1303311512_43SağırGüner-trh-hkm-929-940

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/10 Fall 2014, p. 929-940, ANKARA-TURKEY

KARSTA BR ORTAA ERMEN KLSES: TAYLAR KLSE*

Gner SAIR**

ZET

Bugnk Kars ilinin snrlar iinde bulunan birka yerleim Ortaada dnemin byk imparatorluklarna bal olarak Dou Anadoluda varlklarn srdren Ermeni krallklarna bir dnem bakentlik yapmtr. 10. yzyl ve 11. yzyl balarnda Karsn bulunduu blgede genel olarak bar dzeni ve refah ortam hkimdir. Bu ortam, kark politik, kltrel ve dini ortam iinde gelien Ermeni kilisesi iin bir ans olmu, blgede ok sayda manastr ve kilise ina edilmitir. Bu dnemde Ermeni Krall topraklarnda pek ok imar faaliyeti olduu, 10. yzyl sonu 11. yzyl balarnda yaam Ermeni Tarihisi Stephanos Asoik Daronetsinin tarih kitabndan bilinir.

Taylar Kilise, Karsn 45 km dousunda, Aninin 15 km kuzeydousunda ve Horomos Manastrnn 2 km kuzeyinde yer alr. Kilisenin orijinal ad ve ina tarihi bilinmez.

Taylar Kilise, Ermeni mimarisine zg tek nefli ve kubbeli plan tipindedir. Dou-bat ynnde blme ayrlm tek nefin orta blm kubbe ile rtldr. Kubbeye gei pandantifli, iten ve dtan sekizgen olan kasnakla salanmtr. Bu plan tipinin Ermeni mimarisinde ilk rnekleri Zovuni Surp Bogos-Bedros Kilisesi (6. yzyl), Ptghni Kilisesi (7. yzyl), Aruch Surp Krikor Kilisesi (7. yzyl) ve Dedmaen Surp Tadeus Kilisesinde (7. yzyl) grlr. Bugne kadar yaptmz aratrmalarda Taylar Kilisede uygulanan plan tipinin ufak tefek farkllklarla (pencere, kap, ssleme v.b.) 9. yzyldan sonra Ermeni mimarisinde youn olarak ok sayda kilisede uyguland gzlenmitir.

Bu makalede, Karstaki Taylar Kilisenin tantlmas, Ermeni mimarisi iindeki yerinin belirlenmesi, yaynlar ve arazi almalar srasnda elde edilen verilerin deerlendirilerek tarihi ve orijinal ad hakkndaki ipularnn bir btn olarak ortaya konulmas amalanmtr.

Anahtar Kelimeler: Ermeni, Taylar, Kilise, Kars, Mimari, Tarih

*Bu makale Crosscheck sistemi tarafndan taranm ve bu sistem sonularna gre orijinal bir makale olduu tespit edilmitir. ** Yrd. Do. Dr. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Mzecilik Blm, El-mek: [email protected]

930 Gner SAIR

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/10 Fall 2014

A MEDIEVAL ARMENIAN CHURCH IN KARS: TAYLAR CHURCH

ABSTRACT

Some of the settlements located within the boundaries of the current Province of Kars had become the capital of the Armenian Kingdoms that existed in Eastern Anatolia in the medieval period as vassals of great empires of that time. Peace and prosperity prevailed in the region where Kars is situated during the 10th century and early 11th century. This provided an opportunity for the Armenian church which had developed under difficult political, cultural and religious conditions, leading to the construction of numerous monasteries and churches in the region. We learn from the history book of Stephanos Asoik Daronetsi, an Armenian historian who lived during the end of the 10th and the beginning of the 11th century about plenty of building activities within the territory of the Armenian Kingdom.

Taylar Church is located 45 km to the east of Kars and 2km to the north of Horomos monastery. Its original Armenian name and date of construction is unknown, and it is now known as the Taylar Church.

