Turkish Studies Comperative Religious Studies
Volume 13/25, Fall 2018, p. 253-274
DOI: 10.7827/TurkishStudies.14350
ISSN: 1308-2140
Skopje/MACEDONIA-Ankara/TURKEY
Research Article / Araştırma Makalesi
A r t i c l e I n f o / M a k a l e B i l g i s i
Received/Geliş: Ekim 2018 Accepted/Kabul: Aralık 2018
Referees/Hakemler: Prof. Dr. Ahmet Cahid HAKSEVER - Doç. Dr. Adem ÇATAK
This article was checked by iThenticate.
TASAVVUF LİTERATÜRÜNDE HZ. AİŞE*
Yüksel GÖZTEPE**
ÖZET
Bu makalede tasavvufî düşüncenin şekillenmesinde önemli etkisi
olan Hz. Âişe’nin örnek kişiliği ve onun rivayet ettiği bazı tasavvufî kaynaklarda geçen hadisler ele alınmıştır. Tasavvufun önde gelen
kurucularından başta Beyazid-ı Bestamî olmak üzere Cüneyd-i Bağdadî
ve Ebu Said el-Harrâz gibi sûfiler yaşamış oldukları hakikatleri insanlara
anlatmak için devamlı surette ayet ve hadislerin delilliğine
başvurmuşlardır. Sûfiler insanlar arasında efdaliyete bakarken ayetlerin yanı sıra Hz. Âişe’den gelen hadisleri delil göstererek üstünlüğün
cinsiyette olmadığını ifade etmişlerdir. Sûfilerin nihai hedefleri olan
Hakk’ın rızası ve güzel ahlâk ulaşma hususunu Âişe’nin nakilleriyle
temellendirdikleri görülmektedir. Sûfiler aşırı ibadet edip beklenti
içerisine girmeden sadece şükreden kul olma isteğini de Hz. Âişe’den
öğrenmişlerdir. Yine onlar geçek manada zühdün nasıl yapılması gerektiğini Hz. Âişe’nin Peygamberle birlikte günlük yaşantılarından
yapmış olduğu nakiller sayesinde vâkıf olmuşlardır. Mi’racla ilgili farklı
fikirleri ve her insanla birlikte bir şeytanın dünyaya geldiği fikrini başta
bütün insanlar olmak üzere sûfiler de Âişe’den duymuşlardır. Hz.
Peygamber’in şeytanının Müslüman olduğunu ve sûfilerin belli aşamaya geldiklerinde şeytanların etkisinin yok olacağını görüşüne de Âişe’nin
rivayetleri sayesinde ulaşmışlardır. Yine kurtuluşun tevazuda olduğu gibi
helakin da kibirde oluğunu bildiren rivayetlerin büyük bir kısmı Hz. Âişe
tarafından nakledilmiştir. Sûfiler devamlı istiğfar etmenin gerektiğini,
rüyada ilham alma olayını ve insanların kurtuluş beklentisinin sadece
ibadetleriyle değil de Allah’ın rahmetiyle olduğunu Âişe’den gelen nakiller vesilesiyle idrak etmişlerdir. Hz. Âişe sorgulayan bir akla sahip
Peygamber(sas.) eşi olmasından dolayı başta Ebu Hüveyre olmak üzere
* Bu makale 29-30 Nisan 2016 tarihleri arasında Sivas’ta düzenlenen “Mü’minlerin Annesi Hz. Âişe Uluslararası
Sempozyumu’nda sunulan tebliğin gözden geçirilip bazı ilavelerle makaleye dönüştürülmüş halidir.
** Dr. Öğr. Üyesi, Cumhuriyet Ünversitesi İlahiyat Fakültesi Temel İslam Bilimleri Tasavvuf Bölümü, E-posta:
254 Yüksel GÖZTEPE
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
bazı sahabenin yanlışlarını tashih etmiştir. İster çok ağlayıp az gülmekle
ilgili rivayetler olsun isterse sûfiler üzerinde en fazla durduğu semâyla
ilgili, Hz. Âişe’nin hayatında şahid olduğu olayları nakletmesi olsun
mutasavvıfların bazı meseleleri izahında işlerin kolaylaştırmıştır.
Anahtar Kelimeler: Hz. Âişe, Tasavvuf, Ahlâk, Tevazu, Riyazet, Üstünlük
AISAH IN SUFISM
ABSTRACT
In this article, the exemplary character of Ā'ishah bint Abī Bakr, which played an important role on the development of sufi thought and
hadiths cited in sufi sources narrated by her, are discussed. As leading
founders of sufism, sufis like Bāyazīd Bisṭāmī, Junayd of Baghdad and Ebu Said el-Harrâz applied to the evidences from Quran verses and
hadiths to tell people the haqiqah they experienced. Sufis argued that
superiority is not related to gender by citing evidences from Quran verses
and hadiths narrated by Ā'ishah. Sufis base their ultimate aims, gaining
Allah’s consent and attaining high morality, on the hadiths narrated by
Ā'ishah. Sufis also learnt to have the desire to be a grateful servant of Allah rather than worshipping excessively and expectantly. They also had
a grasp of how true ascetism can be practiced thanks to Ā'ishah’s
narrations of her daily life with the Prophet. Ā'ishah’s narrations also
taught sufis about different views about the Prophet’s ascension and that
a new devil is born with every baby born. They also learnt that the devil of the Prophet is Muslim and that devils of sufis also lose their influence
after sufis reach a certain spiritual level. Majority of narrations that
pronounce that salvation is possible with humbleness and arrogance is
the reason for spiritual destruction are also by Ā'ishah. Sufis also
apprehended that one needs to repent continuously, that dreams can be
a source of inspiration and salvation is possible not only thanks to people’s prayers but thanks to Allah’s mercy. As Ā'ishah was the wife of
the Prophet (p.b.h) with an interrogatory mind, she corrected the
mistakes of many ṣaḥābah including mostly those of Ebu Hureyre. Her narrations of what she witnessed during her life have made it easier for
sufis to explain some issues including the prophet’s recommendation for
crying much and limiting laughter and whirling, which sufis emphasize
most.
STRUCTURED ABSTRACT
Introduction
When we look at the place of Aisha in sufist sources, we can see
that the hadiths narrated by her possess a great deal of importance in
the life of Sufis. Many hadiths conveyed by Aisha are critical in building the foundations of Sufism and explaining some Sufi experiences.
Aisha Considered as Dignitary (Rical)
Even though Sufis accepted the view of Sharia on women and men
in terms of the decrees, they associated the discrimination between men
Tasavvuf Literatüründe Hz. Aişe 255
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
and women not to gender, but to nonindulgence to nafs. If one can have
command over his/her nafs, whether be woman or man, s/he is accepted
as dignitary.
Morality in Sufism and Aisha’s Story
The information given by Aisha, who is from the family of the Prophet and passed more time with Him than any other, is incomparably
valuable in terms of sufist experience. Aisha advised those who want to
learn well the morality of the Prophet to look up the concept of morality
in the Qur’an.
Aisha’s Story on Worship and Gratitude
Sufis say that they worship Allah neither for the salvation from the
hellfire nor for reaching heaven. They state that they worship God only to
praise Him. Sufis consider the stories told by Aisha as a proof justifying
themselves.
Exemplification of Aisha in Zaidiyyah
Sufis emphasized that the purpose of Zaidiyyah is, rather than abandoning the world, that the existence or the absence of the world
should be equal in the eyes of the individual. According to al-Ghazālī,
individual should not care about being wealthy, nor should s/he worry
about the lack of worldly prosperity, as Aisha did.
Aisha’s Story on Ascension (Mi'rāj)
The companions of the Prophet divided into two with regards to
whether the Prophet had seen the God or not, at the night of Ascension.
At one side, Ibn Abbas says that the Prophet had seen the God, while at
the other side, Aisha says that He had not.
The Satan of the Prophet being Muslim
Sufis would never see a murshid as innocent as prophets, no matter the level of his perfection. This is an attitude deriving from Ahl Al-Sunnah
approach. But they think that the soul will be preserved after reaching a
certain level. Many sufis have this opinion, particularly al-Qushayri. The
hadith that can be proof to this is the story told by Aisha on the Satan
being Muslim.
Supernatural Voices Heard by Sufis
Hearing supernatural voices is a special phenomenon experienced
by many famous Sufis. For example, Ibrahim Edhem heard a
supernatural voice during a hunt and became enamored of Allah, and
Abdulqadir Gilani devoted himself to Allah as a result of the supernatural
voices he heard. Some sufis showed the hadiths conveyed by Aisha as proof of this phenomenon.
Stories on Modesty by Aisha
Arrogance, considered by Sufis as one of the biggest sins, was seen
as an obstacle that would be broken through only by contemplating the
wrath of Allah and being modest. Thus, Sufis were very sensitive on the matter of being modest. Likewise, Azazel became Iblīs by a curse for his
arrogance. Important hadiths on this matter was conveyed by Aisha.
256 Yüksel GÖZTEPE
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
Story on Praying for Forgiveness and the Benevolence of God
Praying for forgiveness is one of the principles that should
necessarily be done by Sufis before dhikr. For them, praying for
forgiveness does not require committing a sin. Carelessness and time
wasting, one’s becoming arrogant of his/her prayers, and even being arrogant of himself are some cases that requires praying for forgiveness.
Aisha conveyed the hadiths that are instructive on this issue.
Approach on Mind and Story told by Aisha
The Sufi approach to mind is not the same as that of other
philosophers. They have divided the mind into many categories. They mentioned different levels of mind, such as aql-i qudsi and aql-i qulli.
Mawlānā's statements on this subject are important in terms of
demonstrating that one will rise to a level of comprehension at the level
of aql-i qulli by a complete submission to the Prophet. We learn from
Aisha a significant part of the hadiths in this respect.
Asceticism and Struggle against Nafs
When we look at the history of Sufism, we see that many Sufis such
as al-Tustari and Abdulqadir Gilani have done a great deal of struggle
against their nafs by asceticism. Sufis find the proof for asceticism in the
narrations of Aisha.
Crying Much and Laughing Less
There are many manners and rules for which the salik needs to
care in order to reach the desired states and ranks in Sey-ru Suluk. One
of the most effective action to clear the past sins is to cry out of the fear
for Allah.
Story on Compassion and Tender Treatment
Treating all living with compassion and softness is one of the qualities that is indispensable for sufis because the principle of loving
creatures because of their creator and to act with compassion to the
creature are the principles that Sufis cannot renounce.
Women Ruling over Men
Mawlānā considers that despite their physically weak structures, women rule their knowledgeable spouses and that ignorant and
uneducated spouses rule women. His life experiences as well as
information he obtained from Islamic sources were effective on this
opinion. Mawlānā discussed the treatment of intellectual people towards
their spouses based on the dialogues between the Prophet Muhammad
and Aisha.
Sama and Story told by Aisha
Sama was adopted by most of Sufis as it brings the individual closer
to Allah and it is a means of ecstasis that dignify the individual, and sama
was seen as a means of reaching perfection. In fact, sama is one of the
main parts of dhikr that helps the individual in reaching ecstasis. Aisha conveyed the hadiths on this matter and on others that we have
discussed here.
Keywords: Aisah, Sufism, Morals, Modesty, Superiority
Tasavvuf Literatüründe Hz. Aişe 257
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
Giriş
Tasavvufî kaynaklarının en başında Kur’an-ı Kerim ve hadis-i şerifler gelmektedir Bu iki
kaynaktan sonra tasavvuf klasikleri dediğimiz, tasavvuf ilmini izah eden eserler gelir. Hz. Âişe’nin
tasavvuf kaynaklarındaki yerine baktığımızda, onun rivayet ettiği hadislerin, sûfilerin hayatında çok
büyük bir yer tuttuğunu görürüz. Hz. Âişe’nin naklettiği birçok hadis, İslam fıkhının şekillenmesinde
etkili olduğu gibi, mutasavvıfların tasavvufi tecrübelerinin şekillenmesine de tesir etmiştir. Zira ilk devir
sûfîleri, yaşayıp tecrübe ettikleri hâlleri kendi takipçilerine aktarmadan önce bu hâlin Kur’an ve sünnete
uygun olup olmadığı hususunda son derece hassas davranmışlardır. Gerek Cüneyd-i Bağdadî (v.
297/909) gerekse Ebu Said el-Harrâz (v. 277/890) gibi mutasavvıfların öncüleri olan sûfiler kalplerine
gelen ilhamları ve ulaşmış oldukları marifetleri, Kur’an ve sünnetten deliller bulmadan takipçilerine
aktarmaktan devamlı imtina etmişlerdir. Sûfîlerden ilk dönemlerde yaşayanlar, tecrübe etmiş oldukları
özel hâllerinin sahabe devrinde tecrübe edilip edilmediğini ve onların dinî yaşantılarında kendi
deneyimlerine ışık tutacak bir olayın bulunup bulunmadığını hep araştırma gereği duymuşlardır. Bundan
dolayı sûfîler, kendilerine rehber olacak sahabenin peygamberle aralarında geçen özel diyaloglarını
ancak rivayet edilen hadisler vasıtasıyla öğrenebilmişlerdir. İşte bu noktada Ebu Hureyre’nin rivayet
ettiği hadisler kadar Hz. Âişe’nin rivayet etmiş olduğu hadisler de önemlidir. Hz. Âişe’nin rivayet etmiş
olduğu hadislerden bazıları, tasavvuf temellerinin atılmasında ve bazı sûfî tecrübelerinin izah
edilmesinde son derece önemlidir.
Bazı tasavvuf kaynaklarında Hz. Âişe’nin Hz. Peygamber’e karşı tutumu ve Hz. Muhammed’in
eşine karşı muamelesi örnek getirilerek sûfîlerin içinde bulundukları birçok hâlin daha açık ve kolay
izah edilmesine zemin hazırlanmıştır. Biz bu çalışmamızda Hz. Âişe’nin tasavvufun bazı konularına ışık
tutan yönüne bakacağız. Meselâ, Hz. Âişe’nin ifk olayından sonra gelen ayetlerle iffetinin tertemiz oluşu
ilan edilirken ayetle gelen müjdeyi veren Hz. Peygamber’e karşı tavrı sûfîlerin şatahât hâllerine örnek
olarak takdim edilmiştir. Şeyh Eşref Ali Tahanevî (v.1943)’ye göre, Hz. Âişe’nin o tutumu, sûfîlerin
şatahat hâllerinde olduğu gibi, aşırı sevincin verdiği bir hâldir (Tahanevî: 1995: 72). Yine Buharî’nin
Hz. Âişe’den naklettiği bir hadise göre Hz. Peygamber’in vahyin kesilmesi üzere aşırı derecede üzülmüş
ve bu aşırı üzüntüden dolayı kendisini dağın tepesinden atmak istemiştir. Hz. Cebrail’i görüp onun “Sen
Allah’ın Resulüsün” demesi üzerine vazgeçtiği durumunu Tahânevî, sûfîlerin kabz hâline benzetmiştir
(Tahanevî: 1995, 278.) İşte bizde bu makalede bunun gibi önemli gördüğümüz bazı yönlere değineceğiz.
