Τεύχος 44

1ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE 43

ΤΕΤΡΑΜΗΝΙΑΙΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2016

Εκδίδεται από την

Εταιρεία Νοσηλευτικών

Σπουδών (ΕΝΣ)

ΤΕΥΧΟΣ/ISSUE

44

Scientific Journal, 3 Issues per Year

January-April 2016

Published by the Greek

Nursing Studies Association

(GNSA)

NursingCare AND

Research

AΠΟΔΕΛΤΙΏΝΕΤΑΙ ΣΤΙΣ ΒΑΣΕΙΣ SCOPUS, ΕΒSCO, CINAHL

INDEXED IN SCOPUS, ΕΒSCO, CINAHL

ΕΚΔΟΣΕ ΙΣοσελότος

ISSN 22413960

• Το Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Βασικών Ικανοτήτων για την εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας και πρόνοιας για τη φροντίδα των ηλικιωμένων-ELLAN Project

• Προσυμπτωματικός έλεγχος καρκίνου μαστού στο Δήμο Λευκωσίας στην Κύπρο και συσχέτιση με προσδιοριστικούς παράγοντες

• Οι αντιλήψεις των Ελλήνων νοσηλευτών για τη φροντίδα σε ειδικό ογκολογικό νοσοκομείο: μια ποιοτική μελέτη

• Στάσεις των νοσηλευτών αναφορικά με την υπεράσπιση και την υποστήριξη των δυνητικών δωρητών οργάνων και των οικογενειών τους

• Αποτελέσματα της αξιολόγησης των βιοψυχοκοινωνικών αναγκών των νοσηλευομένων παιδιών με καρκίνο, με την εφαρμογή ενός ηλεκτρονικού εργαλείου (SISOM)

• Breast cancer screening in the municipality of Nicosia, Cyprus, and association with determinants

• Qualitative study of care in oncology

• Nurses’ attitudes towards advocacy and support of potential organs donors and their families

• Evaluating the needs children with cancer have, by using an interactive tool (SISOM)

2

ΓΝΩΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣΤο τετραµηνιαίο επιστημονικό περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» είναι συνδρομητικό και δημοσιεύει -µετά από κρίση- ερ-γασίες αποκλειστικά των συνδρομητών του και μελών της Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών. Από το Τεύχος 34 το περι-οδικό εκδίδεται μόνο σε ηλεκτρονική έκδοση. Για την εγγραφή τους ως συνδρομητές, οι ενδιαφερόμενοι µπορούν να συ-μπληρώσουν τη φόρμα της προτελευταίας σελίδας και να την αποστείλουν στο fax: 210-7461462 ή στο e-mail: [email protected]. Από το τεύχος 27 και εφεξής είναι διαθέσιμα στην ιστοσελίδα www.ncar.nursingstudies.gr. Τα τεύχη 18-26 είναι διαθέσιμα σε έντυπη μορφή στη γραμματεία νοσηλευτικών σπουδών: Παπαδιαμαντοπούλου 123, Αθήνα.

νοσηλείαΚΑΙ Έρευνα

ΔΙΕΎΘΎΝΣΗ ΣΎΝΤΑΞΗΣΧρυσούλα Λεμονίδου, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

ΣΎΝΔΙΕΎΘΎΝΤΕΣ ΣΎΝΤΑΞΗΣ

Ελένη Αποστολοπούλου, Ομότιμη Καθηγήτρια Νοση-λευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Ιωάννης Ελευσινιώτης, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νο-σηλευτικής, ΕΚΠΑ

Παναγιώτα Σουρτζή, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμή-μα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Όλγα Σίσκου, Νοσηλεύτρια ΠΕ, M.Sc., Ph.D., Επιστη-μονική Συνεργάτις Τμήματος Νοσηλευτικής ΕΚΠΑ, Πρόεδρος Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών.

ΣΎΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

Λάμπρος Ανθόπουλος, Ομότ. Καθηγητής, Τμήμα Νο-σηλευτικής, ΕΚΠΑ

Μαργαρίτα Γιαννακοπούλου, Αναπλ. Καθηγήτρια Νο-σηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Λεωνίδας Γρηγοράκος, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νο-σηλευτικής, ΕΚΠΑ

Μιχάλης Ηγουμενίδης, RN, MA, Ph.D, Τμήμα Νοσηλευτι-κής, ΤΕΙ Δυτικής Ελλάδας

Ελένη Θεοδοσοπούλου, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Δάφνη Καϊτελίδου, Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Ιωάννης Κακλαμάνος, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νοση-λευτικής, ΕΚΠΑ

Μαρία Καλαφάτη, Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, ΕΔΙΠ Τμήματος Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Αθηνά Καλοκαιρινού, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Ευάγγελος Κωνσταντίνου, Αναπλ. Καθηγητής Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Βασιλική Μάτζιου, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Γεώργιος Μπαλτόπουλος, Καθηγητής, Τμήμα Νοση-λευτικής, ΕΚΠΑ

Τετραμηνιαίο Επιστημονικό ΠεριοδικόΕκδίδεται από την Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών (ΕΝΣ)

Θάλεια Μπελλάλη, Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΤΕΙ Θεσσαλονίκης

Κωνσταντίνος Μπίρμπας, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Γεράσιμος Μπονάτσος, Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευ-τικής, ΕΚΠΑ

Παύλος Μυριανθεύς, Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτι-κής ΕΚΠΑ

Χαράλαμπος Οικονόμου, Αναπλ. Καθηγητής, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Κοινωνιολογίας

Ελισσάβετ Πατηράκη, Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμή-μα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Σωτήρης Πλακάς, Νοσηλευτής, MSc, PhD, Γενικό Νοσο-κομείο Αττικής “Σισμανόγλειο”

Όλγα Σίσκου, Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Επιστημονική Συνεργάτις Τμήματος Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ, Πρόεδρος Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών

ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΎΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

John Albarran, Principal Lecturer in Critical Care Nurs-ing, University of the West of England, Bristol, UK

Maria Katopodi, Assistant Professor, University of Michigan, USA

Κατερίνα Λαμπρινού, Επίκ. Καθηγήτρια Νοσηλευτι-κής, Τμήμα Νοσηλευτικής,Τεχνολογικό Πανεπιστή-μιο Κύπρου

Anastasia Mallidou, RN, MSc, PhD, Assistant Professor, University of Victoria, Canada

Αναστάσιος Μερκούρης, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής,Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου

Ελισάβετ Δ.Ε Παπαθανάσογλου, Αναπλ. Καθηγήτρια, Τμήμα Νοσηλευτικής,Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου

Ευριδίκη Παπασταύρου, Επίκ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής,Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου

Julie Scholes, Professor of Nursing, University of Brigh-ton, Brighton, UK

Riita Suhonen, RN, PhD, Professor, University of Turku, Department of Nursing Science, Turku, Finland


Scientific Journal, 3 Issues per YearPublished by the Greek Nursing Studies Association (GNSA)

NursingCare AND Research

EDITOR-IN-CHIEF

Chryssoula Lemonidou, RN, MSc, PhD, Professor of Nursing, University of Athens

CO-EDITORS

Eleni Apostolopoulou, RN, PhD, Emeritus Professor of Nursing, University of Athens

Ioannis Elefsiniotis, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

Panagiota Sourtzi, RN, MSc, PhD, Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

Olga Siskou, RN, M.Sc. Ph.D, Faculty of Nursing, Univer-sity of Athens, President of the Greek Nursing Stud-ies Association

EDITORIAL BOARD

Lambros Anthopoulos, Emeritus Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

George Baltopoulos, PhD, Professor, Faculty of Nurs-ing, University of Athens

Thalia Bellali, RN, MSc, PhD, Associate Professor of Nursing, Technological Educational Institute of Thes-saloniki

Konstantinos Birbas, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

Gerasimos Bonatsos, PhD, Professor, Faculty of Nurs-ing, University of Athens

Charalambos Economou, Associate Professor, Depart-ment of Sociology, Panteion University,

Margarita Giannakopoulou, MSc, PhD, Associate Pro-fessor, Faculty of Nursing, University of Athens

Leonidas Grigorakos, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

Michael Igoumenidis, Faculty of Nursing, Technologi-cal Educational Institute of Western Greece

Dafni Kaitelidou, MSc, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

Ioannis Kaklamanos, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

Maria Kalafati, RN, MSc, PhD, Faculty of Nursing, Uni-versity of Athens

Athina Kalokerinou, RN, PhD, Professor of Nursing, Faculty of Nursing, University of Athens

Evangelos Konstantinou, RN, MSc, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

Vassiliki Matziou, RN, PhD, Professor, Faculty of Nurs-ing, University of Athens

Pavlos Myrianthefs, PhD, Professor, Faculty of Nurs-ing, University of Athens

Elisabeth Patiraki, RN, PhD, Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

Sotiris Plakas, RN, MSc, PhD, General Hospital of At-tika «Sismanoglion»

Olga Siskou, RN, MSc, PhD, Faculty of Nursing, Uni-versity of Athens, President of the Greek Nursing Studies Association

Eleni Theodossopoulou, Professor, Faculty of Nurs-ing, University of Athens

INTERNATIONAL EDITORIAL BOARD

John Albarran, Principal Lecturer in Critical Care Nursing, University of the West of England, Bris-tol, UK

Maria Katopodi, PhD, Assistant Professor, University of Michigan, USA

Katerina Labrinou, PhD, Assistant Professor in Nurs-ing, Cyprus University of Technology

Anastasia Mallidou, RN, MSc, PhD, Assistant Professor, University of Victoria, Canada

Anastasios Merkouris, RN, MSc, PhD, Associate Professor of Nursing, Faculty of Nursing, Cyprus University of Technology

Evridiki Papastavrou, PhD, Assistant Professor in Nursing, Cyprus University of Technology

Elisabeth D.E. Papathanassoglou, RN, MSc, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, Cyprus University of Technology

Julie Scholes, Professor of Nursing, University of Brighton, Brighton, UK

Riita Suhonen, RN, PhD, Profes sor, University of Turku, Department of Nursing Science, Turku, Finland

4

Εκδίδεται από την Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών (ΕΝΣ)

Εκδότρια - Διευθύντρια Σύνταξης: Χρυσούλα ΛεµονίδουΓραφεία: Παπαδιαµαντοπούλου 123, 115 27 - ΑθήναΤηλέφωνο: 210-7461485e-mail: [email protected]Τεχνικός εκδότης: Εκδόσεις Οσελότος

Ετήσια Συνδρομή της Ηλεκτρονικής ΈκδοσηςΔημόσιες Υπηρεσίες, Βιβλιοθήκες, Επιχειρήσεις, Σωματεία: € 30,00Φυσικά Πρόσωπα : € 20,00

© Copyright 2007 - 2014: Απαγορεύεται η ολική ή μερική αναδημοσίευση χωρίς γραπτή άδεια του εκδό-τη και των συγγραφέων.

Περιεχόμενα

νοσηλεία ΚΑΙ Έρευνα

Οδηγίες προς τους Συγγραφείς ........................................................ 6

ΑΡΘΡΟ ΣΎΝΤΑΞΗΣ: Το Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Βασικών Ικανοτήτων για την εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας και πρόνοιας για τη φροντίδα των ηλικιωμένων-ELLAN Project ........ 18Παναγιώτα Σουρτζή, Χρυσούλα Λεμονίδου

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Προσυμπτωματικός έλεγχος καρκίνου μαστού στο Δήμο Λευκωσίας στην Κύπρο και συσχέτιση με προσδιοριστικούς παράγοντες ...................................... 22Ειρήνη Παπαπέτρου, Γεώργιος Χαραλάμπους, Άρης Σισσούρας, Ελένη Γελαστοπούλου

ΕΡΕΎΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑΟι αντιλήψεις των Ελλήνων νοσηλευτών για τη φροντίδα σε ειδικό ογκολογικό νοσοκομείο: μια ποιοτική μελέτη ............................................................... 34Χρυσούλα Κάρλου, Φωτεινή Βουζάβαλη, Χρυσούλα Λεμονίδου, Ελισάβετ Παπαθανάσογλου, Αννα Ζαφειροπούλου-Κουτρούμπα, Στέλιος Κατσαραγάκης, Ελισάβετ Πατηράκη

ΕΡΕΎΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣτάσεις των νοσηλευτών αναφορικά με την υπεράσπιση και την υποστήριξη των δυνητικών δωρητών οργάνων και των οικογενειών τους ............... 50 Πέτρος Γαλάνης, Αντωνία Καλλή, Κώστας Στρατής, Αγγελική Μπιλάλη

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΑποτελέσματα της αξιολόγησης των βιοψυχοκοινωνικών αναγκών των νοσηλευομένων παιδιών με καρκίνο, με την εφαρμογή ενός ηλεκτρονικού εργαλείου (SISOM) ...................................... 66Ανδριανή Σταμουλαρά, Tsimicalis Argerie, Cornelia Μ. Ruland, Βασιλική Μάτζιου


Contents

Nursing Care AND ResearchPublished by the Greek Nursing Studies Association (GNSA)

Publisher and Editor-in-Chief: Chryssoula LemonidouAddress: 123, Papadiamantopoulou st., 115 27 - Athens, GREECETel.: +30 210-7461485e-mail: [email protected] publisher: Ocelotos publishing

Annual Subscriptions 2012 for Εlectronic VersionPublic Services, Libraries, Companies, Organisations: € 30,00Individual Subscriptions: € 20,00

© Copyright 2007 - 2014: All rights reserved. The reproduction of articles (or parts of them) is prohibited without permission of the publisher and the writers.

Instructions to Authors ..................................................................... 12

REVIEWBreast cancer screening in the municipality of Nicosia, Cyprus, and association with determinants .................. 23Papapetrou I., Charalambous G., Sissouras A., Jelastopulu E.

ORIGINAL PAPERQualitative study of care in oncology ............................... 35Karlou Ch.,Vouzavali F., Lemonidou Ch., Papathanassoglou E.,Zafiropoulou-Koutrouba A., Katsaragakis S., Patiraki E.

ORIGINAL PAPERNurses’ attitudes towards advocacy and support of potential organs donors and their families ��51P. Galanis, A. Kalli, K. Stratis, A. Bilali

REVIEWEvaluating the needs children with cancer have, by using an interactive tool (SISOM) �� 67Stamoulara A. , Tsimicalis A., Ruland M. C., Matziou V.

6

ΓΕΝΙΚEΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡIΕΣ

1. Γλώσσα γραφής του άρθρου και ευρεί-ες θεματικές περιοχές Στο περιοδικό «Νοση-λεία και Έρευνα» δημοσιεύονται, ύστερα από κρίση, άρθρα στην ελληνική ή αγγλική γλώσ-σα, που συνεισφέρουν στην κατανόηση και εξέλιξη όλων των διαστάσεων της νοσηλευτι-κής φροντίδας. Η Διεύθυνση Σύνταξης αναμέ-νει άρθρα που αναφέρονται στη νοσηλευτική πρακτική, την έρευνα, την εκπαίδευση και τη διοίκηση, με επιστημονική, θεωρητική ή φιλο-σοφική βάση.

2. Είδη εργασιών Οι εργασίες που δημοσι-εύονται στο περιοδικό, εμπίπτουν σε μία από τις ακόλουθες κατηγορίες: α) ερευνητικές με-λέτες, β) βιβλιογραφικές ανασκοπήσεις και γ) άρθρα σχετικά με τις εξελίξεις στη νοσηλευ-τική πρακτική, την εκπαίδευση και τη διοίκη-ση. Επιπροσθέτως, δημοσιεύονται επιστολές (έκτασης μέχρι 500 λέξεων), που περιλαμβά-νουν κρίσεις ή σχόλια για ήδη δημοσιευμένες εργασίες, εφόσον υποβάλλονται μέσα σε δύο (2) μήνες από τη δημοσίευση των αντίστοιχων εργασιών.

3. Παράλληλη δημοσίευση εργασιών Οι ερ-γασίες πρέπει να υποβάλλονται αποκλειστι-κά στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα», δεν πρέπει να έχουν ήδη δημοσιευθεί σε έντυπη ή

Οδηγίες προς τους Συγγραφείς

ηλεκτρονική μορφή, ούτε να βρίσκονται υπό κρίση από άλλο περιοδικό ή μέσο. Η Διεύθυν-ση Σύνταξης αποφασίζει για τον (ταχύτερο δυνατό) χρόνο δημοσίευσης των άρθρων και διατηρεί το δικαίωμα τροποποίησης της μορ-φής τους, ωστόσο μεγάλες ή ουσιώδεις τροπο-ποιήσεις γίνονται μόνο με τη σύμφωνη γνώμη των συγγραφέων.

Οι συγγραφείς πρέπει να αποφεύγουν να υπο-βάλουν δύο (2) άρθρα προερχόμενα από την ίδια ερευνητική εργασία, χωρίς σαφή αιτιολό-γηση. Επίσης, πρέπει να μην περιλαμβάνουν σε νέες εργασίες, υλικό ανασκόπησης βιβλιο-γραφίας που έχει ήδη δημοσιευθεί (π.χ. απο-φυγή αυτο-λογοκλοπής). Όταν θεωρείται ότι προκύπτουν δύο(2) άρθρα από την ίδια ερευ-νητική εργασία, που παρουσιάζουν διαφορε-τικές διαστάσεις της έρευνας, πρέπει να υπο-βάλλονται στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευ-να», ως ανεξάρτητα και όχι ως δύο(2) μέρη του ίδιου άρθρου. Κάθε άρθρο πρέπει να είναι αυ-τόνομο και να μην περιλαμβάνει το άλλο, αν και μπορεί να αναφέρεται σε αυτό, βιβλιο-γραφικά. Όταν γίνεται πλήρης περιγραφή της ερευνητικής μεθοδολογίας στο πρώτο άρθρο, επαρκεί μία σύντομη περιγραφή της στο δεύ-τερο (με παραπομπή). Γενικά, πρέπει να απο-φεύγεται η προσπάθεια δημοσίευσης πολλών ξεχωριστών άρθρων της ίδιας μελέτης («σαλα-

Οι παρούσες οδηγίες του περιοδικού «Νοσηλεία και Έρευνα» έχουν εναρµονιστεί µε τις «Κοινές Απαι-τήσεις για τα Άρθρα τα οποία Υποβάλλονται σε Βιοϊατρικά Περιοδικά», σύμφωνα µε τη διεθνή επι-τροπή εκδοτών ιατρικών περιοδικών.

Αποστολή, Σκοπός και Αναγνώριση του ΠεριοδικούΤο Περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» δέχεται άρθρα από Έλληνες και ξένους ερευνητές και συγ-

γραφείς και βασίζεται σε σύστημα κριτών. Αποστολή του περιοδικού είναι να συμβάλει στην εξέλιξη της νοσηλευτικής επιστήμης και πρακτικής στην Ελλάδα και διεθνώς.

Στόχος είναι η προαγωγή και διάχυση νέων γνώσεων και ερευνητικών δεδομένων για εφαρμογή στην κλινική πρακτική. Προς το σκοπό αυτό καλούνται συνάδελφοι νοσηλευτές και συνεργάτες άλ-λων επιστημών να συνεισφέρουν υψηλού επιπέδου μελέτες στην Ελληνική ή στην Αγγλική γλώσσα.

Στο περιοδικό δημοσιεύονται πρωτότυπες ερευνητικές μελέτες, ανασκοπήσεις, θεωρητικά ή φι-λοσοφικά άρθρα, ενδιαφέρουσες κλινικές περιπτώσεις και μεθοδολογικά άρθρα από ειδικούς.

Το «Νοσηλεία και Έρευνα» συμπεριλαμβάνεται στα περιοδικά µε εθνική αναγνώριση (ΦΕΚ, Τεύχος Β’, 1961/23-9-2008). Επίσης, το περιοδικό έγινε δεκτό και αποδελτιώνεται στις Διεθνείς Βάσεις Δεδο-μένων SCOPUS, CINAHL και ΕΒSCO.

6


μοποίηση»), αντί της εμβάθυνσης των διαφο-ρετικών διαστάσεων και συμπερασμάτων μιας ερευνητικής προσπάθειας, σε μία ενιαία δημο-σίευση.

Εφόσον το άρθρο γίνει δεκτό για δημοσίευση οι συγγραφείς θα πρέπει οπωσδήποτε να συ-μπληρώσουν και να στείλουν μέσω φαξ στο νούμερο 0030 210 7461462 τη Φόρμα Δήλω-σης μη Δημοσίευσης της Εργασίας σε Άλλο Πε-ριοδικό, η οποία βρίσκεται στα συνοδευτικά αρχεία στο κάτω μέρος αυτής της σελίδας.

4. Συμμετοχή συγγραφέων στην εκπόνηση της εργασίας. Όλοι οι συγγραφείς που αναφέ-ρονται σε ένα άρθρο, πρέπει να έχουν συνει-σφέρει ενεργά στη σύλληψη και στο σχεδια-σμό της μελέτης και/ή στην ανάλυση και ερμη-νεία των δεδομένων και/ή στη συγγραφή του άρθρου και όλοι πρέπει να έχουν μελετήσει το περιεχόμενο και εγκρίνει την τελική έκδοση που έχει υποβληθεί προς δημοσίευση. Η συμ-μετοχή μόνο στην αναζήτηση χρηματοδότη-σης μιας έρευνας ή στη συλλογή των δεδομέ-νων δεν δικαιολογεί την αναφορά μεταξύ των συγγραφέων, η οποία υποκαθίσταται με την έκφραση ευχαριστιών. Για το λόγο αυτό, όταν υπάρχουν περισσότεροι του ενός συγγραφείς, απαιτείται επιστολή στην οποία θα αναφέρε-ται ξεχωριστά η συμβολή του κάθε συγγρα-φέα στην εργασία (π.χ μεθοδολογικός σχεδια-σμός, στατιστική ανάλυση και ερμηνεία, συγ-γραφή του τελικού κειμένου, κριτική ανάγνω-ση και διόρθωση του τελικού κειμένου, βιβλι-ογραφική ανασκόπηση κ.λπ.). Η σύνταξη του περιοδικού διατηρεί το δικαίωμα επικοινωνίας με τους συγγραφείς προκειμένου να λάβει ορι-σμένες διευκρινίσεις επί των ιδιαίτερων θεμά-των που αφορούν στην εργασία

5. Τρόπος υποβολής των εργασιών Τα κεί-μενα προς δημοσίευση υποβάλλονται ηλε-κτρονικά, στο e-mail: [email protected]. Οι εργασίες υποβάλλονται σε ηλεκτρονι-κή μορφή, μέσω e-mail, γραμμένες σε αρχείο τύπου Word για Windows. Σχήματα, γραφι-κά και φωτογραφίες υποβάλλονται σε χωρι-στό αρχείο τύπου .JPEG, .GIF, .TIFF, Microsoft PowerPoint ή Excel. Οι συγγραφείς πρέπει να επιβεβαιώνουν την ορθή παραλαβή των εργα-σιών τους, επικοινωνώντας με τη Γραμματεία σύνταξης κατά τις εργάσιμες ημέρες και κατά τις ώρες 10.00-14.00, στο τηλέφωνο: 0030 210 7461485. Επίσης, πρέπει πάντα να διατηρούν

αντίγραφο της εργασίας τους.

6. Περιοδικότητα έκδοσης του περιοδικού Το περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» εκδίδεται τρεις (3) φορές κάθε χρόνο (τετραμηνιαίο) και δημοσιεύονται σ’ αυτό, εργασίες αποκλειστικά των συνδρομητών του. Ο συγγραφέας ή ένας τουλάχιστον από τους συγγραφείς οποιουδή-ποτε υποβαλλόμενου άρθρου πρέπει να είναι ήδη εγγεγραμμένος συνδρομητής του περιο-δικού ή ταμειακώς τακτοποιημένο μέλος της Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών για το τρέ-χον έτος.

7. Διατήρηση του υλικού Οι συγγραφείς ενη-μερώνονται ότι το υλικό που υποβάλλεται, δια-τηρείται για ένα μήνα, μετά τη δημοσίευση. Αν υπάρχει αίτημα επιστροφής υλικού, πρέπει να δι-ατυπώνεται κατά την υποβολή των εργασιών.

ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΜΟΡΦΗ ΎΠΟΒΑΛΛΟΜΕΝΏΝ ΕΡΓΑΣΙΏΝ

8. Δακτυλογράφηση: Τα άρθρα πρέπει να εί-ναι δακτυλογραφημένα σε διπλό διάστημα, με γράμματα μεγέθους 12΄΄ και με λευκό περιθώ-ριο 2,5 cm σε όλες τις πλευρές κάθε σελίδας Α4. Οι σελίδες πρέπει να είναι αριθμημένες στην κάτω δεξιά γωνία (κείμενο και πίνακες), και τα σχήματα, γραφικά και φωτογραφίες να υποβάλλονται σε ξεχωριστά αρχεία, με συνε-χή αρίθμηση.

9. Σελίδα Ταυτότητας: Η πρώτη σελίδα κάθε άρθρου περιλαμβάνει τον τίτλο της εργασίας (μέχρι 15 λέξεις) και τα ονοματεπώνυμα του/των συγγραφέων, στην ελληνική και στην αγ-γλική γλώσσα. Κάθε ονοματεπώνυμο συνο-δεύεται από τα τυπικά προσόντα, τον τελευ-ταίο επαγγελματικό τίτλο, τον εργασιακό φο-ρέα, την ταχυδρομική και ηλεκτρονική διεύ-θυνση και τον αριθμό τηλεφώνου επικοινω-νίας του συγγραφέα. Σε περίπτωση περισσο-τέρων του ενός συγγραφέων, ορίζεται ποιός από αυτούς είναι υπεύθυνος για την επικοινω-νία με το περιοδικό. Οι συγγραφείς συστηματι-κών ανασκοπήσεων και ερευνητικών μελετών δεν μπορεί να είναι περισσότεροι των έξι (6), παρά μόνο κατ’ εξαίρεση, όταν πρόκειται για διεπιστημονικές, μεγάλης κλίμακας ή πολυκε-ντρικές μελέτες. Οι συγγραφείς περιγραφικών ανασκοπήσεων δεν μπορεί να είναι περισσότε-ροι των δύο (2). Η σελίδα ταυτότητας παραμέ-νει και φυλάσσεται στη Γραμματεία του περι-οδικού, μέχρι την ολοκλήρωση της ανώνυμης


8

κρίσης κάθε εργασίας, λαμβάνοντας ένα κωδι-κό αριθμό που κοινοποιείται στον συγγραφέα, με e-mail. Με βάση αυτόν τον αριθμό μπορεί ο ενδιαφερόμενος να ζητεί πληροφορίες για την εργασία του, μετά την υποβολή της.

10. Σελίδα Τίτλου: Αμέσως μετά τη σελίδα ταυτότητας ακολουθεί η σελίδα τίτλου, που περιλαμβάνει ένα περιγραφικό και ένα σύντο-μο τίτλο της εργασίας. Ο σύντομος τίτλος δι-ατυπώνεται στην ελληνική και αγγλική γλώσ-σα και δεν μπορεί να περιλαμβάνει περισσότε-ρες από πέντε(5) λέξεις. Σ’ αυτήν τη σελίδα δεν αναφέρονται τα ονοματεπώνυμα των συγγρα-φέων ή οποιοδήποτε άλλο στοιχείο που παρα-βιάζει την ανωνυμία τους, κατά τη διαδικασία της κρίσης.

11. Περιλήψεις και Λέξεις-Κλειδιά: Η σελίδα τίτλου ακολουθείται από δομημένες περιλή-ψεις (μέχρι 250 λέξεις) στην ελληνική και στην αγγλική γλώσσα, οι οποίες θα συνοψίζουν με ακρίβεια το περιεχόμενο της εργασίας. Η πε-ρίληψη περιλαμβάνει α) εισαγωγή, β) σκοπό ή σκοπούς, γ) μεθοδολογία, δ) αποτελέσμα-τα και ε) συμπέρασμα, ενώ δεν πρέπει να πε-ριλαμβάνει βιβλιογραφικές παραπομπές και συντομογραφίες. Κάθε περίληψη ακολουθεί-ται από, μέχρι έξι (6), λέξεις-κλειδιά, οι οποίες υποδεικνύουν το περιεχόμενο, το σκοπό και το επίκεντρο του άρθρου.

12. Κύριο Μέρος Εργασίας: Η έκταση του κυρίως μέρους του άρθρου πρέπει να είναι 2.000-5.000 λέξεις (εκτός των περιλήψεων, πι-νάκων και βιβλιογραφίας). Ενθαρρύνεται ιδιαί-τερα η υποβολή μικρών άρθρων (μέχρι 2.500 λέξεις κυρίως κειμένου και μέχρι δεκαπέ-ντε(15) βιβλιογραφικές παραπομπές). Η επιλο-γή αυτή προτείνεται για τη δημοσίευση μικρής έκτασης σημαντικών ερευνητικών δεδομένων, που δεν έχουν δυνατότητα επανάληψης ή γε-νίκευσης. Επιπλέον, οι εργασίες μικρής έκτα-σης έχουν αυξημένες πιθανότητες ταχύτερης δημοσίευσης.

Μια εργασία πρέπει να περιλαμβάνει ενδιάμε-σους τίτλους (επικεφαλίδες) που να δομούν το κείμενο. Οι προτεινόμενοι προς χρήση ενδιά-μεσοι τίτλοι περιλαμβάνουν: α) εισαγωγή, β) βιβλιογραφική ανασκόπηση, γ) σκοπός-οί, δ) ερευνητικά ερωτήματα ή υποθέσεις της μελέ-της, ε) δείγμα, στ) μέθοδος συλλογής δεδομέ-νων, ζ) αξιοπιστία και εγκυρότητα, η) ηθικά θέ-ματα, θ) ανάλυση δεδομένων, ι) αποτελέσμα-

τα/ευρήματα, ια) συζήτηση, ιβ) συμπεράσμα-τα και σημασία για τη νοσηλευτική πρακτική, ιγ) περιορισμοί της μελέτης, ιδ) ευχαριστίες κ.λπ. Οι ενδιάμεσοι τίτλοι πρέπει να επιλέγο-νται και να προσαρμόζονται, καθώς εξελίσσε-ται η συγγραφή του άρθρου και πρέπει να δια-κρίνεται η ιεραρχική σειρά τους. Π.χ. οι κύριοι ενδιάμεσοι τίτλοι θα αναγράφονται με κεφα-λαία γράμματα και bold, οι δευτερεύοντες με πεζοκεφαλαία και bold, οι τριτεύοντες με πλά-για κ.λπ.

ΑΝΏΝΎΜΙΑ ΎΠΟ ΜΕΛΕΤΗ ΠΛΗΘΎΣΜΟΎ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΜΕΝΗ ΣΎΓΚΑΤΑΘΕΣΗ

Στην εργασία δεν πρέπει να αναφέρονται ονο-ματεπώνυμα συγκεκριμένων ατόμων, νοσοκο-μείων η άλλων φορέων, για τη διατήρηση της ανωνυμίας, εκτός αν υπάρχει ρητή αποδοχή εκ μέρους των αναφερομένων. Επίσης, οι ασθε-νείς έχουν το θεμελιώδες δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικότητας το οποίο δεν θα πρέπει να παραβιάζεται χωρίς την πληροφορημένη συ-γκατάθεσή τους. Ωστόσο, στις περιπτώσεις που οι συγγραφείς κρίνουν ότι κάποια προσω-πικά στοιχεία των ασθενών είναι απαραίτητα για επιστημονικούς σκοπούς (όπως τα αρχικά των ονομάτων των ασθενών ή φωτογραφίες τους ή στοιχεία του νοσοκομείου όπου νοση-λεύτηκαν), θα πρέπει να ζητούν την πληροφο-ρημένη συγκατάθεση των ασθενών προκειμέ-νου να τα δημοσιεύσουν. Αυτό, σημαίνει ότι οι συγγραφείς υποχρεώνονται να δείχνουν το τελικό κείμενο της εργασίας τους (με τα συνο-δευτικά αρχεία: Εικόνων και Παραρτημάτων) το οποίο είναι προς υποβολή στο περιοδικό και να λαμβάνουν εγγράφως τη συγκατάθεση των ασθενών.Σε κάθε περίπτωση οι συγγραφείς θα πρέπει να καταβάλουν προσπάθεια για την εξασφά-λιση του μεγαλύτερου δυνατού βαθμού ανω-νυμίας των ασθενών. Για παράδειγμα, η κάλυ-ψη των ματιών σε μία φωτογραφία, δεν εξα-σφαλίζει πλήρως την ανωνυμία του εικονιζό-μενου. Οι αλλαγές σε κάποια χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ασθενών, είναι μία τεχνική που συστήνεται στους συγγραφείς, εφόσον βέβαια αυτές οι αλλαγές δεν παραποιούν-παρερμηνεύουν τα ερευνητικά αποτελέσμα-τα. Αλλαγές τέτοιου είδους θα πρέπει οπωσ-δήποτε να γνωστοποιούνται στον εκδότη του περιοδικού καθώς και να παρέχεται η διαβε-βαίωση ότι αυτές οι αλλαγές δεν επιφέρουν


καμία «αλλοίωση» επιστημονικής φύσεως. Η λήψη της έγγραφης πληροφορημένης συγκα-τάθεσης θα πρέπει να αναφέρεται στην ενότη-τα της μεθοδολογίας, στο τελικό κείμενο της προς υποβολή εργασίας.

ΤΗΡΗΣΗ ΚΏΔΙΚΑ ΑΝΘΡΏΠΙΝΏΝ ΔΙΚΑΙΏΜΑΤΏΝ

Σε περίπτωση που οι συγγραφείς δημοσιεύουν αποτελέσματα πειραμάτων, τα οποία έγιναν σε ανθρώπους θα πρέπει να δηλώσουν στην ενότητα της μεθοδολογίας, το αν αυτά έγιναν βάσει των όσων αναφέρονται στη Διακήρυ-ξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Ελσίνκι του 1975, όπως αυτή αναθεωρήθηκε το 2004. Αν τυχόν υπάρχουν κάποιες παρεκκλίσεις στη μεθοδολογία υλοποίησης των πειραμάτων σε σχέση με τα όσα αναφέρονται στη Διακήρυξη του Ελσίνκι θα πρέπει οι συγγραφείς οπωσδή-ποτε να αιτιολογούν αυτές τις παρεκκλίσεις.Ιδιαίτερα, όσον αφορά την εκπόνηση κλινικών μελετών (παρεμβατικών και μη), θα πρέπει οι συγγραφείς να δηλώνουν, στην ενότητα της μεθοδολογίας αν αυτές διεξήχθησαν μετά από έγκριση του Εθνικού Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΟΦ) σύμφωνα με την Υπουργική Απόφαση ΔΥΓ3/89292, ΦΕΚ Β1973/31-12-2003 (εναρμό-νιση με την Directive 2001/20/EC)Επιπλέον, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι τα δεδομένα είναι ιστορικά και πρέπει να αναφέ-ρονται στον αόριστο χρόνο. Ωστόσο, ο χρόνος συλλογής των δεδομένων πρέπει να αναφέρε-ται, τόσο στην περίληψη, όσο και στο κυρίως κείμενο. Για παράδειγμα, στην περίπτωση των εμπειρικών (ερευνητικών) μελετών, αυτό μπο-ρεί να διατυπωθεί ως εξής: «Η συλλογή των δε-δομένων έγινε κατά τη διάρκεια του 2007» ή «Η συλλογή των δεδομένων έγινε κατά τη δι-άρκεια 18 μηνών, στο χρονικό διάστημα 2006-2007». Σημειώνεται ότι στο περιοδικό «Νο-σηλεία και Έρευνα» δεν δημοσιεύονται άρ-θρα που αναφέρονται σε δεδομένα παλαιό-τερα των πέντε(5) ετών, εκτός αν αιτιολογείται επαρκώς η τρέχουσα σχετικότητα και χρησι-μότητά τους. Στις ποιοτικές μελέτες, τα άτομα πρέπει να αναφέρονται με αριθμούς ή ψευδώ-νυμα (σε εισαγωγικά) και να υπάρχει ισορρο-πία των αναφορών σε όλο το φάσμα των απα-ντήσεων.Στην περίπτωση των ανασκοπήσεων, πρέπει να αναφέρεται το έτος που έγινε η ανασκόπη-ση και το εύρος των ετών δημοσίευσης των

μελετών που ανασκοπήθηκαν. Ανάλογες λε-πτομέρειες πρέπει να αναφέρονται και στην περίπτωση ιστορικών μελετών. Οι στατιστικές δοκιμασίες που χρησιμοποιούνται, πρέπει να ορίζονται και, όπου είναι απαραίτητο, να τεκ-μηριώνονται με βιβλιογραφικές παραπομπές. Οι συντομογραφίες και τα σύμβολα πρέπει να χρησιμοποιούνται σπάνια και μόνον όταν επα-ναλαμβάνονται μεγάλα σε έκταση ονόματα ή εκφράσεις. Τα πλήρη ονόματα ή εκφράσεις θα αναφέρονται ολόκληρα κατά την πρώτη χρή-ση, ακολουθούμενα από τη συντομογραφία σε παρένθεση. Σε κάθε περίπτωση, θα ακολου-θούνται οι κανόνες που ισχύουν στις δημοσι-εύσεις του Royal Society of Medicine Press.

13. Αντικρουόμενα συμφέροντα: H εμπι-στοσύνη του κοινού στη διαδικασία κρίσης των υποβαλλόμενων άρθρων εξαρτάται εν μέ-ρει και από τον τρόπο διαχείρισης τυχόν αντι-κρουόμενων συμφερόντων κατά τη συγγρα-φή, την αξιολόγηση και τη λήψη της τελικής απόφασης εκ μέρους της διεύθυνσης σύντα-ξης για τη δημοσίευσή τους ή όχι. Αντικρου-όμενα συμφέροντα υφίστανται όταν κάποιος συγγραφέας (ή το ίδρυμα από το οποίο προ-έρχεται ο συγγραφέας), κάποιος κριτής ή ο δι-ευθυντής σύνταξης έχουν οικονομικές ή δια-προσωπικές σχέσεις που με αρνητικό τρόπο επηρεάζουν τις ενέργειές τους αναφορικά με το άρθρο που έχει υποβληθεί προς κρίση στο περιοδικό. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τις κοινές απαιτήσεις που πρέπει να πληρούν τα άρθρα τα οποία υποβάλλονται σε βιοϊατρικά περιοδικά (όπως αυτές έχουν εκδοθεί το Φε-βρουάριο του 2006 από τη Διεθνή Επιτροπή Εκδοτών Ιατρικών Περιοδικών) αντικρουόμε-να συμφέροντα υφίστανται όταν υπάρχουν οι-κονομικές σχέσεις (π.χ σχέσεις εργοδότη - ερ-γαζόμενου, ιδιοκτησίας περιουσίας, οικονο-μικών τιμητικών επάθλων, και αμειβόμενων εμπειρογνωμοσυνών), οι οποίες είναι οι πιο εύκολα αναγνωρίσιμες και αυτές που πιο συ-χνά υπονομεύουν την αξιοπιστία του περιο-δικού, των εκδοτών, των συγγραφέων και της επιστήμης γενικότερα. Ωστόσο, αντικρουόμε-να συμφέροντα μπορεί να προκύψουν και για άλλους λόγους, όπως οι κακές διαπροσωπικές σχέσεις, ο ακαδημαϊκός ανταγωνισμός κ.α. Οι συγγραφείς θα πρέπει να δηλώσουν στο τέ-λος του κειμένου της εργασίας τους και πριν από τον κατάλογο της βιβλιογραφίας, αν θε-ωρούν ότι η κρίση –αξιολόγηση της εργασία

10

p.7). Όλες οι αναφορές πρέπει να γίνονται από τις πρωτογενείς πηγές.Ο κατάλογος της βιβλιογραφίας ακολουθεί το σύστημα Harvard, π.χ. γράφεται με αλφαβη-τική σειρά, με βάση το επώνυμο του πρώτου συγγραφέα. Ο κατάλογος της βιβλιογραφίας πρέπει να περιλαμβάνει τα επώνυμα των συγ-γραφέων και τα αρχικά, τη χρονολογία της δη-μοσίευσης, τον τίτλο του άρθρου, το πλήρες όνομα του περιοδικού, τον αριθμό του τόμου (και τον αριθμό του τεύχους, εάν οι σελίδες του τόμου δεν είναι συνεχόμενες) και την πρώ-τη και τελευταία σελίδα του άρθρου. Όταν η παραπομπή αφορά βιβλίο, αναφέρεται ο συγ-γραφέας, η χρονολογία, ο τίτλος, ακολουθείται από τον εκδότη και την πόλη. Όταν η παρα-πομπή αφορά κεφάλαιο σε βιβλίο, πρέπει να δίνονται λεπτομέρειες για το συγγραφέα (είς) του βιβλίου, τη χρονολογία, τον τόπο δημοσί-ευσης και τον εκδοτικό οίκο. Οι παραπομπές που αναφέρεται ότι είναι «υπό δημοσίευση» («in press»), γίνονται αποδεκτές μόνον εάν συ-νοδεύονται από επιστολή αποδοχής του αντί-στοιχου περιοδικού. Παραδείγματα:Williams N. (2001). Patient resuscitation fol-lowing major thermal trauma. Nursing in Criti-cal Care: 6: 115-121Muller D, Harns P, Watley L. (1986). Nursing Children: Psychology Research and Practice. London: Harper Row.Lewis T, Hell J. (1992). Rhabdomyolysis and Myoglobinuria. In: Hall J, Schmidt G, Wood L. (eds), Principles of Critical Care, Volume 2. New York: McGraw Hill.Οι ιστοσελίδες (websites) αναφέρονται ως ακολούθως:National Institute for Clinical Excellence (2000) Final appraisal determination: Drugs for early thrombolysis in the treatment of acute myo-cardial infarction, NICE, www.nice.org.uk/arti-cle.asp?a =36672. Πρόσβαση στις 7 Οκτωβρίου 2006.

17. Πίνακες, Σχήματα, Γραφικά, Φωτογραφίες: Οι πίνακες πρέπει να αναφέρονται στο κείμενο ως Πίνακες, να αριθμούνται με τη σειρά παρά-θεσής τους, π.χ. ως Πίνακας 1, Πίνακας 2 κλπ και να ενσωματώνονται στη σωστή θέση τους στο κείμενο. Όλες οι εικόνες, συμπεριλαμβανο-

τους, δύναται να επηρεαστεί ή όχι από την ύπαρξη τυχόν αντικρουόμενων συμφερόντων όπως αυτά περιγράφονται παραπάνω.

14. Πηγές χρηματοδότησης: Οι συγγραφείς θα πρέπει να αναφέρουν τα λεπτομερή στοι-χεία (επωνυμία φορέα, στοιχεία επικοινωνίας, χορηγούμενο ποσό) όλων των χρηματοδοτι-κών πηγών από τις οποίες ενισχύθηκε η εκ-πόνηση της εργασίας τους. Παραδείγματα τέ-τοιων πηγών είναι: χρηματοδοτήσεις από εται-ρείες ιατρικού ενδιαφέροντος ή μη, υποτροφί-ες, επιχορηγήσεις προερχόμενες από εθνικούς ή κοινοτικούς πόρους, ενισχύσεις από επιστη-μονικούς φορείς (π.χ. επιστημονικές εταιρείες, μη κερδοσκοπικά ιδρύματα κ.λπ.). Επίσης, θα πρέπει να αναφέρεται αν η εργασία εκπονήθη-κε στο πλαίσιο κάποιου προγράμματος εθνι-κού ή διακρατικού, το οποίο χρηματοδοτή-θηκε από πόρους εθνικούς ή της αλλοδαπής. Στην περίπτωση αυτή, θα πρέπει να αναφέ-ρονται τα πλήρη στοιχεία του προγράμματος (φορέας ανάθεσης, χρονική διάρκεια, ποσό χρηματοδότησης κλπ). Τα παραπάνω στοιχεία θα πρέπει να αναφέρονται σε ξεχωριστή ενό-τητα μετά την ενότητα όπου γίνονται οι δηλώ-σεις περί αντικρουόμενων συμφερόντων.

15. Ευχαριστίες Μετά την ενότητα των χρη-ματοδοτικών πηγών ακολουθεί η προαιρετι-κή ενότητα των ευχαριστιών, στην οποία ανα-φέρονται τα ονόματα και οι ιδιότητες ατόμων που συνέβαλαν (π.χ. μέσω της παροχής πρωτο-γενών στοιχείων, ή μέσω της κριτικής ανάγνω-σης του κειμένου προς δημοσίευση ή μέσω της γνωμοδότησής τους) στην εκπόνηση της εργασίας (πέραν από τους συγγραφείς). Στην ενότητα αυτή, θα πρέπει να αναφέρονται και τυχόν χορηγοί-δωρητές υλικών και μέσων που ήταν απαραίτητα για τη διεξαγωγή της έρευ-νας.

