Filozofski fakultet Univerziteta u BeograduOdeljenje za Arheologiju

SEMINARSKI RADTema:

Vikinzi na Britanskim ostrvima:Problematika arhitekture

Predmet:Arheologija ranog srednjeg vekaMentor: Student:Prof. dr Mihajlo Milinković Aksel Ben Sasi 2004-64/AR

Beograd, jun 2015. god.

Sadržaj

Uvod …………………………………………………………………………………………………………………………….….……. 21. Razlozi pomeranja stanovništva …………………………..………………………..………………………….…...…. 32. Geografija Skandinavije …………………………………………………………………………………………………...… 53. Arhitektura kao odraz porekla i kulture? .................................................................................. 6

3.1 Langhus - Severna Škotska, Farska ostrva, Šetland i Orkni ………….....….….……..….. 6 3.2 Irska - Longhpuirt i Dablin ……………………………………………………….………………..….... 10 3.3 Engleska …..………………………………………………………………………………….……………...…. 14 - Ruralna naselja ..……………….………………..…………………………………………. 16 - Utvrđenja i gradovi ..………………………………………………………….……........ 17 - Jork ……………………………………………………………………………………….………. 20

4. Arhitektura grobova ……………………………………………………………………………………………………….… 22Zaključak …………………………………………………….…………………………………………………………………….... 48Literatura …………………………………………………………………………………………………………………………..... 50Indeks ilustracija i fotografija …………………………………………………………………………………………..…… 52

1

Uvod

ikinzi su (iako naširoko poznati iz pisanih izvora) pomalo neuhvatljivi što se tiče arheoloških nalaza. Skandinavsku umetnost možemo vrlo lako prepoznati na skulpturi, nakitu i ornamentima, ali skandinavske grobove i posebno građevine je često teško

identifikovati. U ovom radu ćemo se, upravo zbog toga, fokusirati na široku oblast Britanskih ostrva u nadi da ćemo kroz obradu glavnih nalazišta uspeti da nađemo zajedničku nit. Ovaj rad je u suštini prvenstveno vezan za arhitekturu zato što je često ona odraz socijalne organizacije. Takođe, preko nje možemo da odredimo i prirodu ljudi koji su tu živeli i radili. Što se tiče Skandinavije, glavni nosilac arhitekture je Longhaus (staronorveški “langhus”) pravougaone osnove sa svojim drvenim lučnim dizajnom i trodelnom podelom prostora koju čine štala, prostor za rad i glavna soba. Iako postoje varijante osnovnog tipa, centralni dizajn i uloga su isti i stoga nam to predstavlja jednu od logičnih polaznih tačaka. Pored ruralnih ostataka, osvrnuću se i na urbane sredine i utvrđenja, jer je njihova uloga u ovom periodu bila vrlo istaknuta i važna, kako u Skandinaviji tako i na Britanskim ostrvima. Osim arhitekture, veliki deo rada ću posvetiti i grobovima, jer su neizostavan deo celine. Kroz analizu grobova najlakše ćemo zaokružiti shvatanje kako o životu, tako i o smrti Skandinavaca na ovim prostorima.

V

U prvom delu kratko ću se dotaći geografije Skandinavije i nekih od razloga za migraciju stanovništva vikinškog perioda, potom ću preći na ostatke arhitekture sa severa Britanije, tačnije Šetlanda, Orknia, sa Farskih ostrva i severa Škotske, zatim ćemo sagledati Irsku i najvažnije grad Dablin, dok ćemo poglavlje o arhitekturi na kraju zaokružiti izlaganjem pregleda nalaza iz Engleske. Drugi deo rada će biti posvećen grobovima (gde ćemo sagledati neke od najvažnijih lokaliteta) pomoću kojih ćemo pokušati da nadopunimo ono što nam govore nalazi arhitekture i, koliko je u našoj mogućnosti, sagledamo celokupnu problematiku arhitekture Vikinga na Britanskim ostrvima.

2

1. Razlozi pomeranja stanovništva

aktori koji bi mogli odigrati ulogu u pomeranju stanovništva nikada nisu, niti mogu biti, uprošćeni i svedeni na jedan određeni razlog, pogotovu kada se odnosi na daleku prošlost određenog naroda. Odlučujući motivi koji su odigrali glavnu ulogu će nama ostati

najverovatnije nepoznati, ali mi i dalje možemo pretpostaviti, bazirano na činjenicama, šta je moglo uticati na određenu individuu ili zajednicu da načini takav korak. Kada se analizira pomeranje stanovništa, uglavnom se smatra da se prvenstveno moraju utvrditi odgovori na dva pitanja: šta to “pomera” populaciju i šta je “vuče” na određen prostor.

F

Slika 1. Severno-atlantske rute (Richards 2005, 101)

-Porast populacijeJedan od najčešće navođenih razloga za ekspanziju Vikinga pretpostavlja da je

poligamija vikinškog društva uslovila veliku potrebu za novim teritorijama koje tadašnji uslovi u Skandinaviji nisu mogli da zadovolje. Ako se osvrnemo na geografiju, postoji šansa da je to bio glavni uzrok u Norveškoj. Međutim, ako pogledamo celo Skandinavsko poluostrvo teško nam je da to postavimo kao glavni razlog, pogotovu što se procenjuje da je gustina naseljenosti tokom perioda vikinške ekspanzije iznosila jednu do dve osobe po kilometru kvadratnom (Goodrich 2010, 90). U srži demografske pretpostavke leži shvatanje da se kolonizacija i ekspanzija kretala u talasima iz centra ka obodima najbližim geografskim putem (Skandinavija, Šetland, Orkni, Škotska itd.) pretpostavljajući postojanje utvrda ili naselja na Škotskim ostrvima i u ranijem periodu (bazirano na pisanim izvorima iz Norveške i Islanda). Međutim, ne postoje nikakvi čvrsti

3

dokazi o Vikinzima naseljenim na severnim ostrvima pre IX Veka. Tek posle sredine IX veka imamo jasne kontakte i pomeranja materijala preko Irskog mora (Barrett 2008, 674). Još jedna teorija koja je u vezi sa populacijom postavlja mogućnost da su pljačkaški upadi bili motivisani željom da se sakupi “miraz” za ženidbu. Iako vrlo diskutabilna teorija, ona se zasniva i na određenim materijalnim dokazima, prevenstveno iz ženskih grobova zapadne Norveške među kojima je u onima sa stranim arheološkim nalazima materijal uglavnom poreklom sa Britanskih ostrva (Barrett 2008, 676).

-Ekonomski faktoriIstraživanja danskih arheologa na naseljima su otkrila pojavu velikih gazdinstava u

privatnom vlasništvu tokom perioda IX i X veka, što je u kontrastu sa ranijim periodom, gde je zemlja predominantno bila raspoređena po malim porodičnim imanjima fokusiranim oko plemena ili klana (Richards 2013, 23). Ovakvo stanje unutar Danske je moglo uticati na porast pritiska za novim izvorima bogatstva, što je mogao biti razlog za pljačkaške napade i pristup lakim izvorima prihoda. Čini se da je upravo to i bio glavni motiv, jer su prvi kontakti bili više orjentisani ka pristupu lako prenosivim, egzotičnim i vrednim stvarima: srebru, zlatu, nakitu i novcu dobijenim pljačkanjem ili trgovinom. Osim toga, tokom ovog perioda počela je da se razvija trgovinska razmena između Evrope i Engleske. Osnovani su mnogi trgovački centri, koji su se još ubrzanije razvijali posle 700. godine kada je u Harz planinama otkrivena velika količina srebra koja se ubrzo distribuirala po kontinentu i Britanskim ostrvima (Goodrich 2010, 91). Treba da uzmemo u obzir i način na koji je funkcionisala vikinška hijerarhija, koja se bazirala na poklonima i redistribuciji upravo lako prenosivih vrednosti, što je regulisalo odnose između poglavice i podređenih (Olsen 2003, 17).

Međutim, pljačka ipak ne može biti glavni razlog. Mada je namera lake zarade sigurno bio snažan motiv, ne može se postaviti kao jedan od glavnih pokretača migracija. Analizom arheoloških ostataka sa posebnim akcentom na ostave, koje imamo duž celog vikinškog sveta, možemo zaključiti da su vikinški centri bili u ekonomskoj ekspanziji tokom prve polovine IX veka. Zatim nastupa nagli pad (ne samo u Skandinaviji već i u ostatku Evrope) (Goodrich 2010, 92), što nam ukazuje da su pod uticajem unutrašnje krize ljudi počeli da se okreću pljačkanju. Ono i nije bilo tako uspešno kao što se misli, jer ako pratimo pisane izvore iz perioda ranog IX veka, oni uglavnom opisuju uspešnu odbranu od piratskih upada koji su bili fokusirani na manastire i izolovana mesta duž obala, dok su veća mesta postajala mete napada tek posle 840. godine (Barrett 2008, 678).

-Politički faktoriNajjači uticaj na migraciju i pomeranje stanovništva najverovatnije su imale velike

promene unutar samog vikinškog društva, centralizacija vlasti i uspostavljanje kraljevstava u Skandinaviji. Uticaj i pritisci hrišćanstva i moćnih suseda, kao što je bilo Franačko carstvo, menjali su iz korena egalitarnu plemensko/klansku zajednicu Skandinavije u nešto nalik na

4

kraljevsku hijerarhalnu strukturu tadašnjih srednjovekovnih država. Centralizacija moći je imala duboke i dalekosežne posledice za Skandinaviju. Po sagama, u Norveškoj se za prvog kralja uzima Harald Plavokosi (Fairhair) 890-930. godine koji je ujedinio kraljevstvo. Osim što se u sagi o Haraldu opisuje ujedinjenje Norveške, takođe se i pominju poražene strane u sukobima koje su “odlučile da okušaju sreću preko mora” (Goodrich 2010, 93). Sage ne možemo uzimati kao tačne podatke, pogotovu što su često napisane mnogo kasnije od događaja koje opisuju, ali možemo razumeti da je postojala određena klasa ljudi koji su bili gubitnici u novoj konsolidaciji moći, i radije nego da se pomire sa novim okolnostima, smatrali su da mogu ostvariti svoj status van Norveške. U Danskoj su bili slični uslovi pod Gormom i njegovim sinom Halardrom koji su ujedinili Dansku pod jednim kraljem. Simbol ujedinjenja i novog centra moći možemo videti u kraljevskoj grobnici u Jelingu, gde se jasno može pratiti transformacija paganskog kompleksa u hrišćanski hram (Roesdahl 2001, 281). U Danskoj najizraženije vidimo promene nastale pod spoljašnjim pritiskom hrišćanstva i Franačke države koja je konstantno napredovala ka njima. Posle brutalnog osvajanja i pokrštavanja Saksonaca, Franci su izbili direktno na granice sa Danskom, što je izazvalo reakciju koju možemo videti u lancu fortifikacaija preko poluostrva Jutland - tzv. Danevrike kao odgovor na franačku agresiju. Samo ime Danske “Danemark”, je franački izraz i u sebi sadrži reč “mark” odnosno granicu (Goodrich 2010,94).

Pod takvim pritiscima i skandinavsko društvo je reagovalo konsolidujući se i prihvatajući određen oblik nacionalnog opredeljenja (i dalje daleko od onoga što mi, u modernom smislu, smatramo za nacionalnost). Moć u državi je bila bazirana na vojsci, tačnije, kralj je (kao i u ostalim srednjovekovnim državama) bio u obavezi da obezbedi bogatstvo prevenstveno sebi ali i novom plemstvu, jer izvor moći se, kao i danas, bazirao na novcu. Tako da ne treba da nas čudi što su kasnije pljačkaški pohodi prerasli iz donekle privatnih poduhvata u državne pohode (Barrett 2008, 679).

2. Geografija Skandinavije

kandinavsko poluostrvo je vrlo diversifikovano u smislu klimatskih uslova, najviše zbog prisustva tople golfske struje na zapadu (Norveška) koja čini klimu vlažnijom a zime mnogo blažim u odnosu na dosta hladniji istok poluostrva (Švedska), koji je odvojen od

severnog Atlantika Kjolen masivom. Peskovita zemlja i veliki broj jezera čine Švedsku težom za obrađivanje zemlje u odnosu na Dansku koja je nešto bogatija plodnom zemljom. Najupečatljivija je vrlo razuđena obala Norveške, sa dosta ostrva i dugim zalivima (fjordovima), gde se u unutrašnjosti zaliva stanovništvo oslanjalo na obradu zemlje i uzgoj stoke, a u delovima fjordova bližim otvorenom moru na ribolov (Goodrich 2010, 18). Slični uslovi su bili i u Danskoj koja je bila velikim delom prekrivena šumama hrasta i breze, ali nijedan deo kopna nije bio udaljen više od 56 kilometara od mora koje je bilo presudan izvor resursa (Richards 2013, 18).

S

5

Danska je takođe slična Norveškoj po tome što je u suštini niz od oko 470 ostrva (najveća su Sjaeland, Fyn, Loland i Falster) grupisanih oko poluostrva Jutland. Da bismo razumeli mentalitet naroda moramo se osvrnuti na uslove u kojima se razvijalo njihovo društvo, i kao što možemo videti, stanovništvo je oduvek bilo orijentisano ka moru (pogotovu u slučaju Norveške gde je najveći deo populacije skoncentrisan na tanki prostor duž obale između planina i mora). Od Bergena do Šetlanda, sa dobrim vetrom i po dobrom vremenu, bilo je potrebno oko dvadeset četiri sata plovidbe, a odatle se vrlo lako može stići dalje ka Orkniju, Škotskoj i Irskom moru; štaviše, fjord koji je pred ulazom u Bergen nosi naziv “Hjatelfjord” što je ime nastalo od staronorveškog imena Hjatel za Šetland. Takođe, vetrovi su išli na ruku moreplovcima koji su išli na zapad, jer u proleće je preovlađivao istočni vetar, a u jesen zapadni, što je omogućavalo plovidbu leti na zapad i povratak na istok u jesen (Goodrich 2010, 21). I stoga ne treba da nas iznenađuje što se u VIII veku u Skandinaviji pojavljuje novi tip broda tzv. draakar, lagan, plitkog gaza i brz, koji je omogućavao plovidbu na otvorenom moru i koji će odigrati važnu (ali ne i presudnu) ulogu u migraciji iz Skandinavije.

3. Arhitektura kao odraz porekla i kulture?

okom vikinškog perioda, ekspanzija Skandinavaca na zapad je ostavila veliki trag na Englesku, Irsku, severnu Škotsku i na teritorije Šetlanda, Orknija i Farskih ostrva. Stvorene su zajednice koje su određenom trenutku okruživale čitavo Severno more, od

Danske i Norveške pa sve do Irske i Islanda. Da li su one bile kulturološki (samim tim i arhitektonski) slične baš kao što nam sage navode, gde se stiče utisak da od Danske do Irske krećete po tzv. “vikinškom svetu”, ostaje nam da vidimo.

