0BSERVATI0NE8 EPIGRAPHICAE.

XXIX. ALPES POENINAE. V

Tal l em P o e n i n a m in p r o v i n c i a r u m ord ina t ione Angus t i cum R a e t i a contr i -bu t am esse os tendi vol. I I I p. 707 (cf. vol .V p . 7 5 7 ) . Cui meae den ions t ra t ion i cum nupe r con t rad ixe r i t G. Z ippe l (die romische Herrschaft in Ilhjricum. 1877. p. 286) , A l p e s eas p a r t e m fu i s se provinc iae G e r m a n i a e super io r i s contendens , non abs re eri t a r g u m e n t a in a l te ram u t r a m par tem p ro l a t a denuo expendere .

E x auc tor ibus qui u n u s c o n s i d e r a n d u s es t P t o l e m a e u s (veliqni enim quae huc f ac i an t 11011 a f fe run t ) val lem P o e n i n a m duplici nomine Rae t i ae ad-iudicat . P r i m u m cum in flnibus de t e rminand i s prof ic i sca tur a monte Adu la , apud quem ait confinia esse Belg icae (2, 8, 6), N a r b o n e n s i s (2, 8, 6. c. 10, 1) , Rae t i ae (2 , 12, 1 ) , I t a l i ae (3 , 1, 1) , ape r t e intel legi t montes ad lacum L e m a n n u m ; n a m eo solo loco Belgica (scilicet I le lve t i i a P t o l e m a e o ad Bolgicam re la t i ) et N a r b o n e n s i s et I ta l ia eontern i inae sun t et con t e rmina i tem val l is P o e n i n a , quan i sic cuin R a e t i a con t i ibu i appa re t . A d u l a m o n t e igi tur sequ i tu r A l p e s ad d e x t r a m Rhodan i super io r i s ad L e m a n n u m u s q u e a P t o l e m a e o con ip rehend i , quod u t r u m recte feceri t an vocabul i usum iusto lat ius ex tender i t , ad n o s t r a non per t ine t . Z ippe l ius certe curn mi ra tu r , qu i f ac tum s i t , quod P t o l e m a e u s P o e n i n a s A l p e s ab or ien te A d u l a e eollocet, r e m p a r u m inte l lexi t . — Multo magis au tem e r rav i t de oppid is apud P to le -m a e u m ad R a e t i a m re la t i s . Scil icet g e o g r a p h u s Rae t i ae opp ida e n u m e r a n s (2 , 12) pos t s i ta p rope lacum B r i g a n t i n u m T a x g a e t i u m et Br igan t ium cum l ta l i n i a t : μετά δε ταύτας Ουικος 'EjSocioupov Λαονταμαγος 'Εκτόδου^οΐ', ut le-g i tu r in codieibus p l e r i sque , a t s ecundum opt imum V a t i c a n u m 191, cu ius lec t iones l ibera l i te r , ut solet , m e c u m communicav i t Car . Muel ler , i t a : Ουικος 'Εβοδουρον 'Οκτύδουρον Λύουσ-όμαγος, quod ol im contendi has esse vall is P o e -n inae civitates i a m e x t r a dubiurn est . N a m quod ter t io loco n o m i n a t u r

MOMMSEN OBSERVATIONES EPIGRAPHICAE.

O c t o d u r u m val l is P o e n i n a e opp idum esse no t i s s imum lectio r e fo rn ia ta sta-b i l iv i t , nec q u i s q u a m op inor Z ippe l ium audiet conicientem a l t e r u m nescio quod e iusdem nomin i s o p p i d u m al icubi in R a e t i a esse potuisse. — Conf i rma-tu r i t a , quod itcni o l im con iec i , pro Οδικός1) r eponendum esse Ονιουιτκος n o t u m e x i t i ne r a r i i s , hod ie Vevey . — Ebodurum cura l ega tu r in te rpos i -t u m in te r O c t o d u r u m et Viv i scum, quaerenduni e s se appare t ad capu t lacus L e m a n n i . A t p e n d e t q u a e s t i o liaec de loco Not i t i ae Dign i ta tum Occident i s c. 42, 15 adl iuc p a r u m vecte t rac ta to , ubi cum nominetur praefectus classis barcariorum Ebruduni Sapaudiae, is ubi sedem l iabuer i t cons ide randum est . E n u m e r a n t u r ibi p r a e p o s i t u r a e qu inque cons t i tu tae Vicnnae , Are la t e , E b r u -duni S a p a u d i a e , Mass i l i ae G r a e c o r u m , Sapaud iae C a l a r o n a e sub p raesc r ip -t ione, u t est in l ibr is , in provincia Gallia niparensi. Quae verba cuni ape r t e c o r r u p t a s int , riparensem p ro niparensi qui r e s t i tue run t id con iec tando crea-ve run t , quod si t r ad i tum esset , c r u x in te rpre tum f o r e t ; nain cuni d is t r ibut io G a l l i a r u m no t i s s ima sit, r i p a r e n s i s Ga l l i a nusquam redit . C o n t r a t ros urbes c larae V i e n n a A r e l a t e Mass i l ia cum onines Viennens i s provinciae s int sequan-t u r q u e s ta t im simili loco N o v e m p o p u l a n a L u g d u n e n s e s q u e et p r ima et Se-non ia et locus o m n i n o flagitet ment ionem tarn dioecesis ( id quod pervidi t Seeck ius ) quarn p rov inc i ae , p raescr ip t io quomodo emendanda sit, ex t r a dubium positurn es t , scilicet s c r i bendum in Gallia: in provincia Viennensi. I t a q u e e t iam Sapaudiae Calaro s ine dubio Cularo est. sivo Gra t i anopo l i s (Grenob le ) u r b s e t i p s a Y i e n n e n s i s p rov inc iae finibns comprehensa , nec qu i cquam obstat , q u o m i n u s S a p a u d i a e vocabu lum ea tenus po r r igamus . P o s t q u a m q u a t t u o r u r -bes d e m o n s t r a t u m est ad Viennensem provinciatn per t inere , idem de quinto q u o q u e o b t i n e a t necesse est . E b r u d u n u n i igi tnr iam intel legi tur n e q u e E b u r o -d u n u m C a t u r i g u m ( E n i b r u n ) esse ncque E b u r o d u n u m He lve t io rum (Yver -d u n ) ; i l lud enim 111 p rov inc i a Alp ium m a r i t i m a r u m f u i t , hoc in M a x i m a S e q u a n o r u m . Acced i t q u o d S a p a u d i a e iinibus neu t rum rec te comprehend i -t n r 2 ) . Alio q u o q u e n o m i n e E b r o d n n u m Not i t i ae oppidornra e o r u m neutr i apti im es t , sed rnagis q u a e r e n d n r a in r ipa lacus Lemann i . N i m i r u m classis nu l lo modo r e f e r r i po tes t ad E b r u d u n e n s e s Catur iges et p a r u m ap te ad E b o r u d u n e n s e s I l e l v e t i o s ; l acus enim is cui hi adiacent c lassem ar raa tam n o n r equ i reba t . J rnmo e iusmod i classis ea ae ta te in his p a r t i b u s cogitari nu l l a po te s t nisi in l acu L e m a n n o . E b r u d u n u m igi tur cum fue r i t et in

' ) Quotl in uno libro non optimo Yaticano 178 lcgiliir Ουισχος auctoritate caret. 3) Locos de Sapaudia composuerunt Boeckingius ad Not. Dign. Oecid. p. 1015

eumqne secutus Binding Geschichte des burgundisch-romanischen KSnigreichs p. 5, sed Notitiae loco parum intellecto decepti snnt. Qui prinius Sapaudiae meminit Ammianus 15, 11: Rhodanus ... paludi sese ingurgitat nomine Lemanno, tinde per Sapaudiam (liber perpensa paudium) fertur et Sequanos longeque progresstis Viennensem sinistro perstringit, dextro Lugdunensem, si ita soripsit, male scripsit; crediderim paullo aliter atque fecit Valesius locum sanandum esse scriliendo praeter Sapaudiam et lioc significari Rlioda-imm a Genava inde linom facere primum inter provinciam Maximam Sequanorum et Sapaudiam, deinde inler Lugudunensem et Vienneusem provincias.

518

provincia Viennensi et in Sapaudia et ad lacum L e n i a n n u m , iam videndum est, quam partem r ipae eius probabi l i te r a t t r ibuamus provinciae Viennensi . I t a , cum Noviodunum et Avent icum linibus Maximae Sequanorum compre-liensa fuerint, exclusa ripa ad septentr ionem ad al terani reicimur, ubi Gena-vam constat in Viennensi fuisse nec quicquam iinpedit, quominus un iversam r ipam ad influentem Rhodanum usqtie cum eadem provincia cont r ibuamus . N a m conterminae provinciae Alpium G r a i a r u m et Poen ina rum Not i t ia Ga l -liaruni 11011 adiudicat nisi dno oppido T a r a n t a s i a m Ceu t ronum (Mout iers en Tarantaise) et Octodurum Val lens ium (Mar t igny) ot faeile fieri potuit , max ime post Genavam ex vici condicione ad rei publicae s ta tum t rans la tam, ut tota baec r ipa ei a t t r ibuere tur et p ropterea fines provinciae quoque augeren tur imminuta contermina Alpium. Stat io au tem class is , cum praesortini regio media alpestris portubus dest i tuta sit, conimodior alia nul la r epe r i tu r quani ubi I thodanus in lacum influit ad Vil leneuve. — Iam ubi rcdimus ad P t o -l emaeum, quod apud eum nominatur oppidum E b o d u r u m vidimus sitmn fu isse inter Viviscum et Octodurum, id quod ei loco, queni ex Not i t ia effe-c imus , plane convenit, nisi quod nomen recte opinor in Not i t ia t rad i tum apud Graecuni auctorem corruptelam subiit . — Drusoniagus denique cum alibi 11011 noininetnr, vero ordino Ptolemaei pa tefac to quaer i poterit apud Se-dunos vel, si magis placet, apud Uberos Lepon t ios : certe non invenietur qui dicto audiens sit Zippelio nescio quoinodo negant i ex t r a Raet iam suam a Druso oppiduni nominari potuisse. I t aque qua t tuor civitates, quas ex t remo loco in Raet ia Ptolemaeus recense t , cum praeser t im is vall is Poen inae op-pida aut lioc loco rettulerit necesse sit aut omisorit , nos iam tenebimus esse Viviscum, hodie Vevay; Ebodurum vel Ebroduimni propo Yilleneuve ad Le -m annum; Octodurum, hodie Mar t igny; D r u s o m a g u m ibi ('ortasse ubi nunc est Sit ten.

Hactenus do Ptolemaeo. l am videaraus , num in ti tulis expl icandis Zippel ius ineliore fortuna usus sit quam in in te rpre tando geographo.

T i tu lus In te rprominus vol. IX n. 3044 sive apud I l enzenum n. 6939 aetat is Tiber ianae inter honores , quos eques t r i s ordinis vir Sex. P e d i u s Lus i anus Hir ru tus consecutus es t , eurn verba pona t prim. pil. leg. X X / , 2)re[f/.] Raetis Vindolicis valli[s P]oeninae et levis armatur(ae), inde confirmari dixi tres illas regiones sub eodem praesido 1'uisse. Con t r a quae protul i t Z ippel ius , hoe tantuin probant eum nec t i tulum intellexisse noc consti tutio-nem militarem eius aetatis satis didicisse. N a m quod statui t H i r ru t u m eodeni tempore et priniuni piluin in legione X X I duxisse et p rae fu i s se levi a r m a -tures eiusdem legionis iternque Raet is et Vindolicis in vallem Poen inam de-ductis, et cum legio ea eo tempore for tasse in German ia super iore consti teri t , vallem Poeninam ita tccte cum hac provineia cont r ibui , quot v e r b a , toti-dein e r rores sunt. Scilicet nec legio huius aeta t is leveni a rmat i i ram silii propriam habuit, nec qui pr imum pilum dueebat sinml auxil iar i is p raeesse potuit , nec de mirifica illa deductione R a e t o r a m Λ^ίηΰβΐίοοί'αιικ^β in Poon i -nas Alpes quicquani traditum liabenius. Den ique pr imipi lus legionis ad equestres militias quae sequuntur nequaquam per t ine t , sed lioc ait t i tu lus

Ο Β SER V ΛΤΙΟΝ ES EPIGR APHICAE. 519

H i r r u t u m cum in ca l iga ad p r i m u m pilum pervon isse t , t rans i tu fac to ad ni i l i t ias o rd in is m a i o r i s cluas p r a e f e c t u r a s suscepisse, a l t e r am R a e t o r u m et Y i n d o l i c o r u m et val l is P o e n i n a e , a l te ram levis a rma tu rae . Id en im linguae r a t io f lagi ta t l iac a e t a t e c o p u l a m non admi t t ens solo ultiruo ex p lu r i bus loco, nec m i n u s flagitat r e s ; nam praefectus levis armahirae per se in eiusdeni ae ta t i s t i t a l i s a l iquo t i e s r epe r i t u r 1 ) . l ung i autem duo officia d iversa inter-pos i t a c o p u l a non adn iodum r a r u m e s t , quamquaru p l e rumque vocabulurn c o m m u n e r e p e t i t u r ; in hoc t i tu lo cuni p rae fec tus in pr iore p a r t e te r t ium casun i a d s u m a t , in p o s t e r i o r e s e c u n d u m , id es t illic par t ic ip i i loco sit, b ic s u b s t a n t i v i , eo niagis cer tuni est non de eodom officio b a e c omnia accipi pos se . — P r a e f e c t u s llaetis, Vindolicis, vallis Poeninae (incolis) ellip-tice d ic i tur , quon ian i P o e n i n a e val l is incolae non appe l lan tu r Poen in i suo-q u e vocabu lo c a r e n t 2 ) . I a m vero cum provinciae p rocura to r i ae quae di-c u n t u r eodem iure p r ae f ec to r i ae dici poss in t et Ina lp in is p raese r t im qui p r a e s u n t s a e p e n u m e r o p rae fec t i appe l l en tu r , quod ex lioc t i tulo effeci val-leni P o e n i n a m cum I l ae t i a et Vinde l ic ia impcran te T iber io sub eodera prae-side fu i sse , m a n e t i n c o n c u s s u m .

