ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK ... · birçok işçi...

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Tülin GÖKDUMAN

TAŞOCAKLARINDA SOLUNABİLİR TOZDAKİ KRİSTALİN SiO2 MİKTARININ BELİRLENMESİ

MADEN MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI

ADANA, 2009



Tülin GÖKDUMAN

YÜKSEK LİSANS TEZİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

MADEN MÜHENDİSLİĞİ ANA BİLİM DALI

Bu tez 09/02/2009 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği ile Kabul Edilmiştir. İmza ………………… İmza ………………. İmza ………………. Prof. Dr. Fikret İŞLER Doç. Dr. Ferdi TANIR Doç. Dr. Suphi URAL Üye Üye Danışman İmza ……………… İmza ...…………………… Doç. Dr. Özen KILIÇ Yrd. Doç. Dr. Ahmet DAĞ Üye Üye Bu Tez Enstitümüz Maden Mühendisliği Anabilim Dalında Hazırlanmıştır. Kod No :

Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür

Bu Çalışma Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No : MMF2008YL1 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaklardan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

I

ÖZ

YÜKSEK LİSANS TEZİ


Tülin GÖKDUMAN


MADEN MÜHENDİSLİĞİ ANA BİLİM DALI

Danışman: Doç. Dr. Suphi URAL Yıl : 2009, Sayfa: 37 Jüri : Prof. Dr. Fikret İŞLER

Doç.Dr. Ferdi TANIR Doç. Dr. Suphi URAL Doç. Dr. Özen KILIÇ Doç. Dr. Ahmet DAĞ

Solunabilir tozdaki kristalin silis maruziyeti dolayısıyla birçok çalışanımızda

silikozis, akciğer kanseri, tüberküloz ve üst solunum yolları hastalıkları

oluşmaktadır. Bu çalışmanın amacı, Ceyhan yöresindeki taşocaklarından toz

ölçümleri alarak, toplanılan toz örneklerinin mineralojik ve kimyasal analizlerini

yapmak ve pnömokonyoza yakalanma riski üzerindeki etkilerini araştırmaktır.

Solunabilir toz numunelerindeki kuvars oranının %1,3 ile %3,8 arasında değiştiği

gözlenmiştir. Sonuç olarak belirtilen solunabilir kuvars tozu için müsade edilen üst

sınır değer (ESD) 0,25 mg/m3 değeri ile madencilik konusunda gelişmiş ülke

standartlarının üzerindedir, bu nedenle yürürlükteki mevzuatın güncellenmesi

gerektiği önerilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Solunabilir toz, Pnömokonyoz, Silis Maruziyeti, PEL

II

ABSTRACT

Ms. C. THESIS

DETERMINATION OF CYRSTALLINE SILICA AMOUNT IN RESPIRABLE DUST AT QUARRY MINES

Tülin GÖKDUMAN

ÇUKUROVA UNIVERSITY INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES

DEPARTMENT OF MINING ENGINEERING

Supervisor : Assoc Prof. Dr. Suphi URAL Year : 2009, Pages: 37 Jury : Prof. Dr. Fikret İŞLER

Doç.Dr. Ferdi TANIR Doç. Dr. Suphi URAL Doç. Dr. Özen KILIÇ Doç. Dr. Ahmet DAĞ

The aim of this study is to collect samples from some mining companies in

Ceyhan and make physical and chemical dust measurements to determine the

accuracy for pneumoconiosis. In this study it has been determined that respirable air

dust samples include %1,3-%3,8 quartz. Also it has been observed that this is over

the permissible exposure limit which is mentioned and in use.

Key Words: Respirable dust, Pneumoconiosis, Exposure to crystalline silica, PEL

III

TEŞEKKÜR

Tez konusunun belirlenmesi, kapsamının ayrıntılandırılması, sonuçların

yorumlanmasında çok değerli katkı ve yönlendirmeleri ve iş hayatımın

yoğunluğundan dolayı bana anlayış gösteren danışman hocam sayın Doç. Dr. Suphi

Ural’a sonsuz teşekkür ederim.

Ayrıca Çukurova Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Maden

Mühendisliği Bölümünde görevli ve tez çalışmalarımız sırasında bize gerekli

desteklerini sağlayan tüm hocalarıma, Ceyhan Yılankale Taşocağı yetkililerine bu

çalışmada kullanılmak üzere örnekleme yapılması konusunda yardımcı olmaları

hususunda çok teşekkür ederim.

Bu çalışmam sırasında bana gerekli desteklerini esirgemeyen ve maddi

manevi her şekilde yanımda olduklarını hissettiren, beni her zaman motive eden

sevgili eşime ve aileme sonsuz teşekkür ederim.

IV

İÇİNDEKİLER SAYFA

ÖZ…………………………………………………………………………………..…I

ABSTRACT…………………………………………………………………….……II

TEŞEKKÜR……………………………………………………………………..…..III

İÇİNDEKİLER…………………………………………………...………………....IV

ÇİZELGELER DİZİNİ……………………………………………...……………...VI

ŞEKİLLER DİZİNİ……………………………………………………...………...VII

1. GİRİŞ……………………………………………………………………………... 1

1.1. Çalışmanın Amacı……………………………………..……………………..1

1.2. Silis Tozunun İnsan Sağlığına Etkisi…………………………………….…..2

1.2.1. Kimyasal ve Fiziksel Özelliği………………………………………….2

1.2.2. Örnekleme ve Analitik Yöntemler……………………………………..3

1.2.3. İnsan Sağlığına Etkisi………………………………………………….4

1.3. Deneysel Çalışmalar..…………………...……………………………….......8

1.4. Araştırma Sebepleri….……………………………...…………………….....9

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR……………..……………………………………..….11

3. MATERYAL VE METOD……………...………………………………...…..…16

3.1. Materyal…………………………………………………………………….16

3.2. Metod……………………………………………………………………….16

3.2.1. Solunabilir Toz Numunelerinin Alınması…………………………….16

3.2.2. Kantitatif Faz Analizi…………………………………………………24

4. ARAŞTIRMA BULGULARI.. ………………………………………...……….25

4.1. Toz Örnekleme Çalışmaları………....……………………………………...25

4.2. Toz Örneklerinin Analizi…………………………………………………...25

4.2.1. Kimyasal Analiz………………………………………………………25

4.2.2. Kalitatif X-Işını Kırınımı Analizi…………………………………….26

4.2.3. Kantitatif X-Işını Kırınımı Analizi…………………………………...26

4.2.4. Mineral Miktarlarının Yasal Maruziyet Sınır Değerlerine

Göre Değerlendirilmesi..........………………………………...………29

V

5. SONUÇLAR…………………………………………………..……………..…..33

KAYNAKLAR…………………………………………………………….……..…35 ÖZGEÇMİŞ……………………………………………………….……………..….37

VI

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA

Çizelge 4.1 Toz örneklerin kimyasal analiz sonuçları .……………………………. 26

Çizelge 4.2 Toz numunelerinin içerdikleri mineral miktarları ……………………. 29

Çizelge 4.3 1 nolu toz numunesinin kantitatif faz analizleri ve sınır değerler ile