T3.1. Langhus- Severna Škotska, Farska Ostrva, Šetland i Orkni

Skandinavske zajednice na ostrvima i dalje, u severnom Atlantiku, karakterisala su ruralna naselja, sastavljena uglavnom od gazdinstava raštrkanih gde god da su postojali uslovi za privređivanje. Najbliže paralele imamo u zapadnoj Norveškoj, gde su bili isti geografsko-klimatski uslovi, zbog čega se i zadržao isti šablon naselja. Zajednice su bile jasno definisane i društveno-politički organizovane, ali nisu razvile urbane centre niti su u većoj meri učestvovale u trgovinskoj razmeni (za razliku od Vikinga Engleske i pogotovu Irske). Po sagama (Foroyara Saga, saga o Farskim doseljenicima), prve kolonije (tzv. Landami) na ostrvima su uspostavile izbeglice iz Skandinavije, tačnije, seoska aristokratija koja je bila primorana da se skloni pred norveškim kraljem Haraldom posle bitke koja je najverovatnije bila oko 872. godine (ovaj datum naravno uzimamo sa dozom rezerve, ali moguće je da je tada pokrenut veći talas naseljavanja,

6

pošto se za početak landama Islanda tradicionalno uzima 870. godina) (Larsen, Strumman Hansen 2001, 120).

Slika 2. Naselja iz vikinškog perioda sa nalazima skandinavske arhitekture ili arhitekture sa skandinavskim uticajima u severnoj i zapadnoj Škotskoj (Barret 2003, 85)

Ostaci vikinške arhitekture na severnim ostrvima su prvi put pronađeni na lokalitetu Jarlshof na Šetlandu. Otkrivena je glavna veća struktura sa povijenim zidovima i tri pomoćne manje prostorije odvojene od glavne unutar drvene ograde. Ovi nalazi su datovani u 800-850. godinu po akumulacijama otpadaka i njihovim stratigrafskim odnosom sa ostacima građevina. Ukupno je sedam faza, sukcesivne građevine su podizane oko glavne strukture, a u kasnijem periodu su uključivale i štale (Scott 2011, 280). Prve konkretne nalaze kuća iz vikinškog perioda na Farskim ostrvima otkrio je Sveri Dahl 1942. godine na lokalitetu Nidri a Toft (slika 3.). Istraživanja su pokazala da su postojale najmanje četiri strukture od kojih je jedna bila sa lučnim zidovima (zidovi pod manjim nagibom i u luku se savijaju na krajevima dužih strana strukture zatvarajući prostoriju, slika 3.) datovana u vikinški period ili rani srednji vek (Hansen 2003, 40).

7

Slika 3. Plan lokaliteta Nidri a Toft (Stummann Hansen 2003, 42)

Od 1980. godine istraživanja vezana za Vikinge na Farskim ostrvima se intenziviraju, posebno na lokalitetu Toftanes (površina pokrivena istraživanjima iznosi oko 900 m2). Otkrivene su četiri zgrade iz istog perioda čineći, najverovatnije, jedno gazdinstvo (paralelno lokalitetu Jarlshof na Šetlandu). U prvoj fazi su bile samo dve građevine paralelno postavljene (obeležene kao struktura I i II) od kojih je druga najverovatnije bila glavna kuća a prva pomoćna struktura. Datovane su po velikom broju materijalnih nalaza i C14 analizama u IX i početak X veka (Hansen 2003, 44). Jedan od najbolje istraženih lokaliteta na Orkniju je Birsej Brog (Brough of Birsay), malo ostrvo u okviru arhipelaga čije ime potiče od germanske reči za utvrđenje burg, u ovom slučaju skandinavske varijante borg, čije bi ime u slobodnom prevodu značilo Utvrda Birsej. Arheološka iskopavanja su započeta još u XIX veku, ali su konkretno nastavljena tek sedamdesetih godina XX veka. Istraživanja su bila vezana za ostatke kapele na ostrvu, otkrivena su četiri sloja, koja su diferencirana datovanjem nalaza i C14 analizama. Prva faza pripada piktskom periodu, a ostale tri vikinškoj eri (Morris 2011, 24). Najraniji sloj sa pravougaonim strukturama koji pripada eri Vikinga je prvo bio datovan i prema artefaktima u vremenski period

8

od VIII do X veka, ali su novija istraživanja korigovala datiranje u drugu polovinu IX veka (Barrett 2003, 86.).

Slika 4. Skandinavski longhausi vikinškog perioda: 1. Toftanes (Farska ostrva); 2. Nidri a Toft (Farska ostrva); 3. Hamar (Šetland); 4. Jarlshof (Šetland); 5. Birsej Brog (Orkni); 6. Oma (Norveška)

(Larsen, Strummann Hansen 2001, 118)

Severni deo Škotske je teže arheološki analizirati zbog manjka direktnih dokaza za rano naseljavanja Vikinga, a osim toga i sami istraženi lokaliteti (kao što su Fresvik Links) su višeslojni i teže nam je da ih hronološki analiziramo i većinom datiraju ili iz piktskog perioda ili iz kasnijeg perioda srednjeg veka (Barrett 2003, 84). Lokalitet Fresvik je istraživan tridesetih i četrdesetih godina XX veka gde je otkriveno nekoliko kamenih građevina iz vikinškog perioda, koje su najverovatnije podizane materijalom od prethodnih struktura. Pretpostavlja se da je bilo sedam pravougaonih građevina, magacina i prostorija za život (Batey 2001, 186). Istraživanja na Hebridima su takođe otkrila lokalitete sa karakterističnim pravougaonim građevinama u mestima Udal, Drimor, Barvas, Bostadh, Bornis, Kipleheder i Severni Uist od kojih su samo Udal i Severni Uist datovani u IX ili rani X vek (Barrett 2003, 87).

9

3.2 Irska-Longhpuirt i Dablin

Do 837. godine aktivnost Vikinga u Irskoj je bila obeležena pljačkaškim upadima iz strateški postavljenih baza, većinom duž istočne obale (Mytum 2003,117). Godine 876. se sve menja pojavom velikih vikinških flota na ušćima reka Lifej i Bojn koje su (osim klasičnih upada) osnivale utvrđena mesta, takozvane Longphuirt-e (Sheehan 2008, 282). Ovo je bio početak vikinškog naseljavanja u Irsku, jer upravo od ovih utvrda su nastali prvi gradovi (Veksford, Vaterford, Limerik i Kork) od kojih je najvažiniji i najveći Dablin. Ušće reka i izlaz na more je, sudeći po ostacima iz IX i X veka, bio od presudne važnosti. Strateški postavljeni centri uz ušće ili na mestima gde se spajaju dve reke su pružali odlične mogućnosti, kako za vojne operacije tako i za trgovinu. Osim očiglednih prednosti izlaza na more, jedna od glavnih uloga pozicioniranja na rekama je lak i brz pristup unutrašnjosti ostrva. Primera radi, Dablin je bio pozicioniran između reka Lifej i Podl, Vaterford na uzvišenju između reke Suir i obala reke Svetog Džona, dok je Kork bio na južnom ostrvu na reci Li (Wallace 2001,37-38).

Čini se da je odabir ovakvih mesta i iskorišćavanje strateškog i trgovačkog potencijala prirodnih prednosti estuara i ušća reka u more jedan od najočiglednijih doprinosa Skandinavaca urbanizmu u Irskoj (Wallace 2001, 37-38). Longphuirt je kovanica od latinskih reči “ longa” za brod i“portus” što može označavati luku ili mesto za iskrcavnje, a pripisuje se irskim hroničarima

10

Slika 5. Glavna skandinavska naselja (utvrđenja – longhpuirti) u Irskoj sa osenčenim oblastima pod mogućom kontrolom (Mytum 2003, 129)

tog perioda koji su je stvorili pokušavajući da objasne novu vrstu fortifikacije. Do X veka ovaj termin je počeo da obuhvata i većinu vojnih utvrđenja, pa čak i utvrđena naselja (Sheehan 2008,282-283). Čini se da je dizajn ovih fortifikacija bio uniforman na većini nalazišta. Sastojao se od polukružnog utvrđenog prostora u obliku latiničnog slova D (kao i u Engleskoj tokom vikinškog perioda), sa rovom i zemljanim nasipom koji može varirati u zavisnosti od terena sa otvorenim delom ka vodi. Primere imamo u Danraliju (slika 6.) koji se nalazi između reka Glas i Barou (360x150 m zatvoreni prostor sa rovom ispred, u kome je još jedan ograđeni prostor istog oblika 52x41 m površine), zatim u Linsaranu i kod Anagasana (73x34 m zatvoreni prostor na litici blizu reke sa ostrvom), Ratmorna obali reke Mejn nedaleko od zaliva Dingl (ograđeni prostor površine 250x170 m, otvoren ka reci a sa kopnene strane ograđen sa dva velika zemljana nasipa i rovom) itd. (Sheehan 2008, 284-285) dok Dablinski Longphuirt nije još uvek otkriven i pretpostavlja se da nije očuvan.

Slika 6. Najverovatnije lokacije Longporta (u okviru utvrda oblika latiničnog slova D) u Vaterfordu (levo) i Danraliju (desno), (Sheehan 2008, 287-284)

Iskopavanja u Templ Bar oblasti u Dablinu nam takođe pokazuju da možda naselja nisu bila konstantno pod pretnjom okolnih irskih poglavica (jer nikakvi tragovi fortifikacija nisu otkriveni) (Mytum 2003, 122) i da su bila moguće mesto ekonomske razmene. Isto možemo i da zaključimo iz nalaza vikinških grobova u oblasti Dablina gde imamo materijal asociran na trgovinsku aktivnost (prvenstveno različite vrste tasova i tegova, iako je većina nalaza oružje) (Mytum 2003, 122), zatim retke nalaze srebrnih tegova iz Atlunkard i Vaterford Longhpuirta (Sheehan 2008, 284), i velikog priliva srebra u Irsku (u domaćem kontekstu, jer pre vikinške ekspanzije u Irskoj stoka je bila glavno merilo bogatstva) tokom perioda Longhpuirta u IX veku (Mytum 2003, 122). Još jedan od pokazatelja koji bi trebalo da uračunamo jeste njihova

11

geopolitička pozicija, tačnije to što se nalaze na granicama političkih oblasti u Irskoj. Na primer, Danrali se nalazio na tački gde su se spajala tri kraljevstva: Logis, Ui Failge i Ui Muiredig, Ratmor na reci Mejn koja je bila linija razgraničenja između kraljevstva Kiaraig Lauhra i Eognaht Loha Lein, Vaterford između oblasti Deisi Muman i Osirag, a sam Dablin na granici između Brege i Laigin-a (Sheehan 2008, 286).

Vrlo je verovatno da je osnivanje Longphuirta u ovim pograničnim zonama bilo uz podršku lokalnih vladara koji su u tome videli korist, kako u trgovini tako i u ulozi Vikinga kao plaćenika (Sheehan 2008, 286), što je nam je poznata i česta praksa Skandinavaca od Vizantije preko Rusije i Britanskih ostrva. Kada se sve uzme u obzir, longphourt je karakteristično vikinški element u Irskoj, u početku je imao ulogu sigurne luke iz koje su se efektivno i brzo mogli vršiti upadi i pljačkaški pohodi, a postepeno prerasta u vojni i administrativni nukleus oko koga su se naseljavali Vikinzi čineći zajedno sa bližom okolinom nezavisne političke oblasti od kojih je najistaknutiji primer Dablina sa okolinom, oblast iz saga poznata pod imenom kao Dyflinarskiri.

Kao što smo ranije naveli, arheološka iskopavanja na lokalitetima u Templ Bar oblasti (Fišambl ulici, Zapadnoj Eseks Ulici, Eksčejndž i Koper ulici) u Dablinu su nam otkrila više nalaza među kojima i ostatke struktura korišćenih u dužem vremenskom periodu. Najranije faze okupacije (I, II, i III) nisu nam otkrile ništa što bi mogli definisati kao tipično za ovaj period, iako su otkriveni ostaci nekoliko kuća pravougaone osnove. U fazi IV u Fišambl ulici, datiranoj najranije u sredinu IX veka, ovo neutvrđeno naselje (bez sumnje asocirano sa Longhpurtom u Dablinu) je rekonstruisano sa jasno ograđenim parcelama (koje će se zadržati i u kasnijim fazama) i strukturama koje su definisane kao tzv. “klasična vikinška kuća u Dablinu” (u originalu Dublin Norse Building, slika 8.) (Mytum 2003, 119). Sedam tipova struktura je definisano prema nalazima iz Dablina po kojima se tipološki definišu sve građevine u Irskoj iz vikinškog perioda, od kojih su nama najvažniji Tip 1 i Tip 4.

Tip 1- Najrasprostranjenija varijanta, otkrivena je na svim lokalitetima osim u Limeriku (Wallace 2001, 48). U Dablinu je najveći broj nalaza kuća iz svih slojeva ovog perioda. Kuće su pravougaone osnove sa zaobljenim uglovima prostorije (korišćen je pleter za zidove), sami zidovi su niski na kojima su se paralelno, jedan naspram drugog, nalazili ulazi između kojih se u centru glavne prostorije nalazilo ognjište. Sa svake strane dugih zidova su bila mesta za sedenje ili spavanje dok su uglovima kuća najverovatnije skladištene potrepštine (Mytum 2003, 119). Krov je bio podržan sa dva ili više parova velikih drvenih stubova po uglovima i pored ognjišta (Wallace 2001, 45). Postojale su i pomoćne strukture (višenamenska Tip 5 (Wallace 2001, 48), Tip 2 umanjena verzija i uvek u kontekstu sa Tipom 1 (Wallace 2001, 45)), raspoređene oko glavne građevine. Tip 1 je pronalažen u različitim kontekstima što nas navodi na zaključak da je ovo bila univerzalna forma (dizajn) prebivališta (Mytum 2003, 119).

Tip 4-Drugi najrasprostranjeniji tip građevina. Najraniji nalazi su pronađeni u Eseks ulici u Dablinu i datira iz IX veka. Pravougaone su osnove sa zidovima od pletera i ukopane su u kamenitu zemlju iznad obale reke Lifej. Moguće je da su bile postavljene uz put koji je išao na jug i na istok od obale. Najvažniji nalazi ovog tipa su iz Vaterforda i Limerika, karakteriše ih ulaz

12

obložen kamenom sa zidovima koji se proširuju ka vratima, korišćenje velikih stubova i greda za osnove zida, i odsustvo ognjišta. Tipovi ove građevine iz Vaterforda su izrazito dobre građe pa se zbog toga pretpostavlja da je možda postojao i sprat u koji bi se ulazilo spolja sa ulice, dok u Dablinu nemamo nalaze ovakvog tipa. Isti ovakvi nalazi iz Limerika sa ukopanim podom su najverovatnije bili korišćeni kao magacini. Vrlo slične strukture imamo i u Dablinu u kasnijem periodu gde imamo građevine sa “podrumom” koje su u stvari upravo te građevine sa ukopanim podom koje su samo pregrađene, gde se u podrumu nalaze čvrsti drveni zidovi i stubovi koji drže pod iznad podruma. Ove građevine sa podrumom su često građene sa dosta drveta i izrada im je visokog kvaliteta, slično kao građevine istog tipa iz Vaterforda (Wallace 2001, 45-46). Pretpostavljamo da su prvenstveno imale ekonomsku ulogu i da su bila skladišta.