16. Βιβλιογραφικές Παραπομπές Οι βιβλιο-γραφικές παραπομπές μέσα στο κείμενο πρέ-πει να αναφέρουν τα επώνυμα των συγγρα-φέων, ακολουθούμενα από τη χρονολογία, με χρονολογική σειρά, π.χ. (Lewis 1975, Barnett 1992, Chalmers 1994). Όταν υπάρχουν περισ-σότεροι από δύο συγγραφείς, αναφέρεται το όνομα του πρώτου συγγραφέα και ακολουθεί-ται από et al., π.χ. (Barder et al. 1994), αλλά όλοι οι συγγραφείς πρέπει να αναφέρονται στον κατάλογο της βιβλιογραφίας. Όταν στο κεί-μενο υπάρχουν εισαγωγικά, πρέπει πάντα να αναφέρεται και η σελίδα, π.χ. (Chalmers 1994,


μένων των φωτογραφιών, πρέπει να αναφέρο-νται στο κείμενο ως Σχήματα και να αριθμού-νται με τη σειρά παράθεσής τους, π.χ. Σχήμα 1, Σχήμα 2 κλπ. Πίνακες και Σχήματα πρέπει να έχουν τίτλο και μπορούν να συνοδεύονται από επεξηγηματικό κείμενο (λεζάντα), που δεν θα υπερβαίνει τις τριάντα(30) λέξεις. Το περιοδικό διατηρεί το δικαίωμα προσαρμογής του μεγέ-θους των σχημάτων, για τεχνικούς λόγους.Σε περίπτωση χρησιμοποίησης υλικού (περι-λαμβανομένων των σχημάτων, πινάκων κ.λπ.) που έχει ήδη δημοσιευθεί αλλού, πρέπει να εξασφαλίζεται, πριν την υποβολή ενός άρ-θρου, η άδεια των αρχικών συγγραφέων ή αυ-τών που κατέχουν τα πνευματικά δικαιώματα του αναπαραγόμενου υλικού. Οι συγγραφείς των δημοσιευμένων άρθρων έχουν την ευθύ-νη για οποιαδήποτε επίπτωση από παραβίαση του copyright τρίτων.

ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΚΡΙΣΗΣ

18. Όλες οι υποβαλλόμενες εργασίες κρίνο-νται (ως ανώνυμες) από δύο(2) ανεξάρτητους Κριτές και, εφόσον περιλαμβάνουν σύνθετες στατιστικές δοκιμασίες, από στατιστικολόγο. Οι Κριτές αποφαίνονται αν ένα άρθρο είναι α) δημοσιεύσιμο ως έχει, β) δημοσιεύσιμο ύστε-ρα από διορθώσεις ή γ) μη δημοσιεύσιμο. Σε περίπτωση διαφωνίας των κριτών αποφαίνε-ται οριστικά η Διεύθυνση Σύνταξης, λαμβάνο-ντας υπόψη τις παρατηρήσεις και των δύο Κρι-τών. Αν οι κριτές υποδείξουν διορθώσεις, η εργα-σία επιστρέφεται από τη γραμματεία του περι-οδικού στον/στους συγγραφείς για επαναδια-τύπωση και επανυποβολή το αργότερο εντός 6 εβδομάδων από την ημερομηνία αποστολής των σχολίων του κριτή (η διάρκεια διόρθωσης των εργασιών από τους κριτές ανέρχεται συ-νήθως σε 6-8 εβδομάδες και σε κάποιες περι-πτώσεις μπορεί να φτάσει και τις 10 εβδομά-δες). Κατά την επανυποβολή ο/οι συγγραφείς θα πρέπει μέσω επιστολής προς το διευθυ-ντή σύνταξης να δηλώσει/ουν τις διορθώσεις που έχουν κάνει σύμφωνα με τις υποδείξεις των κριτών. Η διορθωμένη εργασία, εάν κριθεί αναγκαίο, ξαναστέλνεται στους Κριτές οι οποί-οι επιβεβαιώνουν ή όχι τη διόρθωση του κει-μένου σύμφωνα με τις συστάσεις τους, οπό-τε η διεύθυνση σύνταξης λαμβάνει την τελική της απόφαση για τη δημοσίευση του άρθρου

Δοκίμιο, Ανάτυπο, Πρόσθετα Αντίτυπα

19. Ηλεκτρονικό Ανάτυπο Μετά τη δημοσί-ευση αποστέλλεται στο συγγραφέα που είναι υπεύθυνος για την επικοινωνία, η ηλεκτρονι-κή διεύθυνση της δημοσίευσης. Ηλεκτρονικά ανάτυπα διανέμονται από αυτόν, στους υπό-λοιπους συγγραφείς. Το περιοδικό δεν εκδίδει τυπογραφικά ανάτυπα των δημοσιευόμενων εργασιών.

ΠΝΕΎΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΏΜΑΤΑ

20. Προϋπόθεση για τη δημοσίευση οποιασ-δήποτε εργασίας στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα» είναι η παραχώρηση από τους συγγραφείς αυτού του αποκλειστικού δικαιώ-ματος στην Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών. Μαζί με το δοκίμιο αποστέλλεται στους συγ-γραφείς ειδικό έντυπο παροχής άδειας απο-κλειστικής δημοσίευσης, το οποίο συμπλη-ρώνεται, υπογράφεται και επιστρέφεται ταχυ-δρομικά στο περιοδικό, μαζί με το διορθωμέ-νο δοκίμιο του άρθρου.Όταν ένα άρθρο προέρχεται από μεγάλη ερευ-νητική μελέτη και οι ίδιοι ή άλλοι συγγραφείς έχουν προετοιμάσει επιπλέον άρθρα (χωρι-στές παρουσιάσεις), τα οποία έχουν δημοσιευ-θεί ή υποβληθεί προς δημοσίευση σε αυτό ή άλλο περιοδικό, ο συγγραφέας που είναι υπεύ-θυνος για την επικοινωνία οφείλει να ενημε-ρώσει τη Διεύθυνση Σύνταξης, προκειμένου να διασφαλισθεί ότι δεν παραβιάζονται πνευ-ματικά δικαιώματα τρίτων. Οποιαδήποτε επί-πτωση από παραβίαση πνευματικών δικαιω-μάτων βαρύνει τους συγγραφείς των δημοσι-ευμένων άρθρων και το περιοδικό θα προβαί-νει στις ανάλογες ενέργειες.

ΤΕΛΙΚΗ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ

Παρακαλούνται οι συνδρομητές που προ-ετοιμάζουν εργασίες προς δημοσίευση στο περιοδικό «Νοσηλεία και Έρευνα», να τηρούν σχολαστικά τις παραπάνω Οδηγίες προς τους Συγγραφείς, προς αποφυγή κα-θυστερήσεων στη δημοσίευση των εργα-σιών τους και στην κυκλοφορία των τευ-χών.

12

GENERAL INFORMATION

1. “Nursing Care and Research” publishes, fol-lowing peer review, articles in Greek or English, contributing to the understanding and devel-opment of all aspects of nursing care. The Ed-itorial Department receives manuscripts relat-ing to nursing practice, research, education and management, with scientific, theoretical or philosophical basis.

2. Papers published in the journal belong to one of the following categories: a) research studies, b) literature reviews and c) articles re-lating to developments in nursing practice, education and management. Additionally, let-ters (no longer than 500 words), including re-views or comments on previously published work, are published if submitted within two (2) months from the publication of the research concerned.

3. Manuscripts must be submitted exclusive-ly to the “Nursing Care and Research” journal, they must not have been published in print or electronic form, or undergo peer review at an-other journal or medium at the time of sub-mission. The Editorial Director decides time of publication and reserves the right to change manuscript format; however, large or substan-

tial changes are made only following author consent.

Authors should avoid submitting two man-uscripts from the same study without clear justification. Also, they should not include in new work material from background litera-ture reviews that have already been published (eg avoidance of self-plagiarism). In the event that two papers emerge from the same re-search study, presenting different aspects of the work at hand, they must be submitted in-dependently and not as two parts of the same article. Each article should be autonomous and must not include the other, although cross - references can be made. When a com-plete description of the research methodology is made in the first article a brief description is sufficient in the the second provided the first is adequately referenced. Generally, one should avoid publishing numerous individual papers emanating from the same study (“salami slic-ing”) and instead should focus on the different aspects and research findings within a single publication.

If the manuscript is accepted for publication, the authors must complete and send via fax at 00302107461485 the Non-Publication in An-other Medium Form, which forms part of the supporting files as required in the submission process.

Instructions for AuthorsMISSION AND AIM OF THE JOURNAL

“Nursing Care and Research” is a peer-reviewed journal accepting manuscripts from researchers from Greece and abroad. Its mission is to contribute to the development of nursing science and practice in Greece as well as internationally. The aim is to promote and disseminate new knowledge and research data for eventual application in clinical practice. To this end, nurses and other affiliated researchers are invited to submit high-calibre manuscripts in Greek or English. The journal welcomes original research papers, reviews, theoretical or philosophical articles, interesting clinical cases and methodological articles from experts. Nursing Care and Research is recognized at national level (FEK issue B 1961/23-9-2008) and is indexed at the CINHAL, EBSCO and SCOPUS International Databases.


4. Author participation in the drafting pro-cessAll authors cited in a manuscript must have ac-tively contributed to the conception and de-sign of the study and/or the analysis and in-terpretation of data and/or in drafting the manuscript and all should have analysed and approved the content of the final version sub-mitted for publication. Participation only in the funding-seeking process or data collection does not justify listing among the authors, and can be acknowledged in the Acknowledge-ment section. For this reason, when several au-thors are cited, a separate letter is required ex-plaining in detail the contribution of each (eg methodological design, statistical analysis and interpretation, drafting of final text, reviewing and editing, literature review etc). The editori-al department reserves the right to contact au-thors to obtain clarifications on specific issues. 5. Submission processManuscripts for publication are submitted elec-tronically via e-mail: [email protected] in Word for Windows format. Figures, tables, graphics and images (only black & white) are to be submitted in separate files in JPEG, GIF, TIFF, Microsoft PowerPoint and Excel formats. Authors are advised to confirm that their work has been received by contacting the Secre-tariat on weekdays between 10.00-16.00, tel: 00302106512282. In addition, authors should always maintain a copy of their work.

6. Periodicity The journal is published three (3) times per year (quarterly) and includes research pa-pers submitted exclusively by its subscribers. The author or at least one of the authors of any manuscripts submitted must already be a registered subscriber of the journal or a paid member of the Nursing Studies Society for the current year.

7. Retention of materialAuthors are advised that submitted manu-scripts are kept in record for one month af-ter publication. If there is a request for the re-

turn of any material it should be clearly stated when manuscripts are being submitted.

Organisation and format8. Script: Texts should be double-spaced, with font size 12 and 2.5 cm white margin on all sides of each A4 page. All pages must be numbered in the lower right corner and the figures, tables, graphics and photos are to be submitted in separate pages, in continuous numbering.

9. Identification Page: The first page of each manuscript includes the title (up to 15 words) and the names of the authors in Greek and En-glish. Each author name is accompanied by qualifications, the last professional title, em-ployer, mailing and e-mail address and tele-phone number. In case of several authors, the name of the author to whom inquiries regard-ing the paper should be directed must be indi-cated (corresponding author).The authors of research studies cannot exceed six (6), apart from exceptional circumstanc-es when it comes to multi-disciplinary, large-scale multicenter studies. The authors of oth-er types of manuscripts cannot exceed two (2). All authors listed in the manuscript must have made an active contribution to the conception and design of the study and/or the analysis and interpretation of data and/or in the draft-ing of the manuscript and everyone should have studied and approved the final version submitted for publication. Participation only in the funding-seeking process or data collec-tion does not justify listing among the authors, and can be acknowledged in the Acknowledg-ment section.The identification page will be stored at the journal’s Secretariat office until the comple-tion of each anonymous peer review, receiv-ing a code number communicated to the au-thor via e-mail. With this number the author can request information on the progress of their manuscript following submission.

10. Title Page: Immediately after the identi-fication page, follows the title page, which in-cludes the title and the running title of the pa-per. The running title will appear in Greek and

14

English language and cannot exceed five (5) words. This page does not list names of au-thors or any other item that violates their ano-nymity during the peer-review process.

11. Abstracts and Keywords: The title page is followed by the abstracts (up to 250 words) in Greek and English, which will accurately sum-marize the content of the work. The abstract includes a) introduction, b) aim(s), c) method-ology, d) results and e) conclusion, and must not contain bibliographical references and ab-breviations. Each abstract is followed by up to six (6) keywords that indicate the content, pur-pose and focus of the manuscript.

12. Main body of work: The area of the main body of the manuscript should be 2,000-5,000 words (excluding abstracts, tables and bibliog-raphy). Short manuscripts (up to 2,500 words in the main body and up to fifteen (15) refer-ences) are particularly welcome. This option is recommended for the dissemination of small-scale research studies of outstanding val-ue, without the possibility of extrapolations or repetition. In addition, smaller-scale man-uscripts are more likely to reach publication stage faster. The manuscript should include headings to further clarify text sections. Proposed head-ings include: a) introduction, b) literature re-view, c) aims, d) research questions and assumptions, e) sample f) data collection pro-cess, g) reliability and validity, h) ethical issues, i) data analysis, j) results, k) discussion, l) lim-itations of the study,m) conclusions and rel-evance to nursing practice, n) acknowledg-ments etc. Headings must be selected and adapted to content needs and their hierarchi-cal order should be clearly distinguishable; for example first level headings should appear in upper case and bold fonts, second level head-ings in lower case and bold fonts, third level headings in italics and so on and so forth.

Study population anonymity and informed consent

In order to ensure anonymity, the manuscript should not include the names of specific in-dividuals, hospitals or other entities, without their explicit consent. Furthermore, patients retain a fundamental right in regards to re-specting their privacy which should not be in-fringed without their informed consent. How-ever, in those cases where the authors consider that certain personal patient data are essen-tial for scientific purposes (such as patient ini-tials or photographs or names of hospitals) in-formed consent is necessary. This means that authors are required to show the final version of their work (with the accompanying files: Im-ages and Annexes) prior to submission to the journal and receive written consent from the patients. In each case, the authors should make an ef-fort to ensure the greatest possible degree of patient anonymity. For example, covering the eye area in photos does not fully ensure the anonymity of the depicted. Changes in some patient characteristics is the technique rec-ommended to authors, provided that these changes do not distort/misinterpret the re-search results. Such changes should always be communicated to the publisher along with as-surances that these changes will not result in any “alteration” of a scientific nature. Obtain-ing of the written informed consent should be stated in the methodology section, in the final text of the submitted manuscript.

ADHERING TO THE HUMAN RIGHTS CODE OF CONDUCT

Should authors publish results of studies con-ducted on humans, the methodology section should indicate whether they were conducted according to the principles of the Declaration of Human Rights, (Helsinki 1975) as revised in 2004. Should certain processes deviate from these principles, these must be methodolog-ically outlined and justified. Specifically, concerning clinical studies (in-vasive or not), authors should indicate, in the methodology section whether they were con-ducted upon approval of the National Agency


for Medicines (EOF) in accordance with Minis-terial Decision DYG 3/89292 Gazette V1973/31-12-2003 (aligned with Directive 2001/20/EC). It should also be indicated that data is histori-cal and should be referred to in the past tense. The time of data collection should be reported in both the abstract and the main text. For ex-ample, in the case of empirical studies, this can be stated thus: “Data collection was carried out during 2007” or “Data collection was performed over 18 months, in the 2006-2007 period.” Note that the “Nursing Care and Research” journal does not publish studies citing data older than five (5) years, unless current relevance is suffi-ciently justified. In qualitative studies, individu-als should refer to numbers or aliases (in quotes) and mentions should be balanced equally across the full range of responses. In the case of reviews, the year of the review should be reported and the range of publica-tion years of the studies reviewed should be reported. Such details should be mentioned in historical studies. The statistical tests used, ought to be defined and, where necessary, documented with references. Abbreviations and symbols should be used rarely and only in the case of names or expres-sions of extensive length. The full names or ex-pressions will be referred to during first use, followed by the abbreviation in parentheses. In any case, abbreviations will follow the rules set out by the Royal Society of Medicine Press.

13. Conficts of interestPublic confidence in the peer-review process depends partly on the management of any conflicting interests arising in the writing, eval-uation and final publication decision as artic-ulated by the editorial department. Conflicts of interest arise when an author (or the institu-tion to which the author belongs to), a review-er or the Managing Editor maintain financial or personal relationships that can in a negative way affect their actions/judgment regarding the manuscript submitted to the journal. More specifically, according to the requirements for

manuscripts submitted to biomedical journals (as issued in February 2006 by the Internation-al Committee of Medical Journals Publishers) conflicting interests arise when financial rela-tionships exist (eg employer – employee, own-ership of property, financial honorary prizes, and paid expert opinions) and these are the most easily identifiable cases and those that most often undermine the credibility of the journal, the publishers, the authors and the sci-entific endeavours in general. However, con-flicting interests may arise for other reasons as well such as poor interpersonal relationships, academic competition etc.

Authors must indicate at the end of the text and prior to the references section if they con-sider that the peer review of their work may be affected or not by the existence of any conflict of interest as described above. 14. Sources of fundingAuthors should indicate details (entity name, contact information, amount awarded) of all funding sources from which their research benefitted. Examples of such sources in-clude: medical or non-medical interest com-pany funds, scholarships, national or Europe-an Community grants, support from scientific bodies (eg scientific societies, non -profit insti-tutions etc.). It should also be indicated if the work was carried out as part of a national or transnational program, financed by nation-al or international sources. In this case, full de-tails of the program (awarding body, duration, amount of funding, etc.) must be disclosed. This information should be listed in a separate section following the conflicts of interest sec-tion. 15. AcknowledgementsThe funding sources section is followed by the optional Acknowledgements section, stat-ing the names and affiliations of all those who contributed (eg through the provision of pri-mary data, or by reviewing the text or provid-ing their opinion) to the drafting of the man-uscript (apart from the authors). This section

16

should acknowledge any sponsors donating materials and tools required for the research.

16. Bibliographic References: Bibliograph-ic references in the text should indicate the names of the authors followed by the date in chronological order, eg. (Lewis 1975, Barnett 1992, Chalmers 1994). When there are more than two authors, the name of the first author followed by et al., eg. (Barder et al. 1994), is ref-erenced in the text but all authors should be listed in the bibliography. When quotes are used in the text, the page should be referred to eg. (Chalmers 1994, p.7). All references must be from primary sources.The literature list follows the Harvard system, written in alphabetical order based on the sur-name of the first author. The list should in-clude authors’ surnames and initials, the date of publication, article title, full name of journal, volume number (and issue number if the vol-ume pages are not consecutive) and the first and last page of the article. When the refer-ence applies to a book, the author, the date, the title, followed by the publisher and the city must be stated. When the reference applies to a chapter in a book, details on the author(s) of the book, the date, place of publication and publisher must be provided. These references that are said to be “in press”, shall be accepted only if accompanied by a letter of acceptance from the journal in question.

Examples:Williams N. (2001). Patient resuscitation follow-ing major thermal trauma. Nursing in Critical Care: 6: 115-121Muller D, Harns P, Watley L. (1986). Nursing Children: Psychology Research and Practice. London: Harper Row.Lewis T, Hell J. (1992). Rhabdomyolysis and Myoglobinuria. In: Hall J, Schmidt G, Wood L. (eds), Principles of Critical Care, Volume 2. New York: McGraw Hill.Websites are refencees as follows:National Institute for Clinical Excellence (2000) Final appraisal determination: Drugs for early thrombolysis in the treatment of acute myo-cardial infarction, NICE, www.nice.org.uk/ar-

ticle.asp?a =36672. Last access on 7 October 2006.

17. Figures , Tables , Graphics , Photos :Tables must be referred to herein as Tables, numbered in the order they are presented, eg as Table 1, Table 2, etc. and incorporated in the correct place in the body of the text. All imag-es, including photos, must be referred to here-in as Figures and numbered in the order they are presented, eg Figure 1, Figure 2 etc. They must also be captioned and may be accom-panied by a legend not exceeding thirty (30) words. Figures of all forms will cover a single column (width 86mm) or two columns when needed (width 177mm). The journal reserves the right to adjust the size of figures for tech-nical reasons. When material (including figures, tables, etc.) that has already been published elsewhere ap-pears in the manuscript, the written permis-sion of the original authors (or those who own the copyright of said material) must be ob-tained. The authors of published papers are fully liable for any copyright infringement.

Peer-review process18. All submitted work is reviewed (anony-mously) by two (2) independent referees/re-viewers and, if they contain complex statistical methodologies by a statistician as well. Re-viewers decide whether an article is a) accept-ed, b) requires modifications or c) rejected. In case of disagreement among the reviewers, the Managing Editor will reach a final decision, taking into account all reviewer comments. If the reviewers suggest modifications, the manuscript is returned by the journal secretar-iat to the corresponding author for redrafting and resubmission within six weeks from the date the comments were made (the review process spans usually 6-8 weeks and in some cases can reach up to 10 weeks). During resub-mission, authors are required to indicate the modifications they have carried out in accor-dance to reviewer instructions in a letter to the Managing Editor. The modified manuscript is forwarded to the reviewers if deemed neces-


sary, and they confirm whether or not modi-fications comply with their recommendations. At that point the Managing Editor reaches the final decision to publish the article.

19. Electronic Reprint: Following publica-tion, the corresponding author will receive an electronic reprint of the article in PDF format. Electronic reprints will be distributed by him/her to the other authors. The journal does not issue printed reprints of published work.

COPYRIGHT20. In order to publish any article in the “Nurs-ing Care and Research” journal, the authors are asked to grant this exclusive right to the Soci-ety for Nursing Studies. Along with the draft for modifications the authors receive an Au-thorization for Exclusive Publication form which must be filled, signed and returned by mail (or by email as a pdf file) to the journal, along with the modified manuscript. When a paper is derived from an extensive re-search study and the same or other authors

have prepared additional papers, which have been published or submitted for publication in this or other journals, the corresponding author must notify the Managing Editor so as to ensure that third party copyright is not in-fringed. Any impact emanating from copyright infringement lies exclusively with the authors of published articles and the journal will pro-ceed with all necessary actions. FINAL NOTESubscribers preparing manuscripts for publi-cation in the “Nursing Care and Research” jour-nal are requested to adhere to these Instruc-tions for Authors carefully in order to avoid delays in the publication of their work and the publication of new volumes of the journal.

Εταιρεία Νοσηλευτικών Σπουδών

Διοικητικό Συμβούλιο Εταιρείας Νοσηλευτικών Σπουδών

Πρόεδρος: Όλγα Σίσκου Αντιπρόεδρος: Μαρία Καθαράκη Γενική Γραμματέας: Μαρία Χατζοπούλου Ειδική Γραμματέας: Ευανθία Κωνσταντάκη Ταμίας: Αργυρώ Ψυχογυιού Μέλη: Μαρία Χαρχαρίδου Στέλιος Κατσαραγάκης

18

Οι ηλικιωμένοι αυξάνονται συνεχώς και αναμένε-ται το 2030 ένας στους τρεις ευρωπαίους να είναι πάνω από 60 ετών (DART 2012). Ως αποτέλεσμα αυξάνονται και οι ανάγκες για κατάλληλες υπη-ρεσίες που θα τους βοηθούν να διατηρήσουν κα-λή ποιότητα ζωής για όσο μεγαλύτερο χρονικό διάστημα αυτό είναι εφικτό. Δυστυχώς, συχνά η γήρανση συνοδεύεται από αρνητικές στάσεις και αντιλήψεις όχι μόνο του γενικού πληθυσμού αλ-λά και όσων τους φροντίζουν. Δημιουργείται έτσι η ανάγκη να υιοθετηθεί μια θετική στάση και αντίληψη για τη γήρανση που θα αφορά στην αλλαγή των απόψεων όλης της κοινωνίας για τις δυνατότητες των ηλικιωμένων. Η πρόκληση είναι πώς μπορεί κανείς να κάνει αυτό το όραμα πραγ-ματικότητα. Ένας τρόπος για την αλλαγή των αντιλήψεων ως προς τη γήρανση είναι μέσω της εκπαίδευσης, ιδιαίτερα των επαγγελματιών υγείας και πρό-νοιας. Το ερώτημα που προκύπτει σήμερα είναι εάν όσοι καλούνται να παρέχουν αυτές τις υπη-

ρεσίες είναι κατάλληλα προετοιμασμένοι. Αυτό ήταν το ερώτημα που οδήγησε στη συγγραφή και υποβολή για χρηματοδότηση από το πρό-γραμμα Έρασμος+ της πρότασης για την ανάπτυ-ξη ενός Ευρωπαϊκού Πλαισίου Βασικών Ικανοτή-των (ECCF) για τη φροντίδα των ηλικιωμένων από τους επαγγελματίες υγείας και πρόνοιας. Στο πρόγραμμα με τίτλο “European Later Life Active Network-ELLAN” συμμετείχαν συνολικά 26 εταί-ροι από 26 χώρες, μεταξύ αυτών η Ελλάδα και η Κύπρος και επέτυχε τριετή χρηματοδότηση (2013-2016) και ήδη οδεύει προς την ολοκλήρω-σή του (ELLAN, http://ellan.savonia.fi/).Ο κύριος σκοπός του προγράμματος ήταν η ανά-πτυξη ενός κοινά συμφωνημένου πλαισίου ικα-νοτήτων για την εργασία με τους ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, το οποίο θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την ανά-πτυξη και βελτίωση των προγραμμάτων σπου-δών.

Το Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Βασικών Ικανοτήτων για την εκπαίδευση των επαγγελματιών υγεί-ας και πρόνοιας για τη φροντίδα των ηλικιω-μένων-ELLAN Project1

Παναγιώτα Σουρτζή, Καθηγήτρια Τμήματος Νοσηλευτικής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Χρυσούλα Λεμονίδου, Καθηγήτρια Τμήματος Νοσηλευτικής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

1 Με την υποστήριξη του Προγράμματος Δια Βίου Μάθησης της ΕΕ. Η υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την παραγωγή της παρούσας έκδοσης, δεν συνιστά αποδοχή του περιεχομένου, το οποίο αντανακλά τις απόψεις μόνον των δημιουργών, και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν φέρει ουδεμία ευθύνη για οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών που εμπεριέχονται σε αυτό.

ΑΡΘΡΟ ΣΎΝΤΑΞΗΣ


Στο πλαίσιο του προγράμματος, οργανώθηκαν υπο-ομάδες εργασίας, οι οποίες πραγματοποίη-σαν:• ευρεία βιβλιογραφική ανασκόπηση για την

υπάρχουσα γνώση για τις ικανότητες που πρέπει να έχουν οι επαγγελματίες υγείας και πρόνοιας για τη φροντίδα των ηλικιωμένων (Roodbol & Dijkman 2016).

• ποιοτική μελέτη για τις προσδοκίες των ηλικι-ωμένων για τη φροντίδα τους από τους επαγ-γελματίες υγείας και πρόνοιας (Soares 2015.)

• μελέτη επισκόπησης για τις απόψεις των εκ-παιδευτών για τις απαιτούμενες ικανότητες των επαγγελματιών υγείας και πρόνοιας ώστε να παρέχουν ποιοτική φροντίδα στους ηλικι-ωμένους (Felsmann & Andruszkiewicz 2015).

• μελέτη των στάσεων των φοιτητών υγείας και πρόνοιας προς τους ηλικιωμένους και την ερ-γασία με αυτούς και τέλος (Coffey et al. 2015).

• ποιοτική μελέτη των εκπαιδευτικών μεθόδων που χρησιμοποιούνται στην ανώτατη εκπαί-δευση για την προετοιμασία των μελλοντικών επαγγελματιών υγείας και πρόνοιας για την εργασία με ηλικιωμένους (Schoofs 2015).

Μετά την ολοκλήρωση των επιμέρους ερευνητι-κών μελετών και τη σύνθεση των ευρημάτων, ξε-κίνησε η εργασία για τη διερεύνηση των βασικών και απαραίτητων ικανοτήτων των επαγγελματι-ών υγείας και πρόνοιας για τη φροντίδα των ηλι-κιωμένων. Ως βάση για την ανάπτυξη του πλαισί-ου χρησιμοποιήθηκε το μοντέλο CanMed (Frank et al. 2014), το οποίο έχει χρησιμοποιηθεί ευρύ-τατα τα τελευταία χρόνια στην ανάπτυξη εκπαι-δευτικών προγραμμάτων κυρίως για επιστήμο-νες και επαγγελματίες υγείας. Το Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Βασικών Ικανοτήτων βα-σίζεται στην παραδοχή ότι όλοι οι επαγγελματί-ες υγείας και πρόνοιας εκτελούν διαφορετικούς ρόλους κατά τη φροντίδα των ηλικιωμένων. Το πλαίσιο περιγράφει έναν ελάχιστο κατάλογο ικα-νοτήτων που αποτελούν κοινή βάση για όλους τους επαγγελματίες. Οι ικανότητες αναπτύχθη-καν για να εφαρμοστούν για προπτυχιακά ή με-ταπτυχιακά προγράμματα σπουδών. Για την ανά-πτυξή τους έλαβε χώρα μία μελέτη Delphi με 24 ειδικούς από 8 χώρες (Dijkman & Roodbol 2015). Το μοντέλο περιλαμβάνει επτά ρόλους: Ειδικός, ο Επικοινωνών, Συνεργάτης, Διοργανωτής, Συ-νήγορος, Λόγιος, Επαγγελματίας. Σε κάθε ρόλο

αντιστοιχούν συγκεκριμένες ικανότητες, ενώ για την κάθε ικανότητα έχουν προσδιοριστεί οι δεί-κτες απόδοσης και το τελικό αποτέλεσμα.Οι προαναφερόμενες βασικές ικανότητες ανα-πτύχθηκαν σε πανευρωπαϊκό πλαίσιο, με βά-ση την εμπειρική έρευνα που συμπεριέλαβε και τους ηλικιωμένους. Το πλαίσιο θα διατίθεται στη γλώσσα της κάθε χώρας έτσι ώστε οι φορείς της ανώτατης εκπαίδευσης να μπορούν να το χρη-σιμοποιούν για τη βελτίωση υπαρχόντων ή την ανάπτυξη νέων προγραμμάτων για την εκπαί-δευση των επαγγελματιών υγείας και κοινωνικής πρόνοιας. Το τελικό αναμενόμενο αποτελέσματα θα είναι καλύτερη ποιότητα των προγραμμάτων σπουδών που σχετίζονται με τη γήρανση. Επι-πλέον, το πλαίσιο των βασικών ικανοτήτων επι-τρέπει την αξιολόγηση της επάρκειας των επαγ-γελματιών και υποστηρίζει την αναγνώριση των αναγκών για περαιτέρω κατάρτιση και εστίαση της εκπαίδευσης, για περαιτέρω ενίσχυση της αναγκαίας γνώσης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Coffey, A., Buckley, C., Gaidys, U., Sansoni, J., Arola, M.,

Deimante-Hartmane, D., Corvo, E., Auer, S., Peters-en-Ewert, C., & Tyrrell, M. (2015). Beliefs of students about growing older and perceptions of working in gerontology. Nursing Older People, 27(1), 33-37.

DART – Declining, Ageing and Regional Transforma-tion 2012. Final report. http://www.dart-project.eu/fileadmin/OrdnerRedakteure/0103_Achieve-ments/DART_final_report_web.pdf. Accessed 23.2.2016.

Dijkman, B. & Roodbol, P. (2015). European Compe-tence Framework for working with older persons by professional´s health and social care. Report draft.

ELLAN – European Later Life Active Network. Ac-cessed 23.2.2016 http://ellan.savonia.fi/

Felsmann, M. & Andruszkiewicz, A. (2016). The opin-ions of health and social care professionals on im-portant competencies in caring for older people. Report draft.

Frank, J.R., Snell, L.S. & Sherbino J. (eds.) (2014). Draft CanMEDS 2015 Physician Competency Frame-work – Series III. Ottawa: The Royal College of Phy-sicians and Surgeons of Canada; 2014 September. Accessed 6.4.2016 http://www.royalcollege.ca/portal/page/portal/rc/common/documents/can-meds/framework/canmeds2015_framework_se-ries_III_e.pdf

20

Roodbol, P.F. & Dijkman, B. L. (2016). Generic compe-tences for health and social workers working with older persons. Literature Review: A secondary analysis. Report draft.

Schoofs, G. (2015). Motivating Health and Social Care students to choose a career in Gerontology through innovative education. Report draft.

Soares, C. (2015). Older people’s views on profession-al competences. Report draft.

22

ΕΡΕΎΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΠΕΡΙΛΗΨΗΕΙΣΑΓΩΓΗ: Στο πλαίσιο του προγράμματος «Υγιείς Πόλεις» συλλέχτηκαν το 2013-2014 πληροφορίες σχετικά με την κατάσταση υγείας των πολιτών της Λευκωσίας. Στην συλλογή αυτή συμπεριλαμβάνο-νταν και στοιχεία για την διενέργεια μαστογραφίας στις γυναίκες.ΣΚΟΠΟΣ: Η διερεύνηση του προγράμματος προσυ-μπτωματικού ελέγχου καρκίνου μαστού στις γυναίκες ηλικίας ≥40 ετών και η συσχέτιση με πιθανούς προσ-διοριστικούς παράγοντες.ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ: Με βάση την απογραφή του 2011 επιλέχτηκε ένα αντιπροσωπευτικό στρωματοποι-ημένο δείγμα γυναικών στην Λευκωσία, όπου 297 γυναίκες (≥40 ετών) απάντησαν σε προσωπικές συ-νεντεύξεις σε ερωτήσεις που αφορούσαν τον προσυ-μπτωματικό έλεγχο του καρκίνου του μαστού. Η στα-τιστική ανάλυση πραγματοποιήθηκε με το IBM SPSS 22.ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ: Συνολικά 231 (77,8%) γυναίκες υποβλήθηκαν σε μαστογραφία. Το 43,1% έκαναν την πρώτη τους μαστογραφία μεταξύ 40-49 ετών και το 21,9% μεταξύ 50-59 ετών. Οι γυναίκες ηλικίας 70 ετών και άνω είναι 10 φορές λιγότερο πιθανό να έχουν κάνει μαστογραφία σε σχέση με τις γυναίκες των 50-69 ετών (OR=0,10, 95% ΔΕ:0,03-0,37, p=0,001).

Τα ποσοστά ελέγχου μαστογραφίας των γυναικών ηλικίας 40-49 ετών δεν διαφέρουν σημαντικά με τα ποσοστά ελέγχου του πληθυσμού-στόχου των 50-69 ετών (OR=1,00, 95% ΔΕ:0,44-2,27, p=0,994). Υψηλό-τερο ποσοστό ελέγχου μαστογραφίας παρουσίασαν οι παντρεμένες/σε συμβίωση σε σύγκριση με τις ανύπαντρες (OR=7,49, 95% ΔΕ:2,84-19,77, p<0,001), όπως και οι χήρες/διαζευγμένες/σε διάσταση σε σχέ-ση με τις ανύπαντρες (OR=3,34, 95% ΔΕ: 1,21-9,25, p=0,020). Οι Kύπριες είναι 4,78 φορές πιο πιθανό να έχουν κάνει μαστογραφία σε σχέση με τις αλλοδαπές (OR=0,21, 95% ΔΕ: 0,09-0,51, p=0,001). Οι άνεργες είναι 5,45 φορές λιγότερο πιθανό να έχουν κάνει μα-στογραφία σε σχέση με τις συνταξιούχες (OR=5,45, 95% ΔΕ: 1,03-28,99, p=0,047). ΣΎΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: Το ποσοστό ελέγχου μαστογραφί-ας σε γυναίκες ηλικίας ≥40 ετών στον δήμο Λευκωσί-ας είναι υψηλό και σχετίζεται με την ηλικία, την οικο-γενειακή κατάσταση, την επαγγελματική κατάσταση την υπηκοότητα. Οι γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας (≥70 ετών) και οι άνεργες παρουσιάζουν σημαντικά μικρότερο έλεγχο, ενώ αντίθετα οι παντρεμένες/σε συμβίωση και οι Κύπριες σε σχέση με τις ανύπαντρες και αλλοδαπές παρουσιάζουν μεγαλύτερο έλεγχο.ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: προσυμπτωματικός έλεγχος καρκί-νου μαστού, μαστογραφία, Λευκωσία.

Προσυμπτωματικός έλεγχος καρκίνου μα-στού στο Δήμο Λευκωσίας στην Κύπρο και συσχέτιση με προσδιοριστικούς παράγοντεςΕιρήνη Παπαπέτρου, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Διοίκησης Μονάδων και Υπηρεσιών Υγείας, Frederick University, Λευκωσία, Κύπρος. Κέντρο Υγείας Στροβόλου, Λευκωσία, Κύπρος.

Γεώργιος Χαραλάμπους, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Διοίκησης Μονάδων και Υπηρεσιών Υγείας, Frederick University, Λευκωσία, Κύπρος. Ιπποκράτειο Γενικό Νοσοκομείο Αθηνών, Αθήνα, Ελλάδα. Συντονιστής Μεταπτυχιακού Προγράμματος στη Διοίκηση Υπηρεσιών και Μονάδων Υγείας, Frederick University

Άρης Σισσούρας, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Διοίκησης Μονάδων και Υπηρεσιών Υγείας, Frederick University, Λευκωσία, Κύπρος. Μονάδα Σχεδιασμού και Πολιτικής Υγείας, Πανεπιστήμιο Πατρών.

Ελένη Γελαστοπούλου, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Διοίκησης Μονάδων και Υπηρεσιών Υγείας, Frederick University, Λευκωσία, Κύπρος. Εργαστήριο Υγιεινής, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Πατρών.

Υπεύθυνη Αλληλογραφίας:Ειρήνη Παπαπέτρου, Frederick University, Λευκωσία, Κύπρος, Κυκλάδων 15, 2062, Στρόβολος, Λευκωσία, Κύπρος, Τηλ :+ 357 99622200, Fax: +357 22 758930 E-mail: [email protected]


ABSTRACTINTRODUCTION: Within the framework of the “Healthy Cities” program in 2013-2014 data was collected regarding the health status of the citi-zens of Nicosia. In addition to other information, the present survey included data from mam-mography screening in females.PURPOSE: Investigation of breast cancer screen-ing program for women aged ≥40 years old and association with potential determinants. METHODOLOGY: Based on the 2011 census, a representative stratified sample of women living in Nicosia was chosen. In the sample, 297 wom-en (≥40 years old) answered face-to-face inter-views concerning the screening of breast cancer. Statistical analysis was performed with the use of IBM SPSS 22.RESULTS: A total of 231 (77.8%) women under-took mammography. 43.1% performed their first mammogram between 40-49 years and 21.9% between 50-59 years. Women aged 70 years and older are 10 times less likely to take a mammog-raphy compared with women of 50-69 years old (OR=0.10, 95% Confidence Interval (CI): 0.03-0.37, p=0.001). The mammography screening

rates of women aged 40-49 years do not differ significantly with those of the target population, i.e. women 50-69 years (OR=1.00, 95% CI:0.44-2.27, p=0.994). Higher mammography screening rate was observed in married/partnered women compared to singles (OR=7.49, 95% CI:2.84-19.77, p<0.001), as well as in widowed/divorced/separated compared to singles (OR=3.34, 95% CI: 1.21-9.25, p=0.020). Cypriot women are 4.78 times more likely to take a mammography com-pared with other nationalities (OR=0.21, 95% CI: 0.09-0.51, p=0.001). Finally, unemployed women are 5.45 times more likely to take a mammogra-phy compared to retired women (OR=5.45, 95% CI: 1.03-28.99, p=0.047). CONCLUSIONS: Mammography screening rates for women aged ≥40 years in the municipality of Nicosia are high and are associated with age, marital status, occupational status and nationali-ty. Women aged 70 years and older as well as un-employed women show lower screening rates, while in married/partnered and Cypriot women higher screening rates are revealed.KEYWORDS: breast cancer screening, mam-mography, Nicosia

ORIGINAL PAPER

Breast cancer screening in the municipality of Nicosia, Cyprus, and association with determinantsPapapetrou I., Postgraduate Program Health Management, Frederick 2Strovolos Health Centre of Nicosia, Cyprus.

Charalambous G., Postgraduate Program Health Management, Frederick University of Nicosia, Cyprus. General Hospital of Athens “Hippocratio” of Athens, Greece. Coordinator MSc in Health Management, Frederick University Nicosia, Cyprus.

Sissouras A., Postgraduate Program Health Management, Frederick University of Nicosia, Cyprus. Department of Operational Research and Management, University of Patras, Patras, Greece.

Jelastopulu E., Postgraduate Program Health Management, Frederick University of Nicosia, Cyprus. Department of Public Health, Medical School, University of Patras, Patras, Greece.