A l t e r o loco quem citavi , t i tu lus Veronens i s vol. V n. 3 9 3 6 Q. Caecilii C is iac i Sept ic i i P i cae Caec i i ian i procur(atoris) Augustor(iim) et pro leg(atu) provinciai Eaetiai et Vindelic(iai) et vallis Poeiiin(ai) tam a p e r t e loqui tur , ut q u o d ei o p p o n e r e t hoc so lum Zippe l ius invenit uni testi male credi val lem-q u e P o e n i n a m eo t e m p o r e cum R a e t i a Vindel ic iaque ex t ra o rd inem coniuuc-t a m e s s e p o t u i s s e . N a m quod add i t : ausserclem kommt cler Titel p rocura to r p r o l ega to fiir die Stattlialter j>rocuratorischer Provinzen meines Wissens nie vor, si m e m o r f u i s s e t adu lescens erudi tus t i tu lo rum duorum not iss i raoruin O r e l l i a n o r u m n. 3 5 7 0 'proc(uratoris) pro leg(ato) provinc(iae) Mauretaniae Tingitanae et n . 732 praefecti pro legato ins(ularum) Baliarium, certe non sc r ips i s se t et m u l t o minus d e m o n s t r a t u m ivisset p ro legato off ic ium ei soli p rov inc iae c o n v e n i r e , q u a e legitinio s ta tu sub legato essot. I m m o quod de T ibe r i i ae t a t e t i tu lus I i i t e rprorn inus docuit , id Veronens is , qui p rop te r men-

' ) Venafri vol. X. n. 4868 = Orell. 3426: Sex. Aulieno Sex. / . Ani. primopil. II, tr. mil., praef. levis armat., praef. castr. imp. Caesar. Auy. et Ti. Caesaris Augusti, praef. classis, prat·/. fabr., II vir Venafri cet. Gaetae vol. X n. 6098 = Henzen 6735: . . . . rius O.f. Aem. Gallu[$ prae]f. levis armaturae p[rovinciae ?] Hispanieiisis. Intcllcguntur opinor milites extra ordinem in provincia conseripti, quales aliquoties memorantur apud Xacitum (hist. 1, 68: Itaeticae alae cohortesque et ipsorum Raetorum iuventus. 2, 58: decem novem cohortes, quinque alae, ingens Maurorum /lumerus. 3, 5 : cum ala Auriana et octo cohortibus ac Noricorum iuventute). l'ost piimum saeculum eiusmodi officium non memini raemorari; quud si abolitum est, fortasse auxiliorum eius gcneris condicio mutata est aucta adversus subditos imperatorum diffidentia.

2) Hoe ut apertum est, ita quod posuit Zippelius: die Dativc kiinncn nur als abhangig νοιι dem /olgenden Genetiv verstanden werden, das heisst Pedius war Prdfect iiber die liaeter und Vindeliker in dem poeninischeii Thale, ipsius verMs adscripsi, nam intellego quidem iungi ab eum praefeetum vallis Poeninae, sed quid ita de dativis fiat pendentibus si deo Prisciauoque placet a geuetivo, equidcm iguoro.

5 2 0 MOMMSEN

t ionem duorum Augus to rum non an te d ivos f r a t r e s s c r ip tu s csse po t e s t , do l iorum aetate conf i rmat . D e m o n s t r a n t i g i t u r t i tuli id i p s u m , quod ex P t o -lemaeo co l l eg imus , ab Augus to inde cer te ad vorgens saecnluni s ecundum val lem P o e n i n a m procura to r i R a e t i a e p a r u i s s e .

H o c non negamus tes t ium c o n t e m p t u m , cu ius Z ippg l ium r e u m f a e i m u s , a l iqua tenus eo e x c u s a r i , q u o d t e s t imon ia r e m d e m o n s t r a n t pe r se p a r u m probab i l em; scilicet admin is t ra t ionem civi lem mi l i t a r emque e a n d e m p e r v c n i s s e a V e v e y et Vi l l eneuve ad A u g s b u r g ct R e g e n s b u r g opp ida . Ni l i i lominus quod Zippel ius A u g u s t o suppedi tav i t imper i i d i s t r ibuendi eons i l ium, ut va l lem P o e n i n a m cum Ger inan ia supe r io re con t r ibuc re t , i m p e r a t o r i ni f a l lo r p a r n m probavisse t . Sci l icet imper i i ord ina t io A u g u s t i co vel m a x i m e n i t i tu r , quod ab I t a l i a a rma r emov i t , non i gna rus n i m i r u m viae ad i m p e r i u m p a t e r n a e ; i t a q u e i ta r e m admin i s t r av i t , u t I t a l i ae p rov inc i a nu l l a con t e rmina e s s e t , a cu ius praes ide sibi t imere t , r eg iones a u t e m I n a l p i n a e cum arrnis p l ane vacare non p o s s e n t , ne senatori i qu idem o rd in i s p r a e s i d e m u lh im iis p r a e -fecit . I l anc esse or iginem p rov inc i a rum e x i g u a r u m , quae a sep ten t r ione I ta -l iam c i rcumdan t , cons t i tu ta rum sub p r o e u r a t o r i b u s p r ae f ec t i sve , q u a m q u a m nec Maecenas nobis neque A g r i p p a n a r r a v i t , n ih i l ominus c e r t u m est , n e q u e egreg ium documentum ar t i s i m p e r a t o r i a e nescio q u i b u s a u c t o r n m locis t i tu-l i sque p a m i n recte intellectis er ipi nobis p a t i e m u r .

Sed fo r tasse coniunctionis val l is P o e n i n a e cum R a e t i a p r a e t e r e a a l t e r a c a u s a acceilit. N e q u e enim C a e s a r pa t e r so lus fui t , qui c iv i ta tes val l is e ius v incere t , sed fllins quoque A u g u s t u s in t r opae i s su is ( P l i n i u s h. n . 3, 20 , 13G = v o l . V n . 7 8 1 7 ) inter populos A l p i n o s a se devic tos U b e r o s , N a n t u a -tes , Sedunos , V a r a g r o s adnumera t . Id q u a n d o fecer i t cum r e r u m a u c t o r e s non t r ad ide r in t , admodum p robab i l e est R a e t i c u m bel lum a. 739 e t iam ad va l lem Poeniiiarn per t inuisse . I d si i ta fui t , c o n s e n t a n e u m es t l egem p ro -vinciae cons t i tuendae quodamniodo a v ic tor ia illa d i c t a t am csse . Qu id q u o d D r u s o m a g i oppidi vocabu lum non sine specie ver i ad id i p s u m bel lum re-vocab i tu r .

XXX. COGNOMINA AFRICANA. N o b i s , quibus non in votis qu idem, sed in fa t i s fui t , u t a e t a t e m exige-

r e m u s in pa rando magis quam u tendo a p p a r a t u ep ig raph ico , cum n u p e r in-dicis cognominum A f r i e a n o r u m coni iciendi m u n u s i rapos i tum esse t , a d m i r a -t ionem movit eoruni qitae in -osus vel -osa i in iun tur condic io et p r o p r i e t a s . M i s s a f ac imus p rae t e r ea quae c o r r u p t e l a e s u s p e c t a s u n t et ad iec t iva iu n o -mimmi locum adsumpta , ut s u n t 1 ) f E x i t i o s u s — Fructuosus (2) , Frucluosa (2 ) , Fructosa, Frutosa — Generosus, Generosa ( 2 ) — γ Gratiosus •— Gulosus ( 3 ) — Imperiosus — Ingeniosus, Ingeniosa — Luctuosa — Musculosus — Pom-

' ) Numeros titulorum non adscripsimus petemlos ex ipso illo indice; adscripsimus si qua vocabula saepins redeunt. Crux ante notnen Christjamim distinguit.

OBSΕRVΑTIONES EPIGRAPHICAE. 521

jwsa — Pretiosa — Rugosus •— Vinosa — Vitiosa, qu ibus addi po tes t Gau-diosa C h r i s t i a n o r u m , ea quoque , de quo rum origine pa ru in liquet vel certe veri-loquium u l te r io re c x a m i n e indiget , ut sunt Cebosus — Cucosa — Didosa •— Faosa ( 2 ) , Fausa — Fedosus — Libosus1) (4) , Lilosa (4) — Lillosa — Murosa — Mussiosa — Mussosa — Nicrosa (2) — Pocosa — Potosa (3) —-Veteriosa. D e m p t i s bis q u a e r e s t a n t liaec s u n t :

Ae l io sa B o n o s a (G) C a r o s a

B o n o s u s (2 )

D a t o s u s

G a l l o s u s , G a l o s u s

Moni iosus (3) — M u s t i o s u s

P r i m o s u s (5 )

Fe l i c io sa F l a v i o s a

I u l i o s a (17) L u c i o s a (15) M a n i o s a Marc io sa (4) M a u r o s a Max in io sa M o n n o s a (2)

Mus t iosa (Must ius , Mustia ρassim) N a m p u l o s a ( N a m p u l u s , N a m p u l a jiassim) N o n n o s a P r i m o s a (12) P r o c u l o s a Q u e t o s a Q u e t o s u s ·—

Q u i n t o s u s (3 ) — Q ( u ) i n t o s a 2 V a l e r i o s a Vene r io sa U r b a n o s a .

D e A f r i c a n i s e iusmodi cognomin ibus ut r ec te iudicari posse t , in indicibus v o l u m i n u m sy l logae n o s t r a e 11 ( H i s p a n i a r u m ) 111 (Or ient i s et I l lyr ic i ) V ( I t a -l iae s u p e r i o r i s ) q u a e r e p e r i u n t u r e iusdem terni inat ionis s imil i ter componi iuss i . I n v e n t o r u m ibi ( m i s s i s G r a e c i s , u t sunt Drosus, Tryphosa) ad pri-lnum o rd inem pe r t i nen t Fructuosus, Fructuosa •— Generosus •—· Gaudiosa — Ponderosus — Prctiosa, ad secundum Caritosus, Caretosa2) —· Colosus (V , 7 1 9 4 ) — Variosus (V , 8 7 4 4 ) , ad tert iuin, id est eum, de quo ag imus , sola d u o h a e c :

Bonosus I I I , 919 . G150, 32. Bonosa I I I , 805. 1474 . 22G4. f V , 1639 . 2 2 7 4 . 2 2 8 3 . 3 5 3 9 .

Carosus I I I , 2 0 2 7 .

' ) Adde indici n. 401. '-') Illud legitur in christiana V, 1G80, lioc in pagana lectionis parnm certae II,

3307. Fortasse est vocabulum hybridum; cf. Χαριτΰσα tituli item Christiani C. I. Gr. N . OSOO.

522 MOMMSEN

I t a l i a re l iqua et impr imis u i b s R o m a e iusmodi cognomina ma io re n u m e r o snppedi tabi t , a t non ob a l iam causam ni f a l lo r quam quod l abcn te ae t a t e Afr i homines permul t i in I i a l i a m c o m m i g r a v e r u n t . Sed de liis v ider in t qu ibus datuni eril uti sy l logae n o s t r a e indic ibus t u tu r i s ; nos sa t i s l iabebi-mus iinum nomen affer re r e p e r f u m in l a m i n a A r r e t i n a (ed id i eam in H e r -m a e vol. 4 p. 282) Sallustias [ Venjeries sive Yen[e\rioses, quonian i inde in-te l legi tur hoc nominum genus a p u d I t a lo s pe reg r in i q u i d d a m l iabuisse et f o r t a s s e pro signis ca magis ibi fu i sse q u a m p r o legi t imis cognomin ibus .

In Afr ica igitnr non solnrn a cognomin ibus us i ta t i s , ut snn t F e l i x , M a x i m u s , P r i m u s , P r o c u l n s , U r b a n u s , sod i tem a p r a e n o m i n i b u s , u t s u n t L u c i u s et Qu in tus , gent i l ic i isque, ut sun t Iu l i u s , Marc ius , V a l e r i u s , f o r m a n t u r n o m i n a in -osus et -osa, cui te rminat ioni non eam vim t r i b u e n d a m esse , quam m e -l iore ae ta te in adiectivis ob t ine t , sed hypocor i s t i c i s po t ius eam a d n u m e r a n -dam indo coll igi tur , qnod mu l i e rum i ta d e n o m i n a t a r u m n u m e r u s q u a t e r t a n t u s est quam v i ro rum. E a a u t c m t e rmina t io u t e x t r a A f r i c a m r a r a cs t , i ta ne ad lianc quidem a n i v e r s a m p e r v e n i t ; nam in p a r t i b u s ad or ienteni pe r r a ro inveni tur (scilicet in A f r i c a p r o c o n s u l a r i cum T r i p o l i t a n a et B y z a c e n a qu inqu ics solum n. 1G5. 581 . 917 . 1534. 1 0 5 7 2 ) , f r e q u e n t e r adcs t in Numid ia et. etiam niagis in M a u r e t a n i a C a e s a r i e n s i . T e m p o r i s no-t a m cum ex ti tnlis sup ra relat is t e n u i o r u m fere et p lebe iorum h o m i n u m por-pauci h a b e a n t , an t iqu iss imi quos offpndi s u n t A u z i e n s e s duo n. 9 0 1 4 . 9 0 6 5 a n n o r u m 224 et 225 , r ecen t i s s imus P o m a r i p n s i s n. 992G anni 5 4 5 , c red ide -r imque in t ra lios fere torminos r e l i quos q u o q u e c o m p r e h e n d i , ccr te n u l l u m inven i , quem probabi le sit ante t e r t ium saeculuni e x a r a t n m esse.

C o g n o m i n a mul ie rum in -itta e x e u n t i a co l l ege run t ol im Ot to I a h n in l l e r m a e vol. 3 (18G9) p. 170, nuper I o s e p b u s K le in in m u s . Rl ienani vol. 3 1 (187G) p. 297. Sed ut ille non omn ino sibi cavi t ab al ienis , i t a bic iis q u a e c o m p o s u i t quaes t ionem non tam e luc idavi t q u a m obscurav i t . N a m cum aga-tu r de l inguae L a t i n a e nominurn f o r m a n d o r u m c o n s u e t u d i n e , p r i m u m procul l i abenda sunt t am G r a e c a , ut Carite I I I , 21G3 p r o Charite e s t 1 ) , Carito vol. V I I I n. 3200 p r o Charito, q u a m b a r b a r a , ut Urchail Atilta f . t i tul i I l i s -pan ic i vol. II n. 1087, Loucita Messori Nor i c i vol. I I I n . 5289 , Pussitta civis R a e t a vol. V I I n. 972, LohHto tituli Aqu i t an ic i G r u t . 764 , 1 2 ) . Removend t im i tcm Frunita u tpote f ruend i verbi pa r t i c ip ium m i r o e r ro re a K le in io i ta e m e n d a t u m , ut fieret Frunitta. R e m o v e n d a p a r i t e r Bonita et Monnita u tpo te vere in -ita exeunt ia , non in -itta3). R e m o v e n d a genti l ic ia , ut Suavittius ct

' ) Cf. Charitae tertio casu vol. V n. 3831. *) His, fjuae attulit Kleinius, similia vocabula tam virorum quam mulierum finientia

in -itto vel -ito plura innotuerunt, ut virorum Atito, Atitto — Bito, Bittu — Britu, Britto •— Citlo — Clito •— Itto — Musgciito — Stritto, mtiliernm Dito — Mellito — Titto in indieibus nostris reperientur. Eadem alibi redeunt formata in -iitus et -itus, nt intcr alia leguntur Bilus et Bito, Brittus ct Britto, Cittus et Citto, Ditus et Dito, Mosgaitus et Mosgaito. Ab liac tamen disquisitione aliena sunt utpote non Latina.