karşılaştırması…………………………..……………………………...32


karşılaştırması………………………………………………………….32


karşılaştırması…..……………………………………………………...33

VII

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA

Şekil 3.1 Örnekleme Pompası ve Örnekleme Başlığı..…………………………..17

Şekil 3.2 Elektronik Piston Kalibratörü ...……………………………………….18

Şekil 3.3 IOM Örnekleyicisi ....………………………………………………….19

Şekil 3.4 Kişisel Örnekleyici Parçaları ………………………………………….20

Şekil 3.5 Örnekleme Siklonu ...………………………………………………….21

Şekil 3.6 Rietveld Tahmin Yöntemi ...……………………………….………….24

Şekil 4.1 SIRQUANT yazılımın mineral veri tabanından *.hkl dosyalarının

hazırlanması………………………………………..………………….27

Şekil 4.2 Kuvars, kalsit ve dolomit minerallerine ilişkin orijinal XRD paternleri

yazılıma tanıtılması…………………………………………………....28

Şekil 4.3 Orijinal XRD çekiminden arka plan çıkarılması...…………………….28

Şekil 4.4 XRD paterninin dört aşamalı filtreleme işlemi ……………………….29

1.GİRİŞ Tülin GÖKDUMAN

1

1. GİRİŞ

1.1. Çalışmanın Amacı

Toz, tane büyüklüğü 100 µ’dan daha az olan havada asılı parçacıkların genel

adıdır ve biyolojik etkilerine göre fibrojenik, toksik, kanserojen, radyoaktif, alerjik

ve nötr olmak üzere sınıflandırılmaktadır.

Tozların bir kısmı akciğerlere kadar ulaşabilmektedir. Akciğer alveollerine

ulaşan, büyüklüğü 0.5-5 µ arasında olan tozlara “solunabilir toz” adı verilmektedir.

Madencilik işlemleri sırasında çeşitli tozlar oluşmaktadır. Bu tozlar çalışanlar

tarafından solunmakta ve akciğerlerde birikerek “pnömokonyoz” denilen meslek

hastalıklarına sebep olmaktadır.

İnsan sağlığını tehdit eden bu tozların ölçümü için hava içerisinden çeşitli toz

ölçer cihazlar ile örneklenmesi gerekmektedir. Toz ölçümünde kullanılan cihazlar

gravimetrik ve tane sayma yöntemi ile çalışmakta olup örneklemenin verimli

yapılabilmesi için uygun bir örnekleme noktası seçilmelidir. Ayrıca çalışanların

solunum seviyesi yüksekliğinde ve ortamın tozluluk durumuna göre uygun bir süre

çalıştırılarak örnekleme yapılmalıdır.

Solunabilir tozdaki kuvars (SiO2) en yüksek fibrojenik etkiyi yapmaktadır.

Stoces vd.’ne göre (1970) toz tanecikleri kuvars bakımından ne kadar zengin ise

hastalık oluşturma olasılığı da o kadar fazladır. Ayrıca solunabilir toz içerisindeki

kuvars değerinin %5’i aşmaması gerekmektedir. Kuvars içerikleri Analitik

Yöntemlerle tayine edilmektedir ki bunlar; XRD Spektrometri, Kızılötesi

Spektrometri ve Renkli (Colorimetrik) Spektrofotometri’dir.

Maden ve Taşocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Tozla Mücadeleyle

ilgili Yönetmelik’e göre; işletmelerdeki toz sınır değeri “Eşik Sınır Değer (ESD)”

terimi ile ifade edilmektedir ve bu yönetmeliğe göre toz yoğunluğu ESD’nin üstünde

olan işyerlerinde üretime yönelik işçi çalıştırılamaz ve toz oluşumunun önlenmesine

veya tozun bastırılmasına yönelik çalışmalar yapılmalıdır.

Bu çalışmanın amacı; Ceyhan yöresindeki taşocaklarından toplanılan toz

örneklerinin mineralojik ve kimyasal analizlerini yaparak, pnömokonyoza yakalanma


2

riski üzerinden etkilerini araştırmaktır. Çalışmamız, maden işletmelerinde

pnömokonyoz akciğer hastalığına yakalanma riski ile solunabilir toz konsantrasyonu,

soluma süresi ve tozun mineralojik bilişimi arasındaki ilişkileri ortaya koyarak

mevcut yönetmelikte belirtilen ESD’nin gözden geçirme olanağını sağlayabilecektir.

1.2. Silis Tozunun İnsan Sağlığına Etkisi

Silis, SiO2’den oluşan kimyasal bir bileşiktir ve kristal veya amorf olmak

üzere iki çeşittir. Polimorfik formlar ise kristal silis; alfa kuvars, beta kuvars,

tridimit, kristalobalit, keatit, koesit, sisthovite ve moganit şeklinde bulunur.

Mesleki açıdan silis tozuna maruz kalmak ciddi ve çoğu zaman önlenemeyen

bir sağlık sorunu olmaktadır. Sonuç olarak sayısı bilinmeyen veya raporlanmayan

birçok işçi ölümlerinin nedeni silis tozuna bağlı olarak silikozis, tüberküloz (TB),

akciğer kanseri ve scleroderma gibi hastalıklar olmuştur.

Halen ABD’de silikozis veya silis tozuna bağlı hastalıkların sayısı tam olarak

bilinmemektedir.

1.2.1. Silis Tozunun Kimyasal ve Fiziksel Özelliği

1 adet Silis ve 4 adet Oksijen atomundan oluşmakta olup, 3 boyutlu 4 yüzlü

şekil olarak dizilmiştir. Si atomu bu şeklin merkezinde olmakla beraber Oksijen bu

şeklin köşelerinde yer almaktadır.

Sıcaklık, basınç ve doğal etkenler bu şeklin bozularak başka şekiller almasına

sebep olabilir. Sudaki çözünürlüğü oda sıcaklığında 6-11 mg/cm3 (SiO2) olarak

değişir ve bu özelliğine etki eden faktörler;

- Partikül sayısı, büyüklüğü ve şekli,

- Solüsyon sıcaklığı,

- Vizkozistesi,

- pH ve

- Bünyesinde bulunan diğer mineraller ve özellikleridir.


3

NIOSH (1991) tahminen 1.7 milyon Amerikan işçisinin solunabilir silis

tozuna maruz kaldığını saptamıştır. Ayrıca madencilik, petrol-gaz gibi endüstrilerin

silis tozuna maruz kalan işçi sayısı oldukça yüksektir.

Sadece madenler, taşocakları gibi toz içeren iş kolları değil, değişik

endüstrilerdeki işçiler dahi kullanılan malzemelerin ve ürettikleri ürünlerin içerisinde

ve yaygın olarak doğada bulunmasından dolayı silis tozuna maruz kalmaktadırlar.

Endüstrilerin %48’inde solunabilir limitlerin (PEL) üzerinde bir maruziyetin söz

konusu olduğu saptanmıştır. Hemen hemen tüm silis içeren ürün veya madenlerle

yeryüzünde çalışan endüstrilerde işçilerin silis tozuna maruz kalması olasıdır.

1.2.2. Örnekleme ve Analitik Yöntemler

Örnekleme yönteminde havada asılı bulunan küçük partiküllerin tutulması /

toplanması için siklon ve buna bağlı olarak bulunan bir filtre kaset kullanılır. Bu

siklon ayrıca partiküllerin toplanırken oluşturdukları elektrostatik etkiyi iletkenlik

özelliği ile minimize ettiğini göstermektedir. Kaba hataları önlemek amacıyla siklon

ve filtrenin sızıntı ölçümlerinin yapılması gerekmektedir.

