GB 8ERYÀTI0NE S EPIGRAPHICAE.

X X X I X . P R I N C E P S O F F I C I T A G E N S I N R E B V S .

Iacobus Got l iofredus, qui labcnt is rei publicae Romanae noti t iam ita fun-dav i t , ut nobis omnibus adhuc sit summus niagister , quae de principibus officiorum e x p o s u i t 1 ) ab eo inde tempore ut alia pleraque in enchiridiis repe-t,untili-. Sed vel opt imo duce adsumpto passim errari hoc quoque exemplo co ìi finn a lui·, neque res indigna est quae diligentius cons idere tur ; id enim quod difficillimum fui t tanti imperii administrat ionem ab una sede contineri et regi, eius rei non minima pa r s fuit principimi inst i tutum licet ad officia-les solos per t inens . N a m quod mine usus ostendit rebus gerendis non ra ro magis praeesse qui magis t ra t ibus parere dicuntur quam ipsos magis t ra tus , id apud R o m a n o s quoque obt inui t ; inter officiales autem longe pr imum lo-cum pr incipes off iciorum tenuerunt .

Adminis t ra t io imper i i Dioc le t iana cimi in aliis aequabiliter inst i tuta fuit et ad eandem fo rmam e x a c t a , tura quicumque secundum eam aut eivilia negotia admin i s t r an t , sive per par tes imperii , scilicet praefect i praetorio et u rb ium duarum r e g i a r u m , sive per dioeceses, scilicet v icar i i , sive per pro-vincias , scilicet p roeonsules praes idesque , aut praesunt rebus mil i tar ibus, scilicet per gradus magis t r i mi l i tum, comites, duces , hoc commune habent universi , ut s ingulis magis t ra t ibus qui a t t r ibuntur officiales regantur a prin-cipe u n o 2 ) . Con t r a re l iquorum magis t ra tuum officia, magis t r i officiorum, comitum sac ra rum la rg i t ionum et rerum pr iva ta rum, comitum domest icorum, p i inc ipem non habent . P r i n c e p s ilio unde veniat et a quo const i tuatur si quaer is , quid de ea re d isposuer in t Dioelet ianus quique eum proxime secuti sunt, i g n o r a m u s , nisi quod praes idum part i principem missum esse a prae-fecto urbis R o m a e et imperan te Constant ino et rursus sub Valent iniano

') Praesertim ad C. Tli. 8, 4, 10. Eum sequuntur et alii et Betl imann-Hollweg Cii-ilprocess 3, 143.

2) Mero calami errore magistro militum per Orientem alteri adscribi principes duos Not. Or. G. 7lì extra dubium est.

1

G2G MOMMSEN

primo, denique imperante Gra t i ano declara t consti tutio (C. T h . 1, G, 8) huius impera tor i s data Mediolani d. 22 N o v . a. 382 ad Bassum praefec tum urbis liaec : apparitoribus tuis stationes, quas habuere antiquitus, statuimus esse red-dendas: igitur pristino more servato ad omnes provincias, quas vel divi Con-stant ini constitutio dederat, vel Probus vir illustris ( intellegitur Sex . P e t r o n i u s P r o b u s praefectus praetor io I tal iae a. 368 — c. 375) permissa sibi a patre nostro (Valent in iano 1 a. 3C4 — 375) potestate reddiderat, praecelsa sinceritas tua principes destinabit. Eae provinciae quaenam fuer in t cura in coniectura po-situra s i t , non inepte cogitabitur de i i s , e qu ibns appel la t iones ad praefec-tum urbi deferobantur , cum praeser t im in iis definiendis itera admodum logos v a r i a r i n t 1 ) , modo consti tuentes ad praefec tum urbis R o m a e et r u r su s Cons tan-t inopol i tanae appellat iones non per t inere , modo illuni appel landurn esse aut ex I t a l i a sola aut praeterea ex certis provinciis t r ansmar in i s , simili terque disponentes de praefecto Romae novae. — Pos te r io re aetate a l iquamdiu ni fallor res ita aequabili ter adminis t ra ta est, ut mag i s t r a lus qui imperli pa r t e s adminis t rarent principem liaberent de suo qu isque officio, contra magis t ra -t ibus dioecesium et provinciarum pr inceps deputa re tur ex schola agent ium in rebus, quae parebat magistro officiorum. Coepi t id i 'ortasse sub Con-s tant io ; nam agentes in rebus q u a m q u a m f u e r u n t iam sub Constant ino 2 ) , sub filio dcmum ad eam potentiam videntur crevisse , quam deinceps ob-t inue run t ; certe cum scripta est Not i t ia Digni ta tum incipiente saeculo quinto, is s ta tus obtinuit in part ibus Occidentis eundemque antea etiam in Occidente obtinuisse ex ipsa al iquatenus effici potest .

P r io re loco quod adseveramus , No t i t i a D ign i t a tum eo demons t r a t , quod praefect is praetorio, praefectis urb is R o m a e et C o n s t a n t i n o p o l i s 3 ) , magis t r i s m i l i t um + ) princeps additur nude , pa r i t e r a tque fit in reliquie officialibus, quos constat in suo quemque officio per g r a d u s adscendere . P r a e t e r e a ne-que indicia suppetunt eius loci principes ex agentibus in rebus lectos e s s e 5 ) ,

' ) Bethmann-Hollweg Civilprocess 3 p. 63. 67. -) Memorantur in loge a. 319 C. TU. 6, 3ó, 3. :1) Laterculus huius praefecti excidit ex Notitia Orientis; sed adest gemellus in altera

Occidentis. 4 ) D e magistro equitura per Gallias infra dieetur. 5) Non obstat opinor constitutio a. 368 (C. Th. 1, 29, 4 ) , qua constitutione ad id

quod panilo ante sanxerant imperatores defensorem civitatis creari posse qui prineipatum gessisset apud praefectum praetorio vicariumve, additur item eligi licere qui ex schola agentum in rebus sedi (traditili· sedis) culminis cestri (scilicet praefecto praetorio) muwre principatus nostro quodammodo nomine panierini. Verba liaec interpretationis parimi cer-tae et siile dubio mendosa spectaut opinor ad principes praesidum provinciae, qui non inepte dicuntur praefecto praetorio paruisse, cum ipsi praesides sub eo essent. Kadem interpretatio videtur posse adniitti item ubi constitutio a. 449 (nov. Valent. I l i tit. 27, 1, 1) memorat eos qui ex schola agentium in rebus ad obsequia prae/ecturae praetoria-nae post infinita discrimina et consumpta aetatis parte meliore perveniunt, nec minus in epistulis Cassiodorianis 6, 6 : officium eius (magistri officiorum) tanta genti praerogatira decoratili·, ut militine per/unetus munerihus ornetur nomine principatus miroque modo inter

OBSERVATIONES EPIGRAPHICAE.

n e c rerum ordo qui tura fu i t recte pa t i tu r , ut dignitates illae supra magis-t rum officiorum eminentes caput officii ab hoc acceporint. I t a q u e quatenus secundum legum tenoreui pr inceps const i tui tur (nam definitis s ingulorum officiorum ann i s , definito i tem ordine officiales vere fiebant magis quam creabantur ) , in hisce officiis constitutus sit necesse est a magistrati! cui ap-parebat .

P r inc ipes re l iquos quominus constitueret magister officiorum ex scliola sibi subdita agent ium in rebus , dignitas 11011 impediebat, culli exceptis supra dictis mag i s t r a tus omnes ipse praecederet . Faven t item ei coniecturae const i tut iones , ubicumque eiusmodi principum originem commemorant , liane ipsani e n u n t i a n t e s 1 ) . Den ique Notitia Dignitatum passim significat pr in-cipom siimi de schola agentium in rebus et cura ad reliquos officiales nulla similis nota usquam adscr ip ta reper ia tur , eam electionem principibus propr iam esse , rel iquos officiales ex ipso officio proficisci non obsenre indicai. Nec qu i squam opinor dubi tavisset ad buins generis principes omnes eam originem per t ine re , nisi obs ta re visa esset formula de eodern officio pass im in Not i t ia obvia. E a m scilicet viri docti maluerunt ita interpretar i , ut bis verbis signi-ficetur origo ex ipso eo de quo modo agitur officio, quam referre ad prae-cedentia, ut sic origo pr incipis p roxime memorat i ad sequentem porr iga tur , neque sine c a u s a ; nam quibusdam locis aut nulla originis indicatio p rae-c e d i t 2 ) aut ei quae sequi tur parum a p t a 3 ) . Nihi lominus in terpre ta t io baec neque verbis recte convenit neque re probabilis est. P r i m u m cum 111 uni-versum ad locum in officio eminentem ex eiusdem officii locis inferioribus pe rven ia tu r , paene ineptum es t id enuntiar i , p iane 11011 ferendum autem id enunt iar i 111 pr incipe solo, cum rel iquorum cohor ta l inorum condicio p iane eadem sit. Accedit quod principibus magis t ra tuum s u m m o r u m , quos dubi-tar! non potes t vere ex ipsis officiis ad euin locum pervenisse , eiusmodi

praetorianas cohortes et urbanae praefecturae milites videantur invenisse primatum, a qui-bus tibi humile solvebatur obsequium, et 11, 35 : agentium in rebus miles officii . . . . ideo principis nomea habere promeruit, quia militiae sacramentis ceteros antecellit . . . . et ut reverentiam praetorianae sedis extolleret, tunc ad eius venit obsequium quando vocabulum coepit habere praecipuum. Veruni est sul) dispositione praefecti urbis proprie praesides nullos esse, sed quatenus a praeside praefectus urbis appellatili' (v. p. 624), recte opinor eiusmodi praesidis apparitores militibus praefecturae urbanae adnumerantur. Conferen-d o item Lydus de mag. 2, 10 = 3, 40.

1 ) C. Th. 6, 28, 3 a. 3 8 6 : agentes in rebus post palmam laboris emeriti principatus lionore muneramus. Idem efflcitur ex constitutionibus aliis, ut 6, 28, 2 a. 3 8 0 ; 0, 20, 6 a. 3 8 1 ; 6, 28, 6 a. 3 9 9 ; 6, 28, 7 a. 410; 6, 28, 8 a. 435 uet. ; item ex Cassiodorio vai·. 11, 35.

2) Scilicet Or. 2 0 , 10 princeps officii proconsulis Achaiae dicitur esse 'de eodem officio'; magistratus autem qui praecedunt principe carent.

3 ) Ita Occ. 32, 61 duci Pannoniae secundae datur 'princeps de eodem officio' (eum excipiunt 33 , 67 princeps de eodem officio' ducis Valeriae et 34 , 48 'princeps de eodem torpore' ducis Pannoniae primae); item 38, 11 duci Belgicae secundae 'princeps ex eodem corpore', cum ei qui praecedit duci princeps tribuatur 'ex officiis magistrorum militimi praesentalium .