Kao što možemo da vidimo, izgled odudara od onoga što bi smatrali za skandinavsku arhitekturu. Najveći problem u određivanju porekla ovih građevina je nepostojanje dovoljno paralela, tačnije, nalaza istog perioda iz irskog konteksta pogotovu na istoku zemlje (Mytum 2003, 120), koji je najmanje bio izložen skadinavskom uticaju. Jedan od primera domaće arhitekture koji možemo iskoristiti je sa lokaliteta Dir Park Farm (slika 7.) gde je očuvana struktura kružne osnove dve spojene prostorije sa centralnim ognjištem u većoj prostoriji, gde su sa svake strane bila mesta za sedenje, dok je za izradu zidova takođe bio korišćen pleter (Mytum 2003, 121) iz koje možemo izvući paralele sa Tipom 1. Sa druge strane izduženu pravougaonu osnovu i organizaciju dodatnih struktura oko centralne građevine možemo

13

Slika 7. Uprošćeni planovi kuća iz Dir Park Farma (1) i dablinške kuće tip 1 (2) (Mytum 2003, 120)

tumačiti kao skandinavski element i stoga nam se nameće zaključak da je u urbanom Dablinu došlo do kulturne sinteze između skandinavskih i domaćih uticaja što je rezultiralo novim tipom vikinške građevine sa irskim elementima (Mytum 2003, 120). Osim u Dablinu, iste forme Tipa 1 su pronađene i u Vaterfordu i Veksfordu u ranim periodima okupacije (Wallace 2001, 45), što donekle daje dodatnu težinu teoriji o kulturnoj sintezi.

Slika 8. Fotografija sa iskopavanja dablinške kuće (levo) i umetnička rekonstrukcija kuća i parcela vikinškog perioda u Dablinu (desno) (Wallace, Christine Larsen 2003, 47-136)

3.3 Engleska

Slično i u bliskom vremenskom periodu kao i u Irskoj (u ovom slučaju nešto ranije, 865. godine), velike promene nastaju pojavom armija iz Danske u istočnoj Angliji sa direktnim ciljem zauzimanja i naseljavanja novoosvojenih teritorija. Po Anglo-saksonskim hronikama vikinšku flotu je predvodilo šest kraljeva od kojih su najpoznatiji Ivar i Halfdan, sinovi Ragnara Lodbruka (Goodrich 2010, 97). Do 871. godine uspeli su da osvoje Nortumbriju, Mersiju i Istočnu Angliju, a iste godine umire i kralj Veseksa Alfred (Richards 2013, 33). Ubrzo posle osvajanja novih teritorija glavne vođe danskih Vikinga su započele raspodelu zemlje među sobom, što nam svedoče i Anglo-saksonske hronike koje beleže 876. godinu kao “vreme kada su (danski Vikinzi) počeli da obrađuju zemlju i da se njome izdržavaju”, (Goodrich 2010, 98) zatim 877. godinu kada beleže da je “armija ušla u Mersiju, deo zemlje podelila i dala Ceowulfu” i 880. godinu kada se jasno naznačava da se “armija (Danaca) pokrenula is Sirčestera u istočnu Angliju, gde se naselila i zemlju izdelila međusobom” (Richards 2013, 33).

Kao što sam naveo u prvom poglavlju, jedan od mogućih faktora pomeranja stanovništva je bila konsolidacija malih ruralnih parcela zemljišta u velika gazdinstva koja su bila

14

u privatnom vlasništvu. Slično stanje je bilo i u Engleskoj u periodu pre početka skandinavske migracije. Pre vikinškog perioda većina zemljišta u Engleskoj je bila organizovana u velika imanja, koja su sačinjavala nekoliko spojenih gazdinstava sa različitim privrednim ulogama i resursima, u zajedničkom vlasništvu (poznata su nam i iz Velsa, Kumbrije, Nortumbrije i Midlandsa i iz ranijih perioda). Do srednjosaksonskog perioda ova imanja su bila u rukama plemićkih porodica, crkve i, naravno, kraljeva. Zemlja je retko bila u privatnom vlasništvu, u najboljem slučaju vlasnici su mogli biti zajednice ili familije (Richards 2013, 46). Stoga nam je vrlo zanimljiva podudarna pojava baš od IX veka, fragmentacije upravo ovih velikih imanja koju nam pokazuje i Knjiga strašnog suda iz 1086. godine gde je proces već u svojoj završnoj fazi sa Engleskom podeljenom u veliki broj pojedinačnih individualnih gazdinstava (Richards 2013, 47). Kao što sam naveo Anglo-saksonske hronike potvrđuju, promene u strukturi vlasništva i stoga možemo pretpostaviti da su, ako ne glavni razlog, onda inicijalni pokretač naseljavanja i geopolitičke promene nastale dolaskom danskih Vikinga. Sledeći logičan korak bi bio fokusiranje na rekognosciranje ruralnih lokaliteta koji bi nam omogućili da sagledamo opseg migracija i da li su, i u kom obimu, Skandinavci zadržali svoj osoben način života koji bi se ogledao u arhitekturi njihovih kuća. Nažalost, tu nailazimo na problem, jer u Engleskoj, osim što je vrlo malo naselja iskopavano, većina ruralnih mesta ovog perioda su opstala i posle ere Vikinga razvijajući se i tokom kasnijih perioda srednjeg veka, nalazeći se danas ispod savremenih naselja. Ipak dovoljno ruralnih lokalteta ovog perioda prate određen šablon promena od kojih ćemo navesti tek nekoliko primera.

15

Slika 9. Mapa istraženih naselja vikinškog perioda (Richards 2013, 60)

Lokalitet Furnels Manor, gde imamo utvrđeno saksonsko naselje koje je zamenjeno velikom drvenom dvoranom u ranom X veku, slično je i na lokalitetu Nort Elmham gde je zajednica formirana oko manastira napuštena u IX veku verovatno kao rezultat vikinških napada (Richards 2013, 61). U naselju Kotam, koje se nalazi u Jorkširu, pronađeno je utvrđeno naselje koje je napušteno u kasnom IX veku gde je među ostacima kuća u jami pronađena lobanja (najverovatnije ostaci žrtve ubistva) prekrivena đubretom sa novčićem iz peroda 858. ili 864. godine. Novo naselje je podignuto 100 m dalje na sever. Iako su ostaci dosta oštećeni, otkriveno je dosta rupa za noseće stubove nekoliko kuća. Na ulazu u naselje je otkriven veliki rov iza koga je bio nasip najverovatnije sa palisadom i velikom drvenom kapijom. Zanimljivo je da izuzev navedene kapije oko ostatka novog naselja nisu pronađeni nikakvi ostaci fortifikacija. Najvredniji nalazi sa ovog lokaliteta datiraju iz X veka i uključuju kopču izrađenu u skandinavskom Bor stilu (popularnom u Skandinaviji IX i X veka), takođe broš Jeling stila i par tzv. Vikinških zvona (Richards 2013, 63). Slične nalaze imamo i sa lokaliteta Vahram Persi (Jorkšir) - ukrasnu kopču za kaiš Bor stila i brusni kamen vrste koji je karakterističan za Norvešku. Čini se da je na ovom lokalitetu došlo samo do zamene elite koja je upravljala gazdinstvom pošto se naselje održalo do normanskog perioda (Richards 2013, 62).

-Ruralna naseljaPravougaone lučne dvorane od drveta su u Engleskoj otkrivene na nekoliko lokaliteta

(Bukden, Katholm i Sulgrejv). Jedan od boljih primera je lokalitet Čedar, gde otkriven longhaus 24x6 m, sa duplim zidovima od drvenih stubova, gde je unutrašnji bio pod nagibom, što je navelo arheologe da pretpostave da je možda postojao i drugi sprat čiji podovi su bili podržani ovim unutrašnjim zidom. Ulazi su se nalazili jedan naspram drugoga u centralnom delu prostorije dok je najverovatnije postojao i odvojen ulaz za sprat (Richards 2013, 106). Takođe, tokom ovog perioda pojavljuje se i nova tehnika izrade temelja, (tzv. Sill Beam Technique) otkrivena i u urbanim (Jork, 7 m dugačka debla su otkrivena ukopana u dubinu od 1,5 m kao temelj zgrada) i ruralnim kontekstima, gde se deblo drveta postavlja u rov temelja ili na površinu zemlje na koju se oslanjaju zidovi (drveni stubovi) fiksirani žljebovima (Richards 2013, 110). Zidovi izrađeni od uzduž rasečenih debala su nam poznati iz Goltoa (dve građevine, korišćene do normanskog perioda) i Londona (XI vek), gde su preseci 45 cm širine postavljani u rov sa zaobljenom stranom ka spolja. Ovakav metod izrade nam je poznat iz norveških drvenih crkava, a imamo primer i u Eseksu na Crkvi Svetog Andreje. Za sad nema dokaza da je to skandinavski uticaj (Richards 2013, 111). Osim drveta Skandinavci su koristili i kamen, mada to nije vikinška osobenost, pošto je ta tradicija postojala i u domaćoj populaciji. Glavnu zgradu na lokalitetu Riblhed (slika 10.) možemo smatrati kao odličan primer vikinške kamene građevine, mada opet, kao što sam već naveo, teško nam je da je definišemo jer nemamo dovoljno istraženih paralela iz istog perioda i oblasti. Dvorana je površine 19x4 m sa zidovima debljine do 1,8 m, niski kameni zidovi su spolja bili izrađeni od velikih komada kamena a sa unutrašnje strane od krečnjaka. Krečnjak i zemlja su takođe služili i za popunu zidova.

16

Slika 10. Rekonstrukcija kuća u Riblhedu, put od glavne kuće ide do kuhinje dok je treća struktura najverovatnije radionica (Richards 2013, 69)

Peščar je korišćen za ognjište i pećnicu. Izgleda da su se debla korišćena za izradu krova spuštala sve do poda sa unutrašnje strane, dok je sam krov bio od slame ili pokriven zemljom i spuštao se spolja nisko ili do tla. Slična izrada je i na lokalitetu Simi Folds i Grin Siel, gde su glavne građevine (longhausi) bili za život dok su ostale strukture služile kao radionice ili magacini (Richards 2013, 116).

-Utvrđenja i gradoviI u ovom slučaju, glavni izvor su nam Anglo-saksonske hronike koje nas obaveštavaju o

danskim utvrđenjima (885. godine u Ročesteru, 893. Benfit i Soburi u Eseksu, 894. na reci Lei 32 km od Londona). Kao i u Irskoj, preferirani su tereni blizu mora ili na rekama, na kojima su, najverovatnije, podizani zemljani nasipi u obliku latiničnog slova D (kao i u Skandinaviji) sa palisadom (Richards 2013, 36). Više njih je identifikovano na lokalitetima u Čurč Spanelu (šljunkovito ostrvo), Stoni Kampu, Vilingtonu, Etonberiju i Longstoku. Posebno nam je važan lokalitet u Reptonu (slika 11.), gde je prema Anglo-saksonskim hronikama 874. godine “armija prešla iz Lindsija u Repton gde je prezimila i oterala Kralja Burgeda preko mora, osvojivši svu zemlju”. Više vikinških artefakata i grobova je otkriveno (karakterističan anglo-skandinavski

17

“hogbek” nadgrobni spomenik, srebrni privezak u obliku torovog čekića (grob 511, detaljnije u poglavlju o grobovima), mač među ostacima ljudskih kostiju i vikinška duga sekira i još drugih). Utvrda je bila fokusirana oko crkve i anglo-saksonske nekropole gde su otkriveni rovovi sa karakterističnom utvrdom D oblika na južnoj obali obližnje reke Trent, zatvarajući oblast površine 1.4 ha (Stroud 1999, 8). Crkva je najverovatnije iskorišćena kao fortifikovani ulaz (kapija), sam rov je bio 4 m dubok i isto toliko širok. Pretpostavlja se da bi bilo potrebno oko četiri nedelje rada da se sa 200 radnika utvrdi rejon oko crkve (Richards 2013, 37).

Slika 11. Rekonstrukcija vikinškog kampa u Reptonu (Amle 2014, 25)

Ako nije bilo mogućnosti da se iskoristi teren blizu reka i mora, postoje naznake (nepotvrđene) da su Vikinzi možda podizali kružna utvrđenja slična onima iz Danske u Treleborgu. Na lokalitetu Hauberi je otkriven skoro savršen kružni prostor prečnika 40 m sa nasipima visine 3 m i širokim rovom ispred, dok je još jedan ponađen i u Ringiru prečnika 32 m sa duplim nasipom i jarkom (Richards 2013, 38).

Što se tiče gradova osnovanih od strane Vikinga, imamo isti problem. Kao što smo već naveli na primeru ruralnih naselja, i u ovom slučaju se ponovo moramo osloniti na Anglo-saksonske hronike. One navode da je u istočnom Midlandsu, u oblasti poznatoj kao Dejnlo koju je osvojila vikinška velika armija, “naseljeno” pet vikinških gradova: Derbi, Lejčester, Linkoln, Notingem i Stamford (slika 12.). Ova mesta imaju više zajedničkih odlika kao što su pozicija na plovnim rekama ili na važnim putevima. Većina njih je bila na rimskim ostacima i koristila su rimske fortifikacije (Derbi, Lejčester, Linkoln). Površina ovih mesta je dosta varirala, što možemo

18

videti na primeru Linkolna koji je bio najveći sa 38 ha površine i na primeru Stamforda čiji je južni deo bio samo 3,7 ha (Richards 2013, 95). Iako svugde imamo tragove iz srednjosaksonskog perioda, nijedan od ovih pet gradova nije bio urbanizovan pre vikinškog perioda.

Slika 12. Skandinavska Engleska (Richards 2005, 65)

Najbolje dokaze za urbanu aktivnost imamo iz Linkolna gde je registrovana aktivnost duž obale i konstatovan novi sistem ulica na lokalitetima Flaksengejt i Majklgejt u periodu posle dolaska Vikinga. Same građevine (iz kasnog IX I X veka) su otkrivene na Hungejt i Majklgejt lokalitetima u Linkolnu. Ali glavna ekspanzija je tek kasnije počela, posle vikinškog naseljavanja, posebno između 960. i 1010. godine kada je otvorena kovnica novca i mnoge druge specijalističke radionice (Richards 2013, 97). Takođe, jasna podela imovine tj. zemlje je primećena i u Stamfordu među nalazima građevina od drveta. U Notingemu građevine iz

19

vikinškog perioda su iskopane u Druri hil, Fišergejt i Vulpeklejn lokalitetima, ali je konstatovano da urbanizacija ipak nije počela pre 925. godine. Osim već navedenih gradova, imamo moguće nalaze vikinških temelja iz Tetforda, koji je bio naseljen od IX do XII veka i poznat je kao mesto gde su danski Vikinzi prezimili 869. godine. Čini se da je prisustvo Vikinga bilo glavni pokretač razvoja, što se i poklapa sa najranijim nalazima keramike iz kasnog IX veka. Njegova pozicija je takođe imala veliku ulogu u razvoju (ili možda osnivanju) pošto je povezan rekom sa Severnim morem, gde su i podignute fortifikacije na južnoj obali. Prostor koji je obuhvatao ograđenu površinu u početku nije u potpunosti bio iskorišćen, ali se naglo širi u X veku i izlazi van fortifikacija (Richards 2013, 99). Vrlo slično je u Northemptonu (prostor od oko 24 ha okružen širokim jarkom) gde se takođe naglo razvio grad tokom danske okupacije u periodu kasnog IX veka i početka X (Richards 2013, 100).