Analitik yöntemler; 3’e ayrılmaktadırlar. Bunlar;

- XRD Spektrometri

- IR (İnfrared Diffraction – Kızılötesi Soğurma) Spektrometri

- Colorimetrik (Renkli) Spektrofotometri’dir.

En sık kullanılan yöntemler XRD ve IR yöntemleridir.

XRD Spektrometri: Kristal Silisin yaygın olan 3 polimorfu (kuvars, kristobalit,

tridimit) ayırma kapasitesine sahiptir ve her bir polimorfun örnek üzerindeki

parazitliklerini analiz edebilmektedir.

IR Spektrometri: XRD’den daha az spesifik olmakla birlikte, çok iyi tanımlanmış

kuvars matrislerine uygulanabilmektedir. Analizlerde diğer silika (örneğin kaolinit)

ve amorf silika parazitlerini tespit edebilmektedir.

Colorimetrik Spektrometri: Bu yöntemin XRD ve IR yöntemlerine göre doğruluğu

daha azdır. Lineer oranları sınırlı olup, boş alan değerleri normalden çok daha


4

yüksektir. Bu yöntem ayrıca silis ve silika bazlı tanecikleri ayırma özelliğine sahip

değildir.

Analitik Yöntemlerde Doğruluğu ve Hassasiyeti Etkileyen Faktörler

Tüm Yöntemlerde verimli laborant ve laboratuvar koşulları aranmaktadır. En önemli

etkenlerden birisi tane boyutu olup, buna sıcaklık, filtre boyutu vb. etkenlerde

eklenebilir. Amaç her zaman doğru sonuçlar elde etmektir.

1.2.3. İnsan Sağlığına Etkisi

Epidemiyoloji, silis tozunun işçiler üzerindeki etkisini belirlemek amacıyla

kullanılan birincil yöntemlerden biridir. Bu alanda yapılan çalışmalar; Cross-

sectional (çapraz bölgelendirme / kesit alma yöntemi – çok yaygın olarak kullanılır)

veya Retrospective (geriye dönük / işbirliği içerisinde yapılan) olmak üzere ikiye

ayrılır.

Çapraz Bölgelendirme yönteminde belirlenmiş bir nüfusun bir noktasına etki

eden hastalık belirtilerin ölçümünü sağlar. Örneğin; Granit dökümlerinde çalışan

işçilerin akçiğer grafilerinin, bu alanda çalışmayan işçilerin akçiğer grafileri ile yıllık

sağlık incelemelerinin karşılaştırılması gibi. Bu yöntemin iki dezavantajı

bulunmaktadır;

- Sadece hayatta olan işçiler incelenmektedir. Emekliler, daha önceden

çalışanlar veya vefat edenleri kapsamamaktadır.

- Hastalığın ne zaman başladığını saptamak pek mümkün olmamaktadır.

Çoğu epidemiyolojik çalışmalar setrospektif (geriye dönük) çalışmalar

olmaktadır ki bunlar şu anda bulunduğu koşulları, hastalıkları, maruziyeti ve

ölümleri baz alarak bugünden başlayarak ileriye dönük yapılan çalışmalardır. Fakat

bu çalışmanın dezavantajı; silis tozu olayları ölüm belgeleri gerektirmekle birlikte

bunların çoğu zaman tayin edilememesidir.

Sapmaların Çalışmalara Etkisi ve bunların Kaynakları:

Üç ana sapma sebebi silis tozunun maruziyeti ile ilgili çalışmaların sonuçlarını

etkilemektedir ki bunlar;


5

- Seçim Sapmaları: Çalışma konularını seçmeye dayalı bir yöntemden oluşur.

Bu sapmalarda akciğer kanserine yakalanan işçiler üzerinde yapılan

çalışmaların, çalıştıkları endüstri, sosyal şartlar ve radyografideki değişikliğe

bağlı olduğu düşünülmektedir ve bunun için işçilere bir bedelin ödenmesi

gerektiği kritiği bulunmaktadır.

- Bilgi Sapmaları: Sınıflandırma olmaksızın, çalışmalarda hastalık veya

maruziyeti dikkate alır. Ancak burda da çoğu zaman kullanılan aletlerin hata

vermesi, eksik bilgiden kaynaklanan maruziyet ölçümü hataları ve tahmini

hatalar oluşmaktadır.

- Değişkenlerin Karıştırılması: Maruziyete dayalı çalışmalar olup, çalışma

altındaki hastalıkların risklerinden bağımsız olmaktadır.

Tüm bu sapmaların etkileri, epidemiyolojik yöntemler uygulanarak

azaltılabilmektedir.

Silikozis:

Genel olarak yumrulaşmış ve dağınık olarak akciğerde görülür ve solunabilir silis

tozunun solunarak depolanmasıyla oluşur. Buna neden olarak solunabilir silis

tozunun konsantrasyonu ve iş ortamındaki havada bulunan dozaj etkilidir. Bunun

yanısıra; (1) Partiküllerin boyutu, (2) Kristalize veya kristalize olmayan silisin doğal

hali, (3) Toza maruz kalma süresi ve (4) Maruziyetinin başlangıcı ile teşhisi

arasındaki zaman dilimi etkilidir.

Bir işçide genel anlamda üç çeşit Silikozis oluşabilir; (1) Kronik Silikozis, genel

olarak 10 yıl ve üzerinde düşük konsantrasyonlarda maruziyetten sonra, (2)

Hızlandırılmış Silikozis, maruziyetten 5-10 yıl sonra veya (3) Akut Silikozis, yüksek

konsantrasyonlara maruz kaldıktan birkaç hafta ila 5 yıllık bir periyoddan sonra.

Hızlandırılmış Silikozis semptomları kronik silikosize göre daha belirsiz olmakla

beraber klinik ve radyografik sonuçlara göre daha hızlı ilerlemektedir. Aynı zamanda

anlaşılabilirliği, dağınık yapısından dolayı daha düşüktür ve genelde yüksek

konsantrasyonlarda silis tozuna kalmış endüstrilerde sıklıkla görülmektedir.


6

TB ve Diğer Enfeksiyonlar:

Bu enfeksiyonların ortak özellikleri, TB, büyük bir kısmın silis tozuyla ezilerek

enfeksiyona yol açan organizmanın vücuttan atılamamasıdır ki buna da

Mycobacterium tuberculosis adı verilmektedir.

Mycobacterial enfeksiyonların bir kısmı işçilerin silis tozuna maruz kalması

dolayısıyla oluşan M. Tuberculosis olup diğer kısım ise tüberkuloz olmayan

mycobacteria (NTM)’nin sebep olduğu Mycobacterium kansasii ve Mycobacterium

avium-intracellulare hastalıklara yakalanırlar.

Bazı kanıtlar işçilerin silikozis olmadıkları halde, uzun süre silis tozuna maruz

kaldıklarında TB’ye yakalanma risklerinin oldukça yüksek olduğuna işaret

etmektedir.

Kanser:

1996 yılında IARC Ekibi, silis tozuna maruz kalan insan ve hayvanlar üzerine bir

çalışma yapmıştır ve sonuç olarak insanların çalışma şartlarından dolayı silis tozunu

teneffüs etmeleriyle, kuvars veya kristobalit formlarda kanser olabileceklerini

kanıtlamıştır.