Corresponding Author:Irini Papapetrou, Frederick University, Nicosia, Cyprus, 15 Kykladon, 2062 Strovolos, Nicosia, Cyprus, Tel:+357 99 622200 Fax: +357 22 758930 E-mail: [email protected]

24

ΕΙΣΑΓΩΓΗΗ «Ταυτότητα Υγείας» της πόλης της Λευκωσί-ας, διεξήχθη το 2013-2014, στο πλαίσιο του προ-γράμματος «Υγιείς Πόλεις», με σκοπό να συλλέ-ξει και να αναλύσει πληροφορίες σχετικά με την τρέχουσα κοινωνικο-οικονομική και δημογραφι-κή κατάσταση των πολιτών της, τις συνθήκες δι-αβίωσής τους και την κατάσταση της υγείας, κα-θώς και συμπεριφορές που σχετίζονται με την υγεία τους όπως την αξιολόγηση και την εφαρμο-γή προληπτικών προσυμπτωματικών προγραμ-μάτων, συμπεριλαμβανομένων του καρκίνου του μαστού. Ο απώτερος σκοπός ήταν να δημιουργη-θεί ένα Πρόγραμμα Δράσης για την Υγεία των πο-λιτών στο Δήμο Λευκωσίας.Το πρόγραμμα «Υγιείς Πόλεις» ξεκίνησε το 1987 με πρωτοβουλία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας με σκοπό να δραστηριοποιηθούν οι πόλεις στην εφαρμογή των αρχών «Υγεία για Όλους», που είχε ψηφισθεί από τα κράτη μέλη (Webster 2008). Από την αρχή το πρόγραμμα «Υγιείς Πό-λεις» αποδείχθηκε πολύ δημοφιλές (Ashton et al. 1986, Kenzer 1999), αφού προωθούσε ένα συ-νασπισμό μεταξύ της τοπικής αυτοδιοίκησης και των κοινοτικών οργανώσεων δίνοντας προτεραι-ότητα σε προβλήματα που σχετίζονται με την υγεία και το περιβάλλον των πόλεων (Ashton et al. 1986, Tsouros 1995a, b, Satterthwaite 1996, Webster 1996). Στην Κύπρο μέχρι σήμερα καμία πόλη δεν έχει εφαρμόσει το συγκεκριμένο πρόγραμμα. Στην Ελλάδα η προσπάθεια αυτή ξεκίνησε την δεκα-ετία του ’90 με τις προσπάθειες του καθηγητή Δρ Άρη Σισσούρα και την πιστοποίηση της Πά-τρας, η οποία αποτέλεσε τη πρώτη ελληνική πό-λη. Το 1995 η πόλη της Πάτρας δημιούργησε την «Ταυτότητα Υγείας» της και δέκα χρόνια αργότε-ρα επανήλθε πάλι με την δημιουργία της δεύτε-ρης «Ταυτότητας Υγείας» της. Εστιάσαμε το ενδιαφέρον στο πρόγραμμα του προσυμπτωματικού ελέγχου καρκίνου μαστού στη Λευκωσία της Κύπρου, αφού ο καρκίνος του μαστού είναι η πιο διαδεδομένη μορφή καρκί-νου μεταξύ των γυναικών με ≥350,000 νέες περι-πτώσεις ετησίως στην Ευρώπη (IARC 2012). Θεω-ρείται ο πιο συχνός καρκίνος στις γυναίκες (30%) ακολουθούμενος από του ορθού (13%), του πνεύ-μονα (8%) και του τραχήλου μήτρας (5%) (OECD 2014). Είναι η πρώτη αιτία θανάτου στις γυναίκες

από καρκίνο (OECD 2014). Παρά το γεγονός ότι τα ποσοστά θνησιμότητας για τον καρκίνο του μαστού έχουν μειωθεί στις περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης από το 1990 λόγω της έγκαιρης ανίχνευσης και βελτίωσης στις θεραπεί-ες εκτιμάται ότι το 2013 ανακοινώθηκαν 88,886 θάνατοι από καρκίνο μαστού στις γυναίκες της Ευρώπης (Malvezzi et al. 2013). Το ποσοστό εμφάνισης είναι υψηλότερο στην Δυτική Ευρώπη (Βέλγιο, Γαλλία, Ολλανδία και Γερμανία), στην Δανία, στο Ηνωμένο Βασίλειο και στην Ιρλανδία, με ποσοστό 25% ή περισσότερο από το μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης οποί-ος είναι 71/100,000 (OECD 2014). Η Ελλάδα έχει το χαμηλότερο ποσοστό εμφάνισης με 43/100,000, ακολουθείται από τις χώρες της Βαλτικής (Λιθου-ανία, Εσθονία και Λετονία), τη Ρουμανία και την Πολωνία (OECD 2014). Στη Κύπρο, το ποσοστό εμφάνισης καρκίνου μαστού στις γυναίκες το 2012 ήταν 104/100,000 και το ποσοστό θνησιμό-τητας 21/100,000 (IARC 2012). Η διαφορετική διακύμανση στη συχνότητα εμ-φάνισης του καρκίνου του μαστού μεταξύ των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης μπορεί εν μέ-ρει να αποδοθεί στη διαφορετική έκταση και το είδος του προσυμπτωματικού ελέγχου (Ferlay et al. 2013), ο οποίος σύμφωνα με τους Duffy et al. (2010) και Paci (2012) έχει συμβάλει στην μείωση της θνησιμότητας από καρκίνο του μαστού έως και 30%, αποτρέποντας 5,7 θανάτους για κάθε 1,000 γυναίκες που ελέγχονται.Πρόσφατα ανακοινώθηκαν οι νέες κατευθυντή-ριες οδηγίες από την Αμερικανική Εταιρεία Καρ-κίνου (American Cancer Society). Η πρόθεση της νέας προσέγγισης είναι να παρέχει καθοδήγηση και ευελιξία στις γυναίκες σχετικά με το πότε πρέ-πει να ξεκινήσουν και πότε να σταματήσουν την προληπτική μαστογραφία καθώς και τη συχνό-τητα διεξαγωγής της (Thomson et al. 2015).Στην Κύπρο, το πληθυσμιακό πρόγραμμα μαστο-γραφικού ελέγχου εισήχθηκε πιλοτικά στη Λευ-κωσία το 2003 και σταδιακά κατάφερε σήμερα να λειτουργεί παγκύπρια και στη βάση των Κα-τευθυντήριων Γραμμών της Ευρωπαϊκής Ένω-σης. Καλεί για μαστογραφία γυναίκες ηλικίας 50-69 ετών με διετή συχνότητα ελέγχου (Υπουργείο Υγείας Κύπρου 2015). Σύμφωνα με τους Nystrom et al. 2002, Vainio & Bianchini, 2002 και Bjurstam et al. 2003, οι γυναίκες που συμμετέχουν στα εθνικά προγράμματα προσυμπτωματικού ελέγ-


χου καρκίνου μαστού, ηλικίας 50-69 ετών και οι οποίες καλούνται για μαστογραφία με διετή συ-χνότητα ελέγχου, είναι 20-35% λιγότερο πιθανό να πεθάνουν από καρκίνο του μαστού. Τα ηλικιακά όρια του πληθυσμού‐στόχου καθώς και η συχνότητα διεξαγωγής των ελέγχων διαφέ-ρουν ανά χώρα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν αυτά της Εσθονίας της οποίας το πρό-γραμμα απευθύνεται σε γυναίκες ηλικίας 45‐59 ετών κάθε 3 έτη, της Σλοβενίας όπου ο προσυ-μπτωματικός έλεγχος παρέχεται περιοδικά σε γυναίκες 40‐60 ετών και της Γαλλίας όπου για μα-στογραφία καλούνται γυναίκες 50‐74 ετών κάθε 2 έτη (Κυριόπουλος και συν. 2010). Τα περισσότερα προγράμματα απευθύνονται ως επί το πλείστον σε γυναίκες 50‐70 ετών κυρίως με τριετή συχνό-τητα ελέγχου (Αγγλία, Βέλγιο, Δανία, Ουαλία, Β.Ιρ-λανδία, Αυστραλία, Λετονία) (Holland et al. 2006). Αρκετές Ευρωπαϊκές μελέτες που συμπεριλάμ-βαναν την Αγγλία, Ολλανδία, Ισπανία, Ιταλία, Δα-νία, Ιρλανδία, Βέλγιο και Σουηδία έδειξαν μείωση της θνησιμότητας του καρκίνου μαστού σε πο-σοστό 25-31% για τις γυναίκες οι οποίες καλού-νται για έλεγχο μαστογραφίας και ποσοστό 38-48% για τις γυναίκες που στην πραγματικότητα ελέγχονται (Broeders et al. 2012).Σύμφωνα με τη Στατιστική Υπηρεσία Κύπρου (2010) ποσοστό 44,6% των γυναικών της Κύπρου άνω των 15 ετών, έκαναν μαστογραφία τουλάχι-στο μία φορά στη ζωή τους. Το μεγαλύτερο πο-σοστό γυναικών που έκαναν μαστογραφία είναι ηλικίας 55-64 ετών (86,5%). Υψηλά επίσης ποσο-στά παρουσιάζονται και μεταξύ των γυναικών ηλικίας 45-54 (75,2%) καθώς και των γυναικών 65-74 ετών (71,0%). Συγκριτικά, στην Ελλάδα πε-ρίπου 50% των γυναικών ηλικίας 15 ετών και άνω έχουν κάνει κάποια στιγμή στη ζωή τους μαστο-γραφία, ενώ το ποσοστό αυξάνεται σε 66,8% στις ηλικιακές ομάδες των 35–54 ετών (Ελληνική Στα-τιστική Αρχή 2011).

ΣΚΟΠΟΣΣκοπός της παρούσας μελέτης ήταν η διερεύνη-ση του προγράμματος προσυμπτωματικού ελέγ-χου καρκίνου μαστού στις γυναίκες ηλικίας ≥40 ετών στον δήμο Λευκωσίας και η συσχέτιση με διάφορους παράγοντες που την επηρεάζουν.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

Σχεδιασμός

Για σκοπούς αποτύπωσης της «Ταυτότητας Υγεί-ας» του δήμου Λευκωσίας και σύμφωνα με την απογραφή του πληθυσμού που έγινε το 2011 στις ελεύθερες περιοχές της Κυπριακής Δημοκρατί-ας, ο πληθυσμός του δήμου Λευκωσίας ανέρχε-ται στις 55,014 κατοίκους, εκ των οποίων 26,520 είναι άνδρες και 28,494 είναι γυναίκες. Η μελέ-τη ήταν χρονικής στιγμής (cross- sectional study) και η επιλογή του δείγματος έγινε με την χρήση της στρωματοποιημένης αναλογικής δειγματο-ληψίας. Ο υπό μελέτη πληθυσμός για την απο-τύπωση της «Ταυτότητας Υγείας» της Λευκωσί-ας ήταν όλοι οι πολίτες του δήμου Λευκωσίας ηλικίας 20 ετών και άνω. Το αρχικό δείγμα αντι-προσώπευε το 2% του πληθυσμού, επιλέγηκε με μεσοδιαστήματα ηλικίας ανά πέντε έτη και στρω-ματοποιήθηκε με βάση τις 19 ενορίες που αποτε-λείται η Λευκωσία έτσι ώστε να διασφαλίσουμε την πλήρη αντιπροσωπευτικότητα. Υπολογίστη-κε το αντίστοιχο ποσοστό για την κάθε ηλικιακή ομάδα ανά φύλο και ενορία και η συλλογή των στοιχείων έγινε με προσωπική συνέντευξη των συμμετεχόντων. Το συνολικό μέγεθος του αρχι-κού δείγματος ήταν 1002 πολίτες εκ των οποίων οι 477 ήταν άνδρες και οι 525 ήταν γυναίκες. Οι συμμετέχοντες απάντησαν σε προσωπικές συνε-ντεύξεις ερωτήσεις που αφορούσαν διάφορα πε-δία της υγείας τους αλλά και των συνθηκών δι-αβίωσης του κατά το χρονικό διάστημα Απρίλη 2013 έως Απρίλη 2014. Από τις συνολικά 525 γυ-ναίκες του αρχικού δείγματος, επιλέγηκαν οι γυ-ναίκες ηλικίας ≥40 ετών (n=297) οι οποίες απο-τέλεσαν τον τελικό μελετώμενο πληθυσμό της μελέτης και οι οποίες απάντησαν σε ερωτήσεις που αφορούσαν εκτός άλλων και για τον προσυ-μπτωματικού έλεγχο καρκίνου μαστού. Η μεταβλητή έκβασης του ενδιαφέροντος στην παρούσα έρευνα ήταν ο βαθμός ελέγχου μαστο-γραφίας των γυναικών. Ανεξάρτητες μεταβλη-τές περιλάμβαναν δημογραφικά και κοινωνικοοι-κονομικά χαρακτηριστικά, όπως την ηλικία, την οικογενειακή κατάσταση, το δείκτη μάζας σώ-ματος, το μορφωτικό επίπεδο, το εισόδημα των νοικοκυριών, την ιδιοκατοίκηση, την επαγγελ-ματική κατάσταση, την υπηκοότητα, την ύπαρ-ξη κάποιας χρόνιας ασθένειας ή προβλήματος

26

υγείας, τη κατανάλωση αλκοόλ, το κάπνισμα, την πρόσβαση στο διαδίκτυο και τη σεξουαλική δρα-στηριότητα.

Ερωτηματολόγιο

Για την συλλογή των δεδομένων της αποτύπω-σης της «Ταυτότητας Υγείας» της Λευκωσίας, αφού μελετήθηκαν διάφορα συναφή με το ερευ-νητικό θέμα ερωτηματολόγια, όπως το ερωτη-ματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε από την Στατι-στική Υπηρεσία της Κύπρου για την «Ευρωπαϊκή Έρευνα Υγείας» του 2008 το οποίο ήταν κοινό για όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, συναφή ερωτηματολόγια του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, καθώς και το ελληνικό ερωτηματολό-γιο το οποίο χρησιμοποιήθηκε στην «Ταυτότητα Υγείας» της Πάτρας, τελικά επιλέγηκε το ελληνι-κό το οποίο δημιουργήθηκε από την ερευνητική ομάδα Σχεδιασμού και Πολιτικής Υγείας του Πα-νεπιστημίου Πατρών κατόπιν της συγκατάθεσης του καθηγητή Δρ Άρη Σισσούρα. Το ερωτηματο-λόγιο διαμορφώθηκε σύμφωνα με τα κυπριακά δεδομένα.Σε αυτό περιλαμβάνονται 300 ερωτήσεις κλει-στού τύπου και πολλαπλών επιλογών. Αρχι-κά περιλαμβάνονται ερωτήσεις δημογραφικού, προσωπικού και κοινωνικοοικονομικού περιεχο-μένου και συνεχίζει με ερωτήσεις σχετικά με την κατάσταση της ατομικής τους υγείας, τα νοσήμα-τα τους ή τυχόν ατυχήματα που είχαν, την χρή-ση φαρμάκων, την χρήση υπηρεσιών υγείας, τον τρόπο ζωής τους και τέλος την σχέση τους με την πόλη. Το ερωτηματολόγιο αποτελείται από επτά τμήματα: Τμήμα Α: τα Δημογραφικά, Προσωπι-κά Στοιχεία και Κοινωνικοοικονομικά, Τμήμα Β: η Κατάσταση Υγείας, Τμήμα Γ: η Χρήση Φαρμάκων, Τμήμα Δ: η Χρήση Υπηρεσιών Υγείας, Τμήμα Ε: ο Τρόπος Ζωής, Τμήμα Στ: η Σχέση τους με την Πό-λη και Τμήμα Ο: η Σύνθεση και Χαρακτηριστικά του Νοικοκυριού. Μέσα στο τμήμα Ε: ο Τρόπος Ζωής του ερωτημα-τολογίου, περιλαμβάνονται και ερωτήσεις για τον προληπτικό έλεγχο υγείας των συμμετεχόντων που αφορά και τον προσυμπτωματικό έλεγχο καρκίνου μαστού στις γυναίκες ηλικίας ≥40 ετών, μέσω της πραγματοποίησης ή όχι της μαστογρα-φίας. Στις γυναίκες ≥40 ετών του πληθυσμού μελέ-της (n=297) τέθηκαν και τα ακόλουθα τρία κύρια ερωτήματα τα οποία έχουν χρησιμοποιηθεί για

περαιτέρω ανάλυση: «Έχετε κάνει ποτέ μαστο-γραφία;», «Σε ποιά ηλικία κάνατε την πρώτη σας μαστογραφία;», «Ποιά χρονολογία κάνατε την τε-λευταία σας μαστογραφία;».

ΗΘΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑΤο πρωτόκολλο της μελέτης έλαβε γραπτή άδεια από την Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής Κύπρου και τον Επίτροπο Προστασίας Δεδομένων και Προ-σωπικού Χαρακτήρα. Έπειτα από την εξασφά-λιση των παραπάνω αδειών, προχωρήσαμε στις προσωπικές συνεντεύξεις με την συμπλήρωση των ερωτηματολογίων από τις συμμετέχουσες, οι οποίες ενημερώθηκαν ότι η συμμετοχή τους θα είναι εθελοντική και ανώνυμη. Επιπλέον, διασφα-λίστηκε η προστασία των προσωπικών δεδομέ-νων των γυναικών, με την κωδικοποίηση των δε-δομένων και την τήρηση της ανωνυμίας.

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗΗ στατιστική ανάλυση έγινε με τη χρήση του IBM SPSS Statistics για Windows, έκδοση 22.0. (IBM SPSS Statistics for Windows, Released 2013. Armonk, NY: IBM Corp.). Έχει χρησιμοποιηθεί πε-ριγραφική και επαγωγική στατιστική ανάλυση. Ο έλεγχος διασποράς ως προς ένα παράγοντα (one way ANOVA) έχει αρχικά χρησιμοποιηθεί για να μελετήσει κατά πόσο η μέση τιμή των ποσοστών πραγματοποίησης μαστογραφίας διαφέρει ανά-μεσα σε τρεις ηλικιακές κατηγορίες των γυναι-κών. Επίσης ο έλεγχος διασποράς χρησιμοποι-ήθηκε για να μελετήσει κατά πόσο η μέση τιμή ηλικίας πρώτης μαστογραφίας διαφέρει ανάμε-σα σε τρεις ηλικιακές κατηγορίες των γυναικών. Σε περιπτώσεις σημαντικών διαφορών ανάμε-σα στις ηλικιακές κατηγορίες, ο έλεγχος πολλα-πλών συγκρίσεων Scheffe έχει διεξαχθεί για πε-ραιτέρω διερεύνηση. Οι διμεταβλητές σχέσεις μεταξύ ελέγχου μαστογραφίας και των δημογρα-φικών, κλινικών και άλλων παραγόντων τρόπου ζωής εκτιμήθηκε με το Χ2. Συγκεκριμένα ο έλεγ-χος αυτός χρησιμοποιήθηκε για να διερευνήσει κατά πόσο η πραγματοποίηση μαστογραφίας εί-ναι ανεξάρτητη ή σχετίζεται με τις ανεξάρτητες μεταβλητές. Ο έλεγχος μαστογραφίας μετρήθη-κε σε κατηγορική κλίμακα με δύο κατηγορίες (ναι και όχι). Ακόμη οι ανεξάρτητες μεταβλητές με-τρήθηκαν σε κατηγορικές ή διατακτικές. Έτσι ο έλεγχος Χ2 κρίθηκε κατάλληλος για να διερευ-


νήσει την σχέση αυτή. Επιπλέον, χρησιμοποιή-θηκαν δυαδικά μοντέλα λογιστικής παλινδρόμη-σης, με τη μέθοδο αναγκαστικής εισόδου για την αξιολόγηση περαιτέρω των σχέσεων. Εκτιμήθη-καν οι λόγοι των σχετικών πιθανοτήτων (OR) και τα 95% διαστήματα εμπιστοσύνης (ΔΕ) τους για να προσδιοριστεί το μέγεθος της σχέσης μεταξύ των προσδιοριστικών παραγόντων και της πραγ-ματοποίησης ή όχι μαστογραφίας. Το μοντέλο λογιστικής παλινδρόμησης μας επιτρέπει επιπλέ-ον ελέγχους με ομάδες σύγκρισης. Το επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας ήταν 5%.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑΣτον Πίνακα 1 παρουσιάζονται τα κύρια δημο-γραφικά, κοινωνικοοικονομικά και χαρακτηρι-

στικά ελέγχου μαστογραφίας του δείγματος. Το 77,8% των γυναικών έχει υποβληθεί τουλάχιστον μια φορά σε μαστογραφία. Οι περισσότερες γυ-ναίκες (43,1%) επέλεξαν να κάμουν την πρώτη τους μαστογραφία μεταξύ των ηλικιών 40-49 ετών και ακολουθεί η ηλικιακή ομάδα των 50-59 ετών (21,9%). Η μέση τιμή ηλικίας των ερωτώμε-νων γυναικών ήταν 58,4 έτη και η τυπική απόκλι-ση 12,9, ενώ η μέση τιμή ηλικίας για πρώτη μα-στογραφία ήταν 44,9 και η τυπική απόκλιση 7,8. Επίσης η μέση τιμή του δείκτη μάζας σώματος τους ήταν 25,8 και η τυπική απόκλιση 3,9.Στον Πίνακα 2, παρουσιάζονται η συχνότητα διε-νέργειας μαστογραφίας των γυναικών ανά ηλικι-ακή ομάδα όπως επίσης η μέση τιμή ηλικίας που έκαναν την πρώτη τους μαστογραφία. Υψηλό ποσοστό (86,1%) παρατηρήθηκε στην ηλικιακή

N %

Έχετε κάνει μαστογραφία;Ναι 231 77,8Όχι 64 21,5

Δεν ξέρω/Δεν απαντώ 2 0,7

Ηλικία που κάνατε την πρώ-τη μαστογραφία(Μέση τιμή=44,9 Τυπική απόκλιση=7,8)

<30 5 1,730-39 13 4,440-49 128 43,150-59 65 21,960-69 14 4,7

≥70 2 0,7Δεν ξέρω/Δεν απαντώ 4 1,3

Ηλικία ερωτώμενης(Μέση τιμή=58,4 Τυπική απόκλιση=12,9)

40-49 92 31,050-69 138 46,5

≥70 67 22,6

Οικογενειακή κατάστασηΑνύπαντρη 26 8,8

Παντρεμένη/ Σε συμβίωση 182 61,3Χήρα/Διαζευγμένη/Σε διάσταση 89 30,0

Δείκτης Μάζας Σώματος(Μέση τιμή=25,8 Τυπική απόκλιση=3,9)

Λιποβαρής 5 1,7Φυσιολογική 134 45,1

Υπέρβαρη 118 39,7Εξαιρετικά υπέρβαρη 40 13,5

Μορφωτικό Επίπεδο

Δημοτικό (<6 χρόνια) και Τριτάξιο Γυμνάσιο (6-9 χρόνια) 91 30,6Λύκειο ή Τεχνική Σχολή (9-12 χρόνια) 93 31,3

Ανώτερη/Ανώτατη εκπαίδευση (12-16 χρόνια) 98 33,0Μεταπτυχιακή εκπαίδευση (πάνω από 16 χρόνια) 15 5,1

Επαγγελματική κατάσταση

Άνεργη 20 6,7Εργαζόμενη 149 50,2

Συνταξιούχος 102 34,3Ασχολία με τα οικιακά 26 8,8

Πίνακας 1. Δημογραφικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων

28

ομάδα των 50-69 ετών, για την οποία ο έλεγχος μαστογραφίας είναι δωρεάν και περιλαμβάνε-ται στο εθνικό πρόγραμμα προσυμπτωματικού ελέγχου καρκίνου μαστού της Κύπρου. Επί-σης βρέθηκε υψηλό ποσοστό (80,4%) στις ομά-δες των 40-49 ετών, ενώ στις γυναίκες ηλικίας 70 ετών και άνω το ποσοστό είναι σχετικά χαμηλό (59,1%). Η μέση τιμή ηλικίας της πρώτης μαστο-γραφίας στις ηλικιακές ομάδες 40-49 ετών ήταν 39,4 έτη, στις γυναίκες 50-69 ετών ήταν 45,7 έτη και σε γυναίκες άνω 70 ετών ήταν 54,1 ετών αντί-στοιχα. Βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές τόσο στα ποσοστά ελέγχου μαστογραφίας (F2,292=10,350, p<0,001), όσο και στην τιμή ηλι-κίας της πρώτης μαστογραφίας (F2,224=70,021, p<0,001), ανάμεσα στις τρείς ηλικιακές κατηγο-ρίες (έλεγχος ANOVA). Ο έλεγχος πολλαπλών συ-γκρίσεων Scheffe δεικνύει ότι οι γυναίκες 70 ετών και άνω, έκαναν μαστογραφία σε μικρότερο πο-σοστό σε σχέση με την ηλικιακή ομάδα των 40-

49 ετών (p= 0,005) και των 50-69 ετών (p<0,001). Αντίθετα δεν βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές στα ποσοστά πραγματοποίησης μα-στογραφίας ανάμεσα στις γυναίκες των ηλικι-ακών κατηγοριών 40-49 ετών και 50-69 ετών (p=0,573). Επιπλέον, ο έλεγχος πολλαπλών συ-γκρίσεων Scheffe δεικνύει ότι η μέση τιμή ηλικί-ας που έκαναν την πρώτη τους μαστογραφία, δι-αφέρει ανάμεσα σε όλες τις ηλικιακές ομάδες με τις νεαρότερες γυναίκες να έχουν την τάση να κά-νουν την πρώτη τους μαστογραφία σε μικρότε-ρη ηλικία. Στην παρούσα μελέτη οι γυναίκες ηλικίας 50-69 ετών ρωτήθηκαν το έτος κατά το οποίο πραγμα-τοποίησαν την τελευταία τους μαστογραφία. Το 48,3% των γυναικών δήλωσαν ότι έκαναν την τε-λευταία τους μαστογραφία κατά τα δύο τελευ-ταία έτη (2013-2014), το 71,2% δήλωσαν τα τελευ-ταία τρία έτη και το 78,8% δήλωσαν τα τελευταία τέσσερα έτη. Αναλυτικά, για τις γυναίκες ηλικί-ας 50-69 ετών ποσοστό 1,7% πραγματοποίη-

N %

Έχετε ιδιόκτητη κατοικία;Όχι 56 18,9Ναι 241 81,1

Καθαρό μηνιαίο οικογενει-ακό εισόδημα όλων των με-λών της οικογένειάς σας

Κάτω από 500 € 21 7,1500 – 999 € 65 21,9

1.000 – 1.499 € 58 19,51.500 – 1.999 € 41 13,82.000 – 2.499 € 45 15,22.500 – 2.999 € 33 11,1

Πάνω από 3.000 € 34 11,4

ΎπηκοότηταΚυπριακή 261 87,9

Άλλη 36 12,1

Κάποια χρόνια ασθένεια ή πρόβλημα υγείας

Ναι 167 56,2Όχι 129 43,4

Δεν ξέρω/Δεν απαντώ 1 0,3

Κατανάλωση ΑλκοόλΚαθόλου/Σπάνια 57 19,2

> από 1 μια φορά τη βδομάδα 83 27,9Δεν ξέρω/Δεν απαντώ 157 52,9

Κάπνισμα

Μη καπνίστρια 214 72,1Πρώην Καπνίστρια 20 6,71-5 τσιγάρα/ημέρα 12 4,01/2 πακέτο/ημέρα 25 8,4

1 πακέτο/ημέρα και άνω 26 8,8

Πρόσβαση στο διαδίκτυοΝαι 156 52,5Όχι 141 47,5

Σεξουαλική ΔραστηριότηταΝαι 160 53,9Όχι 137 46,1


σε την τελευταία τους μαστογραφία το 2014, το 46,6% το 2013, το 22,9% το 2012, το 7,6% το 2011, το 14,4% από το 2006-2010 και το υπόλοιπο 6,8% από το 1999-2005. Από την διμεταβλητή στατιστική ανάλυση, δια-μέσου του ελέγχου Χ2, βρέθηκε ότι ο έλεγχος μα-στογραφίας για γυναίκες 40 ετών και άνω σχετί-ζεται με τις τρείς ηλικιακές κατηγορίες (p<0,001), την οικογενειακή τους κατάσταση (p<0,001), το συνολικό καθαρό μηνιαίο εισόδημα όλων των μελών της οικογένειας (p=0,003), την πρόσβαση στο διαδίκτυο από το σπίτι (p=0,026), την υπη-κοότητα (p=0,008), την σεξουαλική δραστηριό-τητα (p<0,001) και την κατοχή ιδιόκτητης κατοι-κίας (p=0,005).Οι γυναίκες ηλικίας 70 ετών και άνω, έχουν στα-τιστικά σημαντικά μικρότερο ποσοστό ελέγχου (59,1%) από τις άλλες ηλικιακές ομάδες, ενώ για τις άλλες ηλικιακές ομάδες το ποσοστό ελέγχου είναι μεγαλύτερο του 80%. Οι ανύπαντρες γυναί-κες παρουσίασαν το μικρότερο ποσοστό ελέγ-χου μαστογραφίας (53,8%) και ακολουθούν οι χήρες/διαζευγμένες/σε διάσταση (68,2%), ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό ελέγχου παρουσίασαν οι παντρεμένες/σε συμβίωση (86,7%). Παρατη-ρήθηκε σημαντικά μικρότερο ποσοστό ελέγχου σε γυναίκες με καθαρό οικογενειακό μηνιαίο ει-σόδημα λιγότερο των 500 € (57,1%). Οι γυναί-κες με πρόσβαση στο διαδίκτυο παρουσίασαν υψηλότερο ποσοστό ελέγχου (83,3%), σε σχέ-ση με τις γυναίκες οι οποίες δεν είχαν πρόσβαση (72,7%). Αναφορικά με την υπηκοότητα, οι Κύπρι-ες παρουσίασαν σημαντικά μεγαλύτερο ποσο-στό ελέγχου μαστογραφίας (80,7%) σε σχέση με τις αλλοδαπές (61,1%). Επιπρόσθετα, οι γυναί-κες οι οποίες δήλωσαν σεξουαλική δραστηριό-τητα παρουσίασαν σημαντικά μεγαλύτερο πο-

σοστό ελέγχου μαστογραφίας (86,8%) σε σχέση με τις γυναίκες που δεν δήλωσαν (68,4%). Τέλος, οι γυναίκες οι οποίες κατέχουν ιδιόκτητη κατοι-κία παρουσίασαν σημαντικά μεγαλύτερο ποσο-στό ελέγχου μαστογραφίας (81,6%) σε σχέση με τις γυναίκες χωρίς κατοχή ιδιόκτητης κατοικίας (64,3%).

Αντίθετα, δεν βρέθηκε στατιστικά σημαντι-κή σχέση ανάμεσα στον έλεγχο μαστογραφί-ας για γυναίκες 40 ετών και άνω με την επαγ-γελματική τους κατάσταση (p=0,147), με την ύπαρξη κάποιας χρόνιας ασθένειας ή προβλή-ματος υγείας (p=0,095), με τη συνήθεια του κα-πνίσματος (p=0,252), με το δείκτη μάζας σώμα-τος (p=0,250), καθώς και με το μορφωτικό τους επίπεδο (p=0,169). Στον Πίνακα 3, παρουσιάζεται το τελικό μοντέ-λο λογιστικής παλινδρόμησης, με τη μέθοδο αναγκαστικής εισόδου με εξαρτημένη μεταβλη-τή το ερώτημα «Έχετε κάνει ποτέ μαστογραφία;» για γυναίκες ≥40 ετών (n=295). Στον Πίνακα 3 παρουσιάζονται οι λόγοι των σχετικών πιθανο-τήτων (OR, odds ratios) και τα 95% διαστήματα εμπιστοσύνης (ΔΕ). Αρχικά, στην πολυμεταβλη-τή αυτή ανάλυση είχαν εισαχθεί μόνο οι προσ-διοριστές, που στην διμεταβλητή ανάλυση δια μέσου του ελέγχου Χ2, βρέθηκαν στατιστικά ση-μαντικοί σε επίπεδο σημαντικότητας μικρότερο του 0,20. Ο έλεγχος Hosmer και Lemeshow ειση-γείται ότι το τελικό επιλεχθέν μοντέλο προσαρ-μόζει καλά στα δεδομένα (Χ28= 5,859, p=0,663). Από την ανάλυση διαφάνηκε ότι η ηλικία, η οικο-γενειακή κατάσταση, η υπηκοότητα και η επαγ-γελματική κατάσταση σχετίζονται με τον έλεγχο μαστογραφίας. Οι εκτιμητές έδειξαν ότι οι γυναί-κες ηλικίας 70 ετών και άνω είναι 10,03 φορές

Πίνακας 2. Κατανομή συχνοτήτων του γυναικείου πληθυσμού ηλικίας ≥ 40 ετών για έλεγχο μαστογρα-φίας και ηλικία πρώτης μαστογραφίας κατά ηλικιακές κατηγορίες (n=295)

Ηλικιακή κα-τηγορία

Πλήθος Δείγματος

Έχετε κάνει ποτέ μαστογραφία; Ηλικία πρώτης μαστογραφίας

Ν % 95% ΔΕ Μέση τιμή 95% ΔΕ N

40-49 92 74 80,4 (72,2 - 88,7) 39,4 (38,4 - 40,3) 7450-69 137 118 86,1 (80,3 - 92,0) 45,7 (44,4 - 46,9) 118≥70 66 39 59,1 (46,9 – 71,3) 54,1 (51,6 - 56,6) 35

Σύνολο 295 231 78,3 (73,6 - 83,0) 44,9 (43,9 - 45,9) 227

30

λιγότερο πιθανό να έχουν κάνει μαστογραφία συγκριτικά με τις γυναίκες ηλικίας 50-69 ετών (OR=0,10, 95% ΔΕ: 0,03-0,37). Σημειώνεται ότι η ηλικιακή ομάδα των 50-69 ετών επιλέγηκε σαν ομάδα ελέγχου αφού είναι η προτεινόμενη ηλι-κία για την πρώτη μαστογραφία στο εθνικό πρό-γραμμα προσυμπτωματικού ελέγχου καρκίνου μαστού στην Κύπρο. Οι παντρεμένες/σε συμβίω-ση είναι 7,49 φορές πιο πιθανό να έχουν κάνει μα-στογραφία σε σχέση με τις ανύπαντρες (OR=7,49, 95% ΔΕ: 2,84-19,77). Επιπλέον οι χήρες/διαζευγ-μένες/σε διάσταση είναι 3,34 φορές πιο πιθανό να έχουν κάνει μαστογραφία σε σχέση με τις ανύ-παντρες (OR=3,34, 95% ΔΕ: 1,21-9,25). Ακόμη, οι Κύπριες είναι 4,78 φορές πιο πιθανό να έχουν κά-νει μαστογραφία συγκριτικά με τις αλλοδαπές (OR=0,21, 95% ΔΕ: 0,09-0,51). Τέλος, οι άνεργες είναι 5,45 φορές λιγότερο πιθανό να έχουν κά-νει μαστογραφία συγκριτικά με τις συνταξιούχες (OR=5,45, 95% ΔΕ: 1,03-28,99).

ΣΥΖΗΤΗΣΗΤο εκτιμώμενο ποσοστό βαθμού ελέγχου μα-στογραφίας είναι σχετικά υψηλό στις γυναίκες 40 ετών και άνω οι οποίες διαμένουν στο δήμο Λευ-κωσίας, αφού οκτώ στις δέκα έχουν κάνει μαστο-γραφία ενώ δύο στις δέκα δεν είχαν υποβληθεί ποτέ σε έλεγχο. Όσον αφορά τον πληθυσμό-στό-χο, οι γυναίκες της ηλικιακής ομάδας των 50-69 ετών, έχουν κάνει μαστογραφία σε ποσοστό 86%. Το ποσοστό αυτό είναι σημαντικά μεγαλύ-τερο από τις Ευρωπαϊκές κατευθυντήριες γραμ-μές (European Commission 2006) για το προσυ-μπτωματικό έλεγχο του καρκίνου του μαστού, ο οποίος είναι τουλάχιστον το 70% των γυναικών-στόχων στα Ευρωπαϊκά κράτη μέλη. Η Αγγλία με πληθυσμό-στόχο γυναικών τα 50-70 έτη και τρι-ετή συχνότητα ελέγχου, παρουσίασε το 2014 πο-σοστό ελέγχου μαστογραφίας επίσης μεγαλύτε-ρο από τις Ευρωπαϊκές κατευθυντήριες γραμμές

Πίνακας 3. Μοντέλο λογιστικής παλινδρόμησης, με τη μέθοδο αναγκαστικής εισόδου, με εξαρτημένη μεταβλητή το ερώτημα «Έχετε κάνει ποτέ μαστογραφία» για γυναίκες 40 ετών και άνω (n=295).

1 OR: Odds ratio, 2 ΔΕ: Διάστημα εμπιστοσύνης

% Λόγος σχετικών πιθανοτήτων (OR)1 ΔΕ2 Τιμή p

Ηλικία

50-69 86,1 1,00

40-49 80,4 1,00 (0,44-2,27) 0,994

≥70 59,1 0,10 (0,03-0,37) 0,001

Οικογενειακή κατάσταση

Ανύπαντρη 53,8 1,00

Παντρεμένη/ Σε συμβίωση 86,7 7,49 (2,84-19,77) <0,001

Χήρα/διαζευγμένη/σε διάσταση 68,2 3,34 (1,21-9,25) 0,020

ΎπηκοότηταΚυπριακή 80,7 1,00Άλλη 61,1 0,21 (0,09-0,51) 0,001

Επαγγελματική κατάσταση

Άνεργη 70,0 1,00

Εργάζομαι 83,2 2,50 (0,79-7,97) 0,121

Συνταξιούχος 72,0 5,45 (1,03-28,99) 0,047

Ασχολούμαι με τα οικιακά 80,8 1,80 (0,41-7,92) 0,438


(75,9%) (United Kingdom Statistics Authority 2015). Σε έρευνα που διεξήχθη το 2012 σε 18 Ευ-ρωπαϊκές χώρες με 10 εθνικά και 16 τοπικά προ-γράμματα προσυμπτωματικού ελέγχου καρκί-νου μαστού με σκοπό να διερευνηθεί το ποσοστό ελέγχου μαστογραφίας του πληθυσμού-στόχου και η συμμετοχή των γυναικών κατά τα έτη 2005, 2006 και 2007, έδειξε ότι 13 από τα 26 προγράμ-ματα έφθασαν το 70% της συμμετοχής στο πρό-γραμμα και μόνο 6 με 7 γυναίκες στις δέκα έκα-ναν μαστογραφία (Giordano et al. 2012). Στην έρευνα μας παρατηρήθηκε ότι οι γυναίκες του πληθυσμού-στόχου (50-69 ετών) πραγματο-ποιούν πολύ νωρίτερα την πρώτη τους μαστο-γραφία που είναι τα 45,7 έτη. Επίσης παρατηρή-θηκε ότι και οι γυναίκες της ηλικιακής ομάδας των 40-49 ετών κάνουν νωρίτερα την πρώτη τους μαστογραφία που είναι τα 39,4 έτη. Τα ευρή-ματα αυτά ενδεχομένως να οφείλονται στη πε-ποίθηση των γυναικών ότι όσο νεαρότερη η ηλι-κία που προσέρχονται για μαστογραφικό έλεγχο τόσο πιο πρώιμη είναι η διάγνωση και η πρό-ληψη του καρκίνου του μαστού. Όμως ερευνη-τές από 16 χώρες συναντήθηκαν τον Νοέμβριο του 2014 στον Διεθνή Οργανισμό Ερευνών για τον Καρκίνο (International Agency for Research on Cancer- IARC) προκειμένου να αξιολογήσουν την πρόληψη και τις ανεπιθύμητες ενέργειες για τον καρκίνο του μαστού στο πρόγραμμα προσυ-μπτωματικού ελέγχου με την χρήση διαφόρων μεθόδων. Τεκμηρίωσαν την αποτελεσματικότητα του προσυμπτωματικού ελέγχου με μαστογρα-φία ως το μοναδικό μέσο ελέγχου για τη μείωση της θνησιμότητας από καρκίνο του μαστού για τις γυναίκες ηλικίας 50-69 ετών, ενώ για τις γυναί-κες των 40-49 ετών θεωρήθηκε περιορισμένη και για τις γυναίκες ηλικίας κάτω των 40 ή άνω των 69 χρόνων θεωρήθηκε ανεπαρκής (Lauby-Secretan et al. 2015). Σύμφωνα με τους Juon et al. 2000, Peek et al. 2004, Soni 2007, Park et al. 2008, Sirven et al. 2010 γυναίκες ηλικίας 70 ετών και άνω παρουσιάζουν μικρότερο μαστογραφικό έλεγχο, διαπίστωση που συμφωνεί με τα αποτελέσματα της παρού-σας έρευνας. Δια μέσω του ελέγχου Χ2 βρέθηκαν διάφοροι παράγοντες να επηρεάζουν την διενέργεια του μαστογραφικού ελέγχου όπως η ηλικία, η οικο-γενειακή κατάσταση, το εισόδημα, η υπηκοότη-τα, η πρόσβαση στο διαδίκτυο από το σπίτι, η σεξουαλική δραστηριότητα και η κατοχή ιδιό-

κτητης κατοικίας. Στην λογιστική παλινδρόμηση παραμένουν ως στατιστικά σημαντικοί παράγο-ντες η ηλικία, η οικογενειακή και η επαγγελματι-κή κατάσταση καθώς επίσης και η υπηκοότητα. Η συσχέτιση του μαστογραφικού έλεγχου με την οικογενειακή κατάσταση έχει τεκμηριωθεί και σε μελέτες (Calle et al. 1993, Soni 2007) όπου οι πα-ντρεμένες γυναίκες παρουσιάζουν μεγαλύτερο μαστογραφικό έλεγχο συγκριτικά με τις ανύπα-ντρες και τις χήρες/διαζευγμένες/σε διάσταση. Τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας δεικνύ-ουν ότι οι παντρεμένες/σε συμβίωση πραγματο-ποιούν μεγαλύτερο έλεγχο μαστογραφίας συ-γκριτικά με τις ανύπαντρες. Επίσης και η επαγγελματική κατάσταση των γυ-ναικών αναδεικνύεται ως προσδιοριστικός πα-ράγοντας για την διενέργεια μαστογραφικού ελέγχου. Στη μελέτη της Park et al. (2008) στην Αμερική παρατηρήθηκε ότι οι άνεργες και οι συ-νταξιούχες γυναίκες κάνουν μικρότερο έλεγχο μαστογραφίας. Εύρημα το οποίο συμφωνεί με τα δικά μας αποτελέσματα αναφορικά με τις άνερ-γες γυναίκες και όχι με τις συνταξιούχες. Σχετικά με τον παράγοντα υπηκοότητα αρκετές μελέτες δείχνουν ότι οι αλλοδαπές γυναίκες δι-ενεργούν σε μικρότερο ποσοστό μαστογραφικό έλεγχο (Miller et al. 1997, Peek et al. 2004, Sirven et al. 2010), εύρημα που παρατηρείται και στην παρούσα έρευνα αφού οι Κύπριες είναι τέσσερεις φορές πιο πιθανό να έχουν κάνει μαστογρα-φία σε σχέση με τις αλλοδαπές. Ίσως η δυσκο-λία στην γλώσσα, η δυσκολία στην πρόσβαση και παροχή υπηρεσιών υγείας, η μη σωστή ενη-μέρωση και η έλλειψη γνώσεων, να εμποδίζουν τις γυναίκες αυτές στην αναζήτηση προσυμπτω-ματικών ελέγχων καρκίνου. Σε αντίθεση με άλλες έρευνες (Calle et al. 1993, Juon et al. 2002 και Sirven et al. 2010) οι οποίοι τεκμηριώνουν στην έρευνα τους ότι οι γυναίκες υψηλότερου μορφωτικού επιπέδου έχουν μεγα-λύτερο ποσοστό μαστογραφίας, στην παρούσα έρευνα ο παράγοντας αυτός δεν φαίνεται να παί-ζει σημαντικό ρόλο, κάτι που υποδηλώνει την ευ-αισθητοποίηση των γυναικών της Κύπρου ανε-ξαρτήτου μορφωτικού επιπέδου. Τέλος, άλλες μελέτες αναδεικνύουν την συσχέ-τιση της διενέργειας μαστογραφικού ελέγχου με υψηλότερα εισοδήματα (Calle et al. 1993, Taplin et al. 2000, Klassen et al. 2002, Soni 2007 και Park et al. 2008), σε αντίθεση με την παρούσα έρευνα όπου δεν διαπιστώνεται η αντίστοιχη συσχέτιση.

32

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑΤο ποσοστό γυναικών του δήμου Λευκωσίας που υποβάλλονται σε μαστογραφικό έλεγχο είναι υψηλό. Επίσης παρατηρείται η τάση για διενέργεια της πρώτης μαστογραφίας αναφοράς σε μικρότε-ρη ηλικία από τις προβλεπόμενες κατευθυντήριες οδηγίες του εθνικού προγράμματος προσυμπτω-ματικού ελέγχου καρκίνου μαστού. Ο έλεγχος μαστογραφίας σχετίζεται με την ηλικία, την οι-κογενειακή και επαγγελματική κατάσταση όπως επίσης και με την υπηκοότητα. Μέσα στο πλαίσιο ενός ολοκληρωμένου εθνικού προγράμματος καταπολέμησης του καρκίνου του μαστού, επιθυμητό είναι να ληφθούν υπόψη οι συ-νολικές ανάγκες και προτεραιότητες με έμφαση κυρίως στις γυναίκες με κοινωνικοοικονομικά μει-ονεκτήματα στις οποίες διαπιστώνεται μικρότερη διενέργεια προσυμπτωματικού ελέγχου.

Περιορισμοί

Στην παρούσα μελέτη υπήρχαν ορισμένοι περιο-ρισμοί. Πιο συγκεκριμένα, υπήρξε δυσκολία εύρε-σης γυναικών σε περιοχές που γειτόνευαν με την «Νεκρή Ζώνη». Επίσης δεν είχαν επιλεχθεί οι γυ-ναίκες οι οποίες δεν μιλούσαν την ελληνική γλώσ-σα. Οι περιπτώσεις όμως αυτές ήταν ελάχιστες.

Ευχαριστίες

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όλες τις γυναίκες της Λευκωσίας που συμμετείχαν στην έρευνα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑAshton J, Grey P, Barnard K. (1986). Healthy Cities:

WHO’s new public health initiative. Health Promo-tion, 1: 319–324.

Bjurstam N, Bjorneld L, Warwick J, Sala E, Duffy SW, Nystrom L, Walker N, Cahlin E, Eriksson O, Haf-strom LO, Lingaas H, Mattsson J, Persson S, Ruden-stam CM, Salander H, Save-Soderbergh J, Wahlin T. (2003). The Gothenburg Breast Screening Trial. Cancer, 97:2387–2396.

Blanks RG, Moss SM, McGahan CE, Quinn MJ, Babb PJ. (2000). Effect of NHS breast screening pro-gramme on mortality from breast cancer in Eng-land and Wales, 1990–8: Comparison of observed with predicted mortality. British Medical Journal, 321:665–669.

Broeders Μ, Moss S, Nyström L, Njor S, Jonsson H, Paap E. (2012).The impact of mammographic screening on breast cancer mortality in Europe: a review of observational studies. Journal of Medical Screening, 1: 14-25.

Calle ΕE., Flanders DW, Thun MJ, Martin LM. (1993). De-mographic Predictors of Mammography and Pap Smear Screening in US Women. American Journal of Public Health, 83,1:53-60.

Duffy WS, Tabar L, Olsen HA, Vitak B, Allgood CP, Chen HT, Yen A, Smith AR. (2010). Absolute numbers of lives saved and overdiagnosis in breast cancer screening, from a randomized trial and from the Breast Screening Programme in England. Journal of Medical Screen, 17:25–3.

Edwards BK, Brown ML, Wingo PA, Ward E, Ries L, Schrang D, Jamison P, Jernal A, Wu X, Friedman C, Warren, J, Anderson R, Pickle L.(2005). Annu-al report to the nation on the status of cancer, 1975–2002, featuring population-based trends in cancer treatment. Journal of the National Cancer Institute, 97:1407–1427.

Ελληνική Στατιστική Αρχή (2011). Εθνική Έρευνα Υγείας (2011). /www.statistics.gr/. Πρόσβαση στις 1 Νοεμβρίου 2015.

European Commission (2006), European Guidelines for Quality Assurance in Breast Cancer Screening and Diagnosis, 4th edition, Luxembourg.

Ferlay J, Steliarova-Foucher E, Lortet-Tieulent J, Ros-so S, Coebergh JWW, Comber H, Forman D, Bray F. (2013). Cancer Incidence and Mortality Patterns in Europe: Estimates for 40 Countries in in 2012. Euro-pean Journal of Cancer, 49: 1374-1403.