Taylar Church has a domed hall plan type of spesific Armenian Architecture. This type is a single nave partitioned into three sections with a dome over the central section. The drum is octogonal within and without, and rested on pandantives supported by semicircular arches. The earliar examples of this plan type in Armenian Architecture, appear Zovuni Surp Bogos-Bedros Church (6th), Ptghni Church (7th), Aruch Surp Gregor Church (7th) ve Dedmaen Surp Tadeus Church (7th). So far in our research, the plan of type Taylar Church-with minor differences (windows, doors, ornaments etc.)- has been observed extensively applied after numerous churches in the 9th century in Armenian architecture.

The purpose of this article is to introduce the Taylar Church within the Armenian architecture and to discuss its problems like identity and dating, by means of collected material through research on previous written sources as well as through the architectural data gathered during our field survey.

Key Words: Armenian, Taylar, Church, Kars, Architecture, History.

Bugnk Kars ili snrlar iinde bulunan Ortaa Ermeni kiliseleriyle ilgili Kars ve evresi Ortaa Ermeni Kiliseleri yzey aratrmas kapsamnda 2010 ylndan beri aratrma yaplmaktadr1. Bu makalede, yzey aratrmas erevesinde incelediimiz Taylar Kilisenin tantlmas amalanmtr. lk olarak, yapnn konumu, mimari ve ssleme zellikleri, izimler ve grsellerle desteklenerek ele alnmtr. kinci olarak, kilisenin tm zellikleri deerlendirilerek

1 Bu aratrma, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl ve 1. derece askeri yasak blgedeki yaplar iin Genelkurmay Bakanlnn izinleriyle bakanlmda gerekletirilmektedir.

Karsta Bir Ortaa Ermeni Kilisesi: Taylar Kilise 931



blgedeki benzer plan tipindeki yaplarla karlatrmas yaplmtr. Son olarak da kilisenin orijinal ad ve tarihlendirme sorunu mevcut grler dorultusunda tartlmtr2.

Karsn merkez ilesinde bulunan Taylar Kilise, ehrin yaklak 45 km dousundadr (izim 1). Bugn 1. derece askeri yasak blge snrlar iinde kalan kilise, Aninin 15 km kuzeydousunda, Horomos Manastrnn da yaklak 2 km kuzeyindedir (Harita).

Taylar Kilise, Arpaayn dar bir kanyon oluturduu alanda yksek yamacn stne kurulmutur (Resim 1). Kanyonun dou yamacnda yer alan kilisenin gneybat, bat ve kuzeybatsnda geni alana yaylm temel seviyesindeki kalntlardan etrafnda bir yerleim olduu anlalr.

Bugn kilisenin gney duvar giri kapsndan itibaren douya doru, kuzey duvarn douya yakn bir blm, naosun dou ve bat blmnn beik tonoz rtleri ile diakonikonon tamamen yklmtr. Gney duvarn alt ve st seviyedeki kaplama talar ile rtdeki kaplama ta levhalarn ou dklmtr.

Mimari Tantm

Taylar Kilise, Ermeni mimarisine zg, dtan dou-bat dorultusunda dikdrtgen, tek nefli, nefin orta blm kubbeli, tek apsisli ve ift katl pastaforium odal bir yapdr (izim 2)3. kademeli platform stne ina edilmi kilise kuzey-gney ynnde 5.63 m, dou-bat ynnde 10.73 m llerindedir4.

Naos, kuzey ve gney duvarda yer alan, kuzey-gney ynnde birbirlerine, dou-bat ynnde hem birbirlerine hem de duvarlara yuvarlak kemerlerle balanan kademeli ikier duvar payesi ile blme ayrlmtr (Resim 2, izim 3-4)5. Naosun orta blm, pandantif geili iten ve dtan sekizgen kasnak zerine oturan kubbe ile rtldr (Resim 3)6. Naosun kubbeli blmnn bat ve dousunda kalan dier blmleri, bugn yklm olmakla beraber, beik tonoz rtl olduu anlalr (Resim 4)7. Naosun kuzey, bat ve gney duvarlarnn ana eksenlerinde,