1"

G2G MOMMSEN

adnotatio nusquam adscribilur . I m m o verba eo ducunt peculiarern quandam neque cum reliquie officialibus communem originem principis iis significali . De inde qui i ta in terpre tantur videant quemnam principum creandorum ordi-nem efliciant. Scilicet ita de scliola agent ium in rebus principem acciperent vicarii omnes, proconsules Achaiae et Afr icae , cotnes Aegypt i , duces pleri-q u e ; de suo autem officio proconsul As iae , praes ides omnes, Comes I sau r i ae , ex ducibus octo, ut nulla certa lex usque quaque deprehenda tur . Deinde praemium quod subiungitur 1 ) modo ' ado ra t a clementia principali cum in-signibus exit t ransacto biennio' , modo ' c o m p l e t a militici adora t p ro tec to r ' , aperte idem es t , et apte omnino agens in rebus per pr incipatum ad pro-tectoriam dignitatem adscendit (vide s u p r a p. 134) ; at pr ior fo rmula eon-iuncta invenitur cum principe ' agente in r ebus ' , pos ter ior cum principe 'de eodem officio' , nec pnto quisquain admit te t eundem honorem haberi tam principi prol'ecto ex agentibus in rebus quam sumpto ex cohor ta l inorum al iquo infimi honoris corpore. I t aque s t a tuendum est formula 'de eodem officio' in Noti t ia Digni ta tum relatione fac ta ad ea quae praecedunt id ipsum significari quod significant verba 'de schola agent ium in r ebus ' et hoc quo-que addendum ad alia mul ta per turba t ion is et emendat ionis indicia per No-tit iam dispersa, quod formula 'de eodem officio ' t r ibus locis iam non habet quo apte refera tur .

H o c admisso Notit ia Dignitat is Orient is quod ad pr incipem at t inet , p iane aequabil i ter decurri t . Secus est in Occidente : ibi enim magis t ra tus mil i tares provinciarum, scilicet magis ter equi tum per G a l l i a s , comites omnes , duces exceptis tribus Pannoniarum duarum et Y a l e r i a e 2 ) , principem accipiunt non a magistro officiorum, sed 'ex officiis mag i s t ro rum militum praesen-ta l ium, uno anno a par te pedi tuni , alio a pa r t e e q u i t u m ' 3 ) . l i a n e ad-ministrat ionis mutat ionem ante a. 398 ins t i tu tam esse eius anni const i tut io d e c l a r a t 4 ) , coniunctam verisimiliter cum domina tu Stiliclionis; non porr igi eam ad tres ducatus Pannoniae for tasse inde exp l i candum, quod eas pa r -tes eo tempore Gothi tenebant. -— Ad magis t ra tus civiles muta t io ea non perveni t . Immo de vicariis, item de proconsule Afr icae mansi t ant iqua lex, ut principem acciperent agentem in rebus . E x praes id ibus qui primi nomi-nan tur consulares dicuntur accipere pr incipem de officio praefecti praetor io I ta l iae ' , eos qui excipiunt correctores et p raes ides reliqui ex eodem officio .

Locos indicai index Seeckii p. 307. -) Vide p. 625 n. 3. In bis formula antiqua consulto videtur retenta esse; cantra

quarto loco 38, 11 in duce Belgicae secundae remansit non dubio errore. Nani quae obtinebant de reliquia ducatibus Germaniartim et Britanniarum, ad lume quoque perti-nuerit necesse est.

3) Brevius panilo 29, 7 et deinceps. Bis 28, 23. 3tì, 7 verba quaedam deficiunt supplenda omnino ad reliquos locos, nec eorrigendum, ut fecit Seeckius.

4) C. TU. 1, 7, 3 data a. 398 Sept. 13 ail Stilichonem magistrum militum: Sicut clarissimis l'iris comitibus diversarum prooìnciarum et limitimi, ita et viro spettabili ca-miti per Africani principes et numerarli ex officio magisteriae potestatis mittantur. Hac constitutione ordinatio de qua aginjus ad Africani prolata est devicto panilo ante Gildone.

Ο Β S E R V A l ' I Ο Ν Κ S KP1GKABHICAE. 629

I t aque in pa r t ibus Occidentis magis ter officiorum et agentes in rebus tum cum iis pr inc ipa tus mil i tares er iperentur , etiam in civilibus al iquam potestat is imminut ionem videntur subiisse. Sed fa tendum est quae iam leguntur pe r tu rba ta esse et for tasse emendata imperfeete. N a m cum Not i t ia Occi-dentis duos praefec tos prae tor io recenseat Italiae et Ga l l i a rum, pa rum ere dibile est praes idibus vel certe consularibus Gal l ia rum prineipem missum esse a praefecto prae tor io I t a l i ae ; nec magis placet , quod vicario septern provinciarum a magis t ro officiorum princeps datur agens in rebus, praesidi-bus sub eo vicario const i tut is a praefecto praetorio. Sed ul t ra reprehen-sionem t rad i torum nobis non da tum est ut procedamus. — Gothorum aetate an t iquam ordinat ionem redi isse et plerosque certe principes ex scbola agen-t ium in rebus sub magis t ro officiorum constituta profectos esse formulati Cass iodor ianae (v. adii. 4) docuerunt .

X L . O R D O S A L V T A T I O N 1 S S P O R T V L A R V M Q V E S V B I M P .

I V L I A N O I N P R O V I N C I A N V M I D I A .

Thamugadens i s fori rudera relieta eo fere statu, quo forum illud fuit sae-culo quar to medio , cum antea iam et monumenta alia praec lara et album ordinis ( C . V I I I , 2403) protuler int conscriptum circa tempora Iu l ian i , nuper bis acldiderunt s ta tu ta consular is Numidiae de ordine salutat ionis et de spor-tulis iudiciorum piena egregiae et novae piane eruditionis, edita p r imum ab indefesso veterano explora t ionum Afr icanarum A. Poulle (recueil de Constantine voi. 22 a. 1882 p. 4 0 1 ; repet ivi t supra p. 386 Sclimidtius). E a editio cum ad me pe r i a t a esset, etsi videbam lui ne quoque lapidem solita diligentia ex-ceptum esse neque ul lam pleraque offensionem babebant, tamen versus sex (9 — 1 4 ) admodum male habi t i non solimi ipsi parimi inte l legebantur , sed etiam universi monument i na tu ra et condicio propter eum defectum non satis perspic iebatur . Quap rop te r per l i t teras Poul l ium rogavi , ut eetypum niihi conficiendum curare t . Adnui t ille adeoque nuntiavit se ipsum cum fieri posset eius rei causa T h a m u g a d i profecturum esse, et per aliquot men-ses temporum inclement ia r e t en tus , nuper licet ventis et pluviis et iamtum contrar i is comite et adiutore Victore Reboud quod promisi t summa industr ia et sollertia perfeci t . Ec typ i s , quae tria Poul l ius misit, adiutus, quamquam sic quoque h ia tus a l iquot admodum incommodi remanserunt et in fu turum quoque r emanebun t (superficies enim lapidis ibi tota decidit), in universum lectionem ut exped i rem mihi successiti Gra t i animi sensum ita profi teor, ut Pou l l io Reboudioque scio max ime placiturum esse: scilicet edo quam primum fieri potui t monument imi recogni tum adiecto commentario.

MOMMSEN

l. Λ Ν / / / / / T A T E V L P I M A R I S C I A

N I · V C • C O N S V L A R I S S E X F A S C A L I s

P R O M O T I P R I M O A D O M I N O N O S T R O

I N V 1 C T O P R I N C I P E I V L I A N O O R D O SA a. 361-363

:. L V T A T I O N I S F A C T V S E T I T A A T P E R P E T V I

A T I S M E M O R I A M A E R E I N C t S V S P R I M O

S E N A T O R E S E T C O M I T E S E T EX C O M I T I B V S

ET A D M I N / / / R A T O R E S S E C V N D O P K I N

C E P S C O R N I C / / A p / / / / / L A T I N I T E R / I Ο C o

1(1 R 0 N A T l / / / / / / l i v / / / / / / 0 P R O M O T I Ο F

F I C I A L E S / / / / / / / / / / / / / C Τ V S C V M O R D Ì

Ν' I 1 Ν I I 1 1 1 1 1 1 1 C 1 A L E S E X O R D I N E I T E Μ

Q V . ' . f / T / / / / / M O D A C O N S E Q V I DEBEAT Ρ RI Ν

CEPS AD O F F / / / / / 1 E M I N T R A C I V I T A T E M D A N

15 DVM I T A L I C / / T R I T I C I M O D I O S Q_VI Ν Q_V E

A V T P R E T I V M F R V M E N T I I N T R A D E C I

M V M M O D I O S S E P T E M A V T P R E T I V M M O

D I O R V M S E P T E M E T I A M P E R D E N A M I

L I A B I N I M O D I V E L E O R V M P R A E T I A

21) S V B C R E S C A N T SI M I T T E N D V S S I T T R A

N S M A R E C E N T V M M O D I · V E L M O D I O

R V M C E N T V M P R A E T I V M S V F F I C I E T

C O R N I C V L A R I V S E T C O N M E N T A R I E N

S I S M E D I E T A T E M H V I V S S V M M A E C O Μ

25 M O D I N O M I N E C O N S E Q_V E N T V R S C O

L A S T 1 C I I N P O S T V L A T I O N E S I M P L 1 C I

sic Q V I N C V E M O D I O S T R I T T I C I V E L Q V 1 Ν

Q V E M O D I O R V M P R A E T I A C O N S E Q_V E Ν

T V R I N C O N T R A D I C T I O N E D E C E M M O D I

30 O S T R I T I C I V E L D E C E M M O D I O R V M P R A E

Τ 1 V Μ C Ο Ν S E Q_VA Ν Τ V R IN V R G V E N T I

Q_V I F I N I E N D A S I T Q _ V I N D E C I M O D I O S V E L

Q V I Ν D E C I M O D I O R V M P R A E T I A C O N S E

Q V A N T V R E X C E P T O R E S I N P O S T V L A T I O

35 N E Q V I N Q V E M O D I O S T R I T I C I V E L Q V I Ν

Q_V E M O D I O R V M P R A E T I V M C O N S E Q _ V A N

T V R I N C O N T R A D I C T I O N E D V O D E C 1 M

D I O S T R I T I C I V E L D V O D E C I M O D I O R V M

PRAETIVM C O N SE Q V A N T V R Ν D E F I N I T A CAV

40 SA VI GI NT I M O D I O S T R I T T I C I V E L V I G I N T I

M O D I O R V M P R A E T I A C O N S E Q V Α Ν Τ V R C A R

TA IN P O S T V L A T I O N E S I N G V L I I V M I SVF FI CI

V N T M A I O R E S I N C Ο Ν Τ R A D I C Τ I Ο Ν I Β V S

Q V Α Τ Ε R N Ο S M A I O R E S I N D E F I N I T O N E G O

45 T I O N V M Q V A M A M P L I V S Q V A M S E X A L I T I

OBSERVATIONES EPIGR APHICAE. 631

GATORE EXIGI O P O R T E B I T L I B E L L E N S I S IN LI

BELLIO V N O DVOS MODIOS TRITICI VEL DVORVM

M O D I O R V M Ρ R ETIVM D E Β E Β IT A C C I P E R E O F

FI CI AL I S M I S S V S I N T R A C IVI T A T E D V O S Μ Ο

50 D I O S T R I T T I C I V E L D V O R V M M O D L / R V M

P R E T I V M C O N S E Q _ V A T V R

L i t t e r a a scmper sic est A. — 6 in. spatium lit terae nnius vacat, scilicet pictae, non incisae. — 9 u t rum LATINI an I.ATONI in lapide sit, dub i t abamus ; sed an tepaenul t imo loco niagis cavum est casu factum C|uam Ο l i t te ra , le-g i tque Poul l ius quoque in ipso lapide ATINI. — Μ faber e r rore prò M. — IO inter RONATI et ο litterae interciderunt fere quattuordecim, qua rum septima oc tavaque mibi esse visae sunt in., Ross io Gatt ioque, quibus ectypa diversa praes to f u e r u n t eaque fo r t a s se mel iora , MC; supplet Ross iu s CORONA*» prouìNCiae guano. — 13 pos t QV videor milii videre reliquias l i t terae A, deinde pos t hiatum l i t terae unius Λ aut A, mox τ (bas ta c e r t a ) ; nec quicquani r epper i quod recte quad ra r e t praeter QVAMTA (non QVANTA) COMMODA. —