-JorkNajpoznatiji vikinški grad u Engleskoj i prestonica bio je Jork (slika 13.). Nesumnjivo je da

je služio kao politički centar, tačnije sedište vikinške aristokratije i kralja. Iako nije pronađena nijedna građevina koja bi mogla odgovarati nečemu kao što je kraljevska palata, iz pisanih izvora imamo dovoljno nalaza da možemo da zaključimo sa sigurnošću da su takve strukture sigurno postojale (primer Hronike Aetelverda opisuju kako je 894. godine. izaslanik kralja Alfreda kontaktirao “neprijatelja u Jorku”, i saga Egila u kojoj Egil ide u Jork da se sastane sa svojim neprijateljem, vikinškim kraljem Erikom) (Goodrich 2010, 103). Istraživanja vikinškog Jorka su nam otkrila odlične nalaze koji nam pokazuju urbani život tokom vikinškog perioda. U izvorima, Jork je zauzet 866. godine, posle čega sledi veliki napredak grada.

20

Slika 13. Plan Jorka vikinškog perioda (Richards 2013, 80)

Nalazi nam uglavnom pokazuju industrijski razvitak, trgovačku ekspanziju i bogatstvo materijalnih dokaza dok su sa druge strane vrlo neodređeni u arhitektonskim ostacima. Grad iz vikinškog perioda se nalazio između reka Ous i Fos (Wallace 2001, 49), jugoistočno od reke Ous i prostor nekadašnje rimske koloniije je takođe bio naseljen u vikinškom periodu. Tokom ovog perioda izgrađen je i novi most preko reke Ous (Richards 2013, 81). Unutar samog grada taj novi most je išao direktno na ulice Ousgejt, Pejvment i na lokalitet sa koga imamo najviše nalaza a to je Kopergejt, gde je nađeno nekoliko metara nalaza iz vikinškog perioda (Richards 2013, 82). Most je podignut krajem IX ili početkom X veka što se poklapa i sa osnivanjem Kopergejt ulice kada vidimo novo parcelisanje zemlje (Richards 2013, 82). U istraživanjima u Kopergejt ulici otkrivene su građevine od pletera gde su se iza njih nalazile jame koje su najverovatnije ostaci bunara ili magacina pošto su neke nađene oivičene pleterom, a moguće je da su imale i druge uloge. Takođe je u okviru građevina pronađeno dosta dokaza za metaluršku proizvodnju i različite vrste specijalističkih zanatlija. U Jorku je posle 970. godine uveden nov tip zgrada sa podom od 1 do 2,5 m ukopanim u zemlju koje možemo smatrati građevinama sa podrumom i one potpuno zamenjuju građevine od pletera (Richards 2013, 107). Ove zgrade sa podrumom imaju paralele sa Dablinom ali, iako su ove zgrade sa podrumom po svemu sudeći urbani fenomen vikinškog perioda, najverovatnije su samo korišćene iz potrebe. Pride, ovaj tip možemo povezati sa anglo-saksonskom tradicijom i domaćim kontekstom i verovatno je da je njihovo korišćenje u drugoj polovini X veka jednostavno proizašlo iz potrebe skladištenja robe (Richards 2013, 108).

21

Slika 14. Fotografija sa iskopavanja u Kopergejt ulici, Jork (Richards 2005, 69)

4. Arhitektura grobova

ošto vidimo da su arhitektonski nalazi neodređeni u svom tumačenju i da nam je često teško da u većini slučajeva razlučimo konkretnu razliku između Vikinga i lokalnog stanovnistva, moramo se okrenuti grobovima koji nam mogu proširiti opseg i omogućiti

nam da sagledamo problematiku arhitekture iz dugog ugla, tačnije mogu nam objasniti društvene procese koji su se događali u vikinškom periodu. Skandinavci u prehrišćanskoj eri su praktikovali kremaciju, inhumaciju, sahranjivanje u grobnicama i u brodovima ili čamcima. Dosta ljudi, možda čak i više od pola, uopšte nisu imali grob. U tu grupu su spadali najniži slojevi siromašnih i robovi i njih je mnogo teže otkriti u nalazima. Preminuli su najčešće kremirani, gde je pepeo ostavljan u neobeleženim grobovima ili ispod humki (Goodrich 2010, 199.). Kosti pokojnika su sakupljane posle kremacije, očišćene i postavljene u humku u nekoj određenoj posudi ili nekom drugom predmetu. U Skandinaviji ne postoji nešto što bi mogli nazvati standardni vikinški grob, jer postoji više tradicija sahranjivanja, ali pored toga ima dosta sličnosti između različitih grupa u Skandinaviji, ali jedna stvar je tačna, a to je da nisu svi imali klasičan, obeležen grob (Amle 2014, 48.). Inhumacija je bila manje praktikovana, ali je imamo prisutnu širom Skandinavije i u kasnijem periodu mnogi pripisuju inhumacije hrišćanskom uticaju (Goodrich 2010, 199). Uglavnom su preminuli postavljeni u pravougaone grobove, često na tkanini ili čak na kori drveta, umotani u pokrov ili u kovčezima, neretko, i direktno na zemlji. Postavljani su u različitim pozicijama, često kao da spavaju, što imamo i po nalazima ćebadi i jastuka (Amle 2014, 48.). Grobovi gde je iskopana prostorija u zemlji i sahrane sa brodovima su forme sahranjivanja ljudi visokog ranga i imamo ih širom Skandinavije. U grobovima sa prostorijom preminuli najjčešće nije sahranjen u kovčegu već u prostoru veličine male sobe koja je konstruisana kao kvadrat sa drvenim zidovima i krovom preko koje je podignuta humka. Najčešće su postavljani u sedećem položaju na stolici ili nekom sličnom predmetu. Oni se najviše vezuju za istočna skandinavska naselja, Švedsku, Rusiju i Ukrajinu. Ali za nas su najvažniji

P

22

individualna sahranjivanja i sahrane u brodovima koje su najsloženije od svih i rezervisane su samo za najviši društveni rang i njih imamo u Britaniji, posebno u severnoj Škotskoj i ostrvima (Goodrich 2010, 200). Smisao ne znamo, ali najviše spekulacija pretpostavljaju da je to simbol tranzicije u zagrobni život, a takođe i način prenošenja poruke moći, bogatstva i statusa preminulog i njegove porodice. U Skandinaviji kremacija je bila mnogo popularnija u Švedskoj i Norveškoj dok je u Danskoj dominantnija inhumacija. Iako se razlikuju načini sahranjivanja oni su uniformno paganski i drastično se razlikuju od domaćih hrišćanskih grobova koje nalazimo u Britaniji vikinškog perioda.

Tokom naseljavanja severne Britanije (Škotska, Hebridi i Orkni), Vikinzi su u potpunosti zamenili domaću kulturu Pikta u tolikoj meri da mnogi arheolozi pretpostavljaju da je došlo do istrebljenja stanovništva. Na ruku toj pretpostavci idu i nalazi grobova koje imamo na mestima starijih građevina i nekropola iz ranijeg perioda. Iskopavanja nekoliko lokaliteta oko zaliva Birsej na Orkniju nam potvrđuju promenu elite a i po Sagama (Orkneyinga Saga) Jarl Torfin je imao glavnu rezidenciju upravo na ovom mestu. Ukupno je pronađeno je oko 130 grobova (34 potvrđena (Etheridge, Hart, Glogowska, Kupiec 2014, 30)) što potkrepljuje teoriju o relativno velikom pomeranju stanovništva. Datuju se od 850 do 950. godine, i većina je otkrivena u XIX veku ( Richards 2005, 92). Najvažniji su lokaliteti Vestnes i Skar.

23

Slika 15. Distrbucija grobova vikinškog perioda sa grobnim prilozima u Škotskoj (Barrett 2003 , 81)

Lokalitet Vestnes se nalazio pored farme čiji su stanovnici koristili ovo groblje nekoliko vekova što imamo i u nalazima gde vidimo više generacija sahranjivanja. Najraniji grobovi su iz piktskog perioda sa početka VII veka, a najkasniji su vikinški iz XI veka (Sellevold 1999, 25). Istraživanja su otkrila oko 30 grobova, tokom četiri sezone iskopavanja (slika 16.). Pronađene su dve inhumacije u brodu, jedan veliki grob oivičen kamenom izduženog oblika koji je trebalo takođe da predstavlja brod ili čamac i nekoliko grobova sa bogatim nalazima (Holman 2003, 291).

24

Pol je identifikovan u osam grobova i čine ih 4 ženska i 4 muška skeleta (Richards 2005, 92). Grob 2 je najbogatiji nalaz u severnoj Škotskoj (Espolin Norstein 2014, 25), gde je pronađena dvojna inhumacija mlade žene sahranjene u dvadesetim godinama (pretpostavlja se da je preminula na porođaju (Espolin Norstein 2014, 49) i odojčeta sa dosta priloga uključući i 2 karakteristična “kornjačin oklop” broša, srebrnu iglu sa prstenom ukrašenu zlatnim filigranom i intarzijama od ćilibara, perlama, bronzanom posudom, dva češlja (Sellevold 1999, 6), i keltskim brošem od zlata i srebra (Richards 2005, 92). Zanimljivo je da je ovaj irski broš tipološki datovan u drugu polovinu VIII veka, pronađen zajedno sa parom ovalnih broševa (tip R 647) karakterističnih za Skandinavce vikinškog perioda što ga čini više od sto godina starim u trenutku kada je deponovan u grob (Espolin Norstein 2014, 25). Takođe, otkriveni su i grobovi dva ratnika sahranjeni u malim čamcima, od kojih je jedan (grob 34) najverovatnije poginuo u bici, pošto je skelet pronađen sa 4 fragmenta vrhova strela u kičmi (slika 17.) (Richards 2005, 92). Za ostatak skeleta nije bilo moguće otkriti uzrok smrti. Morfološke razlike u skeletima su nam lako omogućile da diferenciramo Vikinge i Pikte, a takođe i postojanje kongenitalnih anomalija nam omogućava da sa sigurnošću utvrdimo biološku povezanost i kontinuitet vikinškog sahranjivanja (Sellevold 1999, 25). Piktske grobove ranijeg perioda razlikujemo, jer su bez priloga i izgleda kamenih cisti, obeleženi su bili velikim kamenjem na površini i čini se da nijedan grob nije poremećen dolaskom Vikinga, štaviše vrlo blizu ovog dela groblja je podignut i klasičan skandinvski longhaus (Richards 2005, 92).

25

Slika 16. Numerisani prikaz grobova i njihovih pozicija sa lokaliteta Vestnes (Sellevold 1999, 6)

Slika 17. Fotografija muškog groba sa lokaliteta Vestnes (jasno se vidi prednji i zadnji deo čamca ispunjen kamenjem radi stvaranja odvojene prostorije za skelet u sredini) (Richards 2005, 93)

Vikinški brod sa skeletima je otkriven u mestu Skar na ostrvu Sandej 1991. godine i iste godine su započeta i iskopavanja. Pronađen je brod karakteristične vikinške izrade sa preklapajućim hrastovim pločama na trupu (tzv.”clinker build”) dužine oko 7 m sa šest vesala (Holman 2003, 237). Analiza debala je otkrila da je brod najverovatnije izgrađen u Norveškoj i prenesen na Orkni u okviru većeg broda (Richards 2005, 92). Jednostavna zagrobna prostorija je napravljana tako što je istočni deo broda ispunjen kamenjem i odvojen od ostatka velikim kamenim blokom. U centralnom delu su položena tela žene starosti oko 70 godina i deteta starosti oko 10 godina. Oba skeleta su otkrivena položena na leđa (Holman 2003, 237). U samom kraju broda otkriven je muški skelet čini se sabijen u ostatak prostora, jer je na samom skeletu konstatovan naknadni prelom koji je najverovatnije izazvan pokušajima da telo stane u preostali deo broda (Richards 2005, 94). Zapadni deo grobnice i skelet žene je delom oštećen erozijom nastalom radom vode zbog blizine obali. Ženski skelet je otkriven sa dosta grobnih nalaza (bronzani broš, češalj od roga, dve preslice, makaze, kutijica sa dve igle, srp i kutija od javorovog drveta) od kojih je najupečatljivija plaketa od kitove kosti koja je korišćena tokom

26

izrade lanene tkanine. Plaketa ima vrlo bliske paralele sa severnom Norveškom, što bi je možda moglo označiti kao jednim do tragovs najranijih skandinavskih doseljenika (Holman 2003, 237). Muški grob nije bio od manje važnosti i takođe je sadržao dosta priloga uključujući i obavezni češalj, mač, tobolac sa strelama i najzanimljivije, 22 figurice za igru takođe od kosti kita (Richards 2005, 94). Datovanje lokaliteta Skar je problematično pošto postoji određena razlika između C14 analiza i tipološkog datovanja artefakata. Artefakti smeštaju lokalitet u IX vek dok kalibrirane analize ukazuju na vreme od 965. do 1025. godine. Problem je verovatno u samim nalazima pošto su mnogi artefakti bili stari kada su deponovani, tako da je grob okvirno datovan u period između 875. do 950. godine sa akcentom na kasniji vremenski period. Lokalitet Skar je takođe izneo na videlo problem koji možda imamo i sa ostalim paganskim grobovima, gde zbog pogrešnog datovanja smatramo da su grobovi mnogo stariji nego što zapravo jesu (Espolin Norstein 2014, 18). Stoga možemo zaključiti da su mnogi artefakti ostavljeni u nasleđe i da je ovo bila zajednica koja se trudila da očuva svoje stare kulturne i religijske odlike verovatno pred jakim naletom hristijanizacije skandinavskih kolonista (Richards 2005, 94).

Zapadno na Hebridima je slična situacija sa nalazima, većina je takođe dosta stara. Grobovi su uglavnom otkriveni slučajno, pošto teren velikim delom čine peščane dine koje su podložne eroziji (primer lokalitet Mahrins i Balinbi na Islaj-u) (Richards 2005, 89). Oko 40 grobova je pronađeno na zapadnim ostrvima i datiraju se najranije u drugu polovinu IX veka, od kojih se najveći broj nalazi na južnim ostrvima arhipelaga Oronsej, Isleji, Kolonsej i Ostrva Lois (Holman 2003, 128).