3) Nonnita est ct in titulis a Kleinio citatis omnibus et vol. V n. 1691. C262; Bonita in titulis Kleinianis duobus, cum in tertio (VIII, 290C) sit Bonitta. Fortasse

OBSΕRVΑTIONES EPIGRAPHICAE. 523

q u o d ex c o g n o m i n e quod ost Livittiana effici v ide tur Livittius; neque enim inde rcc te col l igi tur e t i am S u a v i t t a m et L iv i t t a tn cognomina in usu fuisse . De-n ique e l iminanda s u n t c o r r u p t a vel co r rup te lae suspccta , ut in t i tulo « r b a n o Mar in i i A r v . p. 2 3 3 n o n Favita o s t , sed teste Det le fseno Fausta; ut Casi-nilto, quod pon i t K l e i n i u s c i t ans ex T e m p l i o Casinitio Honorali, vere est Cassia Honorati filia vol. V I I I n. 1559 ; ut Senecita tituli B r i t ann i c i p a r u m bene t radi t i v o l . V I l n. 932 . N a m in quaes t ion ibus eius generis g rammat i c i s et o r t l iographic i s niul to ni inus peccant , qui t i tulos omnes procul l iabent q u a m qui t emcre iis u t u n t u r nullo delectu nu l loque iudicio adliibito. I m m o in bac quaes t iono ca fin-e so la cogno in ina in censum veniunt , quae et p lu r ibus tes -t i inoniis fu l c iun tu r , cum un icus t i tulus plebeii ord in is ob id ipsura auctor i -ta to s e m p e r ca r ea t , e t e tymon babcn t evidenter deflnitum.

P u r g a t a a r ea q u a e r e s t a n t vocabula sun t qua t tuo r tantuni n u m e r o l iaec: i/allilla, Julitta. Pollilta sivc Politla, Limlitta, quorum tr ia p r i m a mul t i s ot ce r t i s tes t imoni i n i tun tur , in bis optiniao ae ta t i s qu ibusdam, q u a r t u m unico t i tu lo A f r i c a n o vol. V I I I n. G777, ubi p ro Vilitta Renier i i [Li\ivilitta W i l n i a n n -s i a s de lapide excep i t . I a m in liis cur l i ngua ad ϋποκοξιτ-ιχϊν m i n u s sol-lomne c o n f u g e r i t , in ape r to est,; nam a G a l l a , I u l i a , P o l l a sive P o l a , L i -vi l la sol lenini dee l ina t ione q u a e cf f icerentur Gal l i l la , ln l i l la , Pol l i l la , Livi l i l la p r o p t e r l i qu idae repe t i t ionem a u r c s nffendissenl .

E p i c o e n i g e n e i i s ad iec t iva ubi in cognomina abeun t , p le ruraque vir is r e se rva r i nov i t q u i c u m q u e nominum ra t ionem apud R o m a n o s perpendi l . l l o c fo r t a s se obse rva t iono non indignum ost in t i tulis Af r i can i s cognomina q u a e d a m mul i eb r i a rpper i r i ex epicoenis fo rn ia ta legi t ima decl inat ione i t a i m m u t a t a , u t genus cortn ind ic io s ignif icaretur . Sic inven iun tu r Maiorica — Minorica — Natalica — Vitaliea — Spenica. Sun t (amen item c o g n o m i n a s imi l i te r f o r m a t a necess i ta to nu l l a cogente, u t Matronica — Nonnica — Pri-mulica — Vicioricus. Ad e iusmodi usum in su l a rum Bal ia r ium nomina quao niinc sun t r e d e u n t .

U t gener i s d i f fe ren t iam ce r t am cognomina sectantur , i ta lioc quoque u s u m c u r a r e , ne cognomina ct e thnica con fundan tu r ea cer tc quae ab urbi-b u s de r ivan tu r , al io loco (rom. Forsch. 2, 290) de h o m i n u m pa t r ic io rum vocabu l i s e x p o s u i . Sinii l is l ex in Afr ican is quoque obt inet . N a m Afri-canus, Maurus, Numidicus, Gaetulus, Noricus, Lacaena, Anrasius s imil ia-quo pass im a d s u n t ; con t ra in universo vo lumine A f r i c a n a r u m , nisi qu id mc fug i t , haec t an tun i r e p e r i u n t u r cognomina o p p i d a n a : Aquileiensis (1), Lambesi-

liaec vocalmla aetatis Christianae fere similiter interpretandae sunt atque quae in -osa exeunt supra explicata; neque enim videntur separari posse a bona et nonna vocabulis, nec magis, ut raonuit doctus amicus Adolfus Tobler, ab hypoeoristoricis linguarum re-centiorum qualia sunt Teresita et Giulietta. Reliqna in -ita finientia, quatonus certae intcrprotationis sunt (id quod non cadit in Caesita vocabulum titulorum Zaraitanornm vol. VIII n. 4544. 4;>45) alio pertinent, at sunt praeter Frunitam Avita — Crinita — < 'npita — Finita — Mellita — Popita. Nomina similia masculina perrara, ut Mavita V, 1179 — Reita V, 2743 — Popita V, 740C sine dubio barbara sunt, componenda cum Fravitta, Nevitta, Tzitta (V, 7793).

MOMMSEN

tanus (1) , Larensis (1) , Putiolanus vel -na (4 ) , Sitifensis (1 ) , Thevestinus vel -na ( 5 ) , Tiburtiva (1) , id est q u a t t u o r d e c i m n u m e r o in c o r p o r e mi l ium un-decim fore t i tu lorum. E t iam cer t ius f u g a m , ut i ta d i c a m , ver i e thnic i indo depre l iendimus , quod pass im pro cognomin ibus ad l i ibentur f o r m a e illud evi-t an te s , ut sunt lolitanus, lolitana et, Carcliedonius, i tem Cirtesia (4 ) , Lam-be.iius ( 3 ) , Madaurius, Thagasius. C a u s a sine dub io est quod , ciirn homin is nomin i donius adici so le re t , c a v e n d u m e r a t , ne eognomon e t domus con-f u n d e r e n t u r .

XXXI. YEXILLATIO LEGIONIS XI CLAYDIAE.

I n t e r A l m u m in r ipa Danuvi i cas t e l lum M o e s i a e supor io r i s ex t r emuin ad or ien tem (liodie L o m P a l a n k a ) et Se rd i eam (liodie Sof ia ) v icus es t K u t -lowi tza . ]bi nuper prodi i t t i tu lus is qui s e q u i t u r , queni cum rus t ic i in o p u s conicere vellent, for te per eas p a r t e s t r a n s i e n s p r i n c e p s B u l g a r i a e nupe r con-s t i tu tus scrvavi t ct in museo quod condi t in rcgni u r b e p r i m a r i a Sof ia collo-cavit . Al tus est ccnt. 78, la tus c. 50 , c r a s s u s c. 2 5 ; s u p r a cum ipse in teger esse v ideatur , deficit pr incipinm in cp i s ty l io op ino r p p r s c r i p t u m ; e x t r e m a ab-r n p t a sunt . D e s c r i p t u m eum cum Ivieper to nos t ro c o m m u n i c a v i t C o n s t a n t i n u s .Jirecik Sofiensis cu ra to r an t iqu i ta tum novi regni , cu ius i n d u s t r i a et e rudi t iono fore spe ramus , ut l ia rum regionum a d h u c fcrc c l a u s a r u m a n t i q n a monuraen t a in fomniunoni ut i l i tatem p ro fe r an tu r . A p o g r a p h u m lioc e s t :

(textum vide μ. 525.)

Id e s t :

[pe rmissu? T . 1 ' lavi] Longini l eg(a t i ) A u g ( u s t i ) p r ( o ) p r ( a o t o r e ) vexi l la t ( io) log( ionis) X I C l ( a u d i a e )

sub cura F l ( a v i ) Maximi ( cen tu r ion i s ) l eg ( ion i s ) e iusdem Severo et S a b i n i a n o cos. p. cur. 155

b(onciiciarius) co(n)s (u lav i s ) :

1 U l p i u s A l c x a n d c r p r inc ipa les :

t e s ( s e r a r i u s ) : 2 lu l ( iu s ) A e t e r n a l i s

[ t ]ub( icon) : 3 Aure l ius P o s t u m u s

co rn i ce fn ] : 4 Valor ius R u f u s t

med( icus ) :

5 Aure l ( ius ) A r l e m o

OBSERVATIONES EPIGRAPHICAE.

L O N G I N I L E G ^ A V G Φ PR PR V E X I L L A T es L E G Φ X I « C L « SVB C V R A c4 FL <s M A X I M I D L E G E I V S D E M β S E V E R O ET S A B I N I A N O

5 Β C O S V L P I V S C O S A L E X A N D E R

P R I N C I P A L E S · T E S · 1VL · A E T E R N A L I S

• IVB · A V R E L I V s P O S T V M V S C O R N I C E M

V A L E R I V S R V F V S · M E D · A V R E L · A R T E M O

• I M V N E S • V E N · I V U V S · L O N G I N V S · ET · FL •

10 V A L E R I V S · C H O R · I · C A L P V N · T E R T I A N V S

VAL · F E L I X · ELA · V A L E N S · AVREL · P E D O · FII · 6RACL

A V R E L · T I B E R I N V S · IVL · M A R C V S · A V R E L I V S

C E R O N I V S · C H O · II · A V R E L I V S A P P I A N V S · FLA

R E G I N V S A V R E L · C A I R E A S · V A L · F R O N T O · IVLIVS

15 C L A V D I A N V S · C H O R · Ϊ Ϊ Ϊ · 1VLIV H O R T E S I S AELIvs

M A R T I A L E S · VAL · V A L E N S · A N T O N S · V A L E N S

P O N T I : P O N T I A N V S · V A L · A N T O N I V S · VAL · R V F V S

C L A V · I A N V A R I V S C H O R · ΤΤΠ AEL · P A V L V S · A V R E L

G E R M A N V S · A V R · S A N C T V S · VAL · M A X I M V S

20 A N T O · V A L E N S • IVL · VAL.ENS · VAL · L O N G V S · VLP

B A S S V S · FL · P R I M V S · C H O R - V - AEL · A P O L L O D O R V [ s ]

AELI S A B I N V S · IVL · F L A C C V S · AVR · H E L E N V S

AVR · A R T E M O · C O C C E I V S • L O N G · A T I L · C R I S P V S

A V R · Q V A D R A T V S · AEL · APELLES • FL · A L E X A N D E R IVL

25 N I G R I N V S · AEL · A N T V L · II • N V S · AEL • V I C T O R I N V S ( | R V I V I 'sic'

ΜΑΧΙ · M V S · VAL • FIRNVS · AEL · F L A V I N V S · P E T R O V A L E N S

/ / / / N G I N V S · V A L • V A L E N S • IVL • A L E X A N D E R A V R JV/Λ T 6 I O

IFS · I V / / / / / / V M I Q V A D R A T V S M V M CELER TRL VALE

C L T E R T I V S · A V R . . . I V L I N V S · CL · P O N T I A N V S AVR · N I G E R

3o / AL / N E N S FL · L O N ( G I ) N V S · I V C V 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

1VL · V I N D E X A V R · D A V S N I N I V C V N 1 1 1 1

D E C V R I O P O I W P O N I I I I I I I E R C V L I A N V S PX

E Q V E S · XI · C L · (

5 2 6 MOMMSEN

imunes ven(a tores ) : G Iu l ius Long inus 7 et F l ( av ius ) Valer ius

clior(tis) I : 8 Calpu[r]n( ius) T e r t i a n u s 9 Val(er ius) Fel ix

10 [F] la (v ius ) Yalens 11 Aurcl ( ius) Pedo 12 F[ l (av ius ) I I ]e rac l (a ) 13 Aurel ( ius) T iber inus 14 Tul(ius) Marcus 15 Aure l ius Ceron ius (?)

chor(t is) I I : 1G Aure l ius App ianus 17 Fla(v ius) Rcginus 18 Aure l ius Caireas (?) 19 Val (er ius) F r o n t o 20 Inlius Claudianus

clior(tis) I I I : 21 lu l iu[s] I Io r te (n)s i s 22 Aelius Martial[i]s 23 Val (er ius) Valens 24 Anton[ iu]s Valens 25 Pont i (us ) P o n t i a n u s 2G Val (er ins) Antonius 27 Yal (er ius) Rufus 28 Clau(dius) I a u u a r i u s

ehor(t is) I I I I : 29 Ael(ius) P a u l u s 30 Aurel( ius) G e r m a n u s 31 Aur(e l ius) Sanc tus 32 Val(er ius) Maximus 33 Anto(nius) Valens 34 Iul(ius) Ya lens 35 Valer ( ias ) Longus 3G Ulp( ius) Bas sus 37 Fl(avius) P r i m u s

clior(tis) V: 38 Ael( ius) Apol lodorn[s] 39 Aeli(us) Sabinus 40 lul ( ins) F laccus 41 Aur(el ius) I lo lenus 42 Aur(el ius) Ar temo 43 Cocceius Long(us? ) 44 Ati l ( ius) Cr i spus

OBSΕRVΑTIONES EPIGRAPHICAE. 527

45 Aur(e l ius) Quadra tus 46 Ael( ius) Apelles 47 F l (av ius ) Alexander 48 Iu l ( ius ) Nigrinus 49 Ael( ius) Antul[l]inus 50 Ael ( ius ) Victorinus 51 [Ce]rviu[s] Maxiraus 52 Val(er ius) F i r m u s 53 Ael ( ius) F lav inus 54 Pe t ro (n ius ) Yalens 55 . . . . [Lojnginus 56 Val(er ius) Yalens 57 Iul( ius) Alexander 58 Aur(e l ius ) Mateio (?) 59 ifs . . . . Iu 60 . . . u m i ( u s ) Quadra tus 61 Mum(mius) Celer 62 T r i Yale . . . 63 F l (av ius ) Ter t ius 64 Aur(e l ius) . . i u l i n u s 65 Cl(audius) Pont ianus 66 Aur(el ius) Niger 67 [V]al(erius) . . n e n s 68 F l ( av ius ) Lon[gi]nus 69 Iucu 7 0 71 Iul( ius) Vindex 72 Aur(e l ius) D 73 Au[r(el ius)] . . . n i n ( a s ) 74 lucun

decur io : 75 Pompon i (us ) Ercul ianus P X (?)

eques X I Cl(audiac) : 7 6

I n ingenti lap idum mil i tar ium turba cum liic primus si t , qui vexilla-tionis legionariae milites cum officiis eorum recenseat indidemque quaedara add i scan tur scitu omnino digna de principal ium condicione, quam in lioc ipso fasciculo di l igentissime pertractavi t Eduardus Cauer, titulum ad me ad la tum eo ipso tempore , quo fasciculum editurus e ram, ei pro corona ad-dere placuit et s imul de arguraento quaedam adnotare .