Fredman L, Sexton M, Althuis M, Wehren L, Horn-beck P, Kanarek N. (1999). Cigarette smoking, alco-hol consumption, and screening mammography among women ages 50 and older. Journal of Pre-ventive Medicine, 8(4):407-17.

Giordano L, von Karsa L, Tomatis M, Majek O, de Wolf C, Lancucki L, Hofvind S, Nyström L, Segnan N, Ponti A; Eunice Working Group, Van Hal G, Mar-tens P, Májek O, Danes J, von Euler-Chelpin M, Aas-maa A, Anttila A, Becker N, Péntek Z, Budai A, Má-dai S, Fitzpatrick P, Mooney T, Zappa M, Ventura L, Scharpantgen A, Hofvind S, Seroczynski P, Morais A, Rodrigues V, Bento MJ, Gomes de Carvalho J, Na-tal C, Prieto M, Sánchez-Contador Escudero C, Zu-bizarreta Alberti R, Fernández Llanes SB, Ascunce N, Ederra Sanza M, Sarriugarte Irigoien G, Salas Tre-jo D, Ibáñez Cabanell J, Wiege M, Ohlsson G, Törn-berg S, Korzeniewska M, de Wolf C, Fracheboud J, Patnick J J, Lancucki L, Ducarroz S, Suonio E.(2012). Mammographic screening programmes in Europe: organization, coverage and participation. J Med Screen;19 Suppl 1:72-82. http://msc.sagepub.com/content/19/suppl_1/72.long Πρόσβαση στις 22 Φεβρουαρίου 2016.

Holland W, Stewart S, Masseria C. (2006). Policy Brief: Screening in Europe,World Health Organization, on behalf of the European Observatory on Health Sys-tems and Policies, www.euro.who.int/data/assets/pdf_file/0007/108961/E88698.pdf. Πρόσβαση στις 17 Οκτωβρίου 2015.

International Agency for Research on Cancer. IARC handbooks of cancer prevention. Vol. 7. Breast can-cer screening. Lyon, France: IARC Press, 2002.

IARC – International Agency for Research on Cancer (2012). GLOBOCAN 2012: Cancer Fact Sheet, http://


globocan. iarc.fr/Pages/fact_sheets_cancer.aspx. Πρόσβαση στις 17 Οκτωβρίου 2015.

Juon HS, Choi YJ, Kim MT. (2000). Cancer screening behaviors among Korean American women. Can-cer Detection & Prevention, 24:589–601

Juon HS, Seo YJ, Kim MT. (2002). Breast and cervical cancer screening among Korean American elder-ly women. European Journal of Oncology Nursing, 6:228–235.

Kenzer M. (1999). Healthy cities: a guide to the litera-ture. Environ Urban: 11:201–20.

Klassen AC, Smith AL, Meissner HI, Zabora J, Cur-bow B, Mandelblatt J.(2002). If we gave away mam-mograms, who would get them? A neighborhood evaluation of a no-cost breast cancer screening pro-gram. Journal of Preventive Medicine, 34:13–21.

Κυριόπουλος Γ, Σκρουμπέλος Α. (2010). Εθνικό Πρόγραμμα Πρόληψης σε Ενήλικες στην Ελλάδα. Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, Τμήμα Οικονομικών της Υγείας, 17-18, www.esdy.edu.gr. Πρόσβαση στις 1 Νοεμβρίου 2015.

Lauby-Secretan B, Scoccianti C, Loomis D, Benbra-him-Tallaa L, Bouvard V, Bianchini F, Straif K.(2015) Breast-Cancer Screening — Viewpoint of the IARC Working Group for Research on Cancer Hand-book Working Group,The Νew Εngland Journal of Medicine 372;24, 2353. http://www.nejm.org/doi/pdf/10.1056/NEJMsr1504363 Πρόσβαση στις 10 Μαρτίου 2016.

Malvezzi M, Bertuccio P, Levi F, La Vecchia C, Ne-gri E. (2013). European cancer mortality predic-tions for the year 2013. Annals of Oncology, 00:1-9. http://annonc.oxfordjournals.org/content/early/2013/02/11/annonc.mdt010.full.pdf+html Πρόσβαση στις 17 Οκτωβρίου 2015.

Miller AM, Champion VL. (1997). Attitudes about breast cancer and mammography: racial, income, and educational differences. Journal of Women’s Health, 26(1):41-63.

Nystrom L, Andersson I, Bjurstam N, Frisell J, Norden-skjold B, Rutqvist LE. Long-term effects of mam-mography screening: updated overview of the Swedish randomised trials. Lancet. 2002;359:909–919.

OECD (2014). Health at a Glance: Europe 2014, OECD Publishing, Paris, http://www.oecd-ilibrary.org/social- issues-migration-health/health-at-a-glance-europe-2014_health_glance_eur-2014-en Πρόσβαση στις 17 Οκτωβρίου 2015.

Paci E. (2012). Euroscreen Working Group. Summary of the evidence of breast cancer service screening outcomes in Europe and first estimate of the ben-efit and harm balance sheet. Journal of Medical Screening,19 Suppl 1:5-13.

Park A, Buist D, Tiro J, Taplin S. (2008). Mediating Fac-tors in the Relationship between Income and Mammography Use in Low-Income Insured Wom-en. Journal of Women’s Health, 17(8): 1371–1378.

Peek M, Han J. (2004). Disparities in Screening Mam-mography Current Status, Interventions, and Impli-cations. Journal of General Internal Medicine, 19(2): 184–194.

Rakowski W, Clark MA, Truchil R, Schneider K, Meers-man S. (2005). Smoking status and mammogra-

phy among women aged 50-75 in the 2002 be-havioral risk factor surveillance system. Journal of Women’s Health, 41(4):1-21, www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16260411. Πρόσβαση στις 20 Οκτωβρίου 2015.

Satterthwaite D. (1996). Towards healthy cities. People Planet: 5: 12–15.

Siegel RL, Miller KD, Jemal A. Cancer statistics, 2015. CA Cancer J Clin, 65(1):5-29.

Sirven N, Or Z. (2010). Disparities in Regular Health Care Utilisation in Europe. IRDES Working Paper, No. 37, IRDES, Paris,. www.irdes.fr/ Πρόσβαση στις 2 Νοεμβρίου 2015.

Soni A. (2007). Use of Breast Cancer Detection Exams among Women Age 40 and Over, U.S. Noninstitu-tionalized Population, 2005. Statistical Brief #170. Agency for Healthcare Research and Quality, Rock-ville. Medical Expenditure Panel Survey, http://meps.ahrq.gov/. Πρόσβαση στις 2 Νοεμβρίου 2015.

Στατιστική Υπηρεσία Κύπρου (2010). Ευρωπαϊκή Έρευνα Υγείας, 2008. www.mof.gov.cy/mof/cystat/statistics.nsf/index_gr/index_gr?OpenDocument. Πρόσβαση στις 1 Νοεμβρίου 2015.

Taplin SH, Barlow WE, Ludman E, MacLehos R, Mey-er DM, Seger D, Herta D, Chin C, Curry S. (2000). Testing reminder and motivational telephone calls to increase screening mammography: A random-ized study. Journal of the National Cancer Institute, 92:233–242.

Thomson MD, Siminoff LA. (2015). Perspectives on mammography after receipt of secondary screen-ing owing to a false positive. Journal of Womens Health Issues, 25(2):128-133.

Tsouros A. (1995a). Implementing WHO’s ‘health for all’ strategies: the Healthy Cities project. European Hospital Management Journal, 2: 21–23.

Tsouros A. (1995b). The WHO Healthy Cities project: state of the art and future plans. Journal of Health Promotion International, 10(2): 133-141.

United Kingdom Statistics Authority, Health and So-cial Information Centre (2015). Breast Screening Program England, Statistics for 2013-2014, http://www.hscic.gov.uk/catalogue/PUB16803/bres-scre-prog-eng-2013-14-rep.pdf Πρόσβαση στις 19 Φεβρουαρίου 2016.

Vainio H, Bianchini F, (2002). IARC Handbooks of Can-cer Prevention Volume 7 Breast Cancer Screening. IARC Press, International Agency for Research on Cancer; Lyon: 2002.

Webster P, Sanderson D. (2012). Healthy Cities Indi-cators- A Suitable Instrument to Measure Health? Journal of Urban Health: Bulletin of the New York Academy of Medicine, www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3764266/. Πρόσβαση στις 17 Οκτωβρίου 2015.

Υπουργείο Υγείας Κύπρου.(2015). Προαγωγή και Προστασία της Υγείας. Πρόγραμμα Μαστογραφικού Ελέγχου για Έγκαιρη Ανίχνευση Καρκίνου του Μαστού, www.moh.gov.cy/Moh/moh.nsf/All/2E095A21D20E95CE422579D7003B215E?OpenDocument. Πρόσβαση στις 25 Οκτωβρίου 2015.

34


ΠΕΡΙΛΗΨΗΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η φροντίδα αποτελεί κεντρική έν-νοια και καθοριστικό στοιχείο της νοσηλευτικής. Διαχρονικά, στην ογκολογία, η νοσηλευτική προ-σέγγιση παρουσιάζει μεγάλες διακυμάνσεις στα διάφορα πλαίσια παροχής της φροντίδας.ΣΚΟΠΟΣ: Να διερευνηθούν οι αντιλήψεις των Ελλήνων νοσηλευτών για την παρεχόμενη φρο-ντίδα σε ειδικό ογκολογικό νοσοκομείο.ΜΕΘΟΔΟΣ: Στη μελέτη συμμετείχαν 18 νοσηλευ-τές (17 γυναίκες και 1 άντρας) που επιλέχθηκαν βάσει σκόπιμης δειγματοληψίας και εργάζονταν στις παθολογικές κλινικές των τριών ογκολογι-κών νοσοκομείων Αττικής. Για τη συλλογή των δεδομένων πραγματοποιήθηκαν τρεις ομάδες εστιασμένης συζήτησης, διάρκειας 120 λεπτών η καθεμία. Τα δεδομένα αναλύθηκαν σύμφωνα με την καθοδηγούμενη μέθοδο ανάλυσης περιεχο-

μένου και με βάση τη θεωρία της Watson.ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ: Τα αποτελέσματα της ανάλυ-σης περιεχομένου υποστήριξαν τη κατηγοριο-ποίηση σύμφωνα με τη θεωρία της Watson, ενώ προέκυψαν οι νέες κατηγορίες της πολυδιάστα-της έννοιας της φροντίδας στην ογκολογία, της ενσυναίσθησης, της επικοινωνίας - ενημέρωσης και του φόβου του καρκίνου. Επιπλέον βρέθη-κε ότι σε όλες τις κατηγορίες οι παράγοντες του χρόνου και της προσωπικής προσέγγισης του ρόλου επηρεάζουν την εκδήλωση της προσφε-ρόμενης φροντίδας.ΣΎΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: Οι νοσηλευτές αντιλαμβάνο-νται τη φροντίδα ως μια σύνθετη, ιδιαίτερη και πολυπρόσωπη έννοια που η έκφρασή της επηρε-άζεται κύρια από τις επαγγελματικές αντιλήψεις για το ρόλο τους, αλλά και από τη νόσο.ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: ογκολογική νοσηλευτική, ποι-οτική έρευνα, φροντίδα.

Οι αντιλήψεις των Ελλήνων νοσηλευτών για τη φροντίδα σε ειδικό ογκολογικό νο-σοκομείο: μια ποιοτική μελέτη Χρυσούλα Κάρλου, RN, MSc, PhD Σμήναρχος Νοσηλεύτρια. Προϊσταμένη Ογκολογικής Αιματολογικής Κλινικής Νοσοκομείου Αεροπορίας

Φωτεινή Βουζάβαλη, RN, MSc, PhD Καθηγήτρια Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης & Εργαστηριακός συνεργάτης τμήματος Νοσηλευτικής ΤΕΙ Αθήνας

Χρυσούλα Λεμονίδου, RN, MSc, PhD, Καθηγήτρια, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νοσηλευτικής, Παθολογικός - Νοσηλευτικός Τομέας και Εργαστήριο Κλινικο-Νοσηλευτικών Εφαρμογών

Ελισάβετ Παπαθανάσογλου, RN, MSc, PhD, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Εντατικής Νοσηλευτικής, Προϊστάμενη, Τμήματος Νοσηλευτικής, Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου. Διευθύντρια Μεταπτυχιακού Προγράμματος Προηγμένης Νοσηλευτικής

Αννα Ζαφειροπούλου-Κουτρούμπα, Ψυχολόγος Νοσοκομείο Παίδων Αγλαΐα Κυριακού Αθήνα

Στέλιος Κατσαραγάκης, RN, MSc, PhD Λέκτορας, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Σχολή Επιστημών Ανθρώπινης Κίνησης & Ποιότητας Ζωής Τμήμα Νοσηλευτικής Σπάρτη

Ελισάβετ Πατηράκη RN, PhD, Καθηγήτρια. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νοσηλευτικής Παθολογικός - Νοσηλευτικός Τομέας

Υπεύθυνος αλληλογραφίας: Χρυσούλα Κάρλου, Ερεχθείου 43 12137 Αθήνα , TEL:+30 210 5716370, FAX: +30 210 7467476, [email protected]


ABSTRACTBACKGROUND : The care is the core concept and key element of nursing. Over time in oncol-ogy, nursing approach varies considerably in the different settings providing care.AIM: To explore the Greek nurses’ perceptions for the care provided in the specialist oncology hospital.METHOD: The study enrolled 18 nurses (17 fe-males and 1 male) who were selected based on purposeful sampling and they were working in the pathological wards in three oncological hospitals in Attica. To collect data, three focus groups were held lasting 120 minutes each. The data were analyzed according to the direct con-tent analysis, based on Watson’s theory.RESULTS:The results of content analysis sup-ported the categorization according to Watson’s

theory, while was resulting the new categories of the multi-faceted concept of care in oncol-ogy, empathy, communication and information and fear of cancer. Moreover, it was found that in all categories, the factors of time and person-al view of their role influenced the expression of care provided.CONCLUSIONS: Nurses perceive care as a com-plex, unique and multi-faceted concept that their expression is influenced primarily by pro-fessional perceptions of their role and the dis-ease.KEYWORDS: oncology nursing, qualitative re-search, caring.

ORIGINAL PAPER

Qualitative study of care in oncology

Karlou Ch., RN, BSc, MSc, PhD Colonel Nurse in Air Force, Head Nurse Oncology Hematology Ward Air Force Hospital

Vouzavali F., Vocational High School of Nurse, Assistants & Laboratory Instructor, Technological Educational Institute of Athens

Lemonidou Ch., Professor, National and Kapodistrian University of Athens, Faculty of Nursing

Papathanassoglou E., Associate Professor, Critical Care Nursing Head, Department of Nursing, Director, Masters Program in Advanced Practice University of Technology, Department of Nursing Nicosia,Cyprus.

Zafiropoulou- Koutroubas A., MSc, Clinical Psychologist, Children’s Hospital ‘‘A & P Kyriakou’’Oncology Department, Athens

Katsaragakis S., RN, MSc, PhD, Lecturer National University of Peloponisos Faculty of Human, Movement and Quality of Life Sciences in Sparta, Departement of Nursing

Patiraki E., Professor National and Kapodistrian University of Athens, Faculty of Nursing

Corresponding Author:Ch. Karlou, 43 Erechthiou str. 12137 Athens, TEL:+30 210 5716370, FAX: +30 210 7467476, [email protected]

36

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Από την εποχή που η Nightgale χρησιμοποίησε τον όρο «φροντίδα» προκειμένου να δηλώσει το πεδίο δράσης, αλλά και την ιδιαίτερη προσφο-ρά της νοσηλευτικής, η έννοια αυτή αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης και αντιπαράθεσης για τους νοσηλευτές. Πολλές θεωρίες δημιουργήθηκαν και στηρίχθηκαν πάνω στη μοναδικότητα και ση-μαντικότητα της φροντίδας για τη νοσηλευτική (Stockdale & Warelow 2000). Οι πρώτες μελέτες για τη φροντίδα παρουσιάζονται σποραδικά στη νοσηλευτική βιβλιογραφία στο τέλος της δεκαε-τίας του 1950, με αποκορύφωσή τους τη δεκαε-τία του 1990 όπου παρατηρείται ετήσια τουλάχι-στον μια μελέτη (Smith 2004). Η διερεύνηση της έννοιας της φροντίδας απο-τέλεσε έναν από τους κυριότερους και πρώτους ερευνητικούς σκοπούς στο χώρο της ογκολο-γικής νοσηλευτικής (Larson 1984), με τα ερευ-νητικά ερωτήματα να επικεντρώνονται στους παράγοντες που επηρεάζουν την έκφραση συ-γκεκριμένων συμπεριφορών φροντίδας όπως η προσωπικότητα του νοσηλευτή και το προσω-πικό σύστημα αξίων, η ικανότητα «δεξιότητες» του επαγγελματία φροντιστή (Κάρλου & Πατη-ράκη 2011) και ο τρόπος επικοινωνίας νοσηλευ-τών - ασθενών στις διάφορες φάσεις της νόσου τους (Kruijver et al 2000, Wilkinson et al 2002). Συγχρόνως επισημαίνεται η επίδραση και η εξαι-ρετική σημασία του περιβάλλοντος παροχής της φροντίδας, όπως κλινική, ημερήσια, νοσοκομείο – ξενώνας (hospice), αλλά και της πολιτισμικής ταυτότητάς του (Mcilfatrick et al 2006, Κάρλου & Πατηράκη 2011). Επιπλέον, μελέτες επισημαί-νουν ότι οι αντιλήψεις και η προσφορά φροντί-δας των νοσηλευτών δυνητικά επηρεάζουν και έχουν αντίκτυπο στις πολιτικές αποφάσεις και στην οργάνωση του υγειονομικού συστήματος κάθε χώρας (Aiken 2008). Στην Ελλάδα, οι πρώτες περιορισμένου αριθμού μελέτες παρουσιάζονται στο χώρο του γενικού χειρουργικού νοσοκομειακού περιβάλλοντος (Papastavrou et al 2012).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣΟι νοσηλευτές στο χώρο της ογκολογίας, για να διερευνήσουν την έννοια της φροντίδας έχουν

χρησιμοποιήσει κυρίως δομημένα ερωτηματο-λόγια όπως το CARE–Q, που είναι και το πιο συ-χνά χρησιμοποιούμενο, αλλά και συνδυασμό ερευνητικών μεθόδων, όπως τη χρήση ερωτη-ματολογίων και ομάδων εστιασμένης συζήτησης - focus groups (Κάρλου & Πατηράκη 2011). Ωστό-σο, από την αρχή διατυπώθηκε η άποψη ότι η σε βάθος διερεύνηση μιας τόσο πολύπλοκης φιλο-σοφικής έννοιας όπως η φροντίδα, σε ένα τόσο ιδιαίτερο χώρο όπως της ογκολογίας, επιτυγχά-νεται καλύτερα με ποιοτική ερευνητική μεθοδο-λογία (McCance et al 1999, Watson 2002, Μπελ-λάλη & Παπάζογλου 2004). Αν και από τις πρώτες μελέτες οι νοσηλευτές υπο-στήριξαν ως σημαντικότερη τη συναισθηματική διάσταση της φροντίδας (Windmark-Petersson et al 2000, Von Essen & Sjoden 2003), μελέτες σε περιβάλλοντα χορήγησης ενεργού θεραπεί-ας όπως η ημερήσια νοσηλεία, ή σε διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα και υγειονομικά συ-στήματα δείχνουν ότι οι ογκολογικοί νοσηλευτές αντιλαμβάνονται ως σημαντικότερες τις κλινι-κές, σε σχέση με τις συναισθηματικές δεξιότητες (Mcilfatrick et al 2006, Zamanzadeh, et al 2010). Το εύρημα αυτό επισημαίνεται σε μια μοναδική στο είδος της νοσηλευτική μελέτη, που διεξήχθη στο πλαίσιο κλινικών δοκιμών χημειοθεραπευτι-κών φαρμάκων (Krishnasamy 1999).Πολλές νοσηλευτικές μελέτες επίσης, υποστη-ρίζουν ότι το υγειονομικό σύστημα παροχής φροντίδας, οι κοινωνικοπολιτικοί παράγοντες, η κουλτούρα, η στάση ζωής και το προσωπι-κό πλαίσιο αξιών, επηρεάζουν την έκφραση της φροντίδας, η οποία συχνά γίνεται αντιληπτή ως προσωπική δέσμευση (Skott & Eriksson 2005, Iranmanesh et al 2008, Iranmanesh et al 2009, Zamanzadeh, et al 2010). Επιπλέον, έχει βρεθεί ότι η ηλικία, η επαγγελματική εμπειρία, η ωριμό-τητα, καθώς και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις των νοσηλευτών διαμορφώνουν την αντίληψη, αλλά και την προσφορά φροντίδας που σχετίζεται πε-ρισσότερο με τη δημιουργία σχέσης συμπόνιας. Η σχέση αυτή προάγει την καλύτερη αξιολόγη-ση των αναγκών των ασθενών, ενώ συγχρόνως δίνει νέο νόημα στη ζωή των επαγγελματιών νο-σηλευτών (Sabatino 1999, Iranmanesh et al 2008, Henoch & Danielson 2009).Οι προσωπικές πεποιθήσεις των νοσηλευτών για τον καρκίνο είναι δυνατό να επηρεάσουν τόσο


τη στάση τους προς τους ασθενείς, την επικοινω-νία και τη δημιουργία σχέσεων, όσο και την παρο-χή φροντίδας (Cunningham et al 2006). Επίσης, όταν δημιουργείται μια σχέση εγγύτητας και ου-σιαστικής επικοινωνίας, ενισχύεται η απόκτηση επαγγελματικών εμπειριών, γνώσεων και ενσυ-ναίσθησης (Sabatino1999, Quinn 2003, Kendall 2006, 2007). Αξίζει να σημειωθεί ότι η χρονιότη-τα της νόσου και η μακροχρόνια, επαναλαμβα-νόμενη νοσηλεία και θεραπεία των ασθενών θε-ωρούνται ως καθοριστικοί παράγοντες τόσο για τη δημιουργία σχέσεων όσο και για την ουσια-στική επικοινωνία που εμπεριέχει την ακρόαση χωρίς μεροληψία, των ανησυχιών του ασθενούς (Corner 2002). Ένα άλλο στοιχείο έκφρασης φροντίδας είναι η συνεχής «παρουσία» δίπλα στον ασθενή (Skott & Eriksson 2005). Οι νοσηλευτές, χαρακτηριστι-κά περιγράφουν την παρουσία τους δίπλα στον ασθενή ως «δώρο εαυτού» στο πλαίσιο της σχέ-σης φροντίδας (Quinn 2003). Η παρουσία του νο-σηλευτή τοποθετείται ανάμεσα στις πέντε πιο σημαντικές συμπεριφορές φροντίδας στο πλαί-σιο της άσκησης της ογκολογικής νοσηλευτικής (Corner 2002), όπου δημιουργούνται ιδιαίτερες σχέσεις εγγύτητας και εμπιστοσύνης. Οι νοση-λευτές δεν είναι μόνο επαγγελματίες υγείας, αλ-λά γίνονται μέρος της οικογένειας ή καλοί φίλοι. Οι σχέσεις αυτές βελτιώνουν τη σωματική και συ-ναισθηματική κατάσταση των ασθενών και διευ-κολύνουν την προσαρμογή στην παρούσα κατά-σταση, ανακουφίζουν τον πόνο και ενισχύουν το αίσθημα της ασφάλειας (Skott & Eriksson 2005). Οι προσωπικές ικανότητες και δεξιότητες των νοσηλευτών, που ενσωματώνονται σε αυτές τις σχέσεις, συνθέτουν την αριστεία της νοσηλευτι-κής φροντίδας (Mok & Chiu 2004, Prompahakul et al 2011). Ωστόσο, πολλές μελέτες υποστηρίζουν ότι βασι-κό εμπόδιο στην έκφραση φροντίδας είναι η έλ-λειψη χρόνου (Bertero 1999, Quinn 2003), ιδιαί-τερα στην ημερήσια νοσηλεία (Mcilfatrick et al 2006), ενώ αποκτά άλλη δυναμική στη φροντί-δα των ασθενών στο τελικό στάδιο της νόσου (Rittman et al 1997, Iranmanesh et al 2008). Όπως προκύπτει από τα δεδομένα της βιβλιο-γραφίας που παρατίθενται, παρουσιάζονται εξαι-ρετικές ομοιότητες μεταξύ της φιλοσοφίας της φροντίδας στην ογκολογία και της Θεωρίας της Watson για τη «Φροντίδα του Ανθρώπου». Στό-

χος της νοσηλευτικής σύμφωνα με τη θεωρία της Watson (1985), είναι η προστασία, η βελτίωση και η διατήρηση της ανθρωπότητας, διαμέσου της βοήθειας του ατόμου να ανακαλύψει το νόημα της ασθένειας, του πόνου, του «υποφέρειν» και της ύπαρξης. Μέσα από τη θεωρία της επισημαί-νεται η αξία της φροντίδας του προσώπου και της σχέσης νοσηλευτή-ασθενή. Η διαπροσωπι-κή φροντίδα περιγράφεται ως «ένα ιδανικό στη χώρα της αντικειμενικής πραγματικότητας στην οποία και τα δύο άτομα [νοσηλευτής και ασθε-νής] συμμετέχουν» (Watson 1985 p. 60). Επιση-μαίνει την ανάγκη η νοσηλευτική να εκφράζεται μέσα από την δική της γλώσσα και παρουσιάζει το ανθρωπιστικό-αλτρουιστικό σύστημα αξιών της θεωρίας της μέσα από τους παράγοντες φρο-ντίδας (Carative factors), όπως τους αποκαλεί. Οι παράγοντες αυτοί, στις μελέτες κατηγοριοποιού-νται σε τέσσερα μεγάλα πεδία - κατηγορίες που είναι τα εξής: α) η ανθρωπιστική-αλτρουιστική προσέγγιση της φροντίδας, β) η επαγγελματική – κλινική, τεχνική επιδεξιότητα στη φροντίδα, γ) η διαπροσωπική και δ) η ψυχοκοινωνική προ-σέγγιση (Smith 2004). Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το ερωτη-ματολόγιο Caring Behaviour Invetory (CBI), που στη τελευταία ανανεωμένη μορφή του αποτε-λείται από 24 προτάσεις-δηλώσεις συμπεριφο-ρών φροντίδας οι οποίες κατανέμονται σε τέσ-σερις υποκλίμακες – κατηγορίες, της ασφάλειας «ασφάλεια από την ανθρώπινη παρουσία», της συνδετικότητας «θετικό συναίσθημα από τη δι-απροσωπική σχέση», των γνώσεων και κλινικής επιδεξιότητας «επαγγελματική - κλινική ικανότη-τα» και του σεβασμού στους άλλους «σεβασμός στις αντίθετες απόψεις του άλλου». Αποτελεί ένα από τα συχνά χρησιμοποιούμενα ερωτημα-τολόγια σε διαφορετικά περιβάλλοντα φροντί-δας (χειρουργική, ογκολογική, γηριατρική κλινι-κή) και σε διαφορετικούς πληθυσμούς (ασθενείς, νοσηλευτές) (Smith 2004, Κάρλου & Πατηράκη 2011, Papastavrou et al 2012 ).Η θεωρητική, αλλά και πρακτική προσέγγιση της φροντίδας στην ογκολογία αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην έννοια «του προσώπου» (Corner 2002), περιλαμβάνει ισοδύναμα την ανθρωπιστι-κή διάσταση, την ολιστική προσέγγιση του ατό-μου και τη δημιουργία θεραπευτικών σχέσεων. Τέλος συχνά η ολιστική προσέγγιση της φροντί-

38

δας, καθώς και η ενσυναίσθηση παρουσιάζονται ως ποιοτικά ισοδύναμα των τεχνολογικών γνώ-σεων και της δημιουργίας θεραπευτικής σχέσης με τους ασθενείς (Dowling 2008).Ωστόσο, απαιτείται επιπλέον μελέτη των αντι-λήψεων των νοσηλευτών για τη φροντίδα σε δι-αφορετικά υγειονομικά συστήματα και πολιτι-σμούς με τη χρήση τέτοιας μεθοδολογίας ώστε να γίνει δυνατή η καλύτερη κατανόηση και η βα-θύτερη γνώση της φροντίδας, όχι μέσα από τη σχέση αιτίας – αποτελέσματος, αλλά «μέσα από τα μάτια» και τη βιωμένη εμπειρία των υπό μελέ-τη υποκειμένων.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΗ μελέτη αυτή είναι μια ποιοτική έρευνα ομά-δων στόχου (focus group) και αποτελεί μέρος μιας μεγαλύτερης συγκριτικής μελέτης των αντι-λήψεων νοσηλευτών – ασθενών και των οικογε-νειακών φροντιστών τους για τη φροντίδα στο ειδικό ογκολογικό νοσοκομείο. Στο παρόν άρθρο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της ποιοτικής έρευνας της διερεύνησης των αντιλήψεων των νοσηλευτών.

ΣΚΟΠΟΣΗ παρούσα ποιοτική έρευνα είχε σκοπό τη διε-ρεύνηση των αντιλήψεων των Ελλήνων νοση-λευτών που εργάζονται σε ογκολογικό νοσοκο-μείο, για την παρεχόμενη φροντίδα μέσα από τη βιωμένη εμπειρία τους. Τα ερευνητικά ερωτήματα που καθοδήγησαν τη μελέτη ήταν τα εξής: α) πώς αντιλαμβάνονται οι νοσηλευτές που εργάζονται σε ογκολογικό νο-σοκομείο τη φροντίδα που παρέχουν και β) ποιοι παράγοντες επηρεάζουν την παρεχόμενη φρο-ντίδα.

ΔΕΙΓΜΑΟι συμμετέχοντες στη μελέτη ήταν 18 νοσηλευ-τές που εργάζονταν στις παθολογικές ογκολογι-κές κλινικές των τριών ογκολογικών νοσοκομεί-ων στην περιοχή της Αττικής. Η επιλογή τους πραγματοποιήθηκε με σκόπι-μη δειγματοληψία (purposeful sampling), ώστε να εξασφαλιστεί η «ειδική σύνθεση της ομάδας» (Μωραΐτη & Παπαδάτου 2010). Προκειμένου να

διασφαλιστεί η ομοιογένεια ως προς το βασικό χαρακτηριστικό τους, και ταυτόχρονα η μέγιστη διαφοροποίηση ως προς τις εμπειρίες, ώστε να είναι δυνατή η έκφραση διαφορετικών ή / και αντιφατικών απόψεων, εφαρμόστηκε ο τύπος της δειγματοληψίας μέγιστης διαφοροποίησης (maximum variation sampling). Επιλέχθηκαν νο-σηλευτές διαφορετικών ηλικιών, με διαφορετικά χρόνια κλινικής εμπειρίας και σε διαφορετικούς χώρους εκτός ογκολογίας και κλινικής χορήγη-σης χημειοθεραπείας. Τα κριτήρια για τη συμμετοχή των νοσηλευτών στη μελέτη ήταν:α) Να είναι νοσηλευτές (απόφοιτοι ΑΕΙ και ΑΤΕΙ), β) να διαθέτουν εμπειρία μεγαλύτερη του έτους, και γ) να εργάζονται σε παθολογικά ογκολογικά τμήματα φροντίδας ασθενών που υποβάλλο-νται σε χημειοθεραπεία των ογκολογικών νοσο-κομείων Αττικής. Ο εντοπισμός των συμμετεχό-ντων και η πρόταση συμμετοχής έγινε από την κύρια ερευνήτρια, καθώς η μακρόχρονη εμπει-ρία της στην ογκολογική νοσηλευτική, της παρεί-χε τη δυνατότητα επικοινωνίας με συναδέλφους νοσηλευτές στα ογκολογικά νοσοκομεία της Ατ-τικής (Μωραΐτη & Παπαδάτου 2010). Τελικά συμ-μετείχαν 17 γυναίκες και 1 άντρας, κυρίως μέσης ηλικίας (34,8 έτη ±6,5), ως επί το πλείστων άγα-μες 77,8% (Ν=14), απόφοιτοι ΑΤΕΙ 55,6% (Ν=10) και κατά το ήμισυ κάτοχοι μεταπτυχιακού διπλώ-ματος 50% (Ν=9). Ο μέσος χρόνος εμπειρίας τους σε ογκολογική κλινική ήταν 9,1 έτη (±6,9) παρό-μοια με τη γενικότερη κλινική εμπειρία τους που ήταν 10,2 έτη (±6,3). Τέλος μόνο ένας εργαζόταν στη θέση του προϊστάμενου νοσηλευτή.

ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΔΕΔΟΜΕ-ΝΩΝΓια τη συλλογή των δεδομένων χρησιμοποιήθη-κε η τεχνική της ομάδας εστιασμένης συζήτησης (focus group). Διενεργήθηκαν συνολικά τρεις (3) ομάδες των έξι (6) ατόμων στο χρονικό διάστη-μα από το Σεπτέμβριο έως τον Δεκέμβριο 2011. Η συζήτηση στην κάθε ομάδα διαρκούσε από 90 έως 120 λεπτά και ολοκληρωνόταν εφόσον οι συμμετέχοντες δεν είχαν κάτι άλλο να προσθέ-σουν. Οι συζητήσεις πραγματοποιήθηκαν σε ει-δικά διαμορφωμένη αίθουσα με καλό φωτισμό, τραπέζι συσκέψεων, άνετες καρέκλες τοποθετη-μένες κυκλικά γύρω από το τραπέζι, έτσι ώστε να


διατηρείται η οπτική επαφή μεταξύ των μελών της ομάδας. Οι συζητήσεις καταγράφηκαν με τη χρήση μαγνητοφώνου (Tracy 2010).Το ρόλο του συντονιστή των ομάδων ανέλαβε ερευνήτρια με γνώση του θέματος, αλλά και με μεγάλη εμπειρία στο συντονισμό και τη διαχεί-ριση ομάδων εστιασμένης συζήτησης Στις συζη-τήσεις συμμετείχαν δύο παρατηρητές των οποί-ων οι σημειώσεις αναφορικά με τα στοιχεία της μη-λεκτικής επικοινωνίας (των εκφράσεων και αντιδράσεων) των συμμετεχόντων που δεν ήταν δυνατό να μαγνητοφωνηθούν, συλλέχθηκαν, συ-γκρίθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν στην ανάλυση (Tracy 2010, Μωραΐτη & Παπαδάτου 2010).Ο οδηγός της εστιασμένης συζήτησης περιελάμ-βανε α) εισαγωγικές ερωτήσεις γνωριμίας, προ-κειμένου οι συμμετέχοντες να γνωριστούν με-ταξύ τους, β) εισαγωγικές ερωτήσεις στο υπό μελέτη θέμα, με στόχο την έναρξη της συζήτη-σης, γ) κεντρικές ερωτήσεις πάνω στο θέμα, δ) ερωτήσεις κλεισίματος - ανασκόπησης ώστε να συνοψιστούν τα κύρια σημεία και να οδηγηθεί με ομαλό τρόπο η ομάδα στο τέλος της συζήτη-σης (Μωραΐτη & Παπαδάτου 2010). Οι κεντρικές ερωτήσεις εστιάστηκαν στη θεωρία της Watson για τη φροντίδα, όπως αυτή απεικονίζεται στο

CBI και δομήθηκαν με βάση τις τέσσερις υποκλί-μακες του. Επιπλέον προστέθηκαν δύο ανοιχτές ερωτήσεις που σκοπό είχαν να βοηθήσουν τους συμμετέχοντες να αποσαφηνίσουν και να δια-τυπώσουν τις απόψεις τους για να αποδοθεί πιο ολοκληρωμένη η εικόνα «της φροντίδας στην ογκολογία» απαραίτητο στοιχείο για την πληρέ-στερη ανάλυση των δεδομένων και την εξαγωγή συμπερασμάτων (Πίνακας 1). Πριν την έναρξη της συζήτησης οι συμμετέχο-ντες συμπλήρωσαν ένα σύντομο ερωτηματολό-γιο δημογραφικών-επαγγελματικών στοιχείων που αφορούσε το φύλο, την ηλικία, τις σπουδές, την κλινική εμπειρία σε γενική και αμιγώς ογκο-λογική κλινική και τέλος τη συνολική προϋπηρε-σία.

ΘΕΜΑΤΑ ΗΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙ-ΑΣΓια τη διενέργεια της μελέτης ακολουθήθηκαν οι όροι και οι οδηγίες σύμφωνα με την Διακή-ρυξη του Ελσίνκι (World Medical Association Declaration of Helsinki 2008). Προηγήθηκε ανα-λυτική ενημέρωση των υποψηφίων νοσηλευ-

Πίνακας 1. Οδηγός Ερωτήσεων των Ομάδων Εστιασμένης Συζήτησης

1Τι σημαίνει για σένα φροντίδα του ασθενή που λαμβάνει χημειοθεραπεία και νοσηλεύεται στην ογκολογική κλινική; Περιγράψτε τα βιώματά σας;

2Ποιο είναι το πιο σημαντικό στοιχείο της νοσηλευτικής φροντίδας για τον καθένα σας προσωπικά;

3 Με ποιο τρόπο νομίζετε ότι κάνετε τον ασθενή να αισθάνεται ασφάλεια;

4 Με ποιο τρόπο δείχνετε τον σεβασμό σας στον ασθενή;

5Πιστεύετε ότι δημιουργείτε διαπροσωπική σχέση με τους ασθενείς σας; Αν ναι τι σχέση είναι αυτή; Μπορείτε να αναφέρετε χαρακτηριστικά παραδείγματα;

6Πόσο σημαντική θεωρείτε την εξειδικευμένη γνώση για την φροντίδα των ασθενών που λαμβάνουν χημειοθεραπεία;

40

τών για την εθελοντική συμμετοχή τους στη με-λέτη και το δικαίωμα άρνησης, καθώς επίσης και την αποχώρηση οποιαδήποτε στιγμή, χωρίς κα-μιά κύρωση, συνέπεια ή υποχρέωση αιτιολόγη-σης της απόφασής τους. Όσοι συμφώνησαν να συμμετάσχουν έδωσαν γραπτή συγκατάθεση. Η χρήση μαγνητοφώνου έγινε μετά από σχετική έγκριση από τους συμμετέχοντες, ενώ ενημερώ-θηκαν για τον τρόπο διαχείρισης του περιεχομέ-νου της συζήτησης. Οι ερευνητές δεσμεύτηκαν ρητά για τη διαφύλαξη της ανωνυμίας, της εμπι-στευτικότητας και του απορρήτου των προσω-πικών πληροφοριών των συμμετεχόντων, με τη χρήση αριθμών και όχι των ονομάτων τους, κα-τά τη συζήτηση. Τέλος, τα δεδομένα της μελέτης (κασέτες και παρατηρήσεις – σημειώσεις των πα-ρατηρητών), φυλάχθηκαν σε ασφαλές μη προ-σβάσιμο μέρος για άλλους, εκτός από την κύρια ερευνήτρια.

ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Στην παρούσα μελέτη ακολουθήθηκε η τεχνι-κή της ανάλυσης περιεχομένου που προτείνεται ως ο καλύτερος τρόπος για την ανάλυση πολύ-πλευρων και ευαίσθητων φαινόμενων της νοση-λευτικής, όπως αυτό της φροντίδας (Zhang & Wildemuth 2009). Πιο συγκεκριμένα χρησιμο-ποιήθηκε η τεχνική της κατευθυνόμενης ανάλυ-σης περιεχομένου (directed content analysis), με σκοπό να επικυρωθεί η συνάφεια της σχέσης της θεωρία της Watson και της φιλοσοφίας της φρο-ντίδας στην ογκολογία. Η διαδικασία ανάλυσης περιελάμβανε τις τρεις κύριες φάσεις ανάλυσης, τη φάση της προετοιμασίας, της οργάνωσης και της υποβολής εκθέσεων (Hsieh & Shannon 2005, Zhang & Wildemuth 2009).Έγινε προσπάθεια κωδικοποίησης σύμφωνα με την υπάρχουσα κατηγοριοποίηση όπως προκύ-πτει από τις υποκλίμακες του ερωτηματολογίου CBI (Hsieh & Shannon 2005). Επιπλέον με βάση το σκοπό της μελέτης για τη διερεύνηση των αντι-λήψεων των νοσηλευτών, έγινε προσπάθεια να εντοπιστούν και να ταξινομηθούν όλα τα χαρα-κτηριστικά της φροντίδας. Συγκεκριμένα οι πα-ρατηρήσεις από την αλληλεπίδραση των συμμε-τεχόντων συμπεριλήφθηκαν με τα δεδομένα και αναλύθηκαν από κοινού ιδιαίτερα οι βαθύτερες συναισθηματικές αντιδράσεις, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν νέες κατηγορίες και υποκα-

τηγορίες στις ήδη υπάρχουσες (Hsieh & Shannon 2005, Μωραΐτη & Παπαδάτου 2010).Η ανάλυση πραγματοποιήθηκε με τη συμμε-τοχή τριών ανεξάρτητων ερευνητών. Ο καθέ-νας εξέτασε τα πρωτογενή δεδομένα ξεχωρι-στά. Στη συνέχεια συζητήθηκε διεξοδικά μεταξύ τους η κωδικοποίηση κάποιων επιπλέον θεμάτων που προέκυψαν και η διαμόρφωση κατηγοριών και υποκατηγοριών, μέχρι να επέλθει συμφωνία (Zhang & Wildemuth 2009).

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Προκειμένου να διαφυλαχθεί η πιστότητα, εφαρ-μοσιμότητα, σταθερότητα και δυνατότητα ανα-παραγωγής της μελέτης, η επιλογή και περι-γραφή του δείγματος ακολούθησε όλες τις μεθοδολογικές κατευθυντήριες οδηγίες, ενώ έγι-νε λεπτομερής καταγραφή / τεκμηρίωση της με-θοδολογίας της μελέτης. Κατά τη διενέργεια των ομάδων εστιασμένης συζήτησης ο συντονιστής ήταν έμπειρος ερευνητής τόσο στο υπό μελέτη θέμα, όσο και στη διενέργεια των συζητήσεων αυτών των ομάδων. Οι παρατηρητές γνώριζαν τι θα έπρεπε να παρατηρήσουν και ακολούθησε σύγκριση των δεδομένων που προέκυψαν από τις παρατηρήσεις των αντιδράσεων των συμμε-τεχόντων ώστε κατά το δυνατόν να εξασφαλιστεί το κριτήριο της σταθερότητας και της δυνατότη-τας αναπαραγωγής των αποτελεσμάτων (Μπελ-λάλη 2006, Tracy 2010). Για την εξασφάλιση του κριτηρίου της πιστότη-τας και αυθεντικότητας στη φάση της ανάλυσης, τα δεδομένα επικυρώθηκαν από δύο ανεξάρτη-τους ερευνητές, μια ψυχολόγο (Α.Κ.) και μια εξει-δικευμένη νοσηλεύτρια (Φ.Β.), με μεγάλη εμπει-ρία στην ποιοτική έρευνα και στη διαδικασία ανάλυσης, αλλά αμέτοχους στη συλλογή δεδο-μένων (Graneheim & Lundman 2004, Μπελλάλη 2006). Πραγματοποιήθηκε σύγκριση των επιπλέ-ον θεμάτων που προέκυψαν, αλλά και επαναλαμ-βανόμενες διασταυρώσεις των περιγραφών και της ανάλυσης με υψηλό βαθμό συμφωνίας. Επι-πλέον, μέσα από την παράθεση αποσπασμάτων από τις συζητήσεις σε αντιστοιχία με τις κατηγο-ρίες, έγινε προσπάθεια να δοθεί η πιο ξεκάθα-ρη εικόνα των αποτελεσμάτων και να διασφα-λισθεί η διαφάνεια (transparency) της μελέτης (Graneheim & Lundman 2004, Trasy 2010).


ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑΜετά την ανάλυση του περιεχομένου των συζη-τήσεων εκτός από τις κατηγορίες της συνδετικό-τητας «θετικό συναίσθημα από τη διαπροσωπική σχέση», γνώσεων και επιδεξιότητας «επαγγελμα-τική - κλινική ικανότητα» και σεβασμού «σεβα-σμός στις αντίθετες απόψεις του άλλου», προ-έκυψαν και επιπλέον οι κατηγορίες όπως «της πολυδιάστατης έννοιας της φροντίδας στην ογκολογία», της «ενημέρωσης – επικοινωνίας», της «ενσυναίσθησης» και τέλος της «προσωπικής αντίληψης του νοσηλευτή για τη νόσο – ο φόβος του καρκίνου», όπως φαίνονται στον Πίνακα 2.

Συνδετικότητα «θετικό συναίσθημα από τη διαπροσωπική σχέση»

Η σχέση που δημιουργείται αποκτά ιδιαίτερη δυ-ναμική. Η συνεχής επαφή με τον ασθενή συντε-λεί στη δημιουργία σχέσης τόσο με τον ίδιο, όσο και με τον κοινωνικό του περίγυρο, γεγονός που

επηρεάζει το βάθος, αλλά και το φάσμα που θα έχει η σχέση.