Sa ostrva Kolonsej imamo posebno važan nalaz groba u Kiloran zalivu prvi put otkrivenog 1882. godine i iskopavanog 1883. godine. Tokom prvih istraživanja otkopan je grob sa prilozima, a kasnije je pronađen i skelet konja, dva kamena bloka sa isklesanim krstovima (ostaci kamenog zida koji je okruživao grob), i anglo-saksonski novac IX veka. Grob je bio izduženog oblika 4x2.5 m, oivičen blokovima škriljca gde se u jednom kraju nalazio skelet muškarca. Telo je bilo položeno na levu stranu u skupljenoj pozi a oko njega su bili raspoređeni grobni prilozi gde su takođe pronađeni i karakteristični ekseri i zaptivci koji su Skandinavci koristili u izradi brodova (Anderson 1907, 443). Ostaci eksera i zaptivaka naravno ukazuju da je u pitanju sahranjivanje u brodu, gde su drvene ploče u potpunosti istrulile ostavljajući samo gvozdene delove koji su ih držali spojene (Anderson 1907, 444). Grobni prilozi koji su pronađeni uz skelet su par kružnih tasova sa vagom, izrezbareni (u irskom stilu) tegovi od bronze i olova, gvozdeni mač sa karakterističnom jabukom i balčakom vikinškog perioda (savijen i polomljen na nekoliko mesta), gvozdeni vrh koplja, gvozdena glava sekire, od štita je jedino ostao očuvan umbo, bronzane uzengije i mala bronzana igla sa globularnom glavom (slika 18). Tokom druge ture iskopavanja (iskopavao Galloway 1883. godine) zapadno je otkriven kompletan kostur konja položen na desnoj strani sa savijenim udovima, izduženim vratom i glavom uzduž postavljenom da se oslanja na donju vilicu u liniji sa vratom. Kosti su pronađene neporemećene i u osnovnom položaju (Anderson 1907, 445). Utvrđeno je da je konj bio odlično odgajan i starosti od 15 do 20 godina. Analizom kostiju otkriveno je da je metatarzalna kost zadnje desne

27

noge delom presečena jednim jakim udarcem dok se ostatak pod silinom naprsao, desna tibija takođe ima tragove sečenja.

Slika 18. Nalazi iz vikinškog groba u zalivu Kiloran (Anderson 1907, 446)

U okviru lokaliteta posle završetka iskopavanja slučajno (eolskom erozijom dine koja je pomerila pesak oko lokaliteta) su pronađena tri Anglo-saksonska novčića (tzv. “Stycas”, novčić Nortumbrijskog kraljevstva najniže vrednosti). Dva novčića su identifikovana dok je jedan nečitljiv i određena su kao novac Eanreda iz 808.-840. godine i posebna edicija kovana od strane Vigmunda, Nadbiskupa od Jorka iz 831-854. godine. Uključimo li ih u celokupne nalaze lokaliteta možemo datovati grob u prvu polovinu IX veka što nam se i poklapa sa tipološkim datovanjem

28

ostalih pronađenih artefakata (Anderson 1907, 447). Najzanimljiviji nalaz sa ovog lokaliteta jesu kameni blokovi od kojih su dva obeležana krstom koja kontekstualno ne možemo da odvojimo od groba, što nas navodi na jedini zaključak, a to su uticaji iz hrišćanske Škotske. Ostali paganski nalazi (ne svi naravno) i celokupan kontekst i ritual sahrane u velikoj meri odgovara Norveškoj ovog perioda, i stoga možemo i pretpostaviti da je to takođe i poreklo preminulog (Anderson 1907, 448).

Sa ostrva Lois poznato nam je groblje sa lokaliteta Knip gde su otkriveni skeleti muškaraca, žena i dece, neki sa grobnim prilozima dok su drugi bez. Prvi nalazi su otkriveni u julu 1979. godine južno od mesta Knip na peščanoj plaži (18 m zapadno od preistorijske gromile (u originalu “cairn”) koju je istraživala Close-Brooks 1976. i 1978. godine (Welander, Batey, Cowie 1987, 151) gde su delovanjem erozije na površinu izašli delovi kosti (Etheridge, Hart, Glogowska, Kupiec 2014, 30). Kada je skelet u celini iskopan utvrđeno je da je telo položeno vodoravno, nagnuto na desnu stranu sa rukama pored tela, kod levog humerusa je položen brusi kamen zajedno sa kutijicom u kojoj su bile koštane igle, nešto niže je pronađen ostatak korodiranog noža sa koricama, desno od grudnog koša je otkriven korodirani ostatak srpa. Oko glave i ramena pronađena su dva pozlaćena bronzana ovalna broša vrhunske izrade (Welander, Batey, Cowie 1987, 151). Više perli je pronađeno oko vrata, na desnoj ruci se nalazio fragmentovani češalj od roga dok je oko struka pronađena kopča i bronzani ukrasi od kaiša (slika 19.) (Welander, Batey, Cowie 1987, 152).

Slika 19. Položaj nalaza oko skeleta: 1-2 dva pozlaćena ovalna broša; 3 perle; 4 češalj od roga; 5 korodirani nož; 6 brusni kamen; 7 kutijica sa iglama; 8 srp; 9 igla; 10 kopča i bronzani ukrasi kaiša; 11

zaptivak (Welander, Batey, Cowie 1987, 152)

29

Slika 20. Pozlaćeni ovalni broševi iz vikinškog groba u Knipu (Welander, Batey, Cowie 1987, 154-155)

Sam izgled groba nam nažalost nije poznat, ali je skelet odlično očuvan i utvrđeno je da je ženskog pola starosti između 35 i 40 godina (Welander, Batey, Cowie 1987, 153). Najupečatljivi nalaz su naravno ovalni broševi (slika 20.), koji su vrlo slične izrade, ali nisu identični. Oba broša su podeljena na 8 polja ispunjena zoomorfnim dizajnom, dok su manja izdignuta polja koja ih dele ukrašena apstraktnim šarama i gledano iz profila predstavljaju stilizovane glave životinja (Welander, Batey, Cowie 1987, 160). Takođe i nalazi 44 perli zaslužuju našu pažnju (slika 21.), segmentirnog su dizajna što znači da izgledaju kao dve ili više perli međusobno spojenih. Boje su zaista impresivne i čine ih plava, srebrna, zlatna i žuta. Mogle su biti nošene zasebno ili (kao što je tradicionalna skandinavska nošnja) prikačene krajevima za dva ovalna broša. Segmentirani dizajn nam je poznat iz Skandinavije i slične perle su nađene u Švedskoj i Danskoj (Etheridge, Hart, Glogowska, Kupiec 2014, 31).

Slika 21. Segmentovane perle (Knip): 1-5 žute boje; 6-26 plave boje; 27-44 srebrno/zlatne boje (Welander, Batey, Cowie 1987, 156)

30

Ova dva nalaza su nam važna jer nam predstavljaju dokaz o pristupu doseljenih Skandinavaca visokotehnološkim proizvodima, za koje su potrebni kompleksni centri proizvodnje koji nam nisu poznati sa Hebrida niti iz same Škotske. Jedini što možemo da zaključimo jeste da su uvezeni iz centara za koje znamo da postoje u Skandinaviji (Birka u Švedskoj), ali verovatnije je da su iz Irske, tačnije iz Dablina što nam može ukazivati na postojanje mreže trgovine i uticaja (Welander, Batey, Cowie 1987, 165). Pored ovog groba do 1995. godine u blizini je otkriveno još šest inhumacija. Prvo su otkrivena dva odojčeta, zatim jedno dete i tri odrasle osobe i okvirno se datuju od IX do X veka. Jedini grobni prilozi koji su pronađeni u grobu deteta su perla od ćilibara i privezaku obliku brusnog kamena. Za privezak imamo paralele u Skadinaviji, gde je sličan pronađen u Švedskoj (Etheridge, Hart, Glogowska, Kupiec 2014, 32). Grobovi odraslih su smešteni zbijeno, u grobovima oivičenim kamenom radi jasne demarkacije. Dvoje odraslih je postavljeno sa glavama ka zapadu (muškog pola) dok je jedan postavljen okrenut ka istoku (ženskog pola). Samo je ženski grob sadržao priloge i to koštanu iglu i gvozdeni tanjir. Oba odojčeta su sahranjena u neobeleženim grobovima do odraslih, jedno je starosti od 6-9 meseci i pronađeno je sa perlom od ćilibara, dok je drugo najverovatnije preminulo na porođaju ili nekoliko nedelja kasnije (Etheridge, Hart, Glogowska, Kupiec 2014, 33). Radiokarbonske analize smeštaju neke od grobova čak u rani VIII vek (mogući piktski grobovi bez priloga), dok se drugi vezuju za rani X vek. Svi prethode bogatom ženskom grobu koji je datovan po nalazima u kasni X vek (Etheridge, Hart, Glogowska, Kupiec 2014, 34).

Slika 22. Nalazi paganskog groba iz Knipa: 1. Noževi; 2. Brusni kamen; 3.a- 3.b Igle i kutija za igle; 4. Srp; 5. Igla sa prstenom; 6. Deo kaiša i kopča; 7. Zaptivak (Welander, Baty, Cowie 1987, 158)

31

Slika 23. Skandinavski češljevi iz Škotske: 1. Zaliv Birsej; 2. Pijeroval (nepotvrđen grob); 3. Vestnes; 4. Vestnes; 5. Skar (Espolin Norstein 2014, 29)

32

Više grobova sa severa je pronađeno oko ili vrlo blizu utvrda iz gvozdenog doba tzv. Brohova (Espolin Norstein 2014, 33). Primere imamo iz Kesltauna gde je pronađen ženski skelet sa dva para karakterističnih ovalnih broševa, narukvicom od lignita (slika 24.) i koštanim šilom (Holman 2003, 240).

Slika 24. Narukvica od džeta (lignit) iz Kesltauna X vek (Larsen, Strummann Hansen 2001, 122)

Takođe imamo nalaze i sa Orknija kod Broha Gurness gde je nađeno šest različitih ostataka skeleta koji se mogu okarakterisati kao skandinavski (Holman 2003, 210), iako je samo jedan grob konkretno definisan. I lokalitet Vestersit blizu Vika u Kajtnesu je takođe u blizini Broha Ketlburn (Espolin Norstein 2014, 33), gde su pronađena dva različita vikinška ovalna broša (Holman 2003, 240). Iako postoji dosta humki iz praistorijskog perioda za sada imamo samo jedan potvrđeni nalaz koji može predstavljati sekundarno inhumaciju na paganskoj nekropoli Pijeroval gde se grob nalazio u kružnoj humci (postoji šansa da je humka iz ranijeg perioda, ali mnogi arheolozi smatraju da je u stvari peščana dina) (Espolin Norstein 2014, 34). Sa Skaja (Hebridi) imamo nalaze mogućeg sekundarnog sahranjivanja, ali u ovom slučaju kremacije koja je pronađena blizu preistorijske gromile kod Totea (nalaze čine sekira, bronzana igla i perla od slonovače), takođe kod Karn a’Bharaha na Oronseju otkriven je sloj pepela sa karakterističnim skandinavskim brodskim ekserima (“klench nails”) u povećoj humci u kojoj je pronađeno nekoliko inhumacija (slično je i na lokalitetu Kings Kros na Aranu) (Richards 2004, 98).

Irska se drastično razlikuje po distribuciji grobova od ostatka Britanskih ostrva, gde su većina pronađenih nalaza izolovani ili grobovi sa manjih nekropola. U Irskoj je u potpunosti obrnuta situacija, čak 80% od svih nalaza vikinških grobova je skoncentrisano u krugu od 5 km od Dablina od čega 75% na nekropolama Ajslandbridž i Kilmajnham. Procenjeno je da je najmanji mogući broj grobova na ove dve nekropole 43 inhumacije (od oko 70 iz cele Irske), sa još 11 izolovanih grobova u bližoj okolini Dablina. Samo na lokalitetu Kilmajnham za sada je konstatovano 30 grobova sa prilozima, 27 muških i 3 ženska groba što je čini najvećom

33

vikinškom nekropolom u zapadnoj Evropi. Mnogo manja nekropola Ajslandbridž se nalazi oko 800 m zapadno i čini je 13 grobova od kojih su 10 muški i 3 ženska groba. Iako dosta manja, i dalje jedna od najvećih na Britanskim ostrvima (Harrison 2001, 63). Obe nekropole su kontekstaulno povezane sa Dablinskim lonportom (pogledati u prvom poglavlju –Dablin) i verovatno su korišćene u periodu od 841. do 902. godine kada je vikinška elita prvi put primorana da napusti grad posle poraza od strane irskih kraljeva Laigna i Brege (Holman 2003, 163). Do relativno skoro se smatralo da ove dve nekropole čine jednu, međutim utvrđeno je da Kilmajnham zapravo treba gledati u kontekstu obližnjeg manastira Cell Maignen jer su u blizini vikinških grobova pronađeni inhumirani skeleti orijentisani zapad-istok bez prologa što nam ukazuje da su se Vikinzi perioda dablinskog longporta sahranjivali na hrišćanskom irskom groblju (Glandorf 2001, 289).

Slika 25. Vikinški grobovi u oblasti Dablina (Harrison 2001, 65)

Većina materijala je iskopana u XIX veku gde je akcenat više bio na artefaktima nego na skeletima, a prvu obimnu publikaciju nalaza imamo tek 1940. godine i to sa dosta grešaka (Amle 2014, 49). Pored toga, ogromna količina grobnih priloga koncentrisana na ove dve nekropole nam otežava diferencijaciju pojedinačnih grobova, stoga je većina identifikovana na osnovu broja i karakterističnih tipova grobnih priloga na osnovu najbogatijih grobova (isti sistem “karakterističnih grobnih nalaza” je korišćen i za određivanje pola u slučaju da skelet nije bio dovoljno očuvan) (Harrison 2001, 63).

34

Slika 26. Vikinški grob na nekropoli Ajslandbridž istražen 20.oktobra 1934. godine. Na fotografiji je muški grob, telo je inhumirano sa mačem i kopljem (Harrison 2001, 63)

Skoro svi nalazi su inhumacije u ravnim grobovima i nikakvi tragovi humki nisu pronađeni (Glandorf 2001, 290.), takođe je i važno što imamo skoro potpuno odsustvo kremacija izuzev prisustva nekoliko ritualno iskrivljenih mačeva i vrhova kopalja što se može uzeti za mogući indirektan dokaz (pošto je u Norveškoj skoro isključivo u kontekstu kremacija (Glandorf 2001, 289) ali se ipak smatra da je verovatnije samo ritualno uništavanje oružja pre deponovanja (Richards 2004, 98)). Ženski grobovi su karakteristično skandinavski i imamo ovalnih broševa (jedan od važnijih nalaza jeste broš tipa Berdal A otkriven blizu reke u Kilmajnhamu koji se datira u prvu polovinu IX veka što možemo povezati sa osnivanjem Dablina 841. godine i naravno jedan od najlepših tzv. Kilmajnhamski broš (kome je za sada kontekst nepoznat) koji ne variraju mnogo po izgledu u Irskoj niti pokazuju keltski uticaj u izradi. Čini se da nisu bili mnogo popularni i najverovatnije su doneseni tokom migracija iz Skandinavije. Takođe, imamo i dosta perli, što je razumljivo pošto su se nosile i zasebno i u kompletu sa ovalnim broševima (Harrison

35

2001, 67). Osim perli i broševa, iz ženskih grobova sa Ajslandbridža imamo i nalaze asocirane sa proizvodnjom i održavanjem tkanina kao što su plakete od kitove kosti, kutijice za igle i preslice (Harrison 2001, 68). Najbrojniji i najbogatiji su muški grobovi gde su najčešći grobni prilozi oružija, tipični grob uglavnom sadrži mač, koplje, iglu sa prstenom i češalj (Amle 2014, 51). Nalazi oružja sa nekropole Kilmajnham/Ajslandbridž čine 42 mace, 34 koplja (vrhova), tri glave sekira i 25 umboa sa štitova (slika 27.) (Glandorf 2001, 290). Od 34 vrha kopalja polovina je mogla biti identifikovana, ostatak je bio isuviše korodiran. Samo četiri nalaza su imala paralelu sa Norveškom dok se ostali nisu mogli klasifikovati i potpuno su nepoznati u Skandinaviji. Specifičnog su izgleda sa tankom oštricom i žljebom sa finim prelazom ka dršci, i imamo ih u nalazima i iz ostalih delova Irske (Glandorf 2001, 302). Najverovatnije su nastala razvojem iz, za sada, nepoznate irske varijante koplja (Amle 2014, 53). Sličnu pojavu imamo i na umboima. U nalazima imamo dve varijante: veliki i hemisferični umbo sa paralelama u Norveškoj (tip R562) i manji konični koji čini skoro tri četvrtine nalaza umboa i nije pronađen van rejona Dablina. S obzirom na to da su irski nalazi umboa takođe mali i dosta sličnosti sa ovom varijantom, mnogi pretpostavljaju irski uticaj kao i u slučaju sa prethodno navedenim kopljima (Harrison 2001, 70).