Epidemiyolojik çalışmalar göstermiştir ki, silis tozuna maruz kalan işçilerin (1)

Madenlerde, (2) Taşocakları ve Granitte, (3) Seramik, Çanak-Çömlek, Cam,

Refrakter Tuğla üretiminde ve (4) Dökümhanelerde kansere yakalanma riskleri daha

yüksektir. Akciğer kanserinin artmasının nedenleri;

- Kümülatif silis tozuna maruziyete,

- Maruziyet süresine,

- Maruziyet yoğunluğunun fazlalığına,

- Radyografik olarak tanımlanmış silikozise,

- Silikozis’in başlangıç ve bitiş süresinin takibine bağlıdır.

Sonuç olarak tüm çalışmalar akciğer kanser riskinde bir artışın olduğunu ve

bunun silis tozuna maruz kalan işçilerde görüldüğünü tespit etmişlerdir.

Diğer Kanserler:

Ölüm oranlarını içeren çalışmalarda demir madenlerinde, Kanada’daki altın

madenlerinde, kurşun-çinko madenlerinde, tuğla üretiminde, dökümhane veya metal


7

sanayiilerinde, mücevher üretiminde, çiftçilikte çalışan işçilerin çoğunlukla karın

veya gastrit kanserlerinden öldüklerini saptamıştır.

Silis tozuna maruz kalmış işçilerde ise, tükrük bezi kanseri, karaciğer kanseri, kemik

veya ilik kanseri, pankreas kanseri, cilt kanseri, yemek borusu kanseri, sindirim

sistemi kanseri, bağırsak kanseri, beyin kanseri, mesane kanseri gibi kanser

çeşitlerinin ve buna bağlı olarak ölümlerin olduğu saptanmıştır.

COPD (Cronic Obstructive Pulmonary Disease): Kronik Obstrüktif Akçiğer

Hastalığı (KOAH) olmakla birlikte kronik bronşit ile başlayarak emphysema, astım

ve son olarak da KOAH olarak görülmektedir.

Sigara içmek, bu hastalığı tetikleyen en önemli faktör olup, silis tozuna maruz kalan

2insanlarda da KOAH’a rastlamak mümkündür.

Astım: Kristalize silisin direk mesleki olarak bir hastalığa sebep olmadığı ancak silis

tozuna maruz kalmış işçilerde büyük bir oranda görüldüğü tespit edilmiştir.

Kronik Bronşit: Kronik bronşitin varlığı, klinik olarak tekrarlanan bronşitik

segregasyonlar veya öksürük ile tanımlanmıştır. Varolan mukus segregasyonu TB

gibi bir hastalığa neden olmamakla birlikte havada asılı bulunan taneciklerin

solunmasıyla şiddetlenmektedir. Hem silis tozuna maruz kalmak hemde sigara içmek

kronik bronşiti tetiklemektedir.

Amfizem (Emphysema): Hava boşluklarının anormal bir şekilde büyümesiyle ortaya

çıkan ve alveollerde ciddi deformasyonlara yol açabilen bir hastalıktır.

Karbonmonoksitin vücuttan atılmasını azaltır ve kilo kaybına neden olur. Genel

olarak kömür tozuna maruz kalanlarda akciğerlerin alt bölgelerinde, sigara içenlerde

ise akciğerlerin üst bölgelerinde tahribatlar fazlalık gösterir.

Bağışıklık Sistemi ve Kronik Böbrek Hastalıkları:

Silis tozuna maruz kalan işçilerin çoğunda bağışıklık sisteminde problemler, anemik

hastalıklar, skleroderma, romatizmal eklem hastalıkları ve kronik böbrek hastalıkları

oluştuğu gözlenmiştir. Ancak hücresel olarak silis tozunun bağışıklık sistemine nasıl

bir etki yaptığı kesin olarak bilinmemektedir.

Diğer Sağlık Etkileri:

Literatüre göre silis toz taneciklerinin lenf düğümleri yardımıyla akçiğerlerden dalak,

karaciğer, böbrek gibi organlarımıza taşındığını saptamıştır. Damar tıkanmalarına ve


8

lenf sisteminin bozulmasına kadar bir çok hastalıkların bu taşınmayla olabileceği

belirtilmiştir.

Bazı işçilerde ise hepatit ve buna bağlı kanserojen hastalıklar saptanmıştır ki

bu hastalıklarda alkol tüketiminin çok olması önemli bir faktördür. Ayrıca diş ve diş

eti sağlığını da olumsuz olarak etkilediği bilimsel olarak kanıtlanmıştır.

1.3. Deneysel Çalışmalar

Biomarker’lar şuna işaret ederler; (1) Maruziyetin oluşu, (2) Maruziyetin

etkileri, (3) Hastalıkların varlığını erken teşhisine veya (4) Maruziyete etkilerin

erkenden hassasiyetle tespit edilmesine.

Kullanışlı Biomarker’lar; Hastalığın veya maruziyetin kesin ve onaylanmış

bağlantısını ve işaretlerle maruziyet dozu arasında bir kanıta ihtiyaç duyarlar. Buna

ilaveten kan, serum, bronşalveol ve gen örnekleri alınarak bunların silis

maruziyetleriyle olan bağlantıları ölçülür.

Kristal silisin silikozis’e sebep olduğu bilinse de moleküler mekanizmadaki

hücresel bozunmanın nasıl gerçekleştiği kesin olarak bilinmemektedir. Memeli

hücrelerin hücre içi ve hücre dışının silis ile bozunduğu saptanmıştır. Bu hücresel

bozunma;

o Sitotoksisikliğin kristalize silis üzerine etkisi, o Silisin aleveolleri uyararak Cyto-toksik enzimlerin veya

oksidanlarının serbest kalmasına neden olması,

o Katalizör-Hızlandırıcı faktörlerin alveollerin uyarımı ile kendini bırakarak yerinin polimorfo-nükleer lökositlerle doldurmasından

dolayı gerçekleşmektedir.

Bazı çalışmalar kuvarsın direkt olarak memeli hücrelerini uyardığını gösterse

de hücre içi çalışmalar da herhangi bir kromozomal sapma, gen mutasyonuna neden

olmadığını göstermiştir.


9

Deneysel çalışmalar kuvars parçalarının uzun vadede solunduğu taktirde

kanserojen olabileceğini fareler üzerinde yapılmış deneyler ile kanıtlamıştır. Aynı

zamanda fareler üzerinde denenen bu çalışmalar, doz aşımı, kuvars toksikliği veya

hücre içi tepkileri ile ilgili bilgi verebilmektedir.

Sonuç olarak solunabilir silis tozunun maruziyeti ile birlikte sağlık üzerine

etkileri, insanlar ve hayvanlar üzerinde yapılan çalışmalarla 1974’den bu yana

sürmektedir (NIOSH, 1974). Bu çalışmaların tamamı silis tozunun solunmasıyla

oluşabilecek akciğer kanseri ve buna benzer diğer ölümcül hastalıkları

desteklemektedir.

1.4. Araştırma Sebepleri

Akciğer kanseri, silikozis veya silise bağlı diğer hastalıkların önlenmesinde;

- Metotların geliştirilmesi ve hastalıkların başlamasından önce detaylı

araştırmaların yapılmasının,

- Hücre içi ve hücre dışı çalışmaların geliştirilerek silika bazlı nodüller,

bağışıklık sistemiyle ilgili hastalıkların ve silis partiküllerinin DNA

bozunmasına sebep olmasının tespitinin,

- Alfa kuvars ve polimorflarının, kristalize silisin kristalize cam ve

amorflarının, kristalize silis ve aşındırıcı malzemelerinin, izci elementler

üzerindeki toksikliği ve patojenliklerinin hücre içi ve dışı çalışmalarının

gelişmesine yardımı olacaktır.