2 Bu almalar birlikte yrttm arkadalarm stanbul niversitesi Eskia Tarihi Anabilim Dalndan Uzman Can Avc, Eskia Tarihisi Armaan Tan, Mimar/Restoratr Evren olak Tandoan, Mimar Aykut Fenerci, Maltepe niversitesi Mimarlk ve ehir Planlama Blm Mimari Restorasyon Program retim Grevlisi Rza Grler AKGNe, resmi sponsorumuz ZEYPET Akaryakt firmas sahipleri Sayn Fatma-Yaln Yarara, Ermenice kaynak, yayn ve kitabelerin evirilerini yapan, almalarmz sresince desteklerini esirgemeyen stanbul Ermeni Patrikliinden Sayn Vaarag Seropyan ve Dr. Krikor Damadyana, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl, Genelkurmay Bakanl, Kars l Kltr ve Turizm Mdrl, Kars Mzesi Mdrl, Kars 14. Mekanize Tugay Komutanl, Subatan Tabur Komutanl, Esenkent Blk Komutanl, Baraj Snr Karakolu yetkilileri ve personeline teekkrlerimi sunarm. 3 Cuneo, kilisenin belki de bir manastr kompleksine ait olduunu syler (1988, 672). Ancak kilisenin etrafndaki kalntlarda yaplan incelemelerde manastr kompleksine ait olabilecek herhangi bir yap kalntsna rastlanmamtr. 4 Kilisenin mevcut verilerden kademeli platformu olduu anlalmakla beraber bugn sadece dou cephede ilk kademenin bir ta, bat cephenin kuzeyinde bir, gneyinde iki basamak olarak gzlenir. 5 Naosun orijinal zemini, yer yer tahrip olsa da gnmze ulamtr. Batdaki duvar payelerinin her ikisi ve doudaki duvar payelerinden gneydekinin yastklar drt kademeli ve bezemesiz iken kuzeydeki yastk iki kademeli ve bezemelidir. 6 Naosun orta blm, kuzey-gney ynnde 3.18 m, dou-bat ynnde 2.15 m llerinde, kubbenin zeminden ykseklii 14.57 mdir. Pandantiflerde yaplan incelemede gneybatdakinin orijinal, dierlerinin ise daha sonraki bir onarm dnemine ait olduu tespit edilmitir. Ayrca yapnn tamamnda yaplan incelemelerde bir dnem ciddi bir onarm geirmi olduu rahatlkla gzlenir. Bu restorasyonun ya da restorasyonlarn izleri kuzey duvarda bulunan kemerden, yastklarn bir ksmnda izilmi ama yarm braklm motiflerden, birbirleriyle tam rtemeyen baz duvarlarn birleme noktalarndan, kubbe kasnandan v.b. izlenebilir. 7 Batda kalan blm, 1.91x5.56 m, dou blm 1.86x4.34 m llerindedir. Bat blmn beik tonoz rtsnn kuzey blmnn gney yars, doudakinin ise sadece kuzeyde bir paras kalmtr.

932 Gner SAIR



kubbe kasnanda drt tane iten da doru daralan yarm daire kemerli birer pencere yer alr8. Kiliseye giri bugn alt ksm yklm olmakla beraber gney duvarn ana eksenindeki kap ile salanr9.

Naosa yuvarlak kemerle alan apsis, iten yarm daire, dtan dz duvarldr (Resim 5)10. Apsisin ana ekseninde iten da doru daralan bir pencere ve kuzey duvarnda dikdrtgen bir ni bulunur11.