1. Bazı Tasavvuf Kaynaklarında Hz Âişe’nin Ricâlden Kabul Edilmesi
Sûfiler, kadın ve erkeğe şeriatın zahiri planda, hükümler noktasında bakışını kabul etmekle
birlikte, kadın erkek ayrımını cinsiyetten daha ziyade nefse hâkim olup olmamayla ilişkilendirmiştirler.
Nefsine hâkim olan kişi, ister kadın olsun isterse erkek, ricâlden kabul edilmiştir. Yine nefsine mağlup
olan, ister erkek olsun isterse kadın, nisâ olarak görülmüştür. Bu yapılırken tasavvuf eserlerinde örnek
gösterilen hanım efendilerin başında hiç şüphesiz Hz. Âişe gelmektedir. Nitekim Feridüddin Attar
(v.618/1221) “Tezkiretü’l-Evliya” adlı eserinde Rabia Adeviyye’yi (v.185/801) erkek veliler arasında
ele almasını eleştirecek olanlara şöyle cevap vermiştir: “Niçin onu erkek (evliler) safında zikrettin?”
diye sorarsa derim ki: “Hace-Enbiya (sav): Allah sizin suretinize bakmaz.” buyurmuşlardır. İmdi amel,
surete göre olmayıp iyi niyete göredir. Şayet dininizin üçte birini Âişe-i Sıddîka’dan (r.anh) almak caiz
ise, aynı şekilde onun cariyelerinden (yani halifeleri olan veliye hanımlardan) dinimiz öğrenmek (ve
feyz) almak da caizdir. Bir kadın Allah Teâlâ’nın yolunda er olursa, artık ona kadın denemez. Nitekim
Abbes-i Tûsî: “Yarın arasat meydanında, “Ey erenler!” diye nida edildiği vakit rical safına ilk önce
ayağını basacak olan Hz. Meryem’dir.” demiştir.” (Attar: 2002, 95.) İbnü’l-Arabî, ricalullah yani Hak
erenlerden, söz ederken şu uyarılarda bulunmuştur: “Bizim erler diye zikrettiğimiz zevattan bazısı
kadındır. Erler sözü kadınları da kapsar. Erenler, çoğu erkek olduğu için bu ifadeyi kullanıyoruz.”
(Uludağ: 1998, 47.) Attar’ın naklettiğine göre, sûfîlerin önde gelenlerinden biri olan Bâyezid-i Bistamî,
ünlü sûfilerden Ahmed b. Hadraveyh’in eşi Fatma Hatun’un ilmine, irfânına ve manevî mertebesine
hayranlığını belirtmek için şunları demiştir: “Kadınların libası ve kıyafeti içinde gizli bulunan erlerden
258 Yüksel GÖZTEPE
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
bir ere bakmak isteyen Fâtıma’ya baksın.” Hucvirî de meşhur eseri “Keşfü’l-Mahcûb”ta Ahmed b.
Hadraveyh’in hayatını anlatırken daha ziyade Fatma Hatun’dan bahsetmiştir (Hucvirî: 1982, 219-221;
Güloğlu: 2007, 29.) Nitekim İbnü’l-Arabî’ye göre racûl, ister erkek, ister dişi olsun racüliyyet yani
Türkçe ifadeyle “Adamlık” vasıflarını kazanmış kimse demektir. İbnü’l-Arabî, ayette (Nûr 24/37)
geçtiği üzere ne ticaretin ne de alış verişin Allah’ın zikrinden alıkoymadığı kimselerin rical olduklarını
ifade etmiştir. Ona göre, bu ayette geçen ifade “Ricâl” kelimesiyle sadece erkekler kastedilmemiştir
(Arabî: Tarihsiz/IV, 10.) İbnü’l-Arabî, ricalden olmayı izah ederken şunları söylemiştir: “Racül, sırf
kulluk mertebesinde Hakk’ın suretinde zuhur eden her kişidir. O, önce kendinden başlayarak her hak
sahibinin hakkını verir.” (Arabî: Tarihsiz/IV, 112.)
Hz. Peygamber’in zevceleri hakkında yazılmış eserler de dikkate alınırsa, Hz. Âişe’nin
biyografisi için başvurulması gereken kaynakların çok zengin olduğu görülecektir. Ebû Musa’dan
rivayet edildiğine göre, Rasulullah (sas.) şöyle buyurmuştur: “Erkeklerden kemâle erenler çoktur.
Kadınlardan ise Meryem binti İmran ile Hatice, Fatma ve Firavun’un karısı Âsiye’den başka kemâle
eren yoktur. Kadınlar üzerine Âişe’nin üstünlüğü, tiridin diğer yiyecekler üzerine üstünlüğü gibidir.”
(Müslim, Fezailüs-sahabe 70.) Tabi bu hadisin bir kısmı, Hz. Âişe’nin rivayet ettiği hadislerin içerisinde
de bulunmaktadır. Kelâbâzî, hadis-i şerifi şöyle nakletmiştir: “Rasulullah: “Birçok erkek kemâl haline
ulaşmıştır. Dört tanesi hariç kadınlardan kemal ulaşan kadın yoktur bunlar Meryem, Hatice, Fatma,
Âişe’dir. Öbür kadınların eksik olmaları özleri itibariyle değil, sıfatları itibariyledir.” (Kelâbâzî: 1993,
91.) Bu konu üzerinde duran sûfilerden biri de Mevlânâ Celâleddin Rumî’dir. Ona göre erkeklerin
bedenlerinde yüreksizliklerinden kadınlık gizlendiği gibi kimi kadınların yüreğinde de cesaretten ötürü
erlik gizlenmiştir. Ona göre Allah, erkeklik ve dişiliğe bakmaz adamlığa bakar. Buradaki cesaretten
kasıt nefse karşı verilen mücahedelerdir. Bu mücahede de zahirî cihattan önce gelmektedir (Rumî:
2004/VI, 148.)
Hz. Âişe’nin rivayet ettiği hadislerde geçtiği şekliyle dört büyük cennet hatunundan başka Hz.
Âişe’nin diğer kadınlara üstünlüğü tirit yemeğinin diğer yemeklere üstün olduğu şeklindeki rivayeti,
İmam Gazâlî de “İhyâ” adlı eserinde birkaç yerde zikretmiştir (Gazâlî: 2004/II, 20; Zihni Efendi:
1982/II, 3.) Resul-i Ekrem diğer eşlerine “Âişe hakkında bana eziyet etmeyin; zira vallahi Âişe’den
başka hiçbirinizin yorganına bürünmüşken bana vahiy gelmemiştir.” buyurmuştur (Gazâlî: 2004/II, 53.)
Hz. Peygamber, bu ifadesiyle manevî olarak Hz. Âişe’nin diğer zevcelerinden üstünlüğünü
göstermektir.
Hz. Âişe’yi ele alışına bakıldığında Kur’an-ı Kerim’de olduğu gibi hadis-i şeriflerde de övülen
değerler, yalnız erkeklere ait kılınmamıştır. Yine sadece erkekliğin, kişiyi Allah katında değerli kıldığına
dair herhangi bir rivayete rastlayamayız. Bununla birlikte Hz. Peygamber’in “Allah sizin cesetlerinize
ve suretlerinize bakmaz, lakin kalplerinize bakar.”(Müslim, Birr 10, 13.) ve başka bir rivayette
“Kalplerinize ve amellerinize bakar.” (Müslim, Birr, 10, 34.) buyurduğunu ve değerlinin tespiti
konusunda neye önem verildiğine dikkat çektiğini görürüz. Buna göre insan, erkekliği veya kadınlığıyla
değil, iman ve ameliyle kemal yolunda ilerleyebilmektedir. Kur’an-ı Kerim’de ayetlerde ve Hz.
Peygamber’in hadis-i şeriflerinde müminleri erdemli olmaya teşvik ederken herhangi bir cinsiyet ayrımı
yoktur. Buralarda kadın erkek ayrımına gitmeksizin “Müminler” ifadesi kullanılmıştır. Arap gramerin
yapısı gereği “Müminler (مؤمنون)” ifadesi hem erkek hem de kadın bütün inananları kapsamaktadır.
Kur’an-ı Kerim’de erkek ve kadın bütün müminlere hitap edilirken bu ifade tercih edilmiştir. Ama
sadece kadınlara hitap edildiğinde “مؤمنات/Mü’minât” ifadesi kullanılmıştır. Ayet-i kerimlerde
ekseriyetle “Müminler” ifadesiyle cinsiyet ayrımı yapılmaksızın bütün müminlere hitap edilmiştir. Bu
ifade, zahirde müzekker kalıbı olsa da hakikatte müminlerin hepsini kapsayan bir şekilde kullanılmıştır.
Üstünlüğün cinsiyet farkında değil, takva derecesinde olduğu hususu birçok ayet-i kerimede
vurgulanmıştır.
Hz. Âişe’nin diğer kadınlara karşı ilmî kişiliği ve üstünlüğü hususunda biraz durmak istiyoruz.
Hz. Âişe, Peygamber’in (sas.) hanımı olmasından İslamî ilimlerin kaynağına yakınlığı vesilesiyle başta
Tasavvuf Literatüründe Hz. Aişe 259
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
sahabe olmak üzere tabiin arasında son derece itibarlı bir yere sahipti. Zira Hz. Âişe, hadis rivayet eden
sahabîlerden bazıların yanlışlarını düzeltmekle kalmamış, aynı zamanda kadınların kişiliklerine uygun
olmayan durumları Resulüllah’a dayandırılmasına da engel olmuştur. Tabi ki Hz. Âişe, ilk ravilerin
yapmış olduğu hataları düzeltme noktasında tenkit yöntemini kullanmak suretiyle, gelecek asırlardaki
ilim adamlarına da rehberlik yapmıştır. Nitekim Ebu Hureyre’nin rivayet ettiği “Üç şeyde uğursuzluğun
varlığıyla” ilgili yanlış rivayeti tashih etmiştir. O, aynı zamanda uğursuzluk inancının İslam’da
bulunmadığını anlatarak bunun İslam’daki tevhid anlayışına ters düştüğünü de ortaya koymuştur
(Kahraman: 45/2, 86.) O, aynı zamanda Hz. Peygamber’den nakledildiği söylenen fakat genel dini
anlayışa ters düşen rivayetlere yaptığı eleştiriler, başta tabiinden ilim erbabını benzer hadislere karşı
aynı hassasiyette hareket etmeye sevk etmiştir. Yine Hz. Hureyre’nin rivayet ettiği “Kim cünüp halde
sabah ederse, o gün oruç tutmasın” hadisini bazı tabiin âlimleri kendi İslam anlayışlarına ters
düştüğünden aslını tahkik etmek amacıyla Hz. Âişe ve Ümmü Seleme’ye giderek Peygamber
uygulamalarından bunun aslının olmadığın öğrenerek asırlar boyunca ümmet-i Muhammed’in yanlış bir
uygulamaya maruz kalmasını önlemişlerdir (Hatipoğlu: 1973, 66-67.) Hz. Âişe’nin bu yönü dolayısıyla
“Onun çağında yaşayanların hepsi onun talebesi olmuştur.” tespitinde bulunabiliriz. Zira ashabın önde
gelenleri, problemli durumlarda devamlı ona başvurmuşlardır (Küçük: 1998, 114.)
Genel itibariyle Ehlisünnet ulemâsı, ilim ve içtihat gibi konularda Hz. Âişe’yi Hz. Fatıma’dan
daha üstün görmüşlerdir. Abdulkadir Geylanî de Hz. Âişe’yi Hz. Fatıma’dan üstün görmektedir. İmam
Rabbanî ise ilim ve içtihat gibi konularda Hz. Âişe’yi üstün görürken, zühd ve inziva konusunda da Hz.
Fatıma’yı ondan üstün tutmuştur (Rabbanî: 2017/II, 114.) Yine Abdulkadir Geylanî, Hz. Âişe’nin bütün
kadınlardan efdâliyetini belirtirken onun iffet ve temizliğini vurgulayan ayetleri delil getirmiş, Hz.
Fatıma’nın diğer kadınlardan üstünlüğüne de ilgili hadisleri delil olarak zikretmiştir (Geylânî: 1997/I,
162.) Hatt-ı zatında Hz. Âişe, Hz. Peygamber’in eşlerini eftaliyet hususunda kendine rakip görmemiştir.
Zira Hz. Âişe’nin kendi ifadesine göre rakibi, ölmüş olmasına rağmen Hz. Peygamber’in sevgili eşi Hz.
Hatice’dir. Bazı araştırmacılara göre, Hz. Hatice’yi kıskanmasının Hz. Âişe’nin Hz. Fatma ve Hz. Ali
ile olan ilişkilerini etkilemiştir. Bir gün Hz. Âişe, bir konuyla ilgili Hz. Ali’yi savunan Hz. Peygamber
(sas.)’in sözlerinden dolayı üzüldüğünden O’na karşı bizzat sesini yükselterek konuşup yanlış hareket
ettiğini söylemiştir. Hz. Âişe’nin, Hz. Hatice’nin yerini alması ve Hz. Peygamber’in sevgisini üzerinde
toplaması, Hz. Fatma’yı etkileyerek onu, Hz. Âişe’ye karşı soğuk davranmaya sevk etmiş olabileceğini
de söylemişlerdir (Aksu: 2015, 34.) Bu sebepten ötürü Hz. Peygamber, bazı hanımların ve Hz.
Fatıma’nın Hz. Âişe’ye karşı soğuk davranışlarını hissetmiş olacak ki bu konuda şu şekilde bir uyarıda
bulunmuştur: “Bana eziyet etmeyin. Zira bana Âişe’nin dışında hiçbir kadının yanında yatarken vahiy
gelmemektedir.” Hz. Peygamber, sevgili kızı Hz. Fatma’ya “Benim sevdiğimi sen de sevmez misin?”
diye sorar. Hz. Fatıma “Evet severim.” diye cevap verir. Bunun üzerine Peygamberimiz. “Öylese Âişe’yi
sev.”(Buhari, Hibe 8; Rabbanî: 2017/II, 56.) Yine büyük mutasavvıf İmam Rabbanî’ye göre, Hz. Âişe
âlemlere rahmet olarak gönderilen Resülullah’ın çok sevdiği bir kimsedir. O, ölene kadar sevgili
Peygamber’in gözünün nuru olarak kalmıştır. Onun kucağında mübarek ruhlarını Rabbine teslim
etmiştir. Hz. Âişe, âlim ve müçtehit Peygamber eşidir. Hz. Peygamber, dinin bir kısmını açıklama
görevini Hz. Âişe’ye tevdi etmiştir. Ashab-ı kiram, çözümü zor bazı konularda ona müracaat etmiş ve
problemlerin çözümünü onda bulmuşlardır (Rabbanî: 2017/II, 52.)