37. 38 DVODECIM'DIOS l ap i s ; scilicet cum in exemplari essot DVODECIMODIOS, u t solet qui haec concepit in tal ibus al teram Μ omittere, quadra ta r ius eius usus ignarus Ο l i t te ram praeter i i t . — 39 prò IN lapis non fa, sed Ν errore. — 42 SINGVLIIVMI lap is ; in exemplar i videtur fuisse vel certe esse debuisse SINPLICI Ì , quad ra t a r i u s autem numerum litteris perscribens locum per turba-visse. — 44 QVATERNOS l ap i s ; appare t Πϊ! fuisse in exemplari a q u a d r a t a l o item lit teris exp re s sum non sine errore.

ι. 2 E x au[ctori] tate Ulp i Mariscia|ni v(iri) c(larissimi) consular is sexfasca-3. 4 l i s , [ p romot i pr imo a domino nostro | invicto principe Iuliano, 5. Ο ordo sa | luta t ionis fac tus et ita at perpetui | [ t]at is memoriam aere

incisus. P r i m o

7 | senatores et comites et ex comit ibus

β | et admin[ is t ] ra tores . Secundo

9 pr in |ceps , cornic[ul]ar[ius] , [Pa j l a t in i .

Ter[ t ] io 10 co|ronat i

[ Q u a r t j o il. 12 promoti of | f ic iales t.us cum ordì | . . ni.

[Quinto?] [offi jciales ex ordine.

G2G MOMMSEN

13. 14 I t em | qu[a ]mt[a c o m j m o d a consequi debea t p r i n | c e p s . i5 Ad off[icia]lem in t r a c ivi ta tem d a n j d u m I ta l i c [os ] tr i t ici modios q u i n -ìe quo a u t j p re t ium f r u m e n t i ; 17. 18 i n t r a deci |mum modios sep tem au t p re t i um mo |d io rum sep tem. ι?. 2υ E t i a m per dona mi | l ia bini modi vel e o r u m p r a e t i a | sube rescan t . 2i. 22 Si mi t te [n]dus sit t r a | n s m a r e , c en tum modi vel m o d i o | r u m ccn tum

p rae t ium sufficiet . 23. 24 1 Corn icu la r ius et conmen ta r i en j s i s med ie t a t em huius s u m m a e com[-25 modi nomine consequen tu r . 2c. 27 Sco| last ic i in pos lu la t ione si inplici | q u i n c u e mod ios tr i t t ici vel qu in | -28. 29 que mod io rum prae t i a c o n s e q u e n | t u r ; 3o. 3i in contradict ione decem modi |os tritici vel decem m o d i o r u m p r a e | t i u m

consequan tu r ; 32. 33 in urguent i | qu[e] finienda sit, quindeci m o d i o s vel | qu indec i m o d i o r u m 34 p rae t i a conse |quan tur . 35. 36 E x e e p t o r e s in postula t io |ne q u i n q u e m o d i o s tr i t ici vel qu in |que mo-37 d i o r u m p r a e t i u m c o n s e q u a n | t u r ;

38 i n c o n t r a d i c t i o n e d u o d e c i m [ o ] | d i o s t r i t i c i v e l d u o d e c i m o d i o r u m |

39 p r a e t i u m c o n s e q u a n t u r ;

4υ. 4i [i]n defini ta cau |sa vigiliti mod ios tr i t t ici vel vigiliti | mod io rum p r a e t i a consequan tu r .

42. 43 C a r | t a in pos tu la t ione s i [mpl ic i s ingu lae ] suf f ic i |unt m a i o r e s ; 44 in con t rad ic t ion ibus | q u a t e r n [ a e ] m a i o r e s ; 45. 40 i n d e f i n i t o n e g o | t i o n u m q u a m a m p l i t i s q u a m s e x a l i t i | g a t o r e e x i g i

o p o r t e b i t .

47. 48 L i b e l l e n s i s i n l i [ b e l I o u n o d u o s m o d i o s t r i t i c i v e l d u o r u m | m o d i o r u m

pret ium debebi t accipere. 49. 50 Ofjf ic ial is mis sus in t ra civi tate duos ni ο d ios tr i t t ici vel d u o r u m mo-si di[o]rum | p re t ium c o n s e q u a t u r .

Ulpius Mariscianus ». c. consularis sexfascalis p rov inc iae N u m i d i a e inno-tu i t p r i m u m e x t i tulo Macomadens i C. V i l i , 4 7 7 1 : ci. n. FI. Ci audio lidi ano p(io) /(elici) invicto Aut/. Ulpius Mariscianus v. c. cons(ularis) p(rovinciae) Λ1 (umìdiae) numini eius clicatissimus offerente ordine. I n t e r c o n s u l a r e s N u -mid iae sex fascium lionore o rna tos cum adirne t e m p o r e re l iquos p r a e c e d e r e t P u b l i l i u s Ceionius Caec ina A lb inus officio f u n c t u s a. 364 /7 , iam eum Ma-r i sc i anus loco depul i t , p r imus scil icet , ut est in t i tu lo , quem I u l i a n u s N u m i -diae consularem feceri t (cu ius p raed ica t ion i s s imi l em legisse m e alibi non m e m i n i ) , ver is imi l i ter , ut f a t a v o l u e r u n t , e t i am s o l u s , c r ea tus in t e r a. 3 6 1 e x t r e m u m et 3 6 3 medium, p r a e t e r e a quod sc iam igno tus .

P r a e s c r i p t i o q u a e est ex aucloritate . . . consularis . . . orcio salutationis factus et ita at perpetuitatis memoriam aere incisus n o n ad id quod h a b e m u s e x e m p l u m pert inet incisum lapide, sed ad a rc l i e typum id ex quo hoc desc r ip -tum es t . T a b u l a m aeneam dubi ta r i non po te s t et ipsam publ ice p ropos i -

OBSERVATIONES EPIGRAPHICAE.

tam fu isse , ver is imil i ter Cir tae ad t r ibunal praes id is , inde curante ordine Thamugadens i , sive iussu praes id is sive decreto ipsorum, liaec descripta esse et T h a m u g a d i in foro proposi ta . Quod si quaeris, ad quod genus iussionum liaec pe r t i nea t , mihi videtur edictis magistratuum adnumerar i debere vel certe ad ea proxinie accedere. Nani ut solebant meliore ae ta te , ita labente quoque m a g i s t r a t u s , maxime antequam inirent , de adminis t ra t ione edixisse intel lcgi tur ex lege Ius t in iani quae epi tomata s u p e r e s t 1 ) : ci r à biurayjxrtrcc κομίζοντες tvjv μελλόντων ciotti ν πολιτικην η ττοατιωτικ-ην

δεκηπίντε μόνους χυτούς ίκ τγ,ς inaayjctg κομιξέτ9·ωτω·. I a m c u m i p s a v e r b a

signiticent ordinem saluta t ionis a Marisciano factum esse et iubente eo pu-blice proposi tum in t abu la aerea, quomodo id perficere potueri t nisi edicendo, equidem non perspic io , q u a m q u a m veruni est non verba in edictis sollemnia (ille dicit) p raesc r ip ta esse , sed quem eam rem praeses cura re iusserat id quod legimus praescr ips i sse . Sane quae in administrat ione secuturus erat cum in spor tul is litium et advocatorum bonorari is consti tuendis, tum de ordine sa lutandi q u a m q u a m ad officiales potissimum pert inent (id enim etiam de saluta t ione obt inere vel inde intellegitur, quod propter commissa eo nomine officiuni pot i ss imum m u l t a t u r 2 ) , item civium omnium intererat nosse; qua-propter non sine idonea causa liaec et ipse publice proponi iussit et per civitates Numidiae magis t ra tus similiter publicaverunt . Cetcrum tantum abest , ut suo arbitr io Mar i sc ianus liaec omnia constituisse exis t imandus sit, ut sine dubio p leraque certe ad ius commune ordinarli , cum praeser t im ipse adiciat at perpetuitatis memoriam liaec incidi.

Olim quod receptum est apud Romanos non promiscue provinciales ad-mi t tendos esse ad p raes ides complexu scilicet et osculo s a l u t a n d o s 3 ) et, quod cum ea re coniunctum fuit , ad introductionem in cubiculum eorum con-s e s s u n i q u e 4 ) , id postea quoque mansisse constitutiones plures t e s t a n t u r 5 ) . Quomodo autem quar to saeculo res adminis t ra ta s i t , ordo salutationis T h a -mugadi reper tus clara luce illustrati, quamquam ei luci non pa rum hiatus ofliciunt tenoreni p raesc r ip t i in ter rumpentes neque ullo modo certa rat ione exp lend i ; est enim edictum suo genere unicum et inter ant iqui tat is reliquias sui t an tum simile.

' ) C. Iust. 3, 2, 2. Conferantur Ulpianus Dig. 1, 16, 4, 3; Cassiodorius var. 11, 8. C. '111. G, 18, 1. 6, 25, 5 = C. Iust. 1, 48, 3 et 12, 19, 2. C. Th. G, 27, 10.

3) Taeitus ann. 1 5 , 3 1 : ne.. Tiridates ...complexu provincias nbtinentium arceretur foribusve eorum adsisteret. Vita Severi c. 2: in legatinne (apud proconsulem Africae) eum eum quidam municipum suorum Leptitanus praeeedentibus fascibus ut antiquum con-tubernalem ijise plebeius amplexus esset, fustibus eum sub elogio .. . eiusdem (ser. eiusmodi) praeconis cecidit: 'legatimi populi Romani homo plebeius temere amplecti noli .

J) Significat id Taeitus, enimtiant constitutiones (adii. 5). 5 ) C. TIi. 6, 23, 1: in salutandis administratoribus. G, 26, 5: in sacris scrinile

nostris militantes ordinarli iudices a salutatione non arceant. 6, 28, 8: in salutationibus iudieum consessibusque priores eos . . . esse praecipimus. 12, 1, 100: osculum quoque his in provincia iudicantium et consessus indultus sit. Cod. Iust. 1, 48, 3. Cf. Gothofredus ad C. Th. 6, 8, 1.