Apsisin kuzey ve gneyinde ift katl pastaforion odalar yer alr (izim 5). Naosa alan pastaforion odalarndan gneydeki diakonikon yklmtr12. Bugn mevcut olan prothesisten, odalarn alt katlarnn kare, st katlarnn dou-bat dorultusunda dikdrtgen planl, doularnda birer yarm daire apsisleri olduu ve beik tonoz rtl olduklar anlalr (Resim 6)13. Prothesisin her iki katnda bulunan apsislerin ana eksenlerinde iten da doru daralan yuvarlak kemerli birer kk pencere yer alr14. Prothesisin st katnda taban demesi hayli tahrip olmu, sadece dou tarafta bir ksm kalmtr. Ayrca gney duvarda dikdrtgen bir ni vardr.

Yapnn tm cepheleri, naosun kubbeli orta blm ekseninde gen alnlklarla vurgulanmtr (izim 6-7, Resim 7-8). Gney, dou ve kuzey cepheler, cephe yksekliince uzanan ikier gen nile blnmtr (izim 8, Resim 9). Ayrca hem pencereler hem de gen alnlklarn zerinde kenarlarda uzayan yarm daire bezemeli ta kemerler yer alr. Gney cephede, naosun kubbeli blmnn ana ekseninde altta kap, stte pencere grlr (izim 9, Resim 10)15. Dou cephede prothesisin her iki katnda da ana eksende yuvarlak kemerli dar dikdrtgen kk birer pencere bulunur16. Alt kat penceresinin stndeki ta kemer dikdrtgen bir silme ile iki utan balanr.

Taylar Kilisenin, kubbeli orta blm sekizgen yksek kasnak stne oturan konik klahla, kubbe ekseninde drt ynde bulunan gen alnlklar ift pahl, dier blmler tek pahl at ile rtldr (Resim 11).

Kilise kahverengi, siyah ve sar tonlarndaki dzgn kesilmi talarn arasnda moloz ta ve har kullanlarak dolgu duvar tekniinde ina edilmitir. Kilisenin duvar rgsndeki eitli boyutlardaki kesme ta bloklarn dzenli sralar oluturacak ekilde e ykseklikte sralanm olduklar gzlenir.

8 Naosun kuzey penceresi, 2.26x0.46 m, bat penceresi 2.70x0.67 m llerindedir. Kasnaktaki pencerelerden kuzeydekinin dou ksm, doudakinin gney ksm, gneydekinin bat ksm ve batdakinin tamamnda sve ve lentolar dmtr. 9 Kap, 0.79 m derinlik, 2.15 m genilik ve 2.58 m yksekliktedir. Toromanian kilisenin douda bir kaps olduunu, yapnn 13. yzylda restorasyon geirdiini belirtir (1948, 201). Ancak incelemelerimiz srasnda douda bir kap olmad anlalmtr. Restorasyon konusunda aratrmac ile ayn fikri paylayor olmakla beraber dnemi hakknda kesin bir yargya varlamamtr. Ancak blgedeki baz yaplarda 13. yzylda restorasyon yapld dikkate alndnda, Taylar Kilisedeki restorasyonun da 13. yzylda yaplm olduu dnlebilir. 10 Apsis, 3.16 m genilik, 2.84 m derinlik ve 4.40 m yksekliktedir. 11 Apsiste bulunan ni hayli tahrip olmutur. Niin kemer alnlnn ortasnda daire iinde yer alan motif (muhtemelen ha motifi) tahrip edilmitir. Ayrca krmz ve beyaz boya izleri gzlenmitir. 12 Diakonikondan gnmze sadece kuzey duvar ulamtr. Diakonikonun alt kat kuzey duvarnda alt ksm tahrip olmu yuvarlak kemerli dikdrtgen bir ni bulunur. Niin etraf krmz boya ile evrelenmi ve stne de boya ile ha motifi yaplmtr. 13 Prothesis, alt kat: 1.27x1.20 m, st kat: 1.40x0.98x2.23 m llerindedir. 14 Pencerelerin (yaklak 0.28x0.68 m llerinde) yuvarlak kemerleri apsislerin yarm kubbesinin balangcyla bitiiktir. 15 Giri kapsnn alt ksm tamamen yklm, ancak yuvarlak kemerli alnl gnmze ulamtr. Pencere ise biraz tahrip olmutur. 16 Prothesisin st kat penceresinin bulunduu yerdeki talar tamamen dmtr. Alt kat penceresinin ise alt ksmndaki talar dklm olmakla beraber st taraf korunmutur.