Maruziyet Ölçüm Araştırmalarında aşağıdaki yöntemler geliştirilebilecektir.

- Siklon ve buna benzer aletlerin yeniden değerlendirilmesi,

- Aerodinamik diametre ile örenkelerin bir önceki örnekler ile karşılaştırılması,

- Saha şartlarında yan yana örneklerin yapılması,

- Varolan örnekleme sistemlerinin geliştirilmesi,


10

- Kalibrasyon Hatalarını önlemek amacıyla değişik tipte filtre kullanılan

çalışma şartlarının geliştirilmesi,

- Ortak testlerin yapılarak geliştirilen analitik veya örnekleme metotlarının

diğerleriyle eşdeğer olmasını sağlanabilecektir.

Silis tozuna maruz kalan işçilerin bu etkiden korunması için genel olarak

koruyucu donanımlara ihtiyaç vardır ve bunlar kullanılmalıdır. Ancak bunlar

maruziyeti kontrol ve önleme metodu olarak bir öncelik teşkil etmemelidir.

Birçok sektörde detaylı araştırmalar kontrol ve önleme adına büyük önem arz

etmektedir ki bunlar;

- İnşaat Sektöründe

- Dökümhane Endüstrisinde

- Aşındırıcı Püskürtme Operasyonlarında

- Yerüstü ve Diğer Madencilik İşlemlerinde ve

- Boyama, kaplama, cam, kozmetik, plastik ve temizlik ürünlerindedir.

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Tülin GÖKDUMAN

11

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR

COSHH (Control of Substances Hazardous to Health Regulations), silis

tozunun maruziyet sınırlarını kapsayan bir sağlık kuruluşu olmakla birlikte,

örnekleme için uyulması gereken kuralları içermektedir ve COSHH gerekliliklerine

uyulması zorunlu kılınmıştır. Çünkü bunlar iş yerinde bulunan personelin ilerde

yaşayabilecekleri rahatsızlıkları önlemek amacıyla, önlenemiyorsa da sürekli

kontrolü esas alınarak oluşturulmuştur. COSHH aynı zamanda işyerinde çalıştırılan

personelin tehlikeli solunabilir toz ile ilgili bilgi sahibi olmasını ve eğitilmesini

öngörmüştür ki bu işveren tarafından sağlanmalıdır. Aynı zamanda işveren bu

dökümanda geçen prosedürlerin sorumluluklarını yerine getirdiğinden emin olmak

zorundadır.

MDHS (Methods for Determination of Hazardous Substances), havadaki ve

işyerlerindeki solunabilir toz konsantrasyonlarının ölçülmesine yardımcı olmayı

amaçlamıştır. Bu dökümanlar en iyi performansa sahip metodun ortaya konulmasını

amaçlamıştır ve diğer Avrupa ve uluslararası standartlara uyumunu göz önüne

koymuştur. Sürekli olarak toplanan örneklerde ilave analizlere gerek duyulduğu

taktirde MDHS metod sayfası referans verilmelidir.

IOM (Institute of Occupational Medicine), Mesleki Hastalıklar İlaçları

Enstitüsü, Toz örneklemeleri ile ilgili birçok yöntem geliştirmiştir. Bu yöntemlerde,

±5%’den daha az sapma olabileceği ancak diğer yöntemlerde (örneğin çoklu yarık

veya konik örnek toplama yöntemi) bu sapma daha çok işyerinin ortamına bağlı

olduğu gösterilmiştir. Sapmaların negatif yönde olmasının nedeni havada bulunan

partiküllerin yoğunluğu ve ortamda bulunan şiddetli rüzgâr ve giriş çıkış kapılarıdır.

Ancak en önemli faktör partiküllerin sayısı olarak belirlenmiştir ki bu da ±10%’lik

bir konsantrasyon farkına neden olur.

Ancak kesin olmayan bir konu var ki bu da işyerinde çalışan personelin

etrafındaki aynı biçimde olmayan toz bulutunun konsantrasyonudur. Bunun için bazı

işyerleri örnekleme yöntemleri kullanmış ve gerçekte bilinmeyen toz

konsantrasyonunu saptamaya çalışmışlardır, ancak bu konuyla ilgili çalışmalar

devam etmektedir.


12

Çoklu yarık ve IOM örnekleme yönteminde kullanılan pompalar, örnekleme

periyodu boyunca, 2.0±0.1 litre/dk akışkanlık kapasitesine sahip olmalıdır. Konik

Örnek Toplama Yöntemi bu iki yönteme göre daha akışkan bir kapasite

beklemektedir ki bu 3.5±0.1 litre/dk’dır. Bahsedilen bu yöntemlerin haricinde

kullanılan ekipmanlar da standartlara uygun ve tatmin edicidir ancak yaygın olarak

kullanılmamaktadır. Ayrıca IOM örnekleme yöntemi BS EN 481 ile uyum içinde

olduğundan dolayı en çok tercih edilen yöntem olmaktadır.

Kişisel örnekleme yönteminde tozun toplanması aynı zamanda bir siklon ile

gerçekleştirilebilir. Bu siklon tipi genel olarak İngiltere’de kullanılmakla birlikte

Higgins-Dewell tasarımı olarak adlandırılmıştır ve optimum akışkanlık özelliğine

sahiptir ki bu 2.2±0.1 litre/dk’dır ve BS EN 481 ile uyumludur. Fakat bu uyumu

sağlayan diğer siklonlarda kullanılabilir. Örneğin 10 mm’lik Dorr-Oliver tipi ve

GK2.69 tipi siklonlar.

Kişisel örnekleme yöntemlerinde kullanılabilecek bir diğer siklon tipi ise

CIP10-R’dir; yekpare şeklinde bir pompaya sahiptir ve akışkanlık özelliği 10litre/dk

dır.

Tüm bu kişisel yöntemlerin yerleştirilmesinde baş yüksekliği baz alınmalı ve şiddetli

rüzgarlardan ve temiz havanın yoğun olduğu bölgelerden sakınmalıdır.

Bumsted (1973) yaptığı araştırmalara göre X-Ray ışınlarının dağılması

tekniği sayesinde hava yoluyla solunabilen toz örneklerinin içinde bulunan α-kuvars

tanelerinin analiz edilmesinin mümkün olduğu saptanmıştır. Düzgün bir hazırlık

aşamasından sonra, ince dokulu gümüş filtreler üzerinde kuvars taneciklerinin bu

filtrelere depolandığı, üzerine yapıştığı gözlenmiştir. Filtrelerin X-Ray cihazı

içerisinde çevrilerek analiz edilmesi sayesinde kuvars taneciklerinin dağınık yapısı

daha net gözlenmiş, analizler daha kolay yapılmış olup filtrelere yapışan örnekler

üzerinde neredeyse ±%30 oranında kuvars yani 0.005 miligram tespit edilmiştir.

1981-1991 yılları arasında yapılan araştırmaya göre özellikle yer altı

işçilerinin kazmacı ve tabancı olarak görev yapan personellerin pnömokonyoza

yakalanma riskleri araştırılmış ve en riskli meslek grubu olarak belirlenmiştir (Çakır

ve ark., 1991). Aynı zamanda bu istatistik sayesinde yeraltı işçilerinin


13

pnömokonyoza yakalanma riski ile birlikte çalışma ömürlerinin 15–19 yıl arası

olduğu da tespit edilmiştir.