2

G2G MOMMSEN

Salutatores admit tuntur per g r a d u s , quo rum t res certo c0gn09cuntur , de quar to et quinto minus constat , v identur t amen quinque g radus facti esse. Al iquot gradus homines continent, diversae admodum dignitatis i ta exaequatos , ut qui eodem gradu essent ab officiali admiss ion ibus praeposi to simul ad praes idem introducerentur.

In pr imo gradii quod primum locum senatores tenent , expl icat ione non ind ige t ; nude id vocabulum poni, ut comprehendan tu r clar issimi omnes, legis a rgumento aptum est, potestque comparar i const i tu t io a. 364 (C. T h . 9, 30, 1) de simili privilegio da ta : exceptis sencitoribus atipie ìionoratis, secl et Jiis qui provincias administrant.

Qui sequuntur comites, in te l leguntur omnino praeser t im loci inferioris , cum comites primi ordinis senatoribus comprehendan tu r . Comit iva autem secundi tert i ique ordinis ad quasnam adminis t ra t iones iure per t inuer i t si quaer is , respondebimus secundum consti tutionem a. 397 (C. T h . 6, 14, 2) inter comi-tes rei militaris fuisse pr imo ordine in fe r io res , qui sunt, sine dubio comites minores (C. Th . 7, 11, 1 a. 406) sive inferiores (C. T h . 7, 11, 2 a. 417 ) cum tr ibunis simul nomina t i 1 ) . P rae t e rea comitibus secundi ordinis vel cubiculariis Clini quoddam privilegium t r ibuatur (C. T h . 6, 27, 8 a. 396) , iure inde colii-genius eam comitivam cubiculariis omnibus concessam esse. I tem p rox imis scriniorum lege a. 416 (C. T h . 6, 26, 17), cum antea ter t iae comit ivae g radu e s sen t , secundi ordinis codicilli concessi s u n t , indeque et his et t omi t i bus dispositionum prò novo gradu vestis a t t r ibu ta (C. T h . 6, 26 , 18 a. 4 2 6 ) . In universum denique in lege a. 412 2 ) inter eos, qui a t i ronum praebi t ione excusan tu r , recensentur post honores maiores proximi scr in iorum (quos modo vidimus eo tempore comitivam terti i g r adus Imbuisse) et scrinia, comites d ispos i t ionum, dec.uriones (aulici), mag i s te r admiss ionum et ceterae similes comitum lahoribus nostris sociae dignitates. Haec q u a m q u a m ad Iul iani ae ta -tem non omnia perveniunt, satis dec larant , a qu ibusnam comitibus Mariscia-nus una cum senatoribus salutari voluerit .

Sequuntur ex comitibus qui dicuntur sive comites l ionorari i . I ta secundum legem a. 371 (C. Th . 12, 1, 75), buie igi tur decreto fere aequalem, sacerdoti provinciae et principal i curiae muner ibus expedi t i s honor ex comitibus addi-tu r , quem ii consequi solent qui fidem diligentiamque suam in adniinistrandis rebus publicis cipprobarint. Ter t i i g radus comitivam intellegi ut ipsa con-stitutio significat gradu non adiec to , i ta alia enunt ia t : quicumque decur-sis . . . officiis primum obtinuerit in sua curia . . . locum, comitivae tertii

' ) Edam in regno Theoderici qui singulis eivitatibus praeponuntur, comitivam se-cundi ordinis accipiunt (Cassiodorius var. 7, 26 ; cf. Hegel Geschickte der Stadteverfassung von Italien 1, 122). Sed hornm institutorum quaenam vere Romana sint ad Gotlios translata, quaenam origine Germana Romano vocabulo appellata, neque facile dictu est et ab liac nostra disputatione alienum.

2) C. Th. 11, 18, 1. Conferenda constitutio Valentiniani ITI (nov. G, 3, 1): tribunos vacantes sive comites secundi rei tertii ordinis omnesque clarissimos tertiam partem tironis agnoscere (oportet).

OBSERVATIONES EPIGR APHICAE. 635

ordini» ìiabeat dignitatem1). Comites hi honorarii aliquoties memorantur , ut in lege a. 395 (C. T h . 12, 1, 150) : curiales qui honorariam, adepti sunt comi-tivam, et s imili ter a tque hic factum est opponuntur ipsis comitibus a Con-stantio a. 353 ordini Car thagin iens ium sic rescribente (C. Th . 12, 1, 4 1 ) : ex comitibus et ex praesidibus universi ceterique, qui sine administratione achim-bratarum dignitatum codicillo/i honorarios meruerint . .. fungantur onerìbus et honoribus universis. Const i tut io a. 385 (C. Th . 12 , 1, 109) etiam agono-thesia per fnnc t i s p romi t t i t , u t in perpetuum ex comitibus dignitate laetentur; sequuntur quae supra ret tul i de iure osculi et consessus. Appel la t io ex co-mite vel , ut hac aetate f requent ius dicitur, ex comitibus (vide supra p. 129), quamquam etiam corniti convenit qui administrare desii t , hac aetate tam-quam propr i a fui t comitis honorar i i , et ita omnino usurpatili· in titillo Tha-mugadensi . — 1(1 ipsum etiam ad t r ibunos pertinere et in summa ad honores mil i tares omnes neque tamen ad civiles in commentariolo de protector ibus ( s u p r a p. 129 seq.) nupe r demonst ravi .

Duo comitum genera tam qui in administrat ione et propter adminis trat io-nem comitivam accipiebant q u a m honorar i is codicillis creati hac aetate ple-r u m q u e comprel ienduntur vocabulo honora torum, de quo quae t radi ta habe-m n s , admirabi l i doct r ina composui t Gothofredus ad C. Th . 1, 8 , 1 suae editionis. Adlegabi tur so lummodo consti tutio a. 401 (C. T h . 1, 15, 16) ut-pote ad nos t rum a rgumentum proprie spectans: nullum penitus honoratorum publica salutatione sine chìamydis indumento vicariavi potestatem adire oportet.

Sequi tur in pr imo gradii quar tus ordo adminisfratorum, quo vocabulo quid hoc loco propr ie significetur, ambigi potest . Adminis t rant certe quicumque publicum officium gerunt , p raeses provinciae et rat ional is s u m m a r u m et sic deinceps, v ide turque vocabulo adminis t ra tor is recte opponi alterimi officialis, ut il le publica negotia gera t , hic gerenti pareat et appareat . Sed eius digni-tat is adminis t ra tores hic si significantnr, vix intellegi potest, cur vocabuluni adiectum si t ; hi enim admin is t ra to res comprelienduntur omnes au t senatori-bus au t certe comitibus. N e q u e obliviseendum est, cum agatur de sa lutando praeside Numid iae , sa lu ta tores potissimum quaerendos esse inter provinciales ei subditos et hoc loco adminis t ra tores recte intellegi eos p raese r t im, qui sub ipso adminis t rant . I t a ducimur ad magis t ra tus municipales, quippe quos constet et ipsos adminis t ravisse et suos liabuisse officiales. E t i a m in titulo codicis Theodos ian i de iis quae administrantibus vel officium publicum ge-rent ibus dis t racta vel donata sun t ' quae sanciuntur , vel ad pagorum prae-positos t r a h u n t u r (C. T h . 8, 15, 1), et modo vidimus ex comitibus honorem sacerdot i provinciae et pr incipal i curiae tribui solere propter rem publicam recte adrninis t ra tam. Pr inc ipa l i s autem curiae si adminis trat ione recte finita pr imo gradii vocatur p rop te r comit ivam, admoduni probabile est id quod sequi tur per t inere ad eundem etiamtum administrantem ; nec facile abesse possun t ab eiusmodi ordine salutandi civitatium Numidicarum vel un iversae provinciae qui res ge run t sub consulari . li quinam eo tempore fuer in t , hoc

') C. Th. 12, 1, 127 anni 392. Similia disponuntur C. Th. 14, 4, 9. 10. ς>*

G2G MOMMSEN

loco non ( juacrcn ins t ) ; cogitandum eri t pot iss imum de cura tor ibus re rum publ icarum, quos constat liac aetate certe in provinciis AlVicanis mag i s t r a -tuum municipalium locum obtinuisse et suae quemque civitatis negotia ad-minis t rasse .

Secundo gradii salutant praesidem pr imum officiales ipsius pr imores . Sci-licet cum praeses provinciae officium l iabeat , secundum Not i t iam Digni ta -t u m 2 ) , lioc: 1. pr incipem; 2. corniculariuni ; 3. commenta r i ensem; 4. adiu-to rem; 5. numerar ium; G. ab act is ; 7. a l ibel l is ; 8. excep to res ; 9. ce teros cohortal inos, hoc gradii vocantur primi duo pr inceps et cornicularius.

Simul vocantur Pa la t in i ; aliter enim h ia tus expleri nequit. Oi'ficialium scilicet duo genera sunt magis t ra tuum maiorum, quorum potestas non con-t inetur unius provinciae finibus, et p raes idum provinc ia rum; hi cohortal ini appel lar i solent, illi Pa la t in i 3 ) ; et habet ra t ionem Pa la t inos omnes admissos esse una cum primat ibus duobus cohor ta l inorum.

Te r t i a vice qui in t roducuntur coronati, de iis diflicile est s t a tue re , cum quae sequebantur in lapide obli t terata sint. Videntur (amen redire in con-sti tutione a. 407 (C. Th . 1G, 2, 38) emissa ad proconsulem Af r i cae , ut ita satisfieret precibus episcoporum eo ipso anno Cart i lagine congrega torum, quae sunt liae (coli, concil. ed. Mansi toni. 3 p. 802 = toni. 4 p. 5 0 2 ) : placuit. . ut petant ex nomine provinciarum omnium legati . . . a gloriosissimis imperatoribus, ut dent faeultatem defensores constituendi scholasticos qui in actu sunt rei in munere defensionis causanti», ut more sacerdotum provinciae iidem ipsi, qui defensionem ecclesiarum susceperint, habeant faeultatem prò negotiis ecclesiarum . . . . ingredi iudicum secretarla. A d n u u n t impera to res : (ecclesiis et deride) hoc .. praecipuum et singulare deferimus, ut quaecumque de nobis ad eeclesiam tantum pertinentia speciaìiter fuerint impetrata, non per coronatos, sed ab advocatis, eorum arbitrati, et iudicibus innotescant et sortiantur effectum. Sacerdotes vero provinciae erunt soUiciti, ne sub hac scilicet privilegii excu-satione etiam contra eorum utilitatem aliquid bis inferatur incommodi. Inde iure colligemus ante eam legem datam qui ecclesiae nomine quiddam a prae-side petere t , per coronatimi rem ad praes idem detu l i sse , iam vero la ta ea advocatum ecclesiae defensorem const i tu tum non interveniente corona to cum

') Videantur quae exposuimus Marquardt Staatsverwaltung (ed. 2) voi. 1 p. 1(H et ego interpretans album ordinis Tliamugadensis (in hac Epli. voi. 3 p. 79 seq.) buie edieto aequale.