2. Tasavvufta Ahlâkın Yeri ve Hz. Âişe Rivayeti
Genelde bütün Müslümanların özelde de sûfilerin kendilerine model aldıkları mürşidlerin
mürşidi Hz. Muhammed’in ahlâkıyla uyum içinde bulunmak ve O’nun ahlâkıyla süslenmek iman
sahipleri için her şeyden önemlidir. İşte bu noktada Hz. Peygamber’in ailesinden ve O’nunla en fazla
vakit geçiren biri olarak Hz. Âişe’nin vermiş olduğu bilgiler sûfi tecrübesi açısından hiçbir şeyle
kıyaslanmayacak derecede kıymetlidir. Bundan dolayı mutasavvıflar, Hz. Âişe’nin rivayet etmiş olduğu
hadislere tasavvufi ahlâkın temellendirilmesinde ayrı bir yer vermişlerdir. Peygamberin ahlâkını daha
iyi öğrenmek isteyen kimseler, Hz. Âişe’ye Resulullah’ın ahlâkından kendilerine bahsetmesini rica
260 Yüksel GÖZTEPE
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
etmişler, o da onlara “Kur’ân okumuyor musunuz?” demiş ve şöyle devam etmiştir: “Resul-i Ekrem’in
ahlâkı Kur’an idi. “Allah Teâlâ’nın Kuran’daki şu sözünü okuyunuz: Affı al, iyiliği emret ve cahillerden
yüz çevir.” (Araf 7/199) âyetini okumuştur.” (Hucvirî: 1982, 122; Gazâlî: 2004/III, 58.) Yine insanın
kemale ulaşma sürecinde ahlâkın değerini anlatan hadislerden biri Hz. Âişe’den şu şekilde gelmektedir:
“Resululah’ı (sav) şöyle derken işittim: “Muhakkak ki mü’min, ahlâkının güzelliği sebebi ile
(gündüzleri) oruç tutan (ve geceleri de) Allah’a ibadetle geçiren kimsenin derecesine ulaşır.” (Gündüz:
2008, 183.) Tasavvufî eserlerde sıkça karşılaştığımız bu hadis-i şerifin Hz. Âişe’den nakledildiği
zikredilmese bile râvisi belirtilmeden yoğun bir şekilde başvurulan bir yol olmuştur. Hz. Âişe’nin
rivayet ettiği diğer bir hadis-i şerif ise cömertlikle ilgili olan şu hadis-i şeriftir: “Cennet cömertlerin
yeridir.” (Gündüz: 2008, 191; Gazâlî: 2004/III, 282-285.) Birçok tasavvufi eserde bu ahlâkî değerleri
öven sayısız sûfi sözü bulunmaktadır. Ahlâkla ilgili Hz. Âişe’den nakledilen bir hadis-i şerif de şudur:
“Mü’minlerin iman yönünden en olgunu; ahlâk bakımından en güzel olanı ve çoluk çocuğuna karşı iyi
ve yumuşak davranıp bağışı bol olanıdır.” (Buharî, İman 33; İbn Mâce, Nikâh 50; Ebû Davud, Edeb 15;
Gündüz: 2008, 198.)
Yukarıda naklettiklerimiz açısından tasavvuf tarihine bakıldığında ahlâkın yerinin diğer
kavramlara göre öne çıktığını görüyoruz. Çünkü sûfîlere göre, yaşanan ve tecrübe edilen bütün hâller
ve ulaşılan makamların meyvesi güzel ahlâk olarak tezahür etmektedir. Hz. Peygamber de kendinin
gönderilme gayesinin güzel ahlâkı tamamlamak olduğunu bizzat ifade etmiştir. Sûfî literatürüne
bakıldığı zaman ahlâkın yeri açıkça görülecektir. Nitekim Ebu Muhammed Cerirî (v. 311/923);
tasavvufun tanımını bu esas üzerine şu şekilde tarif ettiğine şahit oluruz: “Tasavvuf her güzel huyu
benimsemek ve her kötü huydan sıyrılmaktır.” Yine mutasavvıfların önde gelenlerinden Ebu Bekir
Kettânî:”Tasavvuf ahlâktır. Ahlâki açıdan senden üstün olan safâ ve manevî temizlik açısından da
üstündür” diyerek ahlâkın önemi üzerinden tasavvufu tanımlamaya çalışmıştır. Tasavvufun en meşhur
ve makbul tariflerinin başında Ebu Muhammed Murtâiş’ın yapmış olduğu: “Tasavvuf güzel ahlâktır”
tarifi gelmektedir. Tasavvuf klasiklerinden önde gelenlerden birinin yazarı Hucvirî bu ifadeyi üç yönden
ele almıştır. Birincisi Hak ile beraberliktir. Bu, amellerine her hangi bir riyâ karıştırmadan Allah’ın
emirlerini yerine getirmek demektir. İkincisi, halk ile birlikteliktir. Bu, büyüklere saygı, küçüklere
şefkat, emsal ve akranlara karşı insaflı ve âdil olmak, her şeyden yüz çevirmek başkalarından insaf
beklememek esasını korumak manasına gelmektedir. Üçüncüsü ise nefs ile beraberliktir. Bu da hevâya,
hevese ve şeytana uymamakla olan durumu ifade etmektedir. Her hangi bir kimse bu üç manayı nefsinde
doğru bir şekilde tatbik ederse, o kimsenin güzel huylulardan olacağını söylemiştir.(Hucvirî: 2008, 122.)
Sûfî mürşidlerin, kendilerine bağlı müridlerden hararetle istedikleri güzel ahlâkın bir göstergesi
olarak gördükleri hayâ ehli olmakla ilgili hadislerden biri de Hz. Âişe validemizden gelmektedir.
Resulullah şöyle buyurmuştur: “Ey Âişe! Hayâ insan olsa idi, sâlih bir kimse olurdu. Hayâsızlık insan
olsa idi, mutlaka kötü bir kişi olurdu.” (Gündüz: 2008, 183.) Yine güzel ahlâkla ilgili Gazâlî’nin
“İhyâ”sına aldığı Hz. Âişe’nin rivayet ettiği bir hadiste Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Allah Teâlâ,
bütün velilerini cömert ve güzel ahlâklı kılmıştır.” (Gazâlî: 2004/III, 282.) Tasavvufî eserlere
bakıldığında görülecektir ki en fazla üzerinde durulan kavramlar ahlâkla ilgili kavramlardır. Sûfîlerin
Kur’an-ı Kerimden iktibas etmiş oldukları kavramların ekseriyeti ahlâkî kavramlardır. Allah Teâlâ,
habibi Hz. Muhammed’i mukaddes kitap Kur’an’da övgüyle bahsettiği yönlerine bakıldığında ahlâkî
vasıflarına vurgu yapıldığı görülecektir. Hz. Peygamber’in en güzel ahlâk üzere bulunması (Kalem 68/4)
örnek alınması gereken model insan olması (Ahzab 33/21) ve âlemlere rahmet olarak gönderilmesi
(Enbiya 21/107.) O’nun ahlâkî yönünün öne çıkarıldığı birkaç ayettir. Hatt-ı zatında şemâil, siret ve
hadis eserlerinde Hz. Peygamber’in güzel ahlâkının anlatıldığı özel bölümler bulunduğu da bir gerçektir
(Yılmaz: 2001, 33.)
3. İbadet ve Şükür İle İlgili Hz. Âişe Rivayeti
Sûfîler, gerçek manada Allah’a kulluğu ne cennete ulaşmak ümidiyle ne de cehennem azabından
kurtulmak gayesiyle yaptıklarını ifade ederler. Onlar, sadece Allah’a şükretmek amacıyla ibadet
Tasavvuf Literatüründe Hz. Aişe 261
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
ettiklerini belirtmişlerdir. Diğer bir ifadeyle, Allah’ın ibadet edilmeye layık bir İlah olmasından dolayı
kulluk etmeyi hedeflediklerini söylemişlerdir. Mutasavvıflar, bu noktada Hz. Âişe’den gelen nakilleri
kendilerine delil görmüşlerdir. Nitekim Hucvirî, Fudayl b. Iyaz’ın: “Allah’ı hakkıyla tanıyan O’na bütün
takati ile ibadet eder” sözüne şöyle bir yorum getirmiştir: “Allah’ı tanıyan herkes nimeti, ihsanı, şefkati
ve merhameti ile tanır, tanıyınca sever, sevince de gücü yettiği kadar itaat eder.” (Ahmed b. Hanbel:
2012, 44.) Çünkü dostların emirlerine itaat etmek güç bir şey değildir. Şu halde bir kimsenin sevgisi ne
kadar fazlaysa itaate karşı hırsı da o kadar çoktur. Muhabbetin çokluğu marifetin hakikatindendir. Buna
delil Hz. Âişe’nin rivayet ettiği şu hadis nakletmiştir: “Hz. Âişe’den rivayet edildiğine göre; Resulullah
(sav) geceleri ayakları şişinceye kadar kıyamda dururdu. Hz. Âişe; “Allah geçmiş ve gelecek
günahlarınızı bağışladığı halde niçin böyle yapıyorsunuz?” diye sordu. Resulullah (sav); “Allah’a
şükreden bir kul olmayayım mı?” buyurdu.” (Buharî, Küsûf 56; İbn Mâce, Îkâmetü’s-Salat 200;
Kuşeyrî: 2000, 282; Hucvirî: 1982, s.195; Gündüz: 2008, 63.) Âişe validemizin rivayet ettiği bu hadise,
birçok tasavvufî eserde kulun ibadetin nasıl yapması gerektiği konusuna örnek olarak zikredildiğine
şahit oluruz. İmam Gazâlî, bu hadisi “İhyâ”sında sadece dördüncü cildinde birçok yerde nakletmiştir.
(Gazâlî: 2004/IV, 134, 141-142, 153.)
Yukarıda sözünü ettiğimiz bu ve benzeri nakillerin de etkilisiyle mutasavvıflar verilen dersin
kesintisiz yapılması hususunda son derece hassas davranmışlardır. Bu hususta birçok tasavvufi kaynakta
bazı menkıbelere yer vermişlerdir. Zira onlara göre müridi, kemâle götüren ve olgunluğa ulaşmış insanı
Hak’kın huzurunda ikame ettiren şey icra ettikleri zikir ve evrâttır. Nitekim Kuşeyrî’nin üstadı Ebu Ali
ed-Dakkâk’a (ö.405/1014) göre, kişinin sürekli zikri gerçekleştirmesi onun veli olduğunun
göstermektedir (Kuşeyrî: 2000, 353.) İbrahim Hakkı da “Marifetnâmesi”nde bir müridin sürekli zikir
yapmasını Allah’ın kapısını dövmek olarak değerlendirmiştir (Hakkı: 1984, 528.) Sürekli zikir ve ibadet
yapmakla ilgili tasavvufi kaynakların çoğunda buna benzer ifadeler bulmak mümkündür. İşte bu türden
zikri ve ibadetin sürekli yapılması gerekliğine ışık tutan hadislerin bir kısmı yine Hz. Âişe kanalıyla
sûfîlere ulaşmaktadır. Nitekim müminlerin annesi Resulullah’a (sav): “Allah katında amellerin en
makbul olanı hangisidir?” diye sorar, O’da, “Az bile olsa devamlı olanıdır” buyurur (Gündüz: 2008, 55;
Müslim, Salâtü’l-Müsâfirîn 216.) Benzer bir hadis-i şerif de şöyledir: İbn Mes’ud (r.a) anlatıyor: “Hz.
Âişe’ye (r.a): “Resulullah’ın (sav) ibadet edişi nasıldı, herhangi bir güne ayrı bir ehemmiyet verir
miydi?” diye sordum. “Hayır!” dedi ve ilave etti: “O’nun ameli hafif ve devamlı yağan yağmur gibiydi.
Resulullah’ın (sav) güç yetirebildiği şeye sizin hanginiz takat getirebilir ki.” (Buharî, Savm 64; Rikâk
18; Müslim, Salâtu’l-Müsâfirin 217; Ebu Dâvud, Salât 317; Gündüz: 2008, 56.) diyerek Resulullah’ın
yaptığı nafile ibadetlerin devamlılığından haber vermiştir. Aynı şekilde sahabeden ibadet etmede çok
aşırıya gidenleri usanıp tamamen bırakmamaları için durumuna göre itidal tavsiye eden Peygamber
nasihatini de bize bildirenlerin başında Hz. Âişe validemiz gelmektedir. Aşağıdaki hadisler daha
Resulullah (sav) hayattayken bazı sahabetlerin aşırı ibadet tutkularını göstermesi açısından son derece
önemlidir: Hz. Âişe (r.a) anlatıyor: “Osman İbn Maz’ûn (r.a.), bütün gece namaz kılmak, gündüzleri de
hep oruç tutmak, kadınlarla da hiç nikâh yapmamak üzere yemin etmişti. Resulullah (sav), Osman’ı
çağırtarak; “Sen sünnetimi beğenmiyor musun?” diye sordu. “Hayır, ey Allah’ın Resulü!” dedi, “Yemin
olsun hayır! Aksine, aradığım şey senin sünnetindir!” Resulullah (sav) bunun üzerine şöyle buyurdu:
“Bil ki, ben, hem uyurum, hem namaz kılarım; oruç da tutarım, kadınlarla evlenirim de, Ey Osman,
Allah’tan kork, zira ailenin senin üzerinde hakkı var, misafirin senin üzerinde hakkı var, nefsinin senin
üzerinde hakkı var. Öyle ise bazen oruç tut, bazen ye. Namaz da kıl, uykunu da al” (Ebû Davud, Salât
317; Gündüz: 2008,154.) Resulullah (sav) Osman b. Maz’un’u aşırıya gitmemesi için uyardığı gibi
öldüğünü zaman onu alnından öptüğü haberini de Âişe validemizden öğreniyoruz. Hz. Âişe (r.a) şöyle
demiştir: “Resulullah’ı (sav), ölmüş olan Osman b. Maz’un’u öperken gördüm. Hatta gözlerinden yaşlar
akıyordu.”( Ebu Dâvud, Cenaiz 35-36; İbn Mace Cenâiz 7; Tirmizî, Cenâiz 13; Gündüz: 2008, 248.)
Yine başka bir rivayette Hz. Âişe (r.a) şöyle demiştir: “Yanımda Benî Esed kabilesinden bir kadın vardı.
Bu sırada Hz. Peygamber (sav) içeri girdi ve: “Bu kadın kimdir? buyurdu. “Falancadır, geceleri hiç
uyumaz, (ibadet yapar)” dedim. Resulullah (sav): “Sus, yeter! Size, güç getirebileceğiniz amel yaraşır.
262 Yüksel GÖZTEPE
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
Siz ibadet yapmaktan usanmadıkça, Allah da sevap vermekten usanmaz. Allah’a en hoş gelen amel,
kişinin devamlı olarak yaptığı ameldir.” buyurdu (Buharî, İman 32, Teheccüd 18; Müslim, Salâtu’l-
Musâfirin 220-221; Gündüz: 2008, 154.) Hz. Peygamber’in uyarıları, kâmil insanların müridlerini
yetiştirmelerinden bir terbiye metodu olarak her zaman önlerinde model olmuştur. Bundan dolayı insan
eğitiminde sürekli ve yavaş yavaş ilerlemenin ehemmiyeti devamlı üzerinde durulan bir husus olmuştur.