Bu araştırmanın hemen ardından 1991 yılında Didari ve Çakır yeraltı

işlerinde toz koşullarını ayrıntılı olarak incelediklerinde bir önceki çalışmalarını

desteklediğini ve sonuçların hemen hemen birbirine yakın olduklarını tespit

etmişlerdir. Bu çalışma sonucunda da yine taban yolu işçilerinde risklerin daha fazla

olduğunu ve tozla mücadele konusunda iyileştirmelerin yapılması gerektiği, işçilerin

toz etkilenmelerinin değerlendirilmesi sonucunda zaman zaman sağlık denetimlerinin

sıklaştırılması ve birim değişikliğine gidilmesi önerilmiştir.

XRD (X-Ray Diffraction) yöntemi ile IR (Infrared Spectrophotometry)

yöntemlerinin kullanıma uygunlukları araştırıldığında ise, her iki yöntemin de baskın

oldukları tespit edilmiştir. Aralarındaki farkı anlayabilmek içinse farklı boyutlardaki

kuvars örnekleri (1.5–20 mikron) analiz edilmiştir. Her iki yöntemin boyut endeksli

çalıştıkları anlaşılmış ve XRD yönteminin IR yöntemine göre büyük boyutlu

parçacıkları daha iyi sayabildiği tespit edilmiştir (Bashkar ve ark., 1994).

Solunabilir toz araştırmaları esnasında Todd ve Buchan (1998) tarafından

tarlada çalışan insanların ve vinç çalışanlarının da maruz kaldıklarını ve bu işler

esnasında açığa çıkan tozların içerisinde silis, endotoksinler ve mikotoksinlerin de

bulunduklarına dikkat çekmişlerdir. Değişik tarlalardan alınan örnekler 8 saatlik

çalışma süresi ve ağız hizasından alınmış olup sonuçların bir çoğu solunabilir toz

konsantrasyon değerlerinin üzerinde çıkmıştır. Analiz sonuçları silis oranlarının 0,1

mg/m3 ile 0,60 mg/m3 arasında olduğunu ancak kabul edilebilir sınır değerin 0,01

mg/m3 olduğunu göstermiştir. Aynı zamanda bu alanlarda çalışan işçilerin herhangi

bir koruyucu ekipmana sahip olmadıkları tespit edilmiştir.

Kişisel Örnekleme yöntemlerinde en iyi örnekleyiciyi tespit etmek amacıyla

birçok analiz gerçekleştirilmiştir. Bunlardan bir tanesi de hava akımının az olduğu

ortamlardaki solunabilir tozların ölçümü ile ilgilidir (Kenny ve ark., 1998). Bu analiz

esnasında 4 adet farklı tipte örnekleyiciler kullanılmış olup bunlar; IOM, GSP, 7 hole

ve 37 mm kapalı kasetli örnekleyicilerdir. Bu araştırma sonucunda hava akımının az

olduğu ortamlarda kullanılmak üzere en uygun kişisel örnekleyicinin partikülleri

daha iyi sayabildiği için IOM olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca bu araştırma


14

sonucunda en iyi örnekleme ortamının da tanecikleri daha net sayabilmek açısından

kapalı alanda az miktarda hava akımının oluşturularak yapılması gerektiği

savunulmuştur.

Buna karşılık bir diğer araştırma da küçük rüzgâr tünellerinde yapılan

analizlerin sonuçları üzerinde çalışmışlardır ancak bu çalışmanın sonucunda tünel

gibi büyük boyutlardaki hava akımının geçtiği yerlerde hata payının fazla olduğunu

saptamışlardır (Ramachandran, 1998). Bunun sebebi de tünel içerisinden geçen hava

akımının daha fazla hız kazanarak ölçme yöntemine başarısızlık sağlaması olarak

belirtilmiştir.

Bir diğer çalışmada ise seramik fabrikasında çalışan ve silika maruziyeti olan

işçilerdeki silikozis sıklığı ve gelişimi ile kişisel ve işle ilgili faktörlerin ilişkisi

değerlendirilmiştir (Şakar ve ark., 2005). Buna göre çalışmaya alınan 626 işçinin

365’inde silika maruziyeti olduğu, 261 fabrika çalışanında ise böyle bir maruziyete

rastlanılmadığı tespit edilmiş. Her iki grup arasında yaş ortalaması, çalışma süresi ve

sigara kullanımı gibi parametreler değerlendirilmiş ve pnömokonyoz varlığının daha

çok yaş ortalamasının daha yüksek, çalışma süresinin daha uzun olduğu görülmüştür.

Buna bağlı olarak yaş ve çalışma süresinin artması ile birlikte pnömokonyoz oluşma

riskinin arttığı sonucuna varılmıştır.

2007 yılında Reut ve arkadaşlarının yaptığı bir çalışmada, havada bulunan α-

kuvars taneciklerinin tespitinin doğruluğunu etkileyen faktörler üzerinde bulgular

elde etmişlerdir. Buna göre XRD ve IR yöntemlerinde doğruluğu etkileyen

parametrelere dikkat çekilmiş ve IR yönteminde kullanılan PVC filtrelerinde bulunan

bazı minerallerin α-kuvars taneciklerini maskeleyeceğini dolayısıyla ölçümlerinin

çok verimli olmayacağını savunmaktadır. Ancak buna karşılık IR yönteminin XRD

yöntemine kıyasla α-kuvars taneciklerinin ölçümünde daha hassas olduğunu ve PVC

filtre kullanımı dolayısıyla XRD yöntemine göre daha az maliyetli olduğunu

belirtmiştir. XRD yönteminin uygulanabilmesi için ekipmanların her biri özel lisanslı

olmalı ve yöntemin uygulanabilmesi için donanımlı bir laboratuara ihtiyaç

duyulmaktadır. Sonuç olarak α-kuvars taneciklerinin ölçümüne etki eden faktörlerin

başında yöntemlerden sonra, pompaların lokasyonu, siklonların performansları ve


15

üretim gelmektedir. Kesin sonuca ulaşabilmek için araştırmacılar bu konuyla ilgili

birkaç araştırmanın daha yapılması gerektiğini savunmaktadırlar.

3.MATERYAL VE METOD Tülin GÖKDUMAN

16

3. MATERYAL VE METOD

3.1. Materyal

Bu çalışmada materyal olarak Haziran-Temmuz 2008’de Ceyhan yöresinde

faaliyet gösteren 5 taşocağının 3’ünden (%60) alınan solunabilir toz örnekleri

kullanılmıştır. Yapılan makroskopik incelemede Ceyhan yöresindeki kireçtaşlarının

ince kristalin bir yapıda olduğu görülmektedir. Bölgedeki kireçtaşları rekristalize

özellikte olduğundan fosillere rastlanılmamaktadır. Az miktarda da olsa kireçtaşı

içerisinde damarlar halinde iri kalsit kristalleri bulunmaktadır (Kılıç, 2005).

3.2. Metod

3.2.1 Solunabilir Toz Numunelerinin Alınması

Solunabilir tozların örneklenmesi için Health and Safety Executive (HSE)

tarafından gerçekleşirilen “Solunabilir ve alveollere ulaşan tozların örneklemesi ve

gravimetrik analizi” adlı teknik kullanılmıştır (HSE, 2000).