2) Secutus sum schema Or. c. XLIII . X L I V (nisi quod c. XLIV, errore librarli ut videtur, deficit qui est a libellis). In altero Oce. e. XLIII . X L I V terlio loco nominan-tur tabularti duo, cum deficiat quinto numerarius, et prò qui est a libellis ponitur sub-abiuva. Praeterea c. XLIII, errore omnino, adiutor praecedit commentariensem.

3) De re nota sufficit remittere ad Gothofredi paratitlon C. Th. G, 30. Veruni est Palatinos potissimnni intellegi ofliciales comitum saerarum largitionum et rerum priva-tarumque itemque castrensis sacri palatii; utrum is qui ordinem salutationis seripsit de illis potissimum cogitarit, quos saepissime in provinciis versatos esse notimi est, an etiam officiales praefectorum praetorio, qui proprie sunt praefeetiani, et comitum dueumque rei militari Iatiore sersu Palatinos voearit, definiri 11011 potest.

OBSERVATIONES EPIGR APHICAE. 637

praes ide agere potuisse. A t quinam hie intel legantur corona t i , non magis explora tum e s t 1 ) . Cog i t a ram de sacerdotibus provinciarum tertio quar to-que saeculo corona torum vocabulo u s i s 2 ) ; sed deterrebant obstaculo gravia. P r i m u m cum in Af r ica tam consti tut iones actaque ecclesiastica quain lapidee saepiss ime provinciarum sacerdotes nominent, ex ea coronatum testatimi 11011 habemus . Deinde preces et consti tutio supra prolatae advocatos ecclesiarum Chr i s t i anorum ut exaequan t sacerdotibus provinciarum pagan i s , ita nequa-quam innuunt an te eam legem la tam Cbr is t ianorum desideria a sacerdote provinciae ad praes idem de la ta esse; immo ita nominantur in lege pr imum coronat i , deinde sacerdotes provinciarum, ut vix credas ut roque vocabulo eos-dem significari. Sed al i ter censet quem de ea re consului Ross ius : mi sem-bra, inquit ille, che prima del rescritto del 407 gli interessi della chiesa dinanzi di giudici dovevano essere 0 trattati 0 almeno introdotti in giudizio dai coronati , come incaricati di tutte le vertenze di cose spettanti alla cura rerum sacrarmi). Per quanto ciò paja strano rispetto alla chiesa, mi sembra risultare dal con-

fronto predetto; e poi non si dimentichi, che i sacerdotes nel tempo del rescritto •imperiale citato aveano in gran parte perduto il carattere religioso, conservando solo quello degli interessi e di pubblico ufficio; che i Cristiani non rifuggirono dall' onorarsi del titolo sacerdota les , con tutto quello che ho spiegato nel Bullettino crist. 1878 a proposito del fl(amen) p(er)p(etuus) Crist ianus di Am-maedara (C. V i l i , 10516) . Mi conferma nel!' interpretazione la convenienza, che i sacerdotales non sieno dimenticati nelV ordo salutationis africano; e se non stanno nelV articolo terzo, sono fuori di esso, l i aec quae ad me scrip-sit amieus q u a m q u a m scrupulos supra propositos 11011 omnino sustulerunt , t amen meliora quae p roponam 11011 habeo et 111 liac explicatione adquiescen-dum esse exis t imo. A d m i s s a ea extremo capite legis imperatores hoc signi-i icant Cbris t ianis 111 posterum quoque licere per sacerdotem provinciae cum praeside agere neque prop te rea , quod iam per advocatum eum adire possunt , sacerdotem provinciae auxi l ium suum iis recte negare.

E a quoque quae sequun tu r sic ut lacera iacent certam interpreta t ionem non recipiunt. Promoti officiales, si quideni recte liaec duo vocabula con-iungun tu r , aut in te l leguntur qui pr imum salutant promotione accepta aut certuni quoddam genus officialium hoc vocabulo significatur. Huic opinioni pa t roc inantur quas Alfenio Ceionio Iuliano Camenio consiliari Numidiae de-fuuc to a. aetat is X L I I a. 385 (vide supra p . 5 4 2 11. 1238) ofiìciales ipsius Ro-mae dedicaverunt duae bases gemellae. E a r u m alteram (C.VI, 1675) posue run t . . Gentilis p(rinceps), M(arciu.s°ì) Restutus cornicularius cum cartularis officii, a l te ram nuper r ime reper tam neque edi tam, mihi autem missam a l ludolfo

' ) Ctericus coronatus liuius coiistitutiunis esse 11011 potest, lice verum est liac aetate clerieos eo vocabulo sic appellato» esse.

'-') Sacerdos arae Anglisti) //(ostri) curonatus Dac(iarum) IH reperitili· 111 titulo Sar-mizegetusensi C. I l i , 1433 aetatis Gorclianae, coronatile Tusc(iae) et Umb(rìae) 111 Ilis-pellate Orell. 3866 aetatis Constantinianae. Causam appellandi aperit decretimi Baianuni C. X, 360S.

G38 JlUMMSEN

Lanc ia l i ! , lanuarius I//;IDIVS et ili II II promoti cum [c]olle</is III III II officii. Sed certi quiddam ne ex liae quidem eff ici tur . — Minus dubi ta t ioni obnox ium est, quod postremi omnium salutant [o f f i ] c ia l e s ex ordine.

Sequi tur edictum a l t e rum, quo quae de ordine iud ic iorum saeculi quar t i n o r a m u s 11011 uno nomine augmentum accipiunt . Agi t enim de iis q u a e p a r -tes litis causa p raes ta re deben t , id est de coinniodis ' ) sive spor tu l i s offi-cialium et similium pe r sonarum. Quos abusus lioc edictum resp ic ia t , in universum declarat lex aequal is f e r e , ann i scilicet 370, C. Tli. 1, 29, 5, fo-rensis iurgii fraudes recensens , dum aut avarior instruìtur advocatus aut ob-.ses[.sor] ìiminis2) maioribus princeps praemiis exoratur, dum acta ab e.v-ceptoribus distrahuntur, dum commodi nomine amplius ab co qui vicerit inter-cessor ( = executor ; cf. C. lust . 1, 40 , 8) e.vposcit quam redditurus est ille qui fuerit superatus. N a m omnes hi, advocat i , p r inceps , excep tores , execu to r redeunt in edicto Marisciani . Agi inr au tem in eo de emolument i s p raes tan-dis bis personis :

1. principi (v. 13·— 22) 2. corniculario (v. 2 3 — 2 5 ) 3. commentariensi (v. 23 — 25) 4. scholasticis (v. 2 5 — 3 4 ) 5. exceptor ibus (v. 34 — 46) 6. libellensi (v. 4 6 — 4 8 ) 7. officiali executor i (v. 4 8 — 5 1 ) .

E x bis qui s ingulari numero e f fe run tu r officiales sunt . non officiales tam scholast ic i , id est advoca t i 3 ) , quam excep to res . Advocat i enim e x publ ico sa lamini vel, ut huius aetat is loquendi usuili s e q u a m u r , a n n o n a m nullo t empore accipiebant, nec magis hac quidem aeta te accipiebant e x c e p t o r e s 4 ) ;

') Athalaricus apud Cassiodorium var. 9, 1 4 : si vesti a conveniunt decreta pulsatos, tantum commodi perei/Hat executor, quantum ytoriosus domnus acus noster prò honoribus personarum debere saiones aecipere expressa quantitate constituit : commodum enim esse debet cum modo. Sportnlarum vocabulum post Iuliani tempora demum ita coeptum vi-detur esse usurpali.

'-') obses III liminis codex secundum Kriiegemm (in aetis maioribus acad. Berol. a. 1879 p. 20; ; supplevi ita ut significetur princeps a litigatore propter ingressum ad praesidem sportulas exigens. Mox et post distrahuntur sustuli.

3 ) Bet l imann-Holhveg Civi/process 3 p. 1C2. 4 ) C. Th. 8, 7, 17 anni 3 8 5 : Exceptores omnes iudicibus obsequentes qui nec militiam

sustinent neque a fisco ullas consequuntur annonas . . . «avare coeptis operam etiamsi de-curio nes sint minime proliibemus. Mox condicionem niutarunt enumerati iam in Notitia Dignitatum inter officiales. Ita rem explicat Bethmann - Hol lweg Civilprocess 3 p. 154, fortasse recte. Videndum tamen, annon in iudieiis duo fuerint genera exceptorum, al-terum occupatimi in actis publicis et admissum ad annonas, alterum quod partibus quae eorum intererat habere ex actis suppeditaret mercede accepta; si ita erat, hoc loco hoc intellegitur.

639

sed u t r ique pa r i t e r a t q u e official ium scrinia ad certuni numerurn publice creat i et discipl inae praes id is simili ter subiecti recte officialibus ad iunguntur . I ta in lege a. 344 derec ta ad vicar ium Afr icae (C. Th. 8, 10, 2) sic e s t : praeter sollemnes et canonicas pensitationes multa a provincialibus Afris in-(lignissime postulantur ab officialibus et schoìasticis. Commoda autem litis cum a pa r t ibus tam excep tor ibus et advocatis p raes t en tu r q u a m officialibus q u i b u s d a m , de u t r i sque simil i ter edici potuit. — Officialium qua tenus ine-m o r a n t u r ordo conveni t cum l'orma, quam proponi t Noti t ia d igni ta tum (supra p. 634) .

Advoca to rum hono ra r i a dudum ante haec t empora legitime admissa esse notum est ; appa r i t o r ibus ut pa r t e s prò opera quiddam solverent adhuc s ta-tue run t viri docti medio demurn saeculo quinto receptum e s s e x ) . I a m vero non solum discimus a l iquas eiusmodi praes ta t iones certe saeculo quar to medio legit ime obt inuisse , sed e t iam quaenam eae fuerint a l iqua tenus in-te l legimus.

C a u s a spor tu la run i d iversa e s t ; scilicet t r ia capi ta officii, i tem officialis executor r emunera t ionem accipiunt prò eo quod mit tunt m i t t un tu rve , contra scholast icus excep to r l ibel lens is eo nomine quod operam navan t orans ille, hi scr ibentes .

P r i u s s p o r t u l a r u m genus q u a m q u a m sine dubio ad omnia i t inera per t inui t officiali praes id is p rop te r litem pr iva tam in t ra vel ex t ra civi tatem iniuncta , id quod mult is ex caus i s eveni re potes t , duas res pot iss imum complect i-t u r , pet i t ionem reo i n s i n u a n d a m 2 ) et appel la t ionem ad iudicein maiorem impera to remve t r a n s m i t t e n d a m ; liane adeo aper te significant quae leguntur v. 20 de officiali mi t tendo t r ans mare :l). Res autem ita perf ici tur , ut p r in-ceps execu torem al iquo ire i u b e a t ; nam nemo officialium, impera tores a i u n t 4 ) , in munus aliquod nisi principe imperante mittatur. Cornicular ius quoque ut pos t pr inc ipem secundus es t , ita in executore mittendo eius a l iquae pa r t e s esse p o t u e r u n t 5 ) . C o n t r a de commentar iens i al i ter videtur s t a tuendum esse, cum causas c ivi les , de qu ibus hic ag i t a r , is non t r a c t e t 6 ) . Omnino spor-

') Bethmann-Hol lweg Civilprocess 1 p. 150. 3 p. 200. Quod tradì solct Constan-tinum Magnimi sportulas omnes vetuisse, ex constitutione a. 331 C. Th. 1 , 1 0 , 7 non recte effeeerunt; nani etsi apparitori eo tempore non lieuit pecuniam esigere prò in-gressu ad praesidem nei- magi» propter tradendam sententiam a praeside dataui, inde non sequitur nullas omnino sportulas eo tempore exactas esse. Neutrum sportularum genus Iuliani aetate licitimi fuisse ex hoc edicto iure colligemus; postea utrumque ad-missum est.