Kilisede, bitkisel ve geometrik sslemelere rastlanr. Bu sslemeler paye balklarnda, gen nilerde, ta kemerlerde ve saak silmelerinde yer alr. Yap iinde kuzeydoudaki iki kademeli paye yastnn alt kademesi burgu motifli, st kademesi ardk sralanm ii stilize iek motifli dairelerle bezelidir (Resim 12-13). lemenin bir ksm yarm kalmtr. Prothesis stndeki kademeli yastn st kademesinin bir ksm i ie gemi birbirine balanm daire motifleriyle sslenmitir (Resim 14)17. Prothesisin alt katnn tavannda, kilit tann dousunda krmz boyal geometrik bir erit vardr.

Kilisenin cephelerindeki gen nilerden kuzey ve gneydekiler konik, doudakiler istiridye motifi ile sonlanr (Resim 15). Dou cephede apsis penceresinin ta kemeri i ie gemi daire motifi ile sslenmitir (Resim 16). Prothesisin alt kat penceresi ta kemerinin yarm daire ksm yan yana daire motifi, stteki dikdrtgen silme ise saak bezemeleri gibi sepet rg motifiyle bezenmitir (Resim 17). Kuzey cephedeki gen nilerin ta kemerlerinden doudaki rg, batdaki yuvarlak geme motifi ile ssldr (Resim 18). Ayn cephenin penceresinin ta kemeri ise stilize yaprak motiflidir. Gney cephedeki gen nilerin ta kemerlerinin her ikisinde de daire ve dikdrtgen motifleri hem kendi ilerinde hem de birbirleriyle geme (almak) ilenmitir (Resim 19). Kapnn alnlnda ve batdaki niin batsnda birer gne saati vardr (Resim 20).

Kilisenin cephelerinde ve yap iinde hemen hepsi ayn seviyede ilenmi Ermenice (Ra) harfine karlk gelen, matematiksel olarak 1000 rakamna karlk gelen ta iaretleri vardr.

Kilise de sslemelerin yan sra prothesisin alt katnn gney duvarnda niin yannda, bat ve kuzey duvarda, st katta niin altnda, diakonikonun kuzey duvarnda, yapy 19.-20. yzyllarda ziyaret edenler tarafndan oluturulmu Ermenice yazlar ve grafikler tespit edilmitir18.

Deerlendirme

na kitabesi bulunmayan Taylar Kilise hakknda dnem kaynaklarnda herhangi bir bilgi tespit edilememi, 19.-21. yzyl yaynlarnda da kstl bilgilere ulalmtr19.

Orijinal Ermenice ad bilinmeyen literatre Taylar Kilise adyla geen yap, blge halk tarafndan oban Kilise diye anlr. Kilisenin Taylar adn yaknlarndaki kyden aldn belirten aratrmaclar vardr20. Ancak bugne kadar yaptmz aratrmalarda kilisenin adyla ilgili bilgiyi destekleyecek herhangi bir veriye ulalamamtr. Kilisenin etrafndaki kalntlarn bir yerleim yerine ait olduu anlalr ama bu kyn ad konusunda herhangi bir yazl belge olmamas ismin geli kayna konusunda phe uyandrr. Bu durumda yapnn adn, yeni bir veri ya da bilgiye ulaana kadar bilim evrelerinde kabul edilmi olan Taylar Kilise olarak kullanmaya devam edeceiz.