Bu konu ister manen ilerleme yönünde gerçekleşsin isterse gerileme yönünden meydana gelsin aynı
neticeyi vereceği kabul edilmiştir. Yani az da olsa sürekli yapılan ibadet insana büyük kazanç
sağlayacağı gibi küçük kabul edilen günahların sonucunun felaketle sonuçlanacağı kabul edilmiştir.
Nitekim Gazâlî de selefleri gibi Hz. Âişe’den yaptığı nakilleri daha ziyade görüşlerini ispat etmede delil
olarak kullanmaktadır. O küçük günah ve büyük günah konusunu ele alırken, küçük günahların büyük
günahlara nasıl dönüşeceğin izah etmiştir. Küçük günahta ısrarlı olmanın ve devamlı yapmanın onu
büyük günaha dönüştüreceğini aklî delil olarak taş üzerine sürekli damlayan su örneğiyle açıklamıştır.
Naklî delil olarak da Âişe annemizin rivayet ettiği şu hadis-i şeriflere yer vermiştir: “Amellerin en
hayırlısı az da olsa devamlı yapılanıdır.” (Gündüz: 2008, 19; Gazâlî: 2004/IV, 78.) Hz. Âişe’den
Resulullah (sav) buyurdu: “Allah yanında amellerin en sevgilisi az bile olsa, devamlısıdır. Hz. Âişe bir
iş yapınca onu devamlı yapmaya gayret ederdi.” (İbnü’l-Mübârek: trhsz, 299.) Hz. Peygamber
ibadetlerine sürekli devam etmekle birlikte Allah’ın bahşettiği rızık her ne kadar az da olsa asla şikâyet
etmediği gibi kendi ihtiyaç içinde bulunsa da başkalarını kendisine tercih ederdi. Nitekim Hz. Âişe; “Hz.
Peygamber’in hiçbir zaman karnı doymadı ama asla şikâyetçi olmadı. Bazen O’nun bu haline acır ve:
“Bari sana yetecek kadar bir rızka erişseydin” derdim. O ise, ülü’l-azm peygamberlerin bu dünyadan
böyle gelip geçtiklerini anlatırdı.” (Yılmaz: 2001, 84.) Peygamber (sav) başta ailesi olmak üzere bütün
ashabını ibadetlerinde az da olsa devamlı olmaları konusunda uyarmıştır. Yine Resulullah, hadis-i şerifte
geçtiği üzere sahabesinin her hangi bir sıkıntıyla karşılaştıkları zamanda geçmiş peygamberler ve
onların ümmetlerini başından geçenlere ibret nazarıyla bakmalarını salık vermiştir. Hz. Peygamber
(sas.) ashabını insanı bedenen aşırı yıpratacak ve yoracak ibadetlere girişmemeleri hususunda uyararak
onları ibadetlerinin az da olsa devamlı olmasına dikkat etmelerini tavsiye etmiştir. Tabi bu uygulama
eğitim-öğretimde tedricî olarak ilerlemenin ehemmiyetini ortaya koyması açısından son derece
önemlidir. Bazı sûfîler, çok yoğun bir şekilde ibadete koyulan müritlerin durumunu on beş günlük yolu
hızlı bir şekilde birkaç günde almak isteyen yolcunun durumuna benzetmişlerdir. Onlara göre, hedefine
bir an önce ulaşmak isteyen bir kimse çölde devesini aşırı koşturması sebebiyle birkaç günlük yolu bir
günde alabilir ama hayvanı dayanmayıp ölmesi üzerine çölde ölümle yüz yüze kalır. Böyle bir yolcu
hedefine ulaşamadığı gibi kendini de helak etmiş olur. Onlar, yolunu dinlenerek istikrarlı bir şekilde
normal zamanında devamlı yol kat eden biri ise hedefine ulaşabileceğini belirtirler. Sûfiler, bu ve benzeri
seyr ü sülûk eğitim metotlarını yukarıda geçen hadis-i şerifler gibi hikmetlerden ilham almak suretiyle
oluşturmuşlardır.
4. Zâhidlikte Hz. Âişe’nin Örnek Gösterilmesi
Sûfîler, zâhitlikten maksadın dünyayı terk etmekten ziyade, dünyanın varlığı ile yokluğunun
kişinin gözünde eşit durumda olması gerektiği konusu üzerinde durmuşlardır. Bu fikri dile getiren
isimlerden biri Hücetü’l-İslam Gazâlî’dir. Gazâlî, insan dünya karşısında tutumunun nasıl olması
gerektiğini anlatırken Âişe’yi (r.aha.) örnek vermiştir. Ona göre kişi, Hz. Âişe’nin hayatında yaptığı
gibi, dünyalığın varlığına aldırış etmediği gibi yokluğuna da üzülmemelidir. Zira Hz. Âişe, maldan
mülkten hiçbir şeye kıymet vermeyip hiçbiriyle ilgilenmeme durumu içerisinde olmuştur. Bu tip ruh
halini ise kemal makamlarının en büyüklerinden biri olan mukarreblerin makamı kabul etmiştir (Gazâlî:
2004/IV, 260.) Gazâlî, Abdullah b. Mubarek’in rivayet ettiği bir nâkli buna delil getirmiştir. Hücetü’l-
İslam’a göre, Hz. Âişe’nin kendisine hediye gönderilen paraları hemen dağıtması onun zahideliğinin en
güzel delilidir. Zira Âişe annemiz, kendine gönderilen yüz bin dirhemi hemen dağıtığında başörtüsü
yamalı haldedir. Hz. Âişe (r.ah.) Hz. Peygamber’in kendisine şöyle buyurduğunu ifade etmiştir: “Bana
ulaşmak istersen fakir hayatı yaşa, zenginlerle düşüp kalkmaktan sakın, yamalayıp dikmeden çarını
Tasavvuf Literatüründe Hz. Aişe 263
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
sırtından atma.” (Gündüz: 2008, 178; Tirmizî, Libâs 38; Gazâlî: 2004/IV, 269-270, 309; İsfâhanî:
trhsz/II, 46, 48.) Gazâlî bu ve buna benzer rivayetlerden hareketle çeşitli değerlendirmeler yapar. O,
rızık hususunda Allah’a güvenmekle ilgili kişinin tutumunu günlük nafakası karşısındaki durumuna göre
değerlendirmiştir. Bir insanın bir yıllık nafakasını ayırmasını salihlerin mertebesi, kırk günlük nafaka
biriktirmesini muttakilerin hâli, sadece bir günlük nafakayı yanında tutmak ise sıddıkların durumu
olarak kabul etmiştir. Bundan dolayı Hz. Âişe de bir günlük nafakadan başkasını yanında tutmadığı için
sıddıklardan birisi kabul edilmiştir (Gazâlî: 2004/IV, 277.)
Gazâlî, yiyip içme hususunda Resul-i Ekrem ve sahabelerinin durumunun zâhidlere örnek
olarak verirken Hz. Âişe’nin şu sözünü delil olarak getirmiştir: “Resul-i Ekrem’in evinde kırk gün gelir
geçerdi de ışık yanmadığı ve aş pişmediği olurdu.” O halde nasıl geçirirdiniz soranlara-iki kara şey ile
hurma ve su ile geçinirdik.” Bu rivayeti verdikten sonra Gazâlî, “Katık ve çorbayı terk etmek böyle
olur.” diyerek takdirlerini ima etmiştir (Gündüz: 2008, 179-180; Gazâlî: 2004/IV, 360.) Hz. Âişe’nin
insanlara ibret olsun diye Resulü Ekrem’in ne kadar sade yaşadığını insanlara her fırsatta gösterdiğini,
Gazâlî meşhur eserinde sıklıkla vurgulamıştır. O, insanların dünyaya aldanmaması gerektiğini salık
verirken referans olarak Hz. Âişe’nin rivayet ettiği hadislerden oluşan bir delil silsilesi sunmuştur
(Gazâlî: 2004/IV, 307-312.)
Tasavvuf kaynaklarına bakıldığında rahatlıkla görülür ki, sûfiler zühdün en ileri aşaması olan
fakr mertebesinde bir hayat sürmeyi hedeflemişlerdir. Çok sayıda mutasavvıfın eserinden nakledilen,
“Allah’ım beni fakir yaşat, fakir öldür ve fakirlerle haşret.” (Gündüz: 2008, 178.) hadis-i şerifi de yine
Hz. Âişe’den nakledilmiştir (Gazâlî: 2004/II, 246.) Tabi şu bir gerçektir muhakkik sûfilerin nazarında
gerek zühd olsun gerekse onun ileri derecesi olan fakr hâli olsun paraya malik olmaktan daha ziyade
paranın insan gönlünü işgal etmesiyle alakalı bir durumdur. Bu durum Mevlânâ’nın “Mesnevi”sinde
gemi ve deniz suyu metaforu (Çatak: 1975, 59,60) ile çok güzel izah edilmiştir (Mevlana: 2004/I, 111.)
Ama her insanın dünyalığa bu kadar yakınken ondan etkilenmemesi çok zor olmasından dolayı olacak
ki Hz. Peygamber, Hz. Âişe’nin yukardaki duaya karşısında; “Niçin Ey Allah’ın Resulü?” diye sorması
üzerine, Resulullah (sav) da şöyle buyurmuştur: “Çünkü onlar zenginlerden kırk yıl önce cennete
gireceklerdir. Ey Âişe! Yoksulu yarım hurmayla da olsa boş gönderme, bir şeyler ver. Ey Âişe!
Yoksulları sev, onlara yakın ol. Allah da seni kıyamet günü cennetine yakın eder.” (Gündüz: 2008, 178;
İbn Mâce, Zühd 6.)
5. Miraçla İlgili Hz. Âişe Rivayeti
Miraç gecesi Hz. Muhammed’in Hakk’ı görüp görmemesi ile ilgi sahabe ikiye ayrılmıştır. Bir
tarafta Allah’ın Peygamber’inin Hakk’ı gördüğünü söyleyen İbn Abbas, diğer tarafta da Hakk’ı
görmediğini söyleyen Hz. Âişe vardır. “Keşfü’l-Mahcûb” müellifi Hucvirî, bu konuyu şöyle ele almıştır:
“Mustafa (sav), miraç gecesinden, Hz. Âişe’ye haber vererek “Hakk’ı görmedim” dedi. İbn Abbas’tan
(ra) rivayet olunur ki, Resulullah “Hakk’ı gördüm.” demiştir. Halk bu ihtilaf içinde kalakalmıştır. En
iyi ve doğru olan bu ihtilafı muhibbin (ve âşıkın) ortadan kaldırmasıdır. Hz. Peygamber, “O’nu gördüm”
deyince, bununla kalp gözünü anlatmak istemiştir; “O’nu görmedim” sözü ile baş gözünü kastetmiştir.
Bunlardan biri (İbn Abbas) bâtın ehli idi. İkincisi (Hz. Âişe) zâhir ehli idi. Hz. Peygamber, bu sebeple
her biri ile hâlleri nispetinde konuşmuştur.” (Hucvirî: 1982, 476.) Kelâbâzî “Taarruf” adlı eserinde
Allah’ın görülüp görülmeyeceği konusunu ele almış, bu konudaki görüşleri verirken Âişe ve İbn
Abbas’ı, Esmâ ve Enes’in (ra) görüşünü verdikten sonra “Bazı sûfîler bu görüşte olsa da Ebu Said el-
Harrâz bunu iddia edenin yalancı olduğunu” söylemiştir (Kelâbâzî: 1993, 47.) Sahabedeki gibi sûfîler
de bu hususta ihtilaf içerisindedir. Ama mutasavvıfların duayenlerinden biri Ebu Said el-Harrâz’ın Âişe
(r.aha.)’nın görüşü üzere olması son derece önemlidir. Bu durumu Hucvirî gibi her iki tarafın da bir
noktada haklılığını ortaya koymaya çalışan sûfîler de vardır. Ebu Said el-Harrâz’ın, şeriatın cahil sûfîler
tarafından yıpratılmasını engellemek için yerinde ve haklı çıkışlar yaptığını tasavvuf tarihinde
görmekteyiz. Nitekim gerek Ebu Said el-Harrâz gerekse Cüneyd-i Bağdadî olsun kalbine gelen hakikat
264 Yüksel GÖZTEPE
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
bilgileri hususunda Kur’ân ve sünnetten delil bulmadan insanlara söylememe yönünde son derece hassas
davranmışlardır.
6. Hz. Peygamberin Şeytanının Müslüman Olması ilgili Hz. Âişe Rivayeti
Sûfîler, bir mürşidi ne kadar kemale ererse ersin asla onu peygamberler gibi masum olarak
görmezler. Bu, Ehlisünnet anlayışından gelen bir tutumdur. Ama onlar, nefsin belli bir kemâl seviyesine
geldikten sonra mahfuz olacağı kanaatindeler. Başta Kuşeyrî olmak üzere birçok sûfî bu kanaattedir
(Kuşeyrî: 2000, 123.) Ancak bu mahfuz olma hali masum peygamberde olduğu gibi değildir. Onların
mahfuz olma durumları her hangi bir günahı yapmaya maruz kalmama manasında değildir. Bilakis
onların gidişatlarında istikamet üzere bulunmaları ve nadiren günaha düşseler bile günahta ısrarcı
olmamaları anlamındadır. Yani ilâhî yardım görmeleri ve en azından ayakların sürçüp günaha düştükleri
zaman ısrarcı değildirler. İşte buna delil getirilebilecek bir hadis-i şerif de Âişe annemizin rivayetlerinde
bulunmaktadır. Hadis, şu şekildedir: “Hz. Âişe (r.ah.) anlatıyor: “Resulullah (sav) bir gece yanımdan
çıkıp gitmişti. “(Benim nöbetimde) hanımlarından birinin yanına gitmiş olabilir.” diye içime kıskançlık
düştü. Geri gelince halimi anladı ve: “Kıskandım mı yoksa?” dedi. Ben de: “Evet! Benim gibi biri senin
gibi birini kıskanmaz da ne yapar?” dedim. Resulullah (sav) “Sana yine şeytanın gelmiş olmalı.” dedi.
Ben: “Benimle şeytan mı var?” dedim. “Şeytanı olmayan kimse yoktur.” dedi. “Seninle de var mı?”
dedim. “Evet, ancak ona karşı Allah bana yardımcı oldu da o şeytan Müslüman oldu!” buyurdu.”
(Gündüz: 2008, 232; Müslim, Münafikun 70; Nesâî, İşretü’n-Nisâ 4.) Bu hadis-i şeriften ilham alan
Gazâlî de “İhyâ” adlı eserinde bu konuya değinmiştir (Gazâlî: 2004/III, 364.) Mevlânâ da bu hadis-i
şerifi ele alarak şeytanı burada bedene benzeterek şöyle yorumlamıştır: “Gerçi ruh gıdası canın ve gözün
yediği bir gıdadır; fakat oğul, cismin de ondan nasibi vardır. Şeytana benzeyen beden, onu yemeseydi
Resul benim Şeytanım Müslüman olmuştur buyurmazdı. Ölüyü dirilten o yemekten Şeytan yiyip içmese
nasıl olur da Müslüman olur? Şeytan dünyaya âşıktır. Kördür, sağırdır. Bir aşkı başka bir aşk
giderebilir.