Loci unde prodi i t iiomen ant iquum ignora tur ; castellum ibi fuisse cum praes id io perpe tuo probabi le est . Yexillationos sane pleraequo, quarum iu t i tul is mentio superest , ad t cmpus diinissae esse inveniuntur aut expeditionis causa au t ob alia quaecumque, ut liabemns missas ad saxa caedenda in Ger-

528 MOMMSEN

mania , ad fenum secandum in A f r i c a 1 ) . Sed s t a t i o n e s (eas n imi rum qu ibus H a d r i a n u s impera to r in cont ione a i t l eg iona r ios A f r i c a n o s d is t iner i mul t i s et d ivers is ) occupant ia p raes id ia l e g i o n a r i a , ea sci l icet , a q u i b u s b u r g a aed i f i can tu r et cus tod iun tu r , itein eodem nomine u t u n t u r (vol . V I I I η. 1. 3 . 2482 . 8796) . E a enim ut re s t ab i l i a e r a n t , i ta ad o rd ina t ionem ni i l i tarem non per t inebant , nec qui eis p r a e e r a n t ce r tum in h o n o r u m g r a d u locur» ob-t ineban t nec inilites praes id iar i i p r o p t e r ea n u m e r u m m u t a b a n t . P r a e s i d i u m lioc octoginta fere nii l i tum (narn q u a m q u a m l ap i s i n f r a a b r u p t u s es t , n o n mu l t a inter ier int necesse es t , cuni ped i t e s leg ionis ads in t omnes ) cons i s t eba t in confinio Moes i a rum d u a r u m , pe r t i nens , «t o s t e n d i t tani l e g a t u s q u a m legio, ad exerc i tum provinciae infer ior is . Q u a m ob c a u s a m t i tn lus ded ica tus sit , lion inte l legi tur deficiente pr inc ip io ; f o r t a s s e n u m i n i s cu iusdam s a c r a r i u m vel impera to r i s P i i s t a t u a m a l iquando o rnaba t .

Leg ionem X I C laud iam i m p e r a n t e T r a i a n o n o r a m u s G e r m a n i a e super io r i p r a e s c d i s s e 2 ) , imperan te Marco Moosiae i n f e r i o r i 3 ) . Q u o t e m p o r e eas t r a mu ta s sc t cum adliuc ignora re tu r , al i i de bel lo M a r c o m a n i c o Marc i cogi ta-v e r u n t 4 ) , alii de Dac i c i s T r a i a n i 5 ) . I l l am coniee turan i i a m r e d a r g u i t t i tu lus quem edimus legionem a. 155 i m p e r a n t e P i o in Moes ia co l l ocans ; liaec p r o -babil is est.

Cas t r a legionis X I saeculo ter t io e x e u n t e et de inceps 1'uisse Duros tovi c o n s t a t 6 ) . Sed sccimdo cum in i i sdem c a s t r i s l eg ionem I I t a l i cam const i -t isso auctor sit P to lomaeus , sub P i o alibi in M o e s i a t e t ender i t necesse es t . Iam cum iu ca provinc ia te rna c a s t r a leg ionar ia f i iei int N o v e n s i a D u r o s t o -rens ia T r o e s m e n s i a , liie t i tulus in ex t romo cas t e l lo ad occidcntcrri i nvcn tus

') Brambach n. G72. Vol. VIII n.-1322. Cf. Marqiiardt Staatsvcrw. 2,4-1!). 2) Brambach n. 1G6G. 3) Laterculus legionum urbanus vol. VI n. 3492 scriptus inter Hadrianum ot Mar-

cum (nam legiones tres a Severo additae, fortasse etiam duae additae a Marco extia ordineni ia line adiectae sunt) legiones enuinerans secunduni ordincm provinciarum, in pro-vinciis autem secundum numeros, uno tenore recenset I Italicam, V Macedonicam, XI Clandiam Moesiae inferioris omnes. Nani tjuod miper proposuit Pfizner (Gesch. derrurn. Kuiserlegionen 1881 p. 80. 1(53. 253) legiones duas has una eum ea quae sequitur XIII goniina secundo saeculo in Daeia castra habuisse, (|uamquani ob alias quoque causas reiciendnm est (Daciae enim legato ante Marcum praetorio tres legiones parere non p<>-tuerunt, neque inter tot titulos Dacicos ullus est, qui legionem XI Clatidiam ibi castra habuisse monstret), iam ita redarguitnr hoc ipso de quo agimus titulo, ut refn-tationis is nobis otia fecerit. Concidunt simul quae idem auctor de legione Y Macedo-nica contra me scripsit contendentem eam ad Severum usque in Moesia inferiore teten-disse. Nam postquam extra dubium est tam legionem quae in latcrculo praecedit quain subsequentem secundo saeculo in ea provincia castra habuisse, item decisum est de intorposita quinta. Itaque de titulis Troesmcnsibus III, G1C2. GICG idem auctor qnam graviter erraverit, demonstrare supervacaneum est.

•·) Brambach C. I. Rhen. ρ. XII . 5) Pfizner 1. c. Eiusdem errorem legionem ad ipsam Daciam tralientis modo no-

tavimus. ' ) Testes sunt itinerarium Antoninianuni et Notitia dignitatum. Cf. vol. I I I ρ. 097.

OBSΕRVΑTIONES EPIGRAPHICAE. 529

eo duc i t , u t legio ad quam pe r t ine t eo t empore p r o x i m a c a s t r a obt inuer i t , q u a e sun t N o v e n s i a . P r o b a b i l e ig i tur est imperan te P i o leg ionem X I Clau-d iam cons t i t i s se N o v i s , I I t a l i cam D u r o s t o r i , deinde cas t r a i ta c o m m u t a t a esse , u t ter t io saeculo undec iman i D u r o s t o r i essent , p r iman i Nov i s .

Lega t i , sub q u o a. 155 p rov inc i a fui t , t i tu lus T o m i t a n u s vol. I I I n. 767 p l ena l iomina s u b m i n i s t r a t ded ica tus T. Flavio Longino Q. Marcio Turhoni. Q u o t e m p o r e is Moes iam r e x i s s e t , a d h u c i g n o r a b a m u s ; v ix isse eum sub P i o cum iam a p p a r e a t , p robab i l e est iilium eum esse a u t adopt ivum au t n a t u r a l e m Q . Marci i T u r b o n i s p raefec t i p rae to r io imperan te H a d r i a n o 1 ) .

C e n t u r i o leg ionis a l iquis cum curam aga t vexi l la t ionis huius , si quidcm rec te t i t u lum r e t t u l i m u s ad s t a t ionem p e r p e t u a m mil i tarem provinciae Moe-s iae , p robab i l i t e r inde co l l igemus praes id ia ea i ta o rd ina ta fu i s se , ut s ingula cen tu r io r e g e r e t , h a b e n t q u e t i tul i indicia q u a e d a m quae eiusmodi ord ina t io-liem conf i rmant , u t C i d a m e n s i p raes id io in pene t ra l ibus A f r i c a e centur io le-g ion is A f r i c a n a e v ide tu r p r a e f u i s s e 2 ) . A t u t rnm i ta p r a e f u e r i t , ut cum iis eodem loco cons i s t e re t , an p l u r i b u s s ta t ionibus siniul p raepos i tus curain ea rum i t a gesser i t , u t p r a e s e s c u r a m ge reba t provinc iae , iu re dubi ta r i p o t e s t , cum p r a e s e r t i m l a t e r c u l u s is q u e m edimus magis ad banc o rd ina t ionem ducat . Sed un ive r sa q u a e s t i o , cen tur iones tam legionis quam cohor t ium i t emque decur iones a l a r u m q u o m o d o e x t r a p r a e t o r i u m agentes sub nomin ibus divcr-s i s , sed eodem r e d e u n t i b u s omnibus s igni f icant ibusque omnibus officium e x t r a o r d i n a r i u m 3 ) c u r a m eger in t vexi l la t ionum r ramerorumque cer t is locis cons t i t u to rum, cum pe r h a n c occas ionem expedi r i non poss i t , omnino digna est., q u a e t e s t imon i i s q u a e s u p e r s u n t non p a u c i s collectis et coniunct is dili-gen t e r pe r t r ac t e tu r .

Benef ic ia r ios p raes id i s p r o v i n c i a e 4 ) quod si ipra (p. 4 0 0 ) docuimus re-f e r r i po t i s s imum ad s t a t iones mi l i t a res , l a te rcu lo hoo egregie conf l rma tu r ; n e q u e enim o b s c u r e indicat p raes id ia r ios mimero fere octoginta pa ru i s s e benef ic iar io consu la r i s . P l a n e eadem ra t ione beneficiarius consularis ler/io-nis I I I Augustae cum suis t i t u l u m dedicat exacta statione V a z a n i t a n a in N u -mid ia (1. c. n . 4 2 4 s imi l i t e rque n. 426. 427) . U n d e iam c la ra luce i l lus t ran-tn r a r a e q u i b u s d a m locis, ut N o v i s in D a l m a t i a (vol. I I I n. 1906 cet . ) , Sis-

Videatur de eo Hirschfeld Verwaltungsgeschichte I p. 225. ·) VoI.VIII η. 1. Conferri potest item titulus Khenanus (Brambach n. 672): Hcr-

culi saxano vexillatio leg. XXII p/·., qui sunt suli cura [iV.] Aprili [s] (centurionis) m (?). Similcs tituli complures ad Rhenum eruderati sunt dedicati a centurionibus legionis cum vexillariis sive comrailitonibus suis.

3) Plerumque appellantur praepositi vcl curatores. Similis est magister cohortis miliariae Hemesenorum huius eph. vol. II n. 598. — Curatores nec turmarum nec vete-ranorum (composuit utrosque Caucr supra p. 435. 436) liuc pertinent.

4) Eo pertinent qui supra p. 379 seq. referuntur beneficiarii consularis omnes opi-no r ; liam legatum legioni, non provinciae imperantem ne tum quidem, cum per ex-eeptionem post consulatnm eo honore fimgeretur, consalaris vocalnilo usum esse credide-rim. Ubi autem muneri subiungitur legio, puta scribitur beneficiarius consularis legionis I Italicae, sine dubio uterque genetivus a nominativo pendet, non posterior a priore.

530 MOMMSEN

ciae in P a n n o n i a super io re (vol. I I I n . 3942 seq. ) , Cele iae in N o r i c o (vol . I I I n. 5 1 5 4 seq.) , a beneficiari is p r a e s i d u m ita c o n s e c r a t a e , u t eos iiule eol l igas ibi quodammodo scdem liabuisse. Sci l icet p r a e s i d i a mi l i ta r ia ibi f u e r u n t po-sita sub beneficiario consular i s , qu i cum ad a l iud m u n u s a v o c a r e t u r , s ta t ionis fel ici ter exple tae g r a t i a s numini r e f e r r e t . Benef ic iar i i au tem si non onines , cer te longe p le r ique eorum e x t r a p r a e t o r i u m a g e b a n t r ebus a g e n d i s i t a p r a e -fec t i , ut id per se p e r a g e r e n t a c a s t r e n s i b u s ofi ici is eius rei c ausa l i l ierati . Q u o c u m recte conven i t , quod B i t h y n i a e p r a e s e s P l i n i u s t a m p rocu ra to r i e iusdem provinciae quam p rae fec to o rae P o n t i c a e denos benef lc iar ios ad-s igna t

P r inc ipa l ium v o c a b u l u m 2 ) in t i tul is r a r u m s imi l i t e r u s u r p a t u r in not i s -sinio u r b a n o ν ο Ι . λ ' Ι η . 221 ann i 113 . E u m d e d i c a r u n t principales c en tu r i ae cu iusdam vigilum n u m e r o d u o d e c i m , sci l icet beneficiarius subpraefecti, vexillarius in centuria, optio in centuria, tesserarius in centuria, beneficiarius iribuni, librarius ur(bicorum?) subpraefecti, librarius coliortis, secutor tribuni, bucinator in centuria a l i ique d u o , de qu ibus non sa t i s c o n s t a t ; cui ord in i qu inque pr inc ipa l ium praes id i i Moes iac i sa t i s r e s p o n d e t , q u a t e n u s conven iun t . D i s c o r d a n t autem duo ti tuli eo , q u o d antiquioi· benef ic ia r ium s u b p r a e f e c t i pr inc ipa l ium p r i m u m faci t , recent ior bene f i c i a r ium consu l a r i s a p r ine ipa l ibus ex imi t i isque p raepon i t . l l l u d s ine dubio a n t i q u a m et l eg i t imam ord ina t io -lietri rec te r edd i t ; lioc inde e x p l i c a n d u m est , quod p r i m u s in te r p a r e s faci le pa r esse desinit .

Te s se r a r i o s composu i t Caae r 1. c. p . 4 5 2 seq. ct s ingulos in s ingul is cen-tur i is esse ostendi t . P r a e s i d i u m h o c ad cen tur iae n u m e r u m p r o p e accedens eo offlcio non ca ru i s se c o n s e n t a n e u m es t .

Tub ic ines et cornicines idem exh ibu i t p . 3 7 4 seq. U t r i u s q u e o rd in i s quot in legione f u e r i n t , p a r u m c o n s t a t , nis i quod in t i tulo L a m b a e s i t a n o V I I I , 2557 e n u m e r a n t u r cor(nicines) legionis A f r i c a n a e n u m e r o sex et t r i -g in ta . In ordine off ic iorum tubicines corn ic in ibus h o n o r a t i o r e s fu i sse a l i unde quoque inte l legi tur .

Medicos l e g i o n i s 3 ) vere mi l i t i am meru i s s e et e x l a te rcu lo a p p a r e t e t an t ea i am sat is c o n s t a b a t ; id i p s u m enim s igni f icant qui se d icun t medicus ordinarios legionis , scil icet mere re se in n u m e r i s 4 ) . D r o y s e n i , qui re l iquis d i l igent ius de iis eg i t , dubi ta t io , p r inc ipa l ibus u t r u m medici r ec te adnume-ren tu r necne, iam tol l i tur invento t i tulo Moes iaco .

