte midedeki yiyeceklerin boşalma hızının azalması uzun süreli tokluk hissi yaratır. Uzun süreli tokluk hissi, daha az besin tüketilmesine neden olarak yetersiz beslen-me riski yaratabilir.

Tüketilen besinlerin emilimini sağlayan enzimlerin aktivitesinde ve miktarındaki azalma sonucu kalsiyum, demir, B12 vitamini ve folik asit gibi bazı besin öğelerinin emilimi azalır. Bu durum kansızlık ve sinir sis-temi hastalıkları riskini artırabilir.

• Karaciğer ve safra fonksiyonlarında azalma: Safra enzimlerinin azal-ması sonucu özellikle yağda eriyen vitaminlerin vücuttaki etkinliğinde düşme olur. Karaciğerden kan akım hızı azalır.

• Barsak fonksiyonlarında azalma: İnce bağırsaktaki değişiklikler sonu-cunda besin öğelerinin vücutta kullanımı azalır.

• Bağışıklık sistemi fonksiyonlarında azalma: Bağışıklık hücrelerinin çoğalması yavaşlar, enfeksiyonlara karşı vücut direnci düşer. Yaşlılık-ta bağışıklık sistemindeki yetersizlikler sonucunda üst solunum yolları enfeksiyonları ve diğer enfeksiyon hastalıkları ile kanserlerin görülme sıklıkları ve neden oldukları ölümler artar.

• Sinir sistemi fonksiyonlarında azalma: Sinir hücrelerindeki kayıp so-nucu bilgi depolama, anımsama gibi yeteneklerde azalma olur. Buna-ma ve depresyon en yaygın görülen belirtilerdir. Bu değişiklikler besin alımını engeller.

• Enerji metabolizması: Bazal metabolizma hızı yavaşlar. Toplam enerji harcaması ve buna bağlı olarak da kalori gereksinmesi azalır.

62 4. MODÜL

3. Sosyal değişiklikler/ yaşam biçimi değişiklikleri

Yaşlılıkta, yaşam biçiminde oluşan duygusal, fiziksel ve biyolojik değişiklikler şunlardır:

• Yalnız yaşama• Eşini kaybetme• Aileden ya da arkadaşlardan ayrılma• İşten ya da evden ayrılma• Fiziksel engel, hareket güçlüğü• Yardımcı kişi ve kurumların olmaması• Gelir yetersizliği• Bağımlılık• Sosyal izolasyon• Ruhsal problemler (Depresyon veya bunama)

• İlaç Kullanımı

Yukarıda sıralanan nedenler, besinlerin satın alınması, hazırlanması, pişi-rilmesi ve tüketilmesi aşamalarını fiziksel (hareket güçlüğü) ya da psikolojik (iştah azalması, yemeği reddetme) olarak etkileyerek yetersiz beslenme riski doğurabilir.

III. BESİN, BESİN ÖGELERİ, YAŞLILIKTAKİ ÖNEMİ

Besin (yiyecek, gıda): Besinler, günlük beslenme örüntüsünde (diyette) yer alan yenilebilen ve yenildiğinde yaşam için gerekli besin ögelerini içeren bitki ve hayvan dokularıdır. Besinlerin içerisinde vücut için gerekli olan besin ögeleri bulunmaktadır.

Besin ögesi: Besin öğesi, besinlerin bileşiminde bulunan kimyasal madde-lerdir. Besinler yendikten sonra sindirim organlarında besin öğelerine parça-lanır ve vücutta öyle kullanılırlar. Besinler “besin ögesi” denilen yapı taşların-dan oluşur. Besinlerin bileşimini oluşturan ve insan organizması için gerekli 50’nin üzerinde besin ögesi veya besin ögesi gibi işlev gören kimyasal madde (biyoaktif bileşenler veya fitokimyasallar) bulunmaktadır. Besinlerin yapısın-da bulunan besin ögeleri kendi içinde iki büyük gruba ayrılır. Günlük diyetle fazla miktarda alınanlara “makro besin ögeleri”, vücutta işlevleri çok önemli olmasına karşın az miktarda gereksinim duyulan ve alınanlara da “mikro besin ögeleri” denilir. Karbonhidratlar, yağlar ve proteinler makro besin ögeleridir. Makro besin ögelerinin başlıca yararı vücuda enerji sağlamaktır. Enerji oluşu-muna ise mikro besin ögeleri yardımcı olur. Vitaminler ve mineraller mikro besin ögeleridir.

Beslenme 63

Su yaşam için elzemdir ve besin ögesi olarak kabul edilir.

İnsanların ihtiyacı olan besin öğeleri şunlardır:

1. Proteinler2. Yağlar3. Karbonhidratlar4. Vitaminler ve Mineraller

5. Su

1. PROTEİNLER:a. Yaşlılıktaki Önemi:

• Vücut organlarının yapıtaşıdır.• Hücre yenilenmesi,• Vücudun dış etkilere karşı korunması,• Bağışıklık sisteminin güçlenerek hastalıklara karşı direnç gelişmesi,• Düşme, incinme ve kırıklarda hızlı iyileşmenin sağlanması,• Kas dokusunun korunması ve güçlenmesi için protein gereklidir.

Protein vücuda enerji de sağlar. Bir gram protein 4 kalori verir. Kar-bonhidrat ve yağın az alınması durumunda protein enerji için kullanılır. Bu is-tenmeyen bir durumdur. Çünkü protein enerji olarak kullanıldığında vücuttaki asıl görevlerini yerine getiremez.

b. Protein Kaynakları:Protein bütün hayvansal ve bitkisel besinlerde bulunur. Ancak be sinler

içerdikleri protein miktarı ve kalitesi (vücutta kullanılma durumu) bakımından farklıdır. Et, et ürünleri, yumurta, sakatatlar, balık, süt ve ürün leri gibi hayvan-sal besinlerden sağlanan protein üstün kaliteli, bitkisel be sinlerden sağlanan düşük kalitelidir.

Taze sebze ve meyvelerin büyük bir kısmı su olduğu için protein miktarı azdır. Genellikle taze sebzeler %1-2, taze meyveler % 0.5-1 protein içerirler.

c. Yaşlılık döneminde protein ihtiyacı:Yaşlılık döneminde protein ihtiyacı yetişkinlik dönemine göre artmaktadır.

Özellikle enfeksiyon, ameliyat, yaralanma ve kırık gibi sağlık problemleri pro-tein ihtiyacını artırır.

Kronik böbrek hastalığı gibi protein alımının kısıtlanması gereken durum-larda günlük alınması gereken miktar hastalığın durumuna göre uzmanlarca belirlenmelidir.

64 4. MODÜL

2. KARBONHİDRATLAR:

a. Yaşlılıktaki önemi:

• Vücudun enerji ihtiyacının büyük bir kısmını sağlar (1 gram karbon-hidrat 4 kalori verir)

• Kalın barsakların çalışmasını artırarak kabızlığı önler

• Beyin fonksiyonlarının yerine getirilmesini sağlar.

İhtiyaçtan az alındığında ya da şeker hastalığında olduğu gibi vücutta kullanılamadığında, enerji kaynağı olarak proteinler ve yağlar kullanılır. Bu durumda kanı asit yapan maddelerin miktarı artar ve vücudun çalışma düzeni bozulur.

b. Karbonhidrat kaynakları:

Çoğunlukla bitkisel besinlerde bulunurlar. Bitkiler çeşitlerine göre farklı miktarlarda karbonhidrat içerirler. Tahılların % 60-90’ı karbonhidratlardan oluşmuştur. Meyvelerde % 10-20, patateste ve şeker pancarında % 18-20, diğer sebzelerde % 10 civarındadır.

c. Yaşlılık döneminde karbonhidrat ihtiyacı:

Günlük alınan enerjinin yaklaşık % 60’ı karbonhidratlardan karşılanmalıdır. Karbonhidratlar yetersiz alındığında proteinler enerji kaynağı olarak kullanıla-cağı için günlük karbonhidrat ihtiyacının eksiksiz olarak karşılanması önemli-dir. Ancak gereksinimden fazla alınan karbonhidratlar yağa çevrilerek şişman-lığa neden olurlar. Karbonhidratların en çok bulunduğu tahıllar ve mamulleri, kurubaklagiller, sebze ve meyveler karbonhidrat yanında protein, vitamin, mineral gibi diğer besin öğelerini de sağlarlar. Halbuki şeker ve nişasta sade-ce karbonhidrattır ve fazla tüketildiklerinde kan şekerinin hızlı yükselmesine neden olarak şeker hastalığına zemin hazırlar, daha kolay yağa çevrilerek şiş-manlığa yol açarlar. Bu nedenle, şekerli ve nişastalı besinler aşırı miktarlarda tüketilmemeli, karbonhidrat kaynağı olarak tahıllar, kepeği ayrılmamış tahıl unları, sebze ve meyvelerin tüketimine ağırlık verilmelidir.

3. YAĞLAR


• Vücudun enerji kaynağıdır. (1 gram yağ 9 kalori verir)

• Yağda eriyen A, D, E ve K vitaminlerinin vücuda alınması ve kullanıl-masını sağlar.

Beslenme 65

• Vücudun çalışmasını sağlayan bazı hormonların yapımında gereklidir.

• İhtiyaçtan fazla alındığında depolanarak yetersizlik durumunda vü-cuda enerji sağlar.

• Vücutta yapılamayan elzem yağ asitleri omega 3 ve omega 6 kalp hastalığı riskini azaltır, bağışıklık sistemini güçlendirir, depresyondan korur.

b. Yağ kaynakları:

Bütün bitkisel ve hayvansal besinlerde az veya çok yağ bulunur. En çok yağ bulunan bitkisel yiyecekler; zeytin, ayçiçeği, fındık, fıstık, ceviz, soya fasulyesi, mısır, susam ve pamuk çekirdeğidir. Diğer tahıl taneleri, sebze ve meyvelerde az yağ bulunur. Hayvan vücudunda yağlar, yağ dokuları halinde bulunduğu gibi etin bileşiminde de vardır. Bu yağ gözle görülmez. Sütte ve yumurta sarı-sında da yağ vardır.

c. Yaşlılık döneminde yağ ihtiyacı:

Günlük alınan enerjinin %25’i yağlardan sağlanmalıdır. Balıkta bulunan omega 3 yağı hariç hayvansal besinlerde bulunan yağlar insan vücudunda üretilebilirken, bitkisel besinlerde bulunan yağlar üretilemez ve vücuttaki fonksiyonları nedeniyle de mutlaka besinlerle yeterli miktarlarda alınmaları gerekir. Hastalık nedeni ile herhangi bir kısıtlama yoksa, günlük yağ olarak tüketilmesi gereken miktar yaklaşık 35-40 gramdır. Bu miktarın yarısının bitkisel sıvı yağlardan, yarısının da zeytinyağından temin edilmesi uygundur.

Çok fazla yağ tüketimi, şişmanlık, kanser ve kalp-damar hastalıklarına neden olabileceği için aşırı tüketimden kaçınılmalıdır. Etle hazırlanan yemeklere yağ ilave edilmemesi, tavuk, hindi gibi etlerin derilerinin yenmemesi ile diyetle alınan yağ miktarı azaltılabilir.

Yaşlılık döneminde sık görülen yüksek tansiyon, yüksek kolesterol, kalp ve damar hastalıklarından korunmak için diyetle alınan margarin, tereyağı, kuy-ruk yağı gibi katı yağların tüketilmemesi gerekmektedir. Özellikle margarinler, sağlığa zararları nedeni ile kullanılmamalıdır.

Hayvansal besinlerin tümünde ve bazı bitkisel besinlerin doğal bileşiminde de yağ olduğu için yemeklerde bitkisel sıvı yağların, özellikle de zeytinyağının tüketilmesi daha sağlıklıdır.

Balık ve deniz ürünlerinde fazla miktarda bulunan omega 3 yağları, yaşlılık döneminde, kan yağlarını ve damarlarda plak birikimini azaltarak kalp ve

66 4. MODÜL

damar sağlığını korurlar. Ayrıca, eklemlerdeki iltihaplanmaları engeller ve özellikle karın bölgesinde oluşan yağ birikimini önleyerek şişmanlıktan korurlar.

4. VİTAMİNLER VE MİNERALLER

Vitaminler: Mikro besin ögeleri grubuna giren vitaminler çok az miktarda alınmalarına karşın etkileri çok önemli olan besin ögeleridir. Vitaminler kendi aralarında; yağda (A, D, E ve K) ve suda (B grubu ve C) çözünen (eriyen) vita-minler olarak iki grupta incelenmektedir.

Mineraller: Yetişkin insan vücudunun ortalama %6’sı mineralden oluşur. Kalsiyum, fosfor, magnezyum gibi mineraller iskelet ve diş yapısında yer alır. Demir, kobalt gibi mineraller kan yapımında, çinko ise bağışıklık sistemi için önemlidir.


Vitamin sözcüğü “yaşam için elzem öge” anlamındadır. Vitaminler ve mi-neraller vücuttaki pek çok organın yapısında bulunurlar ve vücut fonksiyon-larının sürdürülmesi için gereklidirler. Bir çoğu insan vücudunda yapılamadığı için besinlerle almak zorunludur. Yetersiz vitamin ve mineral alımı sonucunda metabolizmadaki bozukluklara bağlı olarak çeşitli organların fonksiyonlarında yetersizlikler ortaya çıkar. Yaşlılık döneminde enerji ihtiyacı azaldığı için enerji metabolizmasında görevli vitamin ve minerallerin alımı da azalır. Bu nedenle gerekli miktarlar besinlerle alınmalıdır.

Vitamin ve minerallerin yaşlılık dönemindeki etkileri:

• Bağışıklık sistemini güçlendirerek hastalıklara karşı direnç oluşturma

• Kemik ve diş sağlığının korunması ve kemik erimesinin (osteoporoz) engellenmesi

• Göz sağlığının korunması

• Deri sağlığının korunması

• Kan yapımı

• Yüksek tansiyonun önlenmesi

• Şeker hastalığından korunma

• Kalp-damar hastalıkları için risk oluşturan kan kolesterolünü düşürme

• Kalp-damar hastalıklarından korunma

Beslenme 67

• Beyin fonksiyonlarını güçlendirme, unutkanlık, bunama, depresyon gibi sorunları önleme

• Kasların güçlenmesi

b. Vitamin ve minerallerin kaynakları:

Vitamin ve mineraller sebze ve meyvelerde, tahıllarda, kuru baklagillerde, et ve balıkta, süt ve ürünlerinde bulunur. B12 vitamini sadece et ve ürünleri, süt, yumurta gibi hayvansal besinlerde bulunurken, diğer B grubu vitaminleri (B1, B2, B6 vitaminleri) hem bitkisel besinlerde hem de hayvansal besinlerde bulunur. D vitamininin en iyi kaynağı güneş ışığıdır. Güneşle teması az olan bireylerde D vitamini yetersizliği sonucu oluşan kemik erimesi (osteoporoz) daha yaygın görülür.

c. Yaşlılık döneminde vitamin ve mineral ihtiyacı:

Yaşlılık döneminde enerji gereksinmesinin azalması, vücut direncinin azal-ması, hareket kısıtlılığı, kronik hastalıkların görülme sıklığının artması gibi ne-denlerle vitamin ve minerallere olan ihtiyaç artar.

Vitamin ve mineral yetersizliği akut ve kronik hastalıkların seyrini etkiler, ağırlaştırarak ölümlere neden olabilir. Vitamin ve minerallerin vücutta kullanı-mını engelleyen bir sağlık sorunu ya da besin alımında bir kısıtlamanın olma-dığı durumlarda, D vitamini dışındaki vitamin ve mineral ihtiyacı, iyi planlan-mış bir diyetle besinlerden sağlanabilir.

Bazı vitamin ve minerallerin gereksinimden fazla alınması zehirlenmelere neden olabileceği için vitamin ve mineral destekleri (diyete ek olarak tablet, şurup vb. şekillerde alınanlar) yalnızca diyetisyen ya da hekimin önerisi ile alınmalı, zorunluluk olmadıkça ihtiyaç doğal kaynaklar olan besinlerden sağ-lanmalıdır.

Yapılan bazı çalışmalarda A vitamini (betakaroten), E vitamini gibi yaşlan-mayı geciktirici vitamin desteklerinin kanserler ve kalp-damar hastalıklarının görülme sıklığında ya da bu hastalıklardan ölümlerde herhangi bir olumlu etkisi ya da yan etkisi saptanmamıştır. Bu nedenle vitamin ve minerallerin (D vitamini hariç) diyetle sağlanması, vücuttaki fonksiyonları açısından daha yararlıdır.

68 4. MODÜL

5. SU

a. Suyun yaşlılıktaki önemi:

Su, yaşam için zorunlu bir ögedir. İnsan, besin almadan vücudundaki de-poları kullanarak günlerce yaşayabilir fakat susuz birkaç gün ancak yaşar. Vü-cuttaki yağın ve karbonhidratların tümü, proteinin yarısı kaybolunca insan yaşamının tehlikeye girmesine karşın vücut suyunun % 15’inin kaybı yaşamın yitirilmesine neden olur.

• Yenilen besinlerin sindirimi, emilimi, taşınması• Hücrelerin, dokuların, organların çalışması• Vücut ısısının denetimi• Eklemlerin kayganlığı• Zararlı atık maddelerin vücuttan atılması su sayesinde olur

Yetişkinlik döneminde vücudun % 60’ı su iken, yaşlılıkta bu oran % 50’ye düşer. Vücut suyunun azalması risk yaratabilir. Normalde vücuttan su kaybının artması ile susama duygusu gelişir ve kaybedilen su geri alınır. Ancak yaşlılık döneminde susama duygusunun azalması, kaybedilen suyun yerine su alın-mamasına neden olabilir, bu durum da ölümle sonuçlanabilecek ciddi sağlık riskleri oluşturur.

b. Yaşlılık döneminde su ihtiyacı:

Vücuttan her gün yaklaşık 2.5 litre (15-20 su bardağı kadar) su atılır. İdrar, ter, dışkı ve solunum yoluyla her gün vücuttan atılan bu suyun yerine konul-ması gerekir. Vücudun ihtiyacı olan su, besin lerle, su ve diğer içeceklerle ve metabolizma sonucu oluşan su ile karşılanır. Sıcak havalarda, fazla fiziksel ak-tivite yapıldığında, fazla proteinli ve tuzlu besinler tüketildiğinde, ateşli has-talıklarda, ishalde vücuttan su kaybı artar. Bu durumlarda tüketilen su ve sıvı miktarının artırılması gerekir.

Yaşlılık döneminde su ihtiyacı artmaktadır. Günde en az 8-10 bardak (1500 mililitre) su tüketilmelidir.

6. POSA

Posa ya da lif, bitkisel besinlerin vücutta sindirilemeyen bölümleridir.

a. Posanın yaşlılıktaki önemi:• Barsak hareketlerinin artırılması ve kabızlığın önlenmesi• Kan şekerinin düzenlenmesi ve şeker hastalığından korunma

Beslenme 69

• Kan kolesterolünün düşürülmesi ve buna bağlı olarak kalp-damar hastalıklarının önlenmesi

• Şişmanlığın önlenmesi• Barsak kanserinden korunma

b. Posa kaynakları:

Kuru baklagiller, tahıllar, sebzeler ve meyveler posası en çok olan besin-lerdir. Tahıl taneleri öğütülürken kepeğinin ayrılması ile posa miktarı azalır. Bu yüzden kepekli tahılların tüketimi posa ve vitaminler açısından daha sağ-lıklıdır.

c. Yaşlılık döneminde posa ihtiyacı:

Günlük 25-30 gram posa tüketimi yeterlidir. Bu miktar tüketilen sebze ve meyve miktarının artırılması, kurubaklagil tüketimi ve kepekli tahıl ürünlerinin tüketimi (yulaf, çavdar, bulgur, kepekli ekmek) ile sağlanabilir. Yaşlılıkta ka-bızlık gibi sorunlar sık görüldüğü için posalı besinlerin tüketimi artırılmalıdır.