Yakının gizli evinde yer, içerse yavaş yavaş aşk pılı pırtısını oraya çeker götürür.
Ey karnına haris olan böylece yücel. Bunun yolu, ancak yiyeceğini değiştirmedir.
Ey kalp hastası, ilaca sarıl. Bütün tedbir, mizacı değiştirmeden ibarettir.”(Mevlana: 2004/V, 55.) Hz.
Mevlânâ’nın bu izahlarından hareketle diyebiliriz ki şeytanın Müslüman olması hususu, sadece Hz.
Peygambere has olmayabilir onun gerçek vârisleri hikmet ehli ilmiyle âmil gerçek âlimler de ne zaman
gönüllerinden dünyayı ve dünyevî zevkleri çıkarıp ruhunu tam manasıyla bedenine hâkim kılarlarsa bu
nimete mazhara olabilirler. Nitekim “Benim şeytanım Müslüman oldu” hadis-i şerifini, İmam Rabbanî,
şöyle izah etmiştir: “Âfâkta şeytan olduğu gibi enfüste de şeytan vardır. Enfüsteki şeytan, insanın
içindeki hayırlı oluğu iddiasını dile getiren, kibir ve üstünlüğünü gerektiren ateş unsurudur.” (Rabbanî:
trhsz/II, 86.) Şunu da belirtmeliyiz ki İmam Rabbanî’nin bu izahından da anlaşılacağı gibi, sûfîlerin
kastettiği şeytan, ontolojik olarak var olan şeytan değil de her insanın nefsinin derinliklerinde olan enfüsî
boyutta var olan şeytandır.
7. Sûfîlere Hatiften Ses Gelmesi ve Hz. Âişe Rivayeti
Hatiften ses gelmesi olayı, birçok meşhur sûfînin yaşadığı özel bir tecrübedir. Kimisi İbrahim
Ethem gibi ava giderken hatiften gelen bir ses vesileyle Hakk’a metfun hale gelirken bazısı da
Abdulkâdir Geylanî de hatiften gelen duyduğu bir ses sayesinde kendini Hakk’a adamıştır. Buna benzer
nakillerle ilgili, Hz. Âişe’den gelen bir hadis-i şerif delil gösterilmiştir. Hadis-i şerif, şu şekildedir: “Hz.
Âişe (r.anh) şöyle demiştir: “Ashab-ı kiram Peygamber’in (sav) cenazesini yıkamak istedikleri zaman;
“Vallahi diğer ölülerimizi soyduğumuz gibi Resulullah’ın (sav) da elbiselerini soysak mı, yoksa onu
elbiseleri üzerinde iken mi yıkasak? diye konuşmaya başladılar. Bu konuda ihtilafa düştükleri sırada,
Allah onlara bir uyku verdi. Bu uyku neticesinde içlerinden uyumayan bir kimse kalmadı. Sonra kim
olduğunu bilmedikleri bir kimse, içinde bulundukları evin bir köşesinden onlara; “Peygamber’i (sav)
elbiseleri üzerinde iken yıkayınız.” diye seslendi. Bunun üzerine kalkıp Resulullah’ı (sav) elbisesi
üzerinde olduğu halde gömleğinin üzerinden su dökmek suretiyle ve vücudunu (Hz. Peygamberin
Tasavvuf Literatüründe Hz. Aişe 265
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
üzerindeki ve) ellerinin altındaki gömlekle ovarak yıkadılar.” (Gündüz: 2008, 253; Ebu Dâvud, Cenaiz
27; İbn Mace, Cenaiz 10.) “Taarruf” müellifi Kelabâzî, bu hadisi sûfîlerin hatiften ses gelmeye delil
olarak kullandıkların belirtmiştir (Kelâbâzî: 1993, 169.)
Yukarıda zikrettiğimiz Hz. Âişe’nin rivayet ettiği hadis-i şerifte geçen olayın rüyada
gerçekleştiği gibi birçok âyet-i kerime ve hadis-i şerifte rüyanın önemine vurgu yapılmıştır. Bazı
tarikatlar gerçek bir mürşid-i kâmilin samimi bir müridinin rüyasını yorumlamasına çok önem vermiştir.
Yani rüya, sâlikin seyr u sülûkta almış olduğu mesafeleri göstermesi bakımından önemine binaen
müridin eğitiminde kullanılmıştır (Tatçı-Çetlik: 1996, 11.) Ancak tasavvufî eğitimde her ne kadar rüya
önemli olsa da, Kur’ân-ı Kerim’de geçen Firavun ’un rüyasından Hz. Yusuf’un yorumuyla geleceğe
dönük bilgi elde edilse de başta Buharî ve Müslim olmak üzere birçok hadis kitaplarında sahih hadisler
bulunsa da sahte dervişler tarafında her zaman yanlış yönde kullanılmaya müsait olmasından dolayı
“Rüyayla amel edilmez” görüşü bazı sûfîler nezdinde kabul görmüştür. İşte bu görüşte olanlardan biri
İmam Rabbanî’dir. O, Mirzâ Hüsameddin Ahmed’e yazmış olduğu mektupta rüyalara
güvenilemeyeceğini belirtmiştir. Zira Rabbânî’ye göre, eğer vakıa ve rüyalara güvenilecek olsa, gerçek
mürşid-i kâmile ihtiyaç duyulmayacaktır. Oysa bin tane vakıa ve rüya da görse mürid, bunlara itibar
etmemelidir. Hatta İmam Rabbânî, Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin görüşünü referans alarak Hz.
Peygamber’in rüyada görülmesine bile gerçek suretiyle görünmeme ihtimalinden dolayı pek fazla değer
vermemiştir. Yani Peygamber (sav) gerçek sureti Medine’de defnedildiği anda üzerinde bulunduğu
surettedir. Ona göre, Peygamber olarak görülen diğer suretler, onun sureti değildir (Rabbanî: 2004/I,
293-294.) Ancak şunu da belirtmeliyiz ki İbnü’l-Arabî “Fusûsu’l-Hikem” adlı eserini, rüyada bizzat
Peygamberin elinden aldığını belirttiği ifade ile sorgulanabilir. Bu ayrı bir araştırmanın konusunu teşkil
ettiğinden burada sadece şunu ifade etmek isteriz ki İbnü’l-Arabî, o rüyada, görünen Peygamber’in
Medine’de vefat ettiği sırada bulunduğu sureti içindeyken eserini O’ndan almış olabilir (İbnü’l-Arabî:
2006, 19.)
8. Hz. Âişe’nin Tevazu İle İlgili Rivayetleri
Sûfîler nazarında en büyük günahlardan biri kabul edilen kibir, ancak Allah’ın gazabını tefekkür
etmek ve tevazu üzere bulunmakla aşılacak bir engel olarak görülmüştür. Bundan dolayı sûfîler, tevazu
ehli olma hususunda hassas davranmışlardır. Zira mutasavvıflar tevazuu kibrin karşıtı kabul
ettiklerinden, üzerinde en çok durdukları kavramalardan bir tanesi tevazu olmuştur. Onlara göre Azâzil,
kibri yüzünden lanetlenerek İblis olmuştur. Âdem, günahından tevazu ile tövbesi sayesinde
kurtulmuştur. Sûfîler göre kurtuluş, tevazuuyla gerçekleştiği gibi helâkse kibir iledir. Onların bu
noktada en büyük dayanakları Hz. Peygamber’den gelen nakillerdir. Bu nakillerin büyük bir kısmı yine
Hz. Âişe tarafından rivayet edilmiştir. Onlardan bir kaçı şöyledir: “Hz. Âişe nakleder: “Elbette siz, en
efdali olan tevâzûdan gaflet ediyorsunuz.”(Ebû Nuaym: trhsz/I, 47.) Gazâlî, bu hadisi Hz. Âişe’ den
şöyle nakletmiştir: “Sizin mağfiret edileceğiniz en büyük ibadetlerin başında tevazu gelir.” (Gazâlî:
2004/III, 393.) Âişe’nin (r.anh): “Sizin yaptığınız en faziletli ibadet, tevazudur” dediği de rivayet
edilmiştir (Gündüz: 2008, 190.) Bu konuda başka bir hadis Hz. Âişe’den (r.anh) şöyle rivayet edilmiştir:
“Kendisine öfkeli davranıldığı hâlde, yumuşaklık gösterene Allah’ın sevgisi vacip olur.” (Gündüz: 2008,
184.)
Sühreverdî’ye göre kişi, gerçek tevazua ancak kalbinde şuhud nurunun parlamasıyla erişebilir.
Çünkü müşâhede esnasında nefs erir. Nefsin tesirini yitirmesiyle kul, kibir ve ucbun aldatmalarından
kurtulur. Bu sâyede nefis, Hakk’a karşı itaatkâr, halka karşı mülayim olur. Gerçek tevazuu en fazla
içselleştirenlerin başında gelen kurb makamına erenlerin zirvesi Hz. Peygamber’dir. Bu konuda Hz.
Âişe’den rivayet edilen uzunca bir hadis-i şerif şöyledir. “Bir gece Resulullah’ı (sav) yanımda
bulamadım. Kadınlığın verdiği kıskançlık duygusuyla O’nun diğer zevcelerinden birinin yanına gittiğini
zannettim. Ve O’nu hanımlarının hücrelerinde aradım fakat bulamadım. Mescid’e vardım ve O’nu
orada secdeye kapanmış buldum. Secdede şunları diyordu: “Vücudum ve hayalim sana secde ediyor,
kalbin sana iman ediyor, lisanım seni ikrar ediyor, işte ben huzurundayım ey Yüce Mevla! Ey büyük
266 Yüksel GÖZTEPE
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
günahların bağışlayıcısı.” Sühreverdî, Peygamberin “Vücudum ve hayalim sana secde ediyor” sözünü
yorumlarken, tevazu ile varlık, benlik eserlerini yok ederek secdede zâhiren ve bâtınen varlıktan,
benlikten zerre eser kalmadığını ifade etmiştir (Sühreverdî: 1939, 174-175.) Sühreverdî’nin böyle bir
yorum getirebilmesi de ele almış olduğu hadis sayesindedir. Bu hadiste Âişe (r.anh) vasıtasıyla
gelmektedir. Allah Resulü’nün niyazında insanın birçok yönüne ışık tutan ifadeler yer almasaydı,
Sühreverdî’den insanın birçok melekesine ışık tutan bu ifadeleri duyamazdık. Ancak bazı sûfîler,
tevazuda da aşırıya kaçılmasını uygun bulmamışlardır. Muhammed Hadimî, tevazuda aşırıya kaçmayı
doğru bir davranış görmeyip bu konuda dengeli hareket etmenin gerektiğini ifade etmiştir. Ona göre
aşırı tevazu göstermek, insanı mürailiği ve kibre götürebilir. Bu durum da bir manevî sıkıntıdan
kurtulayım derken kişiyi kibir gibi daha büyük bir ahlâkî hastalığa maruz bırakabilir (Şimşek: 2016,
169.)
9. Hz. Âişe’nin İstiğfar ve Allah’ın İhsanı ile İlgili Rivayeti
İstiğfar, sûfîlerin zikre başlamadan önce mutlaka yapmaları gereken esaslardan birdir. Onlara
göre, istiğfarı yapmak için günah işlemek gerekli değildir. Gaflet ve zamanı iyi değerlendirmemek,
ibadetlerinden bir varlık görmek hatta kendinde bir varlık görmek bile şiddetle istiğfar yapılması
gereken durumlardır. İşte böyle bir hususa ışık tutacak Hz. Peygamber’den gelen hadisler, son derece
önemlidir. Bu konuda Hz. Âişe’den gelen bir nakil şu şekildedir: “Resulullah (sav); “Allah’ım! Beni
iyilik yaptıklarında sevinen, bir günah işlediklerinde ise Allah’tan mağfiret dileyen kimselerden eyle”
derdi.”(Gündüz: 2008, 185; Müslim, Salât 105; Ebû Davud, Tahare 60; Büyü’ 37.) Sühreverdî, bu
hadisten hareketle istiğfarı zâhirî ve bâtinî istiğfar olmak üzere iki kısma ayırmıştır. Zâhirî istiğfar, ihvan
ile bâtinî istiğfar ise Allah ile yapılır. Bâtınî istiğfar da Allah’ın azameti hissedilmelidir. İstiğfar
yapılırken sanki Allah’ı görüyormuş gibi huzurunda, mütevazı ve alçak gönüllü bir tavır içinde boyun
bükülerek durulmalıdır (Sühreverdî: 1939, 83.) Bu konuda Hz. Âişe’den nakledilen bir diğer hadis, şu
şekildedir: “Hz. Âişe, Allah Resulü’ne “Ey Allah Resulü, kıyamet günü şehitlerin yanında başkaları
bulunur mu?” diye sormuşlardı. Allah Resulü (sav) de şu cevabı vermiştir. “Evet, günde yirmi kez ölümü
hatırlayanlar.” (Mekkî: trhsz, 26; Gazâlî: 1989, 172.) Bu hadis, kişinin her gün yirmi kez ölümü aklına
getirmesi aynı zamanda yapmış olduğu günah ve hatalardan pişmanlık duyması anlamını zımnen
içermektedir. Günahlara pişmanlıkta bir nevi tövbe manasını tazammun etmektedir. Kulun böyle bir
halet-i ruhiye içerisinde bulunması da onun ubudiyette dua ve münacat içinde bulunduğunun farklı bir
tezahürü olarak kabul edilmiştir.
Hz. Âişe’den nakledilen şu hadis de bu noktada dikkat çekicidir: “Hz. Âişe, Ya Resulallah “O
kimseler ki, yaptıklarını yaparlar ve kalplerinde de korku vardır.” (Müminun 23/60) âyeti ile içki içen,
zina ve hırsızlık yapan kimseler mi kastedilmiştir” diye sormuş. Hz. Peygamber de: “Hayır, bu ayetle
oruç tutan, namaz kılan, sadaka ve zekât veren, fakat buna rağmen “Acaba bu amellerimiz kabul
edilecek mi?” diye korkan kimseler kastedilmiştir.” (Kuşeyrî: 2000, 217.) buyurmuştur. Hz. Âişe
Resulullah’tan (sav) şu hadisi de rivayet etmiştir. “Şüphe yok ki, ilâhî rahmet kendilerine çok yakın
olduğu haline Allah Teâlâ güler.” Hz. Âişe der ki; “Ya Resulallah! Annem –babam sana feda olsun,
Celâl ve İzzet sahibi Rabbimiz güler mi?” diye sordum. Buyurdular ki, “Ruhumu güçlü elinde tutan Zat-
ı Kibriya’ya yemin ederim ki, O güler. Bunun üzerine Hz. Âişe: “O halde güldüğü zaman sayı ile değil,
bol bol ihsanda bulunur, dedim diyor.” (Kuşeyrî: 2000, 224; İbn Mâce, Mukaddime 15.) Abdülkerim
Kuşeyrî, bu hadisi ele alarak Allah’ın gülmesinden kastın ne olduğu konusu üzerinde durmuştur. Ona
göre, Allah’ın vasfı olarak kullanılan “gülmek” Hakk Teâlâ’nın fiilî sıfatlarındandır. Gülmek, “Fazl ve
ihsanını izhar etmek” demektir. Nitekim “Arz bitki ile güldü” denir. “Bitkiyi izhar etti” demek istenir.