•) Res nota. Bethmaim-Hol lweg 3 p. 201. 3) C. Th. 11, 30, 2!) a. 3G2 ad vicarium urbis: appellationes . . . cum refutatoriis

precibus . . . cui nostrum Gomitatimi mittantur strenuo videlicet officiali ex his qui tibi parent ad /tane sollicitudinem electo, ita ut . . dics (jito t/erulis gesta tradantur fideliter designetur. Ci. 1. 31 eiusdem titilli et 8, 11, 4.

4) C. Th. 6, 28, 1 a. 370. Idem constituitur 1. 3. 4. 5 ) Bethmann-Holhveg 1. e. p. 14ó. 6 ) Idem 1. c. p. 147.

640

tulae (r ibus liis officii p r i m a t i b u s m a g i s so lvuntur p rop te r locum quein tenent quam prop te r operam quam impendunt . — Ad lios accedit executor ipse (v. 48 seq.). — Sportulae autem sic d iv iduntur , ut prò simplici i t inere facto intra civi tatem, in qua iudicium redd i tu r , principi so lva tur pre t ium modiornm tritici cu inque , corniculario pret ium modiorum duorum semis , commentariensi t an tundem, executori modiorum duorum. Augen tu r spor -tulae par i te r a tque itineris spat ia c rescun t , ut per dena milia bini modii pr inc ip i , singuli corniculario et commentar iens i ad ic ian tu r ; denique prò i t inere t rans mare suscepto pr inceps centum modios accipia t , duo pr imates sequentes diinidium. Executor i quoque simile augmentum at t r ibutum esse aucto labore verisimile es t , sed id caput aut neglegenter omissum est a u t legebatur in lapide alio bodie deperdito. — H a e c ut i l iss ima sunt ad spor tu la rum litis pr imordia cognoscenda ; adirne quae de ea re habebamus commodorum quidem maxime principis ment ionem i n i c i u n t 2 ) et hoc q u o q u e mons t ran t sportulas inter diversa officialium genera d is t r ibuta e s s e 3 ) , sed accura ta et piena rei notitia des t i tuebamur , quoniam quae de sportul is pos t ea la tae sunt leges potiores perierunt . Quod postea obtinuit , ut ad lilis sum-mam sportulae crescerent , exempli causa u t ad centum solidos usque diini-dium solidum executor acciperet , p rop te r maiorem summam spor tu las ma -i o r e s 4 ) , Itiliani tempore appare t nondum receptum fuisse.

Scholasticis sive advocatis et excep tor ibus , item prò char ta quae sol-venda sun t , pendent a genere act ionis; d is t inguuntur enim t r ia postulatici simplex (v. 26 et fo r tasse v. 42) sive postulatio nude (v. 34) ; contradictio (v. 29. 37. 43) ; accedit in scholastico (causa) in urguenti quae finienda sit (v. 31) , in exceptore et cliartario nomine causa definita (v. 31) sive definitimi negotìum (v. 44).

Pos tu la t ionem s i m p l i c e m s ) quod ita v idemus fieri apud acta (id enim

Similiter seeundum legem a. 409 C. Th. 16, 5, 46 officium iudicis (id est prae-sidis) plectitur vigiliti libris auri punitis tribus primatibus. Cf. Cod. Iust. 1, 51, 8. 12, 19, 2. 12, 59, 10 pr.

- ) Gothofredus ad C. Th. 6, 28, 3. 3 ) Perturbata sunt ut reliqua omnia eius etiam quae de sportulis tradit Iohannes Lydus

de mag. 3 , 24. Secundum eum pertinet ad prineipem η των μονομερών εντυχιων εισα-γωγή, quibus ex sportulis corniculario singulis mensibus singulas auri libras solvit, item reliquia officialibus quibus in eas ius est partes suas tribuit (πασι τοις Ικ τάξεως κατα συνη^ειαν Χαμβίνουσι μοΐράν τινα των πόρων . . ΰιάόναι τα ε'ιω3ότα). Cornieularii autem est μετά την εκ του βαθμού κεα τωι< αΧΧων xspàwv προνομίαν το πΧηροΰν ài' οιχείας υποοη-μειωαεως τά πρα,ττόμενα, nnde redigere solet mille libras auri annuas. Haec narratio ut distributionis sportularum inter officiales aliquam notitiam suppeditat, ita a nostro edieto non tempore solum, sed re quoque abhorret; spectat enim ad officium praefecti prae-torio et ad commoda non litium sola, sed alia quoque diversa.

4 ) Theophilus inst. 4, 6, 24. 5) Postulatio simplex legitur etiam in constitutione Severi (Cod. Iust. 3 , 9 , 1): res

in iudieium deducta non videtur, si tantum postulatio simplex celebrata sit vel actionis species ante indicium reo cognita, inter litem enim contestatam et editimi actionem per-mutilan inteiest: lex enim tunc videtur contestata, cum index per narrationem negoUi

OBSERVATIONES EPIGR APHICAE. 17

ostendi t exceptor i s char taeque commemora t io) , convenit cum iure ea aetate recepto. Denuntìari, const i tut io ait Constant ini m a g n i 1 ) , vel apucl provincia-rum rectores vel apud eos quibus aetorum conficiendorum ius est decerninuts, ne privata testatio . . . faisani fidem rebus non gestis adfingat. Pos tu la t io sive litis denunt ia t io utrum fìat par t ibus praesent ibus an absente r eo , viri docti a m b i g u n t 2 ) ; lioc edictum cum propter postulat ionem bonorar ium solvi iubeat 11011 advoca to , sed advoca t i s , illi sententiae magis fave t , quamquam veruni es t , cum par t ibus l iceret plures causidicos advocare , etiam al teram opinio-nem cum plural i n u m e r o posse conciliari. In postulat ione quod advocati actoris par tes necessar io pot iores fuerunt , reus adesse potuit aut tacente ad-vocato ipsius aut adeo sine advoca to , id 11011 impedit , quominus advocato re i , si adfn i t , in idem bonorar ium ius sit atque actoris ; nani magis tem-poris respec tu quam operae bonorar ium aest imatum esse consentaneum est. Ges ta cum solleniniter duobus exemplaribus i ierent , quorum al terum actori t radere tur , a l terum reo, p lura l i s in exceptores quoque recte quadra t .

C o n t r a d i c t i o n e 3 ) appa re t comprehendi quae defensionis causa reus item apud acta edit. Simil i ter in edicto Diocletiani de pretiis rerum e. 7, 12. 13 p raes t an tu r advocato sive iuris perito mercedi» in postulatione (clenarii) COL, in cognitione clenarii mille, neque enim nisi nomine differunt contradictio et cognitio. U t secundum Dioclet ianum advocatus propter cognit ionem qua-drup lum accipit eius summae , quae postulationis causa exigi tur , i ta ex ediclo consular is Numid iae advoca tus propter contradictionem duplum (5 : 10), ex-ceptor plus duplo ( 5 : 1 2 ) accipit eius quod da tur propter pos tu la t ionem; ebar tae auteni r equ i run tu r in illa s ingulae, in hac quaternae. In contra-dictione cum advocat i rei pa r tes potiores sint, niliilo rninus propter eandein quam supra tetigi causarn actoris advocatus idem bonorar ium accipit.

Causa in urguenti finienda cum ipsa interpretat ionem non requi ra t , quae-nani eae causae fuer in t , edictum non significai; sed cum propter eas semel tan tum advocato re t r ibut io detur sumniis auctis (scilicet prò modiis 5 + 1 0 accipit ni. 15), verisimile est in bis postulationem et contradictionem ita con-iungi, ut una audient ia lis finiatur.

Definita causa quid significet, ambigi potest; nani etsi in promptu est in-tellegi sentent iam a praes ide la tam, id quominus admit tamus plura obstant. P r i m n m non video, cur, si de sententia Mariscianus cogitavit, sol lemne voca-

causam audire coeperit aliaque Leonis Zenonisque (Cod. Iust. 12, 25, 4, 2) et Zenonis (Cod. Iust. 12, 21, 8, 4) ; etiam μοι ομίρτις ίιτυχι'α Lvdi (vide ρ. 638 η. 3) eadem esse potest. Illa quid significet disputat Wiedingius der justinianisc/ie Libet/process p. 1 9 7 . 2 0 0 . Iloc edictum cum requirat quod simpliei postulationi opponatur et vere praeter liane alteram postulationem habeat, scilicet comprehensani causa in urguenti finienda, verisimile est liane postulationem simpliei opponi.

') C. Th. 2, 4, 2. Betl iniann-Holhveg 1. e. 3 p. 235. -) Bethmanii - Hollweg Givitprocess 3 p. 235. 3) Contradictorii libelli memorantur in constitutione a. 400 (C. Th. 2, 14, 1): nar-

rationem propositam et contradictionem ohicctam habet alia a. 530 (G. Iust. 3, 1, 14, 4)·

G2G MOMMSEN

butani evitarit et bis aliud posueri t non admodum o b v i u m 1 ) . Nec magis per-spicio, cum quae prò tr ibunali in p o s t u l a t o n e et contradict ione gesta sun t , par tes antea iam ab exceptoribus descr ipta acceperint , quomodo ob sentent iam solam, ut admit tamus huius quoque descr ibendae sumptum ad l i t igatores per-t inuisse, impensae tantae exigi po tuer in t , quan ta s edictum ponit . Sed om-nium maxime me movet , quod ita in edicto p iane des idera tur , quid excep-tori prò labore char taque solvendum sit in causa urgenti . Q u a m ob rem crediderim verbis v. 39 in definita causa s imi l ibusque v. 44 respici ad ea quae praecedunt v. 31 in urguenti quae finienda sit et supplendum esse cogi-tat ione id quod est in urguenti. I ta et defectus recte exple tur et summae ap tae efflciuntur; nani ut advocato in c a u s a urguent i t an tumdem datur quan-tum accipit propter postulationem cont radic t ionemque, i ta exceptori prò mo-diis quinque et duodecim solvuntur modii vigiliti cha r t aeque ei a t t r ibuuntur prò una et quat tuor sex. Sentent iae exempla r i a ea ae ta te crediderim con-fecta esse sumptibus publicis ; sane advoca torum bonora r i a et ges torum par t ium causa describendorum impensae magis p ropr i e ad par tes per t inent quam sumptus sententiae grat is reddi tae i taque meliore aeta te etiam publico nomine grat is perscr ip tae .