V. YAŞLILIK DÖNEMİNDE ENERJİ İHTİYACI

Vücudun çalışma hızının düşmesi ve hareketliliğin azalması sonucunda, enerji ihtiyacı yetişkinlik dönemine kıyasla azalır. Bu durumda tüketilen be-sinlerin içeriği önemlidir. Çünkü yaşlılıkta, enerji ihtiyacının azalmasına karşın bazı besin öğelerine olan ihtiyaç artar. Rafine şekerler ve yağ alımının azaltıl-ması, enerji ihtiyacının, tahıllar, kuru baklagiller, sebze, meyve, az yağlı süt ve ürünleri ile balık ve yağsız et gibi besin öğesi yoğun besinlerden sağlanması gerekmektedir.

Özel bir durumu olmayan, normal ağırlıkta, sağlıklı ve hafif fiziksel aktivitesi olan yaşlılar için beden ağırlığının kilosu başına 30 kalori, günlük enerji gereksinmesini karşılayabilir. Buna göre 70 kg. ağırlığındaki bir bireyin günlük enerji gereksinmesi: 70 X 30 = 2100 kaloridir.

Günlük alınan enerjinin 1500 kalorinin altına düşmemesi önerilmektedir.

VI. BESİN GRUPLARI

Besinler, içerdikleri besin öğelerinin türüne ve miktarına göre gruplara ay-rılırlar. Bu gruplar:

1. Et -yumurta-kurubaklagiller grubu

70 4. MODÜL

2. Süt grubu3. Ekmek ve tahıl grubu4. Sebze ve meyve grubu5. Yağlar ve şekerler

1. Et-yumurta-kuru baklagiller grubu:

Bu grupta et, tavuk, balık, sakatatlar, yumurta, kurufasulye, nohut, merci-mek gibi besinler bulunur. Ceviz, fındık, fıstık gibi yağlı tohumlar da bu grupta yer alır. Yağlı tohumlar diğer besinlere göre fazla yağ içerdiklerin den tüketim miktarlarına dikkat edilmelidir.

Bu grup;

• Protein

• Karbonhidrat

• Vitamin

• Mineral

• Posa içerir.

Yaşlılık döneminde, bu grupta yer alan kırmızı et, sakatatlar ve yumurta tüketimi sınırlandırılmalı, balık ve kurubaklagillerin tüketimi ise artırılmalıdır.

60 yaş ve üzeri bireyler için et grubu tüketim önerileri

Et, tavuk, balık,

yumurta

toplam porsiyon

Et,

tavuk

Yumurta Balık Kurubakla-

giller

Yağlı

tohumlar

(fındık, fıstık,

badem vb.)

1,5 porsiyon

(120 g)

60 g Haftada 5

adet

Haftada 2

porsiyon

Haftada 3

porsiyon

Günde 1

porsiyon

30 g

(bir avuç)/30

adet

2. Süt grubu:

Süt ve yerine geçen besinler, yoğurt, peynir ve süttozu gibi sütten yapılan besinlerdir.

Bu grup;

Beslenme 71

• Protein• Vitamin• Kalsiyum, çinko içerir.

Bu grupta yer alan besinler yaşlılık döneminde kemik sağlığının korunması için çok önemlidir (Kalsiyum ve fosfor yönünden zengin besinlerdir). Ancak yağ içeriklerinin yüksek olması nedeni ile yağsız veya yağı azaltılmış süt ve ürünlerinin kullanılması kalp sağlığı için daha yararlıdır.

60 yaş ve üzeri bireyler için süt grubu tüketim önerileri

Bu gruptan günde toplam 3 porsiyon tüketilmelidir.

Bu grupta yer alan yiyeceklerin bir porsiyon ölçüleriSüt grubu top-lam porsiyon

Süt Yoğurt Kefir Ayran B e y a z

peynir

K a ş a r

peyniri

3 porsiyon

(600 g)

1 kupa

veya

240 mL

1 kupa

veya 1

küçük

kase

1 kupa

veya 240

mL

1,5 kupa

veya 1

büyük

hazır ay-

ran veya

350 mL

2 kibrit

kutusu

veya 60

gram

1,5 kibrit

kutusu

veya 40

gram

3. Ekmek ve tahıl grubu:

Buğday, pirinç, mısır, çavdar ve yulaf gibi tahıl taneleri ve bunlardan yapı-lan un, bulgur, yarma, gevrek ve benzeri ürünler bu grup içinde yer alır.

Bu grup;

• Karbonhidrat• Vitamin• Mineral• Posa• Protein( düşük miktarda) içerir.

Ekmek ve tahıl grubunda yer alan besinler, özellikle tam tahıl adı verilen, kabuk ve öz kısmı ayrılmamış tahıllar ve bunlardan yapılan yiyecekler, vita-min, mineral ve diyet posası yönünden zengin olmaları nedeni ile yaşlılık dö-neminde sık tüketilmesi gereken besinlerdir.

72 4. MODÜL

Ekmek ve tahılların günlük tüketim miktarları önerisi: Tahıllar günde or-talama 3-4 porsiyon tüketilmelidir. Önerilen toplam tahıl tüketiminin en az yarısı tam tahıl olmalıdır.

60 yaş ve üzeri bireyler için ekmek ve tahıl grubu tüketim önerileri

Ekmek, tahıl

(pirinç, bulgur,

makarna, yuf-

ka vb) toplam porsiyon

Bir porsiyona karşılık gelen miktarlar

Ekmek Pide-

bazla-

ma- la-

vaş

Simit Bul-

gur/

pirinç

(piş-

miş)

Makarna

(haşlan-

mış)

Çorba Yufka

Erkek: 4

Kadın: 3

2 ince

dilim

veya

50

gram

¼ adet

küçük

veya

1/8

adet

büyük

veya

50

gram

Yarım

adet

veya

50

gram

4-5

yemek

kaşığı

veya

90

gram

4-5

yemek

kaşığı

veya 75

gram

1

küçük

kase

veya

180

mL

1/3 yufka

veya 50 g

4. Sebze ve meyve grubu:

Bitkilerin yenebilen kısımları sebze ve meyve grubu altında toplanmakta-dır. Bileşimlerinin önemli kısmı su olduğu için günlük enerji, protein ve yağ gereksinmesini karşılamada fazla katkıları yoktur. Ancak vita min ve mineral yönünden zengindirler.

Bu grup;

• Özellikle yaşlandırmayı geciktiren, bağışıklık sistemini güçlendiren vitamin ve mineraller,

• Kemik ve kas sağlığı için gerekli vitamin ve mineraller,

• Kalp-damar hastalıkları, hipertansiyon, kanser gibi kronik hastalıklara karşı koruyucu bileşikler (fitokimyasallar),

• Posa içerir.

Beslenme 73

Taze sebze ve meyve günlük tüketim miktarları önerisi:

Günde en az 5 porsiyon (en az 400 g / gün) sebze ve meyve tüketilmeli, bunlardan en az 2.5-3 porsiyonu sebze, 2-3 porsiyonu meyve olmalıdır. Alınan bu sebze ve meyveler kendi içlerinde de en az iki porsiyon yeşil yapraklı sebze (ıspanak, brokoli gibi) veya domates gibi diğer sebzeler, meyve ise portakal, limon gibi turunçgiller veya antioksidanlardan zengin diğer meyveler olarak önerilir. Pişmiş sebzelerin bir standart porsiyonu pişmiş 150 g olup 25-85 kkal enerji sağlar. Meyvelerin bir standart porsiyonu yaklaşık 50-100 kkalori sağlar.

5. Yağlar ve şekerler

Dört temel besin grubu dışında şeker ve yağlar ile bunlardan yapılan yiye-cekler de diyette yer almaktadır. Rafine şekerler ve bu şekerlerle yapılan tat-lılar, mayonez, krema, tereyağı, margarin, yağlı etler, sakatatlar, salam, sosis, sucuk türü besinlerin tüketimi en az düzeyde olmalıdır.

5.1. Yağlar

Yağlar makro besin grubunun bir üyesi olup çeşitli yağ asitleri içerirler. Yağın önemi; yüksek enerji, lezzet ve yiyeceklere gevreklik vermesinden ileri gelir. Ayrıca A, D, K, E vitaminleri ve vücutta yapılamayan ancak sağlık için elzem olan yağ asitlerini içerir. Vücutta bulunan depo yağlar; organizmanın ısı dengesini sağlar, organlara destek olur, gerektiğinde enerjiye çevrilir. An-cak vücut depo yağlarının belirli oranın üzerine çıkması şişmanlık, kalp-damar hastalıkları, tip II diyabet, romatoitartrit gibi kronik inflamatuvar hastalıklar için risktir. Bu hastalıkların oluşum sıklığı Akdeniz diyeti tüketenlerde düşük olup, bu diyetin koruyuculuğu başta zeytinyağı olmak üzere taze sebze ve meyve tüketiminin çok olmasına bağlanır. Geleneksel Akdeniz diyetinin yağ kaynağı “zeytinyağı”dır. Zeytinyağının yanı sıra diğer bitkisel yağlar; ayçiçek, fındık, mısırözü, pamuk ve susam yağlarıdır.

5.2. Şekerler

Karbonhidratlar basit ve bileşik olarak ikiye ayrılır. Basit şekerler karbon-hidrat olup, %99.9’u sakkarozdur. Bu nedenle sadece enerji verirler, besin değerleri yoktur. Şeker, şeker pancarından ve şeker kamışından elde edilir. Ancak günümüzde yüksek früktoz içeren mısır şurubu da şeker amaçlı kulla-nılmaktadır. Günlük beslenmede iki tür şeker bulunur. Bunlardan biri yiyecek-lerde doğal bulunan şeker (örneğin sütte bulunan laktoz, meyvelerde bulu-nan früktoz vb.), diğeri ise “ilave (ek) şeker” olarak adlandırılan yiyeceklerin

74 4. MODÜL

işlenmesi veya hazırlanması sırasında (içeceklere, çeşitli hamur işlerine, tahıl-lara eklenen vb.) eklenen şeker veya enerji veren tatlandırıcılardır. İlave (ek) şekerler, beyaz şeker, esmer şeker ve bal gibi doğal şekerleri kapsadığı kadar kimyasal olarak üretilmiş enerji içeriği olan yüksek früktoz içeren mısır şurubu (nişasta bazlı şeker) gibi tatlandırıcıları da kapsar.

İlave (ek) şeker kaynakları: Şekerli içecekler (kolalı, gazlı içecekler, limona-ta, hazır meyve suları), şekerler, şekerlemeler (akide şekeri, lokum vb.), kek-ler, pastalar, turtalar, kurabiyeler, hazır meyve suları, hamur işi tatlılar, helva-lar, sütlü tatlılar, dondurma, tatlı yoğurt, reçel, marmelat, şekerli hazır sütler, çikolata ve şeker ilave edilmiş tahıl ürünleridir.

Şeker ve şekerli yiyeceklerin fazla miktarda tüketimi, fazla ve gereksiz enerji alımına, vücut ağırlığının artmasına (şişmanlığa) ve besleyici değeri yüksek olan diğer yiyeceklerin tüketiminin de azalmasına neden olur. Bunun yanı sıra fazla şeker tüketimi metabolik sendrom, kalp-damar hastalıkları, di-yabet, hipertansiyon ve böbrek hastalıkları riski ile ilişkili olduğundan tüke-timlerinin azaltılması önem taşır.

VII. BESİN ÇEŞİTLİLİĞİ

Besinler, içerdikleri besin öğeleri ve besin öğesi olmayan kimyasallar açı-sından farklıdır. Vücudun gereksinimi olan besin öğeleri ve diğer kimyasalların çeşit ve miktar olarak yeterli düzeyde sağlanabilmesi için değişik türde be-sinler tüketilmelidir. Öğünlerde farklı türde besinlerin tüketilmesi ile dengeli bir beslenme sağlanabilir. Besin çeşitliliğinin az olması bazı besin öğelerinin yetersiz alınmasına neden olabilir.

1. Öğün hazırlama/planlama

Besleyici bir öğünün özellikleri yeterlilik, denge, enerji kontrolü, kararında alım ve çeşitliliktir. Besleyici bir öğün, besin ögelerinin içeriğine göre sınıflan-dırılmış her besin grubundan kişinin tüketmesi gereken minimum miktar ve sayıda porsiyon miktarlarına göre planlanmalıdır. Yeterli ve dengeli beslenme-yi sağlayabilmek için görevleri farklı olan 4 temel besin grubundan her öğün belirli miktarlarda tüketilmelidir. Yağ ve şekerler besinlerin doğal yapısında yer aldığı için gerek duyulmadıkça ilave yapılmamalıdır. Aynı besin grubunda yer alan besinlerin besin öğesi içerikleri birbirinin aynı değildir. Bu yüzden yal-nızca 4 temel besin grubunun çeşitliliği değil, aynı grupta yer alan besinlerin de çeşitliliği sağlanmalıdır.

Beslenme 75

Yemekler karın doyurucu, renk ve kıvam bakımından birbirini tamamla-yıcı olmalıdır ve pişirilmelerinde pişirme ilkelerine uyulmalıdır. Öğünlerin “sağlıklı öğün” olarak nitelendirilebilmesi için besin içeriği pişirildiğinde veya işlemden geçirildiğinde tamamen kaybolmamalıdır. Öğünler 3 ana 3 ara öğün olarak planlanmalıdır. Ara öğün saatleri ana yemeklerden sonra 2–3 saati geçmeyecek şekilde ayarlanmalıdır. Ara öğünlerde ana öğünlerde olduğu gibi bir planlama yapılmalıdır.

Kişinin kalori ihtiyacına göre en uygun ara öğünler seçilerek menü planla-ması yapılmalıdır. Özellikle şeker hastaları meyve gibi basit şeker içeren be-sinlerin yanında süt ve süt ürünleri tüketerek kan şekeri değerlerini düzenle-yebilirler.

Sağlıklı ara öğünler:

Süt

Kepekli ekmek

Sebzeler

Meyveler

Sütlü tatlılar

Ceviz, badem gibi kuruyemişler

Kepekli, sade galetalar

Leblebi türleri

Kuru meyveler

Çubuk kraker

Taze sıkılmış meyve suları

Yoğurt, kefir gibi süt ürünleri

Öğün planlama yapılırken dikkat edilmesi gereken konular:

• Kişinin beslenme saatleri önemsenmeli ve belirli saatler oluşturulmalı

• Beslenme alışkanlıkları göz önüne alınmalı

• Davranış değişikliği yapılmalı

• Her öğünde alınan enerji tüm besin grupları belirli bir oranda paylaş-tırılmalı

• Kişinin bütçesine uygun bir planlama yapılmalı

• Besinlerin ölçülerine dikkat edilmeli, porsiyon kontrolü yapılmalı

76 4. MODÜL

• Gerektiğinde bir beslenme uzmanından yardım alınarak kişiye özel bir beslenme planı hazırlanmalıdır.

2. Sağlıklı Yemek Tabağı

Günümüzde sıklıkla görülen şişmanlık ve şişmanlığa bağlı kronik hastalık-lar ile vitamin ve mineral yetersizliklerinin önlenmesi hem birey hem de top-lum için önem taşımaktadır.

Sağlıklı yaşam biçimi; sağlıklı beslenme ile aktif bir yaşam için arttırılmış fiziksel aktivite düzeyine dayalıdır.

Sağlıklı yaşam biçimi yaklaşımının bireylerde ve toplumda farkındalığının arttırılması, kolay anlaşılır olması amacıyla “Besin Gruplarına göre Tabak Mo-deli” geliştirilmiştir (Şekil 1).

Tabakta; 5 besin grubu (sebzeler ve meyveler ayrı grup olarak değerlen-dirildiği için) yer almaktadır. Beslenme örüntü modeli olarak tabak sağlıklı beslenmede en temel yaklaşım olan besin çeşitliliğine dayalı olarak düzen-lenmiştir.

Tabakta saatin işleyiş yönünde sırasıyla; süt ve ürünleri (yoğurt, ayran, peynir vb.) grubu, et ve ürünleri, tavuk, balık, yumurta ve kurubaklagiler (mercimek, kurufasulye, nohut vd.) ile yağlı tohumlar (ceviz, fındık, badem vd.) grubu, taze sebzeler grubu, taze meyveler grubu, ekmek ve tahıllar (bul-gur, pirinç, makarna vd.) grubu görülmektedir. Besin gruplarında yer alan be-sinlerden sağlıklı seçim yapılabilmesi için besinlerin renk çeşitliliğine, yapısal özelliklerine, bireyin sağlık ve hastalık durumuna, yaşına ve cinsiyetine, fizik-sel aktivite ve fizyolojik (gebe ve emziklilik) durumunun özelliklerine dayalı, besinlerin posa, yağ, tuz ve eklenmiş şeker içerikleri dikkate alınarak seçimler yapılmalıdır.

Hedef her öğünde tabakta yer alan her besin grubundan bir besinin seçi-lerek tüketilmesidir.

Tabağın yanında yer aldığı üzere günlük beslenmede önerilen su tüketimi-nin sağlanması, günlük beslenmede zeytinyağının yer alması, aktif yaşamın desteklenmesi sağlıklı yaşam biçiminin tamamlayıcısı olarak önem taşımak-tadır.

Beslenme 77

Şekil 1. Sağlıklı Yemek Tabağı: Besin gruplarına göre sağlıklı beslenme tabağı

Emekli, eşiyle birlikte yaşayan ve genellikle evde oturan 68 yaşında bir er-kek için örnek menü planı

78 4. MODÜL

VIII. YAŞLILIK DÖNEMİNDE SAĞLIKLI BESLENME ÖNERİLERİ

Yaşlılık, yaşamın evrelerinden biridir. Yaşlılık döneminde yeterli ve dengeli beslenmenin sağlanması, gereksinme duyulan besin ögelerinin vücuda alın-ması, kronik hastalıkların (kalp-damar hastalıkları, diyabet, osteoporoz, bazı kanser türleri vb.) oluşumunun önlenmesi, sağlığın korunması, iyileştirilmesi ve geliştirilmesi açısından önem taşımaktadır. Yaşlanma ile oluşan tat ve koku almadaki azalma, diş kayıpları, iştahsızlık, besin ögelerinin sindirimi ve emili-min azalması gibi faktörler beslenmeyi olumsuz etkileyebilmektedir.

Yaşlıda sağlıklı beslenme önerileri: Öneriler doğrultusunda sağlıklı bes-lenmenin sağlanması, enerji ve besin ögelerinin önerilen düzeyde tüketilme-sine ve beslenme yetersizliğine bağlı oluşabilecek akut ve kronik sağlık sorun-larının oluşumunun önlenmesine katkıda bulunur. Bu öneriler:

1. Besin çeşitliliği sağlanmalıdır.

Besin çeşitliliği, biyolojik olarak veya besin değeri birbirinden farklı besin-lerin tüketilmesidir. Besin çeşitliliğini sağlamada her öğünde, süt ve süt ürün-leri, et ve benzeri besinler (et, yumurta, kuru baklagiller, yağlı tohumlar), taze sebze ve meyveler, ekmek ve tahıl (pirinç, bulgur, makarna...) grubundaki be-sinler birlikte yaşlı bireyin gereksinmesine uygun miktarlarda tüketilmelidir. Besin çeşitliliğinin sağlanması ile elzem besin ögelerinin (karbonhidrat, prote-in, yağlar, vitaminler, mineraller, posa ve su) vücuda alınmasının yanında aşırı yağ ve tuz tüketimi de azaltılmış olur.