İngiliz Sağlık ve Güvenlik kurulunun 14/3 sayılı bu kılavuzuna göre toz

örnekleme işlemleri aşağıdaki gibi yapılmaktadır.

Örnekleme için Genel Metodlar ve Solunabilir Tozun Gravimetrik Analizleri:

Basit olarak hacmi, miktarı ve içeriği bilinen havadan filtre yardımıyla

(sıvılar için kağıt ve gazlar için sorbent içerikli filtreler) örnek alınmaktadır. Havadan

alınacak olan bu örnekler konsantrasyonu vermekte olup mg/m3 veya PPM (Parts Per

Million) şeklinde olmaktadır.

Cihazın kalibrasyon işlemi örneklemeye başlamadan önce yapılmış olmalıdır.

Hava örneklerinin alınması konusunda birçok yöntem mevcut olup en çok

tercih edilen filtrenin bir pilli pompaya bağlanarak ölçülmesi yöntemidir. Bu pompa

8 saatlik ölçüm esnasında havada asılı bulunan tozları ölçebilecek kapasiteye sahip


17

olmalıdır ve soğuğa karşı da dayanıklı olmalıdır. Bu işlem esasen kişisel anlamda 8

saatlik periyod ile yapılması konusunda tavsiyelerde getirmektedir. Ayrıca

unutulmamalıdır ki alınan örnek, bulunulan ortamın sadece temsili bir parçası

olmaktadır. Örneğin, bir yığının içerisinden alınan iki örneğin diğer örneklerin de

aynı olduğu anlamına gelmemektedir. Dolayısıyla alınan örneklerin ve bu örneklere

bağlı sonuçların atmosferi aynen yansıttığı anlamına gelmemektedir.

Bir hava örneğinin 3 ana içeriği vardır. Bunlar;

1- Toplanan kirleticilerin miktarı

2- Filtreden geçen hava miktarı ve

3- Bu örnekleme için gerekli zaman/süre

Tüm maruziyet limitleri kişisel maruziyetler baz alınarak oluşturulmuştur. Bu

durumda statik örnekleme limitleri belirlenemez. Ancak bazı araştırmacılar ortamın

genel kirlenme limiti ile ilgili fikir sahibi olabilmek adına statik örnekler de

almaktadır. Eğer bir ortamda bulunan işçinin kirlenmelere karşı maruziyetleri tespit

edilecekse kişisel örneklemelerin yapılması daha uygun olacaktır (Şekil 3.1).

Şekil 3.1. Örnekleme Pompası ve Örnekleme Başlığı


18

Kalibrasyon, örnekten geçen akışkan mikarı açısından oldukça önemli bir

işlemdir ve her bir örnek alınmadan önce mutlaka yapılmalıdır. Genelde kişisel

örnekleme sistemlerinde iki farklı kademede / boyutta akışkan kullanılmaktadır. Toz

için akışkan miktarı dakikada 2 litre iken gazda dakikada 10 & 500 mililitre

civarında olmalıdır.

Genel olarak kullanılan akışkan ölçüm yöntemi; yüksek akışkan miktarlarının

ölçülmesinde Rotametre (Değişken alan akışkan ölçer) ve dakikada 2 litrelik

solunabilir toz geçen; dakikada 1,9 litre solunabilir toz olursa bu cihaz

kullanılmaktadır. Akışkanın cam tüp içerisinde bulunan flatör tarafından

okunmaktadır.

Dakikada 10-500 mililitre gibi düşük geçen akışkanlarda, normalde gazlar

için kullanılan Baloncuk Film Kalibratörü daha uygun olmaktadır. Bu sistemde

yukarıda anlatılan rotametre’nin aksine yüksek hassasiyet, düşük geri tepme basıncı

ve olağanüstü sonuç verme özellikleri vardır. Akışkan zaman ile toplanmaktadır ve

bu işlemi cam tüp içerisindeki baloncuk iki derece arasında gidip gelirken bir stop

saati yardımı ile işaretlemektedir.

Elektronik Kalibratör; pistondan geçen havayı ve zamanı elektronik

(otomatik) olarak kendiliğinden ölçer ve bir LCD ekran yardımı ile ölçülen akışkanı

göstermektedir. Dakikada 10-5000 mililitre akışkan ölçme özelliğine sahip olup daha

çok tercih edilmektedir (Şekil 3.2).

Şekil 3.2. Elektronik Piston Kalibratörü


19

Solunabilir toz örneklemelerinde IOM örnekleyicisi kullanılmaktadır. Filtre,

kasetin önü ile ızgaranın arasına yerleştirilir ve birbirine kitlenir ki tek bir parça

şeklinde hareket edebilsin. Örnek alınmadan önce yukarıda bahsedilen kalibrasyon

işlemlerinden sonra tüm bu cihazları tartma işlemi olmaktadır. Örnekleme

tamamlandıktan sonra tekrar tartım işlemi uygulanır. Burada dikkate alınması

gereken konulardan bir tanesi 7 cihazın tamamının tartılmasıdır, sadece filtrelerin

değil. IOM örnekleyicisi, diğer bilinen örnekleyicilerin aksine, tüm partikülleri filtre

ve kaset içerisinde hapsettiği için örnekleme anında kayıpları ortadan kaldırmaktadır

(Şekil 3.3).

Şekil 3.3. IOM Örnekleyicisi

IOM Örnekleyicisi ayrıca torasik-göğüs ve solunabilir toz ölçümlerinde

kullanılabilir ancak bu gibi durumlarda kasetin önüne veya girişine köpük tıpası


20

yerleştirimek gerekmektedir. Köpük boyutu filtreden geçecek uygun boyuttaki toz

partiküllerini işaretleyerek hepsinin en iyi şekilde filtreye geçişini sağlamaktadır.

Not: Köpük tıpaları kullanılacaksa IOM kasetinin en uzun hali kullanılmalıdır.

Solunabilir toz için siklon da kullanılabilir, solunabilir toz kısımlarını partikül

kısımlardan ayırabilen (8,5 mikron ve daha düşük orandaki), kaset içerisindeki filtre

kağıdına aktarılan parçaları okuma özelliğine sahiptir, dolayısıyla sadece filtre

kağıdında ve üzerinde toplanan toz ile düzgün bir sonuç elde etmek mümkün

olmaktadır (Şekil 3.4). Siklon kullanıldığı taktirde tartım işlemi bir ünite olarak

tamamı değil filtre kağıdı her zaman ayrı olarak tartılmalıdır. Çünkü bu cihazda en

iyi performansı elde edebilmek için dakikada 2,2 litre akışkanın geçirilmesi

gerekmektedir (Şekil 3.5).

Şekil 3.4. Kişisel Örnekleyici Parçaları

Şekil 3.5. Örnekleme Siklonu


21

Örnekleme öncesi yapılması gerekenler

Kişisel Örnekleme Yönteminde kullanılacak ekipmanların hazırlanması aşağıdaki

şekilde yapılmalıdır.

• Örnekleme malzemeleri kullanmadan önce temizlenmelidir. Toz ile etkileşim

içerisinde olan veya olacak parçalar önceden kullanım kılavuzuna uygun

olarak sökülmeli ve deterjan ile yıkandıktan sonra su ile durulanmalıdır.

Tekrar yerine takmadan iyice kuruması sağlanmalıdır.