Ona göre Allah’ın kullarının ümitsizliğe düşmelerinden gülmesi demek, kulların kendisinden
bekledikleri fazl ve ihsanın iki mislini izhar ederek lütfunun hakikatini ortaya koyması demektir
(Kuşeyrî: 2000, 224.) Kulun ibadetleri yaptığı halde ibadetlerine güvenmeyip Allah’ın gazabından
korkması, onu rahmet-i ilahîyeyi çok daha fazla celp etmesini vesile olur. Nitekim birçok sûfî nazarında,
kişinin günahlarına acizlik duyması ibadetine güvenmesinden daha iyidir. Bu görüş gerek Abdulkadir
Tasavvuf Literatüründe Hz. Aişe 267
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
Geylanî’nin “Gavsiye Risalesi”nde ( Geylanî:1975, 14, 15) ve gerekse Ataullah İskenderî’nin “Hikem-i
Atâî”sinde vurgulanmıştır (İskenderî: 2016, 13-18.)
10. Akla Bakış ve Hz. Âişe Rivayeti
Sûfîlerin akla yaklaşımı, diğer düşünürlerin akla yaklaşımıyla aynı değildir. Onlar, aklı birçok
kategoriye ayırmışlardır. Akl-ı maaş, akl-maad, akl-ı kudsî ve akl-ı küllî gibi farklı akıl düzeylerinden
bahsetmişlerdir. Onlar, bu farklı değerlendirmeleri yaparken yaşamış olduğu içsel tecrübeleri kadar Hz.
Peygamber’den gelen akılla ilgili rivayetlerden destek almışlardır. Nitekim Mevlânâ Celaleddin Rumî,
aklın Hz. Muhammed’in yolunda kurban edilmesinin gerekliliğini her fırsatta “Mesnevi”sinde
vurgulamıştır. Onun bu konudaki ifadeleri, kişinin peygambere tam bir teslimiyetiyle akl-ı küll
seviyesinde bir idrak düzeyine yükseleceğini göstermesi açısından önemlidir. Zira Hz. Muhammed, akl-
ı küllü temsil etmektedir. Bu konuyla ilgilen sûfîlerden ikisi Kuşeyrî ve Sühreverdî’dir. Her ikisi de bu
hususta Hz. Peygamber’den gelen rivayetleri Hz. Âişe validemize dayandırmışlardır. Bu
dayanaklarından biri şu şekildedir: “Resulullah (sav) şöyle buyurmuştur: “Bir evin temeli, o evin
esasıdır. Dinin esası ise, Allah Teâlâ hakkında marifet, yakin vs., kötülükten men edici akıl sahibi
olmaktır.” Hz. Âişe: “Annem-babam sana feda olsun ya Resulallah! Men edici akıl ne demektir?” diye
sordu. Resulullah, “Kişinin Allah’a asi olmasını engelleyen ve Rabbine hırsla itaat etmeyi sağlayan
akıldır.” buyurdu.” Bu hadisten hikmet devşiren Kuşeyrî der ki, “Ulema lisanında marifet, ilim
manasına gelir. Onlara göre her ilim bir marifettir, her marifet de bir ilimdir. Allah hakkında âlim olan
herkes ariftir. Her arif de âlimdir.” (Kuşeyrî: 2000, 472.) Âyet ve hadislerden alınan ilhamın ışığında
sûfîler, aklı olmayı Allah’ın emirlerine ve yasaklarına itaat edip etmemekle paralel düşünmüşlerdir.
Yani kişinin akıllı oluşu, Kur’ân’da geçen Allah’ın emir ve ahlâkî değerlere uyup uymamayla doğru
orantılıdır. Eğer âyetlerde emredilenler yapılmayıp yasaklananlar yapılıyorsa bu, kişinin gerçek manada
akıllı olmadığının bir göstergesi kabul edilmiştir. Sûfîler göre akıllı kişi, ahiretini dünya karşılığında
değiştirmez. Nitekim İbn Meserre’ye göre, “zühd, Allah’ın kötülediği dünyayı terk ederek, övdüğü
ahirete önem vermektir. Dünya ahirete bir köprüdür ve mümin için bir hapishanedir. Aklıyla ve
bilgisiyle dünyayı arkasına atabilen kişi akıllı kişidir. Zühd, insanı Allah’ın rızasına ulaştıran en güzel
yoldur. O, Allah’ı yüceltenlerin kalbini saf ve berrak bir hale getirir. Zühd ve takva ile Allah’a yönelen
kişinin kalbi, Allah’ın yüce nurları ile dolar. Kalbinde dünyaya yer kalmaz ve böylece dünyanın kir ve
pasında kurtulur.” (Bardakçı: 2000, 71.)
Akıl konusunda Hz. Âişe’den nakledilen bir hadis de şu şekildedir: “Hz. Âişe Hz. Peygamber
(sav) Efendimize sorarak: “Ya Resulallah! İnsanlar ne ile birbirine üstünlük kazanır?” dedi. Efendimiz
de: “dünyada da ahirette de aklı ile.” cevabını verdi. Bunun üzerine Hz. Âişe (ra): “İnsanlar amellerine
göre cezalandırılmaz mı?” diye sorunca Resulullah (sav): “Akıl dışında başka bir şeyle Allah’a itaat
edilir mi? İnsanlar akılları kadar amel eder, ettikleri amel kadar da mükâfat alır. Veya ceza görürler.”
cevabını verdi.” (Sühreverdî: 1939, 317.) Burada görüldüğü üzere Âişe (r.anh.) sorgulayan zihne sahip
bir kişidir. “Hz. Âişe sorgulayan bir zihne sahip biri olduğu için gerek Kur’ân-ı Kerim’de olsun gerekse
Peygamber’in (sas.) sözlerinde anlayamadığı bir husus karşısına çıktığında konunun bizzat Hz.
Muhammed tarafından izah edilmesini talep etmiştir.(Kotan: 2017/III-I, 118-120.)
11. Riyazet ve Nefisle Mücahede ile İlgili Hz. Âişe Rivayeti
Tasavvuf tarihine bakıldığında başta Abdullah Tüsterî olmak üzere Abdulkâdir-i Geylânî gibi
birçok sûfînin aşırı derecede riyazet yaparak nefisleriyle mücahede ettikleri görülür. Nitekim Mevlânâ,
insanın seyr u sülûktaki riyazetinin önemin belirtmek için “lokmadan kesildi mi Lokman kesilir.”
(Mevlana: 2004/III, 26.) O bu ifadelerle hikmet pınarlarının açılmasını riyazete bağlamıştır. Genelde
nefsanî tariklerle seyr ü sülûk yapan sûfîler, az yemek, az uyumak ve az konuşmak ilkesini
benimsemişlerdir. Bazı sûfiler, riyazeti ahlâkı arındırmak olarak telakki ederler. Onlara göre nefis
riyazetle tabiatının dışına çıkabilir. Zira nefis manevî kirlerden ancak bu şekilde temizlenebilir. (Okşar:
2018, 188.)Yine sûfîlerin böyle yapmasının arakasında Hz. Âişe’den gelen hadis nakillerini
görmekteyiz. İşte bunlardan biri Hasan Basri’nin Hz. Âişe’den naklettiği şu hadistir: “Resulullah şöyle
268 Yüksel GÖZTEPE
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
buyurmuştur: “Cennet’in kapısını çalmaya devam ediniz ki, kapı size açılsın”. Hz. Âişe: “Bu kapıyı
nasıl açalım?” deyince Resûl-i Ekrem “Açlık ve susuzlukla” diye cevap verdiler.” Gazâlî, Hz. Âişe’nin
rivayetine dayanarak Resulullah’ın bir kere olsun midesini alabildiğine doldurmadığını belirtmiştir.
Hatta o, Âişe annemizin Resulullah’ın açlığına dayanamayıp ağladığı olduğunu söylemiştir. Eliyle
Efendimizin midesini mesh ederek “Anam babam size feda olsun, ihtiyacını defedecek kadar dünyalık
temin etsen ne olurdu?” demiştir (Gazâlî:2004/III, 95-96.) Gazâlî, Hz. Âişe’nin, Resulullah ahirete
gidinceye kadar ailesinin üç gün üst üste karnını doyurmadığı rivayetini naklettikten sonra müminlerin
annesinin şu sözüne yer vermiştir: “Dilesek doyabilirdik fakat başkalarını kendi üzerimize tercih
ederdik.” (Gazâlî: 2004/III, 298.) Zünnûn–ı Mısrî, “Ne zaman karnım doydu ise işi azıttım veya
azgınlığa meylettim.” demiştir. Hz. Âişe (r.ahn), “Resul-i Ekrem’den sonra icat olan ilk bidat doyasıya
yemektir.” demiştir. Başka bir sözünde ise: “İnsanların karnı doyunca nefisler dünyaya
meyleder.”(Gazâlî: 2004/III, 100.) buyurmuştur. Bu ve benzeri ifadelerin, sûfîlerin dünyaya karşı
göstermiş oldukları tepki harekâtına bir tür referans haline geldiği bir gerçektir. Zira gerek ilk zühd
ekollerinde olsun gerekse tasavvuf kuruluş döneminde ve ilk tarikat akımlarında olsun riyazet ve
dünyaya değer vermeme hususu son derece önemliydi. Bu akımların üstadları nazarında insanların
manevî tekâmülüne en büyük engel teşkil eden faktörlerin başında nefis gelmektedir. Tasavvuf
klasiklerine bakıldığında sûfîler, nefsi kontrol altına alınması için az gıda vermek suretiyle riyazete tâbi
tutmanın gerekliliği üzerinde durdukları görülür. Hatta bazıları az yeme hususunda o kadar ileri
gitmişlerdir ki bu olayı insan havsalası idrak etmek zorlandığından hayretler içerisinde kalır. Her ne
kadar sûfîlerin bazı uygulamalar ferdi planda kalmış olsa da bazı tekkelerde nefsin bir an önce aklın tam
kontrolü altına alınması için çetin riyazet temrinleri, halvete girme hadisesi gibi tekkenin esasları haline
gelmiştir. İşte halvet ve benzeri faaliyetlerin tatbik edilmesinde başta Hz. Âişe olmak üzere bazı
sahabîlerin rivayet etmiş olduğu hadisler çok etkili olmuştur. Hz. Peygamber’in gerçek manada
eğitiminden geçen yakınları ve dostları nefislerine arka çıkma hususunda son derece hassas davranmış
olmalarından ötürü ihtiyaçlar anında başkalarına nefislerine tercih etmede imtina konusunda tarihe altın
harflerle yazılacak hatıralar bırakmışlardır.
Bu mevzuda örnek sahabîler arasında yine Âişe’yi (r.anh) görüyoruz. Zira kendisi oruçlu iken
evinde çok az miktarda bulunan ekmeğini yiyecek isteyen fakire hiç tereddüt etmeden verebilmiştir.
Yani Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemde aile efradın hayat tarzı onları îsâr ehli kişiler olmalarını
kolaylaştırmıştır. Nitekim “Îsâr, asr-ı saadetten sonraki Müslümanlar arasında da, özellikle sûfîler
arasında çokça görünür. Bir defa büyük mutasavvıf Ahmed b. Asım Antâkî’nin (ö.239/853) dostlarından
otuz küsür kişi bir araya gelmişlerdi. Vakit gece idi, aç idiler, ama yanlarındaki ekmek hepsini
doyuracak kadar değildi, az idi. Bu ekmekleri küçük küçük dilimlere bölüp lambayı söndürdüler ve
sofraya oturdular, yemeye başladılar. Mumu tekrar yaktıklarında ekmek dilimlerinin yerli yerinde
durdukları görüldü. Herkes kendi yememiş, kardeşini kendisine tercih etmişti.” (Pusmaz: 2011/25, 96-
97.)
12. Çok Ağlamak ve Az Gülmekle ile İlgili Hz. Âişe Rivayeti
Seyr ü sülûkta ümit edilen hâllere kavuşabilmek ve istenilen makamlara ulaşabilmek için sâlikin
dikkat etmesi gereken birçok edep ve uyulması gereken birçok kaideler vardır. Sâlikin geçmişte yapmış
olduğu günah kirlerini temizlemesi açısından en etkili eylemlerinden biri, günaha gerçek pişmanlıkla
birlikte, Allah’tan haşyet duyarak ağlamaktır. Allah’ın gazabını giderme cihetinden ve cehennem ateşini
söndürme yönünden bir müminin gözyaşlarından daha etkili bir amel yok gibidir. Bu durum bazı
hadislerde ve önde gelen İslam âliminin eserlerinde sıklıkla vurgulanmıştır. Bizim burada temas
edeceğim hadis-i şerifler, bazı sûfîler tarafından eserlerinde ele alınmıştır. Bu hadislerden bazıları
şunlardır: “Hz. Âişe’nin naklettiğine göre Peygamberimiz şöyle buyurmuştur: “Ey Muhammed ümmeti!
Allah’a yemin ederim ki, hiç kimse köle ya da cariyesinin zina etmesini Allah’tan daha çok kıskanmaz
Ey Muhammed ümmeti! Allah’a yemin ederim ki benim bildiklerimi bilmiş olsaydınız az güler, çok
ağlardınız.” (Buharî, Küsûf 2, 4, 5, 13; Müslim, Küsûf 1, 8; Gündüz: 2008, 71; Gazâlî: 2004/III, 109.)
Tasavvuf Literatüründe Hz. Aişe 269
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
Gazâlî, Hz. Âişe’nin rivayetlerinde, hava değişip rüzgârlar esmeğe başladığı vakit, Resul-i Ekrem’in
benzi değişir, evin içinde sağa sola gezinir ve içeri dışarı girer çıkardı. Bütün bu tutum ve davranışı
Allah’ın azabından korktuğu için idi.”, diyor (Gazâlî: 2004/IV, 249.)
Yukarıda geçen hadisler Âişe’yi (r.anh.) son derece etkilemiş olmalıdır ki o şöyle demiştir:
“Unutulup gitmeyi ne kadar da istedim.” Hz. Âişe’nin (r.a): “Budanan bir ağaç olmayı yahut da hiç
yaratılmamış olmayı ne kadar isterdim” dediği kendisinden rivayet edilmiştir. Yine Hz. Âişe’den
(r.anh.) bir başka rivayete göre, o, bir ağacın yanından geçerken: “Ah ne vardı? Keşke ben de şu ağacın
yapraklarından biri olsaydım” demiştir (Gündüz: 2008, 281.) Hz. Âişe, zâhidlerce Allah korkusundan
çok ağlayan biri olarak takdim edilmiştir. Onu bu şekilde kabul edenlerden birisi Hz. Ebu Bekir’in
torunu Kasım b. Muhammed şöyle nakletmiştir: “Mûtâdım üzere yine bir gün sabah namazını kıldıktan
sonra Hz. Âişe’yi ziyarete gittim. O, kuşluk namazını kılıyor ve namazında “Allah lütfedip bizi kavurucu
Azaptan korudu.” (Tur 52/27) âyeti okuyor ağlıyor ve durmadan tekrar ediyordu. Beklemekten usandım.