2. Günde en az üç öğün beslenilmelidir.

Her gün en az üç öğünde besin çeşitliliği sağlanarak beslenilmelidir. Yaş-lılarda öğün atlanması yetersiz beslenmenin bir göstergesidir. Sağlıklı bes-lenmede ana öğünlerin atlanılmaması kadar öğünde tüketilecek besinlerin seçimine de dikkat edilmelidir. Enerji içeriği yüksek besinler yerine protein, vitamin ve minerallerden zengin besinler tercih edilmelidir. Yaşlılarda sindi-rimi kolaylaştırmak için az miktarlarda sık beslenilmesi ve yemeklerin iyi çiğ-nenmesi yararlıdır. Yemek yeme, hem fizyolojik hem de sosyal yönü olan bir aktivitedir. Bu nedenle yeterli beslenmenin sağlanmasında yaşlının tek başına yemesi önlenmelidir. Besin tüketimini artırmada yemek masasının düzenlen-mesi iştahı artıracak şekilde yapılmalıdır. Müzik dinlenmesi veya televizyon izlenmesi öğünden hoşlanmayı sağlar.

Beslenme 79

3. İdeal vücut ağırlığı ve kas gücü korunmalıdır.

Yaşlılık döneminde, iskelet kas kütlesi ve gücünde azalma, fiziksel aktivi-tede azalmaya yol açar. Bunun sonucunda metabolik hız ve kemik mineral yoğunluğu azalır. Yaşlanma ile enerji harcamasında oluşan azalma, enerji tüketimindeki azalma ile dengelenerek, ideal vücut ağırlığı sürdürülmeli ve şişmanlık, vücut yağının artması önlenmelidir. Yaşlıda vücut kas kütlesinin korunmasında her öğünde yeterli miktarda ve kaliteli protein alımı sağlanmalıdır. Az yağlı süt ve süt ürünleri, etler-tavuk-balık, yumurta ve ku-rubaklagiller iyi kaliteli protein kaynaklarıdır. Yaşlılarda istem dışı ağırlık kaybı ve kazanımına dikkat edilmesi gereklidir. Rutin aralıklarla vücut ağırlığı izlen-melidir. Son altı aylık zaman diliminde 4.5-5 kg istem dışı ağırlık kaybı veya ka-zanımı kötü beslenmenin bir göstergesi olarak kabul edilmektedir. Şişmanlık sorunu ve istem dışı ağırlık kaybı olan yaşlıların mutlaka bir sağlık kuruluşuna başvurmaları gerekir. Fiziksel aktiviteyi artırmak için hergün veya en azından haftada bir kaç gün 30 dakika, orta düzeyde aktivite yapılması önerilmektedir. Düzenli fiziksel aktivite, ideal vücut ağırlığının korunmasının yanı sıra kalp-damar sağlığının sürdürülmesine yardım eder. Kan basıncı, kolesterolü ve şe-kerinin düzenlenmesinde etkilidir. Ayrıca uykuyu düzenler, sindirim ve iştahı artırır. Aktif olmak yaşlının kendisini her yönden iyi hissetmesini sağlar.

4. Besinler doğru hazırlanmalı, pişirilmeli ve saklanmalıdır.

Yaşlanma ile vücudun besinle bulaşan mikro organizmalar gibi ögelere karşı kendini savunma mekanizması azalır. Yaşlılarda besin zehirlenmelerine sıklıkla rastlanılmaktadır. Bu nedenle besin güvenliğine dikkat edilmesi büyük önem taşır. İyi pişmemiş ve çiğ besinler besin zehirlenmelerine neden olan mikro organizmaların yuvasıdır. Yemek hazırlanırken kişisel hijyen kurallarına uyulmalı (özellikle ellerin temizliği), besinin ve yemek pişirmede kullanılan araç-gereçlerin temizliğine dikkat edilmelidir.

5. Sebze ve meyveler bol ve çeşitli tüketilmelidir.

Sebze ve meyveler, vitamin ve minerallerin zengin kaynağıdır. Sebze ve meyvelerin bol ve çeşitli tüketilmesinin; kalp hastalıkları, bazı kanser türleri ve insüline bağlı olmayan diyabetten korunmada, hipertansiyonun önlenmesi ve kontrolünde, katarakt ve diğer bazı göz hastalıklarından korunmada etkili olduğu bilinmektedir. Çiğneme ve yutma güçlüğü olan yaşlılar genelde tüm sebze ve meyveleri pişirerek tüketme yolunu tercih edebilir. Sebzelerin besle-

80 4. MODÜL

yici değerini kaybetmemeleri için yağda kızartma yerine kendi suyunda pişir-me yöntemi tercih edilmeli ve pişirme suları dökülmemelidir. Her öğünde ve öğün aralarında farklı bir sebze ve meyve tüketilerek çeşitlilik sağlanmalıdır.

6. Ekmek ve diğer tahıllar yeterli miktarda tüketilmelidir.

Ekmek, pirinç, makarna, bulgur ve unla yapılan besinler karbonhidratların zengin kaynağıdır. Tahıllar genellikle düşük yağlı olup, kolesterol içermez. Tam tahıl ürünleri, B grubu vitaminler, E vitamini, özellikle demir, çinko, magnez-yum ve fosfor olmak üzere birçok minerali yapılarında bulundururlar. Ayrıca posa sağlarlar. Bu nedenle tam tahıllar ve kepekli ürünlerin; şişmanlık, şeker hastalığı, kalp-damar hastalıkları, bazı kanser türleri ve kabızlığın önlenmesin-de rolü vardır.

7. Doymuş yağ tüketimi azaltılmalıdır.

Yaşlı bireylerde diyetle alınan günlük enerjinin en fazla %30’u yağdan sağ-lanmalıdır. Yaşlılarda doymuş ve trans yağların tüketimi azaltılmalıdır. Diyetin kolesterol içeriği günlük 300 mg’ın altında tutulmalıdır. Diyetle tereyağı ve kuyruk yağı gibi doymuş hayvansal yağların tüketiminin artması, kan koleste-rol düzeyinin artmasına neden olur. Yüksek kan kolesterolü, kalp-damar has-talıkları için risk faktörüdür. Görünür yağın (margarin, tereyağı, ayçiçek yağı, zeytinyağı gibi bitkisel sıvı yağlar) dışında, besinlerin doğal bileşiminde de yağ vardır. Et, tavuk, süt ve peynir çok tüketildiğinde yağ alımı artar. Bunun ço-ğunluğu doymuş yağ olduğundan, yemek ve salatalarda bitkisel sıvı yağlar (zeytinyağı ve ayçiçek, mısırözü yağı vb.) tercih edilmelidir. Balık, omega-3 yağ asitleri içeriği nedeniyle, yaşlılar tarafında haftada en az iki kez yenilmelidir. Bu yağ asitlerinin görme, bilişsel fonksiyon, kemik-eklem hastalıkları, kan li-pitleri üzerine olumlu etkileri vardır.

8. Su ve diğer sıvılar yeterli miktarda tüketilmelidir.

Yaşlılıkta susama duyusunun azalması nedeniyle sıvıların yeterince tüke-tilmemesi, dehidrasyona neden olabilmektedir. Sık idrara çıkma ve vücutta daha az sıvı tutulması sonucunda, toplam vücut suyu azalır. Yaşlılar günde en az 2000 mL sıvı tüketmelidir. Gereksinmeyi karşılamak için günde 8-10 su bardağı su tüketilmesi gereklidir. Yaşlı bireyler susamasalar bile belirli aralıklarla su içmeleri sağlanmalıdır. Yeterli su veya sıvının tüketilmesi; normal böbrek fonksiyonlarının sürdürülmesi, idrar yolları enfeksiyonları, böbrek taş-ları ve kabızlığın önlenmesi açısından gereklidir. Taze sıkılmış meyve suları,

Beslenme 81

süt, ayran ve çorbalar yaşlılar için uygun sıvı kaynaklarıdır ve aynı zamanda di-ğer besin ögelerini de içerirler. Yaşlı bireylerin sıvı alımında ve kalsiyum gerek-sinmesini karşılamada süt iyi bir içecektir. Kahve, çay ve kolalı/ gazlı içecekler vb. kafeinli içecekler orta derecede tüketilmeli, bitki çayları tercih edilmelidir. Çayın yemeklerle birlikte içilmesi demirin emilimini azalttığından, yemekler-den bir saat önce veya sonra açık ve limonlu olarak içilmelidir.

9. Posa tüketimi artırılmalıdır.

Yaşlılarda posa içeriği yüksek besinlerin tüketimi artırılmalıdır. Posa içeriği en yüksek besinler sırasıyla; kuru baklagiller, tahıllar, sebze-meyvelerdir. Posa-nın yaşlılarda koruyucu ve tedavi edici etkileri vardır. Meyveler (elma, armut, çilek vb.), sebzeler, kuru fasulye, yağlı tohumlar, sert kabuklu yemişler (ceviz, fındık vb.), pirinç, yulaf, arpa kepeğindeki “suda çözünen posa” kolesterolü düşürür, kan glikozunu düzenler. Diyabet, kanser ve koroner kalp hastalığı ris-kini azalttığı gibi bu hastalıkları olan yaşlılarda tedavi edici özellik taşır. Buğday kepeği, mısır kepeği, tam buğday unundan yapılmış ekmeklerdeki tahıllar ve sebzelerdeki “suda çözünmeyen posa” ise kabızlığı önler, yaşlılarda bağırsak faaliyetlerinin düzenlenmesi açısından önem taşır. Ayrıca kolon kanseri olu-şum riskini azaltır.

Yaşlıların yeterli posa alımının sağlanmasında kurubaklagil yemeklerinin haftada en az 2-3 kez tüketilmesi gereklidir. Ayrıca sebze ve meyve tüketimi artırılmalı günde 400 gramın üzerinde tüketilmelidir. Tam buğday unundan yapılmış ekmek ve tahıl grubu besinler tercih edilmelidir.

10. Kalsiyum içeriği yüksek besinler tüketilmelidir.

Kalsiyum, yaşlılık döneminde kemik sağlığının korunmasında önemli rol oynar. Yaşlanmaya bağlı olarak kalsiyumun emilimi ve D vitamininin metabo-lizmasındaki değişiklik nedeniyle kalsiyumun emilimi azalır. Yeterli kalsiyumun alınması kemik mineral kaybını azaltır, kemik sağlığının korunmasını sağlar. Bu nedenle yaşlılıkta kalsiyum içeriği yüksek besinler (süt, yoğurt, peynir, çökelek vb.) tüketilmelidir. Kalsiyumun vücutta kullanılabilmesi için D vitaminine ge-reksinme vardır. Besinlerle günlük D vitamini gereksinmesi karşılanamadığın-dan yaşlıların güneş ışınlarından yeterince yararlanması sağlanmalıdır. Ancak yaşlılarda deride D vitamini oluşumu da azaldığından gerekli olan durumlarda kalsiyum ile birlikte D vitamini desteği önerilmektedir.

82 4. MODÜL

11. Tuz ve sodyum tüketimi azaltılmalıdır.

Aşırı tuz tüketimi; hipertansiyon, kalp-damar hastalıkları ve idrarda kalsiyum atımında artış nedeniyle osteoporoza neden olabilir. Tuzun bileşimindeki sodyum, doğal olarak besinlerin yapısında da bulunur. Hayvansal kaynaklı yiyeceklerdeki sodyum, bitkisel kaynaklı olanlardan daha fazladır. Bazı besinlerin işlenmesi sırasında da tuz kullanılmaktadır. Yaşlı beslenmesinde tuz tüketimi azaltılmalı, az tuzlu besinler tercih edilmelidir. Sofrada yemeklere tuz eklemesi yapılmamalıdır. Az tuzlu ve tuzsuz pişirilen yemeklere çeşitli baharatların eklenmesi, lezzeti artıracağından tüketimi kolaylaştırır.

12. Şeker tüketimi azaltılmalıdır.

Yaşlılarda dengeli bir diyetin karbonhidrat içeriği, günlük enerjinin %55-60’ı arasında olmalıdır. Yaşlı beslenmesinde ilave şeker (basit şeker) tüketimi azaltılmalıdır. Basit şekerlerin (çay şekeri, reçel, bal vb.) yerine kompleks kar-bonhidratlardan (tahıllar, kurubaklagiller, patates vb.) zengin besinler tercih edilmelidir. Basit şekerlerin fazla tüketilmesi, serum trigliserit ve düşük dan-siteli lipoprotein (LDL) kolesterol düzeylerinde artışa neden olabilmektedir. Basit şekerler sadece enerji sağlarken, kompleks karbonhidratları içeren be-sinler ile enerjinin yanı sıra vücut çalışması için gerekli olan protein, vitamin, mineraller ve posa sağlanmış olur.

13. Alkol ve sigara kullanılmamalıdır.

Alkolün sağlık üzerine olumsuz etkileri vardır. Aşırı alkol tüketiminin; ka-raciğer, beyin, kalp kası hasarına, ülser, pankreas iltihabı, sindirim sistemi kanserleri, hipertansiyon ve depresyonu neden olduğu bilinmektedir. Sigara; osteoporoz oluşumuna, bazı kanser türlerine, vücuttan besin ögeleri kaybı nedeniyle yetersiz beslenmeye neden olur. Yaşlının yeterli ve dengeli beslen-mesinde alkol ve sigara tüketmemesi önerilir.

IX. YAŞLILIKTA SIK GÖRÜLEN SAĞLIK SORUNLARI VE HASTALIKLARDA BES-LENME İLE İLGİLİ GENEL İLKELER

Yüksek tansiyon, kemik erimesi, yüksek kolesterol, kalp-damar hastalıkları, şeker hastalığı, kanserler gibi kronik hastalıklar ve diğer sağlık sorunlarının görülme sıklığı ve bu hastalıklara bağlı ölümlerin sayısı yaşlılık döneminde artar. Bu hastalıkların önlenmesi, geciktirilmesi, yan etkilerinin azaltılması

Beslenme 83

ve tedavisi ile beslenme durumu arasında doğrudan bir ilişki söz konusudur. Yaşlılık döneminde bu kronik hastalıklardan herhangi birine sahip bireylerin hastalıkları ile ilgili diyetlerinin belirlenmesi mutlaka bir diyetisyen tarafından yapılmalıdır. Burada genel ilkeler verilmiştir.

1. YÜKSEK TANSİYON

• Ağırlık denetimi-uygun kiloya ulaşılması,• Tuz tüketiminin ve sodyumdan (turşu ve salamuralar, hazır pastalar)

zengin besinlerin sınırlanması,• Besinlerle yeterli kalsiyum ve potasyum alımı,• Düzenli egzersiz,• Sigara içilmemesi.

2. KEMİK YOĞUNLUĞUNDA AZALMA (OSTEOPOROZ)

• Besinlerle ve destekleyici ilavelerle kalsiyum ve D vitamini alımının ar-tırılması

• Düzenli egzersiz

3. YÜKSEK KAN KOLESTEROLÜ, YÜKSEK KAN YAĞLARI, KALP-DAMAR HAS-TALIKLARI

• Margarin, tereyağı, kuyruk yağı gibi katı yağların ve sakatatların tüketilmemesi,

• Yeşil yapraklı sebzeler, kırmızı ve turuncu renkli meyveler, balık ve kuru baklagillerin tüketiminin artırılması,

• Tuz ve sodyumdan zengin besinlerin (turşu ve salamuralar, hazır pas-talar) alımının kısıtlanması,

• Uygun kilonun korunması,• Sigara içilmemesi,• Düzenli ve uygun egzersiz.

4. KANSERLER

• Diyetteki yağ miktarının azaltılması,

• Posa tüketiminin artırılması,

• Bağışıklığı artırıcı vitamin ve minerallerden (A, C, E vitamini, selenyum) ve fitokimyasallardan zengin besinlerin tüketiminin artırılması,

84 4. MODÜL

• Katkı maddesi içeren, özellikle hazır besinlerin (hazır çorba, et suyu, boyalı besinler) tüketiminin kısıtlanması,

• Sigara ve alkol tüketilmemesi.

5. ŞEKER HASTALIĞI

• Ağırlık denetimi-uygun kiloya ulaşılması

• Kuru baklagiller, kepeği ayrılmamış tahıllar, sebze ve meyveler gibi po-sadan zengin ve şeker içeriği düşük besinlerin tüketilmesi


• Sigara ve alkol tüketilmemesi

6. ZİHİNSEL YETERSİZLİK, HAFIZA KAYBI, BEYİN HASARLARI

• Yeterli enerji ve protein alımı,

• Beyin fonksiyonlarını geliştiren vitamin ve minerallerden zengin besin-lerin (yeşil yapraklı sebzeler, kırmızı ve turuncu renkli meyveler, balık) tüketiminin artırılması,

• Sigara ve alkol tüketilmemesi.

7. KABIZLIK

• Posa ve sıvı tüketiminin artırılması

• Düzenli egzersiz.

8. BAĞIŞIKLIK SİSTEMİ ZAYIFLIĞI / HASTALIKLARA KARŞI DİRENÇSİZLİK

• Protein alımının artırılması

• Balık, fındık, ceviz, badem, sebze ve meyve tüketiminin artırılması


• Sigara ve alkol tüketilmemesi

XI. YAŞLILIKTA İLAÇ KULLANIMI

Yaşlanmayla beraber kronik hastalık görülme sıklığı artmakta ve bu du-rumda yaşlılarda çoklu ilaç kullanıma geçilmek zorunda kalınmakta olup önemli bir sorun haline gelmektedir.

Beslenme 85

Toplumlarda yaşlılar özel bir grup olarak kabul edilirler ve güvenli ilaç kul-lanımı bakımından en etkin özen gösterilmesi gereken, en önemli risk grubu-nu oluştururlar.

GÜVENLİ İLAÇ KULLANIMI; tanı ve özellikle hastalıkların radikal veya pal-yatif tedavisinde çok önemlidir. Ancak yaşam tarzı, alışkanlıklar, yaş, cinsiyet, genetik faktörler, varolan hastalıklar, özellikle diyet gibi bireye özel ve birçok çevresel faktör ilacın organizmayla etkileşimini değiştirebilir.

Yaşlılarda ters ilaç reaksiyonları oldukça yaygın görülmektedir.

Yaşlı bireyde en çok karşılaşılan ilaç yan etki belirtileri depresyon, kon-füzyon, huzursuzluk, deliryum, düşme, hafıza kaybı, ekstra primidal sistem bulguları ve aritmidir. İlaçların başlıca yan etkileri besin alımı ve emilimini, metabolizmayı ve gereksinmelerini etkilemektedir. İlaç yan etkileri ve intok-sikasyonları; çoklu ilaç kullanımı (polifarmasi), ilaç-ilaç ve besin-ilaç etkile-şimleri, ilaç farmakokinetik ve farmakodinamiğinde değişiklikler, unutma ve anlama gibi kognitif sorunlar nedeniyle yaygın olarak görülmektedir.

Yaşlılarda ilaca karşı duyarlığın artması esas olarak ilacın farmakolojik özel-liklerinin değişmesinden ileri gelir.

Yaşlanma ile beraber midede asit ve pepsin, pankreasda lipaz ve tripsin salınımında, kan akımında, gastrik hareketlerde azalma gibi değişiklikler oluş-masına rağmen, ilaçların emilimde belirgin bir değişiklik olmaz. Ancak, emilim hızı emilim miktarından daha fazla etkilenir, yaşlılarda aktif emilim azalırken pasif emilim etkilenmez. Mide asidindeki azalmaya bağlı olarak hızlanması beklenen mide boşalması, motilitedeki yavaşlamaya bağlı olarak uzar.