N18 «…και λες ότι είμαι ένα [ο νοσηλευτής] κομ-μάτι της ζωής τους πολύ σημαντικό, πολύ ζωτι-κό, δηλαδή είσαι και συ μέσα στον κοινωνικό τους ιστό… έχουμε μια μοναδική ευκαιρία να στεκόμαστε σε πολύ δύσκολες στιγμές της ζωής τους, κι’ αυτό διαμορφώνει και τη σχέση, δεν εί-ναι εύκολο είναι μεταξύ ζωής και θανάτου».

Οι νοσηλευτές δηλώνουν ότι μέσα από τη σχέση ωριμάζουν ως άνθρωποι και ως επιστήμονες, γί-νονται πιο δυνατοί και αντιλαμβάνονται τις δικές τους αδυναμίες.

N12 «…είναι το μεγαλύτερο κέρδος που παίρ-νουμε απ’ τη δουλειά, δηλαδή πιστεύω ότι και δενόμαστε με κάποιους ανθρώπους και ευτυχώς που δενόμαστε περισσότερο γιατί ουσιαστικά αυτή η διαπροσωπική επαφή είναι που μας τρέ-φει».N18 «…όσο αναφορά αν επηρεάζεσαι, επηρεά-ζεσαι σε πάρα πολύ μεγάλο βαθμό όταν εσύ θέ-

Πίνακας 2. Κατηγορίες Προσέγγισης της Φροντίδας

Κοινές κατηγορίες με το CBI Νέες Κατηγορίες

Συνδετικότητα «θετικό συναίσθημα από τη διαπροσωπική σχέση»Η ιδιαιτερότητα της σύνδεσης, σχέσης Οι παράγοντες που επηρεάζουν τη δημιουργία σχέσηςΗ προσέγγιση της σχέσης ως προσωπική διαδικασία με τον ασθε-νή που θυμίζει πρόσωπα, γεγονότα, καταστάσειςΗ σημασία της χρονιότητας της νόσου στη δημιουργία σχέσηςΗ συνεχής παρουσία - συνοδεία του νοσηλευτή.Η δημιουργία ορίων στη σχέσηΗ ικανοποίηση από τη σύνδεση, σχέση με τον ασθενή.

Η πολυδιάστατη έννοια της φροντί-δας στην ογκολογίαΑνθρωπιστική αξίαΚάλυψη αναγκώνΕξατομικευμένη διεργασίαΕπαγγελματική ευθύνη

Γνώσεις και επιδεξιότητες «επαγγελματική – κλινική ικανότητα»Τα καθήκοντα-οι ευθύνες Η κλινική ικανότητα – η επάρκεια του νοσηλευτή Η σημασία της εκπαίδευσης, η αναγκαιότητα της συνεχιζόμενης επιμόρφωσης αλλά και εξειδίκευσης

Η επικοινωνία - ενημέρωση

Σεβασμός στους άλλους «σεβασμός στις αντίθετες απόψεις του άλλου» Η ενσυναίσθηση

Η προσωπική αντίληψη του νοσηλευ-τή για τη νόσο. Ο φόβος του καρκίνου.

42

λεις να μπεις σ’ αυτή τη σχέση…εμένα με βοή-θησε εκτός από τον επαναπροσδιορισμό και να καταλάβω καλύτερα τον εαυτό μου…στις επαγ-γελματικές αποφάσεις που πήρα… θα θελα τον εαυτό μου σαν ένα άτομο που υπερασπίζεται τον ασθενή και θα τον ανακουφίσει… μ’ έμαθε να μοιράζομαι με τους άλλους».

Συχνά οι νοσηλευτές αναπτύσσουν ιδιαίτερες σχέσεις με εκείνους τους ασθενείς που τους θυμί-ζουν δικά τους αγαπητά πρόσωπα, γεγονότα και καταστάσεις.

N12 «…όταν κάποιοι άνθρωποι μου θυμίζουνε εμένα δικά μου άτομα, τότε αυτό είναι ένα κίνη-τρο».

Άλλος παράγοντας που επηρεάζει τη δημιουργία σχέσης είναι και η χρονιότητα της νόσου, η συνε-χής επαφή λόγω της επαναλαμβανόμενης νοση-λείας με αποτέλεσμα οι διαπροσωπικές σχέσεις να είναι αναπόφευκτες.

N16 «…τον βλέπουμε κάθε μήνα, γνωρίζουμε το περιβάλλον του»N18 «...μοναδικό είναι αυτό που λέμε χρονιότητα νόσου…αυτό καθορίζει πολύ τη σχέση». N13 «…εμείς δημιουργούμε τις περισσότερες φορές διαπροσωπικές σχέσεις γιατί οι ασθενείς κάθονται περισσότερες μέρες σε μας…για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα…..»

Τονίζεται ότι η μοναδικότητα στη σχέση ασθε-νή-νοσηλευτή βρίσκεται στο γεγονός ότι ο νο-σηλευτής είναι παρών στις πιο δύσκολες στιγμές που βιώνει ο ασθενής και στη διάθεση χρόνου δί-πλα του.

Ν14 «…θεωρώ ότι είναι η συνεχής παρουσία του νοσηλευτή…ότι είναι εκεί στο πιο δύσκολο λε-πτό της ζωής του… ή θα είναι έξω με την οικογέ-νεια του…θεωρώ ότι είναι σχέσεις ζωής που κά-νουμε με τους ασθενείς…δηλαδή είναι κάποια σημεία πολύ κομβικά στις ζωές των ασθενών…θεωρώ είναι η παρουσία, η φυσική παρουσία»Ν13 «Η διαρκής παρουσία»

Το κλινικό περιβάλλον νοσηλείας των ασθενών μπορεί να επηρεάσει τη δημιουργία αλλά και το είδος της σχέσης που στην ημερήσια - βραχεία νοσηλεία είναι καθαρά επαγγελματική.

N10 «γιατί είναι τέτοια η ταχύτητα και τόσο ακρι-βός ο χρόνος και λίγο το προσωπικό όπου ανα-γκαστικά θες μια ισορροπία σχέσεων με όλους, [τους ασθενείς] επαγγελματική».

Προσωπικά και επαγγελματικά χαρακτηριστικά του νοσηλευτή επηρεάζουν την έκφραση διαθε-

σιμότητας από μέρους του νοσηλευτή και έτσι τη δημιουργία της σχέσης.

N15 «νομίζω όμως ότι θα πρέπει να βάζουμε όρια ως νοσηλευτές και το χω βιώσει και εγώ από πα-λαιότερα. Όταν δεν είχα και γω την ωριμότητα, δινόμουν πάρα πολύ κι’ αυτό είχε κόστος για μέ-να,… πρέπει να βάζουμε όρια μέχρι που αντέ-χουμε εμείς…»N3 «…το να φορτώνεσαι όλα τα προβλήματα του κάθε ασθενή που έρχεται είναι πολύ ψυχο-φθόρο…και κάπου όλο αυτό μετά θα βγει αρνη-τικά για σένα τον ίδιο…να μην τα βάζεις και πολύ μέσα σου… διαφορετικά όλ’ αυτά θα μας κατα-πιούνε».

Γνώσεις και επιδεξιότητα «επαγγελματι-κή - κλινική ικανότητα»

Η φροντίδα θέλει ψυχική δύναμη, ο νοσηλευτής όμως είναι άνθρωπος με πεπερασμένες δυνατό-τητες. Ο χώρος εργασίας επηρεάζει την αντίλη-ψη που έχει ο νοσηλευτής για το ρόλο του και την ατομική ευθύνη στην φροντίδα. Η επαγγελματι-κή αντίληψη του ρόλου τίθεται σε πρώτο πλάνο.

N6 «… προσπαθούμε να κάνουμε ότι καλύτε-ρο μπορούμε με όσα αποθέματα ψυχικής δύ-ναμης, φυσικά πάντα μας απομένουνε, γιατί και εμείς δεν είμαστε θεοί, ούτε μπορούμε πάντα να τα κάνουμε όλα τέλεια, … και δεν πρέπει να στε-κόμαστε μόνο στο δικό μας φιλότιμο, γιατί εί-ναι μεν λειτούργημα το επάγγελμα, αλλά είναι κι’ επάγγελμα. »

Τίθεται το θέμα της επάρκειας και της ικανότη-τας των νοσηλευτών στις διάφορες διαδικασίες. Οι νοσηλευτές δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στη δια-δικασία της φλεβοκέντησης, ως κομμάτι του ρό-λου τους, αποτελεί σημαντικό θέμα αξιολόγησης από τους ασθενείς.

N12 «…την πρώτη βδομάδα σχεδόν κάθε μέρα έκλαιγα γιατί σ’ όλες τις φλέβες αποτύγχανα και έλεγα δεν είναι δυνατόν, πάει δε θα…δε θα μεί-νω ποτέ εδώ πέρα, θα φύγω δεν είναι το τμήμα αυτό για μένα…» N14 «…κατά τη διάρκεια που πας να βάλεις φλε-βοκαθετήρα να του μιλάς όλη την ώρα να μην τον αφήνεις να εστιάζεται…» N8 «…ξέρει [ο ασθενής] να ξεχωρίζει τον κάθε νοσηλευτή γιατί τον θέλει, γιατί είναι ασφαλής, μπορεί για τον έναν να είναι ασφαλής μόνο για τη φλεβοκέντηση...»


Υπογραμμίζεται η αναγκαιότητα συγκερασμού θεωρητικής γνώσης και κλινικών δεξιοτήτων. Επισημαίνεται ότι το έλλειμμα γνώσης των νοση-λευτών δημιουργεί εμπόδια στην φροντίδα.

N4 «…η εξειδικευμένη γνώση και συνεχιζόμενη εκπαίδευση,… έχεις να κάνεις, έχεις να κάνεις με κάτι πολύ ειδικό, δεν είναι, δεν είναι τυχαία πράγ-ματα…»N12 «….να κάνουμε τη δουλειά μας όσο καλύτε-ρα μπορούμε σ’ όλα τα επίπεδα, δηλαδή…και σε πρακτικό επίπεδο, δηλαδή όταν ξέρουμε τι…..όταν έχουμε κάποια κριτήρια που πιστεύουμε ότι για να γίνεται σωστά η δουλειά μας πρέπει να πληρούνται, … να προσπαθούμε να καλύπτου-με τις ανάγκες του τις συναισθηματικές, δηλα-δή...απλά να τον φροντίζουμε ολιστικά».

Σεβασμός «σεβασμός στις αντίθετες απόψεις του άλλου»

Ο νοσηλευτής σέβεται τον ασθενή ως ανθρώπι-νη υπόσταση, ως προσωπικότητα με τη δική της αξία, αναγνωρίζει την ύπαρξη του και όχι μόνο την ασθένεια του, γνωρίζει το όνομα του.

N3 «…να σου λένε τ’ όνομά τους και συ να το συγκρατείς, και να το επαναλαμβάνεις κάποια στιγμή στην πορεία της κουβέντας και να τους δίνεις σημασία την ώρα που σου μιλάνε είναι πολύ μεγάλο πράγμα…».

Συχνά οι νοσηλευτές αντιμετωπίζουν ηθικό δί-λημμα αναφορικά με το σεβασμό της επιθυμίας του ασθενούς.

N11 «Σεβόμαστε τον άλλον μέχρι ένα σημείο,…τον σεβόμαστε, επειδή έχει το πρόβλημα του. Θα πατήσει πάνω στο πρόβλημα του και θα μας πει ξέρετε, κάντε μου αυτό, κάντε μου εκείνο, κά-ντε μου το άλλο».

Η γνώση των διαδικασιών και η εξεύρεση των κα-λύτερων λύσεων αποτελούν σημαντικά στοιχεία για την ολιστική προσέγγιση του ασθενούς που αποτελεί ένδειξη σεβασμού.

N1 «Ο σεβασμός στους αρρώστους είναι όταν εμείς γινόμαστε ταχυδακτυλουργοί και Μαγκάι-βερ για να δούμε πως θα περάσουμε το φλεβο-καθετήρα. Αυτό είναι! Αυτό είναι! Εκεί είναι ο σε-βασμός μου, πως θα βρούμε μια λύση αυτό,...τι να πω μαθητευόμενοι μάγοι»

Επιπλέον ο σεβασμός είναι μια σχέση αμφίδρο-μη. Η αποδοχή από τους ασθενείς αποτελεί την κινητήριο δύναμη των νοσηλευτών.

N4 «…η σχέση είναι αμφίδρομη έχουμε και μεις ανάγκη να μας σέβονται».

Η πολυδιάστατη έννοια της φροντίδας στην ογκολογία

Η φροντίδα γίνεται αντιληπτή ως ένδειξη αν-θρωπισμού. Η επιστημονική προσέγγιση και οι τεκμηριωμένες παρεμβάσεις αποκτούν ιδιαίτερο νόημα και αξία όταν προσφέρονται με βάση τις ανθρωπιστικές αξίες της νοσηλευτικής. Ο νοση-λευτής γίνεται μέρος της φροντίδας.

N18 « η φροντίδα μπορεί να είναι κάτι πολύ απλό, ανθρώπινο, το να δώσεις ένα ποτήρι δροσερό νερό,… Δηλαδή αυτά τα πολύ μικρά που απα-ραίτητα δεν εμπεριέχουν το στοιχείο της τεκμη-ρίωσης, αλλά ξέρεις ότι σ’ όποιον άνθρωπο κι αν το κάνεις, όποτε και να το κάνεις, θ’ ανακουφι-στεί και θα σου πει ευχαριστώ…Όλα αυτά είναι φροντίδα»N12 «…είμαστε όλοι, είμαστε ένα κομμάτι της φροντίδας…»

Η φροντίδα είναι πολυδιάστατη και εξατομικεύε-ται ανάλογα με τις ανάγκες του ασθενούς.

N12 «…και νομίζω ότι το πιο σημαντικό είναι να βρεις τι λείπει περισσότερο σ’ αυτόν που παρέ-χεις φροντίδα,… να δίνεις την κατάλληλη φρο-ντίδα….»N5 «…φροντίδα για μένα ενός ασθενή συμπε-ριλαμβάνει τη σωματική φροντίδα, την υγιεινή, όσο όμως και την ψυχική υγεία του ασθενούς...»

Επίσης η φροντίδα διαφοροποιείται ανάλογα με το χώρο παροχής (ημερήσια νοσηλεία - κλινική). Οι συμμετέχοντες περιγράφουν τους παράγο-ντες που αποτελούν φραγμό, με ιδιαίτερη έμφα-ση στην έλλειψη χρόνου.

N11 «…[στην βραχεία] το θέμα είναι ότι εμείς δεν έχουμε ούτε το χώρο, ούτε το χρόνο, ούτε …την άνεση να πάμε με τον άρρωστο να συζη-τήσουμε, να καταγράψουμε τα προβλήματα του, να δούμε … τι προβλήματα αντιμετώπισε όσον αφορά τη θεραπεία του, αυτό γίνεται στο πόδι, στα όρθια, δηλαδή στο διάδρομο..».N14 «…όταν είχα το χρόνο να του εξηγήσω…ένοιωθα περισσότερο ικανοποίηση»

Επικοινωνία και Ενημέρωση

Η ενημέρωση αποτελεί κομβικό σημείο της φρο-ντίδας και παρουσιάζεται ως μια εξατομικευμένη διαδικασία.

44

N3 «…πιάνοντας έναν – έναν ασθενή ξεχωριστά και κρίνοντας τι είναι αυτό που θεωρείς συζητώ-ντας μαζί του ότι το έχει ανάγκη, ο άλλος μπορεί να έχει ανάγκη να του διευκρινίσεις κάτι στη δι-ατροφή του … σίγουρα ότι αφορά τη νόσο του τι κίνδυνοι είναι αυτοί που μπορεί να παρουσια-στούν στο μέλλον σίγουρα πρέπει να επισημαν-θούν και αναλόγως μετά στην πορεία»

Οι νοσηλευτές αναγνωρίζουν την ενημέρωση ως βασικό κομμάτι της φροντίδας και την αντιλαμ-βάνονται ως σημαντική ευθύνη και υποχρέωση αν και υπάρχει σύγχυση και διάσταση απόψεων μεταξύ των νοσηλευτών για το είδος και το περι-εχόμενο της ενημέρωσης.

N7 «…το θέμα στη φροντίδα είναι η ενημέρω-ση γιατί πολλές φορές όσοι ασθενείς κάνουν χη-μειοθεραπεία μας ρωτάνε ακόμη και για τα πιο απλά πράγματα, τι είναι αυτό πού βάζετε, … για πόση ώρα θα μου το χορηγήσουν, τι συμπτώ-ματα θα έχω, … δηλαδή ναι μεν οι γιατροί, αλ-λά είμαστε και μεις που το χορηγούμε και είμα-στε δίπλα τους… η ενημέρωση είναι πάρα πολύ σημαντική!!!...».N12 «…σαφώς είναι και δικαίωμα μας, αλλά εί-ναι και ...υπευθυνότητα μας να τον ενημερώνου-με σωστά, δηλαδή ένας κακώς ενημερωμένος άρρωστος, θεωρώ ότι είναι και κατά το ήμισυ δι-κή μας ευθύνη»

Επίσης για μια ακόμη φορά επαναλαμβάνεται η έλλειψη χρόνου ως φραγμός στην ουσιαστική επικοινωνία.

N4 « ..δυστυχώς δε μπορώ, είναι ορισμένοι άν-θρωποι που σου ανοίγονται και θέλουν να σου πούνε περισσότερα πράγματα δυστυχώς είναι ο χρόνος τόσο περιορισμένος που…τους κόβεις εκείνη τη στιγμή είναι ένας φραγμός αυτό το πράγμα…εκεί που θέλουν ν’ ανοιχτούνε να σου πούνε πράγματα,…δεν προλαβαίνω, ούτε να το αντιμετωπίσω…δεν προλαβαίνω να του μιλήσω ούτε να εμβαθύνω…περιοριστικότατος παρά-γοντας ο χρόνος και πάρα πολλοί ασθενείς. πο-λύ λίγο προσωπικό…».

Ενσυναίσθηση

Η ενσυναίσθηση του βιώματος του ασθενούς φαίνεται ν’ αποτελεί για τους νοσηλευτές την «πεμπτουσία της φροντίδας».

N18 «…Μας είπε μια συγγενής και απευθύνθη-κε μόνο στο νοσηλευτικό προσωπικό “δώσατε

την ψυχή σας και δεν θα το ξεχάσω” κι’ αυτό πε-ριλάμβανε τα πάντα ίσως και η πεμπτουσία της φροντίδας να είναι όλο αυτό που έλεγε…»

Επισημαίνεται ότι η ανακούφιση του πόνου απο-τελεί την πρώτη προτεραιότητα και εξαιρετικά σημαντικό στοιχείο ένδειξης φροντίδας.

N8 «…ότι πραγματικά η ανακούφιση του πόνου σε καρκινοπαθείς ασθενείς, είναι πολύ σημαντι-κή… γιατί οι πολλές χημειοθεραπείες, …ρίχνουν την άμυνα του οργανισμού, … αναγκάζεσαι να κάνεις πράγματα ξανά και ξανά, φτάνεις και συ σ’ ένα σημείο που απορείς και λες, τι να κάνω δε μπορώ πλέον να τον βοηθήσω,… και πιστεύω ότι αυτό που πραγματικά τον ταλαιπώρησε πε-ρισσότερο απ’ όλα ήταν ο πόνος»

Η διάθεση χρόνου δίπλα στον ασθενή παρουσι-άζεται ως τρόπος εκδήλωσης ενδιαφέροντος και φροντίδας.

N18 «…δεν έκανα τίποτε άλλο κάθισα δίπλα της, της έπιασα το χέρι και έκανα αυτό με μια ηρε-μία».

Η προσωπική Αντίληψη του Νοσηλευτή για τη Νόσο. Ο Φόβος του Καρκίνου.

Ο νοσηλευτής νιώθει φόβο, ότι απειλείται η πα-ντοδυναμία του, η επαγγελματική και η ανθρώπι-νη φύση του από τον καρκίνο, η σχέση του με τον ασθενή και κάθε θεραπευτική προσπάθεια ακυ-ρώνεται από τη φθορά του καρκίνου.

N1 «…ο καρκίνος είναι καρκίνος!!!».N7 «…Επιπλέον επειδή τώρα έχω οικογένεια φο-βάμαι…κρατάω μια άμυνα γιατί με τρομάζει, με τρομάζει πολύ η αρρώστια και είναι κάτι που θα έρθει και σε μένα ή σε κάποιο δικό μου άνθρω-πο. »N7 «…όσο μεγαλώνω νοιώθω ότι φοβάμαι και εγώ την αρρώστια, περισσότερο φοβάσαι τον καρκίνο».N12 «…τον είδα εχθές και είχε έναν τεράστιο ασκίτη, ήταν σε αναπηρικό καροτσάκι και όταν συνειδητοποίησα ποιος ήταν, έπαθα σοκ,… δη-λαδή, το υπόλοιπο απόγευμα μου χάλασε μ’ αυ-τόν τον άνθρωπο…».

ΣΥΖΗΤΗΣΗΤα αποτελέσματα της ανάλυσης φαίνεται να υπο-στηρίζουν την ανθρωπιστική, διαπροσωπική, κλινική και ψυχοκοινωνική διάσταση της φρο-


ντίδας όπως αποδίδεται μέσα από τη θεωρία της Watson (Watson 1985). Επιπλέον οι νέες κατηγο-ρίες που προέκυψαν από την ανάλυση, ανέδει-ξαν τις ιδιαιτερότητες της φροντίδας στο χώρο της ογκολογίας και διεύρυναν «τα στενά» όρια της κατηγοριοποίησης ενός ποσοτικού εργα-λείου όπως είναι το CBI (Graneheim & Lundman 2004).Χαρακτηριστικό στοιχείο των συζητήσεων στις ομάδες εστιασμένης συζήτησης των νοσηλευτών ήταν η υψηλή αντίληψη για το ρόλο τους, όπως φαίνεται μέσα από τις επανειλημμένες αναφορές τους στην ικανότητά τους να πληρούν τα πρότυ-πα των αναμενόμενων γνώσεων, δεξιοτήτων και συμπεριφορών που δηλώνουν επαγγελματισμό, υπευθυνότητα και αφοσίωση στο έργο τους. Σε πρόσφατη βιβλιογραφική ανασκόπηση οι νοση-λευτές στο χώρο της ογκολογίας περιγράφονται ως επαγγελματίες με υψηλό δείκτη επαγγελμα-τισμού, υπευθυνότητας, οργανωτικοί, ιδιαίτερα αφοσιωμένοι και με εξαιρετική ευαισθησία, συ-μπονετικοί και με κατανόηση στη φροντίδα των ασθενών τους (Kennedy et al 2014). Κατά την ανάλυση του περιεχομένου της συζή-τησης των ομάδων δεν προέκυψαν στοιχεία που αποκλειστικά να υποστηρίζουν ή να αντιπροσω-πεύουν την κατηγορία της ασφάλειας, «ασφά-λεια από την ανθρώπινη παρουσία». Δεδομένα που σχετίζονται με την τεχνική δεξιότητα των νοσηλευτών, την χορήγηση της χημειοθεραπεί-ας, αλλά και την έγκαιρη αντιμετώπιση των συ-μπτωμάτων αποτέλεσαν συμπεριφορές υψηλής προτεραιότητας που για τους νοσηλευτές της με-λέτης δεν ταυτίστηκαν με την ασφάλεια αλλά με την γενικότερη αντίληψη τους για το ρόλο και τη θέση τους στο σύστημα υγείας, την τεχνική επιδεξιότητα, καθώς και την προσωπική αίσθη-ση επάρκειας ως επαγγελματίες (Nakaguchi et al 2013). Χαρακτηριστικά, οι νοσηλευτές συζητούν την εξαιρετική σημασία της ιδιαίτερης δεξιότη-τας να φλεβοκεντούν. Σε μελέτη οι νοσηλευτές θεωρούν ότι η απόκτηση δεξιότητας στη φλεβο-κέντηση αποτελεί βασικό παράγοντα για την πα-ραμονή στον χώρο της ογκολογίας και τη δημι-ουργία στενής σχέσης με τους ασθενείς (Quinn 2003). Μια άλλη νέα κατηγορία που εμφανίζεται ως ση-μαντική στη παρούσα μελέτη και συνάδει με το γενικότερο θεωρητικό πλαίσιο της Watson, είναι η ενσυναίσθηση. Συχνά στο χώρο της ογκολογί-

ας σε μελέτες, οι νοσηλευτές επισημαίνουν την ενσυναίσθηση του βιώματος των ασθενών μέ-σα από σχέσεις «οικειότητας» μαζί τους (Dowling 2008). Επισημαίνεται ότι η φροντίδα προσφέρε-ται με έντονη την προσωπική συμμετοχή των νο-σηλευτών, και όχι ως απλή εκτέλεση διαδικασι-ών, απρόσωπα. (Kendall 2006, 2007, Rchaidia et al 2009, Iranmanesh et al 2009). Επιπλέον, οι νο-σηλευτές αναφέρουν ότι η προσωπική και επαγ-γελματική τους εξέλιξη, ωριμότητα και αυτοεκτί-μηση επιτυγχάνεται με την ενσυναίσθηση του βιώματος του ασθενούς (Christopher & Hegedus 2000, Kendall 2006, 2007, Bertero 1999, 2010).Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η συνολικότερη προ-σέγγιση της φροντίδας ως πολυδιάστατη έν-νοια στην ογκολογία (Corner 2002, Wengström & Ekedahl 2006), με έντονο το στοιχείο της εξα-τομικευμένης, ολιστικής προσέγγισης φαίνεται να αναδύεται και στη παρούσα μελέτη δημιουρ-γώντας από μόνη της μια ξεχωριστή κατηγορία. Από τις πρώτες σχετικές μελέτες μέχρι σήμερα οι νοσηλευτές στο χώρο της ογκολογίας, υπο-γραμμίζουν τη δυσκολία του εγχειρήματος της επίτευξης ισορροπίας μεταξύ της εξατομικευμέ-νης, ολιστικής προσέγγισης της φροντίδας και της εκτέλεσης πολλαπλών εξειδικευμένων ερ-γασιών που απαιτούν ειδικές τεχνικές δεξιότητες στο κλινικό περιβάλλον χορήγησης χημειοθερα-πείας (Quinn 2003, Mcilfatrick et al 2006, Dowling 2008). Η συνεχής και αυξημένη πίεση χρόνου και οι ειδικές συνθήκες του χώρου Ημερήσιας Νοση-λείας, συχνά οδηγούν τους νοσηλευτές σε «αρ-νητικές» συμπεριφορές φροντίδας όπως να μην ακούν, αλλά ούτε να εξηγούν τις διαδικασίες φρο-ντίδας στους ασθενείς (Christopher & Hegedus 2000). Επιπλέον, η συνεχής έλλειψη νοσηλευτών που καταδυναστεύει τα τελευταία χρόνια ιδιαίτε-ρα τη χώρα μας (Polyzos & Yfantopoulos 2000), έχει επισημανθεί ως επιβαρυντικός παράγοντας στην οργάνωση της παροχής φροντίδας και στον διαθέσιμο χρόνο για την εκτέλεση των διαδικασι-ών (Warelow et al 2008). Ένα σημαντικό στοιχείο της θεωρίας της Watson που φαίνεται να παρουσιάζεται ιδιαίτερα από τους νοσηλευτές της παρούσας μελέτης και να δημιουργεί μια επίσης ξεχωριστή νέα κατηγορία, είναι η σημασία και η αξία που αποδίδεται στην ει-λικρινή και ξεκάθαρη επικοινωνία με τον πάσχο-ντα, μέσα από τη διαδραστική σχέση φροντίδας που δημιουργείται. Οι νοσηλευτές χαρακτηριστι-

46

κά αναφέρουν ότι «φροντίζω» σημαίνει ακρόα-ση με προσοχή. Ωστόσο, ο τρόπος που οι νοση-λευτές επικοινωνούν με τον ασθενή, φαίνεται να διαφοροποιείται και να προσαρμόζεται ανάλογα με τις συνθήκες του κλινικού περιβάλλοντος και των συνθηκών εργασίας (Skott & Eriksson 2005, Quinn 2003). Επιπλέον, επισημαίνεται ότι η ειλι-κρινής επικοινωνία με τους ασθενείς μπορεί επί-σης να είναι προβληματική για τους νοσηλευτές, εφόσον αντιλαμβάνονται αντικρουόμενες σκέ-ψεις λόγω απόκρυψης της αλήθειας στον ασθε-νή για τη νόσο. Η έλλειψη ανοικτής επικοινωνί-ας οδηγεί σε λανθασμένες αντιλήψεις από τη πλευρά των νοσηλευτών για τις προτεραιότη-τες των ασθενών (Christopher & Hegedus 2000, Widmark-Petersson et al 2000). Επίσης πολλές με-λέτες υπογραμμίζουν τον θετικό αντίκτυπο της ανοικτής επικοινωνίας μεταξύ ασθενών και νο-σηλευτών, αναφορικά με το πλάνο φροντίδας με αποτέλεσμα οι ασθενείς να αισθάνονται ότι φρο-ντίζονται στο βαθμό που οι νοσηλευτές νιώθουν ότι τους φροντίζουν (Christopher & Hegedus 2000, Quinn 2003, Dowling, 2008, Iranmanesh et al 2009).Όπως υποστηρίζει η Watson, για να μπορέσει ο νοσηλευτής να προσφέρει αποτελεσματική κλι-νικά φροντίδα θα πρέπει να αναπτύξει διαπρο-σωπική-θεραπευτική σχέση, γεγονός που στην παρούσα μελέτη συζητείται εκτεταμένα, με ιδιαί-τερη έμφαση το βαθμό που αυτή επηρεάζει την προσωπική εξέλιξη και ωρίμανση των νοσηλευ-τών. Αρκετά νωρίς, οι νοσηλευτές στο χώρο της ογκολογίας επεσήμαναν την ιδιαίτερη δυναμική της στενής σχέσης που δημιουργείται μεταξύ νο-σηλευτών και ασθενών και σχετίζεται με την επα-ναλαμβανόμενη νοσηλεία, τη χρονιότητα, αλλά και τις δοξασίες που κάθε κοινωνία έχει για τον καρκίνο (Corner 2002, Wengstrom & Ekedahl 2006, Bertero 1999, 2010, Dowling 2008). Παρό-λα αυτά. μελέτες στο περιβάλλον των ελληνικών νοσοκομείων, τόσο στα ογκολογικά (Karlou et al 2015) όσο και σε άλλα τμήματα πχ στα χειρουρ-γικά (Papastavrou et al 2012) παρουσιάζουν τους νοσηλευτές να βαθμολογούν υψηλότερα ως εκ-δήλωση προσφοράς φροντίδας, τις δεξιότητες και τις γνώσεις. Αξίζει να επισημανθεί ότι σε σχε-τική συγκριτική μελέτη ασθενών νοσηλευτών αναφορικά με την δημιουργία σχέσεων, οι νοση-λευτές αναφέρουν την κλινική επιδεξιότητα και τις γνώσεις ως κύριους παράγοντες δημιουργί-

ας σχέσεων με τους ασθενείς (Berg & Danielson 2007). Χαρακτηριστικά η Watson, περιγράφει την φροντίδα ως τον τρόπο του νοσηλευτή-φροντι-στή να βρίσκεται κοντά σε κάποιον που έχει ανά-γκη, παρά του να κάνει μηχανιστικά πράγματα για αυτόν, ενώ οι στάσεις και πράξεις φροντίδας δεν μπορούν να περιγραφούν, να καθοριστούν ή και να αποδοθούν εάν δεν ληφθεί υπόψη κάθε φορά το πλαίσιο φροντίδας (Watson 1985, Smith 2004).Τέλος, η ιδιαιτερότητα της φροντίδας ασθενών με καρκίνο αποδίδεται μέσα από μια νέα κατη-γορία που περιγράφει τη διάγνωση του καρκί-νου ως μια τραγωδία με πολύπλευρες επιπτώσεις στη ζωή των ασθενών που φαίνεται να έχει ιδιαί-τερο αντίκτυπο και στους νοσηλευτές. Χαρακτη-ριστικά είναι τα αποτελέσματα των μελετών για την τραυματική φύση της αλλαγής που προκύ-πτει από τη διάγνωση του καρκίνου και πόσο αυ-τή επηρεάζει και τροποποιεί τη στάση των νοση-λευτών για τη ζωή (Kendal 2006, 2007). Μια άλλη ευρωπαϊκή μελέτη επίσης, περιγράφει ότι ο φό-βος του καρκίνου δυνητικά επηρεάζει τους νοση-λευτές, ενώ επισημαίνει την αναγκαιότητα ειδι-κών γνώσεων τόσο σε κλινικό-πρακτικό επίπεδο, όσο και σε θέματα επικοινωνίας και συμβουλευ-τικής (Rustøen et al 2003), επιβεβαιώνοντας ότι φροντίδα μπορεί να υπάρξει χωρίς απαραίτητα να επιτευχθεί θεραπεία, αλλά θεραπεία δεν μπο-ρεί να επιτευχθεί χωρίς φροντίδα (Watson 2002).

ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙΈνας βασικός περιορισμός είναι ότι η κύρια ερευ-νήτρια ανήκει στο χώρο της ογκολογίας και υπήρχε κίνδυνος μεροληψίας κατά την ανάλυση των δεδομένων. Ωστόσο για ελαχιστοποίηση του συγκεκριμένου περιορισμού, στη διαδικασία της ανάλυσης των περιεχομένων συμμετείχαν και δύο ανεξάρτητες ερευνήτριες, με εμπειρία τόσο στην ποιοτική μεθοδολογία όσο και στην κατευ-θυνόμενη ανάλυση περιεχομένου. Επιπρόσθετα δημιουργείται αξιοσημείωτος περι-ορισμός εξαιτίας των κοινωνικοπολιτικών και οι-κονομικών συνθηκών κάτω από τις οποίες πραγ-ματοποιήθηκε η μελέτη. Οι ελλείψεις των υλικών, η μακροχρόνια έλλειψη προσωπικού και οι αντί-ξοες συνθήκες δυνητικά μπορεί να επηρεάσουν τόσο την αντίληψη όσο και την προσφορά φρο-ντίδας των ογκολογικών νοσηλευτών.


ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗΚαταλήγοντας, το θεωρητικό πλαίσιο της Watson για την ανθρωπιστική-αλτρουιστική προσέγγι-ση της φροντίδας φαίνεται να έχει κεντρική θέση στο χώρο της ογκολογίας. Η εικόνα για τη φρο-ντίδα παρουσιάζεται σύνθετη και πολυπρόσωπη και σχετίζεται με την αντίληψη των νοσηλευτών για το ρόλο τους, τις ιδιαιτερότητες του χώρου παροχής φροντίδας, αλλά και τη νόσο. Η ικανότητα των νοσηλευτών να πληρούν τα πρότυπα των αναμενόμενων γνώσεων, δεξιοτή-των και συμπεριφορών που δηλώνουν επαγγελ-ματισμό, υπευθυνότητα και αφοσίωση στο έργο τους κατέχουν ξεχωριστή θέση στην έκφραση φροντίδας. Η χρονιότητα της νόσου, ο φόβος του καρκίνου, τα θέματα επικοινωνίας και ενη-μέρωσης αποτελούν σημαντικούς παράγοντες ενσυναίσθησης της κατάστασης του ασθενούς, πηγή ψυχικής φόρτισης, αλλά και δημιουργία ιδι-αίτερης σχέσης. Η φροντίδα γίνεται μια ενεργη-τική διαδικασία γεμάτη προκλήσεις αλλά και με πολύ μεγάλη ανταμοιβή για τους νοσηλευτές, οι οποίοι συνοδεύουν τον ασθενή τους ως πρόσω-πο στο μακρύ ταξίδι της ασθένειας του καρκίνου.Συμπερασματικά, φαίνεται ότι οι μελλοντικές ενέργειες των ερευνητών θα πρέπει να κατευ-θυνθούν σε μελέτες που θα συνδυάζουν διαφο-ρετικές ερευνητικές μεθόδους (ποιοτική - ποσο-τική) συλλογής δεδομένων. Επιπλέον, διεθνείς, αλλά και εθνικές μελέτες, μπορούν να εστιάσουν στη διερεύνηση και κατανόηση της αντίληψης για τη φροντίδα όλων των εμπλεκομένων, όπως των εξειδικευμένων νοσηλευτών ογκολογίας, των ασθενών που πάσχουν από καρκίνο και των φροντιστών τους. Τέλος, αναφορικά με την κλινική πρακτική, κα-θοριστικής σημασίας παρέμβαση μπορεί να είναι η τροποποίηση των εκπαιδευτικών προγραμμά-των των σχολών της νοσηλευτικής σε προγράμ-ματα με επίκεντρο την ανθρωπιστική και δια-προσωπική προσέγγιση της φροντίδας και όχι μόνο την απόκτηση στείρων θεωρητικών γνώσε-ων, την εκμάθηση των διαδικασιών και την από-κτηση νοσηλευτικών δεξιοτήτων.Όλα αυτά όμως, δεν θα μπορέσουν από μόνα τους να αποδώσουν, εάν δε συνδυαστούν με την καλύτερη δυνατή αξιοποίηση όλων των διαθέσι-μων πόρων στο χώρο της ογκολογίας, όπως του

ανθρώπινου δυναμικού και των υλικών και μέ-σων για τη δημιουργία κλινικών χώρων που θα παρέχεται ολιστική και εξατομικευμένη φροντί-δα.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣΘα θέλαμε να εκφράσουμε την ευγνωμοσύνη μας προς τους νοσηλευτές που συμμετείχαν σε αυτή τη μελέτη. Η μελέτη αυτή δεν θα ήταν δυ-νατή χωρίς την προθυμία και τη βοήθειά τους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑAiken L.H. (2008). Economics of nursing. Policy, Poli-

tics & Nursing practice. 9(2): 73–79.Berg L, Danielson E. (2007). Patients’ and nurses’ ex-

periences of the caring relationship in hospital: an aware striving for trust. Scandinavian Journal of Caring Science. 21: 500–506.

Bertero C. (1999) Caring for and about cancer pa-tients: identifying the meaning of the phenom-enon caring through narratives. Cancer Nursing. 22(6): 414-20.

Berterö C. (2010). Reflection in and on nursing practic-es-how nurses reflect and develop knowledge and skills during their nursing practice. International Journal of Caring Sciences. 3(3): 85-90.

Christopher K. A, Hegedus K. (2000). Oncology pa-tients’ and oncology nurses’ perceptions of nurs-ing caring behaviors. European Journal of oncolo-gy Nursing. 4(4): 196-204.

Corner J. (2002). Nurses’ experiences of cancer. Euro-pean Journal of Oncology Nursing. 11: 193-199.

Cunningham Sh. M, Copp G, Collins B, Bater M. (2006). Pre-registration nursing students’ experience of caring for cancer patients. European Journal of On-cology Nursing. 10: 59–67.

Dowling M. (2008). The meaning of nurse–patient in-timacy in oncology care settings: From the nurse and patient perspective. European Journal of On-cology Nursing. 12: 319–328.

Graneheim U.H, Lundman B. (2004). Qualitative con-tent analysis in nursing research: concepts, proce-dures, and measures to achieve trustworthiness. Nurse Education Today. 24: 105-112.

Henoch I, Danielson E. (2009). Existential concerns among patients with cancer and interventions to meet them: an integrative literature review. Psy-chooncology. 18(3): 225-36.

Hsieh H.F, Shannon S. (2005). Three approaches to qualitative content analysis. Qualitative Health Re-search. 15: 1277–1288.

Iranmanesh S, Dargahi H, Abbaszadeh A. (2008). Atti-tudes of Iranian nurses toward caring for dying pa-tients. Palliative and Supportive Care. 6: 363–369.

48

Iranmanesh S, Axelsson K, Savenstedt S, Haggstrom T.S. (2009). A caring relationship with people who have cancer. Journal of Advanced Nursing. 65(6): 1300–1308.

Karlou C, Papathanassoglou E, Patiraki E. (2015). Car-ing behaviors in cancer care in Greece. Compari-son of patients’, their caregivers’ and nurses’ per-ceptions. Eur J Oncol Nurs. 19(3): 244-50.

Kendall Sh. (2006). Admiring courage: Nurses’ percep-tions of caring for patients with cancer. European Journal of Oncology Nursing. 10: 324–334.

Kendall Sh. (2007). Witnessing tragedy: Nurses’ per-ceptions of caring for patients with cancer. Interna-tional Journal of Nursing Practice. 13: 111–120.

Kennedy B, Curtis K, Waters D. (2014). Is there a rela-tionship between personality and choice of nurs-ing specialty: an integrative literature review. BMC Nurs. 28;13(1):40. doi: 10.1186/s12912-014-0040-z.

Krishnasamy M. (1999). Nursing, morality, and emo-tions: phase I and phase II clinical trials and patients with cancer. Cancer Nursing. 22(4): 251-259.

Kruijver I.P.M, Kerkstra A, Francke A.L, Bensing J.M, Van de Wiel H.B.M. (2000). Evaluation of communi-cation training programs in nursing care: a review of the literature. Patient Education and Counsel-ling. 39: 129–145.

Larson P.J. (1984). Important nurse caring behaviors perceived by patients with cancer. Oncology Nurs-ing Forum. 11: 46- 50.

McCance T.V, McKenna H.P, Boore J.R.P. (1999). Car-ing: theoretical perspectives of relevance to nurs-ing. Journal of Advanced Nursing. 30(6): 1388-1395.

Mcilfatrick S, Sullivan K, McKenna H. (2006). Nursing the clinic vs nursing the patient: nurses’ experience of a day hospital chemotherapy service. Journal of Clinical Nursing. 15: 1170–1178.

Mok E, Chiu P.C. (2004) Nurse-patient relationships in palliative care. Journal of Advanced Nursing. 48: 475–483.

Nakaguchi T, Okuyama T, Uchida M, Ito Y, Komatsu H, Wada M, Akechi T. (2013). Oncology Nurses’ Recog-nition of Supportive Care Needs and Symptoms of their Patients Undergoing Chemotherapy. Japa-nese Journal of Clin Oncol. 43(4): 369–376.

Papastavrou E, Efstathiou G, Tsangari H, Suhonen R, Leino-Kilpi H, Patiraki E, Karlou Ch, Balogh Z, Pa-lese A, Tomietto M, Jarosova D, Merkouris A. (2012). A cross-cultural study of the concept of caring through behaviours: patients’ and nurses’ per-spectives in six different EU countries Journal of Advanced Nursing. 68(5): 1026-1037.

Polyzos N, Yfantopoulos J. (2000). Health manpower development and national health system staffing. Archives Hellenic Medicine. 17: 627–639.

Prompahakul C, Kittikorn N, Kongsuwan W. (2011). Re-view: Factors Relating to Nurses’ Caring Behaviors for Dying Patients Nurse Media. Journal of Nursing. 1: 15–27.

Quinn B. (2003). Exploring nurses’ experiences of sup-porting a cancer patient in their search for mean-ing. European Journal of Oncology Nursing. 7 (3): 164-171.

Rchaidia L, Dierckx de Casterlé B, De Blaeser L, Gast-mans C. (2009). Cancer Patients’ Perceptions of the Good Nurse: a literature review. Nursing Ethics. 16(5): 528-542.

Rittman M, Paige P, Rivera J, Sutphin L, Godown I. (1997). Phenomenological study of nurses caring for dying patients. Cancer Nursing. 20(2): 115-119.

Rustøen T, Schjølberg T.K, Wahl A.K. (2003). What ar-eas of cancer care do Norwegian nurses experi-ence as problems? Journal of Advanced Nursing. 41(4): 342-50.

Sabatino C.J. (1999). Reflections on the Meaning of Care. Nurs Ethics. 6: 374-385.

Skott C, Eriksson A. (2005). Clinical caring – the diary of a nurse. Journal of Clinical Nursing. 14: 916–921.

Smith M.C. (2004). Review of Research Related to Wat-son’s Theory of Caring. Nursing Science Quarterly. 17: 13-25.

Stockdale M, Warelow P.J. (2000). Is the complexity of care a paradox? Journal of Advanced Nursing. 31(5): 1258-1264.

Tracy S.J. (2010). Qualitative Quality. Eight “Big-Tent” Criteria for Excellent Qualitative Research. Qualita-tive Inquiry. 16: 837-851.

Von Essen L, Sjödén P-O. (2003). The importance of nurse caring behaviors as perceived by Swedish hospital patients and nursing staff. International Journal of Nursing Studies. 40: 487–497.

Warelow P, Leigh-Edward K, Vinek J. (2008). Care: What Nurses Say and What Nurses Do. Holistic Nursing Practice. 22(3): 146-153.

Watson J. (1985). Nursing: The Philosophy and Science of Caring. Colorado: Associated University Press, Boulder.