Taylar Kilisenin Ermeni mimarisine zg tek nefli, orta blm kubbeli plan tipinin ilk rnekleri, Zovuni Surp Bogos-Bedros Kilisesi (6. yzyl), Ptghni Kilisesi (7. yzyl), Aruch Surp Krikor Kilisesi (7. yzyl) ve Dedmaen Surp Tadeus Kilisesi (7. yzyl) gibi erken dnem yaplarnda grlr21. Blgenin kark olmas nedeniyle 9. yzyl sonlarna kadar mimari retim

17 Onun karsna denk gelen blmdeki yastkta da ayn motif izilmi ama ilenmemitir. 18 Ayrca kilisenin hem i hem de d duvarlarnda obanlar ve askerler tarafndan yazlm ok sayda Trke yaz da vardr. 19 Kilisenin orijinal ismi bilinmediinden 10.-11. yzyl Ermenice dnem kaynaklarndaki aratrmalar bulunduu konuma gre yaplmtr. ncelenen dnem kaynaklar, bkz. Asoik 1859, Anetsi 1893; Hovhannes 1987; Urfal Mateos 2000. 19.-21. yzyl yaynlarnda da genel olarak kilisenin plan tipinden ve sslemelerinden bahsedilir. Bu yaynlardan bir ksm iin bkz. Strzygowski 1918, 207-208; Toramanian 1948, 201; Parsegian (ed.) 1981, mic. fi. A 2148, 6:017; Thierry 1983, 336-343, 370-376; Sinclair 1987, 423-424; Cuneo 1988, 672, kat. no 434. 20 Bu aratrmaclar iin bkz. Thierr 1983, 17; Sinclair 1987, 423. 21 Ermeni kiliseler iin bkz. Alian 1881; Alian 1890; Strzygowski 1918; Toramanian 1948; Parsegian (ed.) 1981; Thierry-Donabedian 1987; Cuneo 1988.

934 Gner SAIR



durmu, 10. yzyl balarndan itibaren blgede siyasi ve askeri dinginlikle beraber mimaride yeniden bir canlanma balamtr. Bugne kadar yaptmz aratrmalarda Taylar Kilisede uygulanan plan tipinin ufak tefek farkllklarla (pencere, kap, ssleme v.b.) 9. yzyldan sonra Ermeni mimarisinde youn olarak ok sayda kilisede uyguland gzlenmitir. Bu kiliselerin bir ksm manastr komplekslerinin ana kiliseleri olmakla beraber tek yap dzeyinde uygulamas da olduka yaygndr. Taylar Kiliseye yakn konumdaki Horomos Manastr iindeki bulunan Surp Minas Kilisesi (986 ncesi) ve Surp Kevork Kilisesi (989-1020 arasnda) plan tipi olarak ayndr (izim 10-11). Bu plan tipinin belirgin zellii naosun uzunlamasna grntsnn ortadaki kubbeli blmde kesintiye urayarak dikey grnt vermesi ve tayclar arasnda derin meknlar olumasdr.

Taylar Kilisenin naosunun orta blm pandantif geili, iten ve dtan sekizgen yksek kasnak stne oturan kubbe ile rtldr. Ermeni mimarisinde 6.-7. yzyllarda yaygn kullanm olan trompun yerini, 10. yzyldan sonra pandantif alm, tromp ok az uygulanmtr. Kilisenin kubbeye gei sistemi her ne kadar tromp kullanlm olsa da Karstaki Mren Katedrali (639-640) ile uygulama olarak benzerdir.

Taylar Kilisenin kuzey, gney ve dou cepheleri ikier gen nile dikine blnr. Cephelerde yarm daire kemerli dar ve uzun dikdrtgen pencereler vardr. Hem gen niler hem de pencereler, kenarlarda uzayan yarm daire eklinde ta kemerlerle vurgulanr. Cepheyi dikine blen gen niler, dar uzun dikdrtgen pencereler ve ta kemerler erken tarihlerden itibaren Ermeni kiliselerinde ska grlen uygulamalardr.