Besinler ilaçlar ile çözünmez maddeler oluşturarak emilimi kötü yönde de etkileyebilir. Bütün bunların yanı sıra, beraber alınan diğer ilaçlar emilimi kötü yönde etkilemektedirler.

Yaşlılarda Besinlerle Etkileşimi Olduğu Bilinen İlaç Grupları

Yaşlılarda süregelen hastalıklar ilaç kullanımını arttırmaktadır. Huzurevi sa-

86 4. MODÜL

kinleri tarafından en sık kullanılan ilaçların kardiyovaskuler sistem ilaçları ve analjezik ilaçlar olduğu saptanmıştır. Bununla birlikte santral sinir sistemini etkileyen antiepileptik, antidepresan, antiparkinson ilaçlar,endokrin sisteme ve gastrointestinal sisteme etkisi olan ilaçlar, antibiyotikler,solunum sistemi ilaçları, hemostaz(oral antikoagülan ilaçlar,antianemik,antitrombotik vs) ve immünosupresifler sık kullanılan ilaçlardır. Yaşlılarda yaygın olarak kullanılan ve besin-ilaç etkileşimleri açısınından değerlendirilmesi gereken ilaç grupları aşağıda verilmiştir.

Yaşlılarda Kullanılan ve Besinlerle Etkileşimi Olduğu Bilinen İlaç Grupları

Kardiyovasküler Sistem İlaçlarKardiyotonik glikozidler (Digoksin)Diüretikler (Tiazid,Furosemide)Anjiyotensin Dönüştürücü Enzim İnhibitörleriAntianginal ilaçlar (Betablokörler,Kalsiyum kanal blokörleri)Antilipidemik ilaçlar(HMG-CoA Redüktazlar/Statinler/Lovastatin)AntihipertansiflerAntiaritmik ilaçlar

Hemostaz İlaçlar

Oral Antikoagülanlar (Varfarin )

Antianemik

Antitrombotik

Antifibrinolitik

Santral Sinir Sistemini Ekileyen İlaçlar

a. Antiepileptikler

Fenitoin,Karbamazepin

b. Antidepresanlar

Beslenme 87

Monoamin Oksidaz İnhibitörleri (MAO)

c. AntiParkinson İlaçları

Levodopa

Antibiyotikler

Tetrasiklinler ve Fluorokinolonlar

Endokrin Sistemi Etkileyen İlaçlar

Metformin

Sülfonilüreler

Tiazolidineidon

Bifosfanatlar

Gastrointestinal Sisteme Etkili Olan İlaçlar

Proton Pompa İnhibitörleri

Laksatifler

Solunum Sistemi İlaçları

Teofilin Etken Maddeli İlaçlar

İmmünosupresifler

Siklosporin

Takrolimus, Sirolimus

*Kalp damar sistemi hastalıklarının tedavisinde kullanılan ilaçlar; kardi-yotonik glikozidler (digoksin), diüretikler, anjiyotensin enzim inhibitörleri, an-tianginal ilaçlar (Betablokörler, Kalsiyum kanal blokörleri),antilipidemik ilaçlar (HMG-CoA Redüktazlar/Statinler/Lovastatin), antihipertansifler antiaritmik ilaçlar olarak sınıflanmaktadır.

Digoksin ile posalı yiyecekler birlikte alındığında ilacın emiliminin azalıp konjestif kalp yetmezliği ve atrial fibrilasyon tedavisinde başarısızlıklar görü-len klinik sonuçlardır.

Diüretikler, kalp yetmezliği ve hipertansiyonda yaygın kullanılan ilaçlardır. Ayrıca, diüretikler vücuttan su ve tuz kaybına yol açarak ödemin çözülmesini sağlarlar. Diüretiklerin bitkisel çaylarla tüketilmesi önerilmemektedir.

Anjiyotensin dönüştürücü enzim inhibitörleri (ACE inhibitörleri) vücudun anjiyotensin II üretimini engelleyen ilaç grubudur. Kaptopril,enalapril,lisino-pril,perindopril,ramipril etken maddeli ACE inhibitörleri kan potasyum düze-

88 4. MODÜL

yini arttırdığı için potasyumdan zengin besinlere dikkat edilmelidir.

Antilipidemik ilaçlar ise kan lipid düzeyini düşüren ilaçlardır. Lovastatinle-rin posalı yiyeceklerde emiliminde azalma olduğu buna bağlı olarak bu ilacın LDL-kolesterol düşürücü etkide bozulma olduğu belirtilmektedir.

Kardiyovasküler sistem hastalıklarında güncel tedavi önerileri genellikle birden fazla ilaç kullanımını desteklemektedir. Kullanılan ilaçların çeşitliliği arttıkça besinlerle etkileşimleri de artmaktadır. Greyfurt suyu ile kardiyovas-küler sistem ilaçları arasındaki etkileşimler iyi bilinmektedir. Greyfurt suyu; felodipin, nifedipin, nisoldipin, nikardipin vs. etken maddeli kalsiyum kanal blokerlerin, atorvastatin, simvastatin etken maddeli Hmg CoA redüktazların plazma konsantrasyonlarını arttırmaktadır ve toksisiteye neden olmaktadır.

*Oral Antikoagülanlar (Varfarin); Kumarin türevi olan varfarin etken maddeli antikoagülanlar, tromboembolik olayları engellemek için kullanılan bir ajandır. Yaşlılarda varfarin ile ilgili kanama riskinin yaygın olduğu düşünül-mektedir. Yaşlılarda varfarin ile tedavide kanama riski olmaması için iyi takip gerekmektedir.

Varfarin, K vitaminine bağlı pıhtılaşma faktörünün aktivasyonunu inhibe ettiğinden, K vitamini içeren besinler ile etkileşime girmektedir. K vitamin ile varfarin etkileşimi için diyetle alınan K vitamininin miktarı önemlidir. Ispanak, brüksel lahanası, brokoli, yaprak sarması ve dereotu, tere, roka gibi koyu yeşil yapraklı sebzeler diyetle alınan K vitamininin temel kaynaklarıdır.

*Antiepileptik Ajanlar; Fenitoin yaşlı bireylerde yaygın kullanılan anti-epi-leptik ajandır. Yağ içeriği yüksek öğünle alınan uzun süre etkili fenitoin kapsü-lün biyoyararlılığı düşmektedir.

Fenitoin etken maddeli antiepileptik ilaç ile folik asit etkileşimi bir diğer etkileşimdir. Fenitoin etken maddeli ilaçlar folik asit seviyesini düşürebilmek-tedir

Beslenme 89

*Antidepresanlar; Monoamin Oksidaz İnhibitörleri(MAO) Monoamin ok-sidaz inhibitörleri, prototipik tedavi sınıfını temsil eder ve besinlerle önemli derecede etkileşimi bulunmaktadır. Yaşlılarda depresyonun tedavisinde gün-cel olarak sık olarak kullanılmasa da, besinlerle etkileşimi tartışılmaktadır.

MAO içeren bu besinlerin tüketimi bu aminlerin birikimi ve kan basıncın-daki yükselmesi sonucu şiddetli baş ağrısı ve boyun tutulması, çarpıntı, bu-lantı, terleme, kusma,konvulsiyon ile ortaya çıkan hipertansiyon krize neden olabilmektedir. Hastaların tiraminin önemli kaynaklarını içeren besinlerden uzak durması gerekmektedir. Tiramin içeren besinlere örnek olarak tulum peyniri, eski peynir, şarap, salam çeşitleri, bakla, avokado,incir,et suları, soya ürünleri,hazır çorbalar vs.verilebilir. MAO inhibitörü ilaçlar kesildikten sonra ilk iki hafta tiraminden fakir diyete mutlaka devam edilmelidir.

*Anti-Parkinson İlaçları; Levodopa, anti-parkinson ilacı olarak kullanıl-maktadır.

Levodopanın protein içerikli besinler ile etkileşimi parkinson hastalığının erken evrelerinde klinik olarak önemli düzeyde değildir. Çünkü etkileşiminin oluşabilmesi için diyetle günlük protein alımının yüksek miktarlarda (2 g/kg/gün) olması gerekmektedir. İleri dönemlerde ise levodopa ve karbidopa etken maddeli ilaçlar proteinden zengin besinlerle tüketildiğinde ilacın emilimde azalma sonucu yaşlılarda antiparkinson etkisinde azalma görülmektedir.

*Antibiyotikler; Tetrasiklinler ve Fluorokinolonlar kalsiyum, magnezyum, demirle etkileşime girerek bu çok değerlikli katyonlar ile şelat oluşturur. Böy-lece tetrasiklinlerin ve bazı fluorokinolonların emilimi azalmış olur. Özellikle süt ve süt ürünleri tüketildiğinde tetrasiklinin ve daha az miktarda da olsa doksisiklinin emilimini azaltmaktadır.

Siprofloksasin greyfurt suyu ile alınırsa ilacın emilimi azalmaktadır. Ayrıca, siprofloksasin kafein ile beraber alınmamalıdır.

*Endokrin Sistemi Etkileyen İlaçlar; Bifosfonatlar, osteoporozun önlen-mesi ve tedavisi için kullanılan alendronat, ibandronat, risedronat gibi bifos-fonatların oral biyoyararlığı düşüktür ve bu ilaçların öğün öncesi veya öğünle birlikte alımı ilacın biyoyararlılığını azaltır. Oral bifosfonatlar sadece bol su ile alınmalıdır. Sabah herhangi bir besinin alımından en az bir buçuk saat önce alınmalı ve özofajiyal reflü ihtimaline karşı hasta 900 dik bir şekilde oturtul-malıdır.

90 4. MODÜL

*Gastrointestinal Ajanlar; Proton Pompa İnhibitörleri (PPI), yaşlılarda gastrit, gastroözofajiyal reflü hastalığı tedavisinde ve non-steroidal anti-inf-lamatuar ilaçlara bağlı gelişebilecek ülserlerden korunmada yaygın olarak kullanılır. Bu ajanların elma suyu ile alımı önerilirken; süt ile alımı önerilme-mektedir. Yemekten 1-1.5 saat önceden alınması veya yemeğin başlangıcında alınması önerilmektedir.

Laksatifler, yaşlılarda sık kullanılan laksatifler, elektrolit kayıplarına ve dengesizliğine neden olabilmektedir. Bu sebeple; yaşlılarda konstipasyon için uzun dönem mineral yağları kullanımı önerilmektedir. Uzun süre laksatif kullanımı yaşlı bireylerde yağda çözünen vitaminlerin kaybolmasına neden olur.

*İmmünosupresif Ajanlar; Siklosporin, transplantasyon sonrası organ rejeksiyonundan korunmada immünosupresif ajan olarak kullanılmaktadır. Greyfurt suyuyla ilacın emiliminde artmayla ilacın serum düzeyinde ve toksi-site riskinde artma olabilmektedir.

Sonuç olarak; yaşlı bireylerde besinin ilaca, ilacın besine olan etkileşimi aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Tablo. Yaşlı Hastalarda Besin İlaç Etkileşimi

İlacın Ait Olduğu Sınıf/Hastalık

Besinin Etkisi Potansiyel Klinik Etki

Kardiyovasküler Ajan

Digoksin

Yüksek posa içeren ürünlerle

emilim azalır (kepek, pektin,

laksatifler)

Konjestif kalp yetmezliği/

atriyal fibrilasyon kontrolünde

başarısızlık

Propanolol HCl Besin ile emilimi artar. Beta bloker etkisini arttırır.

Kaptopril Emilim %30-40 azaltır.

Hipertansiyon/Konjestif kalp

yetmezliği kontrolündeki fay-

danın azalması

Hidroklorotiyazid Emilim artar. Diüretik etkisindeki artış

NifedipinGreyfurt suyu ile emilim

önemli miktarda artar.

İlacın etkisinde önemli

düzeyde artış/toksisite

Beslenme 91

Varfarin SodyumEmilim azalır, K vitamini anta-

gonist etkiAntikoagülant etkide azalma

SimvastatinGreyfurt suyu ile emilim



düzeyde artış/toksisite (mi-

yopati)

Merkezi Sinir Sitemi İlaçları

MAO inhibitörleri

Tiramin içeren besinler

(peynir, fermente etler,

baklagiller, maya ekstresi,

kırmızı şarap)

Şiddetli hipertansif ataklar/

kardiyovasküler olaylar

DiazepamGreyfurt suyu ile emilim

önemli miktarda azalır.


düzeyde artış/toksisite

Aspirin/ASA Emilim artar. İlacın etkisinde azalma

Asetaminofen Emilim oranı azalır.

Propoksifen Emilim artar.

Lityum Emilim artar.İlacın etki mekanizmasındaki

değişiklik

Yüksek sodyumlu diyetle kan

lityum seviyesi azalır.

Düşük sodyumlu diyetle kan

lityum seviyesi artar.

Levodopa/Karbidopa

Özellikle yüksek protein

içerikli besinlerle emilim

azalır.

Anti-parkinson etkisi azalır.

Antibiyotikler

İzoniazid/Rifampin Emilim azalır.Antitüberküler etkisinde azal-

ma

Tetrasiklin

Katyonlarla (Ca, Fe, Mg ve

Zn) emilim önemli miktarda

azalır.

Antibakteriyal etkide önemli

düzeyde azalma

Amoksisilin Emilim azalır. Antibakteriyal etkide azalma

Linezolit

Tiramin içeren besinler

(peynir, fermente etler,

baklagiller, maya ekstresi,

kırmızı şarap)

Şiddetli hipertansif ataklar/

kardiyovasküler olaylar

92 4. MODÜL

Florokinolonlar: norfloksa-

sin, siprofloksasin

Katyonlarla (Ca, Fe, Mg ve

Zn) emilim önemli miktarda

azalır.

Önemli ölçüde azalmış an-

tibakteriyel etkileri; tedavi

başarısızlığı

İtrakonazol, griseofulvin Emilim önemli düzeyde artar. Anti-mantat etkisinde artış

Endokrin İlaçlar

Metformin HCl Emilim azalır. Bozulmuş glukoz yönetimi

Lif ile emilim azalır.

Gastrointestinal sistem ilaçları

Alüminyum içeren anta-

sitler

Narenciye suları ile emilim

artar.

Gelişmiş kalsiyum kaybı; hız-

lanmış osteoporoz

Solunum Sistemi İlaçları

SR teofilin içerikli ilaçlarBesinlerle alımda emilim

azalır.

Yağlı öğünle alımında ilaç salı-

nımı artarak serum seviyesin-

de artışa neden olur.

Yüksek proteinli diyet hepatik

metabolizmayı arttırır.

İmmünosupresif Ajanlar

SiklosporinGreyfurt suyu ile emilim


Serum düzeylerinde belirgin

artış

Düşük sodyumlu diyet kronik

siklosporin tedavisi ile nefro-

toksisite riskini arttırır.

XII. BESİN HİJYENİ

1. GÜVENLİ (SAĞLIKLI) BESİN

Besleyici değerini kaybetmemiş, fiziksel, kimyasal ve mikrobiyolojik açıdan temiz, bozulmamış besinlerdir.

Güvenilir besinin elde edilmesi için hasattan tüketime kadar geçen tüm aşamalarda besinin çeşitli kaynaklardan kirlenmesini önlemek (BESİN HİJYE-Nİ) gerekir.

Beslenme 93

2. BESİN GÜVENLİĞİNİ BOZAN ETMENLER

Fiziksel Kirlenme: Cam kırıkları, kıymık, metal parçaları, saç, tırnak, sinek vb.

Kimyasal Kirlenme: Besinin içinde saklandığı kaptan çözülme sonucu geçen metaller, tarım ilaçları, iyi durulanmayan kaplardan geçen de-terjanlar, besin ambalajında kullanılan renkli plastikler, gıdalarda öne-rilen miktarın üzerinde kullanılan gıda katkı maddeleri

Biyolojik Kirlenme: Besinlerde doğal olarak bulunan zehirler(patatesin filizi, zehirli bal, bazı mantar türleri), besin hijyeninin sağlanamama-sı sonucu hızla üreyen mikroorganizmalar (küfler, parazitler, virüsler, bakteriler

3. BESİN HİJYENİ

Besinler mikroorganizmalarla kolaylıkla kirlenebilirler. Böyle mikroplarla kirlenmiş besinlerin tüketilmesi kişilerde hastalığa neden olur.

Mikroorganizmalar 20 dakika gibi bir zamanda büyür. Şartlar uygun oldu-ğunda bir mikroorganizmadan 12 saat sonra bir milyar mikroorganizma ürer.

94 4. MODÜL

Besin Hijyeninde Dikkat Edilmesi Gerekenler

- Sağlam, zedelenmemiş, bozuk olmayan besinler seçilmeli ve satın alın-malı

- Hastalık yapabilecek şüpheli besinler, özellikle küflenmiş olanlar yenil-memeli

- Sebze ve meyveler toz, toprak ve ilaç kalıntılarından temizlenmeleri için sirke eklenmiş su dolu bir kapta 5-10 dakika bekletildikten sonra bol su ile bir kaç kere durulanmalı

- Hazırlama, saklama ve servis sırasında kullanılan araç, gereçler temiz olmalı

- Mutfak ve yemek yenen yerlerin temizliğine özen gösterilmeli- Sokakta ya da açıkta satılan ve kaynağını bilmediğimiz yiyecekleri tü-

ketmemeli- Gıdaların üstünü kapalı tutarak sinek ve böceklerden korumalı- Besinler her türlü temizlik maddesi, sabun, DDT gibi haşere öldürücü

ilaçlardan uzak tutulmalı- Bu maddeler kendi ambalajlarında ya da etiketlenmiş olarak saklan-

malı- Gıdaları satın alırken son kullanma tarihine ve içeriğine dikkat etmeli- Bulaşıklar iyi yıkanmalı, besin artıklarının kurumasına izin verilmemeli- Kedi, köpek veya evcil hayvanların dışkı ve tüylerinin besinlerle temas

etmemesine dikkat edilmeli - Çöp torbalarının ağızları kapatılmalı ve kapaklı çöp kovalarında

muhafaza edilmeli

!!! Günlük pastörize süt yada UHT (Ultra Hıgh Temperature) tekniğiyle ste-rilize edilen uzun ömürlü, dayanıklı paket sütler kullanılmalıdır

!!! Mikroorganizmalar su ve besinlere dışkı ile temas sonucu bulaşır, içme suyu olarak temiz su kullanmalı, temizliğinden emin olunmayan sular kesinlik-le içilmemeli, şüpheli durumlarda su kaynatılmalı veya filtre edilmeli.

Beslenme 95

4. BESİN HİJYENİNİN SAĞLANMASI VE VİTAMİN-MİNERAL KAYBININ ÖN-LENMESİ

Besin hijyeninin sağlanması ve vitamin-mineral kaybının olmaması için:

• Satın alma• Depolama• Hazırlama ve pişirme• Servis esnasında hijyen kurallarına uyulmalıdır

4.a. BESİN SATIN ALMA

BESİN SATIN ALIRKEN NELERE DİKKAT EDİLMELİ?

Alışveriş için liste hazırlanmalı.

Günlük/haftalık/aylık satın alınacak besinler sınıflandırılmalıdır.

Saklama imkanı yoksa gereğinden fazla besin satın alınmamalıdır.

Dört besin grubundan besinler satın alınmalıdır.

Gelir durumuna göre yerine geçebilecek ürünler tercih edilmelidir.