Watson J. (2002). Assessing and Measuring Caring in Nursing and Health Science. 2nd ed. New York: Springer.

Wengström Yv, Ekedahl M. (2006). The art of profes-sional development and caring in cancer nursing. Nursing and Health Sciences. 8: 20–26.

Widmark-Petersson V, Von Essen L, Sjoden P.O. (2000). Perceptions of caring among patients with can-cer and their staff. Differences and disagreements. Cancer Nursing. 23(1): 32-9.

Wilkinson S.M, Gambles M, Roberts A. (2002). The essence of cancer care: the impact of training on nurses’ ability to communicate effectively. Journal of Advanced Nursing. 40(6): 731–738.

World Medical Association Declaration of Helsinki (2008) Ethical principles for medical research in-volving human subjects,

http://www.wma.net/en/30publications/10policies/b3/ πρόσβαση στις 10 Σεπτεμβρίου 2014.


Zamanzadeh V, Azimzadeh R, Rahmani A, Valizadeh L. (2010). Oncology patients’ and professional nurses’ perceptions of important nurse caring behaviors. BMC Nurs. 9, 10. doi:10.1186/1472-6955-9-10

Zhang Y, Wildemuth B.M. (2009). Qualitative analy-sis of content. In B. Wildemuth (Ed.), Applications of Social Research Methods to Questions in Infor-mation and Library Science (pp.308-319). Westport, Connecticut: Libraries Unlimited.

Κάρλου Χ, Πατηράκη Ε. (2011). Η Έννοια της Φροντίδας στην Ογκολογική Νοσηλευτική Ανασκόπηση της Βιβλιογραφίας. Νοσηλευτική. 50(1): 35–48.

Μπελλάλη Θ., Παπάζογλου, Ε. (2004). Η Ποιοτική Μεθοδολογία στη νοσηλευτική έρευνα. Νοσηλευτική, 43: 261-270

Μπελλάλη Θ. (2006). Κριτήρια και διαδικασία αξιολόγησης των ποιοτικών ερευνών στο χώρο της υγείας. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής. 23(3): 298-307.

Μωραΐτη Α, Παπαδάτου Δ. (2010). Η χρήση των ομάδων εστιασμένης συζήτησης στη συλλογή ποιοτικών δεδομένων. Νοσηλευτική. 49(4): 347-354.

50


ΠΕΡΙΛΗΨΗΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η θετική στάση των νοσηλευτών απέναντι στις μεταμοσχεύσεις οργάνων μπορεί να επηρεάσει θετικά την απόφαση των δυνη-τικών δωρητών οργάνων και των οικογενειών τους για τη δωρεά οργάνων. ΣΚΟΠΟΣ: Η διερεύνηση των στάσεων των Κύ-πριων και των Άγγλων νοσηλευτών αναφορικά με την υπεράσπιση και την υποστήριξη των δυ-νητικών δωρητών οργάνων και των οικογενειών τους.ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ: Πραγματοποιήθηκε μια συγ-χρονική μελέτη με δείγμα ευκολίας 156 νοση-λευτών που εργάζονται σε Μονάδες Εντατικής Θεραπείας στην Κύπρο και την Αγγλία. Οι νοση-λευτές συμπλήρωσαν ανώνυμα το ερωτηματο-λόγιο “Attitudes Towards Organ Donor Advocacy Scale” στο χρονικό διάστημα Ιανουάριος-Μάρτι-ος 2016. Η ανάλυση των δεδομένων πραγματο-ποιήθηκε με το στατιστικό πακέτο IBM SPSS 21.0.ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ: Οι νοσηλευτές στην Κύπρο είχαν φροντίσει περισσότερες φορές ασθενείς με καταστροφική εγκεφαλική βλάβη που βρί-

σκονταν σε μηχανική υποστήριξη του κυκλοφο-ρικού και αναπνευστικού συστήματος (p=0,005), ενώ οι νοσηλευτές στην Αγγλία είχαν συμμετά-σχει περισσότερες φορές στην προσέγγιση της οικογένειας του πιθανού δότη για τη δωρεά ορ-γάνων σε συνεργασία με τον Εθνικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσεων (p=0,02). Οι νοσηλευτές στην Αγγλία ένιωθαν πιο άνετα στην προσέγγιση της οικογένειας του πιθανού δότη για τη δωρεά ορ-γάνων σε συνεργασία με τον Εθνικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσεων (p=0,01) και είχαν αποφασίσει σε μεγαλύτερο ποσοστό να δωρίσουν τα όργανά τους μετά θάνατο (p<0,001). Οι νοσηλευτές στην Αγγλία είχαν θετικότερη στάση αναφορικά με τη διασφάλιση των επιθυμιών του δυνητικού δότη οργάνων και τη στήριξη της οικογένειας του δυ-νητικού δότη. ΣΎΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: Οι νοσηλευτές στην Αγγλία είχαν θετικότερη στάση σε σχέση με τους νοση-λευτές στην Κύπρο.ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ: δυνητικός δωρητής, δωρεά οργάνων, μεταμόσχευση οργάνων, νοσηλευτές, οικογένεια, στάσεις

Στάσεις των νοσηλευτών αναφορικά με την υπεράσπιση και την υποστήριξη των δυνη-τικών δωρητών οργάνων και των οικογε-νειών τους

Πέτρος Γαλάνης, Νοσηλευτής ΠΕ, MPH, PhD, Εργαστήριο Οργάνωσης και Αξιολόγησης Υπηρεσιών, Τμήμα Νοσηλευτικής, ΕΚΠΑ

Αντωνία Καλλή, Νοσηλευτικός Λειτουργός, MSc, Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Κύπρος

Κώστας Στρατής, Νοσηλευτικός Λειτουργός, MSc, Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Κύπρος

Αγγελική Μπιλάλη, Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Νοσοκομείο Παίδων «Π. & Α. Κυριακού»

Υπεύθυνος αλληλογραφίας: Πέτρος Γαλάνης , Μικράς Ασίας 67, Τ.Κ. 11527, Αθήνα, Τηλέφωνο: (210) 7781044, 6944387354


ABSTRACTINTRODUCTION: The positive attitude of nurses towards organ transplantations can influence positively the decision of potential organ donors and their families.AIM: To investigate the attitude of Cypriot and British nurses regarding the advocacy and support of potential organ donors and their families.METHODOLOGY: A cross-sectional study was conducted with a convenience sample of 156 nurses in intensive care units in Cyprus and England. Nurses completed anonymously the questionnaire “Attitudes Towards Organ Donor Advocacy Scale” during January-March 2016. Data analysis was performed with the statistical package IBM SPSS 21.0.RESULTS: Mean age of nurses in Cyprus was 34.5 years, while in England was 33.6 years. Nurses in Cyprus have cared more often for patients who suffered from a catastrophic brain injury with cir-

culatory and ventilator support (p=0.005), while nurses in England have participated more often in the family approach for organ donation in collaboration with the Organ Procurement Or-ganization (p=0.02). Nurses in England felt more comfortable in the family approach for organ donation (p=0.01) and they have decided more often to donate their organs after their death (p<0.001). Nurses in England had more positive attitudes toward actions to safeguard the wishes of the potential donor and to support donor’s family. CONCLUSION: Nurses in England had more positive attitude than nurses in Cyprus.KEYWORDS: attitudes, family, organ donation, organ transplantation, nurses, potential donor

ORIGINAL PAPER

Nurses’ attitudes towards advocacy and support of potential organs donors and their families

P. Galanis, RN, MPH, PhD, Center for Health Services Management and Evaluation, Department of Nursing, University of Athens

A. Kalli, RN, MSc, European University of Cyprus

K. Stratis, RN, MSc, European University of Cyprus

A. Bilali, RN, MSc, PhD, Children’s Hospital “P. & A. Kiriakou”

Corresponding author: Petros Galanis, 67 Mikras Asias St., GR-11527, Athens, Phone number: (210) 7781044, 6944387354, e-mail: [email protected]

52

EIΣΑΓΩΓΗΟι μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων αποτε-λούν ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα στον χώρο των επιστημών υγείας. Εντούτοις, η περιορισμένη προσφορά ιστών και οργάνων από τους δωρητές αποτελεί σήμερα το σημαντικότε-ρο ίσως πρόβλημα. Μάλιστα, σε ορισμένες χώ-ρες όπως η Κύπρος το πρόβλημα είναι εντονότε-ρο. Πιο συγκεκριμένα, η Κύπρος το 2011 και το 2012 βρίσκονταν στην τέταρτη και την τρίτη θέ-ση αντιστοίχως ανάμεσα σε 37 χώρες της Ευρώ-πης στη δωρεά νεφρών από ζωντανούς δωρητές, ενώ έχει τα χαμηλότερα ποσοστά δωρεάς οργά-νων από πτωματικούς δότες.Οι σημαντικότεροι παράγοντες που δρουν απο-τρεπτικά στη συγκατάθεση της οικογένειας ενός δυνητικά πτωματικού δότη οργάνων είναι η μη αποδοχή του εγκεφαλικού θανάτου λόγω άγνοι-ας ή σύγχυσης, η ανησυχία σχετικά με τη σω-στή διάγνωση του εγκεφαλικού θανάτου, ο φό-βος για τον άγνωστο προορισμό των οργάνων, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και η έλλειψη γνώ-σης. Οι στάσεις των νοσηλευτών αναφορικά με την υπεράσπιση και την υποστήριξη των δυνητι-κών δωρητών οργάνων και των οικογενειών τους είναι καθοριστικής σημασίας για την προώθηση της δωρεάς των οργάνων. Οι μελέτες που διερευνούν τις στάσεις των νο-σηλευτών αναφορικά με την υπεράσπιση και την υποστήριξη των δυνητικών δωρητών οργάνων και των οικογενειών τους είναι εξαιρετικά περι-ορισμένες, καθώς οι περισσότερες μελέτες διε-ρευνούν τις γνώσεις των νοσηλευτών. Σύμφωνα με τη μελέτη των Meyer et al. (2011) στη Νορβηγία, η γνώση και η εμπειρία των νο-σηλευτών σχετίζεται με την επαγγελματική τους ικανότητα για τη φροντίδα του δυνητικού δότη και της οικογένειάς του. Βρέθηκε ότι ορισμένοι μόνο νοσηλευτές που εργάζονται στις ΜΕΘ είχαν εκτεταμένη εμπειρία, ικανότητα και κατάρτιση στη δωρεά οργάνων. Επίσης, οι νοσηλευτές που εργάζονται σε πανεπιστημιακά νοσοκομεία είχαν περισσότερη εμπειρία, αλλά μικρότερη κατάρτι-ση από ότι νοσηλευτές που εργάζονται σε μη πα-νεπιστημιακά νοσοκομεία. Οι Ingram et al. (2002) βρήκαν ότι η γνώση συμ-βάλει στη διαμόρφωση θετικών στάσεων των νοσηλευτών. Επιπλέον, η πλειοψηφία των νοση-λευτών ΜΕΘ (96%) συμφωνούσε με τη δωρεά

οργάνων, ενώ η αυξημένη προϋπηρεσία σχετίζο-νταν με αύξηση των γνώσεων.Σε έρευνα σε πανεπιστημιακό νοσοκομείο του Χόνγκ-Κόνγκ (2002), το 96% των νοσηλευτών εκ-δήλωσαν θετική στάση και συναισθήματα απέ-ναντι στη δωρεά οργάνων, ενώ το 24% δήλωσαν ότι η αφαίρεση οργάνου από εγκεφαλικά νεκρό άτομο ισοδυναμεί με σωματικό ακρωτηριασμό (Boey 2002). Επίσης, το 15% εξέφρασε φόβους για ιατρική αμέλεια στη διάγνωση του εγκεφαλι-κού θανάτου, λόγω της δέσμευσης και της ανά-γκης για δωρεά οργάνων. Μελέτη στην Κορέα βρήκε ότι φοιτητές νοση-λευτικής είχαν θετική στάση απέναντι στη δω-ρεά οργάνων, με το 73% να δηλώνουν πρόθυμοι να γίνουν δότες μετά το θάνατό τους (Kim et al. 2006). Σημειώνεται πάντως ότι αρκετοί φοιτητές είχαν επιφυλάξεις και αρνητικά αισθήματα σχετι-κά με τον εγκεφαλικό θάνατο. Το 67% ανησυχού-σαν για λανθασμένη διάγνωση σχετικά με τον εγκεφαλικό θάνατο, ενώ το 50% πίστευαν ότι η αφαίρεση οργάνων από το σώμα, ενώ εξακολου-θεί να λειτουργεί η καρδιά, είναι παραβίαση των δικαιωμάτων του ασθενή, εκτός και αν ο ίδιος το είχε ζητήσει πριν από τον εγκεφαλικό του θάνα-το. Επίσης, το 41% θέλησαν να κρατήσουν το σώ-μα του εγκεφαλικά νεκρού ατόμου ανέπαφο μέ-χρι την ταφή του και το 40% δεν επιθυμούσαν να γίνουν οι ίδιοι δέκτες οργάνου από εγκεφαλικά νεκρό άτομο. Παρά τις επιφυλάξεις τους όμως και τις ανησυχίες τους για τον εγκεφαλικό θάνατο, το 70% εκδήλωσαν την επιθυμία τους να γίνουν δό-τες, καθώς πίστευαν ότι αυτό θα είναι θετικό για την ψυχή τους μετά το θάνατό τους. Στη Βόρεια Κορέα, οι Wang και Lin (2009) μελέ-τησαν μέσα από ποιοτική έρευνα τα διαφορετικά συναισθήματα, τα διλήμματα και τις συγκρούσεις με τα οποία έρχονται αντιμέτωποι οι επαγγελμα-τίες υγείας τόσο κατά τη διαδικασία λήψης από-φασης όσο και κατά την μεταμόσχευση. Στη μελέτη αυτή διαπιστώθηκε ότι οι νοσηλευτές βι-ώνουν έντονο άγχος και έντονη ανησυχία για το αν δρουν σωστά κατά τη διάρκεια της διαδικασί-ας της δωρεάς οργάνων. Μάλιστα το άγχος αυτό, βίωναν εντονότερα όσοι δεν είχαν εκπαιδευτεί επαρκώς. Παρατηρήθηκε επίσης μια σύγκρου-ση μεταξύ των ηθικών αξιών και της κουλτούρας των νοσηλευτών απέναντι στην επαγγελματική ευθύνη. Η ύπαρξη αμφιβολίας για το αν ο δότης ήταν πράγματι κλινικά νεκρός δημιουργεί ανη-συχία για τυχόν συμμετοχή τους σε «δολοφονία»


του δότη, ενώ ορισμένοι ένιωθαν αισθήματα συ-γκίνησης βλέποντας το θάνατο ενός ατόμου να δίνει ζωή σε συνανθρώπους τους. Σε μελέτη με νοσηλευτές ΜΕΘ στην Ταϊβάν, αρχι-κά εκτιμήθηκαν οι γνώσεις τους, οι απόψεις τους και στάσεις τους αναφορικά με τη δωρεά οργά-νων και ακολούθως πραγματοποιήθηκαν δύο εκ-παιδευτικές διαλέξεις, έτσι ώστε να διερευνηθεί η αποτελεσματικότητα των διαλέξεων (Lin et al. 2010). Βρέθηκε σημαντική αύξηση των γνώσεων των νοσηλευτών και επιπλέον διαμόρφωσαν θε-τικότερη στάση απέναντι στη δωρεά οργάνων και τις μεταμοσχεύσεις. Οι νοσηλευτές είχαν κα-τανοήσει πλήρως την ανάγκη προώθησης της δωρεάς οργάνων και το σημαντικό και καταλυτι-κό τους ρόλο στον εντοπισμό του δυνητικού δό-τη και τη διαδικασία λήψης απόφασης από την οικογένειά του. Επιπλέον, κατανόησαν ότι αποτε-λεί ιερή υποχρέωσή τους να ενθαρρύνουν τους συγγενείς, έτσι ώστε να δίνουν τη συγκατάθεσή τους στη δωρεά οργάνων όταν αυτή απαιτείται. Στο Ιράν, ο Rachmani (2009) διαπίστωσε ότι η έλ-λειψη οργάνων σχετίζεται με την αρνητική στάση των επαγγελματιών υγείας. Επιπλέον, οι Aghayan et al. (2009) αξιολόγησαν τις στάσεις των Ιρανών νοσηλευτών σχετικά με τη δωρεά οργάνων, κα-θώς και την επίδραση που είχε εκπαιδευτικό πρό-γραμμα αναφορικά με το θέμα αυτό. Το εκπαι-δευτικό πρόγραμμα βελτίωσε τη θετική στάση των νοσηλευτών, με το 63% να είναι θετικοί πλέ-ον στο να δηλώσουν τη συγκατάθεσή τους για δωρεά οργάνων.Σε μελέτη με φοιτητές νοσηλευτικής στην Ισπα-νία, βρέθηκε αύξηση της θετικής στάσης απένα-ντι στη δωρεά οργάνων έπειτα από τη διεξαγωγή εκπαιδευτικών μαθημάτων (Lopez-Montesinos et al. 2010). Πιο συγκεκριμένα, το 87% των φοιτη-τών είχαν θετική στάση απέναντι στη δωρεά ορ-γάνων πριν από την εκπαίδευση και το 94% μετά από την εκπαίδευση, ενώ σχεδόν όλοι δήλωσαν ότι ένιωθαν πλέον έτοιμοι να προσεγγίσουν την οικογένεια του δυνητικού δότη με μεγαλύτερη ευχέρεια. Επίσης, πριν από την εκπαίδευση το 46% δήλωσαν ότι δεν ήταν πλήρως ενημερωμέ-νοι για το ζήτημα της δωρεάς οργάνων, ενώ με-τά την εκπαίδευση το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 90%. Στη Σουηδία, οι Forsberg et al. (2015) διερεύνη-σαν τις στάσεις 502 Σουηδών νοσηλευτών ανα-φορικά με την υπεράσπιση και την υποστήριξη των δυνητικών δωρητών οργάνων και των οικο-

γενειών και βρήκαν ότι οι νοσηλευτές που ερ-γάζονται σε νοσοκομεία στην επαρχία, οι νοση-λευτές μεγαλύτερης εργασιακής εμπειρίας και οι νοσηλευτές που έρχονταν σε επαφή με τους συγ-γενείς είχαν θετικότερες στάσεις.Συνοπτικά, οι στάσεις των νοσηλευτών απένα-ντι στη δωρεά οργάνων συνδέονται άμεσα με τις γνώσεις τους, την εκπαίδευσή τους και τις θρη-σκευτικές τους πεποιθήσεις. Επιπλέον, πλειοψη-φία των νοσηλευτών είναι θετικά προσκείμενη προς τη δωρεά οργάνων, αλλά λίγοι έχουν κάρ-τα δωρητή.

ΣΚΟΠΟΣΗ διερεύνηση των στάσεων των Κύπριων και των Άγγλων νοσηλευτών αναφορικά με την υπερά-σπιση και την υποστήριξη των δυνητικών δωρη-τών οργάνων και των οικογενειών τους.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΠραγματοποιήθηκε μια συγχρονική μελέτη με δείγμα ευκολίας 156 νοσηλευτών που εργάζονται σε Μονάδες Εντατικής Θεραπείας στην Κύπρο και την Αγγλία στο χρονικό διάστημα Ιανουάρι-ος-Μάρτιος 2016. Το ποσοστό απόκρισης ήταν 86% (=86/100) για τους Άγγλους νοσηλευτές και 69% (=69/100) για τους Κύπριους νοσηλευτές. Οι νοσηλευτές στην Αγγλία προέρχονταν από δυο νοσοκομεία του Λονδίνου και δυο νοσοκομεία εκτός Λονδίνου, στα περίχωρα του, ενώ οι νοση-λευτές στην Κύπρο προέρχονταν από όλα τα δη-μόσια νοσοκομεία.Η έκβαση της μελέτης ήταν οι στάσεις των νοση-λευτών αναφορικά με την υπεράσπιση και την υποστήριξη των δυνητικών δωρητών οργάνων και των οικογενειών τους. Οι προσδιοριστές της μελέτης ήταν τα δημογρα-φικά χαρακτηριστικά των νοσηλευτών που εργά-ζονται σε ΜΕΘ της Κύπρου και της Αγγλίας.

ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΟι νοσηλευτές συμπλήρωσαν ανώνυμα το ερω-τηματολόγιο “Attitudes Towards organ Donor Advocacy Scale (ATODAS)” (Forsberg et al. 2015) για την εκτίμηση των στάσεων τους αναφορικά με την υπεράσπιση και την υποστήριξη των δυ-νητικών δωρητών οργάνων και των οικογενειών τους. Το ερωτηματολόγιο περιλαμβάνει 52 ερω-

54

τήσεις κλειστού τύπου και μία ανοιχτή ερώτηση και συμπληρώθηκε εθελοντικά και ανώνυμα από τους νοσηλευτές. Η μετάφραση του ερωτηματολογίου πραγματο-ποιήθηκε με τη διαδικασία της αντίστροφης με-τάφρασης κατά την οποία ένας ερευνητής μετέ-φρασε το ερωτηματολόγιο από τα αγγλικά στα ελληνικά, ενώ ένας δεύτερος ερευνητής μετέ-φρασε στα αγγλικά το ερωτηματολόγιο που δη-μιουργήθηκε στα ελληνικά. Τέλος, ένας τρίτος ερευνητής έλεγξε το πρωτότυπο αγγλικό ερω-τηματολόγιο με το αγγλικό ερωτηματολόγιο που δημιουργήθηκε, έτσι ώστε να διαπιστώσει πιθα-νά λάθη και παραλείψεις.Το ερωτηματολόγιο εκτίμησης της στάσης των νοσηλευτών απέναντι στη δωρεά οργάνων απο-τελείται από τις εξής 5 επιμέρους κλίμακες: (α) προαγωγή της δωρεάς οργάνων στο νοσοκομείο που περιλαμβάνει τις ερωτήσεις 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 39, 40 και 44, (β) προαγωγή της δωρεάς οργάνων σε πολιτικό και ερευνητικό επίπεδο που περιλαμβάνει τις ερωτήσεις 42, 43, 45 και 46, (γ) υποστήριξη του δυνητικού δωρητή οργάνων σε προσωπικό επίπεδο που περιλαμβάνει τις ερωτή-σεις 8, 9, 11, 12 και 15, (δ) υποστήριξη του δυνη-τικού δωρητή οργάνων σε επαγγελματικό επίπε-δο που περιλαμβάνει τις ερωτήσεις 1, 2, 3, 4, 5 και 6 και (ε) υποστήριξη της οικογένειας του δυνητι-κού δωρητή οργάνων που περιλαμβάνει τις ερω-τήσεις 16, 20, 23, 24, 26, 27 και 28. Στις 5 αυτές κλίμακες, ο συντελεστής εσωτερικής συνέπειας Cronbach’s alpha ήταν >0,8 γεγονός που δηλώ-νει εξαιρετική εσωτερική συνέπεια του ερωτημα-τολογίου.Οι 48 ερωτήσεις που δημιουργούν τις 5 επιμέ-ρους κλίμακες έχουν απαντήσεις λαμβάνουν απαντήσεις της μορφής εξαβάθμιας κλίμακας Likert με το 1 να αντιστοιχεί στο διαφωνώ απόλυ-τα και το 6 να αντιστοιχεί στο συμφωνώ απόλυτα. Μια ερώτηση αφορά τον βαθμό εμπιστοσύνης των νοσηλευτών με την έννοια του εγκεφαλικού θανάτου, μια ερώτηση αφορά την απόφαση δω-ρεάς οργάνων μετά το θάνατο (με απαντήσεις το «ναι», «όχι» και «δεν γνωρίζω»), μια ερώτηση αφορά τη δυνατότητα των νοσηλευτών να απο-φασίσουν για τη δωρεά οργάνων μελών της οι-κογένειάς τους (με απαντήσεις το «ναι», «όχι» και «δεν γνωρίζω») και μια ανοιχτή ερώτηση για τους παράγοντες που θα διευκόλυναν τους νοσηλευ-τές στο έργο τους. Η συνολική βαθμολογία σε κάθε κλίμακα προκύπτει από το άθροισμα των

απαντήσεων στις ερωτήσεις της κλίμακας και δι-αιρώντας με τον συνολικό αριθμό των ερωτήσε-ων. Η συνολική βαθμολογία λαμβάνει τιμές 1 έως 6 με τις μεγαλύτερες τιμές να δηλώνουν θετικό-τερη στάση.Πραγματοποιήθηκε μια πιλοτική μελέτη με τη συμμετοχή 30 νοσηλευτών στην οποία οι συντε-λεστές εσωτερικής συνέπειας Cronbach’s alpha και για τις 5 κλίμακες του ερωτηματολογίου ήταν >0,7 γεγονός που δηλώνει εξαιρετική εσωτερι-κή συνέπεια του ερωτηματολογίου. Επιπλέον, οι συμμετέχοντες δεν εξέφρασαν παράπονα ανα-φορικά με την κατανόηση των ερωτήσεων.

ΗΘΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑΓια τη διεξαγωγή της παρούσας μελέτης, οι ερευ-νητές εξασφάλισαν τις σχετικές γραπτές άδειες που απαιτούνται στην Κύπρο από: (α) τον Επίτρο-πο προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρα-κτήρα, (β) την Επιτροπή βιοηθικής Κύπρου και (γ) την Επιτροπή προώθησης ερευνών του υπουρ-γείου υγείας.Επιπλέον, για την χρήση του ερωτηματολογίου λήφθηκε η γραπτή συγκατάθεση των συγγραφέ-ων. Τα ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν εθελο-ντικά και ανώνυμα από τους νοσηλευτές, ενώ αρ-χικά ενημερώθηκαν προφορικά και γραπτά για το σκοπό και τη μεθοδολογία της μελέτης. Με τον τρόπο αυτό, εξασφαλίστηκε η πληροφορη-μένη συναίνεση τους.

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗΟι κατηγορικές μεταβλητές παρουσιάζονται ως απόλυτες (n) και σχετικές (%) συχνότητες, ενώ οι ποσοτικές μεταβλητές παρουσιάζονται ως μέση τιμή (τυπική απόκλιση). Ο έλεγχος των Kolmogorov-Smirnov και τα διαγράμματα κανο-νικότητας χρησιμοποιήθηκαν για τον έλεγχο της κανονικής κατανομής των ποσοτικών μεταβλη-τών.Για τη διερεύνηση της ύπαρξης σχέσης μεταξύ δυο κατηγορικών μεταβλητών χρησιμοποιήθη-κε ο έλεγχος x2 (chi-square test). Για τη διερεύ-νηση της ύπαρξης σχέσης μεταξύ μιας κατηγορι-κής μεταβλητής και μιας διατάξιμης μεταβλητής χρησιμοποιήθηκε ο έλεγχος x2 για τάση (chi-square trend test). Για τη διερεύνηση της ύπαρ-ξης σχέσης μεταξύ μιας ποσοτικής μεταβλητής και μιας διχοτόμου μεταβλητής χρησιμοποιή-


θηκε ο έλεγχος t (student’s t-test) όταν η ποσο-τική μεταβλητή ακολουθούσε την κανονική κα-τανομή. Για τη διερεύνηση της ύπαρξης σχέσης μεταξύ δυο ποσοτικών μεταβλητών που ακο-λουθούσαν την κανονική κατανομή χρησιμοποι-ήθηκε ο συντελεστής συσχέτισης του Pearson (Pearson’s correlation coefficient). Για τη διερεύ-νηση της ύπαρξης σχέσης μεταξύ μιας ποσοτι-κής μεταβλητής και μιας διατάξιμης μεταβλητής χρησιμοποιήθηκε ο συντελεστής συσχέτισης του Spearman (Spearman’s correlation coefficient). Στην περίπτωση που >2 ανεξάρτητες μεταβλη-τές προέκυψαν στατιστικά σημαντικές στο επί-πεδο του 0,2 (p<0,2) στη διμεταβλητή ανάλυση, εφαρμόστηκε πολλαπλή γραμμική παλινδρόμη-ση (multivariate linear regression) με εξαρτημέ-νη μεταβλητή τις βαθμολογίες. Στην περίπτωση αυτή, εφαρμόστηκε η μέθοδος της πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης με την προς τα πίσω διαγραφή των μεταβλητών (backward stepwise linear regression). Αναφορικά με την πολλαπλή γραμμική παλινδρόμηση, παρουσιάζονται οι συ-ντελεστές b (coefficients’ beta), τα αντίστοιχα 95% διαστήματα εμπιστοσύνης και οι τιμές p.

Το αμφίπλευρο επίπεδο στατιστικής σημαντικό-τητας ορίστηκε ίσο με 0,05. Έτσι, όταν η τιμή p ήταν <0,05, τότε η σχέση μεταξύ των μεταβλη-τών θεωρήθηκε ως στατιστικά σημαντική, ενώ όταν τιμή p ήταν μεταξύ 0,05 και 0,10, τότε η σχέ-ση μεταξύ των μεταβλητών θεωρήθηκε ως ορι-ακά στατιστικά σημαντική. Η ανάλυση των δε-δομένων πραγματοποιήθηκε με το στατιστικό πακέτο για τις κοινωνικές επιστήμες IBM SPSS 21.0 (Statistical Package for Social Sciences).Το νοσοκομείο εργασίας και το διδακτορικό δί-πλωμα δεν συμπεριλήφθηκαν στη διερεύνηση των συσχετίσεων εξαιτίας της περιορισμένης με-ταβλητότητας σε ορισμένες κατηγορίες απαντή-σεων (n≤10).

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Ο μελετώμενος πληθυσμός αποτελούνταν από 154 νοσηλευτές, από τους οποίους οι 85 εργάζο-νταν στην Αγγλία και οι 69 εργάζονταν στην Κύ-προ. Στον πίνακα 1 παρουσιάζονται τα δημογρα-φικά χαρακτηριστικά των νοσηλευτών. Ο μέσος

Χαρακτηριστικό Χώρα εργασίας Τιμή pΚύπρος Αγγλία

Φύλο 0,5α

Άντρες 23 (33,3) 24 (28,2) Γυναίκες 46 (66,7) 61 (71,8)

Ηλικίαβ 34,5 (8,1) 33,6 (8,9) 0,5γ

Νοσοκομείο εργασίας 0,4α

Αστικό κέντρο 32 (55,0) 54 (65,9) Επαρχία 31 (45,0) 28 (34,1)

Θέση εργασίας <0,001α

Νοσηλευτές 58 (84,1) 85 (100,0) Προϊστάμενοι 11 (15,9) 0 (0,0)Μεταπτυχιακό <0,001α

Ναι 18 (26,1) 4 (4,7) Όχι 51 (73,9) 81 (95,3)

Διδακτορικό 0,9α

Ναι 0 (0,0) 1 (1,3) Όχι 68 (100,0) 79 (98,7)

Έτη προϋπηρεσίας σε Μονάδα Εντατικής Θεραπείας ή/και σε τμήμα επειγόντων περιστατικώνβ 7,4 (6,3) 3,6 (5,7) <0,001γ

Πίνακας 1. Δημογραφικά χαρακτηριστικά των νοσηλευτών.

Οι τιμές εκφράζονται ως n (%) εκτός και εάν δηλώνεται διαφορετικά.

α έλεγχος x2β μέση τιμή (τυπική απόκλιση)γ έλεγχος t

56

Πίνακας 2. Αποτελέσματα στο πρώτο σκέλος του EQ5D (5 τομείς) κατά τις τρεις μετρήσεις της μελέτης.

αριθμός ετών προϋπηρεσίας σε Μονάδα Εντατι-κής Θεραπείας ή/και σε τμήμα επειγόντων περι-στατικών ήταν στατιστικά σημαντικά μεγαλύτε-ρος για τους νοσηλευτές στην Κύπρο σε σχέση με τους νοσηλευτές στην Αγγλία (p<0,001). Το ποσοστό των νοσηλευτών στην Κύπρο με μετα-πτυχιακό δίπλωμα (26,1%) ήταν στατιστικά σημα-ντικά μεγαλύτερο σε σχέση με το ποσοστό στην Αγγλία (4,7%), (p<0,001). Στον πίνακα 2 παρουσιάζονται οι απαντήσεις των νοσηλευτών αναφορικά με τη δωρεά οργά-

νων. Οι νοσηλευτές στην Κύπρο είχαν φροντίσει περισσότερες φορές ασθενείς με καταστροφική εγκεφαλική βλάβη που βρίσκονταν σε μηχανι-κή υποστήριξη του κυκλοφορικού και αναπνευ-στικού συστήματος (p=0,005), ενώ οι νοσηλευ-τές στην Αγγλία είχαν συμμετάσχει περισσότερες φορές στην προσέγγιση της οικογένειας του πι-θανού δότη για τη δωρεά οργάνων σε συνερ-γασία με τον Εθνικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσε-ων (p=0,02). Οι νοσηλευτές στην Αγγλία ένιωθαν πιο άνετα στην προσέγγιση της οικογένειας του

Ερώτηση Χώρα εργασίας

Τιμή pΚύπρος Αγγλία

Κατά τη διάρκεια της σταδιοδρομίας σας, πόσες φορές φροντίσατε ασθενείς με καταστροφική εγκεφαλική βλάβη που βρίσκονταν σε μη-χανική υποστήριξη του κυκλοφορικού και αναπνευστικού συστήμα-τος;

0,005α

Καμία 10 (14,5) 20 (23,5) 1-5 20 (29,0) 34 (40,0)

6-10 9 (13,0) 13 (15,3) >10 30 (43,5) 18 (21,2)

Πόσες φορές έχετε συμμετάσχει στην προσέγγιση της οικογένειας του πιθανού δότη για τη δωρεά οργάνων σε συνεργασία με τον Εθνι-κό Οργανισμό Μεταμοσχεύσεων;

0,02α

Καμία 38 (55,1) 26 ( 30,6) 1-5 20 (29,0) 38 (44,7)

6-10 4 (5,8) 8 (9,4) >10 7 (10,1) 13 (15,3)

Περιγράψτε την εμπειρία σας από την συμμετοχή σας στην προσέγγι-ση της οικογένειας του πιθανού δότη για τη δωρεά οργάνων 0,01α

Ένιωθα πολύ άνετα 4 (12,9) 3 (5,1) Ένιωθα άνετα 5 (16,1) 22 (37,3)

Ένιωθα ουδέτερα 4 (12,9) 18 (30,5) Ένιωθα άβολα 8 (25,8) 14 (23,7)

Ένιωθα πολύ άβολα 10 (32,3) 2 (3,4)Εσείς ή κάποιος άλλος στο οικογενειακό/φιλικό σας περιβάλλον έχει συμμετάσχει στη διαδικασία δωρεάς οργάνων ως δότης οργάνων; 0,09β

Ναι 4 (5,8) 12 (14,1) Όχι 65 (94,2) 73 (85,9)

Εσείς ή κάποιος άλλος στο οικογενειακό/φιλικό σας περιβάλλον έχει συμμετάσχει στη διαδικασία δωρεάς οργάνων ως λήπτης οργάνων; 0,04β

Ναι 2 (2,9) 10 (11,8) Όχι 67 (97,1) 75 (88,2)

Δωρεά οργάνων μετά το θάνατο <0,001β

Ναι 18 (26,1) 48 (56,5) Όχι 9 (13,0) 3 (3,5)

Αναποφάσιστοι 42 (60,9) 34 (40,0)


Ερώτηση Χώρα εργασίας

Τιμή pΚύπρος Αγγλία

Εξουσιοδότηση από την οικογένεια για τη λήψη απόφασης σχετικά με τη δωρεά οργάνων μελών της οικογένειας σε περίπτωση που χρει-αστεί

<0,001β

Ναι 7 (10,1) 31 (36,5) Όχι 30 (43,5) 13 (15,3)

Αναποφάσιστοι 32 (46,4) 41 (48,2)

Αναφορικά με τη δήλωση του εγκεφαλικού θανάτου, ποια δήλωση σας εκφράζει καλύτερα; 0,01β

Ποτέ δεν εμπιστεύομαι ότι ο ασθενής είναι νεκρός, όταν έχει πεθάνει από μη αναστρέψιμη διακοπή όλων των λειτουργιών του εγκεφά-

λου και θεωρείται ως δυνητικός δότης1 (1,4) 1 (1,2)

Εμπιστεύομαι ότι ο ασθενής είναι νεκρός όταν έχω δει με τα μάτια μου τα αποτελέσματα μιας επιβεβαιωτικής διαγνωστικής εξέτασης,

όπως το ηλεκτροεγκεφαλογράφημα2 (2,9) 7 (8,2)

Εμπιστεύομαι ότι ο ασθενής είναι νεκρός όταν έχω διαβάσει τα απο-τελέσματα μιας επιβεβαιωτικής διαγνωστικής εξέτασης, όπως το

ηλεκτροεγκεφαλογράφημα2 (2,9) 4 (4,7)

Εμπιστεύομαι ότι ο ασθενής είναι νεκρός όταν είμαι παρών κατά τη διάρκεια μιας κλινικής νευρολογικής εξέτασης που πραγματοποιεί-

ται από τους ιατρούς18 (26,1) 17 (20,0)

Εμπιστεύομαι ότι ο ασθενής είναι νεκρός όταν είμαι σίγουρος για την αξιοπιστία και την επιστημονική επάρκεια του ιατρού που

πραγματοποιεί τις διαγνωστικές εξετάσεις28 (40,6) 15 (17,6)

Εμπιστεύομαι ότι ο ασθενής είναι νεκρός όταν ο ιατρός, μετά την κλινική εξέταση, δηλώνει ότι ο ασθενής είναι νεκρός 18 (26,1) 41 (48,1)

πιθανού δότη για τη δωρεά οργάνων σε συνερ-γασία με τον Εθνικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσε-ων, είχαν αποφασίσει σε μεγαλύτερο ποσοστό να δωρίσουν τα όργανά τους μετά το θάνατό τους και είχαν εξουσιοδοτηθεί σε μεγαλύτερο ποσο-στό από την οικογένειά τους για τη λήψη από-φασης σχετικά με τη δωρεά οργάνων μελών της οικογένειας σε περίπτωση που χρειαστεί να δω-ρίσουν τα όργανά τους μετά θάνατο (p=0,01, p<0,001 και p<0,001 αντιστοίχως). Στον πίνακα 3 παρουσιάζονται οι απαντήσεις των νοσηλευτών αναφορικά με τη στάση τους για τη διασφάλιση των επιθυμιών του δυνητικού δότη οργάνων. Αύξηση της μέσης τιμής μιας δήλωσης συνεπάγεται θετικότερη στάση των νοσηλευτών

για τη διασφάλιση των επιθυμιών του δυνητικού δότη οργάνων. Σε όλες τις δηλώσεις, οι νοσηλευ-τές στην Αγγλία είχαν υψηλότερες μέσες τιμές σε σχέση με τους νοσηλευτές στην Κύπρο γεγονός που δηλώνει θετικότερη στάση των νοσηλευτών στην Αγγλία αναφορικά με τη διασφάλιση των επιθυμιών του δυνητικού δότη οργάνων.Στον πίνακα 4 παρουσιάζονται οι απαντήσεις των νοσηλευτών αναφορικά με τη στάση τους για τη στήριξη της οικογένειας του δυνητικού δό-τη οργάνων. Αύξηση της μέσης τιμής μιας δή-λωσης συνεπάγεται θετικότερη στάση των νο-σηλευτών για τη στήριξη της οικογένειας του δυνητικού δότη οργάνων εκτός από τις δηλώσεις 18 και 22 στην οποία ισχύει ακριβώς το αντίθε-

Οι τιμές εκφράζονται ως n (%).

α έλεγχος x2 για τάσηβ έλεγχος x2

58

Πίνακας 3. Οι απαντήσεις των νοσηλευτών αναφορικά με τη στάση τους για τη διασφάλιση των επιθυμι-ών του δυνητικού δότη οργάνων.

ΔήλωσηΧώρα εργασίας

Τιμή pα

Κύπρος Αγγλία1. Είναι δική μου ευθύνη να σεβαστώ τις επιθυμίες του δυνητι-κού δότη. 4,71 (1,43) 5,65

(0,75) <0,001

2. Σέβομαι την επιθυμία του δυνητικού δότη όσον αφορά τη δωρεά οργάνων, ακόμη και αν αυτό είναι ενάντια στις προσωπικές μου πεποιθήσεις.

5,32 (0,99) 5,66 (0,66) 0,01

3. Είναι δική μου ευθύνη να προστατευθεί η επιθυμία του δυ-νητικού δότη σε όλη τη διαδικασία της δωρεάς. 4,86 (1,25) 5,62

(0,67) <0,001

4. Σέβομαι τις επιθυμίες του δυνητικού δότη, μέσω των επαγ-γελματικών ενεργειών μου. 5,26 (0,95) 5,69

(0,51) <0,001

5. Εκφράζω τις επιθυμίες του θανόντος ή/και της οικογένειας σχετικά με τη δωρεά υποστηρίζοντας τη θέση τους στον εντατικολό-γο ή τον θεράποντα ιατρό.

4,75 (1,29) 5,60 (0,69) <0,001

6. Ενημερώνω το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό για τις επιθυ-μίες του θανόντος ή/και της οικογένειας του σχετικά με τη δωρεά οργάνων.

5,02 (1,15) 5,41 (0,76) 0,01

7. Κάνω τις απαραίτητες ενέργειες, έτσι ώστε να εξασφαλίσω τη βέλτιστη μεταχείριση και φροντίδα υγείας που πρέπει να παρέχε-ται στο δυνητικό δότη.

5,33 (0,99) 5,59 (0,70) 0,06

8. Υπερασπίζομαι τον ασθενή, σε περίπτωση που κάποιος πα-ρεμποδίζει τη βέλτιστη θεραπεία και τη φροντίδα του δυνητικού δότη.

5,08 (0,97) 5,45 (0,68) 0,01

9. Ενημερώνω τον ιατρό για πιθανές συνέπειες στο δυνητικό δότη εξαιτίας ιατρονοσηλευτικών παρεμβάσεων. 5,16 (1,00) 5,22 (0,92) 0,7

10. Προτρέπω τους συναδέλφους μου για την εξασφάλιση της συνέχειας των βέλτιστων πρακτικών στη θεραπεία και τη φροντίδα του δυνητικού δότη οργάνων.

5,07 (1,18) 5,56 (0,68) <0,001

11. Θα αναλάβω την πρωτοβουλία να ενεργοποιήσω τους κα-τάλληλους πόρους για να εξασφαλίσω τις βέλτιστες πρακτικές για την ιατρική περίθαλψη όσον αφορά το δυνητικό δότη.

4,78 (1,16) 5,48 (0,75) <0,001

12. Αν αντιληφθώ ότι μια θεραπεία είναι ανήθικη για τον δυνη-τικό δότη, τότε θα την αναφέρω. 5,19 (0,94) 5,46 (0,75) 0,05

13. Συμβουλεύομαι τον υπεύθυνο του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων για την παροχή βοήθειας αναφορικά με τη θερα-πεία του δυνητικού δότη.

4,81 (1,26) 5,38 (0,93) <0,001

14. Ζητώ επιπλέον πόρους, π.χ., καλώντας έναν επιπλέον νοση-λευτή για τη διευκόλυνση της εφαρμογής της δωρεάς οργάνων. 4,83 (1,31) 5,19 (1,09) 0,06

15. Ως νοσηλευτής, αν διαπιστώσω ότι δεν εφαρμόζεται η βέλ-τιστη φροντίδα για το δυνητικό δότη, τότε θα εκφράσω έντονα τη διαμαρτυρία μου.

4,83 (1,19) 5,52 (0,77) <0,001

Οι τιμές εκφράζονται ως μέση τιμή (τυπική απόκλιση)

α έλεγχος t


Πίνακας 4. Οι απαντήσεις των νοσηλευτών αναφορικά με τη στάση τους για τη στήριξη της οικογένειας του δυνητικού δότη οργάνων.


α έλεγχος t


Τιμή pα

Κύπρος Αγγλία16. Είναι επαγγελματική μου ευθύνη να παρέχω στήριξη στην οικο-γένεια σε όλη τη διαδικασία λήψης αποφάσεων για τη δωρεά οργά-νων.

4,68 (1,41) 5,58 (0,73) <0,001

17. Στο πλαίσιο του ρόλου μου, παρέχω ένα ιδιωτικό περιβάλλον για τις οικογένειες για να συζητήσουν τη δωρεά οργάνων. 4,87 (1,19) 5,01 (1,54) 0,5

18. Αν η οικογένεια αποφασίσει τη δωρεά οργάνων και αυτή η από-φαση έρχεται σε αντίθεση με την προσωπική μου άποψη, θα προ-σπαθήσω να τους πείσω για το αντίθετο.