Plinius ad Traian. 21. 27. 2) Quid significet, iustius qwam rerum perturbator sollemnis Vegetius 2 , 7 . 1 5 . 1 9

indicat Macer (Dig. 49, 16 ,13 ,4) : inreverens miles non tantum α tribuno vel centurione, sed etiam α principali coercendus est.

3) Cf. Marquardt Staateverw. 2, 536 quique ibi eitantur, praesertim lob. Droysen in commentariolo inserto eph. deutsche militararztliuhe Zeitschrift vol. I a. 1874, indi-cem exhibens niedicorum militarium adliuc notorum.

4) Vide quae exposui supra p. 259 not. 1. Droysenus in commentario citato ue-gat sibi compertum esse, quid intersit iuter medicum et medicum ordinarium.

OBSΕRVΑTIONES EPIGRAPHICAE. 531

I m m u n e s l iabes s u p r a recens i tos p. 409 seq. Quod adic i tur vocabu lum e x p l i c a t T a r r u t e n u s P a t e r n u s in l ibro de re mil i tar i (Dig . 50, 6, 7) in ter re-l i quos i m m u n e s r e c e n s e n s venatores. E i u s loci militem adbuc ti tuli nullura d e d e r u n t , ut a d e o p r i m u s hic si t qui ad immunis vocabulam immuni t a t i s c a u s a m a d s c r i b a t ; sed cum legio pecuar ios suos h a b e a t , vena to res quoque rec te ei c o n v e n i u n t , m a x i m e praes id ia r i i s .const i tu t is in deviis p a r t i b u s et vena t ion i s ine dubio ap t i s .

S e q u u n t u r g r e g a l e s sol i to more disposi t i secundum col ior tes , e lect is , m o d o o m n i a rocte et p lene t r a d i t a s in t , ex cohor t ibus I . I I . I I I . I V liomi-n ibus a qu in i s ad n o n o s , e x qu in ta homin ibus X X X V I I , ex qu inque rel i-q u i s nul l i s . l l i numer i p o s s u n t sane casu i ta processisse , cum in p raes id i i s cons t i t uend i s aequab i l i s i n t e r cohor tes d is t r ibut io minime r e q u i r a t u r . Viden-d u m t amen , n u m p r a e s i d i a ex legione i ta cons t i tu ta sint, ut a l t e r am p a r t e m cohor t e s q u i n q u e p r io re s d a r e n t , a l t e r am pos te r io res , quoniam et iam in N o -t i t i a D i g n i t a t u m occ ident i s in legione d i s t inguuntur praefecti legionis, cohor-tium quinque, partis (vel pedaturae) superioris et partis (vel pedaturae) in-ferioris

A g m e n c l a u d u n t equ i t e s leg ionis , nempe decurio et eques u n u s ; plu-r e s enim in p rae s id io n o n f u e r u n t . N e c mirum id , cum praefecto cuidam m a n u mi l i ta r i indigent i da t i e s se r epe r i an tu r beneficiar i i decem, equi tes d u o 2 ) . E q u i t e s l eg ionar i i ut not i sun t , ita qui in la terculo nomina tu r decurio eo rum, p r i m u s ni f a l lo r e ius loci es t qui inuotesca t . Simil i ter vexillarius q u o q u e equitum legionis a d h u c s t a t u n o t i tulo Af r i cano vol. V I I I η. 10629 addendo s u p r a p. 3 5 6 compos i t i s . — Quod equi tes r ecensen tu r e x t r a cohor t e s , cum la te rcu l i a d h u c n o t i , m a x i m e u r b a n i , equi tes in t ra cohor tes r e c e n s e a n t ad-n o t a t i o n e d i s t inc tos s imi l i te r a tque p r inc ipa les , ra t ionem b a b e t ; nam in hoc r e c e n s u e t iam p r inc ipa le s p r a e n i i t t u n t u r ex ordine exempt i .

N o m i n a mi l i tum cuni so l i t a sint lmius aeta t is , non a b s re v ide tu r esse obse rva re , quod recensentui ' Iu l i i X , Claudi i I I , F l a v i i l X , Coeceius I , Ulpi i I I , Ael i i V I I I , A u r e l i i X V I I , p r a e t e r e a Valer i i X I , a l io rum gent i l i c iorum X J . Medio ig i tu r s aecu lo s ecundo n o m i n a impera to r i a et cas t rense an t iquum V a -le r ium r e l i qua in p rov inc i i s ce r t e iam fere expule rau t .

XXXII. PRINCIPALIVM RECENSVS SECYNDYM PRAEPOSITOS.

C o m m e n t a r i i C a u e r i a n i dc pr inc ipa l ibus (p. 3 5 5 — 4 8 1 ) dil igentissimo e l abo ra t i cum ut i l i ta tem eo impedi r i in te l lex issem, quod auctor non addid i t r e e e n s u m s e e u n d u m p raepos i t o s d ige s tum, supplement i loco indicem eurn

' ) Locos composuit Seeck in indice editionis p. 332. Quod pro cohortium quinque perpetuo traditur co/iortis quintae, natum crediderim ex compendiis male solutis.

2) Plinius ad Trai. 21: ut contentue esxet beneficiariis decem, equitibus duobus, ce/i-turionc uno.

MOMMSEN

subieei adiectis observa t ion ibus q u i b u s d a m , quae ad imper i i mi l i t a r i s n a t u -r a m et condicionem ae ta te i m p e r a t o r i a f ace re v i d e b a n t u r .

P r inc ipa l ium officia in un ive r sum in duo g e n e r a diduci p o t e r n n t , quo-rum a l te rum a mil i tum corpore pende t , a l t e rum a p raepos i to . E t illius qui-dem g e n e r i s , ut in liis f e re , de qu ibns C a u e r e x p o s u i t , nos c o n t i n e a m u s , snn t optiones, speculatores, tessqrarii, custodes armorum, signi/eri, vexillarii, aquiliferi, imaginiferi, aeneatores, bucinatores, tubicines, cornicines, fisci cura-tores, carcerarii, medici1), candidati2), qu ibus u t s aepe a d i u n g i t u r n u m e -r u s , a p u d quem occupat i esse i n v e n i u n t u r (u t t e s se ra r i i s adsc r ib i tu r in cen-turia vel centuriae), i ta p r aepos i tu s sub quo mi l i t a r in t n u m q u a m e n u n t i a t u r . Con t r a in al tero g e n e r e , quo pe r t i nen t p o t i s s i m u m cornicularii, commenta-rienses, codicillaru, librarii, actarii, exacti, exceptores, α quaestionibus, stra-tnres, singulares, secutores, beneficiarii, immunes, non sernper , sed ibi fe re ,

' ) Cf. p. 530 adn. 3. 2) Candidatos quoniam Cauer non admisit, cum apud Vegetium 2, 7 extrerao loco

inter principales recenseantur idque tituli confirmcnt, quae eo oflicio ad.manus ha-beo adscripsi, quamquam praeter nomen vix quicquam de iis traditum accepimus. Scilicet et in laterculis militum legionarioruni inter reliquos principales adsunt VIII n. 2569 candidati liumero duo, VIII n. 2568 ntimero quinque, I I I n. 1100 numero sex, item VIII n. 2618 inter veteranos tres ex candidato (nisi quod in uno praepositio neglegenter nmissa est), et inveniuntur tituli quidam candidatorum legione adscripta II adiutrice III , 3308. 3398, III Augusta VIII, 2866 (cf.VIII, 2801). Praepositi nomen nusquam adsumunt, adsumunt fortasse nomen imperatoris; certe candiidatus) d(omint) n(ostri) vol. III n. 3503 ab iis de quibns agimus candidatis non videtur diversus esse. Plures liumero in legione fuisse et ex laterculis illis intellegitur ct inde quod apud Vegetium 1. c. recensentur candidati duplares et simplures. —· Divcrsi sunt candidatus L. Aunii Italici Hunorati legati Moesiae inferioris τοΙ. III η. 6154 idem decurio alae; item xcu·-SiSaVoi T. Aelii Naevii Antonii Severi consularis neseio cuius provinciae iidem altor frumentarius, alter centurio legionis, qui posuerunt titulum Graecum nuper Romae re-perhim (Lanciani Bull. della comm. arcli. comunale a. 1881); item candidatus L. Fabii Cilonis praef. urbi cos. II (a. p. C. 204) vol. VI n. 1410 idom a militiis, id est eques Romanus, non tam propterea quod praepositi nomen adsumunt quam propter gradum equestrem equestrive proximum et supra prineipales. — Iteni diversi sunt, ut pervidit Valesius ad Ammianum 15, 5, 16, candidati saeculi quarti et deinceps, scilicet ipsi ii qui in Notitia Dignitatum Orientis c. 11 n. 6. 10 recensentur tamquam scholae duae gentilium seniorum et iuniorum; id eniin efficitur praesertim ex Cod. Iust. 12, 33, 5 et Chronico Paschali ad a. 243 et a. 251. Ex eo genere est Antiochos candidatus pre-meceri\us] tituli Christiani a. 450 (Rossi inser. chr. I n. 748). — Ilaec tria genera ran-didatorum, lieet re temporeque diversa, nihilo minus probabile est ab cadem causa nun-cupatos esse, sciliret insignes fuisse vestimento quodam sibi proprio, id quod item cadit in candidatos sacerdotes Iovis Dolicheni titulorum urbanorum vol.VI n. 406. 409. Nam quamquam chronici Alexandrini auctor de origine candidatorum suae aetatis fabulosam narrationem proposuit, eatenus ei iidem babere poterimus lectos esse candidatos propter speeiem et proceritatem (ως τελιιουζ και ευσθεΐΈΓς xac μεγάλες οντάς 3εας). — Contra centurio vohortis VII vigilum Rom(anonim) candidatus Ti. Caesaris vol. VI n. 2993 sine dubio unus est ex centurionibus beneficio Tiberii factis (Sueton. Tib. 12) imperante Au-gusto, de quibus egi Staatsrecht 2'-', 1101.

Ο Β S Ε R V Α ΤIΟ Ν Κ S EPIGRAPHICAE.

nbi off icium p lene et d i l igen te r de te rmina tu r , p r aepos i tu s adscr ib i tu r . Causa iii fa l lo r non in onin ibus eadem fui t . Q u a e d a m genera ex sup ra dictis i ta con iunc t a e r a n t cum praepos i t i p e r s o n a , u t plene enunt ia r i non possent n is i eo vocabulo a d s u m p t o ; u t s ingulares (p. 401.) et s t r a to res (p. 4 0 6 ) r a ro i n v e n i u n t u r nude ita pos i t i , s imi l i te rque apud vigiles tani secutores (p. 404) q u a m codici l lar i i qu i c r e d u n t u r (p. 420) t r ibunorum vocabuluni so l lemni ter a d s c r i b u n t , ets i vix dub iun i est eius ordin is mili tes nu l los in eo corporc f u i s s e nisi t r i bun i s a t t r i bu to s . Alibi p robab i lc cst p raepos i t am addi ad bo-no r i s g r a d u m d e t e r m i n a n d u m , id quod po t i s s imum cadit in benef ic ia r ios ; eos enim cum conste t niininie circa praepos i tu in ve r sa tos csse, e cont ra r io cer-tum est d ivers i s p r aepos i to ru in gener ibus a t t r ibu tos beneficiar ios p ro por t ione d ive r sum locam o b t i n u i s s e ' ) . I t aque in his d u x ut saepe enun t i a tu r , ita et iani s aep ius p r a e t e r i t u r ; l ieque enini ut enunt ie tur i ta ad rem per t ine t , ut in s ingu la i i et s t r a to re .

Iam v i d e a m u s , q u i b u s duc ibus qui p r inc ipa les a t t r i buan tu r et p r imum qu idem in exe rc i t i bus p r o v i n c i a r u m :

1. Legatis Augusti provinciarum tara consu la r ibus quam prae tor i i s 2 ) i tem-que procuratoribus et praefectis provinciarum rectoribus, qu i in imper io mili-tar i eodem loco fue run t , addit i sun t

cornicularius consu l a r i s p. 412 n. 1 — 6 ; legati p ro pr . p . 4 1 2 n . 7 — 1 2 . commentariensis vel α commentariis consular is p. 424 η. 1 — 5 ; Iegati

p . 4 2 4 n . 6. 8. librarius consn l a r i s p. 4 2 6 η. 1 — 8. aclarius legat i p . 4 3 0 η. 1. notarius legat i ( p r o v i n c i a e ? ) p. 4 3 3 n. 10. exceptor p r a e s i d i s p. 4 3 2 , 2. exactus c o n s u l a r i s p. 4 3 1 η. 1-—5. strator consu l a r i s p. 4 0 6 η. 1 — 1 8 ; legati p. 407 n. 19 — 21. 24. 2 5 ;

p r o c u r a t o r i s p r a e s i d i s p. 407 n. 28 — 30. singularis consu l a r i s p. 401 η. 1 — 2 0 . α rufo praefec t i ( A e g v p t i ? ) vol. I I I n. 54 . beneficiarius l ega t i consu la r i s p. 381 n. 63 ; consular is p. 401 η. 1

6 2 . 6 4 — 1 6 2 ; legat i p. 385 n. 163 — 1 6 9 . 172 — 1 8 8 ; p rocura to r i s p raes id i s p. 3 8 8 n. 216 . 219 . 234 . 236. 2 3 7 . 2 3 9 ; p raes id i s p. 398 n. 384 . 388 .

immunis c o n s u l a r i s p. 409 η. 1 — 6; legati p. 410 n. 7. 8.

' ) Quod dixi Staatsrecht 2, 204 benefioiarios beneficium aceepisse videri ab eo praeposito, apud quem merere se profitentnr, redargnit Plinius ad Trai. 22. 27, pro-curatori praefectoque beneficiarios testans adsignari a praesidc. Benefliii vocabulum la-tiore sigiiificatione ugnrpatnm maxinie aetate meliore ef. Staatsrecht 2'-, 1070 et bene-ficiarii qui dicuntur non plane aequabili sermonis lege reguntur.

2) Huc ut par est rcttuli eos quoque titulos qui legatum legionis enuntiant simnl provinciae praesideni.

534

2. Legatis legionum non s imul p r a e s i d i b u s p r o v i n c i a r u m : cornicularius p . 4 1 3 n. 13. 14. commentariensis p. 424 n. 7 (p robab i l i t e r ) . librarius p. 420 n. 9 — 1 1 . strator p. 407 n. 23. 2G. beneficiarius p . 386 n. 170. 171. 190. 196.