Örnek: Et yerine yumurta veya kuru baklagil

BESİN SATIN ALIRKEN ETİKET OKUNMASI

ETİKET OKURKEN; Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı

“İşletme Kayıt Numarası”

“İşletme Onay Numarası”

Üretim ya da son kullanma tarihi

Üretici firma adı ve adresi İLE

İçindekiler

Miktar ve Fiyat

Beslenme bilgileri

Kullanma ve saklama talimatına dikkat edilmelidir.

96 4. MODÜL

4.b. BESİNLERİN SAKLANMASI VE DEPOLANMASI

Uygun koşullarda depolanmayan besinler bozulur.

Besinlerin satın alındıktan sonra uygun bir şekilde depolanmaları büyük önem taşır.

Uygun koşullarda depolanmayan besinler bozulur. Bu durumda besin öğe-si kayıpları oluşur.

Besinler sağlığı bozucu hale gelebilir.

GENEL DEPOLAMA İLKELERİ

o Satın alınan besinleri hemen kullanmayacaksanız uygun sıcaklıkta de-polayın.

o Buzdolabınızın uygun sıcaklıkta (0-4 °C) olduğunu sık sık kontrol edin.

o Buzdolabının kapağını gereğinden uzun süre açık tutmayın.

o Çiğ et, tavuk ve balıkları ayrı paketlerde ve ayrı saklama kaplarında buzdolabının en soğuk rafında saklayın.

o Besinlere bakteri bulaşmasını önlemek amacıyla çiğ besinler ile pişmiş yiyecekleri ayrı raflarda, pişmiş yiyecekleri üst raflarda ve üzeri kapalı şekilde depolayın.

o Pişen yemekleri, hemen servis edilmeyecekse, en fazla 2 saat içerisin-de uygun koşullarda soğutarak buzdolabına kaldırın.

4.c. BESİN HAZIRLAMA VE PİŞİRME İLKELERİ

Besin Hazırlarken Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar Nelerdir?

• Tüm taze meyve ve sebzeleri bol suda iyice yıkayın.

• Çiğ ve pişmiş besinleri farklı yüzeylerde ve farklı araçlar kullanarak hazırlayın.

• Çiğ besinlere dokunduktan sonra ellerinizi uygun bir şekilde yıkayın

• Başta çiğ tavuk olmak üzere et, balıkla temas eden tüm yüzeyleri ve araç gereçleri her kullanım sonrasında deterjanlı, bol ve sıcak su ile yıkayın, iyice durulayın.

• Et, süt, yumurta gibi besinleri buzdolabı dışında 2 saatten fazla beklet-meyin.

• Et ürünlerini ağzı kapalı bir şekilde buzdolabında saklayın.

Beslenme 97

Dondurulmuş besinleri,

Buzdolabı sıcaklığında,

Kendi ambalajı içinde, akan soğuk su altında,

Mikrodalga fırınlarda çözdürün.

Bir kez çözdürülmüş olan besini tekrar dondurmayın.

BESİNLERİ PİŞİRİRKEN DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR

Pişirmede kullanacağınız araç gereçleri temizleyin.

Yemeklerinizi 5˚c - 60˚c sıcaklık aralığında saklamayınız !

SOĞUTMA VE YENİDEN ISITMA

• Sıcak bir yemeği soğutucuya koymayın.

• Yemekleri soğuturken sık sık karıştırın.

• Soğuyan yemeklerin üzerini kapatarak servis edene kadar buzdolabın-da bekletin.

PİŞİRİRKEN VİTAMİN VE MİNERAL KAYBI OLMAMASI İÇİN

Sütlü tatlı yaparken şeker ocaktan indirilmesine yakın eklenmelidir.

Yoğurt torbaya konulup süzülürse vitamini kaybolur. Yoğurtların yeşil suyunun atılmaması gerekir.

Çiğ yumurta tüketimi salmonella hastalığına neden olabildiği gibi bi-otin vitamininin emilimini azaltır. Yumurta en fazla 8-10 dakika haş-lanmalıdır. Yumurta sarısı etrafında oluşan yeşil renk, besin değerinin azaldığını gösterir.

Ekmek, kurabiye, çörek yapılırken mayalandırılırsa besleyici değeri ar-tar. Kabartma tozu azaltır.

98 4. MODÜL

Ekmek ince dilimlenip kızartılırsa besleyici değeri azalır.Tarhana güneşte kurutulursa vitamin (B2, B6, folik asit) kaybı olur.Çorbalarda un yerine B vitamininden zengin olan makarna, erişte

vb.’nin haşlama suyu kıvam arttırıcı olarak tercih edilmelidir.Sadece un, şeker ve yağdan yapılan tatlılara göre içine malzeme olarak

yoğurt,süt, tahin,peynir, tahin, pekmez katılarak yapılan tatlıların be-sin değeri üstündür.

Kuru baklagiller, pişirilmeden önce ilaç kalıntılarından temizlenmelidir.Kuru baklagillerin ıslatma suyu dökülebilir,haşlama suyunun dökülme-

si besin değerini azaltır.Kuru baklagillerin iyi pişirilmesi sindirimini kolaylaştırır ve protein de-

ğerini arttırır.Taze sebzeler önce yıkanmalı, sonra ayıklanmalı, sonra doğranmalı ve

yeteri kadar su ile pişirilmelidir.Sebzeler doğrandıktan sonra bekletilmemeli, haşlama, pişirme suları

atılırsa vitamin ve mineralleri azalır.Meyveler kesildikten veya sıkıldıktan sonra bekletilirse buzdolabına

konulmuş bile olsa C vitamini kaybı olur.Salatalara C vitamini kaybı olmaması için limon en son sıkılıp sofrada

salataya eklenmelidir.

XIII. KİŞİSEL HİJYEN

Bireyin sağlığını sürdürmek için yaptığı “ÖZBAKIM’’ uygulamalarını içerir.

Birçok enfeksiyon hastalığının kontrolünde kişisel hijyen alışkanlıkları çok önemlidir.

Mikroorganizmalar,

SudaHavada TopraktaHayvanlarda

Beslenme 99

İyi yıkanmamış sebze ve meyvelerde İyi pişirilmemiş et ve balıklarda İyi yıkanmamış kaplarda İnsan ve hayvanların dışkılarında bulunur.

Mikroorganizmalar en çok kirli eller ve kirli sular ile bulaşır.

Elleri su ve sabunla yıkamak mikroorganizmaları uzaklaştırmanın en etkili yoludur ve hastalıkları önlemeye yardımcıdır.

Ellerimizi;

• Tuvalete girmeden önce ve sonra,• Hayvanları sevdikten sonra• Gıdalara el sürmeden önce ve sonra• Çiğ et, balık, veya tavukla temas ettikten sonra yıkamalıyız.• Eller öksürüp-hapşırdıktan sonra mutlaka yıkanmalıdır. Özellikle

grip gibi hastalıklarda öksürüp-hapşırdıktan sonra ellerin yıkan-maması bulaşmaya neden olur.

!!!Ellerimizi bol sabun ile akan su altında 10-20 saniye kuvvetli şekilde, parmaklarımız ve bileklerimiz dahil ovalayarak yıkamalıyız.

!!!Mikroplar kuru yüzeylerde büyüyemez ve çoğalamazlar. Bu nedenle el-lerimizi yıkadıktan sonra iyice kurulamalıyız.

100 4. MODÜL

o Kişisel temizlik günlük yapılmalı ve hatta günde birkaç kez yinelenme-lidir.

o Ağız temizliği ve özellikle dişlerin temizliği çok önemlidir. Herkesin ken-dine ait bir diş fırçası olmalıdır.

o Dişler düzenli olarak her öğün sonrası fırçalanmalıdır.

o Kulak temizliğinde özellikle kulak kepçesinin arka bölümlerindeki te-mizliğe dikkat etmek gerekir. Kulağa zarar verebilecek ucu sivri cisimlerden kaçınmalıdır.

o Tırnaklarımızın kısa ve temiz olmasına özen göstermeliyiz. Tırnak bakı-mının haftada en az bir kez uygulanması gerekir. Ayak tırnakları yanları alınmadan düz kesilmelidir. Ayak temizliği mantar hastalığı gibi hasta-lıklardan korunma açısından son derece önemlidir

o Kişinin kendine ait bir tırnak makası mutlaka olmalıdır

o Kişisel bakım amacıyla (sakal traşı, manikür ..vb.) berbere gidiliyor ise; mutlaka kişinin kendine ait bakım malzemelerinin kullanılması, kan yoluyla bulaşan hastalıkların (Hepatit B, AIDS.vb.) önlenmesi için önemlidir.

Beslenme 101

KAYNAKLARAksoydan E. Yaşlılık ve Beslenme. T.C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri

Genel Müdürlüğü Beslenme ve Fiziksel Aktiviteler Daire Başkanlığı. Klas-mat Matbaacılık, Ankara, 2008.

Donini LM, De Felice MR, Cannella C. Nutritional Status Determinants and Congnition in the Elderly. Arch Gerontol Geriatr Suppl 1:143–153,2007.

Food and Nutrition Board. Dietary Reference Intakes. Recommended Dietary Allowances. Washington DC: National Academy Press, 2001.

Türkiye Beslenme Rehberi (TÜBER). T.C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu. Kayıhan Ajans, Ankara, 2015.

Rakıcıoğlu N. Yaşlılara Verilen Beslenmeye Yönelik Hizmetler, Temel Geriatri, (Ed. Kutsal Gökçe Y), Güneş Tıp Kitapevi Kırt. Tic. Ltd. Şti. Ankara, 2006

Rakıcıoğlu N. Yaşlılık Döneminde Sağlıklı Beslenme

http://e-kutuphane.teb.org.tr/pdf/tebakademi/geriatri_2009/20.pdf

Yaşlılık Döneminde Beslenme Sorunları ve Yaklaşımlar. Geriatri Derneği. Eği-tim Serisi No: 1. Öncü Basımevi, Ankara, 2008.

Yaşlılık, Hastalıkları ve Beslenme (Ed. Şeker Göksu E.). Hatiboğlu Basım ve Yayım San. Tic. Ltd. Şti. 1 Baskı, Ankara, 2016

V. YAŞLILIKTA PSİKOSOSYAL DEĞİŞİMLERDoç. Dr. Ebru Akgün Çıtak

Modül: Yaşlılıkta Psiko-sosyal Değişimler

Modül Sorumlusu:

Doç. Dr. Ebru Akgün Çıtak

Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi

[email protected]

Modülün Genel Amacı:

• Informal bakım vericileri; yaşlanmayla birlikte ortaya çıkan psiko-sos-yal değişimler hakkında bilgilendirmek

• Informal bakım vericileri; yaşlanmayla birlikte ortaya çıkan ve sık görü-len ruhsal hastalıklar hakkında bilgilendirmek.


Kazanımlar: Bu modülün sonunda bakım vericiler;

1. Yaşlanmayla birlikte ortaya çıkan normal değişiklikleri açıklayabilir

2. Yaşlılıkla birlikte ortaya çıkan yaygın ruhsal hastalıklar hakkında bilgi kazanır

3. Yaşlanmayla birlikte ortaya çıkan psikososyal problemlerin yönetimi konusunda bilgi kazanır

İçerik:

1. Yaşlanmayla birlikte ortaya çıkan psiko-sosyal değişiklikler

• Yaşlanma Süreci İle Birlikte Ortaya Çıkan Psikososyal Değişimler

• Yaşamın gözden geçirilmesi

• Kişilik Gelişimi ve Özellikler

104 5. MODÜL

• Değişen rol ve sorumluluklar• Aile üyelerinin kaybı ( Eşin kaybı ) – Yalnızlık

2. Yaşlılıkta sık görülen ruhsal hastalıklar ve yönetimi

• Depresyon• Yaygın Anksiyete Bozukluğu

Giriş

Yaşlanma bedensel, ruhsal, zihinsel ve toplumsal değişimlerin yaşandığı bir süreç olup biyolojik, psikolojik ve sosyal boyutları ile değerlendirilmesi ge-rekmektedir.

Yaşlanma sürecinin başlayışı, hızı ve şekli bireye özgüdür. Yaşlılıkta meyda-na gelen psikolojik ve bilişsel değişimler fiziksel değişimlerden daha geç olur ve bireyden bireye farklılaşır. Psikolojik boyutuyla yaşlılık, algı, öğrenme, psi-komotor, problem çözme ve kişilik özellikleri açısından insanın uyum sağlama kapasitesinin kronolojik yaş ilerledikçe değişimini ifade eder. Yaşlılığın psiko-lojik yönü, genel olarak, bilişsel beceriler ve psikolojik değişimleriyle ilgilidir.

1. Yaşlanma Süreci İle Birlikte Ortaya Çıkan Psikososyal Değişimler

Yaşlama süreci ile birlikte ortaya çıkan psikososyal değişimler beş ana başlık altında incelenecektir

• Yaşamın gözden geçirilmesi• Kişilik Gelişimi ve Özellikler• Değişen rol ve sorumluluklar• Aile üyelerinin kaybı ( Eşin kaybı ) - Yalnızlık

Yaşamın gözden geçirilmesi

Yaşamın gözden geçirilmesi kişinin geriye dönüp kendi yaşam deneyimlerine bakması, bunları değerlendirmesi ve çoğunlukla yeniden yorumlamasını içe-rir. Yaşamın gözden geçirilmesi kültür, etnik köken ve cinsiyet gibi sosyokültü-rel boyutlar içerebilir. Aynı zamanda aile üyeleri ya da bir arkadaşla paylaşım ve yakınlık da dahil olmak üzere kişilerarası ilişkiler boyutunu da içerir.

İnsanın kendi yaşlanması bakışı üç yaklaşımdan oluşmaktadır.

1. Yaşlanmakta olduğuna hayıflanmak ve yaşlanmanın getirdiği değişik-liklerin her biri üzerinde aşırı durmak; Kişi yaşlanmayı bir türlü kabul edemez, her bir değişikliği olumsuz bir şekilde algılayıp hayıflanır , bu kişiler genellikle mutsuzdurlar.

Yaşlılıkta Psiko-sosyal Değişimler 105

2. Yaşlanmanın ölmekten daha iyi olduğu görüşünü pasif bir ruh haliyle kabullenip elden geldiğince yaşamaya çalışmak; Kişi yaşlanmayı kabul etmiş, ancak bu durumdan mutlu değildir.

3. Bedenin çökmekte olduğu ve zihnin eskisi kadar hızlı çalışmadığı olgu-larını yenmek için etkin bir çaba göstermek, yapmak istediği birçok şeyi yapmaya çalışmak; Kişi her anın tadını çıkarmaya çalışır ve yaş-lanmadığını kanıtlanmak için aşırı bir çaba içerisinde yer alır.

Eğer kişi, önceki yıllarını başarılı ve dolu dolu yaşanmış olarak kabul eder-se, görevlerini yerine getirmişse hem yaşamdan aldığı doyum artacak, hem geleceğe iyimserlikle bakacak, benlik bütünlüğünü( ego bütünüğü) sağlaya-caktır. Benlik bütünlüğünü başaramayan kişi bir umutsuzluk hali ve kendi du-rumundan bir hayal kırıklığı yaşar. Hayat çok kısa ve boşa geçirilmiş algılanır. Kişi yaşamı yeniden yaşamak için bir şans ister. Eğer hayat mücadeleye değ-miyorsa ölüm korkutucu olarak algılanır. Kişi başkalarına karşı aşırı eleştirici ve ayrımcı olmaya başlar, kendini beğenmeyişini, algıladığı yetersizliklerini, hayal kırıklığını ve öfkesini başkalarına yansıtır.

Kişilik Gelişimi ve Özellikler:

Yaşlılığın sonucu olarak kişilikte özel bir değişim olmaz. Yaşlıların katı, tu-tucu, inatçı, ben merkezci, birlikte yaşaması zor olarak tanımlayan bazı dü-şünceler olmakla birlikte bu özellikler sanılanın aksine yaşlılığa değil yaşlının kişiliğiyle ilgilidir. Değerler, hayata bakış ve kişisel özellikler orta yaş ve son-rasında değişmeden kalır. Yaşlanan insan daha önce ne ise daha da “o” olur. Yaşlanan kişi duygusal ve kişisel olarak kendini geliştirmeye devam eder, an-cak, önemli değişiklikler yapmak yerine yeni nitelikler kazanır. Eğer kişi daha önceden gençlik yıllarında aktif, esnek, hoşgörülü bir kişiliğe sahipse ve sosyal aktivitelere katılmışsa, şimdi de fiziksel durumu ve yaşam koşulları elveriyor-sa, yaşlılık yıllarında bu özellikleri devam edecektir. Eğer kişi gençken birlikte yaşanması zor olan biriyse, yaşlanınca bu kişi ile birlikte yaşamak daha da zorlaşır. Geveze birey daha geveze, suskun birey daha suskun olur. Kontrol ve hakimiyet problemleri olur.

Değişen rol ve sorumluluklar

Yaşlılıktaki en önemli yaşam olayı ve onunla birlikte ortaya çıkan rol deği-şimleridir. Yerine getirilmesi veya baş edilmesi gereken sosyal görevler hızla azalırken yaşlanma daha önemli hale gelmektedir. Kişinin kendi yaşlanmasına yönelik yaklaşımları incelediğinde, kişi ya yaşlanmakta olduğuna hayıflanır ve

106 5. MODÜL

yaşlanmanın getirdiği değişikliklerin her biri üzerinde aşırı durur, ya yaşlan-manın ölmekten daha iyi olduğu görüşünü pasif bir ruh haliyle kabullenip elden geldiğince yaşamaya çalışır ya da bedenin çökmekte olduğu ve zihnin eskisi kadar hızlı çalışmadığı olgularını yenmek için etkin bir çaba gösterir ve yapmak istediği birçok şeyi yapmaya çalışır. Bu yaklaşımların sonucu olarak yaşlı ya kendini ya çok önemli biri olarak hisseder ya da bir yük, zavallı ve de-ğersiz bir kişi olarak hisseder.

Ailenin geçimini sağlayan ve çocuk yetiştiren bireyler olma gibi roller za-manla kaybedilmekte, ilerleyen dönemlerde yaşlanan ebeveyn çocukları tarafından geçimi ve bakımı sağlanan birey haline gelebilmektedir. Bu role soyunan çocuklarla yaşlıların rollerinin kesişmesinden ve beklentilerin çakış-masından dolayı yeni rol dağılımıyla ilgili birçok çatışma yaşanabilir. Yaşlılarda önemli rol değişimlerinden birisi emekliliktir.

Psikolojik anlamda emeklilik bir geri çekilme davranışıdır. Emeklilik çalışma yaşamının sonunun gelmesini ve sürekli bir geri çekilmeyi içerir. Emekliliğe verilen anlam kişiden kişiye göre değişkenlik gösterir. Olumlu açıdan bakıldı-ğında emeklilik özgürlük, yeni bir yaşam biçimi, daha fazla boş zaman ve ya-şam doyumu boyutlarını içermektedir. Olumsuz yönden bakıldığında emekli-lik verimliliğin azalması, gelirde dolayısıyla yaşam kalitesinde düşüşe neden olur. Yaşlı birey emekliliğe hazırlanmamış ise kendisini boşlukta hissetme, maddi sorunlar yaşama ve çevreyle olan iletişimini kesme veya iç dünyasına kapanma gibi sorunlarla karşı karşıya kalabilir.

Olumsuz algılama biçiminde emekliliğin, kişinin yaşlılığı nedeniyle çalışma yaşamından uzaklaşması gerekliliğini ortaya koyan bir durum olarak algılan-


masının temelinde ise bireylerin kendilerini yararsız ya da artık işe yaramaz olarak hissetmeleri yer almaktadır.