Taylar Kilisenin tek giri kaps gneydendir. Ermeni mimarisinde kiliselere giri, genel olarak batda bulunan tek kap ile salanr. Bazen kilisenin bykl, nemi ve bulunduu arazi koullarna gre girilerin says ve yeri deiir. Ermeni kiliselerinde tek, iki ya da kapnn bulunmas erken dnemden itibaren karmza kan bir zelliktir. Yaplara ikinci bir kap eklenmise, bu genellikle gney cephede yer alr. Ama Taylar Kilisenin bat cephesi uygun olmasna ramen kapsnn gneyde yer almas ilgin bir uygulamadr. Ayn uygulama, arazi koullar uygun olmasna ramen, Horomos Surp Kevork Kilisesinde de grlr.

Taylar Kilisede birbirine gemi ekenar drtgen saak silmesi, stilize yaprak motifleri, i ie daire motifleri, drt ve alt yaprakl rozetler, sekiz kollu yldz, istiridye motifleri ve gne saati gibi mimari plastik sslemeler grlr. Bu sslemeler erken dnemden itibaren blgedeki Ermeni kiliselerinde karmza kar. zellikle Taylar Kiliseye ok yakn konumda olan Horomos Manastr ve Anideki kiliselerde bu yapda kullanlan sslemelerin tmne rastlanr.

Taylar Kilisenin d ve i tm duvarlarnda yap malzemesi blgedeki tm Ermeni yaplarnda olduu gibi tf tadr. Kilise, Ermeni mimarisinde klasik kullanm olan dolgu duvar tekniinde ina edilmitir. Bu tekniin, blgedeki dier Ermeni kiliselerinde de erken dnemden itibaren uygulanmas nedeniyle, tarihlemeye katkda bulunacak dnem ayrc nitelik tamad bugne kadar yaptmz aratrmalarda anlalmtr.

Sonu olarak, ina kitabesi bulunmayan, dnem kaynaklarnda da tespit edilemeyen Taylar Kilise, gnmz aratrmaclar tarafndan plan tipi ve sslemelerine gre tarihlendirilir. Taylar Kiliseyi aratrmaclarn bir ksm 9. yzyl sonu 10. yzyl bana, bir ksm 10. ya da 11. yzyla tarihler22. Bundan dolay Taylar Kilise ile mekn lleri benzer, konumlar yakn, tarihleri bilinen ayn plan tipindeki, Kars irakavan Surp Prgi Kilisesi (890l yllar), Argina Katedrali (972-992 aras), Bagnayr Manastr ana kilisesi (977-989 aras), Horomos Manastr Surp Minas Kilisesi (986 ncesi) ve Surp Kevork Kilisesi (989-1020 aras) ile karlatrmas yaplmtr.

22 Bu aratrmaclar iin bkz. 18. dipnot. ncelenen yaynlar, sayfa numaralar ile verilmitir.




Taylar Kilisenin plannn aynen uyguland irakavan Surp Prgi Kilisesi, 9. yzyl sonu 10. yzyl balarna, Horomos Surp Minas Kilisesi, Bagnayr Manastr ana kilisesi ve Argina Katedrali, 10. yzyl sonuna, Horomos Surp Kevork Kilisesi 10. yzyl sonu 11. yzyl bana tarihlenir. Burada adlar saylan kiliselerin hepsi Taylar Kilise ile ayn blge iinde, Horomos Manastr ise ok yakn konumdadr.

Kiliseyi 10. yzyl sonu 11. yzyl balarna tarihleyen aratrmaclar, daha ok ssleme unsurlarnn bu dnemde daha youn kullanld dncesinden hareketle, yapnn ge ina edilmi olabileceini savunur. Ancak kilisenin erken uygulama rnei olabileceini gz ard ederler. Metin iinde de belirttiimiz gibi Taylar Kilisede grlen sslemeler erken dnemlerden itibaren karmza kar.

Taylar Kilisenin mimari, ssleme gibi tm zellikleri gzden geirilmi, benzer plan tipindeki yaplarla karlatrmas yaplm, tm bunlar deerlendirilerek yapy 10. yzyl bana tarihleyen aratrmaclarla ortak kanmz olumutur. nk bizce de yapdaki uygulamalarda grlen dzensizlikler, bezeme rnekleri 10. yzyl balarnda yapldn destekler niteliktedir.