L o n g e r a r i u s lega torum legionis bnnef ic iar ios r epe r i r i q u a m l ega to rum provinciae inde po t i s s imum e x p l i c a n d u m es t , quod e iusraodi a d d i t a m e n t a honor i s c ausa adsc r ibun tu r i t aque ibi ubi m i n u u n t p l e r u m q u e omi t tun tu r . H o c au tem non casu fac tum est , q u o d s ingu la rem legat i l eg ionar i i n u l l u m babemus , cum praese r t im s ingu la res n u d e dicti pauc i a d m o d u m inven ian-tur . I m m o cum s ingu la res exerc i t iu im p rov inc ia l ium q u o d a m m o d o prae-to r i anorum locum tenean t (v. quae a d n o t a v i p . 404 ) , c a u s a in a p e r t o es t , cur summis ducibus r e se rva ren tu r .

3. Praefectis castrorum sive legionis (cf . W i l m a n n s hu ius E p b . vol. I p . 100): cornicularius p. 414 n. 42 — 45. α commentariis p. 425 n. 14. librarius p. 426 n. 14. beneficiarius p . 3 9 3 n. 290 — 2 9 5 .

P r a e f e c t u s legionis a legato legionis i ta d i f fer t , ut l e g a t u s p rov inc i ae a p rocu ra to r e p r a e s i d e ; honor m i n o r es t , v is in iper i i e adem.

4. Tribunis legionum f o r t a s se sol is laticlaviis (v ide q u a e adno tav i p. 3 9 4 ) : cornicularius p . 415 n. 46 — 52. commentariensis p. 424 n. 6. beneficiarius p . 394 n. 3 0 2 — 326.

5. Tribunis et praefectis1) cohortium auxiliarium2): beneficiarius p. 394 n. 300 . 3 0 1 . p . 398 n. 3 8 1 — 383 .

6. Procuratoribus Augusti provinciarum non p r a e s i d i b u s : cornicularius p . 4 1 3 n. 18. 19. 21 . 22 . benefieiarius p . 3 8 8 n. 217 . 2 1 8 . 220 — 233. 2 3 5 . 238 . 240 . 2 4 1 .

P l in ius quoque in ep is tu la ad T r a i a n u m 27 p r o c u r a t o r i so los decem beneficiarios datos esse s iguif ieat , nec dubiuni e s t p r a e t e r hos et corni -cu la r ium nul los mil i tes p r o c u r a t o r i b u s a d s i g n a r i so l i tos esse .

P r inc ipa l e s inilitiae u r b a n a e invent i s u n t a t t r ibu t i l i is : 1. Praefectis praetorio3):

cornicularius p . 4 1 3 n. 1 8 — 3 1 . α commentariis p. 4 2 5 n. 9 — 1 1 . α quaestionibus p. 4 2 1 n. 4. strator p. 407 n. 27.

' ) Alarum praefecti adhuc desunt, casu puto. -) Cornicularii (v. p. 414 n. 45) Iiis non recte tribni videntur, niulto minus singu-

Iares (v. p. 403 n. 27). 3) Exceptorem p. 432 n. 1 non recepi, eum non sit huius aetatis, sed componen-

<lus cum officialibus Codicis Theodosiani et Notitiae Dignitatum.

OBSΕRVΑTIONES EPIGRAPHICAE. 5 3 5

singularis p. 403 n. 23 — 25. beneficiarius p . 390 n. 244 — 259.

2. Praefecto urbi (cf. Staatsrecld 2 2 p. 1020) : [cornicularius? p. 413 n. 32] α quaestionibus p. 422 n. 5. G.

3. Praetori urbano (cf. quae adnotavi p. 392): beneficiarius p. 391 n. 260 — 265.

4. Prae/ecto annonae: cornicularius p. 414 n. 41.

5. Procuratori annonae Ostiis: cornicularius p . 413 n. 20. beneficiarius p. 389 n. 242.

1 'raefecto procura tor ique annonae principales at t r ibutos esse inde expli-candnin, quod m a t u r e ofiicia annonar ia militarem formam induerunt .

7. Praefecto vigilum: cornicularius p. 414 n. 33 — 38. α quaestionibus? p. 422 n. 7—10. exceptor p. 432 n. 3. 4. 8. beneficiarius p. 392 n. 266 — 284.

8. Subpraefecto vigilum: cornicularius p. 414 n. 39 — 40. librarius ur{bicorum"i) p. 427 n. 15. beneficiarius p. 393 n. 285 — 289.

9. Tribunis cohortium praetoriarwm: corniculariiis p. 415 n. 5 3 — 5 9 . singularis p . 4 0 3 n. 28. 29. secutor p. 404 n. 3. 4. beneficiarius p. 397 n. 3 2 7 — 3 4 3 .

NotaUile est s ingu la res , quos summis dueibus reservatos esse supra vi-dimus, defuisse tr ibunis lt 'gionis, adfuisse tr ibunis praetorianis . 10. Tribunis cohortium urbanarum:

cornicularius p. 415 n. 60 — 62. singularis p. 403 n. 30. 31. seculor p. 404 n. 3. 4. beneficiarius p. 397 n. 3 4 4 — 3 4 6 .

11. Tribunis cohortium vigilum: cornicularius p. 416 n. 63 — 65. codicillarius (?) p. 420 η. 1 — 26. exceptor (?) p. 432 n. 5. 6. secutor p. 405 n. 5 — 41. beneficiarius p. 397 n. 3 4 7 — 3 6 8 .

12. Tribunis equitum singularium: beneficiarius p. 397 n. 3 7 1 — 3 7 4 .

Haec pu to non in iucunda fore iis qui in vim et potestatem imperii mili-tar is aetat is pr incipum i n q u i r u n t ; liam ut niulta restant incerta et ambigua,

5 3 6 MOMMSEN

i ta in admin i s t ra t ione R o m a n a e x p l a n a n d a horura m u n e r u m cons ide ra t io iu s tum locum iam in f u t u r u m sibi v indicabi t . In s u m m a r e hoc in te l l eg i tu r p r inc ipa les ads igna tos esso cuivis railitiam s e n a t o r i a m e q u e s t r e m v e ab im-pe ra to r e adsecu to , dempt i s t amen fo r t a s se t r i bun i s l eg ionum angus t ic lav i i s , qu ippe quibus beneficiari is certe opus 11011 e s s e t 1 ) . F r o c u r a t i o p r o v i n c i a r u m cum praes ida tu coniuncta cum et ipsa mi l i t i a e s s e t , r e l iqu is q u o q u e p r o -cura to r ibus non praes id ibus ideoque ab i m p e r i o mi l i ta r i p e r se a l ienis nilii-l ominus pr inc ipa les a t t r ibueban tur eodcm f a v o r e , quo p r a e t e r e a pe r onmia u t u n t u r utpote creati ad a d m i n i s t r a n d a m i m p e r a t o r i s r em p r i v a t a m . C e t e r u m ut cons ta t mil i tes a t t r ibu tos esse p rocwra tor ibus iis qui p rov inc i a s i m p e r a -tor ias admin i s t r aban t , i ta miss is in s ena to r i a s p rov inc ia s i n e r m e s n u m ideni ius fuer i t , dubiurn est .

U t nulli f u e r u n t pr inc ipa les ab i m p e r a t o r e nuncupa t i (cf. p . 400 n. 4 2 3 ) , i ta qu i inf ra eques t r em mil i t iam posit i sun t cen tu r iones ips ique p r inc ipa l e s noii niagis pr inc ipa les haben t sibi ads igna to s ( n a m opt io cen tu r ion i s et r e et, t empore d iversus est) et si qui iis a t t r i b u u n t u r in fe r io r i s g r a d u s mi l i tes , ad iu to res d icuntur vel d iscentes ; nisi quod u n u m t i t u lum h a b e m u s librarii firincijiis, de quo dixi sup ra p. 2 3 2 .

1 ' roconsules , utpote qui h o n o r e u t a n t u r non a b i m p e r a t o r e sibi tri-b u t o , nec milites nec p r inc ipa les suos h a b e r e potuisse olini in te l l ec tum est , q u a m q u a m q u a e inde moven tu r d i f f lcul ta tes n e q u a q u a m sa t i s s u b l a t a e s u n t ut fo r tasse admi t t endum eri t a r m a t i s , quos finium t u t a n d o r u m c a u s a c iv i ta tes sibi cons t i tueban t , etiam praes ides iu re mi l i ta r i c a r e n t e s uti po tu i s se . H o c eniin genus militiae, quod s u p r a p. 519 t e t ig imus , s ine dubio la te pa tu i t . D e eo f o r t a s s e cogitavit U l p i a n u s (Dig . 1, 1G, 4, 1), u b i : nemo procotisulum, inqui t , •stralores suos Jiabere potest, sed vice eorum milites ministerio in provinciis fun-guntur. Sed nec haec obi ter e x p l a n a r i p o s s u n t nec bic t r a c t a b i m u s de p ro-eonsu l ibus duobus , qui excep t ionem f a c i u n t , Sa rd in i ae et. Af r i cae . N a m S a r d i n i a q u a m q u a m a N e r o n e ad Cormnoduni a p roconsu l i bus admin i s t r a -b a t u r , n ihi lominus etiam eo t e m p o r e i u s t u s exe rc i t u s in insu la f u i t ; A f r i c a e a u t e m proconsul ut ante G a i u m imper io mi l i ta r i usus est i u s t ae legioni auxi l i i sque eius non al i ter i m p e r a n s a tque legat i Sy r i ae et G e r m a n i a r u m le-g ion ibus snis i m p e r a b a n t , ita p o s t e a q n o q u e t e s t ibus t am T a c i t o q u a m im-p e r a t o r e H a d r i a n o in ora t ione L a m b a e s i t a n a p a r t e m a l iquam exe rc i t u s A f r i c a n i secura habui t . 'Aequa tum i m p e r i u m ' in te r p roconsu lum l e g a t u m q u e Afr icae» cuius Tac i tus memini t , cum ti tul i n i i l i tares qu i adhuc ex A f r i c a i n n o t u e r u n t non sat is e luc idar in t , prodii t n u p e r ad S i m i t t h u (liodie S c h e m t u ) o p p i d u m prov inc iae p roconsu l a r i s is qu i s equ i tu r , q a e m mis sum ab o p t i m o c u r a r u m n o s t r a r u m ad iu to re C a i o l o T i s s o t quon i am s j l l o g a e n o s t r a e inse re re non p o t u i m u s volumine iani absolu to , hoc Ioeo pub l i ce cdinius d ignum sane , qu i non la tea t :

' ) Vide p. 394 adn. IIos quoque creatus esse ah imperatore extra dubium est (vol. III li. 335; ef. Stuatsrciht 2, 254.).

OBSERVATIONES EPIGRAPHICAE.

L · F L A M I N I V S · L · F - A R N

M I L • L E G · ΤΠ · A V G

Ί • I V L I L O N G I D I L E C T O

L E C T V S · A B · Μ · S I L A N O · MIL

A N N I S · X I X • IN · P R A E S I D I O

V T · E S S E T · IN • S A L T V · P H I L O I W

S I A N O · A B · H O S T E M · IN · P V G N \

o c c i s v s · V I X I T · P I E

A N N I S · XL

Η · S · Ε

Μ. S i l a n u s , de quo d i x i m u s in liac eph. vol. 1 p . Gl , A f r i c a m pro consu le r ex i t a . p . C. 3 3 — 38 ul t imus e o r u m , qu ibus legio pa re re t . E o igi-tu r t e m p o r e p roconsu l i vel ius fui t di leetus in sua provincia ins t i tuendi (mi l i tem or ig ine K a r t h a g i n i e n s e m fu isse etiani t r ibus o s t e n d i t ) , ut ius ei f u i s s e d o n o r u m mi l i t a r ium t r i bnendorum auctores s c r i b u n t 1 ) . Sed cuni miles in p r ae s id io sa l tu s P h i l o n i u s i a n i (queni T i s s o t u s iudicat fuisse a Sirnit thu 4 cbi l iom. T h a b r a c a m vc r sus ) pe r a n n o s undeviginti pe rmanser i t occisus deinde e x t r e m i s ann i s Claudi i p r i m i s v e Neron i s , ideni t i tulus conf i rmat quod a l iunde n o r a m u s , vel p o s t a. 38 p roconsu l i niilites quosdam m a n s i s s e , de qu ibus d i sponere t .

XXXIIL TITYLYS VENETVS VINDICATVS. E r r o r i s confess io cum non d i f fe renda sit, p r i m a quae mibi offer tur u t a r

occas ionc tituli v indicandi i n t e r fa lsos r o l u m i n i s quinti sy l logae relati in-iu r ia et fo r t a s so e t iam incnr ia nos t r a .

Se r to r iu s U r s a t u s P a t a v i n u s in schedam a. 1G74 scr ip tam t i tulum ret tul i t r e p e r t u m , ut ai t , pau l lo an te Vene t i i s a d s e r v a t u m q u e ibi in dnmo Nicolai Ve-n ie r i ad S. A n t o n i i , qu i t i t u lus deinde prodi i t a. 1719 in e iusdem opere p o s t u m o marmi eruditi p. 2 7 6 , repe t i tus iride apud Mura to r ium G70, 1 et u t dixi in v o l . V sy l l ogae n o s t r a e 11. 13G", neque enim qu i squam p o s t e a la-p idem vidit . F a l s u m d i x e r u n t Mar in ius Arv . p . 7 f t l . 787. Ore l l ius , H e n z c n u s , n e q u e ego al i tor i ud i cav i , liisi quod p rop te r or iginem recte t e s t a t am ad-scr ips i in Iapidc t i tu luni ex t i t i s s e videri . A t nuper Vene tus L a u r e n t i u s Se-guso ( ingegnere), d u m f u n d a m e n t a domus cu iusdam iacit, denuo r e p p e r i t p a r t e m e iusdem lap id is m a i o r e m infer iorem. T a b u l a est m a r m o r i s Graeci , a l t a m . 0 .45 , l a t a m. 0 . 3 2 ; e l emen ta i ta f e re fo rma ta sun t u t ce rnun tu r in t i tul is pict is P o m p e i a n i s . E d i d e r u n t Seguso ipse in epli. Gazzetta di Ve-nezia 26 Iu l . 1880, iteni Ceccl ie t t ius et L u c i a n i u s apud F io re l l ium λτοί. degli scavi 1880 p . 2 4 3 et l ap ide e x p r e s s a m I. B . Ross ius Bull. di arch. cristiana 1 8 8 0 tab. I X c o m m e n t a r i o non adiecto, sed p romisso . Mihi O t t o Hi r schfe ld

' ) Tacitus ann. .3, 21. Suetonuis Tib. 32. Staatsrecht 2, 255.