Emeklilikte daha az gelire sahip olma, öz saygının yitirilmesi, statünün yiti-rilmesi ve başka insanlarla iletişim olanaklarının daralması, genç nesilden ilgi görmeme olumsuz algılamanın temel nedenleri olarak çıkmaktadır.

Aile üyelerinin kaybı (Eşin kaybı ) – Yalnızlık

Bu dönemde emeklilik ve kronik hastalıklar gibi nedenlerle sosyal bir geri çekilme yaşanır ve aile ve eş ilişkileri önem kazanır. Yıllar boyunca birlikte ya-şanılan eşle birbirine bağlanma, kenetlenme ve iç içe geçmiş roller mevcuttur. Yaşlılık dönemindeki en önemli sorunlardan birisi de eş kaybıdır. Eşin ölümüy-le birlikte diğer eşin dengesi bozulabilir. Eşin ölüm nedeni, hastalık süreci ve geçmiş hayatlarındaki olumsuz ilişkiler ölen eşe karşı ambivalans duyguların beslenmesine neden olabilir. Kişi bir taraftan eşinin kaybına alışmakta zorla-nırken diğer taraftan içten içe eşi tarafından terk edildiği için öfke duyulabilir

Normal şartlar altında eşini kaybeden bireyin ortalama 1 yıl sonra olağan hayatına geri dönmesi beklenir. Ancak, eşiyle aşırı bağımlı ilişkisi olan birey-lerde depresif belirtiler, anksiyete, alkol ve sigara kullanımında artış, daha sık hastalanma ve hekime başvurma ve intihar düşüncelerinde artış gözlenebilir. Eş kaybı, emeklilik, ekonomik kayıplar, ailevi ve toplumsal çevrenin sınırlı ol-ması, kişisel ilişkilerin ve ilgi alanlarının kısıtlı olması gibi birçok sebep yaşlı bireyin yalnız kalmasına sebep olabilir.

108 5. MODÜL

Yalnızlık, bir çok yaşlı bireyin yaşadığı ve yaşamını olumsuz etkileyen bir duygu durumdur. Yalnızlık duygusu bireyin yaşamının amaçsız ve gereksiz olduğunu düşünmesine, boşluk, kimsesizlik ve terk edilmişlik duygusu ya-şamasına yol açabilmektedir. Aile içinde yaşlıya olan ihtiyacın azalması, ilgi görememe, çocukların evlenip ayrılmaları, torunların büyümesi, yaşlı bireyin çevresindeki ölümlerle, sosyal ilişki içerisinde bulunduğu kişilerin azalmasıyla yaşlı birey yalnız kalır. Tek başına yaşamaya, yalnızlık hissetmeye başlar. Yaşlı bireyler için sosyal etkileşimleri oldukça önemlidir. Sosyal ilişkiler, duygusal bağlılık veya sosyal bağların olmadığı durumlarda yalnızlık duygusu daha fazla yaşanmaktadır.

2. Yaşlılıkta Sık Görülen Ruhsal Hastalıklar

Yaşlılıkta görülen fiziksel hastalıklar ve sağlıkla ilgili yaşanan kayıplar bir çok psikososyal problem yaratabilir. Hiçbir yakın ilişki, dost- arkadaşlık ilişki-sinin olmaması durumu, fiziksel sağlık durumu ve psikolojik durum arasında önemli bir ilişki vardır. Psikolojik durumu etkileyen önemli faktörlerden birisi yaşlanmayla birlikte tanı olarak alınan diyabet, kalp hastalıkları, akciğer has-talıkları ve kas iskelet hastalıkları gibi fiziksel hastalıklardır. Başa çıkma süreci yaşlının sağlık sorununa bir anlam verme ve yaşamına getirdiklerinin bilişsel değerlendirilmesi ile başlar. Bu süreç aşağıdaki faktörlerden etkilenir

• Hastalığın ne olduğu, etkilenen organ, fiziksel işlev kaybı

• Kişilik yapısı

• Hastalıkla ilgili önceki deneyimler

• Ailenin hastalığa tepkisi

• Hasta rolüne ilişkin tepkiler

• Hastalığın kişi için anlam ve önemi

Fiziksel hastalıklar kişinin dengesini bozar ve korku, belirsizlik, endişe, ank-siyete, panik, öfke ve umutsuzluk gibi bir çok duygu yaşamasına neden olur. Yaşlı sahip olduğu fiziksel hastalıklarını kabul etmek ve mümkün olan en az acı ile kaliteli yaşamı sürdürebilmeye amaçlayarak baş etmeye çalışır.

Fiziksel Hastalık Tanısı Alan Yaşlıya Nasıl Yaklaşılmalı?

Yaşlını yaşadığı duyguların anlaşılması, hastalığın kabulü ve hastalığın ya-rattığı etkilere uyum sağlayabilmek için aşağıda ki şekilde yaklaşılmalıdır.

•Fiziksel hastalık tanısı alan yaşlıyı ilgiyle dinlemek


•Duygularını açıkça ifade edilmesi için cesaretlendirmek

•Hastalığın ve yarattıklarının anlaşılması için yardım etmeye çalışmak

•Hastalığın yarattığı yaşam değişikliği ve kısıtlılıkların kabulü için bireye yardım etmek

•Sorunla baş etmede yeni yolların bulunması için yardım etmek.

Yaşlılılarda kayıp, hastalıklar gibi bir çok faktör nedeniyle ruhsal hastalıklar görülebilir. En sık görülen ruhsal hastalıklar depresyon ve anksiyete bozuklu-ğudur.

Depresyon

Depresyon yaşlılık döneminde en sık rastlanılan psikiyatrik bozukluklardan birisidir. Yaşlılıkta ortaya çıkan depresyon belirtileri, genç ve orta yaslılarda görülen depresyon belirtilerinden farklılaşmaktadır. Depresyon yaşayan yaşlı-larda fiziksel, görsel, duyusal ve bilişsel bozukluklar görülmektedir. Depresyon geçici bir ruh hali değil bir hastalıktır…

Tedavi edilmeyen depresyon;

Başka ek hastalık belirtilerinin daha da kötüleşmesine( şeker yada yüksek tansiyon..)

•Hastanın ve ailenin yaşam kalitesinin düşmesine,

•Aile içinde gerginliklere ve ilişki bozulmalarına,

•Beklenenden erken ölümlere yol açabilir.

Doğru tanımlanıp, tedavi edilen depresyon hastalarının büyük çoğunluğu ise iyileşip eski normal yaşantılarına devam ederler.

110 5. MODÜL

Depresyon belirtileri aşağıda ki gibidir;

• En az iki hafta devamlı üzüntülü kederli ve moralsiz olma hali

• Hevessizlik ve aşırı isteksizlik

• Eskiden zevk aldığı işlevlerin artık zevk vermemesi

• Düşüncelerde yavaşlama ve karasızlıkların artması

• Anksiyete

• Sık ağlamalar ve aşırı duygulanmalar

• Kendini ümitsiz ve çaresiz hissetmeler

• Gelecekten beklentisinin kaybolması

• Kilo değişiklikleri

• Yerinde duramama ve huzursuzluk

• Uyku bozukluğu

• Tıbbi tedavilerine uymama ve ölme isteği

• Doktorların bir neden bulamadığı çeşitli fiziksel yakınmalar ( ağrılar, uyuşmalar, gaz ve geğirti,halsizlik…)

Yaşlıda depresyon tedavisi prensip olarak genç ve yetişkinlerin tedavisin-den farklı değildir.

Yaşlı depresyon tedavisinde antidepresanlar ve anksiyolitikler kullanılmak-tadır. İlaçları düzenli alma, ilaç yan etki, doz güvenliği önemlidir.

Yaygın Anksiyete Bozukluğu

Anksiyete gerçek bir neden yokken ya da nedeni olsa bile durumla uygunsuz olan, aşırı olan denetlenemeyen nitelikteki bir duygu, endişedir.. Çoğu zaman kişi endişelerinin aşırı olduğunun farkındadır, ancak endişelenmelerini denet-leyemezler ve bir türlü sakinleşemezler. Yaşlılık döneminde her türlü kayıp, ayrılık, yetersizlikler ve gelişen bağımlılık bireyde korku ve anksiyeteyi arttırır. Yaşlılarda bazı fiziksel hastalıklarda anksiyeteye yol açabilir. Örneğin; kalp ve solunum hastalıkları gibi…

Gerçek bir neden yokken ya da nedeni olsa bile durumla uygunsuz olan, aşırı olan denetlenemeyen nitelikteki endişe hastalığın temel belirtisidir. Çoğu zaman kişi endişelerinin aşırı olduğunun farkındadır, ancak endişelenmelerini denetleyemezler ve bir türlü sakinleşemezler. Yorgunluk, dikkat bozukluğu ve konsantrasyon güçlüğü, en ufak sesle kolayca irkilme, uykuya dalamama ve gece sık sık uyanma diğer önemli belirtilerdir. Yaygın anksiyete bozukluğuna sıklıkla sanki fiziksel bir hasatlık varmışçasına kendini gösteren bazı bedensel


belirtiler eşlik eder. Bu belirtiler; nedensiz yorgunluk, baş ağrısı, kas ağrıları, yutma güçlüğü, titreme ve seyirmeler, terleme, tahammülsüzlük, sersemlik hissi ve sıcak basması gibi fiziksel yakınmalardır.

KAYNAKLAR

Akyar İ. (2011) Demanslı Hasta Bakımı ve Bakım Modelleri, Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi, 79-88

Aslan M. ve Hocaoğlu Ç. (2014) Yaşlılarda intihar davranışı. Psikiyatride Gün-cel Yaklaşımlar-Current Approaches in Psychiatry, 6(3) 294-309

Berman A., Snyder S., Frandsen G. ( 2016) Kozier and Erb’s Fundamentals of Nursing.Pearson, Boston

Bilgili N., Kitiş Y. ( 2017) Yaşlılık ve Yaşlı Sağlığı,Ankara, Vize Yayıncılık

Clegg A, Siddiqi N, Heaven A, Young J, Holt R. ( 2014) Interventions for pre-venting delirium in older people in institutional long-termcare.Cochra-ne Database of Systematic Reviews. Issue 1. Art. No.: CD009537. DOI: 10.1002/14651858.CD009537.pub2

Crewdson, JA (2016)The effect of loneliness in the elderly population: A revi-ew, Healthy Aging & Clinical Care in the Elderly, 8 1-8

Dereli F., KJoca B. Demircan S., Tor N. (2010) Bir huzurevinde kalan yaşlıların yalnızlık düzeylerinin incelenmesi. Yeni Tıp Dergisi, 27: 93-97

Gumus BA, Engin E, Ozgur G. (2009) Evaluation of sleep pattern characteris-tics of the elderly without a cognitive disorder living in a nursing home. Turkish Journal of Geriatrics. 12:138-46.

Gürhan N. (2016) Ruh Sağlığı ve Psikiyatri Hemşireliği, Ankara, Ankara Nobel Tıp Kitapevleri

Kaya E., Sönmez S., Barlas F. (2013) Deliryum , Okmeydanı Tıp Dergisi , 29(Ek sayı 2):70-74, doi:10.5222/otd.supp2.2013.070

Kırpınar, İ. ( 2009) Deliryum; Tanı, Oluş Nedenleri, Bakım ve Tedavi Yaklaşım-ları . Turkiye Klinikleri J Psychiatry-Special Topics, 2(3)1-13

Köroğlu, E. (2013) DSM 5 Tanı Ölçütleri Başvuru El Kitabı , Hyb Yayıncılık

Mohr W.(2009) Psychiatric Mental Health Nursing, Lippincott, Philadelphia, 818-825

Normon I. Ve Ryrie I. (2013)The art and Science of Mental Health Nursing. McGraw-Hill Higher Education, London

Reed, Charlotte Clarke and Ann Macfarlane (2015), çeviri editörü: Ayfer Kara-

112 5. MODÜL

dovan Yaşlı Bakımı hemşireliği , Nobel, Ankara, 251- 265

Sandroc JW, çeviri editörü: Galip Yüksel (2014) Yaşam Boyu Gelişim; Nobel Tıp Kitapevi, Ankara,

Sarıkaya N.A. ve Oğuz S. ( 2016) Huzurevinde Kalan Yaşlılarda Pasif Müziko-terapinin Uyku Kalitesine Etkisi, Journal of Psychiatric Nursing, 7(2):55–60

Shives LR. (2012) Basic Concepts of Psychiatric Mental Health Nursing, Lippin-cott, Philadelphia, 524-534.

Simpson J. (2014) DSM-5 and Neurocognitive Disorders, J Am Acad Psychiatry Law, 42:159–64.

Stuart, G. (2013) Principles and Practice of Psychiatric Nursing, 10 th edi., Elsevier

Townsend M. (2016) çeviri editörü Tangül Özcan C. ve Gürhan N. Ruh Sağlığı ve Psikiyatri Hemşireliğinin Temelleri: Kanıta Dayalı Uygulama ve Bakım Kavramları , Ankara, Akademisyen Kitapevi

Tunçbilek Z. ve Baydar T. (2015) Geriatrik bilimler, GEBAM, Ankara,15-23.

Uzunkulaoğlu A., Çetin N., Yemişçi O., Coşar, S.N., Afşar, Sİ. ( 2016) Sleep Disorders in Geriatric Patients. Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Bilimleri Der-gisi, 19,7-13

Videbeck S. (2011) Psychiatric Mental Health Nursing, Lippincott, Philadelp-hia, 43-56.

VI. YAŞLI BİREYLE İLETİŞİMÖğr. Gör. Sema Acar

Modül Adı: Bakım Vericiler İçin Yaşlı Birey ile Etkili İletişim Becerileri

Modül Sorumlusu:Öğr. Gör. Sema AcarBaşkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Odyoloji Bölümü[email protected]

Modülün Genel Amacı:

1. Evde bakım vericileri, yaşlıların yaşadığı genel iletişim bozuklukları hakkında bilgilendirmek

2. Evde bakım vericilerin etkili iletişim becerileri geliştirmesini sağla-mak.


Kazanımlar: Bakım verenler bu modülün sonunda;• Yaşlılarda iletişim bozukluklarını bilir• İletişim bozukluklarının yaşlı üzerindeki etkilerini açıklar• İletişim bozukluklarının bakımverici üzerindeki etkilerini anlar• Bakım Vericiler için yaşlı ile etkili iletişim stratejilerini bilir

İçerik1. İletişim

1.1. Yaşlılarda İletişim Bozuklukları1.2. İletişim Bozuklukların Yaşlı Üzerindeki Etkileri 1.3. İletişim Bozukluklarının Bakım Vericiler Üzerindeki Etkileri

2. Bakım Vericiler İçin Etkili İletişim Stratejileri 2.1. Bakım Vericiler İçin Etkili Sözel İletişim Becerileri2.2. Bakım Vericiler İçin Etkili Sözel Olmayan İletişim Becerileri2.3. Aktivite Temelli İletişim Yaklaşımı

114 6. MODÜL

2.4. Fiziksel Bakım Ve Beslenme Sırasında İletişim Becerileri2.5. Olumsuz Duygu Ve Davranış Kontrolü İçin İletişim Becerileri2.6. Etkili İletişim İçin Kullanılabilecek Yardımcı Materyaller

2.6.1. İletişim Kartları/Yardımcı Materyaller2.6.2. Alternatif İletişim Sistemleri

2.7. Deneyim Paylaşma Ve Destek Alma2.7.1. Kişisel Deneyim Ve Gözlem

2.7.2. Bilgi Edinme Ve Profesyonel Yardım Alma

1. İletişim

İletişim, insan ilişkilerinin temelini oluşturur. Bozulması durumunda bireyin tüm hayatı etkilenebilir. İletişimin öğeleri; kaynak/mesajı gönderen, alıcı/mesajı alan, mesaj, araç, ortam (gürültülü, sıcak vb. özellikler), kanal (işitsel ve ya sözel) ve geri bildirim/cevap olmak üzere yedi temel bileşenden oluşmaktadır. Kaynak, duygu, düşünce ve davranışlarını bir mesaj haline getirir. Mesaj, ses, harf, obje, el işaretleri ya da jest ve mimikler aracılığıyla kaynak tarafından zihinsel süreçler yardımıyla kodlanır ve bir araç ile alıcıya iletilir. Araç, ortak konuşulan sözlü dil, yazılı dil, işaret dili ve vücut dili olabilir. Araç belli bir ortamda işitsel ve görsel bir kanal ile kullanılır. Alıcı, zihinsel sü-reçleri yardımıyla mesajın oluşturulduğu kodu alır, açar ve anlamlandırır. Son olarak, anlamlandırdığı mesaja uygun bir geri bildirim verir. Böylece iletişim döngüsü tamamlanmış olur. Figür 1. Normal iletişim ve öğelerini özetlemek-tedir.

Figür 1. Normal iletişim ve öğeleri

Yaşlı Bireyle İletişim 115

1.1. Yaşlılarda İletişim Bozuklukları

Bilişsel bozukluklar ve hafıza problemleriyle beraber, ilerleyici dil ve iletişim problemleri de yaşayan demans ve Alzheimer tipi demanslı yaşlılar ile inme sonucu dil yetilerinde bozulmalar yaşayan afazili bireyler günlük hayatlarında eskisi kadar etkili ve rahat iletişim kuramamaktadırlar. Mesajı kodlama, kodu alma ve anlamlandırma süreçlerinde problemler, uygun geri bildirimde bulu-namama ve iletişim aracı olan sözlü ve yazılı dili, işitsel ve/veya görsel kanal dâhilinde etkili kullanamama gibi problemler yaşarlar. Figür 2. demans, Alz-heirmer tipi demans ve afazi sonucu bozulması muhtemel iletişim öğelerini özetlemektedir.

Figür 2. Demans, Alzheirmer tipi demans ve afazi sonucu bozulması muhte-mel iletişim öğeleri

Demans ve Alzheimer tipi demans ile afazili yaşlıların dil ve iletişim bozuk-luklarını karakterize eden başlıca ortak özellikler aşağıda sıralanmıştır1:

• Nesne ve kişi isimlerini hatırlamada sıkıntı (Anomi), • Anlamsal olarak yakın kelime ve eylemleri birbirinin yerine kullanmak

(Anlamsal Parafazi; örneğin: “Anne” yerine “baba”, “yürümek” yerine “koşmak” kelimelerini kullanmak),

• Anlamsal açıdan birbiriyle bağlantısı olmayıp içinde geçen sesler bakı-mından benzer kelimeleri birbirinin yerine kullanmak (Fonetik parafa-zi; örneğin: “masa” yerine “kasa” kelimesini kullanmak)

• Gereksiz kelime kullanımı ile laf kalabalığı yapmak, lafı dolandırmak (Circumlocution; örneğin: “tencere” yerine “çorba pişiricisi” demek),

1 Demans, Alzheimer tipi demans ve afazili bireylerin ortak olarak yaşadıkları düşünülen ile-tişim özellikleri yukarıda sıralanmıştır. Her bir hastalığın kendi doğasına özgü ve her bir hastalığın ayrı alt gruplarına özgü dil ve iletişim özellikleri konu dâhilinde değildir.