Najvažniji i najbrojniji su nalazi mačeva, koji većinom datiraju iz ranog perioda u vreme longporta. Datirani su Petersonovom tipologijom za vikinški period (C-G najraniji period, tipovi

36

Slika 27. Tabla 46 iz 1847. godine na kojoj je prikazano šest mačeva, dve glave koplja, dve glave sekire i četiri figure za igru. Sve otkrivene u Kilmajnhamu 1845. godine (Harrison 2001, 64)

H i I period od 800. do 950. godine, tip K IX vek i tipovi L i N kraj IX veka) (Glandorf 2001, 292). Nekropola Kilmajnham sadrži 8 tipova mačeva koji pretpostavljaju hronološki kontinuirani niz: Tip C-6, Tip D-3, Tip E-3, Tip F-3, Tip H-16, Tip I-2, Tip K-5 i Tip X-3 mača, dok jedan nije bilo moguće klasifikovati (Glandorf 2001, 293). Kao što vidimo, većina je iz prve polovine IX veka, što je pretpostavljeno tipovima C i H koji čine više od polovine nalaza mačeva. Zanimljivo je odsustvo tipa M, koji je pored Tipa H najrasprostranjeniji mač u Norveškoj koji se po Petersenu pojavljuje sredinom IX i traje do početka X veka (Glandorf 2001, 298). Mogući razlog tome može da predstavlja promena u načinu sahranjivanja (kao što smo već prethodno prikazali), jer ako su Vikinzi i dalje bili izvorno paganski, za očekivati je da se u nalazima nađu i drugi tipovi mačeva iz kasnijeg perioda. Verovatnoća da je zaista to i razlog potrvđuje se i u samoj Norveškoj, na primeru primorske oblasti Aust-Agder, gde je klasični paganski ritual sahranjivanja skoro u potpunosti prestao da se upražnjava do sredine X veka (najviše izložen uticaju hrišćanstva), dok su u izolovanoj unutrašnjosti stari običaji uspeli da opstanu čak do XI veka (Glandorf 2001, 306). Takođe, kada sagledamo celu Irsku, vrlo je malo nalaza pre 840. godine a nemamo nikakve nalaze pogrebnih priloga iz irskog konteksta posle 950. godine. Pride čini se da je većina artefakata pre iz IX nego iz X veka. Stoga možemo sa određenom dozom sigurnosti da zaključimo da su svi poznati irski vikinški grobovi deponovani u rasponu od 50 do 100 godina (Harrison 2001, 75).

Slika 28. Tri vikinška mača sa ukrašenim balčacima, prvi je pronađen 1845. godine na Kilmajnhamu, drugi je verovatno sa Ajslandbridža pronađen 1869., a treći je takođe

sa nekropole u Ajsladnbridžu i otkriven je 1866.godine (Harrison 2001, 69)

U odnosu na površinu teritorije, uopšteno gledano, vikinški grobovi nisu česti među nalazima na Britanskim ostrvima i donekle su u suprotnosti sa utiskom koji nam daju pisani

37

izvori ovog perioda a takođe i sa očiglednom viševekovnom aktivnošću Skandinavaca na ovim prostorima. Ta disproporcija nigde nije toliko izražena kao u Engleskoj, gde za ceo period od 800. do 1000. godine imamo manje od 25 nalaza lokaliteta sa grobovima za koje možemo reći da su skandinavski i skoro svi su pojedinačna sahranjivanja (pogotovo ako ih uporedimo sa stotinama, ako ne i hiljadama, germanskih grobova migracionog perioda V i VI veka). Mnogi arheolozi tvrde da treba dalje smanjiti broj jer su mnogi iskopavani u XIX pa čak i u XVIII veku i dosta grobova je identifikovano samo na osnovu nekoliko artefakata (većina zapravo na osnovu samo jednog ili dva nalaza (Richards 2013, 10)) i da su neki verovatno anglo-saksonski (Richards 2004, 97). Skandinavski grobovi su uglavnom identifikovani na osnovu priloga pronađenih u inhumacijama ili mnogo ređe kremacijama, od kojih su neki otkriveni i na crkvenim grobljima.

Slika 29. Mapa grobova sa prilozima vikinškog perioda u Engleskoj (Richards 2013, 184)

Više od polovine pronađenih grobova je locirano na severozapadu Engleske (tu se, u širem rejonu Kumbrije, nalazi i moguće vikinško naselje Riblhed, pogledati prethodno poglavlje Engleska), gde jedino možemo pričati o relativnoj koncentraciji sahranjivanja (Goodrich 2010,

38

209). U Bikon Hilu (Kumbrija) je otkrivena humka 1792. godine sa prostorijom u kojoj se nalazio skelet, nalazi su objavljeni iste godine. Iako su sami nalazi izgubljeni znamo da je grob sadržao od priloga mač sa posrebrenim balčakom, koplje sa takođe posrebrenim i dekorisanim žljebom, zlatnu kopču i deo kaiša karolinskog tipa (Richards 2013, 184). Pored toga imamo i nalaze kremacije na lokalitetu Hesket-in-the-Forest (Kumbrija) gde je 1822. godine pronađen sloj pepela sa kostima u kome se nalazilo više artefakata oštećenih vatrom (sekira, dva koplja, mač, umbo, par mamuza, srp, brusni kamen, češalj sa kutijicom i dve kopče). Skelet nije pronađen i pretpostavlja se da izgoreo u potpunosti tokom kremacije ili se razgradio u kiseloj zemlji. Najzanimljiviji nalaz je mač, koji je bio savijen (kao i koplje) dva puta, jednom po sredini i drugi put na vrhu. Jako je oštećen vatrom i korozijom, ali je konstatovao da je balčak bio posrebren jer su pronađene globule srebra koje se otopilo sa mača. Ovakvi tipovi posrebrenih mačeva su retki kod Vikinga (Goodrich 2010, 214). Takođe 1822. godine u Klaugton Halu (Lankasir) tokom prokopavanja puta kroz manju peščanu humku otkriven je par pozlaćenih ovalnih broševa od aloje bakra u potpunosti umotanih u tkaninu sa dve perle i zubom, mač, koplje, sekira i čekić. Skelet nije pronađen. Nalazi možda ukazuju da je u pitanju bio muško/ženski dvojni grob, ali većina ipak smatra da je u pitanju muški grob i da su broševi imali više kultni ili ritualni karakter. Mnogi misle da je ispod humke bila i prostorija iz ranijeg perioda, pošto je takođe pronađen i bronzanodopski čekić (mogući razlog zašto je baš ovo mesto odabrano, s obzirom na to da je čekić simbol boga Tora) sa posudom u kojoj je bio pepeo što nam može ukazivati na sekundarnu inhumaciju u kojoj je iskorišćena praistorijska mogila. Nažalost ovi nalazi su izgubljeni (Richards 2004, 99). Kao što smo videli svi prethodno navedeni nalazi su dosta stari, i tek 2004. godine je otkriven novi lokalitet blizu gradića Kumviton u Kumbriji. Prvi grob je otkriven slučajno od strane entuzijasta koji su koristili detektore za metal kada su otkrili jedan od dva broša. Daljim iskopavanjem otkriven je ženski grob, sa dva broša, gvozdenim nožem, perlom i palicom za tkanje. Nekoliko metara odatle je otkriven fragment trolisnog broša najverovatnije izbačen na površinu oranjem, i jos čak 5 grobova. Jedan je identifikovan kao ženski grob, dok su ostali muški. Sve su inhumacije. U drugom ženskom grobu priloge su činili narukvica od lignita (karakterističan skandinavski nakit) i ostatak kopče sa kaiša. Zanimljivo je da je u blizini ovog groba otkriven specijalan set ključeva (tzv. ”latch keys”) koji su predstavljali simbol bračne zajednice i možda su bili u vezi sa nekim od preminulih muškaraca. Ukupni nalazi iz muških grobova su dva gvozdena noža, dve igle od bakra, tri koplja, tri mača, dva kremena, mogući ostatak uzdi, perle, jedan umbo i čak tri srebrna prstena (u jednom grobu) (Goodrich 2010, 217). Pored toga što su sahranjene individue očigledno bile imućne, ovo je prvi put da u Engleskoj imamo na jednom mestu šest individualnih inhumacija i vrlo je verovatno da su preminuli bili u međusobnom srodstvu. Lokalitet je datovan u početak X veka i moguće je da su ovi Skandinavci bili među prvim doseljenicima u region Kumbrije (i Engleske) (Goodrich 2010, 218).

U drugim delovima Engleske koji su bili deo Dejnloa (severoistok i jug do Temze i Londona) imamo malo grobova koje možemo tumačiti kao skandinavske. Izuzev Reptona i Hit

39

Vuda (kojima ćemo se posvetiti posebno kasnije u tekstu) ostatak korpusa vikinških sahranjivanja je uglavnom skoncentrisan oko saksonskih crkvenih nekropola koji su izdvojeni kao mogući vikinški samo iz razloga prisustva grobnih priloga. Interpretacija ovih grobova je poprilično problematična, najviše iz razloga što crkvena groblja nisu kontekstualno koherentna a asocijacija između skeleta i artefakata je retko očigledna. Takođe dosta grobnih priloga je anglo-saksonskog porekla, i pozicija grobova u odnosu na crkvu ne mora ukazivati na vezu kao što imamo na primeru lokaliteta Kildejl gde sahranjivanje prethodi osnivanju crkve. Tu je tokom uklanjanja poda otkriveno 1867. godine osam skeleta sa prilozima (orijentisani istok-zapad), u jednom grobu je otkriven mač, nož sa srebrnim intarzijama, makaze i tasovi. Drugi muški grob je sadržao sekiru, i još najmanje tri inhumacije su sadržale mačeve i noževe (Richards 2013, 193). Sa crkvenog groblja u Ormsajdu (Vestmorland) imamo nalaz iz 1898. godine koji je slučajno otkriven tokom sahrane koja je bila na istom mestu gde i stariji grob. Pronađen je skelet sa mačem i umboom, fragmentom bronze i malim nožem. Više od toga ne znamo jer je kontekst groba u potpunosti unisten (Goodrich 2010, 215). Takođe je na ovom lokalitetu ranije, 1823. godine, pronađen pehar van konteksta. Poznat je pod imenom Ormsajdski pehar, odlične izrade, keltskog je porekla, iako nemamo konkretne dokaze, povezuje se sa kasnijim nalazom groba. Mada može ukazivati i na postojanje drugih paganskih inhumacija oko crkve (Goodrich 2010, 216). Lokalitet Hejsam je vrlo zanimljiv gde je u dvorištu crkve Svetog Petra otkriveno 1800. godine gvozdeno koplje (Richards 2013, 193), i u istom mestu, ali tokom iskopavanja Crkve Svetog Patrika 1978. godine, je otkriven ženski grob sa samo jednim grobnim prilogom, češljem klasične skandinavske izrade. Ono što odudara od norme kod ovog nalaza je materijal od koga je napravljen, umesto od roga izrađen je od kravlje kosti, ali u svemu drugom tipološki u potpunosti odgovara ostalim nalazima ovog tipa. Skelet je pronađen ispred crkvenog dvorišta sa rukama prekrštenim na grudima što je hrišćanski običaj, ali sahranjen sa skandinavskim češljem što je paganski ritual (Goodrich 2010, 220). Takođe nalaze skandinavskih češljeva imamo i iz Ripona, gde je otkriveno 36 grobova asociranih sa Lejdikirk crkvom u kojoj su otkriveni frgmenti kamenih skulptura datiranih u VIII i IX vek. Četiri groba su sadržala fragmente skandinavskih češljeva od roga, međutim mnogi vide ove inhumacije pre kao sveštenike nego skandinavce (Richards 2013, 194). U mestu Barton-on-Humber 16 skeleta u Crkvi Sv. Petra je bilo sahranjeno u kovčezima sa specifičnim tipom eksera (tzv “klench nails”) koji se povezuju sa Skandinavijom i izradom brodova. Moguće je da su i sami drveni kovčezi bili iskorišćeni delovi brodova, gde su debla sa brodova imala simboličnu ulogu što bi i grobove bez priloga moglo označiti kao skandinavske. Nalaze istog tipa brodskih eksera imamo i u grobovima na lokalitetu Kaister i Thorp-by-Norvich (gde je zajedno sa ekserima pronađena i srebrna igla iz vikinškog perioda ali van konteksta groba) (Richards 2013, 199).