O bitirmedi, ben de bırakarak çarşıya çıktım. Kendi kendime: “İşimi bitireyim, sonra ziyaretine
giderim.” dedim. İşimi bitirip döndüğümde, yine aynı hâlde âyeti tekrar ederek ağlamakta olduğunu
gördüm.” (Gazâlî: 2004/V, 139.) Bu rivayet, yeğeni tarafından nakledildiği için, biraz abartılı
bulunabilir. Ancak Âişe’nin (r.anh.), siyasetten uzak durduğu sıralarda nasıl bir yaşantı içerisinde
olduğuyla ilgili hizmetçilerinden gelen rivayetler bakıldığında bu durumun abartılı olmadığını görürüz.
Bu hâlin onda, aynı zamanda siyasî faaliyetlerindeki pişmanlığından kaynakladığını söyleyebiliriz.
Buna benzer birçok analiz yapılabilir. Ancak şurası bir gerçektir ki öncelikle dört halife ve Ebû Zer
Gıfarî, Ebû Derdâ gibi sahabîler sûfîlerin zühd hayatı üzerinde büyük etki yaptıkları gibi Peygamber
(sav) başta kızı Fatıma (r.anh.) olmak üzere hanımları da örneklik etmiştir. Çünkü onlar, Hz. Peygamber
bütün hallerine vakıf birinci derecede yakınlar ve özel talebeleridir. Allah’ı en iyi bilen ve azametini en
fazla idrak eden Resulullah’ın âlemlere rahmet bir elçi ve azim bir ahlâk üzere olmasına rağmen azamet-
i ilahîye karşısındaki davranışlarını bizzat müşahede etmişlerdir.
Yukarıdaki paraflarda geçen gerek Hz. Âişe’den gelen hadis-i şerifler olsun gerekse bizzat
kendisinin Allah korkusundan kaynaklan kaygılarından dolayı budanmış bir ağaç olma arzusu ve ileri
seviyedeki takvası nedeniyle Allah’ın huzurunda hesap vermek düşüncesinin kendisini sevk ettiği haşyet
hâli de daha sonraki asırlarda gelen sûfîlere model olmuştur.
13. Merhamet ve Yumuşak Muamele İle İlgili Hz. Âişe Rivayeti
Her canlıya merhametle ve yumuşaklıkla muamele etmek mutasavvıfların vazgeçemediği
vasıflarından birdir. Zira yaratılanı yaratandan ötürü sevme prensibi ve mahlûka şefkatli davranmak,
sûfîlerin hiçbir zaman vazgeçemedikleri esaslarıdır. Bu esası görüşlerine temel edinen sûfî
mütefekkirlerden biri olan Gazâlî’ye göre rıfk ve yumuşaklık makbul görülen bir şeyken, hiddet ve
şiddet tasvip edilmeyen ve reddedilen bir harekettir. Şiddet, gazap, öfke ve hırs gibi kötü ahlâkların
sonucu olurken, yumuşak muamele ise güzel ahlâkın neticesidir. Güzel ahlâk, öfke ve şehvet
kuvvetlerini dizginleyip irade altına almakla mümkün olur. Gazâlî, “İhyâ”da canlılara yumuşak ve
merhametli davranmanın faziletlerini ele aldığı yerde hadislerin ekseriyetini Hz. Âişe’den rivayet
etmiştir. Aşağıdaki hadiselerin hemen hemen hepsi Gazâlî’nin eserinde geçmektedir.(Gazâlî: 2004/III,
205-207.) “Ya Âişe! Şüphesiz ki, Allah refiktir. Yumuşaklığı sever. Yumuşak huyluluk karşılığında şiddet
ve başkası için vermediğini verir” buyurdu.” (Müslim, Birr 77; Gündüz: 2008, 183-184.) Hz. Âişe’den
(r.anh.) rivayet edildiğine göre, Resulullah (sav) şöyle buyurdu: “Yumuşaklık, lütuf ve yardım, gözle
görülen bir yaratık olsaydı, Allah’ın yaratıkları içerisinde ondan daha güzeli görülemeyecekti. Cehalet,
ahmaklık da gözle görülen bir yaratık olsaydı, Allah’ın yaratıkları içerisinde ondan daha çirkini
görülemeyecekti.” (gündüz: 2008, 184.) “Rıfk bir şeye girdi mi onu mutlaka süsler, bir şeyden de
çıkarıldı mı onu mutlaka çirkin kılar.” (Müslim, Birr 78; Ebû Davud, Cihâd 1; Edeb 11; Gündüz: 2008,
184.) “Allah kulları hakkında hayır dilerse, yaşayışlarında onlara yumuşak huyluluk nasip eder. Onlar
hakkında şer dilerse yaşayışlarında kaba ve sert bir tabiat verir.” (Gündüz: 2008, 184.) “İnsanlardan
her yumuşak huylu, ince kalpli, hoş geçimli ve cana yakın kimse, cehennem ateşine haram kılınmıştır.”
270 Yüksel GÖZTEPE
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
(Gündüz: 2008, 184.) “Peygamber Efendimiz Hz. Âişe’ye (r.anh) şöyle demiştir: “Yumuşak huylu ve
nazik ol; öfkeden ve çirkin şeyden şiddetle kaçın, çünkü yumuşaklık nerede bulunursa orayı süsler ve
yumuşaklık nerede bulunmaz ise orası lekelenir.”(Müslim, Birr 23.)
Merhamet ve sevgi tasavvufî düşüncenin temel esaslarından olduğundan sûfîler nazarında
tartışmasız irfanî yolun esasların teşkil etmişlerdir. Onlara göre, kâinatın yaratılışın temel ilkesi de
muhabbettir. İşte bundan dolayı sûfîler, insana çok farklı bir gözle bakarlar. Hatta onlara göre, Allah’ın
manevî tecelli yeri olarak tasvir ettikleri insan kalbini incelten kimseler, iki cihanda da bedbaht
olacaklardır (Türer: 1995, 581.) Aynı zamanda Hz. Peygamber, sadece insanlara karşı yumuşak ve nazik
olmayı tavsiye etmeyip bütün canlılara karşı böyle davranılması gerektiğini salık vermiştir. O’nun bu
konudaki tavsiyelerinden bir tanesi şu şekildedir: “O, inatçı bir deveyle mücadele eden Hz. Âişe’ye
“hayvana karşı yumuşak davranmasını emretmiştir.” (Alper: 2008, 56.)
Hz. Âişe’den gelen bazı hadisler, sûfîlerin en çok eserlerinde kullandıkları, hayatlarında en fazla
üzerinde durdukları ve seyr ü sülûklarında bir pusula gibi faydalandıkları onlara yol gösteren rehberler
olmuştur. İşte aşağıdaki şu iki hadis-i şerif bunlardan bir kaçıdır.
“Hz. Âişe (r.anh) anlatıyor: “Yanıma bir kadın girdi. Beraberinde iki kız çocuğu da vardı. Bir
şeyler istedi. Aksi gibi yanımda bir hurmadan başka bir şey yoktu. Onu verdim. Kadın aldı ve ikiye
bölerek kızlarına taksim etti. Kendine pay ayırmadı. Çıkıp gittiler. Arkadan Resulullah (sav) girdi.
Durumu ona anlattım. Dedi ki: “Kim bu şekilde kızlarla imtihan edilir, o da bu kızlarına iyi davranırsa,
kızlar, onun için, ateşe karşı perde olurlar.” (Gündüz: 2008, 197-198; Buharî, Zekât 10, Edeb 19;
Müslim, Birr 147; Tirmizî, Birr 13.)
“Hz. Âişe (r.anh) şöyle demiştir: “Bedevilerden bir takım insanlar, Resulullah’ın (sav) yanına
geldiler de: “Siz çocuklarınızı öper misiniz?” dediler. “Evet!” cevabını verdi.” Vallahi biz
çocuklarımızı öpmeyiz.” dediler. Bunun üzerine Resulullah (sav): “Allah sizden merhameti aldıysa ben
ne yapabilirim?” buyurdu.”(Gündüz: 2008, 198; Buharî, Edeb 18; Müslim, Fezail 64.)
Yukarıda verilen hadisler ve bu hususta ilk devir sûfîlerin sözleri birçok mutasavvıf şairin çok
hikmetli şiirler kaleme almasına vesile olmuştur. İlki Yunus Emre’ye, ikincisi Alvarlı Efendi’ye ait şu
şiirlerde bu nokta vurgulanmıştır:
“Elif okuduk ötürü,
Pazar eyledik götürü,
Yaratılanı hoş gör,
Yaratandan ötürü.” (Gölpınarlı:1995, 9.)
“Âşık der incidenden,
İncinme incidenden,
Kemâlde noksan imiş,
İncinen incidenden.” (Çelik: 2013/I, 606.)
14. Kadınların Erkekleri Hükmü Altına Almaları Hususu ve Hz. Âişe
Mevlânâ Celaleddin Rûmî, kadınların fizikî yönünden zayıf yapılarına rağmen bilgili eşlerine
hükmettiği, cahil ve eğitimsiz eşlerin ise kadınlara hükmettiği görüşündedir. Onun, bu kanaate
ulaşmasında bizzat hayat tecrübesini kendisine sunmuş olduğu verilerin yanı sıra İslamî kaynaklardan
edindiği bilgiler de ektili olmuştur. Mevlânâ, Hz. Muhammed ile Âişe’nin (r.anh) diyaloglarından
hareket ederek entelektüel insanların eşleriyle muamelesini ele almıştır. Mevlânâ’ya göre, bir kişi
Tasavvuf Literatüründe Hz. Aişe 271
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
yiğitlikte ister Zâloğlu Rüstem gibi olsun isterse Hz. Hamza’dan ileri geçsin hükmetme hususunda
hanımının esiridir. Sözleriyle bütün âlemi sarhoş eden Hz. Muhammed bile “Kellimînî yâ Humyerâ”
demiştir. Yani “Benimle konuş ey Hümeyra” buyururmuştur. Mevlânâ’ya göre, zâhire su ateşten üstün
olsa da, su bir kaba konunca ateş onu fıkır fıkır kaynatır. İkisini arasına bir çömlek oldu mu ateş, o suyu
yok eder, hava haline getirir. Görünüşte su nasıl ateşten üstünse, erkek de kadından üstündür; fakat
hakikatte onu istemektedir ve ona mağlûptur. (Çatak: 2015, 59.) Böyle bir özellik ancak insanlarda
vardır. Çünkü insanda muhabbet vardır. Hayvanın muhabbeti azdır ve bu da hayvanların insana göre
eksik olmasından ileri gelmektedir. Büyük sûfî Mevlânâ’ya göre, bu husus Peygamber’in (sav) buyruğu
şöyledir: “Kadınlar, akıllı kişilere, ehli dil olanlara fazlasıyla galip olurlar. Fakat cahiller, kadına
galebe ederler.” Kaba ve cahil insanların kadınlara hâkim olmaları gönül ehli olmaktan uzak olmaları
sebebiyledir. Zira onlarda acıma, lütfetme, sevme azdır. Tabiatlarında, yaratılışlarında hayvanlık
hâkimdir. Sevgi ve acıma, insaflı olma insanlık vasfıdır, hiddet ve şehvet, kabalık ise hayvanlık vasfıdır.
Kadın, sadece sevgili değil, Hak nurunun eseridir. Hatta Mevlânâ, kadının değerin ifade etmek için
kadının bir insanın yaratışına vesile olmasından dolayı aşırı mübalağa yaparak sanki onu yaratılışındaki
rolünden dolayı yaratılmış değil, yaratıcı olarak görür (Mevlana: 2004/I, 216.)
Hz. Peygamber ile Âişe (r.anh) arasında geçen bu diyalogdan hareket eden Mevlânâ’nın,
kadınların erkeklere hâkim olması görüşüne ulaşmasında büyük bir etken olduğu kadar sûfîlerin insana
bakışının rolü olduğu muhakkaktır. Hatt-ı zatında ekseriyetle sûfîler, insanın üstünlüğünü, tıpkı Kur’ân-
Kerim’de olduğu gibi, takvada görerek her hangi bir cinsiyete bağlamazlar. Onlara göre, nefsine hâkim
olan erkek olsun kadın olsun ricâl kabul edilir. Aynı şekilde ister erkek olsun isterse kadın nefsine
mağlup olduğu zaman nisâ olarak kabul edilir. Aslında kişinin efdâliyeti ve raculiyeti nefsine hâkim
olup olmamasıyla doğru orantıdır. Kur’ân-ı Kerim’de “الرجال قوامون على النساء” (Nisa 4/34.) bu âyette
erkeklerin kadınlara üstünlüğü evin geçimini sağlamlarından dolayı birçok tefsirde erkeğin kadına
üstünlüğü şeklinde yorumlansa da İslam hukukunda ev reisliği normalde erkeğin hakkı olmasına rağmen
eğer erkek evin geçimini yerine getiremeyip kadın geçimi üstlenirse bu durumda ev reisliğinin kadına
geçeği hükmü de mevcuttur. Yukarda zikredilen âyetin işaret ettiği gibi, evin nafakasını temin
etmesinden dolayı efdaliyet erkeğe verilip bu vasfını kaybetmesiyle elinden bu vasıf alınıyorsa başta
takva ile ilgili يكم اتقه âyet olmak (Hucurat 49/13.) üzere ahlâklı ve erdemli olmayla ilgili ان اكرمكم عند للاه
ayet ve hadislerden işaretiyle başta sûfîlerin böyle bir anlayışa ulaşmalarında etkili olmuştur. Şunu da
belirtmeliyiz ki bazı sûfîlerin âyet ve hadislerden almış oldukları ilham vesilesiyle üstünlüğü cinsiyeti
ötesinde nefsin istekleri karşısında insanın takınmış olduğu tavra göre değerlendirirken, Mevlânâ, bu
geçen delillere ek olarak bizzat Hz. Peygamber ile Âişe (r.anh) arasındaki diyaloğu “Mesnevî”sinde
zikrederek delil getirmesi son derece anlamlıdır. Çünkü Peygamber’in (sav) bizzat ailesinden örnek
vermek İslam’ın aile sistemine temelin teşkil edecek en köklüsünü referans olarak vermek demektir.