116 6. MODÜL

• Uydurmasyon sözcük kullanımı (Jargon, neolojizm),• Konuşma içerisinde önceden geçen bir kelimeyi sıklıkla tekrarlayarak

kullanımını sürdürmek (Perzeverasyon),• Yalnızca sıklıkla kullanılan kısa kelimeleri kullanma,• Kısa ve basit cümleler kurmak,• Uzun ve karmaşık cümleleri anlama ve tekrarlamada problemler,• Soyut anlam ve mecazi söylem içeren cümleleri anlamada problem,• Yoğun zamir (Örneğin: “Ben, sen, o, bu, şu, orda, burada”) kullanımı,• Kelime sonu ek ve takıların kullanımında azalma ya da gereksiz ek ve

takıların kullanımı,• Anlamsal ve dil bilgisel özellikler bağlamında tutarlı konuşma bütünlü-

ğünü sağlayamama,• Uzun sohbetler sürdürememe,• Aynı anda birden fazla kişiye ve konuşma konusuna odaklanamama, • Dili, konuşulan kişi, ortam ve konuya uygun kullanamama (Kullanım

bilgisi/pragmatik problemler), • Dili anlama becerilerinde bozulmadır.

1.2. İletişim Bozukluklarının Yaşlı Üzerindeki Etkileri

İletişim becerilerindeki bozulmalar, bireyin sözel iletişim becerileriyle ken-dini ifade edişini ve anlaşılırlığını zorlaştırmaktadır. Bu durum hastada, ağla-ma, sinir nöbetleri, kızgınlık, korku, endişe ve kavga etme gibi fiziksel ve duy-gusal tepkiler yaratmaktadır. Figür 3. İletişim bozukluklarının yaşlı üzerindeki etkilerini özetlemektedir.

İletişim Bozuklukları

Kızgınlık, Kavga Etme

Ağlama, Sinir Nöbetleri

Korku Endişe

Figür 3. İletişim bozukluklarının yaşlı üzerindeki etkileri


1.3. İletişim Bozukluklarının Bakım Verici Üzerindeki Etkileri

Öte yandan, yaşlıların yaşadıkları iletişim bozuklukları bakım vericilerin, yaşlı ile etkili iletişim kuramamalarına, daha az iletişimsel geri dönüt alma-larına ve iletişim taleplerini karşılayamamalarına neden olmaktadır. Bakım vericiler, Demans ve Alzheimer tipi demans ile afazili yaşlılar ile ilgilenirken aşağıdaki alanlarla ilgili iletişim sorunu yaşayabilirler:

• Kişisel bakım

• Beslenme

• Sağlık

• Fiziksel faaliyetler

• Sosyal faaliyetler

Sonuç olarak, bakım vericiler umutsuzluk, bunalım, kızgınlık ve yetersizlik duygusu yaşamaktadırlar. Figür 4. Yaşlılardaki iletişim bozukluklarının bakım vericiler üzerindeki etkilerini özetlemektedir.

İletişim Bozuklukları

Kızgınlık, Kavga Etme

Yetersizlik Duygusu

Umutsuzluk Bunalım

Figür 4. Yaşlılardaki iletişim bozukluklarının bakım vericiler üzerindeki etkileri

Ancak, hastalığın türüne, şiddetine ve seyrine özgü etkili sözel ve sözel olmayan iletişim becerilerinin öğrenilmesi, bakım vericilerin yaşlılarla etkili iletişim kurması sağlayacak; böylece, bakım vericilerin yükü hafifleyecektir. Aşağıda, bakım vericiler için etkili sözel ve sözel olmayan iletişim becerileri sırasıyla anlatılmıştır.

118 6. MODÜL

2. Bakım Vericiler için Etkili İletişim Stratejileri 2.1. Bakım Vericiler İçin Etkili Sözel İletişim Becerileri

1. Kısa, basit ve direk cümleler kullanınız. 2. Zamir ve soyut isimler yerine, özel ve somut isimleri tercih ediniz. 3. Cümlelerinizi bir kaç kez tekrar ediniz.

4. Anahtar kelimeleri birden çok kez tekrarlayarak hastanızı konuya alış-tırınız.

5. Mümkün olduğu kadar aynı konu üzerinde konuşmaya devam ediniz. 6. Eğer yeni bir konuşma konusu başlatılacaksa, fiziksel temas ve göz kon-

tağı kurarak ya da yorum yaparak, hastanızı yeni konuya hazırlayınız


7. Bir kelimeyi yanlış kullandığında ya da kelimeyi hatırlamada problem yaşadığında, yardım ediniz.

8. Doğru kelimeyi kullanarak söylemek istediği cümleyi tekrar ediniz. 9. “...... mı demek istedin?”, “...... mı söylemek istedin?” gibi sorularla

geri dönüt veriniz.

10. Sorularınızı, basit yanıtlar verilebilecek şekilde sorunuz. Cevap verme-sine yardım edecek ipuçları veriniz.

11. Cevaplayabileceği soru kalıplarını tercih ediniz (evet/hayır soruları, ka-palı uçlu sorular gibi).

12. Övgü ve komplimanlarla hastanızı konuşmaya teşvik ediniz.

120 6. MODÜL

2.2. Bakım Vericiler İçin Etkili Sözel Olmayan İletişim Becerileri

1. Mutlaka yüz yüze iletişim kurunuz.

2. Mutlaka göz kontağı kurunuz.

3. Dikkatini çekiniz ve ortak ilgi kurunuz.

4. Jest, mimik, el işaretleri ve resimlerle iletişiminizi destekleyiniz.

5. Yaşlınızın iletişim çabalarını gösteren mimik ve yüz hareketlerinin (ağız kenarının kalkması, dudakların büzüşmesi, göz hareketleri vb.) farkın-da olunuz.

6. İlgiyle dinleyiniz.

7. Asla yüksek sesle ve bıkkın ses tonuyla konuşmayınız.

8. Sabırlı, sakin ve şefkatle yaklaşınız. Empati kurunuz.


9. Önceki kelime ya da cümlenin istemsiz tekrarını yaparlar. Bu durum onları üzüp sinirlendirebilir. Takılmalarının üstünde durmayınız.

10. Yatıştırıcı veya dikkatini dağıtıcı teknikler kullanınız.

11. Sözel iletişime ara verip bir süre geçtikten sonra tekrar başlayabilirsi-niz.

12. Dilde var olmayan, uydurmasyon kelimeler kullanabilirler. İlgiyle dinle-yiniz. Ortam ipuçlarını kullanarak anlamaya çalışınız.

13. Onu anlamadığınız durumlarda, sinirlenmeyiniz, kızmayınız ve müca-dele etmeyiniz.

122 6. MODÜL

14. Pozitif ve hoş etkinlik/aktivitelere yer veriniz.15. Kendini özel ve işe yarar hissetmesi çok önemlidir. Bu durum, beraber

güzel zaman geçirmenizi sağlayacaktır.

2.3. Aktivite Temelli İletişim Yaklaşımı

Bu yaklaşım ile amaçlanan, çeşitli aktiviteler eşliğinde iletişimi desteklemek-tir. Örneğin, yemek hazırlarken, yürürken ya da kahvaltı sırasında sohbetler kurulabilir. Sohbetler bire bir ya da grup eşliğinde yapılabilir. Bu yaklaşım ile hastanızın sosyalliğini artırarak iletişim kurmasını sağlayabilirsiniz. Hasta, za-manla belli aktiviteler sırasında, bilinçli olarak sohbet açıldığının farkına va-rabilir. Bu durum, söz konusu aktivite sırasında hastayı iletişime hazırlar ve motive edebilir.

Bakım vericilerin aktivite temelli iletişim sırasında kullanabilecekleri ileti-şim becerileri:


1. Sohbete hoş ve basit konularla başlayınız.2. Geçmiş hayatı ve anıları hakkında konuşunuz.3. Konuşmalarınızın günlük sohbet havasında ve doğal olmasına özen

gösteriniz. 4. Bir aktivite dâhilinde iletişim kurarken, hafıza materyalleri ve etkili

sözel iletişim becerilerini de kullanıldığında daha başarılı sonuçlar elde edebilirsiniz.

2.4. Fiziksel Bakım ve Beslenme Sırasında İletişim Becerileri

1. Bir fiziksel aktivite (yeme, banyo, giyinme vb. ...) yapılırken genel değil, aktiviteye özgü ve net yönlendirmelerde bulununuz.

2. Tek adımlık ve basit yönlendirmeler yapınız.

3. Bir kerede en fazla iki seçenek sununuz. Sunduğunuz seçenekler, has-tanızın ilgisini çekecek türden olmalıdır.

4. Soruları, talepleri ve yönergeleri anlaması için hastanıza zaman veriniz ve sabırlı olunuz.

5. Sorulara yanıt verdiğinde ya da talepleri karşıladığında, hastanıza mut-laka pozitif geri dönüt veriniz ve teşekkür ediniz.

2.5. Olumsuz Duygu ve Davranış Kontrolü İçin İletişim Becerileri

1. Onu rahatlatınız.

2. Hastanızın yaşadığı olumsuz duygu ve davranış durumlarının farkında olunuz.

3. Hastanızın bozulan dil ve iletişim becerilerinin farkında olunuz ve uy-

124 6. MODÜL

gun stratejiler geliştiriniz.

4. Hastanızın yaşadığı olumsuz duygu ve davranış durumlarının (depres-yon, kavga, ağlama vb.) iletişim üzerindeki etkilerini gözlemleyiniz.

5. Hastanızın iletişim çabalarının karşılanamamasının nedenlerini (fizik-sel ortam, zaman, hasta-bakım verici uyumu, vb.) araştırınız.

6. İstenmeyen davranışlar sergilendiğinde, dikkat dağıtıcı ya da yatıştırıcı teknikler kullanınız.

7. Mücadele ve kavga etmekten kaçınınız.

8. Zaman ve gerçeklik algılarının farklı olduğunu kabul ediniz.

9. Pratik ve yaratıcı olunuz.

10. Etkili iletişim için gerçekçi ve uygun amaçlar hedefleyiniz.

2.6. Etkili İletişim İçin Kullanılabilecek Yardımcı Materyaller

2.6.1. İletişim Kartları/Hatırlatıcı Materyaller

1. Genellikle biyografik bilgileri (isim, telefon, adres gibi), aile fert ve ar-kadaşlar ile önceki yıllara ait tatil/etkinlik fotoğrafları, hayattaki önemli olayları, hobileri, en çok sevilen yemeyi, aktiviteyi vb. içeren basit çizim-ler ile bir iki kelimelik kısa yazılardan oluşmaktadır.

2. Bu materyaller cepte ya da cüzdanda taşınabilecek küçük kartlar ya da günlük şeklinde olabilir.


3. Gün içerisinde, yapılacak fiziksel aktivite öncesi (örneğin, banyo öncesi, üzerinde “banyo” yazan ya da “banyo yapmak” eyleminin çizimini göste-ren bir kart)

4. Sohbet konusuna uygun (örneğin, sohbet konusunu özetleyen basit bir çizim ya da fotoğraf) kartlar kullanılabilir.

İletişim becerileri bakımından, hafıza materyalleri görsel ipucu sunduğu için, hastanın yapılan fiziksel aktiviteyi ve sohbet konusunu anlaması ve odaklanmasına yardımcı olur. Bununla birlikte, yazılı olarak mesajın iletilme-si, sözel dili anlama problemleriyle başa çıkma açısından etkili olabilmektedir. Böylece, hastanın iletişim isteğini artırır; daha sağlıklı iletişim kurmasına yar-dımcı olur.

Hafıza kartları, özellikle, süre gelen somut sohbet konusuna odaklanmaya, katılmaya ve sürdürmeye yardımcı olur. Ancak, ilgili başka bir konuya yönelme ya da hasta tarafından yeni bir sohbet konusunun başlatılmasında çok etkili olmayabilir. Hastanın diğer iletişim becerilerini desteklemek amacıyla, bakım vericilerin hafıza materyallerini kullanmalarının yanı sıra etkili sözel iletişim becerileri de geliştirmeleri gerekmektedir.

126 6. MODÜL

2.6.2. Alternatif İletişim Sistemleri

Neredeyse hiç konuşamama, sözel dil ile iletişim kuramama durumuna ge-lebilir. Bu durumda alternatif iletişim sistemleri ile iletişime geçiniz:

Desteksiz alternatif iletişim sistemleri: Hiç bir obje ve fiziksel yardım olma-dan sadece kişinin

• İşaret dili

• El işaretleri

• Yüz ifadeleri ile anlaşması

Destekli alternatif iletişim sistemleri: Bir eşya, obje ya da iletişim sistem-leriyle anlaşma

• İletişim panoları • Elektronik İletişim Sistemleri • Kartlar, resimler, objeler, • Yazı ile anlaşma

2.7. Deneyim Paylaşma ve Destek Alma

2.7.1. Kişisel Deneyim ve Gözlem

1. Kendi iletişim becerilerinizi değerlendiriniz.

2. Hangi yöntemleri uygulamada daha çok, hangilerinde daha az başarılı olduğunuzu belirleyiniz.

3. Hastanızın kişilik ve hastalık özelliklerine uygun etkili yöntemleri kulla-nıp kullanmadığınızı değerlendiriniz.


4. Hangi iletişim yönteminin hastanız için daha etkili hangisinin etkisiz olduğunu belirleyiniz.

5. Deneyim ve gözlemlerinizi paylaşınız.

2.7.2. Bilgi Edinme ve Profesyonel Yardım Alma

1. Bakım verdiğiniz yaşlının hastalığı hakkında geniş ve kanıta dayalı bilgi edininiz.

2. Bakım verdiğiniz yaşlının hastalığından kaynaklı oluşabilecek dil ve ile-tişim problemleri hakkında bilgi edininiz.

3. Etkili iletişim becerileri geliştiriniz.

4. Gerekli durumlarda, bir dil ve konuşma terapistine başvurunuz.

5. Unutmayınız, YALNIZ DEĞİLSİNİZ!

128 6. MODÜL

KAYNAKLAR

Acar S. (2017). Alzheimer Hastalarında İletişim Problemleri Ve Bakım Vericiler İçin Etkili İletişim Yöntemleri. In: Emine Aksoydan editors. Alzheimer Has-talarında Beslenme Fiziksel Aktivite ve İletişim Bakım Vericiler İçin Rehber. Ankara: Başkent Üniversitesi Yayınları; s.109-129.

Appell, J., Kertesz, A., & Fisman, M. (1982). A study of language functioning in Alzheimer patients. Brain and language, 17(1), 73-91.

Bayles, K. A., Kaszniak, A. W., & Tomoeda, C. K. (1987). Communication and cognition in normal aging and dementia. College-Hill Press/Little, Brown & Co.

Bourgeois, M. S., & Mason, L. A. (1996). Memory Wallet Interventıon In An Adult Day-Care Setting. Behavioral Interventions, 11(1), 3-18.

Bourgeois, M., Dijkstra, K., Burgio, L., & Allen-Burge, R. (2001). Memory aids as an augmentative and alternative communication strategy for nursing home residents with dementia. Augmentative and Alternative Communi-cation, 17(3), 196-210.

Bowlby, M. C. (1993). Therapeutic activities with persons disabled by Alzheimer’s disease and related disorders. Aspen Publishers.

Chapey, R. (2001). Cognitive stimulation: Stimulation of recognition/comp-rehension, memory, and convergent, divergent, and evaluative thinking. Language intervention strategies in aphasia and related neurogenic com-munication disorders, 397-434.

Cummings, J. L., Benson, D. F., Hill, M. A., & Read, S. (1985). Aphasia in de-mentia of the Alzheimer type. Neurology, 35(3), 394-394.

Egan, M., Bérubé, D., Racine, G., Leonard, C., & Rochon, E. (2010). Methods to enhance verbal communication between individuals with Alzheimer’s disease and their formal and informal caregivers: a systematic review. In-ternational Journal of Alzheimer’s Disease, 2010, 1-12.

Eggenberger, E., Heimerl, K., & Bennett, M. I. (2013). Communication skills training in dementia care: a systematic review of effectiveness, training content, and didactic methods in different care settings. International Psychogeriatrics, 25(3), 345-358.

Ehrlich, J. S., Obler, L. K., & Clark, L. (1997). Ideational and semantic contribu-tions to narrative production in adults with dementia of the Alzheimer’s type. Journal of Communication Disorders, 30(2), 79-99.

Ekman, S. L., Norberg, A., Viitanen, M., & Winblad, B. (1991). Care of demen-


ted patients with severe communication problems. Scandinavian Journal of Caring Sciences, 5(3), 163-170.

Hallberg, I. R., & Norberg, A. (1990). Staffs’ interpretation of the experien-ce behind vocally disruptive behavior in severely demented patients and their feelings about it. An explorative study. The International Journal of Aging and Human Development, 31(4), 295-305.

Huff, F. J., Corkin, S., & Growdon, J. H. (1986). Semantic impairment and ano-mia in Alzheimer’s disease. Brain and language, 28(2), 235-249.

Kavé, G., & Levy, Y. (2003). Morphology in picture descriptions provided by persons with Alzheimer’s disease. Journal of speech, language, and hea-ring research, 46(2), 341-352.

Kempler, D. (1991). Language changes in dementia of the Alzheimer type. Dementia and communication, 98-114.

Mace, N., & Rabins, P. (1991). The 36-hour day. A family guide to caring for persons with Alzheimer’s disease, related dementing illnesses, and me-mory loss in later life. (rev. ed.). Baltimore, MD: John Hopkins Press.

Maviş, İ., & Özbabalık, D. (2006). Yaşlılıkta Nörolojik Temelli İletişim Sorunları ve Dil ve Konuşma Terapisi Neurological Communication Disorders in the Elderly: Speech and Language Therapy. Sosyal Bilimler Dergisi, 1.

Norberg, A., & Asplund, K. (1990). Caregivers’ experience of caring for severely demented patients. Western Journal of Nursing Research, 12(1), 75-84.

Ober, B. A., Dronkers, N. F., Koss, E., Delis, D. C., & Friedland, R. P. (1986). Retrieval from semantic memory in Alzheimer-type dementia. Journal of clinical and experimental neuropsychology, 8(1), 75-92.

Orange, J. B., Ryan, E. B., Meredith, S. D., & MacLean, M. J. (1995). Application of the communication enhancement model for long-term care residents with Alzheimer’s disease. Topics in Language Disorders, 15(2), 20-35.

Ran, M. (1993). Coping with communication challenges in Alzheimer’s disea-se. San Diego, CA: Singular Publishing Group.

Richter, J.M., Roberto, K.A., Bottenber, D.J. (1995). Communicating with per-sons with Alzheimer’s disease: Experiences of family and formal caregi-vers. Archives of Psychiatric Nursing, 9(5), 279-285.

Ripich, D. N., Wykle, M. A. Y., & Niles, S. (1995). Alzheimer’s disease care-givers: The FOCUSED program: A communication skills training program helps nursing assistants to give better care to patients with Alzheimer’s disease. Geriatric Nursing, 16(1), 15-19.

130 6. MODÜL

Ripich, D. N., Ziol, E., & Lee, M. M. (1998). Longitudinal effects of communi-cation training on caregivers of persons with Alzheimer’s disease. Clinical Gerontologist, 19(2), 37-55.

Scinto, L.F.M., ve Daffner, K.R. (2000) Early diagnosis of Alzheimer’s Disease (Alzheimer hastalıgının erken tanısı) çev. Arıkan, A.A. Tümay Matbaacılık.

Tomoeda, C. K., & Bayles, K. A. (1993). Longitudinal effects of Alzheimer dise-ase on discourse production. Alzheimer disease and associated disorders.

Yaşar, Ö. C., Maviş, İ., & Özbabalık, D. (2016). Hafif Alzheimer Demansı Olan Ve Olmayan 60-80 Yaş Arası Yaşlıların Dil İşlevlerinin Karşılaştırılması. Sam-sun Sağlık Bilimleri Dergisi, 1(1).