538 MOMMSEN

optimus amicus ec typum misit sumptum a Ludovico Zdekauer . Insc r ip t io haec est addita par te deperdi ta ad exemplum Ursa t i scriptum :

Q _ · A E M I L I V S · F P A L · S E C V N D V S iu C A S T R I S • DIVI • A V G · Sub P · S V L P l c l O · Q V I R I N I O · LEY aug.

5 C A E S A R I S · S Y R I A E · H O N O R I

B V S · D E C O R A T V S · P R A E F E C T

C O H O R T · A V G · I • P R A E F E C T

C O H O R T · II · C L A S S I C A E - J L D E M

I V S S V · Q V I R I N I · C. E N S V M · E G I

10 A P A M E N A E · C 1 V I Τ Α Τ I S · Μ I L

L/TVM · H O M I N · C L V I V I W · CXVTL

I D E M · M I S S V · Q V I R I N I · A D V E R S V S

I T V R A E O S · IN · L I B A N O · M O N T E ·

CASTELLVM • E O R V M · CEPI · E T · Α Ν T E

15 MLLITIEM · P R A E F E C T · F A B R V M ·

D E L A T V S · Α · D V O B V S · C O S · A D · AE

R A R I V M ET · IN • C O L O N I A •

Q V A E S T O R · A E D I L · ΪΙ · D V V M V I R • Π

P O N T I F E X S

20 I B I - P O S I T I ' S V N T - Q _ : A E M I L l V S - C b F ' P A L

S E C V N D V S - F - E T - A E M I L I A - C H I A - L I B

H - M - A M P L I V S - H - N · S ·

2 in. liiatus adnota tur . — 2 (in. 3 fin. 4 fin. liiatus nnn adnotantur . — 4 SVL-P I T I O traditur. — Q V I R I N I O Urs . ms., Q V I R I N O idem cd. — 5 C E S A R I S , G. 7 P R E -

F E C T t raduntur . — 9 fin. ECL Urs . ms., F E C idem ed. — 15 P R E F E C T U r s . U t qui lapidem ectypumve vidit , de sinceri tate dubi tare non potest et

ne lioc quidem diffiteor quaedarn legi in lapide supra fa l sa r ium nec sat is nos qui eum reiecimus rem ponderasse , nimis facile adquiescentes in iusta de Quirinii censu ecclesiaque A p a m e n a di f f ident ia , i ta peri t i lion niagis negabunt in eo inesse, quae iure offendant, lieque qui eum ab incerto auctoro accipere recusanint i ta reprehendendos e s se , ut non simul excusentur .

Ti tulum non origine Venetum esse, sed venisse eo, inter s abur ram opi-nor, ex Syria argumentum prodit. E u m olim prost i t isse Beryt i ut p rop te r commercii rat iones probabile es t , i ta eo ducunt cum quod aetate A u g u s t a alia colonia nulla in Syria fuit tum usus l inguae La t inae a rcl iqua Sy r i a al ienus. E x honoribus quoque, quos Secundus in pa t r i a gessi t , duovi ra tus et pontificatus in Berytensibus t i tulis aliis r edeun t , quaes tu r a et aedi l i tas , cuius notanda est i teratio p e r r a r a , eidcm rei publicae ap tae sunt. T r i b u s quod Pa la t ina es t , cum Bery tenses in F a b i a censeantur , non officit; nam tr ibum illam urbanam in l ibert inae st irpis bominibus saepissime ita r epe -riri , ut cum persona magis quam cuni dnmo coniuncta sit, poriti non ignn-ran t , etsi £nes eius consuetudinis nondum sat is explorat i sunt .

OBSΕRVΑTIONES EPIGRAPHICAE. 539

L i n g u a f o r m u l a e q u e q u a e d a m liabent r a r a , quaedam etiam mira . Mili-ties n o v u m , sed non m a g i s moles tum e s t , quam amicities et notities apud L u c r e t i u m , avarities t i t u lo rum s u p p a r i s aetat is vol. I n. 1011 . 1459 . A t v e h e m e n t e r of fendi t quod h o n o r e s r ecensens is cuius m o u u m e n t u m est p r i m a p e r s o n a i ta u t i tu r , u t n a r r a t i o impl icetur , orat io non ef f ic ia tur ; cu ius f o r m a e se rmon i s a l t e r u m e x e m p l u m non habeo quod p o n a m , nec credider im i ta q u e m q u a m l o e u t u r u m f u i s s e nisi pe regr inum La t in i se rmonis usu p a r u m i m b u t u m . O r d o q u o q u e , q u o h o n o r e s e n u m e r a n t u r , t i tu lorum L a t i n o r u m A u g u s t a e ae ta t i s sever i t a t i n e q u a q u a m responde t . A t ut h a e c levia sunt , i ta q u a e in fine l cg i tu r f o r m u l a 1t(oc) m(onumentum) amplius h(eredem) n(on) s(equetur) au t caecut io ego a u t caecut ivi t qu i dictavit . I i a e c enim fo r -m u l a cum eam vim habea t , u t successio in monumen tum a success ione re i f ami l i a r i s s e c e r n a t u r h e r e d i b u s q u e subs tan t iae procul habi t i s m o n u m e n t u m farni l iae nomin ive de func t i r e se rve tu r , id quod inser i tur amplius non so lum p r a e t e r e a , ni f a l l o r , s ine e x e m p l o est, sed e t iam contra r a t i onem adiectuin, nani quod p r o p r i e s igni f ica t l ie redibus in p rae te r i tum ius in m o n u m e n t u m fu i s se , i am vero eis ad imi , i ta i nep tum es t u t nihi l supra . Quod si boc volui t t i tu l i sc r ip to r m o n u m e n t u n i , e x q u o condi ta ibi sint corpora duo, iam ad rem eius q u i feci t pe r t i ne r e des ine re et d ive r sa lege pos ter is in id ius esse , sa-n a m cogi ta t ionem e n u n t i a n d o i t a pe rve r t i t , u t dictum Tr imalch ionem sap ia t vel u t mi t ius d icam p e r e g r i n u m ; nam al iena l ingua loquentes Tr imalc l i io-n i s m u m \ r ix e f fug iun t . P o t e s t i tem qui scr ips i t abusus esse f o r m u l a eo amplius, q u a in t e s t a m e n t i s c a p i t a coniungi so leban t ; certe rec te scribi po-tui t et eo amplius curatum volo, Jioc monumentum heredem ne sequatur. U t u t de h a c f o r m u l a i u d i c a b i t u r , res quae in t i tulo t r adun tu r nu l la inde labe a f f i c iun tur .

Α p r a e f e c t u r a f a b r u m u t inc ip ia raus , quam ante militiem l iabuisse se S e c u n d u s scr ibi t , id q u o d add i t p rae fec tum se α duobus consulibus ad aera-rium delatum esse i t a al ibi red i t , u t hoc solo t i tulo p lena et so l lemnis ofiicii de t e rmina t i o r e p e r i a t u r in r e l i qu i s b rev i loquent ia commoda magis q u a m ius ta obscu ra t a . N a m cum ex auc to r ibus no tum sit p raefec tum f a b r u m i ta fieri , u t d e s t i n a t u m consu l p r a e t o r v e eo nomine ad ae ra r ium d e f e r a t 1 ) , t i tul i ad lmc not i i ta id e f t e run t , ut s i t praefectus fabrum α co(n)s(ule) adlectus vel praef.

fabr. donatus α co(n)s(ule) ve l , i d q u e , saepius, praef. fabr. eo(n)s(ulis)2). Α d u o b u s consu l ibus quod S e c u n d u s sic dela tus e s t , non significat de la t ionem c o m m u n i consi l io co l legarum fieri opor tu i sse , sed honorem a u g e t dupl ic i dela-t ione . — Mili t iao qnod pvae fec tu ra f a b r u m opponi tur , conf i rmat quod a l iunde

Locos collectos reperies Staatsrecht 1, 288 n. 3. 2, 93 n. 2. Hoc non recte posni praefectum delatum esse non a uonsule, sed a eonsulari. Immo eonsuetudo redit ad id tempus, ijuo magistratus ex consulatu praeturave in provincias profiscebantur et ante quam exibant quos comites elegissent ad aerarium deferebant, videturque consu-libus praetoribusque ius tum quoque non mutatum mansisse, cuui piovincias post inter-vallum demum adminisfrabant.

'-) Titulos composui in Hermae vol. 1 p. G0.

540 MOMMSEN

n o t u m es t hac certe ae ta te id off icium a re mi l i t a r i e a t enus a l i enum fu i s se , u t vel As iae proconsul mil i tar i imper io c a r e n s p r a e f e e t u m f a b r u m sibi no -m i n e t 1 ) inven ia tu rque adeo p rae fec tus iure dicundo et iudicibus sortiehdis2). Nih i lominus dubium est, num legi t imo s e r m o n e p r a e f e c t u r a f a b r u m a mi l i t i a secludi debea t ; cer te inter t res q u a t t u o r v e mi l i t ias e q u e s t r e s , q u a e ad officia quaedam cap ienda r equ i r eban tu r , p r a e f e c t u r a m f a b r u m c o n n u m e r a t a m es se probabi l i ta te non caret .

De inde Secundus in castris divi Augusti honoribus decoratus es t . I d a u t significat dona mi l i ta r ia cum eques t r i mil i t iae conven ien t i a iu s su i m p e r a t o r i s a legato accepisse , a u t , quod m a g i s c r e d i d e r i m , s equen t ibus v i am p a r a t , ut bonore s s int ipsae mili t iae eques t res . Co rupa ra r i po t e s t q u o d leg i tu r in t i tulo C o r f i n i e n s i 3 ) re l iqu isse quera filiiim usurn castresibus Caesaris August(i) summis equestris ordinis honoribus et iam superiori destinatum ordini.

P r a e f e c t u r a s S e c u n d u s cepit c o h o r t i u m d u a r u m A u g u s t a e p r i m a e et se -cundae class icae. l l l u d nomen si rec te t r a d i t u m e s t , et c o n t r a v e r b o r u m ord inem sollemnem peccat et p r i m a r i o n o m i n e m a l e o m i s s o : nam cum co-liortes fuer in t B r a c a r u m 4 ) , I t u r a e o r u m , L u s i t a n o r u m , N e r v i o r u m , T h r a c u m 5 ) omnes appel la tae p r imae A u g u s t a e , q u o m o d o h a e c appe l l a t io n u d e rec te in-tellegi potuer i t , non p e r s p i c i t u r 6 ) . — C o n t r a c o h o r s I I c l a s s i ca al ibi q u o q u c n o m i n a t u r 7 ) , nee qu icquam o b s t a t , quomi rms i m p e r a n t e A u g u s t o in S y r i a const i ter i t .

E q u e s t r i b u s illis militiis S e c u n d u s n ieru i t s u b P . Sulp ic io Qu i r in io le-gat.o A u g u s t i 8 ) Caesar i s Syr iae . E u m eo bono re func tum es se cons ta t a. u. e. 759 et de inceps , probabi le est a n t e a iam idem m u n u s eum sus t inu i s se et qu idem per a. 751. 752. Sed eum t i t u lu s B e r y t e n s i s nihil con fe ra t ad q u a e -st ionera tan topere ag i t a tam de t empore et i t e ra l ione lega t ion is Q u i r i n i a n a e , ad eani alibi d i l igenter a nobis t r a c t a t a m 9 ) liic non r e d i m u s .

D u a s ros ge s s i s se se ai t S e c u n d u s i u s s u mi s suve Q u i r i n i i , c e n s u m et be l lum. Huic ut eum in te r fu i s se p r a e f e c t u m col ior t is a l te r ius u t r i u s dub i t a r i non po t e s t , ita a l tero quoque officio euin f u n c t u m esse eodem loco consti-t u t u m rat io suadet . N a m census i m p e r a t o r i a ae t a t e s e c u n d u m p rov inc i a s o rd ina tus cum aut ipsi praes id i commi t t e r e tu r a u t legato mis so ad census acc ip iendos , ille certe r em ita pe r f i c i eba t , u t n e g o t i u m in te r comi tes divi-

C. III, 398; Henzen 6470. Staatsrecht 1, 118. 2) Henzen 6470. Staatsrecht 2, 224. 3) Vol. IX li. 3158 melius quam I. N. 5369. Fro EQVESITRIS traditiir FOV//|TRlS. 4) Vol. VIII n. 9358. η Vol. III p. 1151. G) Ala Augusta liude passim invenitur in titulis Britannicis. 7) Orell. 3620 — vol. IX 11. 4855«. Titnlus noii ab omni suspicione immunis est,

probabiliter geniiimis. 8) Ita supplevi, ut est in titulis Orell. 642 et Henzen. 6450 et I . R. N. 5369 (ubi

alternant Augustus Caesar et Caesar Augustus), cnni nomen Caesaris nuduni lioe ioco vix ferri possit.

9) Mon. Ancyr. p. 115. 121 seq.

OBSΕRVΑTIONES EPIGRAPHICAE. 541

dere t s ingu l i sque s ingu la s p a r t e s provinc iae a t t r ibuere t , quae sub eo cense-r e t u r . I t a T a c i t u s ' ) n a r r a t G e r m a n i c u m census Ga l l i a rum acc ip ientem ad eos mis isse 1J. Vi te l l ium et C. A n t i u m ex comit ibus suis ; s imi l i te rque iudi-c a n d u m est de i i s , q u o s t i tul i supped i t an t , eques t r i s fere loci v i r i s , qui census accepisse d i cun tu r p a r t i s cu iusdam prov inc iae , sive a c c e p e r u n t sub lega to eius mil i t ia a l i q u a eques t r i f u n g e n t e s 2 ) sive in coni i ta tu legati alio nomine. v e r s a n t e s 3 ) . S e c u n d u m probabi le est illo loco Quir in i i i u s su cen-sum egisse . C c n s u s in te l l eg i tu r omnino not i ss imns ille cuius men t ionem I o s e p b u s facit 1. 18 / η. : Κυξψ·ιος . . . . επί Έ,υξίας παςην υπο Καίπαξος διχαιοδοτης του ε&νους άπεττκλμενος και τιμγβης των outnwV γενγ,ιτό μένος, item C. 2, 1: των αττοτιμγτεων πίακς ε%οντων, αι iyHOUTO τξίαχοττω και εβδομω ετει μετά 'Αντωνίου εν 'Ακτίω ήτταν ύπο Κ α ί τ α ι ο ς , id e s t a. u. c. 759 . 760 . E u m censum non ad πίϊταν την οικουμενψ pe rven i s se , ut evange l i s ta L u c a s 2, 1 e r r o r e op ina tus es t , sed ad S y r i a m prov inc iam solam, hodie opinor e x t r a c o n t r o v e r s i a m pos i tum es t , con f i rma tu rque denuo titiilo eo dc quo ag imus . A p a m e a enim in te l leg i tu r ad O r o n t e m Sy r i ae c ivi tas p r imar ia . I u ea u rbe e iusque t e r r i t o r io ( i ta en im omnino censio acc ip ienda est) n u m e r a t a esse ho-m i n u m ( i t a q u e n o n v i r o r u m t a n t u m , sed mul i e rum quoque e t puerorura p u e l l a r u m q u e ) civium (sc i l ice t A p a m e n o r u m ) , 11011 comprehens i s ig i tur servis , mil ia C X V I I e x insc r ip t ione d i sc imus lioc nomine un ica ; cer te p r ae t e r census civium R o m a n o r u m n u m e r o s v ix h a b e m u s eius gener i s al ios cer tos et in-dubi ta tos . C e t e r u m cutn nec de numero civium i n t r a m u r a n o r u m e x rude r i -b u s quae s u p e r s u n t con iec tu ra fieri possi t 1 1 ) nec sa t i s cons te t de te r r i tor i i finibus, bu ius census resusc i ta t io q u a e a d h u c obscura f u e r u n t v ix i l lus t ra t .