Tokom višegodišnjih iskopavanja Jorka, otkriveno je samo 6 grobova koji su identifikovani kao skandinavski. Dva su sadržala grobne priloge i nalazila su se severno od današnje crkve Sv. Marije Mlađe, u muškom grobu je pronađen gvozdeni nož, kopča sa kaiša od bakarne aloje, brusni kamen od škriljca koje je postavljeno preko stomaka preminulog i novčić

40

Sv. Petra iz 905-915. godine. U drugom grobu, kome pol nije određen, od priloga imamo nalaz srebrne narukvice. Ostali grobovi su bili bez priloga, ali je pronađeno nekoliko artefakata van konteksta uključujući i koštanu iglu i fragment srebrnog priveska. U okolini obližnje crkve Sv. Marije Starije pronađeni su artefakti koji mogu ukazivati na još mogućih skandinavskih grobova (fragment srebrnog predmeta na kome se vidi klasična skandinavska ornamentacija i mogući ostatak kopči od uzda) (Richards 2013, 195). Za vreme iskopavanja velike nekropole iz ranog IX veka, koja se nalazila na mestu nekadašnje rimske bazilike ispod južnog transepta današnje katedrale u Jorku, otkriveno je preko 150 grobova sa jednakim brojem muških i ženskih inhumacija. Manje od 10% skeleta je bilo u kovčezima, jedan je bio u kamenom kovčegu, 6 najverovatnije u drvenim kovčezima od dasaka, 4 je sahranjeno najverovatnije u kućnim drvenim sanducima (korišćeni kao nameštaj u skandinaviji, primeri sličnog korišćenja ovih predmeta u sahranjivanju imamo i iz Lejrea u Sjaelandu (Richards 2004, 91) (žena, 2 muškarca, od kojih je jedan pronađen sa novčićem iz 841. ili 848. godine i 1 adolescent sa tragovima zlatkog konca najverovatnije ostalim od odeće u kojoj je bio sahranjen). Dva tela izgleda da su bila postavljena na drvenim nosilima, jedno je telo odraslog muškarca koje je pronađeno između dva reda brodskih eksera (tzv. “klench nails”) koji su spajali hrastove daske. Telo je bilo postavljeno u pravcu istok-zapad za razliku od ostalih koja su pratila pravac rimske bazilike. Drugo telo deteta, starosti 4-6 godina, je takođe bilo postavljeno na nosilima. Ostala tela su jednostavno položena u rupama u zemlji ovalnog oblika bez kovčega ili pokrova (Richards 2013, 200). Dvanaest grobova je bilo obeleženo specifičnim nadgrobnim pločama, većina je bila položena i dekorisana sa jedne strane (jedan muškarac je imao ploču iz rimskog perioda gde je samo pored starog teksta dodat anglo-saksonski natpis), ali najvažnije od svega je što je pronađeno nekoliko ploča koje između ostalog uključuju i skandinavsku ikonografiju sa predstavama Sigurda i kovača Vejlanda što u najmanju ruku može da predstavlja skandinavski uticaj ako ne i skandinavsku elitu koja se sahranila ovde, pogotovu što nam je poznato da je Guthirt, kralj Jorka iz ranog perioda ove vikinške kraljevine sahranjen upravo ovde u katedrali u Jorku (Richards 2013, 201).

Kao što smo već u delu o arhitekturi rekli, vikinška armija je zauzela kraljevski manastirski kompleks u Reptonu (okrug Derbisajer, u kontekstu sa gradom Derbi jednim od pet gradova koji su možda osnovani od strane vikinga - pogledati prethodno poglavlje Engleska) 873. godine proteravši kralja Mersije i postavljajući svog čoveka na čelo anlgo-saksonskog kraljevstva. Osim podizanja utvrđenja, kraljevski mauzolej je takođe zaravnjen, prekriven peskom i pretvoren u nešto što možemo nazvati mrtvačnicom (dok je sama Crkva Sv. Vistana opstala) pod humkom u kojoj je u centru bio grob oko kojeg je pronađeno nekoliko skandinavskih inhumacija (na istočnom kraju crkve u Reptonu) (Richards 2013, 190).

41

Slika 30. Lokacija Hit Vuda (Inglbi) i Reptona (isprekidanom linijom su prikazane granice današnjih parohija) (Richards 2004, 24)

Najočigledniji vikinški grob (grob 511, slika 31.) je ratnika starosti između 35-45 godina sahranjenog severno od oltara crkve u okviru vikinškog bedema (Richards 2003, 3). Zanimljivo je da je na skeletu kostatovan veliki broj nezaceljenih rana (pentracija lobanje, više rana na rukama, velika rana iznad levog femura, zaseci na donjem delu kičme iz pravca stomaka koji ukazuju da je bio rasporen) najverovatnije od mača. Sa skeletom su pronađeni i mač sa koricama, dva noža, srebrni torov čekić i dve staklene perle oko vrata sa veprovom kljovom namerno postavljenom između nogu (Stroud 1999, 9).

42

Slika 31. Grob 511 Repton (Derbišajer). Grob je otkriven severno od crkve unutar vikinškog utvrđenja, ali van manastirskog groblja (Richards 2013, 191)

Na butinama ovog skeleta otkriveni su tragovi jakog udarca koji je presekao genitalije, tako da simbolika kljove postaje jasna i treba je posmatrati u konteksu plodnosti i nadomeštavanja izgubljenog (Richards 2013, 191). Zanimljivo je da je telo postavljeno u pravcu istok-zapad van samog hrišćanskog groblja ali odmah do crkve (Richards 2003, 4). Drugi muški grob je otkriven nešto severnije (od priloga gvozdeni nož) koji je zajedno sa prethodnim grobom prekriven izdrobljenim kamenom sa velikom rupom za stub koji je stajao u centru (između oba groba) što ukazuje da su grobovi bili jasno istaknuti i obeleženi (Stroud 1999, 9). U drugim grobovima su takođe otkrivena oružja (mačevi i noževi), u jednom od grobova (grob 529, muškarac starosti od 25-35 godina sahranjen severno od mrtvačnice (Richards 2003, 4)) je pronađeno pet srebrnih novčića po kojima se ovaj lokalitet datuje na približno 870. godine što se poklapa sa navodima iz Anglo-saksonskih hronika i prezimljavanju vikinške armije 873-874. godine (Richards 2013, 191). Iako su ovi grobovi identifikovani kao skandinavski, nemamo definitivnih dokaza izuzev nekoliko ličnih predmeta i čini se da su prvenstveno određeni po pretpostavljenoj vezi sa grobom 511 (Richards 2003, 4).

Centralna humka je prvi put iskopavana 1787. godine, odakle nam je ostao zapis da je pronađeno mnoštvo nagomilanih kostiju sa fragmentima gvozdenih artefakata, kopalja, sekira i mačeva. Moderna iskopavanja iz 1980. godine su otkrila minimum od 264 skeleta (Richards 2003, 4) u istočnom delu potpuno izmešanih kostiju, izuzev jedne grupe dugih kostiju koje su bile složene duž ostatka zida (Stroud 1999, 9). Takođe, konstatovano je da 20% skeleta čine žene dok su 80% činili muškarci u starosti od 15 do 45 godina (Holman 2003, 222), a radiokarbonskim datovanjem je utvrđeno da su postojale dve populacije, jedna je smeštena u kasni VII i rani VIII vek, dok je druga iz kasnog IX veka. Starije kosti su najverovatnije skupljene i

43

položene posle utvrđivanja kompleksa, pošto su Vikinzi tokom kopanja rova presekli deo groblja (Stroud 1999, 4-5). Nikakvi tragovi skeleta u centralnom grobu nisu pronađeni jer je mesto prekopano još u XVII veku od strane lokalaca od kada imamo i prve izvore o mogućim nalazima, ali je sama struktura ostala. Grobnica je bila pokrivena pljosnatim kamenjem koje je ležalo na drvenim gredama, zatim je oko nje podignuta mogila i preko humka čiji je vrh bio oivičen kamenom. Takođe su u jugoistočnom uglu pronađena četiri groba (tri deteta i jedan sedamnaestogodišnjak), osoba najverovatnije žrtvovanih tokom sahrane (Stroud 1999, 9).

Celokupan lokalitet u Reptonu treba gledati u kontekstu želje da se pokaže kontinuitet i legitimnost (pored paganskih grobova, reinhumacija kostiju nam najviše ukazuje na to) vikinške armije asocijacijom sa velikim hrišćanskim centrom (crkva u Reptonu je bila i mesto hodočašća). Vikinzi sahranjeni ovde su želeli da se povežu sa Mersijanskim kraljevima koji su ovde položeni i čine sa da su, iako su neki i dalje očuvali svoj paganski karakter (grob 511 i ljudske žrtve u okviru centralne inhumacije), smatrali da je povoljno da se povežu ako ne i da pređu u hrišćanstvo. Još veći značaj ovom lokalitetu daje to što se smatra da je u centralnom grobu bio sahranjen vođa vikinške “Velike Armije” Ivar Ragnarson poznat po nadimku Beskosni, što samo čini još više intrigantnim činjenicu da se samo 4 km odatle nalazi lokalitet Hit Vud, najveća i jedina paganska nekropola sa isključivo kremacijama na čitavim Britanskim ostrvima iz vikinškog perioda, sačinjena od skoro 60 humki sa ostacima oružja i spaljenih žrtvenih životinja. Iako se danas nalazi u šumi, u IX veku na brdu je bila otvorena čistina sa širokim pogledom ka ravnici oko reke Trent (zanimljivo je da se u blizini nalazi i selo po imenu Inglbi koje sadrži karakterističan skandinavski nastavak za malo naselje - by - (Ingleby), tako da bi ime ovog mesta u slobodnom prevodu značilo anglo-saksonsko (Ingle\Angle ili englesko) selo što može da predstavlja jasno imenovanu enklavu Anglo-saksonaca u predelu koje je sada pod kontrolom Vikinga (Richards 2003, 6). Od 60 humki istraženo je 20 (trećina), i u proseku su bile prečnika oko 9 m (Richards 2013, 188). Prvi put su iskopane 1850. zatim 1940., 1950. i 1980. godine (Holman 2003, 146). Istraživanja su otkrila in situ kremacije na više humki koje su činili ostaci uglja, pepela i sagorelih kostiju ljudi i životinja uključujući ovaca, konja, krava, svinja i pasa. Iako loše očuvani (zbog izrazito jake vatre tokom kremacija), otkriveni su tragovi grobnih priloga sa lomača, dva ritualno prelomljena mača (humke 1 i 7, slika 32), deo balčaka i mali nož (humka 50), tragovi srebrnog veza (humka 11), fragmenti istopljene bronze i srebra (humka 1, 6 i 50) i veliki broj eksera interpretiranih kao ostaci sa štitova (držači umboa, štavljene kože i drugih metalnih delova štita) (Richards 2004, 90). Mnoge humke su bile prazne (humke 2, 4, 8, 9, 10, 12, 13 i 15, Richards 2004, 89)) što je neke istraživače navelo da pretpostave da možda predstavljaju kenotafe sahranjenih Vikinga na hrišćanskom groblju. Istraživanja na humkama 50 i 56 (1998. i 2000. godine) su otkrila dve forme kremacija.

44

Slika 32. Ostaci mačeva iz humke 7 (levo na slici, nakrsnica i oštrica) i humke 1 (desno na slici, fragmenti mača i deo oštrice sa mogućom rekonstrukcijom originalnog izgleda) (Richards 2004, 37-29)

45

Humka 50 je imala in situ kremaciju, dok ja na humci 56 otkriven naknadno postavljen mali sloj ostataka pepela i kostiju sa lomače zajedno sa prstenastom iglom na obodu humke, što nam ukazuje da je telo spaljeno na drugom mestu i simbolično premešteno na nekropolu u praznu humku (slika 34)(Richards 2003, 6).

Slika 33. Mapa nekropole Hit Vud (Inglbi) sa obeleženim humkama (Richards 2004, 48)

To dovodi u pitanje teoriju da su prazne humke kenotafi, verovatnije je da je svaka humka predstavljala pogreb i da su manji periferni nalazi propušteni tokom ranijih istraživanja (Richards 2013, 189). Stoga je zaključeno da je ukupno trećina istraženih humki imala in situ kremacije dok su dve trećine simbolični depoziti preminulih (Richards 2004, 90). Postoji mogućnost da je nekropola sadržala i ženske grobove, pošto je u humci 50 pored odraslih osoba otkriven i mogući ostatak deteta, a najčešće su pronalaženi u dvojnim sahranama u ženskim grobovima. Nalazi oružja ne bi trebalo da predstavljaju problem ovom tumačenju pošto je vrlo

46

lako moglo biti u vezi sa sahranjenim dečakom, ali takođe može dokazivati i ljudsku žrtvu. Osim ovoga, takođe se sumnja i na humke 5 i 6 da su ženski grobovi iako nikakvi specifični artefakti nisu pronađeni osim istopljenih ornamenata i delova odežde koji se mogu povezati sa ženskom nošnjom (Richards 2004, 91).

Slika 34. Poprečni presek humki 50 i 56 sa označenim (crno) kremacionim depozitima (Richards 2004, 89)

Za sada nema dokaza da se ova nekropola razvijala tokom dužeg vremenskog perioda, u delovima gde su humke bile blizu jedna drugoj ne postoje nikakve stratigrafske razlike niti nagomilavanje depozita koje bi ukazivalo na protok vremena. Postoji preklapanje u slojevima (u centralnoj grupi humki 6, 7, 50, 55 i 56) koje je nastalo erozijom sa gornjih delova, ali u bazi one su podignute na jednom zajedničkom i zaravnjenom prostoru bez preklapanja (Richards 2004, 88). Iako za sada nemamo nikakva tačna datiranja koja bi povezala ovaj lokalitet sa vikinškim prezimljavanjem 873. godine, jednostavno je nemoguće izvući ga iz tog konteksta. Potpuno odsustvo ovakvih primera sahranjivanja u ostatku Dejnloa nam jednostavno ne ostavlja nikakav drugi zaključak. Pored dokaza da je nekropola najverovatnije podignuta za kratko vreme, imamo i sličnosti u podizanju humki između Reptona i Hit Vuda. Za humke 50 i 56 je utvrđeno

47

da su podignute uklanjanjem površinskog sloja zemlje koji je zatim ravnomerno ispunjen slojem čistog peska debljine 10cm (za humku 50 kremacija je obavljena direktno na ovom sloju preko čega je podignuta humka), na isti način na koji je i zaravnjen mauzolej u Reptonu pre reinhumiranja kostiju (Richards 2003, 7). Ako se okrenemo ponovo Anglo-saksonskim hronikama videćemo da se vikinška armija posle prezimljavanja u Reptonu podelila, gde je jedan deo nastavio da ratuje pod Gutrumom u istočnoj Angliji i Veseksu dok su se drugi pod Halfdanom vratili nazad u Nortumbriju “gde su podelili zemlju i počeli da je obrađuju da bi se izdržavali”. Zaista je moguće, da kao retko kad, imamo pred sobom nadopunjavanje pisanih izvora i arheoloških dokaza za osnovanu tvrdnju za ideološku i političku podelu među redovima Vikinga. Šta se tačno odvijalo mi naravno ne možemo znati, ali ako je zaista centralni grob u Reptonu Ivara Ragnarsona, onda je vrlo moguće je da su Halfdan i njegovi ljudi (koji je bio prvi vođa armije 865. godine) bili ti koji su podigli utvrdu u Reptonu i želeli da se posle osvajanja legitimizuju vezom sa hrišćanstvom i Mersijom, dok su nova pojačanja koja su stigla u leto 871. godine pod Gutrumom Vikinzi koji su odabrali kremaciju u Hit Vudu (Richards 2003, 8). I ne samo što su odabrali da budu verni svojim paganskim običajima, nego su odlučili da pošalju jasnu poruku i pokažu direktno svoju pripadnost odabirom mesta sa koji su pogrebne lomače bile vidljive miljama unaokolo. Uključujući i u samom Reptonu.