15. Semâ‘ ve Hz. Âişe Rivayeti
Semâ‘ bütün sûfîler tarafından insanı Allah’a yaklaştıran ve vecd yönüyle onu yücelten bir
vesile olması nedeniyle benimsenmiş, kâmil insan olma yolunda bir vasıta olarak görülmüştür. Nitekim
zikrin insanı vecde getiren en güzel örneklerinin başında semâ’ zikredilmiştir. Her ne kadar semâ’ sûfîler
nazarında önemli olsa da âlimlerle sûfîler arasında büyük tartışmalar sebep olmuştur (Arpaguş: 2007/III,
369-370.) Bu sebepten ötürü tasavvuf ilmini izah eden eserlerde sûfîlerin Cüneyd-i Bağdadî gibi önde
gelenleri semâ’ hakkında müspet fikirler serdederken, Serrâc et-Tusî gibi ilk tasavvufî eserlerin
yazarlarından bazıları eserinin belli bir bölüm semâ’ya ayırırken Abdülkerim Kuşeyrî’de olduğu gibi
bazı sûfî müellifler ise müstakil semâ’ risâlesi kaleme almışlardır. Eserlerinde semâ‘ya geniş yer
verenlerden biri de Gazâlî’dir. Muhammed Gazâlî’nin “İhya”sının ikinci cildinde geniş yer vermiş
olduğu semâ’ konusu âlimler nazarında da kabul görmüş veya müsamahayla karşılanır olmuştur. Daha
sonraları zikir meclislerinde semâ’ yapmak başta Ebû Said Ebu’l-Hayr olmak üzere Mevlânâ Celaleddin
Rumî ile zirveye yükselmiştir. Sûfîlerin âlimlere karşı semâ‘yı savunurken haram diyen muhatapların
ileri sürdükleri delillerde olduğu gibi Peygamber’in (sav) söz ve takrirlerini hüccet olarak sunmuşlardır.
272 Yüksel GÖZTEPE
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
Bu delillere baktığımızda Hz. Âişe’nin davranışları karşısında Peygamber’in (sas.) almış olduğu tavırlar,
en büyük modeller olarak görünmektedir. Hz. Muhammed’in bir olayı görüp sukut etmesi veya müsaade
istenmesi karşısında izin vermesi bunun en güzel örneğidir.
Hz. Peygamber’in, Habeşistanlı bir grup çalgıcı topluğunun mizmar (kaval) ve defler çalarak
raks ederek kılıç kalkan oynamalarını gören Hz. Âişe’ye, seyretmeyi isteyip istemediğin sorar, onun da
seyretmek istediğini söylemesi üzerine ön tarafında ayakta duran Allah elçisine dayanarak seyretmesi
olayını (Gündüz: 2008, 209-210.) sûfîler kendilerinin semâ‘ yapmalarına önemli bir delil kabul
etmişlerdir. Başka bir delil ise yine bayram günü Hz. Âişe’nin iki cariyenin def çalarak eğlenmelerini
seyrettiğini gören babası Ebû Bekir’in (ra.) müdahalesine Peygamber’in (sas.) engelleyip, “Her milletin
bir bayramı vardır, bu bizim bayramınızdır.” (Buharî, İ‘deyn 3.) diyerek engel olması olayıdır (Gündüz:
2008, 209; Ankaravî: 2007, 312-313.) Sûfîlerin ekseriyeti, Âişe’den (r.anh) gelen bu olaylardan
hareketle semâ‘, raks ve vecde gelmelerin mubah olacağına hükmetmişlerdir. Bir noktada Hz. Âişe’den
gelen bu rivayetler, ekseriyet sûfîlerin büyüklerinin de içinde olduğu birçok mutasavvıf için semâ’
yapmaya veya semâ‘ meclislerine katılmaya dinî dayanak olmuştur. Hz. Âişe’den gelen rivayetlerde,
hem Ebu Bekir hem de Hz. Ömer’in olayı dinen sakıncalı olacağı düşüncesiyle müdahalesi geçmektedir.
Klasiklerimizde farklı rivayetleri tercih etmiş olsalar da sonuçta bu olaydan semâ’nın caiz olacağına
hüküm çıkarmışlardır. Bu rivayetler, semâ‘ ve zikrin defler eşliğinde dönerek yapılmasına daha sonraki
asırlarda ney, ud gibi çalığılar eşliğinde yapılmasının mubah olmasına delil olarak getirmişlerdir
(Gündüz: 2008, 185; Tûsî: 1996, 267.)
SONUÇ
Hz. Âişe’den gelen hadis rivayetleri, tasavvufî düşüncenin şekillenmesinde son derece etkili
olmuştur. Çünkü mutasavvıfların sıklıkla kullandıkları birçok hadis-i şerif Hz. Âişe vasıtasıyla
gelmektedir. Biz burada sadece birkaç tanesinden bahsettik. Bazen Âişe’nin (r.anh) rivayet ettiği hadisi
alıp, onun getirmiş olduğu yorumu eleştirerek onun bu noktada meseleye bütüncül bakmadığını belirten
mutasavvıflar olmuşsa da bu durum çok azdır. Onu bu yönüyle tenkit eden isimlerden biri İbnü’l-
Arabî’dir. Onun, “Fusûsu’l-Hikem” adlı eserinde rüya bahsini ele alırken hem Âişe annemizin rivayetini
kullanıp hem de onun bütünlüğü görmediğini ifade ederek başka hadis-i şerifleri ele alarak farklı
açıklamalar yapması bir yana genel itibariyle bu rivayetler sûfîlerin ufuklarını açmıştır.
Hz. Âişe’nin hem yaşantısı hem de nakletmiş olduğu hadisler sûfîlerinin mistik tecrübelerinin
ifade edilmesinde etkili olduğu gibi irfânî bakış açılarını izah etmede de son derece faydalı olmuştur.
Bu sayede mutasavvıflar, erkek egemen toplumlarda üstünlüğün zâhirî bedensel yönde olmadığını
bilakis üstünlüğün Kur’ân’ın da belirtiği gibi takvada ve nefse hâkimiyette olduğunu daha rahat dile
getirmişlerdir. Yine onun rivayetleri vesilesiyle birinci derecede Peygamber ailesinin yaşantısının ne
kadar sade bir durumda olduğunu müşahede etmişlerdir. Böylece mutasavvıfların, riyazet içinde bir
hayat sürerken bu rivayetlerin Hakk’a vuslatta önlerinde sürekli bir ışık olduğunda şüphe yoktur. Bazı
sûfîlerin tasavvufun bütünüyle edep ve ahlâktan ibaret olmasını söylemesinde başta Hz. Âişe’den gelen
rivayetler en az diğer etmenler kadar etkili olmuştur. Kişinin merhamet ve şefkatli olması, çok ağlayıp
az gülmesi ve ahiret hayatı için hazırlıklı olması ve insanın aklını kullanmak suretiyle cennete gideceği
gibi konularda da müminlerin annesi Âişe’den gelen hadisler son derece önemlidir. Yine âriflerin sürekli
eserlerinde vurguladıkları gerek şükreden kul olma hususu ve şeytanın Müslüman olma olayı olsun
gerekse sürekli istiğfar hali üzere olma hususu olsun ondan gelen rivayetlerle daha iyi anlaşılmaya zemin
hazırlamıştır. Sûfîlerin üzerinde en fazla durduğu ve söz söylediği konulardan semâ’nın mubah olmasın
hadisesi yine Âişe’den (r.anh) gelen rivayetlerle aydınlatılmıştır.
Tasavvuf Literatüründe Hz. Aişe 273
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
KAYNAKÇA
Ahmed b. Hanbel (2012), Kitabü’z-zühd, Tercüme: M. Emin İhsanoğlu, İz Yayıncılık, İstanbul.
Aksu A., (2015), Vefa, Sadakat ve Fedakârlık Örneği Hz. Hatice”Hazreti Hatice Sempozyum Bildirileri,
Sivas Belediyesi, Sivas.
Alper, H., (2008), “Hz. Âişe’nin Dilinden Hz. Peygamber”, İslam Kadın ve Toplum (Kadın Panelleri),
Türkiye Diyanet Vakıf Yayınları, Ankara.
Ankaravî, İ. R., (2007) Ankaravî, “Makâsid-i Aliyye fî Şerhi’t-Tâiyye” Osmanlı Tasavvuf Düşüncesi,
Hazırlayan: Mehmet Demirci, Vefa Yayınları, İstanbul, s.312-313.
Arpaguş, S., (2007), “Hüccetü’s-Semâ’, XVIII. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Mûsikî, Semâ’ ve Devran
Hakkındaki Dinî Tartışmalar ve İsmâil Ankaravî’nin Semâ’ Müdâfaası”, Marife, Yıl: 7, Sayı:
s.369-399.
Attar F., (2002), Tezkiretü’l-Evliya, Tercüme: Süleyman Uludağ, I-II, Mavi Yayıncılık, İstanbul,
Bardakçı, M. N., (200), Sosyo-Kültürel Hayatta, Fakülte Kitabevi, Isparta.
Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail (Tarihsiz), el-Câmiü’s-Sahih, İstanbul.
Çatak, A., (2015), “Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin Mesnevi Adlı Eserinde Su Metaforu”, Gümüşhane
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. IV, Sayı:7, s. 35-65.
Çelik, İ., (2013) “Alvarlı Efe Hazretlerinde İnsan Şahsiyeti”, Uluslararası Hâce Muhammed Lutfî
(Alvarlı Efe) Sempozyum (25-26 Nisan 2013, Erzurum) Bildiri, 2013, c. I, s.597-607.
Ebû Dâvud, Süleyman İbnü’l-Eş’as es-Sicistânî (1999), Sünenü Ebî Dâvûd et-Tayâlîsî, Muhammed b.
Abdü’l-Muhsin et-Turkî (Thk.), Mısır: Dâru’l-hicr
Gazâlî, Ebû Hamid b. Muhammed b. Ahmed el-Gazâlî (2004), İhyâu Ulûmi’d-din, I-V, Dârü’l-Va’yi
bi’l-Haleb, Haleb.
-----, (1989), Mükâşefetü’l-Kulûb, Tercüme: Salih Uçan, Çilek Yayınları, İstanbul.
Geylânî, Abdulkadir (1997), el-Günye, Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut.
----- (2001), Fütûhu’l-Gayb, Tercüme: Abdülkadir Akçiçek, Alperen Yayınları, Ankara. ……
(1975), Füyûzât-ı Rabbâniyye, Çeviren: Celal Yıldırım, Bedir Yayınları, İstanbul.
Gölpınarlı, A., (1995), Yunus Emre, İstanbul.
Güloğlu, N., (2007), Tasavvufta Kadın ve Ebû Abdurrahman Sülemî’nin Zikru’n-Nisveti’l-
Müteabbidâti’s-Sûfiyyat Adlı Eser, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Konya.
Gündüz, M., (2008), Müsnet-i Âişe, , Konevî Yayınları, Konya.
Erzurumlu Hakkı, İbrahim (1984), Mârifetnâme, Hazırlayan: M. Fuad Başar, Kit-San Yayınları,
İstanbul.
Hatipoğlu, M. S. H., (1973), Hazret-i Âişe’nin Hadis Tenkidciliği, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Yayınları, Ankara.
Hucvirî, Ali b. Osman Cüllâbî (1982), Keşfu’l-mahcûb, Tercüme: Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları,
İstanbul.
Isfâhânî, Ebû Nuayım Ahmed b. Abdullah(Tarihsiz), Hilyetü’l-evliyâ, I-II, Daru’l-kütübü’l-ilmiyye,
Beyrut.
İbnü’l-Arabî, Muhyiddin, (2006), Fusûsu’l-Hikem, Çeviren: Ekrem Demirli, Kabalcı Yayınları,
İstanbul.
274 Yüksel GÖZTEPE
Turkish Studies Volume 13/25, Fall 2018
-----, (Tarihsiz), Fütuhatü’l-Mekkîyye , I-IV, Darü’l-fikr.
İskenderî, İbn Ataullah (2016), Hikem-i Atâiyye, Çeviren: Yahya Pakiş, Semarkant, İstanbul.
Kahraman, A., Kadın Fakihlerin Öncüsü: Hz. Âişe” Diyanet İlmi Dergi, c.XLV: 45, Sayı: II, s.73-90.
Kelâbâzî, Ebû Bekr b. Muhammed b. İshak (1993), et- Taarruf li-mezhebi ehli Tasavvuf, Daru’l-
kütübü’l-ilmiyye, Beyrut.
Konuk, A. A., (2002), Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, I-IV, Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı
Yayınları, İstanbul.
Koşar, Y., (2018), Şemsüddin Muhammed b. Eşref es-Semerkandî’de Nefis ve Marifetullah, Turkish
Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic, Volume 13/9, Spring 2018, p. 175-194, ISSN: 1308-2140, DOI Number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13364, ANKARA TURKEY.
Kotan, S. D., (2017), “Öğrenen –Öğreten- Uzmanlaşan Model Şahsiyet: Âişe Validemiz”, Yakın Doğu
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 3, c.III, Sayı: I, s.113-123.
Kuşeyrî, Ebu’l-Kasım Abdulkerim ibn Havâzin(2000), er-Risaletü’l-Kuşeyriyye, Tahkik: Abdulkerim
Atâ, Mektebetü’l-Esed, Dimaşk.
Mekkî, Ebû Tâlib (Tarihsiz), Kûtu’l-kulûb, I-II, Daru Sadır.
Ebu’l Hüseyin Müslim, İbnü’l-Haccac el-Kuşeyrî (Tarihsiz), Sahîhu Müslim (el-Câmi’u’s-sâhih), nşr.
Muhammed Fuad Abdülbâkî, Ofset, İstanbul.
Pusmaz, D., (2011), “Kur’an’da İsar Kavramı”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:
25, s.77-104.
Rumî, Mevlana Celaleddin (2004), Mesnevi, Tercüme: Veled İzbudak, Gözden Geçiren: Gölpınarlı A.
B., Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İstanbul.
Sühreverdî, Ebû Hafs b. Muhammed b. Abdullah(1939), Kitabü avârifi’l-maârif, Mektebetü’l-
Alâmiyye, Mısır.
Şimşek, H. İ., (2016), Osmanlı’da Müderris Bir Sûfi “Muhammed Hâdimî, Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî
Görüşleri, Hikmetevi Yayınları, İstanbul.
Rabbânî Ahmed-i Faruk, (2017), Mektûbât-ı Rabbânî, Hazırlayan, Orhan Ençakar, Yasin Yayınları, I-
II, İstanbul.
Tahanevî, Şeyh Eşref Ali, (1995), Hadislerle Tasavvuf, Hazırlayanlar: H. Zaferullah- Ahmed Yıldırım,
Umran Yayınları. İstanbul.
Tatçı-Ç., Mustafa, H., (1996), Türk-İslâm Tasavvuf Geleneğinde Rüya, İstanbul.
Tûsî, Ebû Nasr Serrâc(1996), el-Luma’, Tercüme: H. Kamil Yılmaz. Altınoluk Yayınları, İstanbul.
Türer, O., (1995), “Yunus Emre’de Barış ve Mutluluk” (Uluslarası Yunus Emre Sempozyumu Ankara ,
7-10 Ekim 1991)”, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay.,
S. 69 , Kongre ve Sempozyum Bildirileri Dizisi:2, s. 574-585, Ankara.
Uludağ, S., (1998), Sufi Gözüyle Kadın, İnsan Yayınları, İstanbul.
Zihni, M. E., (1982), Tarihte İz bırakan Meşhur Kadınlar, Sadeleştiren: Bedreddin Çetiner, I-II,
İstanbul.
Top Related