Modül Adı: Yaşlı Bakımında Stres ve Tükenmişlikle Başa Çıkma

Modül Sorumluları: Dr. Öğretim Üyesi Seda Attepe Özden Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Sosyal Hizmet Bölümü[email protected]

Dr. Öğretim Üyesi Çiğdem BaskıcıBaşkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Sağlık Yönetimi Bölümü[email protected]

Modülün Genel Amacı: Yaşlı kişilere bakım verenlerde stres ve tükenmişliğe sebep olacak faktörleri öğretmek, bakım verenlere stres ve tükenmişlikle baş etme yolları hakkında bilgi vermek.


Kazanımlar: Bakım verenler bu modülün sonunda;

1. Stres ve tükenmişliğe sebep olacak faktörleri öğrenirler.

2. Stres ve tükenmişlikle baş etme yolları hakkında bilgilenirler.

İçerik:

1. Stres Nedir?

2. Stresin Belirtileri

2.1. Fizyolojik Belirtiler

2.2. Psikolojik Belirtileri

2.3. Davranışsal Belirtileri

3. Bakım Vermede Stres Faktörleri

VII. YAŞLI BAKIMINDA STRES VE TÜKENMİŞLİKLE BAŞA ÇIKMADr. Öğr. Üyesi Seda Attepe Özden - Dr. Öğr. Üyesi Çiğdem Baskıcı

132 7. MODÜL

3.1. Yaşlı Birey ile İlgili Değişkenler

3.2. Bakım Verenlerle İlgili Değişkenler

3.3. Diğer faktörler

4. Tükenmişlik Nedir?

5. Tükenmişlik Belirtileri

6. Stres ve Tükenmişlikle Başa Çıkma Yolları

1. Stres Nedir?

Stres, en genel anlamıyla organizmanın dengesini bozan etmenlerin tümü olarak tanımlanabilir. Bu etmenler; biyolojik, psikolojik ve sosyal çeşitli konu-larda ortaya çıkabilmektedir. Örneğin kişinin sıcak ya da soğuk bir ortamda bulunması, duygusal hayatta sevilen biri ile çatışma yaşamak ya da toplumsal baskılar kişide stres yaratabilmektedir.

Bir başka deyişle stres, “kişinin baş edebilme gücünü aşan ya da zorlayan du-rumlarla karşılaştığında kendini koruyabilmek ve hayata devam edebilmek adı-na verdiği otomatik tepkiler” olarak da ele alınabilir. Yani stres yaşamak, kişinin zorlandığı herhangi bir durumda vücudunun istem dışı olarak tepki vermesidir.

Günümüz yaşam koşulları düşünüldüğünde stres, hayatın her anında orta-ya çıkabilir. Trafikte uzun süre kalmak bile bazı kişilerde stres yaratabilmekte-dir. Ancak, bir kişide stres yaratan bir olay bir başka kişide stres oluşturmaya-bilir. Stres yaratan olaylar kişiden kişiye farklılık gösterir.

Stres, genelde olumsuz anlamda kullanılır. Ancak her zaman olumsuz ola-rak nitelendirilmeyebilir. Stres aslında insanı baskı altına tutan bir güç gibi işlev görür ancak kişiyi motive eder ve tehlikede hissettiği anlarda kişiyi gü-vende tutar.

Stres, bireylerin yaşamları üzerinde oldukça önemli etkilere sahiptir. Kişi-nin kendi hayatını olduğu gibi başkalarıyla olan ilişkilerini de etkiler.

2. Stresin Belirtileri

Stres, kişide birtakım belirtiler ortaya çıkarır. Bu belirtileri üç başlık altında ele alabiliriz.

2.1. Fizyolojik Belirtiler

Stresin fizyolojik olarak oluşturduğu bazı tepkiler şunlardır: o Kalp atışı ve solunumun artması

Yaşlı Bakımında Stres ve Tükenmişlikle Başa Çıkma 133

o Kan şekerinin yükselmesi

o Kasların gerginliğinin artması, kasılma ve eklem ağrıları

o Ağızda ve boğazda kuruluk, yutkunmada güçlük

o Yorgunluk, bitkinlik

o İştahsızlık, zayıflama

o Çok yemek yeme

o Baş ağrısı, baş dönmesi

o Dururken, otururken, yürürken dengesizlik, sallanma

o Ellerde, ayaklarda terleme

o Uykusuzluk, aşırı uyku, dengesiz uyku

o Uykuda diş gıcırdatma, konuşma

o Korkulu rüyalar görme, korkarak uyanma, uykuda yürüme

o Mide, bağırsak, sindirim bozukluğu

o Bulantı, kusma, ishal

o Konuşma güçlüğü, az ya da çok konuşma

o Gürültüye ve sese duyarlılık

o Düşük enerji ve güçsüzlük

o Göğüs ağrıları ve hızlı kalp ritimleri

o Sürekli olarak grip, nezle ve enfeksiyon kapmak

o Cinsel istekte ve aktivitede azalma

o Çenede sıkılık.

2.2. Psikolojik Belirtileri

Psikolojik olarak stresin belirtilerinden bazıları şunlardır: o Endişelenmeo Konsantrasyon güçlüğü, odaklanamamao Unutkanlıko Tahammülsüzlüko Yapılan işten zevk almamao Neşesiz olmao Kolay bir şekilde heyecanlanmak, sinirlenmek ve karamsarlığa kapıl-

mako Bunalmış hissetmek ve kontrolü kaybetmeko Çok zor rahatlamako Özgüven eksikliği, yalnızlık hissi, kendini değersiz ve kötü hissetmek

134 7. MODÜL

2.3. Davranışsal Belirtileri

Stresin kişinin davranışlarına yansıyan belirtileri ise şunlardır: o Bir maddeye aşırı düşkünlük (sigara, alkol gibi) o Telaşla oradan oraya koşuşturmako Sosyal ortamlardan kaçınmako Sorumluluklardan kaçınmak ve sürekli ertelemek,o Sinirli davranışlar sergileme, tırnak yeme, huzursuzluk, yerinde dura-

mama ve volta atmak.

3. Bakım Vermede Stres Faktörleri

Bakım verme, “hastaya duygusal, fiziksel ya da maddi destek vermek; has-tanın sağlık bakımını ve aldığı bazı sosyal hizmetleri koordine etmek; rutin sağlık bakımı (ilaç alımı, tedavisi, izleme vb.); kişisel bakım (yıkanma, beslen-me, tuvalete gitme, giyinme vb.) ulaşım, alışveriş, küçük ev işlerini yapmak; para yönetimi ve evi paylaşmak gibi işlerin yürütülmesidir. Görüldüğü gibi bakım verme süreci çok boyutlu bir süreç olup bakım veren kişileri olumsuz olarak etkileyebilmektedir.

Türkiye’de, yaşlı bireylerin bakımı genellikle aileler tarafından karşılan-maktadır ve bu, aile içinde yerine getirilmesi gereken bir sorumluluk olarak görülmektedir. Bakım verme; fiziksel, psikolojik, duygusal, sosyal ve ekonomik sorunlara neden olabilmektedir. Bakım veren kişiler zorlanabilir, gerilebilir, kendini baskı altında hissedebilir. Yapılan araştırmalar da yaşlı bakımını üst-lenen kişilerin stres yaşadıkları; fiziksel hastalık, sosyal aktivitelere katılımda azalma, aile üyeleri ile ilişkilerde, ekonomik ve iş yaşamında güçlük çekme gibi sorunlarla karşılaştıklarını göstermektedir.

Yaşlı bakımında stres yaratan çeşitli faktörler bulunmaktadır:

3.1. Yaşlı Birey İle İlgili Değişkenler

Yaşlının hastalığının düzeyi, hastanın iletişim kurma yetersizliği, kişilik deği-şiklikleri, davranışsal, psikolojik işaret ve belirtileri gibi hastayla ilgili değişken-ler bakım verenlerde stres yaratabilmektedir. Bakım verenler, bakım verdik-leri yaşlı ile eskisi gibi iletişim kuramadıklarında kendilerini kötü hissetmekte, hangi belirtilerin yaşlının hastalığı ile ilgili olduğunu bilememektedirler. Ayrıca yaşlılık dönemi ile birlikte ortaya çıkan kişiliğin değişmesi gibi sorunlar da ba-kım verenleri olumsuz yönde etkilemektedir.


3.2. Bakım Verenlerle İlgili Değişkenler

Bakım veren kişinin cinsiyeti, başarılı olamama korkusu, idealleri, fiziksel ve psikolojik sağlığında bozulma gibi faktörler bakım verme sürecinde stres yaratabilmektedir. Bakım verenlerin kafasında sürekli “Acaba yaşlıma iyi ba-kabiliyor muyum?” sorusu bulunabilir. Bu nedenle strese girebilirler. Ayrıca kadınların bakım verme yükünü daha yoğun hissettiği bilinmektedir. Bakım verenin kendi sağlık sorunları ve kendi yaşamıyla ilgili daha önemli işleri yarı-da bıraktığı düşüncesi de bakım verme sürecinde etkili olmaktadır.

3.3. Diğer faktörler

Fiziksel çevre, ailevi, sosyal destek kaynakları, sosyokültürel faktörler de bakım veren kişileri etkilemektedir. Örneğin asansörsüz bir apartmanda ya-şayan yaşlının dışarı çıkılması, hastaneye ya da başka yerlere götürülmesi bile bakım verende bir stres yaratabilir. Ailede sadece bir kişinin yaşlıyla ilgilen-mesi, başka kişilerin destek olmaması yine başka bir stres kaynağıdır. Özellikle maddi durumun elverişli olmaması bakım verenleri ciddi sıkıntıya sokmakta-dır. Çünkü bakım sürecinde ilaç, hastane, ek tedavi malzemelerinin alımı, dok-tor kontrolleri, yaşlının beslenmesinde alması gereken besinlerin alınamama-sı gibi maddi sorunlar strese neden olmaktadır. Ayrıca kültürel faktörler de bireyleri etkilemekte, yaşlının bakımı konusunda çevredeki kişilerin yorumları da bakım verenleri etkileyebilmektedir.

4. Tükenmişlik nedir?

Tükenmişlik, en genel anlamıyla stresin kronikleşmesi olarak tanımlanabi-lir. “Bireyde ruhsal ve fiziksel açıdan enerjinin tükenmesi” anlamındadır. Yaşlı bir aile üyesine bakmak gibi uzun süreli duygusal yoğunluk gerektiren durum-lar, fiziksel, duygusal ve zihinsel tükenmeye sebep olabilir.

Tükenmişlik bakım vermenin bir sonucudur. Bakım verenlerin kendi sağlık-larını ihmal etmesi ve geleceğe dönük planın olmaması en önemli nedenidir.

5. Tükenmişlik Belirtileri

Tükenmişlik yaşayan bireyler, kendilerini enerjileri tükenmiş gibi hisset-mektedirler, ertesi gün bakım verme ile ilgili sorumluluklarını yerine getire-meyecekmiş gibi düşünmektedirler. Tükenmişliğin belirtileri aşağıdaki gibi özetlenebilir:

a) Duygusal belirtiler; depresyon, düşük öz saygı, şüphe, yalıtılmışlık duygusu,

136 7. MODÜL

öfke, kötümserlik, mutsuzluk, anksiyete (kaygı), unutkanlık ve kafa karışık-lığı,

b) Davranışsal belirtiler; ilaç-alkol kullanımı, aşırı tepki verme, sabırsızlık, öfke patlamaları, rahat olamama, kurallar karşısında esnek olamama, evlilik/aile çatışmaları, yüzeysel iletişim kurma ve intihar girişimleri.

c) Somatik belirtiler; yorgunluk, uykusuzluk, migren, baş ağrısı, ülser, sırt ve boyun ağrısı, kilo kaybı, nefes daralması, üriner sistem problemleri, sık hastalanma ve konsantrasyon bozuklukları.

d) Savunma belirtileri; inkar etme, suçlama, mantığa bürünme, yansıtma ve yer değiştirmedir.

Yaşlı bakımıyla ilgilenen kişiler sadece bakım işinin getirdiği sorumluluk-larla ilgilenmezler. Aynı zamanda eş, anne, büyükanne gibi diğer rollerinin ge-tirdiği sorumluluklar, çalışan rolünün getirdiği sorumluluklarla da ilgilenmek zorundadırlar. Bazen yaşlıyla ilgilenmek zorunda kalan aile üyelerinin yaşlı bakım rolünü gönülsüz yapmaları, hoş olmayan duygular hissetmelerine ve rol esareti yaşamalarına neden olabilir. Aile üyeleri bir taraftan eş ya da an-ne-babasına bakım verirken, bir taraftan da yabancı birine bakıyormuş gibi hissedebilir ve bu durum hissedilen stres düzeyini artırabilir.

Bakım veren aile üyesinin yorulması ve enerjisinin azalması sonucu çocuk-larına ve eşine yeterince zaman ayıramaması aile üyeleri arasında ilişkilerin bozulmasına neden olabilir. Ayrıca yaşlıya hangi aile üyesinin, ne zaman ve nasıl bakacağı konuları da sıklıkla aile üyeleri arasında stres yaşanmasına ne-den olmaktadır.

Bakım verilen yaşlıların yakalandığı demans, Alzehimer gibi hastalıklar, yaşlıların kişiliklerini değiştirerek anne-çocuk, karı-koca ilişkisinin de değişme-sine ve eski akrabalık ilişkisinin hissedilmemesine yol açabilir.

6. Stres ve Tükenmişlikle Başa Çıkma Yolları

Yaşlı bireylere bakım verenlerin stres ve tükenmişlikle başa çıkabilmesi için neler yapması gerektiği konusunda ilk söylenebilecek olan, bakım veren kişinin öncelikle günlük sorunlarla baş etme becerilerinin artırılmasını sağla-maktır. Bakım veren kişiler, bakım verme sürecinden bağımsız olarak gündelik hayatta sorunlarla baş etme kapasitelerini artırmalıdır.

Bakım verenlerin mümkünse kendisi gibi bakım verenlerden oluşan bir çevrede bulunması, ilgili dernek, vakıf gibi yerlere gitmesi, toplantılara katıl-ması yararlı olacaktır.


Bakım verenler genellikle tüm zamanlarını yaşlı ile birlikte geçirmektedir. Ancak bunun uzun vadede olumsuz etkileri olabileceğini düşünerek kendi ruhsal sağlıklarını ihmal edebilirler. Bu nedenle kendi ruh sağlıklarını korumak için kendilerine zaman ayırmalıdırlar. Kendi sağlık durumlarını ihmal etmeleri doğru değildir.

Bakım veren kişiler çoğunlukla bakım verirken kimsenin onlara yardımcı olmadığından yakınırlar. Ancak başkalarından yardım almaları konusunda çe-kiniyor ya da başkalarının kendilerini anlamasını bekliyor olabilirler. Yardım almaktan çekinmemeleri ve ihtiyaç duyulduğunda bunu ifade etmeleri ge-rekmektedir. Belki de çevrede onlara yardımcı olabilecek birileri vardır ancak yardım istemedikleri için bu kişiler onlara yardım edemeyebilirler. Bazı bakım verenler de çevreden gelen yardımları geri çeviriyor olabilirler, tüm işleri ken-dilerinin yapması gerektiğini düşünüyor olabilirler. Bakım verenin tüm işlerle kendi başına ilgilenmesi mümkün değildir, bu nedenle yardım istemeli ve yar-dım tekliflerini kabul etmelidirler. Yardım istemek için bir kriz yaşamayı bekle-memelidirler. Biri yardım teklif ederse bundan yararlanmalıdırlar.

Bakım verenlerin kendilerine ve etraftaki diğer kişilere sınır koymaları gerekmektedir. Bakım veren biri olarak zaten yeterince yapacak işleri vardır. Kendilerini, başkalarının isteklerine “evet” demek zorunda hissetmemelidir-ler.

Bakım verenler her şeyi tek başlarını yapamayacaklarını kabul etmelidirler. Kendilerine gerçekçi sınırlar ve hedefler belirlemelidirler. Kendilerinden çok şey beklememelidirler. Sorumluluklarını paylaştırmalıdırlar. Çevrede yardım etmek isteyenler varsa bundan yararlanmalıdırlar.

Bakım verenlerin mutlaka bakım sürecine mola vermeleri gerekmektedir. Kendilerine mutluluk ve huzur veren bir şey yapmak için düzenli olarak mola vermelidirler. 10 dakikalık bir mola bile günün geri kalanı için güç toplamada faydalı olabilir.

Bakım vermekten uzak kalmak hem bakım verene hem de yaşlıya faydalı olacaktır. Yaşlıyı bırakmak bakım veren kişide suçluluk duygusu uyandırabilir, bu durumda duygularını bir başkasıyla paylaşmak yararlı olacaktır.

Bakım verenler için eğitim kursları ve fiziksel destek gibi mevcut dış kay-naklar olabilir. Bunları belirleyerek dış kaynaklardan yararlanmak bakım ve-renlere iyi gelecektir.

138 7. MODÜL

KAYNAKLAR

Ak, M., Yavuz, K. F., Lapsekili, N., Türkçapar, M. H. (2012). Kronik psikiyatrik bozukluğu bulunan hastaların ve bakım verenlerinin bakım yükü açısından değerlendirilmesi. Düşünen Adam Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Dergisi, 25(4), 330-337.

Akgemci, T. (2001). Örgütlerde stres ve yönetimi. İktisadi ve idari Bilimler Der-gisi, 15(1-2), 301-309.

Balcıoğlu, İ. (2005). Stres kavramı ve tarihsel gelişimi. İ. Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri Medikal Açıdan Stres ve Çareleri Sempozyum Dizisi No: 47, 9-12.

Bilgili, N. (2000). Yaşlı bireye bakım veren ailelerin karşılaştıkları sorunların belirlenmesi. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

Eraslan Çapan, B. (2016). Yaşlı ile birlikte yaşamak: stres ve başa çıkma. Yaşlı Sorunları Araştırma Dergisi (YSAD), 9, 33-47.

İnci, F. H., Erdem, M. (2008). Bakım Verme Yükü Ölçeği’nin Türkçe‘ye uyarlan-ması geçerlilik ve güvenilirliği. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 11 (4), 85-95.

Kaymaz, M. (2017). Stres nedir? Belirtileri ve nedenleri nelerdir? Erişim tarihi: 06.10.17, https://psikolojigazetesi.com/stres-nedir-belirtileri-nelerdir/

Özmete, E. (2016). Yaşlı bakımı işinin psiko-sosyal riski: kurumsal yaşlı bakı-mında çalışanların stres nedenlerinin, tükenmişlik ve iş tatmini düzeyle-rinin değerlendirilmesi. C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 17 (1), 243-264.

Sağlam Arı, G., Çına Bal, E. (2008). Tükenmişlik kavramı: Birey ve örgütler açısından önemi. Yönetim ve Ekonomi, 15(1), 131-148.

Türkiye Alzheimer Derneği. Bakıcının bakımı: bir başkasının bakımını üstlen-diğinizde ruh sağlığınız neden önemlidir? Erişim tarihi: 06.10.17, http://www.canped.com/sites/default/files/pdf/bakicininbakimi.pdf

Yılmaz, A., Turan, E. (2007). Alzheimer hastalarına bakım verenlerde tüken-mişlik, tükenmişliğe neden olan faktörler ve baş etme yolları. Turkiye Kli-nikleri Journal of Medical Sciences, 27(3), 445-454.

Ankara / Türkiye Konferans Salonu, Conference Hall, · 2019-03-15 · Yaşlı bakımı veren...

Documents

Transcript of Ankara / Türkiye Konferans Salonu, Conference Hall, · 2019-03-15 · Yaşlı bakımı veren...