1,91 (1,36) 2,41 (1,85) 0,06

19. Εξασφαλίζω ότι η απόφαση του θανόντος και οι επιθυμίες του τι-μούνται από την οικογένεια του. 4,94 (1,17) 5,20 (0,78) 0,1

20. Στο πλαίσιο του ρόλου μου ως νοσηλευτής, εξασφαλίζω ότι η οι-κογένεια λαμβάνει τις απαιτούμενες πληροφορίες σχετικά με τη δω-ρεά οργάνων, έτσι ώστε να μπορεί να λάβει μια ενημερωμένη από-φαση.

4,99 (1,27) 5,55 (0,70) 0,001

21. Στηρίζω την απόφαση της οικογένειας, ακόμα και όταν είναι σε αντίθεση με τις επιθυμίες του θανόντος. 3,72 (1,53) 4,06 (1,55) 0,18

22. Αν είμαι κατά της δωρεάς οργάνων, θα συμβουλέψω την οικογέ-νεια να μην επιδιώξει τη δωρεά οργάνων. 1,87 (1,30) 2,06 (1,67) 0,44

23. Συζητώ με την οικογένεια τις πιθανές συνέπειες των αποφάσεών τους. 3,80 (1,52) 4,44 (1,53) 0,01

24. Εάν η οικογένεια έχει ερωτήσεις σχετικά με τη δωρεά οργάνων, τότε τους παρέχω τους κατάλληλους πόρους για να τους βοηθήσω στη διαμόρφωση της απόφασής τους.

5,12 (1,05) 5,47 (0,70) 0,01

25. Είμαι σίγουρος ότι η απόφαση της δωρεάς οργάνων από την οι-κογένεια πραγματοποιείται έπειτα από ώριμη σκέψη, έτσι ώστε να εί-ναι ήρεμοι με την απόφασή τους.

5,16 (0,98) 5,47 (0,69) 0,02

26. Είμαι σίγουρος ότι η οικογένεια ενημερώνεται σε τακτική βάση. 5,09 (1,00) 5,53 (0,75) 0,002

27. Υπενθυμίζω στους συναδέλφους μου που εμπλέκονται στη φρο-ντίδα του δυνητικού δότη να ενημερώνουν την οικογένεια σε τακτι-κή βάση.

4,88 (1,23) 5,46 (0,78) 0,001

28. Είμαι σίγουρος ότι η οικογένεια κατανοεί τις ιατρικές παρεμβά-σεις που πρόκειται να πραγματοποιηθούν στην περίπτωση της δω-ρεάς οργάνων.

5,01 (1,22) 5,40 (0,73) 0,02

29. Είμαι πρόθυμος να απαντήσω σε ερωτήσεις από την οικογένεια με σαφή και κατανοητό τρόπο. 4,94 (1,21) 5,22 (0,77) <0,001

60

Πίνακας 5. Οι απαντήσεις των νοσηλευτών αναφορικά με τη στάση τους για την προώθηση της δωρεάς οργάνων.


α έλεγχος t


Τιμή pα

Κύπρος Αγγλία30. Επισημαίνω στους συναδέλφους μου τη σημασία των κατευθυντήριων γραμμών και των πολιτικών που εφαρμόζονται αναφορικά με τη δωρεά οργά-νων.

4,74 (1,11) 5,27 (0,77) 0,001

31. Προάγω την αποτελεσματική επικοινωνία και συνεργασία μεταξύ των δια-φόρων επαγγελματιών υγείας που συμμετέχουν στη φροντίδα του δυνητικού δότη.

4,90 (0,99) 5,45 (0,68) <0,001

32. Διαβάζω και εφαρμόζω την πολιτική του νοσοκομείου σχετικά με τη δω-ρεά οργάνων. 4,96 (1,12) 5,44

(0,71) 0,002

33. Εάν είναι εφικτό, αναλαμβάνω δράση σε συνεργασία με τους υπεύθυνους για να αλλάξει η πολιτική σχετικά με τη δωρεά οργάνων. 4,28 (1,39) 4,31 (1,53) 0,9

34. Αντιμετωπίζω άμεσα τα προβλήματα που σχετίζονται με τη δωρεά οργά-νων, ακολουθώντας την επαγγελματική ιεραρχία του νοσοκομείου. 4,80 (1,17) 4,59 (1,43) 0,3

35. Εάν είναι εφικτό, διοργανώνω δραστηριότητες (π.χ. εκπαιδευτικά προ-γράμματα, παρουσίαση περιπτώσεων κ.ά.) για την προαγωγή της δωρεάς ορ-γάνων.

4,13 (1,56) 4,10 (1,65) 0,9

36. Όταν απαιτείται, είμαι πρόθυμος να συμβάλω στη βελτίωση των πρακτι-κών και των κατευθυντήριων γραμμών για τη διαδικασία της δωρεάς στο τμή-μα μου.

4,61 (1,23) 4,87 (1,07) 0,2

37. Είμαι σίγουρος ότι όλοι οι δυνητικοί δότες φροντίζονται ισότιμα στο τμήμα μου. 4,93 (1,15) 5,40

(0,89) 0,005

38. Βοηθάω να αναπτυχθούν κατευθυντήριες γραμμές που να σέβονται και να στηρίζουν τον δυνητικό δότη και την οικογένειά του σε όλη τη διαδικασία της δωρεάς οργάνων στο τμήμα μου.

4,57 (1,32) 4,46 (1,72) 0,7

39. Συνεργάζομαι με άλλα τμήματα του νοσοκομείου (π.χ. ακτινολογικό, εργα-στηριακό κ.ά.) για να βελτιώσω τη διαδικασία της δωρεάς οργάνων. 4,55 (1,38) 4,48 (1,43) 0,2

40. Υποστηρίζω και προάγω τη δωρεά οργάνων πέρα και από το συγκεκριμένο επιστημονικό πεδίο στο οποίο ανήκω. 4,35 (1,38) 4,01 (1,67) 0,2

41. Πιστεύω ότι η Κυπριακή νομοθεσία σχετικά με τη δωρεά οργάνων είναι επαρκής. 3,52 (1,44) 4,54

(1,30) <0,001

42. Σκέφτομαι να προωθήσω τη δωρεά οργάνων συνεργαζόμενος σε πολιτικό επίπεδο. 3,29 (1,59) 3,62 (1,82) 0,2

43. Συμμετέχω σε πολιτικές αποφάσεις σχετικά με τη δωρεά οργάνων. 3,16 (1,64) 3,36 (1,82) 0,5

44. Χρησιμοποιώ τα διαθέσιμα επιστημονικά δεδομένα για να είμαι σίγουρος ότι οι πρακτικές μου σχετικά με τη δωρεά οργάνων βασίζονται στην υπάρχου-σα επιστημονική ένδειξη.

4,50 (1,32) 4,55 (1,36) 0,8

45. Εάν μου δοθεί η ευκαιρία, θα συμμετάσχω στην έρευνα για τη δημιουργία κατευθυντήρων γραμμών και πολιτικών αναφορικά με τη δωρεά οργάνων. 4,25 (1,49) 4,50 (1,56) 0,3

46. Συμμετέχω ενεργά στην έρευνα που συμβάλλει στη δωρεά οργάνων. 3,35 (1,64) 3,28 (2,00 0,8

48. Μιλάω συχνά στον δυνητικό δότη οργάνων με τον τρόπο με τον οποίο του μιλούσα προτού επιβεβαιωθεί ο εγκεφαλικός του θάνατος. 3,78 (1,48) 5,22

(1,13) <0,001

49. Συνεχίζω να παρέχω την απαιτούμενη φροντίδα υγείας στον δυνητικό δότη, όπως π.χ. να προλαμβάνω τη δημιουργία ελκών. 5,10 (1,06) 5,54

(0,70) <0,001


το. Σε όλες τις δηλώσεις, οι νοσηλευτές στην Αγ-γλία είχαν υψηλότερες μέσες τιμές σε σχέση με τους νοσηλευτές στην Κύπρο γεγονός που δηλώ-νει θετικότερη στάση των νοσηλευτών στην Αγ-γλία αναφορικά με τη στήριξη της οικογένειας του δυνητικού δότη οργάνων. Σημειώνεται ότι οι δηλώσεις 18 και 22 αποτελούν εξαίρεση, με την υψηλότερη μέση τιμή να δηλώνει αρνητικότε-ρη στάση. Στις δηλώσεις 18 και 22, οι νοσηλευ-τές στην Αγγλία είχαν υψηλότερες μέσες τιμές σε σχέση με τους νοσηλευτές στην Κύπρο γεγονός που δηλώνει αρνητικότερη στάση των νοσηλευ-τών στην Αγγλία αναφορικά με τη στήριξη της οι-κογένειας του δυνητικού δότη οργάνων.Στον πίνακα 5 παρουσιάζονται οι απαντήσεις των νοσηλευτών αναφορικά με τη στάση τους για την προώθηση της δωρεάς οργάνων. Αύξηση της μέ-σης τιμής μιας δήλωσης συνεπάγεται θετικότε-ρη στάση των νοσηλευτών για την προώθηση της δωρεάς οργάνων. Στις δηλώσεις 30-33, 36, 37, 41-45, 48 και 49, οι νοσηλευτές στην Αγγλία είχαν υψηλότερες μέσες τιμές σε σχέση με τους νοση-λευτές στην Κύπρο γεγονός που δηλώνει θετικό-τερη στάση των νοσηλευτών στην Αγγλία ανα-φορικά με την προώθηση της δωρεάς οργάνων. Σημειώνεται ότι στις δηλώσεις 34, 35, 38-40 και 46 οι νοσηλευτές στην Κύπρο είχαν υψηλότερες μέσες τιμές σε σχέση με τους νοσηλευτές στην Αγγλία γεγονός που δηλώνει θετικότερη στάση των νοσηλευτών στην Κύπρο αναφορικά με την προώθηση της δωρεάς οργάνων.Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της πολυμεταβλη-τής γραμμικής παλινδρόμησης, η μείωση των ετών προϋπηρεσίας σε Μονάδα Εντατικής Θερα-πείας ή/και σε τμήμα επειγόντων περιστατικών σχετίζονταν με αύξηση της βαθμολογίας προα-γωγής της δωρεάς οργάνων σε πολιτικό και ερευ-νητικό επίπεδο (b=-0,05, 95% ΔΕ=-0,09 έως -0,02, p=0,005). Η αύξηση των φορών φροντίδας ασθενών με κα-ταστροφική εγκεφαλική βλάβη που βρίσκονταν σε μηχανική υποστήριξη του κυκλοφορικού και αναπνευστικού συστήματος σχετίζονταν με αύ-ξηση της βαθμολογίας υποστήριξης του δυνη-τικού δωρητή οργάνων σε προσωπικό επίπεδο (b=0,1, 95% ΔΕ=0,002 έως 0,21, p=0,046). Επι-πλέον, οι νοσηλευτές που είχαν αποφασίσει να δωρίσουν τα όργανά τους μετά το θάνατό τους (b=0,32, 95% ΔΕ=0,08 έως 0,55, p=0,009) και οι νοσηλευτές στην Αγγλία (b=0,38, 95% ΔΕ=0,13

έως 0,62, p=0,002) είχαν μεγαλύτερη βαθμολογία υποστήριξης του δυνητικού δωρητή οργάνων σε προσωπικό επίπεδο.Η αύξηση των φορών φροντίδας ασθενών με κα-ταστροφική εγκεφαλική βλάβη που βρίσκονταν σε μηχανική υποστήριξη του κυκλοφορικού και αναπνευστικού συστήματος σχετίζονταν με αύ-ξηση της βαθμολογίας υποστήριξης του δυνητι-κού δωρητή οργάνων σε επαγγελματικό επίπεδο (b=0,16, 95% ΔΕ=0,06 έως 0,26, p=0,003). Επι-πλέον, οι νοσηλευτές που είχαν αποφασίσει να δωρίσουν τα όργανά τους μετά το θάνατό τους (b=0,27, 95% ΔΕ=0,03 έως 0,51, p=0,027) και οι νοσηλευτές στην Αγγλία (b=0,62, 95% ΔΕ=0,38 έως 0,86, p<0,001) είχαν μεγαλύτερη βαθμολογία υποστήριξης του δυνητικού δωρητή οργάνων σε επαγγελματικό επίπεδο.Τέλος, η αύξηση των φορών φροντίδας ασθενών με καταστροφική εγκεφαλική βλάβη που βρί-σκονταν σε μηχανική υποστήριξη του κυκλοφο-ρικού και αναπνευστικού συστήματος σχετίζο-νταν με αύξηση της βαθμολογίας υποστήριξης της οικογένειας του δυνητικού δωρητή οργάνων (b=0,11, 95% ΔΕ=0,003 έως 0,21, p=0,044). Οι νο-σηλευτές που είχαν εξουσιοδοτηθεί από την οι-κογένειά τους για τη λήψη απόφασης σχετικά με τη δωρεά οργάνων μελών της οικογένειας σε πε-ρίπτωση που χρειαστεί (b=0,54, 95% ΔΕ=0,38 έως 0,78, p<0,001) και οι νοσηλευτές στην Αγγλία (b=0,54, 95% ΔΕ=0,3 έως 0,78, p<0,001) είχαν με-γαλύτερη βαθμολογία υποστήριξης της οικογέ-νειας του δυνητικού δωρητή οργάνων.

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Η απόφαση δωρεάς οργάνων για μεταμόσχευ-ση είναι ένα διαχρονικό και επίκαιρο θέμα, απα-σχολώντας τόσο τις οικογένειες που καλούνται να λάβουν την απόφαση (συναινετική ή αρνητι-κή) όσο και τους επαγγελματίες υγείας και ιδιαί-τερα τους νοσηλευτές, οι οποίοι αναλαμβάνουν να προσεγγίσουν τις οικογένειες για να εισηγη-θούν τη δωρεά κάτω από ιδιαίτερα στρεσογόνες καταστάσεις. Δυστυχώς, όμως, υπάρχει έλλειψη γνώσης, εκπαίδευσης και κατάρτισης των νοση-λευτών γύρω από το ζήτημα της δωρεάς και με-ταμόσχευσης οργάνων, με αποτέλεσμα η στάση τους απέναντι στη δωρεά να είναι συνήθως αρ-νητική. Ενδεικτικά, οι Aghayan et al. (2009) βρή-καν ότι η γνώση οδηγεί στην ευαισθητοποίηση

62

και ακολούθως στην αλλαγή στάσης και συμπερι-φοράς των νοσηλευτών. Επίσης, οι Shabanzaoleh et al. (2009) βρήκαν ότι η άγνοια και οι θρησκευ-τικές πεποιθήσεις είναι ανασταλτικοί παράγο-ντες λόγω του αυξημένου ποσοστού λανθασμέ-νης άποψης για τον εγκεφαλικό θάνατο. Ο White (2003) τονίζει ότι η γνώση είναι καθοριστικής ση-μασίας στην κατανόηση της έννοιας του εγκε-φαλικού θανάτου, ενώ σύμφωνα με τους Lin et al. (2010) τα βιωματικά εργαστήρια αυξάνουν τη γνώση και ευαισθητοποιούν τους νοσηλευτές με αποτέλεσμα την αλλαγή της στάσης τους έναντι της δωρεάς. Για να μπορέσουν όμως οι νοσηλευτές να αντα-ποκριθούν στο δύσκολο ρόλο του να πείσουν τις οικογένειες των δυνητικών δωρητών για τη δωρεά οργάνων πρέπει να έχουν εξειδικευμέ-νες γνώσεις, δεξιότητες και εκπαίδευση. Όταν οι νοσηλευτές είναι σωστά καταρτισμένοι, τό-τε έχουν την ικανότητα να προσεγγίσουν και να στηρίξουν την οικογένεια με τον κατάλληλο τρό-πο, έτσι ώστε η οδυνηρή εμπειρία της απώλειας ενός συγγενικού προσώπου να δώσει ζωή σε συ-νανθρώπους μας. Σύμφωνα με τους Bener et al. (2008) υπάρχει άμεση ανάγκη ανάπτυξης εκπαι-δευτικών προγραμμάτων εξαιτίας της περιορι-σμένης γνώσης των νοσηλευτών αναφορικά με τη δωρεά οργάνων. Επίσης, οι Kim et al. (2006) υποστηρίζουν ότι η γνώση οδηγεί στην ευαισθη-τοποίηση και ακολούθως στην αλλαγή στάσης και συμπεριφοράς.Η θετική στάση και τα συναισθήματα των νοση-λευτών αναφορικά με την προσωπική τους θέλη-ση για δήλωση συμμετοχής των ιδίων ή της οικο-γένειας τους ως υποψήφιους δωρητές συμβάλει θετικά στη διαμόρφωση συναινετικής απόφασης της οικογένειας του δυνητικού δωρητή. Όταν οι νοσηλευτές έχουν δηλώσει γραπτώς την απόφα-σή τους να γίνουν δωρητές οργάνων μετά το θά-νατό τους, τότε προβάλλονται ως θετικά πρότυ-πα προς την οικογένεια του εγκεφαλικά νεκρού, η οποία καλείται να λάβει μια εξαιρετικά δύσκολη και επώδυνη απόφαση. Είναι σαφές ότι οι στάσεις και οι πεποιθήσεις των νοσηλευτών έχουν αντί-κτυπο στη δωρεά οργάνων και για το λόγο αυ-τό είναι απαραίτητη η κατάλληλη ενημέρωση και εκπαίδευση, έτσι ώστε να διαμορφωθεί μια θετι-κότερη στάση απέναντι στη δωρεά. Σύμφωνα με τον Boey (2002) η θετική στάση των νοσηλευτών προάγει και υποστηρίζει τη δωρεά οργάνων.

Δυστυχώς υπάρχει σημαντικό κενό στις γνώσεις των νοσηλευτών αναφορικά με τον εγκεφαλικό θάνατο και τη δωρεά οργάνων. Οι στάσεις των νοσηλευτών απέναντι στη δωρεά οργάνων συν-δέονται άμεσα με τη γνώση τους για τον εγκεφα-λικό θάνατο. Επιπλέον, οι στάσεις τους απέναντι στη δωρεά επηρεάζονται από την άγνοια και τη σύγχυση που επικρατεί για τον εγκεφαλικό θάνα-το, η οποία σύγχυση σχετίζεται με την κουλτούρα και τις θρησκευτικές πεποιθήσεις. Σημαντικό πο-σοστό νοσηλευτών έχει εσφαλμένη αντίληψη και ερμηνεία της έννοιας του εγκεφαλικού θανάτου. Η πλειοψηφία των νοσηλευτών είναι θετικά προ-σκείμενη προς τη δωρεά οργάνων, αλλά μικρό ποσοστό έχει κάρτα δωρητή. Το επίπεδο γνώσε-ων τόσο των νοσηλευτών όσο και των φοιτητών αναφορικά με τον εγκεφαλικό θάνατο και τη δω-ρεά οργάνων είναι περιορισμένο. Η εκπαίδευση των νοσηλευτών συμβάλλει στο να αναπτύξουν πιο θετική στάση απέναντι στη δωρεά οργάνων. Στην παρούσα μελέτη διερευνήθηκαν οι στάσεις των νοσηλευτών αναφορικά με την υπεράσπιση και την υποστήριξη των δυνητικών δωρητών ορ-γάνων και των οικογενειών τους, διερευνήθηκαν δηλαδή οι στάσεις των νοσηλευτών απέναντι σε ένα συγκεκριμένο ζήτημα για τις μεταμοσχεύσεις και όχι γενικά οι στάσεις των νοσηλευτών απένα-ντι στις μεταμοσχεύσεις. Για την πραγματοποίη-ση της μελέτης χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματο-λόγιο “Attitudes Towards Organ Donor Advocacy Scale” των Forsberg et al. (2015). Σύμφωνα με την υπάρχουσα γνώση μας, είναι η πρώτη μελέτη που διεξάγεται στην Κύπρο με το συγκεκριμένο ερευνητικό ερώτημα και η δεύτερη μελέτη που διεξάγεται διεθνώς έπειτα από τη μελέτη των Forsberg et al. (2015). Για τον λόγο αυτόν, η συζή-τηση περιορίζεται ουσιαστικά στη σύγκριση της μελέτης μας με αυτή των Forsberg et al. (2015), καθώς είναι η μοναδική με παρόμοιο ερευνητι-κό ερώτημα. Επισημαίνεται ότι οι Forsberg et al. (2015) διερεύνησαν τις στάσεις 502 Σουηδών νο-σηλευτών, ενώ στη μελέτη μας συγκρίναμε τις στάσεις νοσηλευτών που εργάζονται στην Αγ-γλία και την Κύπρο. Σημειώνεται, εξάλλου, ότι ελάχιστες μελέτες έχουν πραγματοποιηθεί και γενικότερα για τη στάση των νοσηλευτών απέναντι στις μεταμο-σχεύσεις. Επισημαίνεται ότι στις μελέτες αυτές δι-απιστώθηκε ότι η θετική στάση των νοσηλευτών απέναντι στις μεταμοσχεύσεις είναι καθοριστι-


κής σημασίας για την προώθηση της δωρεάς των οργάνων (Mils & Koulouglioti 2015, Zampieron et al. 2010, Kim et al. 2006, Albright et al. 2005, Molzahn 1997).Οι Forsberg et al. (2015) βρήκαν ότι οι νοσηλευ-τές που εργάζονται σε νοσοκομεία στην επαρχία, οι νοσηλευτές μεγαλύτερης εργασιακής εμπειρί-ας και οι νοσηλευτές που έρχονταν σε επαφή με τους συγγενείς είχαν θετικότερες στάσεις ανα-φορικά με την υπεράσπιση και την υποστήριξη των δυνητικών δωρητών οργάνων και των οικο-γενειών τους. Στη μελέτη μας, βρήκαμε ότι οι νο-σηλευτές στην Αγγλία είχαν θετικότερη στάση αναφορικά με τη διασφάλιση των επιθυμιών του δυνητικού δότη οργάνων και τη στήριξη της οι-κογένειας του δυνητικού δότη. Επιπλέον, οι νοση-λευτές στην Αγγλία και οι προϊστάμενοι νοσηλευ-τές είχαν μεγαλύτερη βαθμολογία προαγωγής της δωρεάς οργάνων στο νοσοκομείο. Η μείωση των ετών προϋπηρεσίας σε Μονάδα Εντατικής Θεραπείας ή/και σε τμήμα επειγόντων περιστα-τικών σχετίζονταν με αύξηση της βαθμολογί-ας προαγωγής της δωρεάς οργάνων σε πολιτικό και ερευνητικό επίπεδο. Επιπλέον, οι νοσηλευ-τές που είχαν αποφασίσει να δωρίσουν τα όργα-νά τους μετά το θάνατό τους είχαν μεγαλύτερη βαθμολογία προαγωγής της δωρεάς οργάνων σε πολιτικό και ερευνητικό επίπεδο. Η αύξηση των φορών φροντίδας ασθενών με καταστροφική εγκεφαλική βλάβη που βρίσκονταν σε μηχανι-κή υποστήριξη του κυκλοφορικού και αναπνευ-στικού συστήματος σχετίζονταν με αύξηση της βαθμολογίας υποστήριξης του δυνητικού δωρη-τή οργάνων σε προσωπικό και επαγγελματικό επίπεδο, καθώς και με αύξηση της βαθμολογίας υποστήριξης της οικογένειας του δυνητικού δω-ρητή οργάνων. Επιπλέον, οι νοσηλευτές που εί-χαν αποφασίσει να δωρίσουν τα όργανά τους με-τά το θάνατό τους και οι νοσηλευτές στην Αγγλία είχαν μεγαλύτερη βαθμολογία υποστήριξης του δυνητικού δωρητή οργάνων σε προσωπικό και επαγγελματικό επίπεδο, καθώς επίσης και μεγα-λύτερη βαθμολογία υποστήριξης της οικογένειας του δυνητικού δωρητή οργάνων. Τέλος, οι νοση-λευτές στην Αγγλία ένιωθαν πιο άνετα στην προ-σέγγιση της οικογένειας του πιθανού δότη για τη δωρεά οργάνων σε συνεργασία με τον Εθνικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσεων και είχαν αποφασί-σει σε μεγαλύτερο ποσοστό να δωρίσουν τα όρ-γανά τους μετά το θάνατό τους.

Παρατηρούμε, λοιπόν ότι οι νοσηλευτές στην Αγγλία είχαν συνολικά θετικότερη στάση ανα-φορικά με τη διασφάλιση των επιθυμιών του δυ-νητικού δότη οργάνων και τη στήριξη της οι-κογένειας του δυνητικού δότη. Το εύρημα αυτό συμβαδίζει και με το γεγονός ότι η Κύπρος βρί-σκεται στις τελευταίες θέσεις των χωρών με τη δωρεά οργάνων από νεκρούς δότες. Επιπλέον, το σύστημα υγείας στην Αγγλία, καθώς και η νο-οτροπία των νοσηλευτών στον κλινικό χώρο συ-νηγορούν για μια θετική στάση απέναντι στις με-ταμοσχεύσεις οργάνων. Δυστυχώς, όμως, στην Κύπρο δεν φαίνεται να υπάρχει παρόμοια θετι-κή στάση των νοσηλευτών γεγονός που ενδεχο-μένως να αντικατοπτρίζει και τη γενικότερη αρ-νητική στάση της κοινωνίας απέναντι στη δωρεά οργάνων. Μάλιστα, βρήκαμε ότι οι νοσηλευτές στην Κύπρο είχαν φροντίσει περισσότερες φο-ρές ασθενείς με καταστροφική εγκεφαλική βλά-βη που βρίσκονταν σε μηχανική υποστήριξη του κυκλοφορικού και αναπνευστικού συστήματος γεγονός που θα έπρεπε να δημιουργεί θετικότε-ρη στάση απέναντι στις μεταμοσχεύσεις οργά-νων κάτι το οποίο όμως δυστυχώς δεν υφίσταται.Εξαιρετικά σημαντικό είναι επίσης και το εύρημα ότι οι νοσηλευτές στην Αγγλία είχαν συμμετάσχει περισσότερες φορές στην προσέγγιση της οικο-γένειας του πιθανού δότη για τη δωρεά οργάνων σε συνεργασία με τον Εθνικό Οργανισμό Μετα-μοσχεύσεων. Το γεγονός αυτό δείχνει οι νοση-λευτές στην Αγγλία έρχονται συχνότερα και αμε-σότερα σε επαφή με την οικογένεια του πιθανού δότη γεγονός που αυξάνει και την πιθανότητα να αναπτύξουν θετική στάση απέναντι στη δωρεά οργάνων, καθώς βιώνουν από πολύ κοντά μια τόσο επώδυνη και έντονα συναισθηματική δια-δικασία. Προς αυτήν την κατεύθυνση, συνηγο-ρεί και το γεγονός ότι οι νοσηλευτές στην Αγγλία ένιωθαν πιο άνετα στην προσέγγιση της οικογέ-νειας του πιθανού δότη για τη δωρεά οργάνων σε συνεργασία με τον Εθνικό Οργανισμό Μετα-μοσχεύσεων, καθώς επίσης και το γεγονός ότι οι νοσηλευτές στην Αγγλία είχαν αποφασίσει σε με-γαλύτερο ποσοστό να δωρίσουν τα όργανά τους μετά το θάνατό τους.Επιπλέον, βρήκαμε ότι η μείωση των ετών προϋ-πηρεσίας σε Μονάδα Εντατικής Θεραπείας ή/και σε τμήμα επειγόντων περιστατικών σχετίζονταν με αύξηση της βαθμολογίας προαγωγής της δω-ρεάς οργάνων σε πολιτικό και ερευνητικό επίπε-

64

δο. Το εύρημα αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η αύξηση των ετών προϋπηρεσίας και κατ’ επέ-κταση και η αύξηση της ηλικίας οδηγούν τους νο-σηλευτές σε αρνητικότερη στάση απέναντι στη δωρεά, καθώς φαίνεται οι νοσηλευτές να αδρα-νοποιούνται και να μην είναι πλέον δραστήριοι για να συνεισφέρουν στη διαδικασία της προώ-θησης της δωρεάς οργάνων.Στη μελέτη μας, βρέθηκε ότι οι νοσηλευτές που είχαν αποφασίσει να δωρίσουν τα όργανά τους μετά το θάνατό τους είχαν μεγαλύτερη βαθμο-λογία προαγωγής της δωρεάς οργάνων. Είναι σα-φές ότι οι νοσηλευτές που έλαβαν την τόσο ση-μαντική απόφαση της δωρεάς των οργάνων τους μετά το θάνατό τους είναι πλήρως συνειδητοποι-ημένοι της σημασίας που έχει η δωρεά τόσο για τους ίδιους όσο και για τους συνανθρώπους τους. Έτσι, οι νοσηλευτές αυτοί όχι μόνο έχουν θετική στάση απέναντι στη δωρεά οργάνων αλλά και το αποδεικνύουν εμπράκτως με τη γραπτή δήλωση τους για τη δωρεά των οργάνων τους μετά το θά-νατό τουςΗ παρούσα μελέτη είχε και ορισμένους περιο-ρισμούς. Πιο συγκεκριμένα, περιλάμβανε ένα συγκεκριμένο δείγμα νοσηλευτών (156 νοση-λευτών που εργάζονται σε Μονάδες Εντατικής Θεραπείας στην Κύπρο και την Αγγλία), το οποίο λήφθηκε με δειγματοληψία ευκολίας. Είναι σαφές ότι σε συγχρονικές μελέτες όπως η δική μας εί-ναι πρακτικά αδύνατη η λήψη τυχαίου δείγματος. Επιπλέον, συμπεριλάβαμε στη μελέτη μας εργα-ζόμενους σε συγκεκριμένες Μονάδες Εντατικής Θεραπείας στην Κύπρο και την Αγγλία και για τον λόγο αυτόν η γενίκευση των συμπερασμάτων απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή. Τέλος, διερευνήσα-με αρκετούς προσδιοριστές της στάσης των νο-σηλευτών αναφορικά με την υπεράσπιση και την υποστήριξη των δυνητικών δωρητών οργάνων και των οικογενειών τους. Είναι σαφές όμως ότι είναι δυνατόν να διερευνηθούν και άλλοι προσ-διοριστές, όπως π.χ. τα ψυχολογικά χαρακτηρι-στικά των νοσηλευτών.Συμπερασματικά, η διαδικασία λήψης απόφα-σης για τη δωρεά οργάνων περιλαμβάνει γνω-στικές, συναισθηματικές και συμπεριφορικές διεργασίες, οι οποίες επηρεάζονται από προσω-πικούς, θρησκευτικούς, νομικούς και ενδοοικο-γενειακούς παράγοντες. Η κατανόηση των παρα-γόντων αυτών αποτελεί βασική προϋπόθεση για τον σχεδιασμό της κατάλληλης προσέγγισης των

δυνητικών δωρητών και των οικογενειών τους. Επιπλέον, η επαρκής γνώση και η κατάλληλη εκ-παίδευση των νοσηλευτών αναφορικά με τα ζη-τήματα αυτά θα τους ενδυναμώσει και θα τους βοηθήσει στο να διαμορφώσουν θετικότερη στάση απέναντι στη δωρεά οργάνων. Οι νοση-λευτές οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη, να αξιο-λογούν και να σέβονται τις ανησυχίες, τις επιθυ-μίες και τις απόψεις των μελών της οικογένειας σε όλη τη διαδικασία της μεταμόσχευσης. Αυτό βε-βαίως πρέπει να γίνεται, όχι μόνο όταν η απόφα-ση είναι συναινετική, αλλά ακόμα και όταν η οι-κογένεια αρνηθεί να συναινέσει στη δωρεά. Με τον τρόπο αυτόν, είναι δυνατόν να αυξηθούν οι δωρητές οργάνων και να αντιμετωπιστεί ως ένα βαθμό η τεράστια έλλειψη οργάνων για μεταμό-σχευση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑAghayan HR, Arjmand B, Emami-Razavi SH, Jafarian

A, Shabanzadeh AR, Jalali F, et al. (2009). Organ do-nation workshop-a survey on nurses’ knowledge and attitudes toward organ and tissue donation in Iran. Int J Artif Organs, 32:739-744.

Albright CL, Glanz K, Wong L, Cruz MR, Abe L, Sagay-adoro TL. (2005). Knowledge and attitudes about deceased donor organ donation in Filipinos: a qual-itative assessment. Transplant Proc, 37:4153-4158.

Bener A, El-Shoubaki H, Al-Maslamani Y. (2008). Do we need to maximize the knowledge and attitude lev-el of physicians and nurses toward organ donation and transplant. Exp Clin Transplant, 6:249-253.

Boey KW. (2002). A cross-validation study of nurses’ attitudes and commitment to organ donation in Hong Kong, Int J Nurs Stud, 39: 95-104.

Forsberg A, Lennerling A, Fridh I, Rizell M, Lovén C, Flodén A. (2015). Attitudes towards organ do-nor advocacy among Swedish intensive care nurs-es. Nurs Crit Care, 20:126-133.

Ingram JE, Buckner EB, Rayburn AB. (2002). Critical care nurses’ attitudes and knowledge related to or-gan donation. Dimens Crit Care Nurs, 21:249-255.

Kim JR, Fisher MJ, Elliott D, (2006). Undergraduate nursing students’ knowledge and attitudes to-wards organ donation in Korea: Implications for education, Nurse Educ Today, 26:465-474.

Lin LM, Lin CC, Lam HD, Chen CL, (2010). Increasing the participation of intensive care unit nurses to promote deceased donor organ donation. Trans-plant Proc, 42:716-718.

López-Montesinos MJ, Manzanera JT, Mikla M, Ríos A, López-Navas A, Martínez-Alarcón L, et al. (2010). Organ donation and transplantation training for


future professional nurses as a health and social awareness policy. Transplant Proc, 42:239-242.

Meyer K, Bjørk IT, Eide H. (2012). Intensive care nurs-es’ perceptions of their professional competence in the organ donor process: a national survey. J Adv Nurs, 68:104-115.

Mills L, Koulouglioti C. (2015). How can nurses support relatives of a dying patient with the organ dona-tion option? Nurs Crit Care, under publication.

Molzahn AE. (1997). Knowledge and attitudes of crit-ical care nurses regarding organ donation. Can J Cardiovasc Nurs, 8:13-18.

Rachmani R. (2000). The organ donation process-workshop. Transplant Proc, 32: 759-760.

Shabanzadeh AP, Sadr SS, Ghafari A, Nozari BH, Toush-ih M. (2009). Organ and tissue donation knowledge among intensive care unit nurses. Transplant Proc, 41:1480-1482.

Wang YJ, Lin CY. (2009). The experience of periopera-tive nurses involved in organ procurement. J Nurs Res, 17:278-285.

White G. (2003). Intensive care nurses perceptions of brain death. Aust Crit Care, 16:7-14.

Zampieron A, Corso M, Frigo AC. (2010). Undergradu-ate nursing students’ attitudes towards organ do-nation: a survey in an Italian university. Int Nurs Rev, 57:370-376.

66

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ

ΠΕΡΙΛΗΨΗΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η ολιστική νοσηλευτική αντιμετώπιση των προβλημάτων των παιδιών με νεοπλασματική νόσο κατά τη διάρκεια της νοσηλείας τους, προϋπο-θέτει έγκυρη αξιολόγηση.ΣΚΟΠΟΣ: Ανασκόπηση της διεθνούς βιβλιογραφί-ας, αναφορικά με την επίδραση του διαδραστικού εργαλείου (Sisom), στην έγκαιρη αναγνώριση των συμπτωμάτων παιδιών που πάσχουν από καρκίνο, με στόχο τη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας.ΜΕΘΟΔΟΣ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΣ: Βιβλιογραφική ανασκόπηση στις ηλεκτρονικές βάσεις – δεδο-μένων Pubmed, Medline και Google για το χρο-νικό διάστημα 2002 – 2013, με λέξεις – κλειδιά: «Children with Cancer», «Health Professionals», «Nurses», «Communication Problems», «Symptoms», «Expression», «Interactive Tools», «Communication Tools» και «Sisom». Από τη συγκεκριμένη αναζήτη-ση βρέθηκαν συνολικά 191 άρθρα, από τα οποία 8 άρθρα επιλέχθηκαν μετά την εφαρμογή κριτηρίων ένταξης και αποκλεισμού.ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ: Η αξιολόγηση των προβλημάτων

και αναγκών των νοσηλευόμενων παιδιών επιτυγχά-νεται με την επικοινωνία με το νοσηλευτή, καθώς και με έγκυρα, αξιόπιστα εργαλεία. Τα παιδιά συχνά πα-ρατηρείται ότι δεν εκφράζουν τα συμπτώματά τους, τις ανάγκες τους και τα προβλήματα που αντιμετω-πίζουν λόγω της ασθένειας τους, με αποτέλεσμα να μην αναζητούν ιατρονοσηλευτική φροντίδα. Η αυτο-αναφορά του παιδιού, των συμπτωμάτων του όπως το ίδιο τα βιώνει, συμβάλλει στην καλύτερη διαχείρι-σή τους. Πρόσφατα, δημιουργήθηκε από τη Ruland και τους συνεργάτες της ένα διαδραστικό ηλεκτρο-νικό εργαλείο (Sisom), που «δίνει φωνή» στα παιδιά με καρκίνο για την έκφραση των βιοψυχοκοινωνικών τους αναγκών και βοηθά τους νοσηλευτές στην πληρέστερη αξιολόγησή τους, στοχεύοντας στην εξατομίκευση του σχεδίου φροντίδας υγείας.ΣΎΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: Η χρήση εργαλείων αξιολόγησης αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την έγκυρη και έγκαιρη αξιολόγηση των συμπτωμάτων στα παι-διά με καρκίνο. Η εφαρμογή στην κλινική πρακτική του εργαλείου Sisom, επιδρά θετικά στην αναγνώρι-ση και ολιστική νοσηλευτική αντιμετώπιση των προ-βλημάτων και αναγκών των παιδιών με νεοπλασίες.

Αποτελέσματα της αξιολόγησης των βιο-ψυχοκοινωνικών αναγκών των νοσηλευο-μένων παιδιών με καρκίνο, με την εφαρμο-γή ενός ηλεκτρονικού εργαλείου (SISOM)Ανδριανή Σταμουλαρά, Νοσηλεύτρια Π.Ε., Παιδιατρική Κλινική Παίδων Μητέρα, MS(c)

Tsimicalis Argerie, RN, PhD, Assistant Professor, Ingram School of Nursing, Faculty of Medicine, McGill University

Cornelia Μ. Ruland, RN, PhD, Adjunct Assistant Professor, Department of Medical Informatics, Columbia University, New York - Adjunct Assistant Professor, College of Nursing, University of Iowa, Iowa City - Adjunct Assistant Professor, Dept. of Community and Family Medicine, Dartmouth Medical School, Hanover - Director, Center for Shared Decision Making and Nursing Research, Rikshospitalet National Hospital Oslo, Norway

Βασιλική Μάτζιου, Καθηγήτρια Τμήματος Νοσηλευτικής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Υπεύθυνη αλληλογραφίας:

Ανδριανή Σταμουλαρά, Θάλειας 5, Περιστέρι, Αθήνα, Τ.Κ. 12135, Τηλ. 210 – 5734139, 6974648160, [email protected]


ABSTRACTINTRODUCTION: The holistic confrontation of the problems that children with cancer have, premises a valid evaluation of them.PURPOSE: A review about the effect of the in-teractive tool (Sisom), on the recognition of the problems that children with cancer have, aiming to the improvement of the care provided.METHOD: Review of the electronic bases Pub-med, Medline and Google, for the years 2002 – 2013, using as key – words: «Children with Cancer», «Health Professionals», «Nurses», «Com-munication Problems», «Symptoms», «Expres-sion», «Interactive Tools», «Communication Tools» and «Sisom». In total, 191 articles were found, by which 8 were finally selected as related. RESULTS: The evaluation of needs and problems children with cancer have, is achieved by the ef-fective communication with the nurse and by using valid and reliable tools. It is observed that

children do not always express their feelings, needs or problems and as a result, they remain unsolved. Recently, Ruland and co. created an interactive tool (Sisom), that gives children with cancer “a voice” to express their needs and helps nurses at its evaluation.CONCLUSIONS: Using evaluation tools is a ne-cessity, if we wish for a valid evaluation of symp-toms and problems children with cancer have. The use of Sisom in daily practice, has a positive effect in recognizing and solving the needs and problems children with cancer have.

Evaluating the needs children with cancer have, by using an interactive tool (SISOM)

Stamoulara A. , RN, MS(c), Pediatric Oncology Unit at “MITERA” Hospital

Tsimicalis A., RN, PhD, Assistant Professor, Ingram School of Nursing, Faculty of Medicine, McGill University

Ruland M. C., RN, PhD, Adjunct Assistant Professor, Department of Medical Informatics, Columbia University, New York - Adjunct Assistant Professor, College of Nursing, University of Iowa, Iowa City - Adjunct Assistant Professor, Dept. of Community and Family Medicine, Dartmouth Medical School, Hanover - Director, Center for Shared Decision Making and Nursing Research, Rikshospitalet National Hospital Oslo, Norway

Matziou V., Professor, Faculty of Nursing, National and Kapodistrian University of Athens

Corresponding author:Stamoulara A. , Thalias 5, Peristeri, Athens, 12135, Τel. 210 – 5734139, 6974648160, [email protected]

REVIEW

68

ΕΙΣΑΓΩΓΗΗ αλματώδης εξέλιξη στη θεραπευτική αντιμε-τώπιση των κακοηθειών της παιδικής ηλικίας κα-τά τη διάρκεια των τελευταίων ετών είχε ως απο-τέλεσμα την αύξηση του αριθμού των παιδιών που αποθεραπεύονται. Παρά τα υψηλά ποσο-στά επιβίωσης, ως αποτέλεσμα των εφαρμοζό-μενων νέων θεραπευτικών προσεγγίσεων, η νο-σηλεία αποτελεί ιδιαίτερα στρεσογόνο γεγονός που επηρεάζει σημαντικά τη σωματική και ψυ-χοσυναισθηματική κατάσταση των παιδιών και των οικογενειών τους (Ruland et al. 2009, Ruland et al. 2008).Η θεραπευτική διαδικασία είναι μακρόχρονη, επίπονη και επώδυνη από τις πολλαπλές ιατρι-κές και νοσηλευτικές παρεμβάσεις που πραγμα-τοποιούνται σχεδόν καθημερινά. Οι σωματικές αλλαγές, ορατές και μη, που σχετίζονται με την ασθένεια, τις επιπλοκές της και τις παρενέργειες της αγωγής, έχουν άμεση σχέση με την εμφάνιση άμεσων και απώτερων διαταραχών, σωματικών, ψυχολογικών και κοινωνικών (Ruland et al. 2008).Στην αποτελεσματική και ολιστική νοσηλευτική αντιμετώπιση των πολύπλοκων προβλημάτων που συνοδεύουν τη θεραπευτική διαδικασία στα παιδιά με καρκίνο, η εφαρμογή νέων εργαλείων συμβάλλει στην αξιολόγηση των αναγκών τους αναφορικά με τα συμπτώματα και τα προβλήμα-τα που τα ίδια τα παιδιά βιώνουν και αναφέρουν (Ruland et al. 2008). Για το λόγο αυτό αναπτύ-χθηκε ένα διαδραστικό εργαλείο επικοινωνίας και αξιολόγησης συμπτωμάτων (Sisom), το οποίο «δίνει φωνή» στα παιδιά με καρκίνο ηλικίας 6 – 12 ετών. Το συγκεκριμένο εργαλείο (Sisom) είναι φιλικό προς τα παιδιά και ο σχεδιασμός του είναι κατάλληλα προσαρμοσμένος στην ηλικία τους. Παράλληλα, επιτρέπει την καλύτερη επικοινωνία νοσηλευτών και παιδιών και αποτελεσματικότε-ρη αξιολόγηση των αναφερόμενων συμπτωμά-των και προβλημάτων τους, τα οποία είναι απα-ραίτητα για το σχεδιασμό της φροντίδας του ασθενούς (Ruland et al. 2009, Vatne et al. 2010).

ΣΚΟΠΟΣΣκοπός της παρούσας ανασκόπησης ήταν η δι-ερεύνηση της προϋπάρχουσας γνώσης αναφο-ρικά με την αξιολόγηση της επίδρασης ενός δι-αδραστικού εργαλείου (Sisom) στην αξιολόγηση

των συμπτωμάτων παιδιών που πάσχουν από καρκίνο, με στόχο τη βελτίωση της παρεχόμενης νοσηλευτικής φροντίδας .

ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣΓια την εκπόνηση της συγκεκριμένης μελέτης πραγματοποιήθηκε συστηματική ανασκόπη-ση της διεθνούς βιβλιογραφίας. Η αξιολόγηση των μελετών έγινε σύμφωνα με τις προδιαγρα-φές που ορίζονται με βάση το PRISMA statement (Liberati et al. 2009). Η βιβλιογραφική ανασκόπη-ση πραγματοποιήθηκε στις βάσεις – δεδομένων Pubmed, Medline και Google για το χρονικό διά-στημα 2002 – 2013 και χρησιμοποιήθηκαν οι εξής λέξεις – κλειδιά: «Children with cancer», «Health professionals», «Nurses», «Communication prob-lems», «Symptoms», «Expression», «Interactive tools», «Communication tools» και «Sisom». Κα-τόπιν προσεκτικής μελέτης των 191 άρθρων που βρέθηκαν, μόνο τα 10 ήταν απολύτως σχετικά με το θέμα μας. Οι μελέτες που ανακτήθηκαν ελέγ-χθηκαν με βάση τον κατάλογο κριτηρίων καταλ-ληλότητας, ενώ τα στοιχεία της κάθε ανακτηθεί-σας μελέτης ελέγχθηκαν επίσης με το χέρι για πρόσθετες μελέτες που πληρούσαν τα σχετικά κριτήρια (Διάγραμμα Ροής).Τα κριτήρια επιλογής των μελετών ήταν τα εξής: α) Να αναφέρονται σε νοσηλευόμενα παιδιά, τα οποία πάσχουν από καρκίνο, β) Να έχουν δημο-σιευτεί στα Αγγλικά κατά τα έτη 2002 – 2012, γ) Να μελετούν τη χρήση μεθόδων αξιολόγησης των βιοψυχοκοινωνικών συμπτωμάτων των παιδιών αυτών στην κλινική νοσηλευτική πρακτική. Από κάθε μελέτη απομονώθηκαν και χρησιμοποιήθη-καν τα εξής δεδομένα: χρονολογία μελέτης, σκο-πός της μελέτης, πληθυσμός της μελέτης, χαρα-κτηριστικά του μελετώμενου πληθυσμού, ηλικία – φύλο παιδιών και αποτελέσματα.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑΠροτεραιότητα της νοσηλευτικής φροντίδας στην παιδιατρική ογκολογία είναι η παροχή υπο-στηρικτικής και συνεχούς φροντίδας στα παιδιά που πάσχουν από καρκίνο και στα μέλη της οι-κογένειάς τους, αναφέρουν οι Foster et al (2010). Η ανακουφιστική φροντίδα αφορά όλα τα στά-δια της θεραπείας και παρέχεται στα παιδιά και τις οικογένειές τους καθ’ όλη τη διάρκεια της νο-


Συνολικά άρθρα από PubMed, Medline και Google: n=191

Άρθρα αφού αφαιρέθηκαν διπλές αναφορές:

n= 159

Άρθρα που ελέγχθηκαν με βάση τίτλο και περίληψη: n=159

Ολόκληρα άρθρα που ελέγχθηκαν με προσεκτική ανάγνωση και περεταίρω

μελέτη

n = 9

Ολόκληρα άρθρα που αφαιρέθηκαν μετά από προσεκτική ανάγνωση:

n=1

Συνολικά άρθρα που χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα ανασκόπηση:

n=8

Άρθρα που αναβρέθηκαν εκτός των διαδικτυακών βάσεων δεδομένων: n = 0

Άρθρα που αφαιρέθηκαν: n=150

Συνολικά άρθρα που χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα ανασκόπηση:

n=8

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΡΟΗΣ

70

σηλείας τους. Οι νοσηλευτές οφείλουν να μελε-τούν και να σέβονται τις αξίες και τα πιστεύω της κάθε κουλτούρας με στόχο τη βελτίωση της ποι-ότητας της ζωής τόσο του ίδιου του παιδιού, όσο και της οικογένειάς του. Λόγω των θετικών ή αρ-νητικών επιπτώσεων που μπορεί να προκύψουν από την επικοινωνία νοσηλευτών – ασθενών στην παιδιατρική ανακουφιστική φροντίδα, οι νοσηλευτές αναμένονται να αναπτύσσουν απο-τελεσματικές δεξιότητες επικοινωνίας με τα νο-σηλευόμενα παιδιά ανεξαρτήτως ηλικίας, εθνι-κότητας ή κλινικής κατάστασης. Η επιτυχημένη σχέση των νοσηλευτών με τους ασθενείς, περι-λαμβάνει την ανοικτή επικοινωνία του παιδιού με την οικογένειά του και τον ογκολογικό νοση-λευτή, η οποία συμβάλλει στην αποτελεσματι-κή και συνεργατική λήψη αποφάσεων, καθώς και στην εξάλειψη των παρερμηνειών αναφορικά με την ασθένεια και τους τρόπους αντιμετώπισής της. Αντίθετα, η μη αποτελεσματική επικοινωνία αποτελεί στρεσογόνο παράγοντα για το παιδί και για την οικογένειά του (Foster et al. 2010).Οι Hinds et al (2006), σε έρευνά τους, αναγνωρί-ζουν την ικανότητα των παιδιών άνω των 5 ετών να επικοινωνούν και να αναφέρουν τα σχετιζό-μενα με την ασθένειά τους συμπτώματα και το-νίζουν τη σημασία χρήσης εργαλείων και κλι-μάκων αξιολόγησης της ποιότητας ζωής των παιδιών που πάσχουν από καρκίνο. Αναφέρουν πως η μέτρηση του σχετιζόμενου με τον καρκί-νο επιπέδου ζωής των παιδιών έχει αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια, ωστόσο το ενδιαφέρον θα πρέπει πλέον να εστιαστεί στη συλλογή δεδομέ-νων σχετικών με τα βιώματα των παιδιών και στη σύνδεσή τους με τις κλινικές παρατηρήσεις. Με τον τρόπο αυτό θα επιτευχθεί η ανίχνευση των σημείων στα οποία μπορούμε να βελτιώσουμε την ποιότητα των παρεχόμενων νοσηλευτικών υπηρεσιών στα παιδιά με καρκίνο και στις οικο-γένειές τους (Hinds et al. 2006).Η ηλικία των παιδιών δε συνδέεται με τα ανα-φερόμενα συμπτώματα τονίζουν οι Ruland et al (2009), οι οποίοι καταλήγουν πως παιδιά και έφη-βοι βιώνουν παρόμοια σωματικά συμπτώμα-τα, με τους εφήβους να αντιμετωπίζουν περισ-σότερα σχετιζόμενα με το σχολείο προβλήματα. Επίσης, αναφέρουν πως τα παιδιά και οι έφηβοι χρησιμοποιούν διαφορετική ορολογία για την έκ-φραση των συμπτωμάτων τους από τους ενήλι-κες και οι λέξεις τους είναι περισσότερο περιγρα-

φικές. Επιπλέον, οι ερευνητές τονίζουν ότι παρότι τα μικρότερα σε ηλικία παιδιά παρουσιάζουν μει-ωμένη ικανότητα ανάγνωσης και γραφής, υπάρ-χουν ελάχιστα μέσα τα οποία χρησιμοποιούν γραφικές αναπαραστάσεις, σύμβολα ή «ζωντα-νό» κείμενο (φωνητικές οδηγίες) που βοηθούν τα παιδιά στην έκφραση των συμπτωμάτων και των προβλημάτων τους, όπως αυτά τα βιώνουν ανά-λογα με την ηλικία τους. Για το λόγο αυτό, ανα-φέρουν, σχεδιάστηκε το Sisom. Ένα διαδραστικό εργαλείο αξιολόγησης συμπτωμάτων και προα-γωγής της επικοινωνίας μεταξύ των νοσηλευτών και των παιδιών με καρκίνο. Ο Νορβηγικής προ-έλευσης τίτλος του εργαλείου αυτού (Sisom) στα Ελληνικά μεταφράζεται «Πες το ακριβώς όπως εί-ναι». Στόχος του συγκεκριμένου εργαλείου είναι να βοηθήσει τα παιδιά με καρκίνο ηλικίας 7 – 12 ετών να αναφέρουν τα συμπτώματα και τα προ-βλήματά τους, με ένα φιλικό, κατάλληλο για την ηλικία τους σχεδιασμό και τρόπο και να βοηθή-σει τους νοσηλευτές στην κατανόηση και στην μετέπειτα αντιμετώπιση των συμπτωμάτων των παιδιών αυτών. Για τον αποτελεσματικό σχεδια-σμό του ηλεκτρονικού αυτού εργαλείου πραγ-ματοποιήθηκε αρχικά από τους ερευνητές συ-στηματική ανασκόπηση σε 2 φάσεις, με σκοπό την καταγραφή των κατάλληλων συμπτωμάτων που βιώνουν τα παιδιά με καρκίνο, τα οποία θα περιλαμβάνονταν στην εφαρμογή. Συνολικά κα-τεγράφησαν 219 συμπτώματα, από τα οποία το 36% αφορούσε ψυχολογικά ή συναισθηματικά προβλήματα και συμπτώματα, το 31% σωματικά προβλήματα και συμπτώματα, το 22% σωματι-κά και ψυχολογικά προβλήματα και συμπτώματα και τέλος το 11% των αναφερόμενων προβλημά-των σχετιζόντουσαν με το σχολείο ή τη συμπερι-φορά των παιδιών. Ο πόνος, που μελετήθηκε σε διάφορες έρευνες, σχετιζόταν κυρίως με τη διε-νέργεια επώδυνων ιατρονοσηλευτικών παρεμ-βάσεων (Ruland et al. 2009). Συνέχεια της προηγούμενης μελέτης αποτελεί η έρευνα των Vatne et al (2010), οι οποίοι συνέ-λεξαν τα 219 συμπτώματα και προβλήματα στα οποία κατέληξαν οι προηγούμενοι μελετητές και ζητήθηκε από ειδικούς επαγγελματίες υγεί-ας και 6 γονείς παιδιών με καρκίνο να τα αξιο-λογήσουν. Έπειτα από προσεκτική παρατήρη-ση της λίστας των συμπτωμάτων οι νοσηλευτές ερευνητές και οι γονείς τους κατέληξαν σε 78 συ-μπτώματα, εκ των οποίων τα 44 χρησιμοποιήθη-


καν στη συγκεκριμένη μελέτη, όπου συμμετεί-χαν 14 παιδιά (6 με καρκίνο και 8 υγιή), ηλικίας 7 – 12 ετών. Σύμφωνα με τους ερευνητές, δε χρη-σιμοποιήθηκε ολόκληρη η λίστα των συμπτωμά-των, έτσι ώστε να ελαττωθεί ο συναισθηματικός φόρτος των παιδιών κατά τη διενέργεια της μελέ-της. Χαρακτηριστικό εύρημα της συγκεκριμένης έρευνας, αποτελεί το γεγονός ότι παιδιά και από τις δύο ομάδες ανέφεραν πως κάποιο σύμπτωμα μπορεί να αποτελεί φυσιολογική αντίδραση του σώματος (π.χ. κούραση) και όχι σύμπτωμα ασθέ-νειας. Ακόμα και τα παιδιά με καρκίνο, δεν συνέ-δεσαν τα συμπτώματα που βίωναν με την ασθέ-νειά τους. Κάτι τέτοιο μπορεί να αποτρέψει τα παιδιά να ζητήσουν βοήθεια όταν ένα σύμπτωμα αποτελεί σοβαρή συνέπεια της ασθένειάς τους ή αποτέλεσμα κάποιας επιπλοκής. Επίσης, τα παι-διά είναι πιθανό να αισθάνονται ενοχές ή υπεύθυ-να για τα συμπτώματά τους, γεγονός που μπορεί να επιφέρει σοβαρές αρνητικές συναισθηματικές αντιδράσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα όπως τονίζουν οι ερευνητές, τα παιδιά που πάσχουν από καρκίνο μπορεί να αισθάνονται υπεύθυνα για την κακή εξέλιξη της κατάστασής τους («ίσως δεν έφαγα αρκετά…») (Vatne et al. 2010).Παρομοίως, οι Slaughter et al (2006) καταλήγουν πως τα παιδιά αδυνατούν να διακρίνουν τα αι-σθήματά τους από τα σωματικά τους συμπτώμα-τα (π.χ. αναφέρουν τη ναυτία ως αίσθημα και όχι ως σύμπτωμα). Επομένως, απαραίτητη κρίνεται από τους ερευνητές η εφαρμογή ενός εργαλεί-ου, το οποίο θα διακρίνει τις κατηγορίες συμπτω-μάτων και προβλημάτων σύμφωνα με την οπτική γωνία των παιδιών και θα βοηθά τους νοσηλευ-τές και τους υπόλοιπους επαγγελματίες υγείας στην κατανόηση και αντιμετώπιση των προβλη-μάτων αυτών (Slaughter et al. 2006).Ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα μελέτης των Vatne et al (2010), σχετικά με την αξιολόγηση της χρήσης του Sisom. Στη συγκεκρι-μένη μελέτη, οι ερευνητές επιδιώκουν την αξιο-λόγηση του συστήματος VR – CoDES για την αξι-ολόγηση των συμπτωμάτων κατά τη διενέργεια ιατρονοσηλευτικών παρεμβάσεων σε παιδιατρι-κούς ογκολογικούς ασθενείς. Σύμφωνα με τους ερευνητές, τα παιδιά με καρκίνο βιώνουν έντονη συναισθηματική φόρτιση κατά τη διάρκεια της θεραπείας τους και ο μόνος τρόπος για να επέμ-βουν οι νοσηλευτές και να συμβάλλουν στην ελάττωσή του είναι να είναι ικανοί να αναγνωρί-

σουν τα «σημάδια» από τα παιδιά, κατά τη διάρ-κεια των ιατρονοσηλευτικών παρεμβάσεων. Σύμ-φωνα με τα αποτελέσματα της εν λόγω έρευνας, χαρακτηριστικές μη λεκτικές ενδείξεις και ανα-φερόμενη ανησυχία από μέρους των παιδιών έγιναν αντιληπτά σε περισσότερες από τις μισές συνεδρίες. Οι ενδείξεις που εντόπισαν οι νοση-λευτές μέσα από τη σωστή παρατήρηση των παι-διών ήταν πολύ περισσότερες από τις ανησυχί-ες που τα παιδιά τους εκμυστηρεύονταν, με την πλειοψηφία των ενδείξεων αυτών να είναι λεκτι-κοί υπαινιγμοί ή μη λεκτικές ενδείξεις. Επομένως, προκειμένου οι νοσηλευτές να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση των ψυχοσυναισθηματικών αντι-δράσεων των παιδιών, όπως θλίψη, φόβος, ανη-συχία, απομόνωση κ.ά., θα πρέπει να αξιολογούν και να παρατηρούν ανεπαίσθητες ενδείξεις κατά τη διάρκεια της θεραπείας (Vatne et al. 2010).Ο σχεδιασμός του Sisom αναφέρουν οι Ruland et al (2008), αποτέλεσε πρόκληση για την ομάδα των ερευνητών, καθώς το πρόγραμμα έπρεπε να είναι προσαρμοσμένο στις ανάγκες των παιδιών της συγκεκριμένης ηλικιακής ομάδας και να κερ-δίσει την προσοχή και το ενδιαφέρον τους. Ο αρ-χικός σχεδιασμός του Sisom στηρίχθηκε σε μία εφαρμογή που χρησιμοποιούνταν ήδη σε ενήλι-κες που έπασχαν από καρκίνο, το Choice, η οποία εφαρμοζόταν σε tablet pc. Οι ασθενείς καλού-νται να αναφέρουν τα σωματικά και ψυχοκοι-νωνικά συμπτώματα που βιώνουν συνέπεια της ασθένειάς τους, καθώς επίσης να θέσουν προ-τεραιότητες αναφορικά με το σχέδιο φροντίδας τους. Μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος, τυπώνεται η φόρμα της αξιολόγησης, η οποία χρησιμοποιείται τόσο από τον ασθενή, όσο και από το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό αφού το-ποθετείται στον φάκελο του ασθενούς με σκοπό να χρησιμοποιηθεί στο σχεδιασμό του πλάνου φροντίδας. Η χρήση της συγκεκριμένης εφαρ-μογής έχει δείξει επανειλημμένα ότι συμβάλλει σημαντικά στη βελτίωση της ποιότητας της πα-ρεχόμενης φροντίδας υγείας. Αναφορικά με το Sisom, οι ερευνητές τονίζουν το γεγονός ότι η συμμετοχή παιδιών ως συνεργάτες για το σχεδι-ασμό του συγκεκριμένου εργαλείου υπήρξε εξαι-ρετικά σημαντική, καθώς παρατηρήθηκε διαφο-ρετική αντίληψη του «κόσμου» από τα παιδιά, τα οποία εξέφρασαν ιδέες που οι ενήλικες σχεδια-στές δεν είχαν σκεφτεί.

72

Συγγγραφείς Υπό Μελέτη Πληθυσμός Σκοπός της Μελέτης

Foster et al (2010)1 -

Να περιγραφούν τα συλλεχθέντα στοιχεία αναφορικά με την παιδιατρική ανακουφιστική φροντίδα, από τη διάγνωση έως τη θεραπεία ή το τέλος της ζωής, τα οποία συνδυάζονται για να βοηθηθούν οι νοση-λευτές και άλλοι επαγγελματίες υγείας στην επίτευ-ξη στόχων στη φροντίδα παιδιών με καρκίνο και των οικογενειών τους .

Hinds et al (2006)2 -

Περιγραφή της εξέλιξης στον καθορισμό, την αντίλη-ψη και μέτρηση της ποιότητας ζωής στα παιδιά με καρκίνο.

Ruland et al (2009)3 -

Η καταγραφή των σωματικών, ψυχολογικών και συ-μπεριφορικών συμπτωμάτων και προβλημάτων που τα παιδιά με καρκίνο βιώνουν, καθώς και η γλώσσα και τα στοιχεία που χρησιμοποιούν για να επικοινωνήσουν.

Vatne et al (2009)9

N = 14 παιδιά ηλικίας 7 – 12 ετών (6 με καρκίνο - 8 υγιή)

Σύγκριση μεταξύ των υγιών και των παιδιών που πά-σχουν από καρκίνο, αναφορικά με το πώς αντιλαμ-βάνονται την ονομασία 44 συμπτωμάτων, τις σκέ-ψεις τους αναφορικά με τις αιτίες, τις συνέπειες και την ίαση αυτών, όπως επίσης και την ορολογία που χρησιμοποιούν τα παιδιά για την περιγραφή των συμπτωμάτων αυτών.

Slaughter et al (2006)5 -

Ο σχεδιασμός ενός εργαλείου, το οποίο θα βοηθήσει τα παιδιά να επικοινωνήσουν τα συμπτώματά και προβλήματά τους και τους επαγγελματίες υγείας να τα εφαρμόσουν στο σχέδιο φροντίδας .

Vatne et al (2010)7

N = 11 παιδιά ηλικίας 6 – 12 ετών (3 αγόρια - 8 κορίτσια)

Αξιολόγηση του VR – Codes σε συνεδρίες παιδιατρικών ογκολογικών περιστατικών.

Ruland et al (2008)4

Α) 12 παιδιά: 6 παιδιά 9 ετών (4 κορίτσια - 2 αγόρια) και 6 παιδιά 11 ετών ( 3 κορίτσια, 3 αγόρια)

Β) 5 παιδιά 9 – 11 ετών ( 3 αγόρια, 2 κορίτσια)

Γ) 14 παιδιά 8 – 12 ετών (8 με καρκίνο – 6 υγιή)

Δ) 10 παιδιά 7 – 11 ετών (6 με καρκίνο – 4 υγιή)

Α) Να ελεγχθεί ποια χαρακτηριστικά προτιμούν τα παιδιά στους Η/Υ και να διεγερθεί το ενδιαφέρον τους για το σχεδιασμό του Sisom.

Β) Να ελεγχθεί εάν τα παιδιά αναγνωρίζουν τα συμπτώματα που απεικονίζονται στις αναπαραστάσεις.

Γ) Να ελεγχθεί η ικανότητα των παιδιών να κατανοήσουν τη λίστα συμπτωμάτων και προβλημάτων

Δ) Ομάδα ελέγχου σε όλα τα προηγούμενα στάδια.

Vatne et al (2010)8 Ν = 13 παιδιά ηλικίας 8 – 12 ετών Να μελετηθεί πώς το Sisom επηρεάζει την ποιότητα

της επικοινωνίας κατά τις συνεδρίες με τα παιδιά.

Πίνακας 1. Χαρακτηριστικά των μελετών


Πίνακας 2. Κύρια ευρήματα των μελετών

ΜελέτηΧαρακτηριστικά του υπό μελέτη

πληθυσμού

Ηλικία παιδιών

Στατιστικός έλεγχος Αποτελέσματα

Foster et al (2010)1 - - -

Ο ορισμός και το νόημα της παιδιατρικής ανακουφιστικής φροντίδας συνδέεται με την καθημερινή φροντίδα που οι νοσηλευ-τές παρέχουν στα παιδιά με καρκίνο και στις οικογένειές τους, από τη στιγμή της δι-άγνωσης και έπειτα.

Hinds et al (2006)2 - - -

Η ανάπτυξη μοντέλων αξιολόγησης της ποιότητας ζωής των ασθενών με καρκί-νο έχει εξελιχθεί σε σημαντικά σημεία της φροντίδας. Οι νέες εξελίξεις θα επιτρέπουν τη ρεαλιστική αξιολόγηση στα διαφορετι-κά στάδια της φροντίδας, με σκοπό τη βελ-τίωση της ποιότητας ζωής των παιδιών με καρκίνο.

Ruland et al (2009)3 - - -

Η ανάπτυξη εργαλείων που τα παιδιά θα χρησιμοποιούν μόνα τους, θα συνεισφέρει στη βελτίωση της επικοινωνίας ασθενούς – νοσηλευτή και στη βελτίωση της ποιότη-τας της παρεχόμενης φροντίδας.

Vatne et al (2009)9

N = 14 παιδιά (6 με καρκίνο - 8 υγιή)

7 – 12 ετών

Λογισμικό QSR NVivo

Α) Τα παιδιά με καρκίνο εστίασαν στο σκο-πό της θεραπείας τους, ενώ τα υγιή στις πι-θανές συνέπειες της ασθένειαςΒ)Τα άρρωστα παιδιά εκφράζουν ενοχές για τα συμπτώματά τους, κάτι που οδηγεί σε αρνητικές συναισθηματικές αντιδρά-σεις.

Slaughter et al (2006)5

- - -

Τα παιδιά αδυνατούν να διακρίνουν τα συ-ναισθήματα από τα συμπτώματα. Ανάγκη για δημιουργία ενός εργαλείου που θα δι-ακρίνει τα συμπτώματα σύμφωνα με την οπτική γωνία των παιδιών.

Vatne et al (2010)7

N = 11 παιδιά (3 αγόρια - 8 κορίτσια)

6 – 12 ετών

(a)Λογισμικό N- Vivo (b) Cohen’s Kappa

Τα παιδιά με καρκίνο εκφράζουν πλήθος ανησυχιών κατά τη διάρκεια των ιατρονοσηλευτικών συνεδριών. Η χρήση των VR – Codes είναι ένα αξιόπιστο εργαλείο κωδικοποίησης των ανησυχιών στα παιδιατρικά τμήματα.

Ruland et al (2008)4

Α) 12 παιδιά (7 κο-ρίτσια - 5 αγόρια) Β) 5 παιδιά ( 3 αγό-ρια - 2 κορίτσια)Γ) 14 παιδιά (8 με καρκίνο – 6 υγιή)Δ) 10 παιδιά (6 με καρκίνο – 4 υγιή)

Α)9 & 11 ετών Β)9 -11 ετών Γ)8 – 12 ετών Δ)7 – 11 ετών

-

Τα παιδιά είναι ικανά να συμμετέχουν στο σχεδιασμό εργαλείων αξιολόγησης, όπως το Sisom, καθώς προσφέρουν ιδέες πρωτότυπες συμβάλλοντας στη βελτίωση του εργαλείου.

Vatne et al (2010)8 Ν = 13 παιδιά 8 – 12

ετών -

Α)Το Sisom αποκάλυψε σημαντικά μεγάλο αριθμό συμπτωμάτων και προβλημάτων Β)Τα παιδιά ήταν καλύτερα προετοιμασμένα και συμμετείχαν πιο ενεργά στη συζήτηση Γ)Οι νοσηλευτές χρησιμοποιούσαν το φύλλο αξιολόγησης απευθυνόντουσαν πιο άμεσα προς τα παιδιά ζητώντας διευκρινήσεις

74

Στη μελέτη που αφορούσε το σχεδιασμό του προγράμματος, συμμετείχαν αρχικά 12 παιδιά τα οποία ήταν χωρισμένα σε δύο ομάδες, 6 παι-διά 9 ετών και 6 παιδιά 11 ετώκαι 6 παιδιά 11 ετών. Μέσα από διάφορες ιστορίες και παιχνίδια ρόλων, ζητήθηκε από τα παιδιά αυτά να σχεδιά-σουν ένα «σύστημα» μέσω του οποίου θα βοη-θήσουν τα νοσηλευόμενα παιδιά να αντιμετωπί-σουν τα προβλήματα που βιώνουν. Οι προτάσεις των παιδιών ήταν ιδιαιτέρως μοναδικές και δη-μιουργικές. Π.χ. ιδέα των παιδιών ήταν η απεικό-νιση ενός παιδικού σώματος, πάνω στο οποίο το ίδιο το παιδί θα μπορούσε να απεικονίσει τα ση-μεία του σώματός του στα οποία αισθάνεται πό-νο, εμφανίζει εξάνθημα ή έχει εκχυμώσεις. Επί-σης, ιδέα των παιδιών ήταν το πρόγραμμα να έχει τη μορφή ταξιδιού κατά τη διάρκεια του οποίου το παιδί ταξιδεύει από νησί σε νησί με το καραβάκι του, διανύοντας με τον τρόπο αυτό τα διάφορα στάδια της περιπέτειάς του.

Στη συνέχεια, ελέγχθηκε εάν τα παιδιά μπορού-σαν να αναγνωρίσουν τα συμπτώματα που απει-κονίζονταν στις γραφικές αναπαραστάσεις. Ο έλεγχος πραγματοποιήθηκε με τη συμμετοχή 5 παιδιών ηλικίας 9 – 11 ετών και όταν τα παιδιά αδυνατούσαν να αναγνωρίσουν κάποιο από τα συμπτώματα, τους ζητήθηκε να το αναπαρα-στήσουν όπως πίστευαν τα ίδια ότι θα έπρεπε να είναι.

Για να επιβεβαιωθεί η ικανότητα των παιδιών να κατανοούν τα συμπτώματα και τα προβλήματα που περιλαμβάνονται στην τελική λίστα των συ-μπτωμάτων, 14 παιδιά (8 υγιή ηλικίας 9 – 11 ετών και 6 που έπασχαν από καρκίνο ηλικίας 8 – 12 ετών) συμμετείχαν σε αντίστοιχη μελέτη.

Παράλληλα, στα διάφορα στάδια ανάπτυξης του Sisom, διεξήγοντο δοκιμασίες με 10 παιδιά (4 υγιή και 6 παιδιά που έπασχαν από καρκίνο, ηλικίας 7 – 11 ετών). Η πλειοψηφία των παιδιών ανέφερε ότι ήταν ιδιαιτέρως διασκεδαστικό να συνεισφέρουν στην ανάπτυξη μίας νέας τεχνο-λογίας που διέκοπτε τη μονοτονία των μακρό-χρονων νοσηλειών τους και τους παρείχε την αί-σθηση ότι συμμετείχαν σε κάτι σημαντικό και ουσιώδες.

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως σε όλα τα παιδιά άρεσε η δυνατότητα επιλογής του χαρα-κτήρα, τον οποίο η πλειοψηφία επέλεγε να τους μοιάζει, καθώς και η παρομοίωση της περιπέ-τειάς τους με ένα ταξίδι, που τους δημιουργεί την

αίσθηση της ανακάλυψης και περιήγησης. Χαρα-κτηριστικά, όλα τα παιδιά απορροφούνταν από το πρόγραμμα κανένα από αυτά δεν δέχτηκε να διακόψει το πρόγραμμα προτού επισκεφτεί όλα τα νησιά (Ruland et al. 2008). Τέλος, οι Vatne et al (2010), σε μελέτη που διεξή-γαγαν με σκοπό να διερευνήσουν πώς το Sisom επηρεάζει την επικοινωνία μεταξύ νοσηλευτών και παιδιών με καρκίνο κατά τη διάρκεια των συ-ναντήσεών τους, σημειώνουν πως η χρήση του Sisom αποκάλυψε σημαντικά μεγαλύτερο αριθ-μό συμπτωμάτων και προβλημάτων από όσα αναφέρονταν στις καθημερινές συναντήσεις που πραγματοποιήθηκαν χωρίς αυτό. Τα παιδιά ήταν καλύτερα προετοιμασμένα για τις συναντήσεις και η επικοινωνία βελτιώθηκε, ενώ οι νοσηλευ-τές προσέγγιζαν τα παιδιά με μεγαλύτερη άνεση, απευθυνόντουσαν σε αυτά με μεγαλύτερη αμε-σότητα χρησιμοποιώντας τη φόρμα καταγραφής των συμπτωμάτων του εν λόγω εργαλείου και τα ίδια τα παιδιά συμμετείχαν περισσότερο ενεργά στη συζήτηση. Επίσης, αναφέρεται πως το Sisom έχει ενταχθεί πλέον στην κλινική πρακτική και το έντυπο καταγραφής των προβλημάτων που το ίδιο το παιδί κατέγραψε αξιολογείται ώστε να σχεδιαστεί εξατομικευμένη φροντίδα στο τμήμα Παιδιατρικής του Πανεπιστημιακού Νοσοκομεί-ου του Όσλο (Vatne et al. 2010).

ΣΥΖΗΤΗΣΗΟ ορισμός και το νόημα της παιδιατρικής ανα-κουφιστικής φροντίδας συνδέονται άμεσα με την καθημερινή φροντίδα που παρέχεται από τους νοσηλευτές στους ασθενείς με καρκίνο και στις οικογένειές τους, από τη στιγμή της διάγνω-σης και έπειτα, αναφέρεται σε μελέτη των Foster et al (2010). Οι νοσηλευτές οφείλουν καταρχήν να αναγνωρίσουν ότι ένα παιδί το οποίο βιώνει πό-νο, επηρεάζει σημαντικά την ποιότητα ζωής ολό-κληρης της οικογένειας. Για το λόγο αυτό, βασι-κό μέλημα των νοσηλευτών είναι να διαθέτουν ανεπτυγμένες δεξιότητες επικοινωνίας, με σκοπό τον καλύτερο προσδιορισμό των αναγκών του άρρωστου παιδιού και της οικογένειάς του, έτσι ώστε και ο σχεδιασμός του πλάνου φροντίδας να οργανωθεί βάσει των πραγματικών αναγκών της καθημερινότητάς τους (Foster et al. 2010).Ιδιαίτερη σημασία στην ρεαλιστική αξιολόγηση της σχετιζόμενης με τον καρκίνο ποιότητας ζωής


των παιδιών, δίνεται από τους Hinds et al (2010), οι οποίοι σε μελέτη τους τονίζουν ότι η ανάπτυ-ξη και εφαρμογή νέων τεχνολογιών για την αξιο-λόγηση της ποιότητας ζωής των ασθενών αυτών στα διαφορετικά στάδια της φροντίδας και θε-ραπείας, θα συμβάλλουν σημαντικά ως προς τη βελτίωση τόσο της ποιότητας ζωής των συγκε-κριμένων ασθενών, όσο και της ποιότητας του πλάνου φροντίδας του κάθε ασθενούς (Foster et al. 2010).Οι Ruland et al (2009), αναγνωρίζουν πως τα παι-διά και οι έφηβοι χρησιμοποιούν διαφορετική ορολογία από τους ενήλικες στην έκφραση των συμπτωμάτων τους και τονίζουν πως προκειμέ-νου να βοηθήσουν οι νοσηλευτές αυτή την ιδι-αίτερη ομάδα ασθενών, οφείλουν να γνωρίζουν τις ιδιαιτερότητες της αντίστοιχης ηλικιακής ομάδας. Για αυτό, αναγνωρίζεται πως η ανάπτυ-ξη εργαλείων που τα παιδιά θα μπορούν να χρη-σιμοποιούν μόνα τους θα παρέχει στο νοσηλευ-τικό προσωπικό μία πιο ρεαλιστική αντανάκλαση των όσων τα ίδια τα παιδιά βιώνουν, σε αντίθε-ση με τις πληροφορίες που λαμβάνονταν μέσω της χρήσης εργαλείων που είχαν αρχικά σχεδι-αστεί για ενήλικες και στη συνέχεια προσαρμό-στηκαν για χρήση σε μικρότερες ηλικίες (Ruland et al. 2009). Σε άμεση συσχέτιση με την προαναφερθείσα με-λέτη, η μελέτη των Vatne et al (2010), μέσω συ-νεντεύξεων στις οποίες συμμετείχαν τόσο υγιή παιδιά όσο και παιδιά που έπασχαν από καρκίνο, παρατήρησαν ότι τα παιδιά με καρκίνο εξέφρα-ζαν μία τάση εστίασης της συζήτησης στο σκοπό και τους στόχους των ιατρονοσηλευτικών παρεμ-βάσεων, σε αντίθεση με τα υγιή παιδιά που εστία-ζαν στις πιθανές συνέπειες της ασθένειας και της θεραπείας. Αυτό, τονίζεται από τους ερευνητές, μπορεί να αποτελεί μία φυσιολογική αμυντική στάση του οργανισμού απέναντι στην ασθένεια, καθώς τα παιδιά με καρκίνο είναι πιθανόν απρό-θυμα να αναλύσουν και να συζητήσουν τις πιθα-νές συνέπειες της ασθένειάς τους, την οποία θε-ωρούν απειλητική για το μέλλον τους και τη ζωή τους. Επιπλέον, ενδιαφέρον σύμφωνα με τους ερευνητές παρουσιάζει το γεγονός ότι τόσο τα υγιή παιδιά όσο και αυτά που έπασχαν από καρ-κίνο, απέτυχαν να συνδέσουν κάποια αναφερό-μενα συμπτώματα ως αποτέλεσμα της υποκείμε-νης νόσου. Αντίθετα, θεωρήθηκαν φυσιολογική

αντίδραση του σώματός τους (π.χ. κούραση), αγνοώντας την πιθανότητα αυτό να αποτελεί ση-μείο επιδείνωσης ή επιπλοκής της νόσου τους, με αποτέλεσμα να μην αναζητούν βοήθεια. Επί-σης, τα παιδιά ενώ γνωρίζουν πως δεν ευθύνο-νται άμεσα για τη νόσο τους, βιώνουν έντονο ψυ-χολογικό stress, διότι πολλές φορές αισθάνονται υπεύθυνα για τις διάφορες μεταβολές της κατά-στασης της υγείας τους (Vatne et al. 2010). Η σύγχυση των παιδιών σχετικά με την κατάτα-ξη των συμπτωμάτων τους είτε ως φυσιολογικά είτε ως ένδειξη επιπλοκής ή επιδείνωσης της νό-σου τους, σημειώνεται και από τους Slaughter et al (2006), η έρευνα των οποίων καταλήγει πως τα παιδιά αντιμετωπίζουν σοβαρό πρόβλημα στο να διακρίνουν τα συναισθήματά τους από τα συ-μπτώματα της νόσου τους (π.χ. το αίσθημα ναυτί-ας δεν λαμβάνεται από τα παιδιά ως σύμπτωμα, αλλά ως συναίσθημα). Επομένως, καταλήγουν οι ερευνητές, η ανάπτυξη εργαλείων αξιολόγησης τα οποία θα διακρίνουν τις κατηγορίες των συ-μπτωμάτων και προβλημάτων που τα παιδιά με καρκίνο βιώνουν, είναι επιβεβλημένη (Slaughter et al. 2006). Η αξιολόγηση του συστήματος VR – CoDES με-λετήθηκε από τους Vatne et al (2010), η μελέτη των οποίων καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η εφαρμογή του συγκεκριμένου εργαλείου αποτε-λεί ένα ασφαλή και αξιόπιστο τρόπο κωδικοποίη-σης των ανησυχιών των παιδιών στα παιδιατρικά ογκολογικά τμήματα και όχι μόνο. Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη μελέτη, τα παιδιά εκφράζουν συγκεκριμένες ενδείξεις κατά τη διάρκεια των ια-τρονοσηλευτικών παρεμβάσεων, συχνά χρησι-μοποιούν τη προστακτική, αναφέρονται εκτετα-μένα σε παλαιά τους βιώματα και χρησιμοποιούν κυρίως ηχομιμητικές λέξεις (Vatne et al. 2010).Αναλύοντας τη διαδικασία του σχεδιασμού του ηλεκτρονικού εργαλείου Sisom και κάνοντας ιδι-αίτερη αναφορά στη σημαντική συνεισφορά των παιδιών σε αυτή τη διαδικασία, οι Ruland et al (2008) τονίζουν επανειλημμένα ότι παρά το νεα-ρό της ηλικίας τους τα παιδιά είχαν τις ικανότητες ώστε να συμμετέχουν σε σημαντικό βαθμό στο σχεδιασμό του εν λόγω προγράμματος. Η συνε-χής έκφραση πρωτότυπων, αλλά συνάμα απλών ιδεών από μέρους τους, που οι ενήλικες σχεδι-αστές δεν είχαν σκεφτεί έως τότε και οι οποίες ανταποκρίνονταν πλήρως στο ηλικιακό φάσμα

76

που αποσκοπεί να καλύψει το Sisom, συνέβαλλε σημαντικά στη βελτίωση του εν λόγω εργαλείου. Επίσης, ως ιδιαίτερα σημαντικό τονίζεται το γε-γονός ότι τα ίδια τα παιδιά συμμετείχαν σε διά-φορα στάδια αξιολόγησης του συγκεκριμένου εργαλείου, κάνοντας εφικτή έτσι τη διόρθωση πιθανών λαθών και παραλείψεων του πρωταρχι-κού σχεδιασμού (Ruland et al. 2008).Τέλος, η αξιολόγηση του εν λόγω εργαλείου (Sisom) κατά την κλινική πράξη πραγματοποιεί-ται στη μελέτη των Vatne et al (2010), οι οποίοι καταλήγουν πως η χρήση του Sisom στην κλινι-κή πράξη έχει πολλαπλά οφέλη για τα παιδιά με καρκίνο. Τονίζεται πως μέσω της χρήσης του συ-γκεκριμένου εργαλείου προάγεται ο σχεδιασμός εξατομικευμένου σχεδίου φροντίδας, ο αριθμός των συμπτωμάτων και προβλημάτων που έρ-χονται στην επιφάνεια είναι σημαντικά μεγαλύ-τερος από εκείνο όταν δεν χρησιμοποιείται το Sisom, ενώ παράλληλα οι νοσηλευτές έχουν τη δυνατότητα να πραγματοποιήσουν πιο ουσιώ-δεις συνεδρίες με τα νοσηλευόμενα παιδιά, λαμ-βάνοντας υπόψη τις πληροφορίες που τα ίδια έχουν δώσει μέσω της χρήσης του συγκεκριμέ-νου εργαλείου (Vatne et al. 2010). Ωστόσο, παρά τα εμφανή ευνοϊκά αποτελέσματα αναφορικά με τη χρήση του εν λόγω εργαλείου αξιολόγησης στην κλινική πράξη, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη το γεγονός πως αποτελεί μία νέα τεχνολογία, η οποία μόλις τα τελευταία χρόνια ξεκίνησε να χρησιμοποιείται στον κλινικό χώρο. Για το λόγο αυτό, η βιβλιογραφία αναφορικά με το συγκεκριμένο θέμα είναι σημαντικά περιορι-σμένη, ενώ δεν υπάρχουν αναφορές για σύγκρι-ση του συγκεκριμένου εργαλείο με κάποιο άλλο παρόμοιο που πιθανόν να χρησιμοποιείται στην παρούσα φάση σε κάποια Παιδιατρική Ογκολογι-κή Κλινική. Καθίσταται επιβεβλημένη επομένως η περαιτέρω μελέτη του εν λόγω θέματος, καθώς διαφαίνεται πως πρόκειται για ένα πολλά υπο-σχόμενο εργαλείο, το οποίο αναμένεται να βελτι-ώσει σε πολύ μεγάλο βαθμό το παρεχόμενο επί-πεδο νοσηλευτικών υπηρεσιών φροντίδας.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑΤα παιδιά, κυρίως λόγω της ελλιπούς αντίληψής τους αναφορικά με το αν ένα σύμπτωμα απο-τελεί συνέπεια της ασθένειάς τους ή φυσιολογι-κή απόκριση του οργανισμού, αποφεύγουν να

απευθυνθούν στους νοσηλευτές και στους άλ-λους επαγγελματίες υγείας, με αποτέλεσμα πολ-λά προβλήματά τους να παραμένουν αδιάγνω-στα και να μην αντιμετωπίζονται. Επιπλέον, τα μικρότερης ηλικίας παιδιά, τα οποία έχουν μειω-μένη ικανότητα γραφής και ανάγνωσης, αδυνα-τούν να χρησιμοποιήσουν εργαλεία αξιολόγησης συμπτωμάτων τα οποία είναι ήδη δοκιμασμένα σε ενήλικες και απαιτούν τη συμπλήρωση διαφό-ρων μορφών ερωτηματολογίου.Κρίνεται επιτακτική επομένως η ανάγκη ανά-πτυξης νέων εργαλείων, τα οποία θα στοχεύουν στην αποτελεσματική επικοινωνία των παιδιών με τους νοσηλευτές, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η όσο το δυνατόν καλύτερη ποιότητα φροντίδας υγείας και ο σχεδιασμός εξατομικευμένου πλά-νου φροντίδας για τα παιδιά αυτά. Ένα τέτοιο εργαλείο είναι το Sisom, το οποίο σχε-διάστηκε για το σκοπό αυτό. Πρόκειται για ένα ηλεκτρονικό διαδραστικό εργαλείο αξιολόγη-σης των συμπτωμάτων στα παιδιά με καρκίνο, ει-δικά σχεδιασμένο για παιδιά, με στόχο την όσο το δυνατόν καλύτερη αντιμετώπιση των προβλη-μάτων και συμπτωμάτων που βιώνει η συγκεκρι-μένη ομάδα ασθενών. Χρησιμοποιείται ήδη στα Παιδιατρικά Τμήματα του Πανεπιστημιακού Νο-σοκομείου του Όσλο και φαίνεται να έχει πολύ σημαντικά αποτελέσματα. Εγείρεται, επομένως, η ανάγκη για χρήση του συγκεκριμένου εργαλεί-ου και σε άλλες χώρες, με στόχο την καλύτερη αντιμετώπιση των μικρών ασθενών, σε αυτή τη δύσκολη, αλλά τόσο σημαντική «μάχη» της ζω-ής τους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑFoster, T., Lafond, D., Reggio, C. and Hinds, P. (2010).

Pediatric Palliative Care in Childhood Cancer Nurs-ing: From Diagnosis to Cure or End of Life. Seminars in Oncology Nursing, 26(4), pp.205-221.

Hinds, P., Burghen, E., Haase, J. and Phillips, C. (2006). Advances in Defining, Conceptualizing, and Mea-suring Quality of Life in Pediatric Patients With Cancer. Oncology Nursing Forum, 33(0), pp.23-29.

Ruland, C., Hamilton, G. and Schjødt-Osmo, B. (2009). The Complexity of Symptoms and Problems Expe-rienced in Children with Cancer: A Review of the Literature. Journal of Pain and Symptom Manage-ment, 37(3), pp.403-418.

Ruland, C., Starren, J. and Vatne, T. (2008). Participa-tory design with children in the development of a support system for patient-centered care in pedi-


atric oncology. Journal of Biomedical Informatics, 41(4), pp.624-635.

Slaughter, L., Ruland, C. and Vatne, T. (2006). Con-structing an effective information architecture for a pediatric cancer symptom assessment tool.

Liberati, A., Altman, G. D., Tetzlaff, J., Mulrow, C., Gotzsche, C. P., Ioannidis, P. A. J., Clarke, M., De-vereaux, P. J., Kleijnen, J., Moher, D. (2009). The PRISMA statement for reporting systematic re-views and meta – analyses of studies that evaluate healthcare interventions: explanation and elabora-tion. Journal of Clinical Epidimiology, 62 (1D), pp.1 – 34.

Vatne, T., Finset, A., Ørnes, K. and Ruland, C. (2010). Application of the Verona Coding Definitions of Emotional Sequences (VR-CoDES) on a pediatric data set. Patient Education and Counseling, 80(3), pp.399-404.

Vatne, T., Ruland, C. and Finset, A. (2010). The Effect of Sisom On Consultations With Children. [online] Communicare Tools. Available at: http://www.com-municaretools.org/sisom/research/the-effect-of-sisom.aspx?lang=en-US [Accessed 27 Aug. 2014].

Vatne, T., Slaugther, L. and Ruland, C. (2009). How Chil-dren With Cancer Communicate and Think About Symptoms. Journal of Pediatric Oncology Nursing, 27(1), pp.24-32.

78

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108E-MAIL: [email protected]

www. ocelotos. gr

ΕΚΔΟΣΕ ΙΣοσελότος

Τεύχος 44

Healthcare

Transcript of Τεύχος 44