KAYNAKA

ALAN, Lon. (irak, Resimli Topografya), Venise, 1881.

ALAN, Lon. (Ayrarad), Venice, 1890.

ANETS (Samuel Anetsi). (Anili Peder Samuel, Tarihilerin Yazdklarndan Toplama), (yay. haz. Arag Der Mikelyan /Arshak Ter Migelean), Vaarabat, 1893.

ASOK (Stephanos Asoik Daronetsi). (Stephanos Daronetsi, Evrensel Tarih), (yay. haz. Rahip Garabed ahnazaryants), Paris, 1859.

CUNEO, Paulo. Architettura Armena dal Quarto al Diciannovesimo Secolo, I-II, Rome: Deluca Editore, 1988.

HOVHANNES (Gatoigos V. Hovhannes Draskhanakerdtsi). Jovhanns Drasxanakertci, History of Armenia, (yay. haz. ve yor. Krikor H. Maksoudian), Atlanta: Scholars Press, 1987.

PARSEGIAN, V.L. (Ed.). Armenian Architecture, Book VI, Leiden: Inter Documentation

Campany, 1981.

SINCLAIR, T.A. Eastern Turkey. an Architectural and Archaeological Survey, London (4 cilt),

1987.

STRZYGOWSKI, J. Die Baukunst der Armenier und Europa, Vienna (2 cilt), 1918.

THIERRY, Jean Michel, A Propos de Quelques Monuments Chretiens du Vilayet de Kars. (III) Revue Des Etudes Armeniennes XVII, 1983, 329-394.

THIERRY, Jean Michel.-Patric DONABEDIAN. Les Arts Armniens, Paris: Mazenod, 1987.

TORAMANIAN, Toros. (Ermeni Mimarlk Tarihi Konular), Vol. II., Erevan, 1948.

936 Gner SAIR



URFALI MATEOS. Urfal Mateos Vekayi-namesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli, (Trkeye ev. Hrand D. Andreasyan, notlar, Edouard Dulaurier, Halil nalck), Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 3. bask (ilk bask 1962, ikinci bask 1987), 2000.

NOT: Metin iinde Ermenice kelimelerin yazlmnda ArielAM font kullanlmtr.

izim 1: Gneydoudan Grn Harita: Kars l Haritas

Resim 1: Kuzeydoudan Grn izim 2: Plan

Resim 2: Apsisten Naosun Grn izim 3: A-A Kesiti




izim 4: B-B Kesiti Resim 3: Kubbeye Gei

Resim 4: Naos rts Resim 5: Naostan Apsisin Grn

izim 5: Prothesis, Plan ve Kesit Resim 6: Prothesis, Alt Kat rts

938 Gner SAIR



izim 6: Kuzey Cephe izim 7: Bat Cephe

Resim 7: Kuzey Cephe Resim 8: Bat Cephe

izim 8: Dou Cephe Resim 9: Dou Cephe




izim 9: Gney Cephe Resim 10: Gney Cephe

Resim 11: at Sistemi Resim Resim 12: Payeler ve Balklar

Resim 13: Paye Bal, Ssleme Resim 14: Paye Bal, Ssleme

Resim 15: gen Ni, stiridye Motifi Resim 16: Dou Cephe, Ta Kemer

940 Gner SAIR



Resim 17: Dou Cephe, Resim 18: Kuzey Cephe, Ta Kemerler Prothesis Penceresi

Resim 19: Gney Cephe, Ta Kemer Resim 20: Gney Cephe, Kap Alnl ve Gne

Saati

izim 10: Horomos izim 11: Horomos Surp Minas Kilisesi, Plan Surp Kevork Kilisesi, Plan

1303311512_43SağırGüner-trh-hkm-929-940

Documents

Transcript of 1303311512_43SağırGüner-trh-hkm-929-940