48

Zaključak

eriod od VIII do XI veka je karakterisala u velikoj meri nezavisna emigrantska kultura čiji je identitet, bar u tragovima arhitekture, teško definisati. Ali, kada sagledamo celokupnu sliku, možemo izvući određene zaključke. Nalazi grobova nam skoro kao u ogledalu prate

arhitektonse tragove, severna ostrva (Šetland, Orkni i Farska ostrva prvenstveno) su nam najjasnije vikinška, najviše zahvaljujući svojoj izolovanosti, skandinavska kultura uspela je u potpunosti da dominira, što možemo čak videti i u posebnom jeziku Nornu koji se održao do XIX veka (Orkni je bio u sastavu Danske kraljevine sve do XV veka, kada je predat Škotskoj kao miraz princeze Margarete škotskom kralju Džejmsu I). Tu, i u arhitekturi i u grobovima, takođe najjasnije vidimo skandinavske tragove, pogotovu one koje je povezuju sa Norveškom. Irska je posebno važna jer kod nje jasno vidimo stvaranje nove urbane kulture koju možemo vezati isključivo za Vikinge (što nam pokazuje i koncentracija grobova oko Dablina). Osim toga, u Irskoj pre ovog perioda, gradovi u klasičnom smislu nisu poznati i gde pod vikinškim uticajem nastaje nova klasa urbanih zdanja koju moramo gledati u irskom kontekstu jer su originalna i specifična za vikinške irske gradove. Da li su u njima živeli Skandinavci ili je to novi kulturni influks koji su oni doneli sa sobom, mi ne možemo sa sigurnošću znati, ali ako posmatramo u kontekstu ostalih materijalnih nalaza Irske iz ovog perioda, prvenstveno iz grobova i onog što se naziva ostatak hiberno-skandinavske umetnosti (samo ime nam već dosta govori) vidimo da je došlo do mešanja uticaja, a sigurno i stanovništva, koji su rezultirali novim društvenim životom koji se ogleda i u nalazima. Svugde je prisutan jak uticaj hrišćanstva, a ponajviše u Engleskoj gde na primeru umetnosti vidimo spajanje skandinavskih i anglo-saksonskih elemenata kao što su midltonski krst, gosfortski krst (gde imamo prikaz raspeća sa jedne strane, a scene iz Ragnaroka sa druge strane) i u nalazima nadgrobnih spomenika iz Jorka. Grobni nalazi samo još više potvrđuju, na više primera, da imamo ne samo pritisak okoline već (slobodno možemo nazvati) i želju skandinavske elite da postane deo kulturnog okruženja. Što se tiče arhitekture jedino gde možemo povući vezu i u Irskoj i u Engleskoj jesu utvrđenja specifičnog dizajna čije paralele imamo iz Skandinavije iz Hedebija i Birke. Najviše problema oko arhitekture i definisanja njenog porekla imamo u Engleskoj, ali kada tome dodamo i nalaze grobova, imamo i vrlo malo dokaza za masovnu migraciju novih doseljenika (što je i slučaj sa ruralnim naseljima u Irskoj, čini se da je prvenstveno izrazita agresivnost irskih kraljeva ograničila u velikoj meri Vikinge na obalu i gradove), što se ogleda i u arhitektonskim nalazima. U Engleskoj je nova skandinavska elita jednostavno izvršila preraspodelu zemlje osnivajući svoje dvorove ili gazdinstva. Arheologija nam, za sada, ne može pomoći u definisanju ruralnih vikinških naselja, a još manje urbanih, ali jedino što možemo da vidimo uz pomoć grobnih nalaza jeste nastanak novih formi asociranih sa ljudima koje u određenom kontekstu možemo nazvati Anglo-skandinavci i Hiberno-skandinavci (moramo biti svesni toga da su danski Vikinzi u Engleskoj bili prvi Skandinavci koji su primili hrišćanstvo, mnogo pre ostalih u samoj Skandinaviji). Nadu u moguće dalje pronalaske nam

P

49

daju skandinavska imena za mesta koja su prisutna u svim oblastima koja smo obradili, sa posebnim akcentom na Englesku i oblast Dejnlo gde se nalazi najveća koncentracija gradova i sela sa klasičnim vikinškim završecima kao što su: -porp, -torp, -by itd. U samoj suštini problematike nalaza grobova i arhitekture Vikinga je etnicitet, a sam etnicitet je teško definisati i nije fiksna karakteristika već je vrlo fleksibilna i nadasve podložna promenama pod uticajem društvene, ekonomske i političke okoline.

50

Literatura

- Amle A. (2014). Hiberno-Norse identity in Vikinig Age and Early Medieval Ireland. (master thesis,Uppsala University-Sweden).

- Anderson J. (1907). Notice of Bronze Brooches and Personal Ornaments from a Ship-burial of the Viking time in Oronsay, and other Bronze Ornaments from Colonsay. in: Society of Antiquaries of Scotland vol.5. Edinburgh: Neil and Company ltd., 437-450.

- Barret J. (2003). Studies in the early middle ages vol.5: Contact, Continuity, and Collapse-The Norse colonization of the North Atlantic. Barrett J. (ed). Turnhout: Brepolis Publishers n.v., 73-113.

- Barret J. (2008). What caused the Viking Age? in: Antiquity Journal vol.82 (317), 671-685. (Cambridge online journals)

- Batey C. (2001). Medieval Archeology an Encyclopedia. Crabtree P. (ed). New York & London: Garland Publishing inc., 185-187.

- Espolin Norstein F. (2014). Migration and Creation of identity in the Viking Age diaspora: A comparative study of Viking Age funerary rites from northern Scotland and More og Romsdal. (master thesis, University of Oslo-Norway).

- Etheridge D., Hart M., Glogowska E.H., Kupiec P. (2014). Languages, Myths and Finds vol.2: The Vikings in Lewis. Schorn B., Quinn J., (eds). University of Nottingham: Centre for the study of the Viking Age., 29-39.

- Glandorf D. (2001). The Weapons from the Kilmainham-Islandbridge Cemeteries in a Norwegian Perspective. in: TijdSchrift voor Skandinavistiek vol.22: 283-309.

- Goodrich R. (2010). Scandinavians and Settlement in the eastern Irish Sea region during the Viking Age. (doctoral dissertation, University of Missouri-Columbia U.S.A.)

- Hansen S. (2003). Studies in the early middle ages Vol.5: Contact, Continuity, and Collapse-The Norse colonization of the North Atlantic. Barrett J. (ed). Turnhout: Brepolis Publishers n.v., 33-73.

- Harrison S. H. (2001). The Vikings in Ireland. Larsen A. (ed). Araus: Kannike Graphic a/s, 61-76.

- Holman K. (2003). Historical Dictionaries of Ancient Civilizations and Historical Eras No.11: Historical Dictionary of the Vikings. Lanham: Scarecrow Press inc.

- Larsen A., Strumman Hansen S. (2001). The Vikings in Ireland. Larsen A. (ed). Araus: Kannike Graphic a/s, 115-127.

- Morris D. (2001). Medieval Archeology an Encyclopedia. Crabtree P. (ed). New York & London: Garland Publishing inc., 23-27.

- Mytum H. (2003). Studies in the early middle ages Vol.5: Contact, Continuity, and Collapse-The Norse colonization of the North Atlantic. Barrett J. (ed). Turnhout: Brepolis Publishers n.v., 113-139.

51

- Olsen B. (2003). Studies in the early middle ages Vol.5: Contact, Continuity, and Collapse-The Norse colonization of the North Atlantic. Barrett J.(ed). Turnhout: Brepolis Publishers n.v., 9-33.

- Roesdahl E. (2001). Medieval Archeology an Encyclopedia. Crabtree P. (ed). New York & London: Garland Publishing inc., 281-284.

- Richards J. (2013). Viking Age England. Gloucestershire, Stroud: The History Press.- Richards J. (2005). The Vikings: A Very Short Introduction. New York: Oxford University

Press inc.- Richards J. (2004). Escavations at the Viking Barrow Cemetery at Heath Wood, Ingleby,

Derbyshire. in: The Antiquaries Journal vol.84: 23-116.- Richards J. (2003). Pagans and Christians at the Frontier: Viking burial in the Danelaw.

Autor manuscript: http://eprints.whiterose.ac.uk/archive/00000755/. (White Rose Consortium ePrints Repository, Universities of Sheffield, Leeds and York).

- Sellevold J. B. (1999). Picts and Vikings at Westness: Anthropological Investigations of the Skeletal Material from the cemetery at Westness, Rousay, Orkney Islands. Gundhus G. (ed). Trondheim: Kopisentralen AS.

- Scott B. (2001). Medieval Archeology an Encyclopedia. Crabtree P. (ed). New York & London: Garland Publishing inc., 280-281.

- Stroud G. (1999). Repton-Derbyshire Extensive Urban Survey Archeological Assessment Report.

- Sheehan J. (2008). The Longphort in Viking Age Ireland. in: Acta Archeologica vol.79: 282-295.

- Wallace P. (2001).The Vikings in Ireland. Larsen A. (ed). Araus: Kannike Graphic a/s, 37-51.

- Welander R. D. E. ,Batey C., Cowie T.G.(1987). A Viking burial from Kneep, Uig, Isle of Lewis. in: Society of Antiquaries of Scotland vol.117: 149-174.

52

Indeks ilustracija i fotografija

- Slika 1. Richards J. (2005). The Vikings: A Very Short Introduction. New York: Oxford University Press inc., 101.

- Slika 2. Barret J. (2003). Studies in the early middle ages vol.5: Contact, Continuity, and Collapse-The Norse colonization of the North Atlantic. Barrett J. (ed). Turnhout: Brepolis Publishers n.v., 85.

- Slika 3. Hansen S. (2003). Studies in the early middle ages Vol.5: Contact, Continuity, and Collapse-The Norse colonization of the North Atlantic. Barrett J. (ed). Turnhout: Brepolis Publishers n.v., 42.

- Slika 4. Larsen A., Strumman Hansen S. (2001). The Vikings in Ireland. Larsen A. (ed). Araus: Kannike Graphic a/s., 118.

- Slika 5. Mytum H. (2003). Studies in the early middle ages Vol.5: Contact, Continuity, and Collapse-The Norse colonization of the North Atlantic. Barrett J. (ed). Turnhout: Brepolis Publishers n.v., 129.

- Slika 6. Sheehan J. (2008). The Longphort in Viking Age Ireland. in: Acta Archeologica vol.79: 287; 284.

- Slika 7. Mytum H. (2003). Studies in the early middle ages Vol.5: Contact, Continuity, and Collapse-The Norse colonization of the North Atlantic. Barrett J. (ed). Turnhout: Brepolis Publishers n.v., 120.

- Slika 8. Wallace P. (2001).The Vikings in Ireland. Larsen A. (ed). Araus: Kannike Graphic a/s., 48.Christine Larsen A. . (2001). The Vikings in Ireland. Larsen A. (ed). Araus: Kannike Graphic a/s., 136.

- Slika 9. Richards J. (2013). Viking Age England. Gloucestershire, Stroud: The History Press., 60.

- Slika 10. Richards J. (2013). Viking Age England. Gloucestershire, Stroud: The History Press., 69.

- Slika 11. Amle A. (2014). Hiberno-Norse identity in Vikinig Age and Early Medieval Ireland. (master thesis,Uppsala University-Sweden), 25.

- Slika 12. Richards J. (2005). The Vikings: A Very Short Introduction. New York: Oxford University Press inc., 65.

- Slika 13. Richards J. (2013). Viking Age England. Gloucestershire, Stroud: The History Press., 80.

- Slika 14. Richards J. (2005). The Vikings: A Very Short Introduction. New York: Oxford University Press inc., 69.

53

- Slika 15. Barret J. (2003). Studies in the early middle ages vol.5: Contact, Continuity, and Collapse-The Norse colonization of the North Atlantic. Barrett J. (ed). Turnhout: Brepolis Publishers n.v., 81.

- Slika 16. Sellevold J. B. (1999). Picts and Vikings at Westness: Anthropological Investigations of the Skeletal Material from the cemetery at Westness, Rousay, Orkney Islands. Gundhus G. (ed). Trondheim: Kopisentralen AS., 6.

- Slika 17. Richards J. (2005). The Vikings: A Very Short Introduction. New York: Oxford University Press inc., 93.

- Slika 18. Anderson J. (1907). Notice of Bronze Brooches and Personal Ornaments from a Ship-burial of the Viking time in Oronsay, and other Bronze Ornaments from Colonsay. in: Society of Antiquaries of Scotland vol.5. Edinburgh: Neil and Company ltd., 446.

- Slika 19. Welander R. D. E. ,Batey C., Cowie T.G.(1987). A Viking burial from Kneep, Uig, Isle of Lewis. in: Society of Antiquaries of Scotland vol.117: 152.

- Slika 20. Welander R. D. E. ,Batey C., Cowie T.G.(1987). A Viking burial from Kneep, Uig, Isle of Lewis. in: Society of Antiquaries of Scotland vol.117: 154; 155.

- Slika 21. Welander R. D. E. ,Batey C., Cowie T.G.(1987). A Viking burial from Kneep, Uig, Isle of Lewis. in: Society of Antiquaries of Scotland vol.117: 156.

- Slika 22. Welander R. D. E. ,Batey C., Cowie T.G.(1987). A Viking burial from Kneep, Uig, Isle of Lewis. in: Society of Antiquaries of Scotland vol.117: 158.

- Slika 23. Espolin Norstein F. (2014). Migration and Creation of identity in the Viking Age diaspora: A comparative study of Viking Age funerary rites from northern Scotland and More og Romsdal. (master thesis, University of Oslo-Norway), 29.

- Slika 24. Larsen A., Strumman Hansen S. (2001). The Vikings in Ireland. Larsen A. (ed). Araus: Kannike Graphic a/s, 22.

- Slika 25. Harrison S. H. (2001). The Vikings in Ireland. Larsen A. (ed). Araus: Kannike Graphic a/s, 65.

- Slika 26. Harrison S. H. (2001). The Vikings in Ireland. Larsen A. (ed). Araus: Kannike Graphic a/s, 63.

- Slika 27. Harrison S. H. (2001). The Vikings in Ireland. Larsen A. (ed). Araus: Kannike Graphic a/s, 64.

- Slika 28. Harrison S. H. (2001). The Vikings in Ireland. Larsen A. (ed). Araus: Kannike Graphic a/s, 69.

- Slika 29. Richards J. (2013). Viking Age England. Gloucestershire, Stroud: The History Press., 184.

- Slika 30. Richards J. (2004). Escavations at the Viking Barrow Cemetery at Heath Wood, Ingleby, Derbyshire. in: The Antiquaries Journal vol.84: 24.

- Slika 31. Richards J. (2013). Viking Age England. Gloucestershire, Stroud: The History Press., 191.

54

- Slika 32. Richards J. (2004). Escavations at the Viking Barrow Cemetery at Heath Wood, Ingleby, Derbyshire. in: The Antiquaries Journal vol.84: 37; 29.

- Slika 33. Richards J. (2004). Escavations at the Viking Barrow Cemetery at Heath Wood, Ingleby, Derbyshire. in: The Antiquaries Journal vol.84: 48.

- Slika 34. Richards J. (2004). Escavations at the Viking Barrow Cemetery at Heath Wood, Ingleby, Derbyshire. in: The Antiquaries Journal vol.84: 89.

55