De officio advocatorum exceptorumque causa nul la est cur hoc loco aga-mus . Char tam appare t exceptores l i t igant ibus 2 ) i ta suppeditavisse, ut e a r u m quoque praeter operae pret ium exigerent ; quo iure ne abute ren tur , edictum ebar ta rum quae ad tr ia iudiciorum genera sufficerent numeruni definii. E i u s consuetudinis L y d u s quoque meminit de mag. 3 , 14, i ta t amen , ut meliore aetate neget ofliciales miserabil ia baec curavisse , immo lucidissimam cliartani g r a t i s s u p p e d i t a v i s s e (rct)? πάντων §ιειδεττύτους yjxaTceg επι τοις π/ιαττομίιοις

ηΐΊίλιTxstr&cct, ccrci/.oyujg ίμττρεποντωΐ' τοΊς κυτιτι των γραφέων) ; i a m v e r o n o n

sobilli chartae pretium a l i t igatoribus ex igere offieiales «παιτείν o't -CYfi τάξεως ϋπομίνουτι τουϊ πλήττοντας*) n e q u e e r u b e s c e r e i p s o s Cgenos f a c t o s

!) C. Tli. 1, 6, 2. 1, 27 Un. 1, 29, 5 pr. 10, 1, 13. 2) Chartam quae ad publieos usus requireretur cum hac, quam exceptores litiganti-

bus privatis suppeditant, cave confundas. Ulani ex antiqua ordinatione offieiales quibus ea opus erat suis sumptibus videntur comparasse, ut aut propter id onus certuni sum-mam acciperent aut, quod magis crediderim, respectu sumptuiim bis officialibus merces congruenter aucta attrilmeretur. Ita beneficii causa si qua pecunia publica sic ad praesidem pervenisset, ut libere de ea disponeret, poterai chartiaticum quibusdam officialibus inde subscribere (Dig. 48, 20, 6), id est beneficii causa eam ad chartam inde comparandam officialibus erogare. Posteriore aetate eo nomine offieiales sportulas ab iis exigere solebant, quorum causa maxime acta publica fierent; ita in lege imp. Anastasii (Z. a Lingenthal in actis aead. Berol. minoribns a. 1879 p. 134 seq.) nume-rario et primiscrinio officii ducis Libyae singula castra militum castrensianorum λοj/ω χαρτατιχων numerare iubentur annuos solidos VI, numeri alii ab eo onere immunes esse (pag. 1 v. 16—18, pag. 3 v. 20—23) . Similiter Nicephorus Logotheta tributa ita auxit, ut ad singulos solidos ΰπερ γαρτιατιχοΰ adieerentur siliquae binae (Thcophanes ad a. ni. 6 3 0 2 ; Zonaras 1 ò, 14; Z. a Lingenthal in parte III iuris Graeco-Rom. sive Novellis p. 386 seq.).

Ο Β S E R V ΑΤΙ ΟΝΕ S EPIGRAPHICAE.

m i n u t a s s p o r t u l a s flagitare (yjùy.cv κάξτα μίτξίον και auryjiòv ε'ιτπξαττουτιν

ίξ άκεξμιας), sed etiam cha r t am pessimam praebere (<χόοτον — fenum —-«ντί %άξτου γξαμμαα-ι φαΰλοις και πενίαν οζουσιν ίκΒώοΰτι). E i u l a n t i e x c e p -

tor i qui fu i t et t empor is aeti vel potius spor tularum exac ta rum lauda tor i ne fidem liabeas, edictum Marisciani ostendit per duo certe saecula ante canti-lenas illas scr ip tas c b a r t a r u m par t ibus t rad i ta rum ab exceptor ibus pretium exac tum esse. — Chartae maiores ut hoc loco certuni genus signiflcant, ita apud Martialem 14 , 10. 11 inter alia quae ibi a l ternant meliora et viliora duo quoque genera cba r t a rum iuxta ponuntur maiores et epistulares. Lat i -tudo paginae cum in papy r i s ita differat, ut duo genera sola per eam efiici nequean t , p a p y r i autem quae supersunt altae sint aut cent. 20 — 25 aut cent. 3 0 — 3 5 1 ) , recte appe l labuntur minores illae, bae maiores . I n generi-bus pret i isque papy ro rum q u a m q u a m auctores ad lat i tudinem solarli atten-dunt , ra t io requi r i t , ut a l t i tudinis quoque diversitas tam ad vocabula quam ad pret ia non minus per t inuer i t .

Venimus ad libellos. Libel lensis cum idem et subscr ibendar ius appel-le tur et r e g e r e n d a r i u s 2 ) , omnino id potissinium curat , ut libellis quos pri-vati magis t ra tu i t radunt subscr ibat se eos accepisse die i l io ; et convenit modica duo rum modiorum in uno libello retributio. Hoc cave s ta tuas qui liaec scripsit iudiciorum eum duo genera dist inguere voluisse, a l terum per pos tu la t ionem, quae verbis fit apud acta orante advocato , scribente excep-tore, a l te rum per l ibellum scriptum a privato praesidi exhibitum et a libel-lensi subscr iptum. N a m liane iudicii ordinandi forniam cum constet Iust i -niani tempore o b t i n u i s s e 3 ) , ad Iuliani aetatem num adscendat admodum dubium est, e t edictum id ut s ta tuamus nullo modo cogit. Sane Mariscia-nus vix cogitavit de libellis in universum praesidi exhibi t is , sed hoc quo-que caput ut re l iqua omnia ad lites pr ivatas pert inet ; at e t iam secundum vetustiorem formam earum non raro libelli oft 'eruntur praes id i , ut appella-torii et r e fu ta to r i i , neque qu icquam impedit , quominus de bis auctor edicti cogitari t .

Res ta t spo r tu l a rum deiìnitio non pecuniaria, sed f rumenta r ia , pr imo ad-spectu mi ra nec rediens quod scialli in ullo documento simili , sed rerum condicioni quae tum fu i t legibusque piane conveniens. P o s t q u a m labente

' ) Birt das antike Buchtcesen p. 272. Idem vir doctns opportune admonuit me epi-grammatum Martialis supra adlegatorum, de quibus ipse egit 1. e. p. 7-1.

'-') Bethmann-Hollweg Civilprocess 3 p. 153. Is non video eur fidem neget Notitiae dignitatum Or. 37, 50 duci Arabiae attribuenti a libellis sire regerendarium; aecedit quod nulli magistratui Notitia tribuit tam libellensem quam regerendarium, sed ubi hunc ponit, id quod faeit in praefectis praetorio et urbis et in magistris militum, ducibus, co-mitibus partium Oceidentis, ihi deficit qui est a libellis.

3) Betl imann-Hollweg I. e. p. 198. 2-13. Ilio loco quae adlegantur ex aetate an-teriore exempla, vix recte bue traliuntur; exempli causa constitutio a. 412 C. Th. 13, 10, 0 = C. Iust. 11, G, 5 eognitores memorans libelli datione vel planaria interpellatione commonitos, non agit de lite privata, sed de publico aliquo iudicio oh navem submer-sam.

G44

aevo pecunia publica ex argentea ae rea f ac t a est nec denar ius iam quid et adeo an valeret quisquam amplius nora t , eius mali duo remedia invenit D io -clet ianus pecuniae re abolitae subs t i tuens modo pondus aur i argent ive, modo modium f r u m e n t i 1 ) . Scilicet ab eo inde tempore in publicis redit ibus et largit ionibus regnare incipiunt l ibrae aur i vel a rgen t i , quae re ipsa multo la t ius patent quam vocabula pe rven iun t ; nani solidus quoque et argenteus verus eius saeculi non sua fo rma va len t , sed ad l ibram appen-duntur et expenduntur 2 ) . In st ipendiis autem et mercedibus publice sol-vendis al tero praeterea remedio impera tores usi sun t , ut militi omnis ordi-nis quidquid debebat tam aerar ium quam publico nomine pr iva tus , non ad denar ium determinaretur , sed ad annonam et capi tum, id est ad f rumentum et fenum. Id cum ipsum 11011 ignorent ii certe qui huius saeculi ins t i tu ta discere maluerunt quam aspernari , tam la te rem patuisse , ut ex ipsis pr iva-toruin sportul is pecunia tolleretur, sane novum est et scitu omnino dignum : i). T e m p o r e quoque inter documenta , quae f rumen tum pecuniae loco subdi tum esse os tendunt , nullum quod sciam superes t quod hoc edictum praecedat , v idemurque accuratam imaginem hic t enere observant iae annonar iae , qualem Dioclet ianus Constant inusque inst i tuerunt . Scilicet eligit is cui solvendum es t , u t rum ipsum frumentum sibi dari velit an f rument i p r e t i u m , id nimi-runi, quo f rumentum tempore solutionis R o m a e in foro r e rum venalium aesti-m a b a t u r 4 ) . Nani a foro eo pretii de terminat ionem ve l , ut propr io huius saeculi vocabulo utar, adaerat ionem pependisse leges complures o s t e n d u n t 5 ) . Yalent in ianus et Va lens , moti opinor eo quod ita s t ipendium singulis niili-t ibus ofiicialibusque solvendum quotidie m u t a b a t u r et annonae u rbanae vi-

Sciscitanti mihi per Boeckhium nostrum, annon apud Francogallos moneta vera per turbas eorum civiles pariter sublata similes dispositiones aliquamdiu obtimierint, M. Block liodie Parisiis degens respondit vere per aliquod tempus salaria ad frumentum numerata esse, citane inter alia constitutionis anni III c. 173: Le traitement de chacun d'eux (agitur de quinqueviris rei publicae administrandae) est Jìxé, pour ehaque annce, h la valeur de cinquante mille myriagrammes de froment.

2) Iiihu. Mùnzwesen p. 835. 3) Die Vortheile, ait Bethmann - Hollweg Civilprocess 3 p. 140, die die Ufficiateli ilei-

Magistrate fiir i/ire Bemì'iliungen zogen, bestanden theils in iiffentlicher tìesoldung, das heifst in tu Gelde angeschlagenen Xaturalien (annona unii capitus), theils in sehr be-ileutenden Sportelli. Illud veruni est; iam autem apparet sportulas quoque aliquamdiu eodem modo persolutas esse.

4 ) Neque in lioc edicto neque 111 altero Diocletiani de pretiis rerum (e. 1, 1) frumento determinatio adieitur, sed unum pretium apponitur. Itaque intellegitur frumentum mediae, 11011 eximiae bonitatis.

5 ) C. Th. 7, 4 , 10 a. 3 0 4 : Protectores fori rerum venalium iuxta veteris moria ob-serbantiam in annonarum suarum commoda prctia consequantur (ubi iunge fori pretta). J,. 32 eod. a. 412: per corniculariiim cuiuscumque proinncialis officii liane sollicitudinem impleri conveniate ita ut . . . aurum ex titillo manifesto eidem delegatimi . . . suscipiat, etiam pretium his qui adaerare voluerint depensurus iuxta nundinationem, quae aut foro rerum venalium continetur aut amplissimae praefecturae est culmini deputata. Similiter ibidem 1. 28. 36 et 8, 4, 19.