' ) ann. 2, 6. 2) Cadit id in tribunum militum legionis I I I Augustae, cui statuam ponant civi-

tates ΧΧΧΙ1ΙΙ ex prov. Africci, quae sub eo censae sunt (vol. III n. 388), et iu tribunum legionis VII geminae, qui item missus est at census accipiendos civitatium XXIII Vasconum et Vardulorum (vol. VI n. 14G3), et in praefectum cohortis I I Asturum, ijuae castra liabuit Aesicae in Britannia (vol. VII p. 132), censitorem civium Romanorum co-loniae .. Camaloduni (Orell. 208). Cf. Staatsrecht 2, 411.

3) Eo pertinent censor civitatis Remorum foederatae (Herzog Gall. Narb. n. 510. 511) item tribunus militum legiouis I I adiatricis, et qui censum egit ίιι provincia Gallia Aqui-tanica (vol. I I n. 4188) item tribunus liiilitam legionis V Alaudarum. Ili si simul utrum-<jue officium sustiuuemnt, iussu legati sui imperatorisve in aliam provinciam deputati sunt. At id ut statuamus cum niliil cogat, magis probabile est eos civitatibus censendis operam dedisse sine militia certa inter comites praesidis yersantes.

4) Aparaeae rudera qui miper adiit Eduardus Sachau eollega nieus in universitate Berolinensi quamquam ambitum ruderum satis definiri posse negavit, multo minus inde de civiurn numero conieeturam fieri posse, nihilominus quae ile ruderibus mecum com-municavit lecturis haec non invidebo. Der Stadtplan bildet ein durch Mauer und Graben scharf mar/cirtes Ohlongum mit der Langenrichtung von Nord naeh Slid. Die Breite be-tragt im Suden und in der Mitte gegen der Lange, im Norden betrachtlich weniger uls die Halfte. Im Durchschnitt kann mun die Breite gleich der Halfte der Ldnge setsen. Tlwmson, der Wiederentdecker von Apamea, scliatzt die Langenlinie, dargestellt durch die Centralstrasse vom Nord- zum Sudthor, au/ 1 enyl. Meile (= deutsche Meile oder etwa

•i

542 MOMMSEN OBSERVA TIONES E P I G R A P H I C A E .

I tu rae i in L i b a n o monte ii sun t , dn qu ibus S t r a b o 1 0 , 2 , 1 8 p . 7 5 5 sic sc r ib i t : τ« μεν ουν όξεινα (ad Chalc idem ad L i b a n u m ) ε<χρυσ·ι πάντα 'l-ovgmot τε και 'Αααβες y.ay.oCgyct πάντες, οι δε εν τοις πεδίοις yswgyo!· κακοΰμενοι δ' ΰπ εκείνων άλλοτε άλλης βοηθείας δέονται. D e i n d e cas te l la e o r u m recense t ex p a r t e a P o m p e i o e x p u g n a t a , vmde B y b l u m adeo et B e r y t u m in f e s t a s sen t . T a l e aux i l ium, qua le inemora t S t r a b o , Q u i r i n i u s q u o q u e p rov inc iae incolis paca t i s praest i t i t ncc sine causa v i rum Be ry t ense tn con t r a v ic inos g r a s s a t o r e s raisit. Apud r e rum scr iptorps oins oxped i l ion i s nient ionpni nnn fieri con-sen taneum pst.

21 Minuten). Dies stimmt vollkommen mit meinen Notizen: man braueht etwas iiber 20 Mi-nuten, um die Ostmauer, die jener Centralstrasse parallel lauft, abzureiten; etwa 10 Min. /Iir die Breite. Die Westmauer macht in ihrer Mitte eine halbkreisformige Einbuchtung nach Ost, innerlialb deren sich eine isolirte Anhuhe erhebt; ctitf der breiten Spitze der-selben die Akropolis, jetzt ein Araberdor/von 100 Hausern, wo fiir wenigstens 4 — 000 Hauser Platz genug wcire. Wahrend die Mauer im Westen gegen die Niederung tles Orontes steil abfdllt, ist sie im Norden, Osteu und Siiden wenig hoher als die angren-zende Ebene. Auf diesen Sc.iten diir/ten Vororte sich au die Festung angelehnt haben, wie ich denn auch antike Bauten vor dem Nordthor und im Silden an dem 11'ege nach Skelebijje—Larissa bemerkt habe.

4

SVPPLEMENTVM ad ρ. 3 η. 10.

C u r a F . Haver f ie ld O x o n i e n s i s accepi insignis m o n u m e n t i e x e m p l u m dili-gen te r e x c e p t u m et secund is q u o q u e cur is r e c o g n i t u m , p r a e t e r e a ec typum an t i cae c h a r t a i m p r e s s u m egreg ie , l a te r i s s inistr i i n t eg r i , dex t r i vv. 1 — 1 3 e c t y p a p lumbo fac ta m i n u s lucu len ta , sed item utilia. H i s ad iumen t i s usus cum s u p r a p. 206 p a t r i a s mi l i t um a W a l s h i o omissas indicaver im, iam ipsam insc r ips ionem p r o p o n o , an t i c ae v. 8, qui liodie deficit, a d s u m p t o e x exemplo W a l s l i i a n o .

in antica:

1 Μ Ρ · C A E S A R i

L · S E P T I M I O SEVERO PERTINACI

AVG · P O N T I F · ΜΑΧ · TRIB · P O T · II •

IMP • III · COS · II • P R O C O S · Ρ · Ρ ·

5 VETERANI LEG · Π · TR · F O R T · MISSI

H O N E S T A M I S S I O N E QVI MIIiTARF,

C O E P E R V N T A P R O N I A N O ET PAVLo

cos. ^\gVibFS ET Ρ Ε RFETVAM

C. 194.

p. C. 168.

260 MOMMSEN

in latere intuenli ainistro:

7 Μ Α R I F V S C I A N I

T I V S C - F · PVP T E R T V L L I N V S P A R A E T O N I O

IVIVS Τ · F C O L

P O L

MAXIMV A P P I A N V

S C A E S A R E A

S C A S T R

SIG

fl PR C A S

TANI

VS L · F

C Ο Η II

1 F A V S Τ I Ν I Α Ν Α

\ O N I V S L · F · C O L · V A L E R I A N V S A N T I O C H · T V B ·

\L1VS Τ • F • P O L · A L E X A N D E R C A S T R ·

( N I V S Μ · F · C O L · R V F V S N I C O M E D

S P - F · P O L I S I D O R V S T H E B E S

A E M I L I Α Μ Μ Ο Ν Ι

C - F · C O L P R I S C I L L I A N V S C A E S A R

Α V R Ε L [ · A N T I G O N I

5VS Μ · F • P O L C A P I T O L I N Y S

( IVS Μ · F · P O L S A R A P A M M O N

Ρ Α Τ Ε R Ν I Α Ν Α

S L · F · P O L D I O N Y S I V S CAS

\ / / D I Α Ν Α

i S C - F · P O L D I O S C O R V S C A S

Ο Ν 1 L V C I Α Ν I

L - F · P O L I S C H Y R I O N CAS

Co\Η III

S T I Μ Α C R Ο Ν I S

A M M O N I V S ALEX · S IG ·

! Α Τ Α L I S

/ F P O L D I O N Y S I V S CAS

/ O L S E R E N V S C A S T R · T E S S E R ·

\Λ \ P O L B A S S V S · S A M O S A T A · Ο Ρ Τ Ι Ο

L M A R C V S K A S T R I S

A N T O N I N V S C A S T R

SVPPLEMENTVM. 261

in latere intuenti dextro :

I I I II I Α Ν Α " . / N L I V S / F P A P I R 1 V L I A N V S H A t > \

C O Η · V

7 C E L E R I A N A

Μ · G A B I N I V S · Μ F l L • Α Μ Μ Ο Ν I Α Ν VS C A S T R

7 F L · PH1LIPPIANI

Τ • AVRELIVS • Τ F I L • POL- C H A E R E M O N I A N V S CAS

C ' V A L E R I V S · C · FlL· COL · APOLLINARIS • HIERAPOl .

7 S E V E R I Α Ν Α

Μ • A V R E L I V S • Ρ Ο L · I S I D O R V S A L E X A N D R

C · P O M P E I V S · C · F · POL · SERENVS · K A S T R I S

7 S E R V I L I PVDENT1S

Ρ · AVRE LIVS · Ρ Ο I- ' P R O C L I O N · ALEXAN DR

C • IVL1VS · C · F · POL · GEMELLINVS CASTR1S

Ρ · AELIVS · Ρ · F · POL · HERMIAS CASTRIS

Τ · AVRELIVS · Τ · F · POL S A R A P A M M O N CASTR

Τ · FLAVIVS · Τ · F • POL · A P O L L I N A R I S CASTR

Μ · F V R F A N I V S · Μ · F · C O L L O N G V S PARAETON

7 MARI Ν I ΑΝΑ

Μ · A V R E L I V S • Μ · F · POL H E R O D E S CASTRIS

C O H VI

7 OCTAVI A V E L L I A N I

M - A V R E L I V S P O L F O C I O N ALE

M - A V R E L I V S Ρ Ο L S A R A P A M M O N

M - A V R E L I V S Ρ Ο L G E R M A N V S

7 AVRELI FLAVIANI

L · Η Α Ρ Ι Ο Ν · L · F · POL DEMETRIVS

7 S E C V N D I A N A

Μ · AVRELIVS Ρ Ο Ι . A P O L L O S CASTRIS

L · A V R E L I V S L · F · POL C H A E R E M O N I A N CAS

C O H VII

7 AELI L I B E R A L I S

C • VLPIVS C · F l L COL S O L O N P H I L A D E L I I

7 BAEBI M A R C E L L I N I

/ C O R N E L I V S - C · FIL POL FIRMVS CASTR

M - I V L I V S Μ · F IL C O L C A R P O P H O R V S

/ R A V I L I V S L - F I L ARN C E L E R CARTHA/j

/ IVLIVS C · F · POL IS IDORVS CASTRIS '

7 C L E M E N T I A N A ,

/ AVRELIVS Μ · F · P O L M A I I /

C • IVLIVS · C · F · COL · S E R E N V S

Μ Α I I I I 1VS Μ F C O L y

262 Μ Ο Μ Μ S Κ Ν SV PPL Ε Μ Ε Ν Τ VM.

Ιη ant icae ν. 8 t r ad i tu r O V I R V S . — I . 26 q u a m q u a m H a v e r f i e l d i o niagis v isum est LOL esse quain POL vel COL p r i m a l i l t e ra c o r r u p t a , n i h i l o m i n u s il lud posui . — II , 2 aut I V L I A N V S a u t L V C I A N V S .

Defic iunt cohor t is p r imae pr i ina nomina p e r s c r i p t a s ine dubio in an t ica ima, iteni quae inter l a t e ra duo in t e rcep ta sun t e x t r e m a c o h o r t i s I I I et p r ima IV, denique in fine e x t r e m a cohor t i s V I I et omnia t r i um p o s t r e m a r u m . S u p e r -sunt mili tes X L Y I , q u o r u m X L I ( c o m p u t a t i s n o m i n i b u s X bod ie semip len i s ) t r ibus pa t r i a sque adsc r ip ta s haben t h a b u e r u n t v e , in d u o b u s ( I , 24. I I , 5) t r i -bus deficit , pa t r i a ία t r ibus ( I I , 24 . 25. 27) . P a t e r omissus est s e x i e s ( I I , 10. 13. 23. 24. 25. 2 9 ) ; ubi a d s c r i p t u s es t , q u a t e n u s p r a e n o m e n u t r u m q u e superes t , pa te rnum et filii idem est .

N u m e r u m ve te ranorum legionis II T r a i a n a e in i ssorum a. 194 c o n s e n t a n e u m ost a l iquan to in inorem esse q u a m r e p e r t u m in s imil i l a te rcu lo T r o e s m e n s i C. I. L . 111 , G178 anni c. 134; n a m H a d r i a n i ae t a t e miss io ad b ienn ium p o r r i g e b a t u r , Severi annua fac ta e ra t . P r a e t e r e a bel l is ges t i s pe r a. 168 ad a. 194 et lue eorundeni a n n o r u m bu ius q u o q u e legionis mil i tes a l iquot a b s u m p t o s esse ver is imile est .

D e pa t i i i s q u a e snpra p. 206 dic ta s u n f , IIOII est quod r e p e t a m . Ord i -na t ionem rei mil i tar is l a te rcu lus egreg ie i l l u s t r a re t , si in tegrum eum babere -m u s ; nam de l iumero cen tu r i a rum p r i m a e cohor t i s s ine dub io inde a l iqu id didie issemus. At ea to ta fe re per i i t q u a e q u e i n t eg rae s u p e r s u n t s ecunda cum centuri is sex, qu in ta cum q u i n q u e , s ex ta cum t r ibus , iis non prof ic imus . P r i nc ipa l e s , quo rum officium p r a e t e r consue tud inem nomen non an teced i t , sed sequ i tu r , inven iun tu r sex , beneficictrius praefecti I, 14; optio 1, 2 9 ; signi-

feri duo I , 12. 24 ; tesserarius 1, 2 7 ; tubicen I, 7, noti omnes et vu lga re s .

T n . M.

Formis Academieis (G. Vogt) .