OBSERVATIONES EPIGR APHICAE. 645

cissitudines hoc modo ad universas provincias p ropagaban tu r , general i lege mili tum gregal ium annonas capi tusque ita adaerarunt , ut vere ad pecuniam rurs t i s redigerentur 1 ) ; id quod ad sportulas quoque pervenisse credibile est. E a e autem annonae , quae maior is gradus militibus praesidibusque solveban-t u r , vetusto m o r e , scilicet ad pret ia fori u r b a n i 2 ) , adaerabantur usque ad Theodos ium secundum. Omnibus, edixit is a. 439 3 ) , tam viris spectabilibus quam viris clarissimis qui -per provinciam sive militarem sive civilem admini-slrationem gerunt . . . in prctebendis solaciis annonarum hic fixus ac stabilis servabitur modus, ut ea prò annonis et capitu dignitati suae debitis pretia con-sequantur, quae partkuìaribus delegationibus solent eontineri. Ab eo inde t empore delegationibus particularibus, scilicet formis ad s ingulas provincias derectis, unicuique magis t ra tu i officialive non solum certus numerus annona-r u m et capi tuum adscribi coeptus est, sed item eorum adaerat io solidis ex-p r e s s a 4 ) ; id est res t i tu ta in ter im moneta iam universa administrat io retentis vocabulis re ad solut ionem pecuniar iam rediit f rumentar ia sublata. H a e c qui recte intel lexit , dico adf rumenta t ionem (si venia est verbo) pecuniae et rur -sus adaera t ionem frumenti , s imul monetae Romanae et ru inam et rest i tut io-nem animo comprehendet .

Modii ubi p r i m u m nominan tu r , significatili' intellegi I tal icos; nani Itali-cos] tritici modios in lapide fu i sse , non, ut proposuit Schmidtius nos ter , Italiesi], efficitur ex const i tut ione a. 445 (nov. Yalent. I I I tit. 18 , 4 ) : iu-bemus inferri . . tritici ad singulos solidos Italicos modios XL et carnis pondo COLXX, vini sextarios CC. Neque adiectio ab u n d a t ; nani praeter vulgarem apud R o m a n o s hac aetate cas t rensem modium in usu fuisse osten-dit edictum Diocle t iani non semel ad eum pretium determinans . I ta l ieum

1) C. Th. 7, 4, 22. 23. 29. 3G. Haec lex anni 424 optime illustrai statura diver-sum qui tum obtinuit adaerationis in militibus et in praesidibus ducibusque: annonae quae a dignitate non pendent adaerantur secundum formam perpetuam annonarum uni-versis militibus sollemniter attributarum, eae autem quae a dignitate pendent adaerantur secundum pretia fori rerum venalium. Unde item intellegitnr cur protectoribus (C. Th. 7, 4, 10 a. 3G4) et primipilaribus (C. Th, 8, 4, 19 a. 39G) ius tribuatur annonarum ad pretia fori urbani adaerandarum ; scilicet exaequantur ita dignitatibus.

2) Abusum, ut prò certo numero capituum certuni pondns auri exigeretur, modo prò C X X , modo prò L X , modo prò XIII capitibus solidi singuli, reprimit constitutio a. 412 C. Th. 7, 4, 32.

3) C. Iust. 1, 52, 1. Post clarissimis delevi vocabnhim iudicibus. 4 ) De bis documentis optime exposuit Paulus Ivrueger Kritik des justinianischen

Codex p. 150 seq. ; sed quae de vicibus generibusque adaerationis scripsit, mihi non probavit. In formis relatis in eodicem Iustinianum annonae singulae quinis solidis aesti-mari solent; at in constitutione Valentiniani III de Numidia et Mauretania Sitifensi (novell. Valent. I l i tit. 18 c. 3) quaternis, nec dubium est secundum tempora et loca adaerationem diverso modo factam esse. In edicto lustiniani de duce limitis Libyae (edict. 13 = const. 9G ed. Lingenthalianae c. 18 pr.) distinguuntur annonae et capitus li/ s i isi et ìv χρυο·« et diversa ratione ntrique adaerantur; sed cum summae proponantur coniunctae, de taxationis modo panini liquet, neque ipsa diversitas satis elucidata est.

G2G MOMMSEN

autem modium eum esse, qui apud l ì o m a n o s genera l i t e r obtinuit, peri t i om-nes n o r u n t 1 ) .

Spor tu la rum taxat ionem ipsam aes t imare a rduum es t , nec inter nos t r i commentari i fines ea rcs continetur. Dioc le t ianus in edicto de pret i is re rum venalium operarlo rust ico pasto solvi iubet d iurnos denar ios X X V 2 ) , advo-cato , ut supra v id imus , prò postula t ione denar ios C C X X V ; idem spel tae mundae , cuius pretium probabile est a f rument i non mul tum recessisse, castrensem modium, qui videtur aequa re modios vulgares duos , emi iubet denariis C. Hi numeri cum taxa t ion ibus Afr ican is comparavi po te run t . Com-parar i i tem potest, quod collega op t imus Richardus Boeckb quaerent i respon-dit, modium Italicum ( = litr. 8. 75) u t aest imes nos t r a pecunia marca 1. 94 ad 1 . 3 1 3 ) , prò postulat ione advocato solutas esse m. 9. 69 ad 6. 56. E con-trar io quod modo memoravimus in consti tut ione anni 445 tritici modios X L solido aequiparar i , si ad baec re fe r re l icebit , sol idus (pendens gr . 4. 55) cum faciat fere pecuniae nostrae m a r c a s 12. 7, prò postula t ione soluta est marca fere una cum dimidia. Quod significai, A m m i a n u s (28, 1, 18) in nar -randis rebus gestis in Africa a. 368 modium tritici in vilitate orni solidi par te t r icesima, in cari tate solidi pa r t e dec ima, co parimi a d i u v a m u r ; iìt autem pretium quinque modiorum secundum illam computa t ionem marca rum fere duarum, secundum liane marca rum circiter sex .

') Errat Doerpfcldius (Mitth. des arch. Inst. in Athen voi. 8 p. 352) censens Itali-cum pedem, eum scilicet quem auctores aetatis imperatoriae maxime Graeci co nomine appellant, differre a Romano. Afrieanus περί μέτρων xcil crraSuZii ex recensione Dueliesnii (rnémoires sur une mission au mont Athos p. 185) eum ait: τ-ìj Αττική (δραχμή) γ_ρηστίον . . ίπιίπερ Ισοδύναμος ίστιν χαι ίσοπτάτίο; τη Ιταλική, η καλείται δψάριον, vix cogitavit de stateribus Campanis.

2 ) Operarius rusticus liodie in Italia in provincia Collidisi accipcre solct aestate liras 2, hieme liras 1.50 diurnas. Apud nostrates operae rusticae raro ad marcas sin-gnlas diurnas adscendunt.

3) Der Preis des Doppelcentngrs schiverai Weizens, scribit Boeekhius, schivankte 187J bis ISSI in Berlin zwischen 1S.28 und 26.68 Mark·, nimmt man fiir das Gewicht des Hektoliters durchschnittlich SS Kilogramm, so ergiebt sieh fin· deli Modius ein Preis von 1.31 bis 1.94 Mark. Nach den mir von der statistischen Generali!irection in Boni ge-

fàlligst mitgetheilten Angaben schwankte in denselben Jahren der Hektoliter ]Vcizen (fru-mento gentile) in Verona zwischen 26.17 unii 10.2.5, in Florenz zwischen 30.08 und 22.Si Lire Gold; danacli stellt sieh fiir den Modius der Preis nach den Veroneser An-siitzen zwischen 2.29 und 1.66, nach den Fiorentine)· zwischen 2.63 und 1.07 Lire Gold oiler dort zwischen l.S.r> und 1.34, hier zwischen 2.12 und 1.68 Mark.

647

ADDITAMENTVM AD OBS. X X X V (supra p. 121)

D E P R O T E C T O R I B V S A V G V S T I .

In la terculo quem dedi p. 121 seq. protectorum Augusti ad n. 4 addi de-buit snpplevisse Borghes ium opp. 8 p. 138 [Maxen]ti Aucj. Sed praefe ro supplementum inventum a Bormanno .

In adnota t ione ad n. 28 p. 123 sigila duo >-P< et ^ e r ro re permuta ta sunt l egendumque: m o n o g r a m m a sic formatimi (non forma Trever i s vulgari ^ ) f r equen ta r i coeptum a medio saecnlo V.

Addendi sunt ad laterculum eum titilli hi:

54. FI. Gaudentius v(ir) d(evotissimus) p(ro)t(ector) l(ateris) d(ivini) et Honorata coniux d(e)p(osi)t(a) n(onis) Sep-t(embribus). — R o m a e ad viam Salar iam rep. non loco antiquo. Edidi t lapide expressum Rossius noster bull, della comm. ardi, munte. 1 (1873) p. 51 (ab. 3, item bullettino cristiano a. 1873 p. 32. T i tu -l u s , cuius idem amicus me admonui t , cum sit sacculi fere quar t i , notabile est p lenam vocabuli formam etiamtum reperir i (v. p. 12G).

55. FI. Iulianus ex pro[t]ectore et ex praepositis. — Salonis a rca rep. a. 1880. Glavinic bull. Dalmate 6 (1883) p. 83 (inde F r a n k f u r t e r apud Hirschfe ld ium areh.-epigr. Mitth. 8 p. 117). T r a -ditili' PRORECTORE. Mira est numerorum inconstant ia , cum pari-ter scribi potuer i t aut ex protectoribus et ex praepositis aut ex pro-tectore et ex praeposito.

Commemora r i i tem debuit t i tulus urbanus adservatus in museo Vat icano (Mur. 372, 1 = Borghesi opp. 8 p. 409), iam mea causa recognitus ab Huel-seno, qui ec typum misit, bic:

miravi] i benignitate | adquae innocentia cum | M . A u r . V a i . S t i r a l e A n t o n i n . . . | I u l i u s

Iason maritus et Val. . . . [protector] | d. n. Maxenti Aug. et Val. Antoni

quamquam neque tituli t enor satis elucidatus est nec certuni quod supra posili supplementum a Borghes io (1. e. p. 438) commendatum.

G48 MOMMSEN OBSERVATIONES EPIGRAPHICAE.

Calami error quod p. 127 v. ult imo Severum posili prò Phi l ippe vel Decio per i tum non morabitur .

Ad domesticos, quos composui p. 141, accedunt quos papj ' r i Ravenna tes (quarum admonuit collega Brunnerus ) saec. sex ti sept imique nominan t ccrtis numeris adscriptos, ut in 11. X C I I Marinii nomina tur Iohannes dom(esti)c(us) num. Dac(oi-um?) (in fine scribitur diae.); n. C I X Sergius domestic(us) num(eri) Armeniorum; 11. C X ...tinus v. c. dom(esticus) num(eri) fel(icium) Let(orumf); n. C X I Apolenaris v. c. dom(esti)c(us) num(erì) inv(ictorum).

Formis Academicis (G. V o g t ) .