• Temiz, tozsuz bir ortamda önceden tartılmış substrat (reaktif) ile yüklenmeli

ve her biri diğerinden ayırt edecek şekilde kendine ait koruyucu mühür ile

tayin edilmelidir.

• Volümetrik akışkan ayarı temiz bir alanda yapılmalı ve yüklenmiş her bir

parça örnekleme pompasına bağlanarak ve hiç bir boşluk olup kontrol

edilmelidir. Koruyucu damga çıkarılarak, örnekleme pompası açılmalı ve

kalibre edilmiş örneklemenin akışkanı iç kısmındaki boşluğa denk gelecek

şekilde kurulmalıdır. CIP örnekleme malzemelerinde farklı bir işlem

gerektiğini ve kullanım kılavuzuna uygun olarak yapılması gerektiğini

unutmamak gerekmektedir. Pompanın sabit bir şekilde durduğundan emin

olunmalıdır (eski tip pompalarda bekleme süresi birkaç saniyedir). Akışkan

oranını ±0.1litre/dk olacak şekilde ayarlayıp, pompayı kapatarak koruyucu

malzemesini örneklemenin üzerine geri yapıştırmak gerekmektedir. Basınç ve

ısıda herhangi bir değişiklik olup olmadığını kontrol ettikten sonra, varsa

akışkan oranının bozulabileceğini göz önünde bulundurarak örneklemeye

başlamadan önce tekrar kontrol etmek gerekmektedir.

• Bir adet yüklenmiş boş örnek bulundurarark, örneklemenin 10 adet’ten

oluşması gerektiğini bilmek gerekir. Her zaman için en az 3 adet boş ama

yüklü örnek bulundurmak gerekmektedir. Bunları örneklemenin yapılacağı

alana diğer örneklemeler ile birlikte taşıyarak üzerlerine hava püskürtmemek

gerekmektedir.


22

• Örnekleme ekipmanını çalışanın göğüs hizasına, ağız-burun mesafesinden

max.30cm, yerleştirdikten sonra pompayı çalışanı rahatsız etmeyecek şekilde

beline (kemerine), pompaya bağlı olan borunun duruşunu bozmadan

yerleştirmek gerekir.

• Örnekleme için hazır olunduğunda örnek üzerindeki koruyucu mühür

çıkartılarak pompa çalıştırılır. Zamanı ve volümetrik akışkan oranını

örnekleme periyodunu başlatırken not etmek gerekmektedir. Eğer pompa

üzerinde zaman sayacı var ise bunun sıfırlandığından emin olunmalıdır.

Örnekleme periyodunu başlattıktan sonra ara ara ekipmanların düzenli bir

şekilde çalışıp çalışmadığı kontrol edilmelidir.

• Örnekleme tamamlandığında çalışanın üzerinden dikkatli bir şekilde alınmalı

ve herhangi bir mekanik darbe almamasına gayret edilmelidir. Dikkatlice

örnekleri temiz tozsuz bir ortama transfer ederek, volümetrik akışkan oranını

±0.1litre/dk olacak şekilde kalibre edilmiş bir örnek ile ölçmelidir. Akışkan

oranı ve örnekleme zamanı not alınarak örnekleme periyodu ile

toplanmalıdır. Eğer pompa üzerinde zaman sayacı mevcut ise periyodun

örnekleme periyodu ile uyuşup uyuşmadığını kontrol etmek gerekir.

• Dikkatlice örnekleme ile ilgili yapılan tüm verileri kayıt altına almak gerekir.

Solunabilir toz örneklemesi için volümetrik akışkan oranı ve ölçülen akışkan

oranının başlangıçta ve sonunda alınan ortalama ile toplanmalıdır.

• Tozu sadece filtreler ile ölçülen örneklemelerde filtreleri dikkatlice

örneklerden ince ağızlı bir kıskaç ile ayırarak filtrelerin taşınacağı konteynıra

koyarak kapatmak gerekmektedir.

Alınan örnekleri laboratuvara taşırken herhangi bir hasarın oluşmadığından

emin olmak gerekmektedir. Ayrıca;

• Pompanın tam olarak şarj edildiği ve iyi durumda olduğu kontrol edilmelidir,

• Filtreyi kullanırken çok dikkatli olunuz, çünkü filtreler kolayca çatlayıp

yırtılabilir,

• Her zaman kalibrasyon işlemini temiz bir ortamda temiz malzemeler ile

yapınız,

• Akışkanın örnekleme için uygun düzeyde olduğundan emin olunuz,


23

• Tüm bağlantıların birbirine bağlı ve emniyetli olduğundan emin olunuz,

• Örnekleyiciyi Soluma Bölgesine (yarımkürenin tam ortasında 30cm yani ağız

bölgesinde) monte ediniz,

• Esnek tüpün herhangi bir yerden sarkmadığından emin olunuz ki kazaya

sebebiyet vermesin,

• Başlangıç ve bitiş zamanını not ediniz,

• Filtre içeriğini, kaç kişi üzerinde örnek yapıldığını (kişisel ise detayları),

süresini, tarih ve yerini birlikte olacak şekilde bir form oluşturmayı

unutmayınız.

3.2.2 Kantitatif Faz Analizi Tekniği

Afşin-Elbistan Kışlaköy açık işletmesinden alınan linyit ve zemin

örneklerinin XRD çekimi Anadolu Üniversitesi, Malzeme Bilimi ve Mühendisliği

Bölümü’ nde gerçekleştirilmiştir. XRD çekimleri Rigaku difraktometre ile Cu Kα

tüple, 5º - 60º arasında, 0,02º / dakika ganyometre hızında yapılmış ve sonuçlar

sayısal olarak bir dosyaya kaydedilmiştir. Bu dosyalar SIROQUANT bilgisayar

yazılımına tanıtılarak kristal haldeki mineraller ve bunların miktarları belirlenmiştir.

Rietveld (1969) en küçük kareler yöntemini kullanarak, XRD grafiğinin herhangi bir

noktasında bir mineralin şiddetini hesaplayabilen bir formül geliştirmiştir (Şekil 3.6).

Taylor (1991) ise bir karışımdaki 25 farklı mineralin miktarlarını belirleyebilen

Rietveld temelli SIROQUANT yazılımını hazırlamıştır.

Şekil 3.6 Rietveld tahmin yöntemi


24

Numunelerde varlığı tahmin edilen her bir mineral fazı için Rietveld

formatında XRD veri dosyaları hazırlandıktan sonra elde edilen kristal formdaki

minerallerin ağırlıkça yüzdeleri elde edilmiştir.

SIROQUANT her fazın toplam kristal formdaki mineraller içerisindeki

ağırlıkça oranını, yine her faz için Rietveld ölçek faktörüne göre standart sapmasını

ve orijinal XRD grafiği ile modellenen XRD grafiği arasındaki uygunluk değerini (χ2

bölünmesi) vermektedir. χ2 değerinin 1 olması orijinal XRD grafiği ile modellenen

XRD grafiği arasındaki uygunluluğun tam olarak sağlandığını göstermektedir.

4.ARAŞTIRMA BULGULARI Tülin GÖKDUMAN

25

4. ARAŞTIRMA BULGULARI

4.1. Toz Örnekleme Çalışmaları

Tez kapsamında kullanılan toz örnekleri Ceyhan-Yılankale civarında yer

alan taş ocağı işletmelerinden alınmıştır. Bu işletmelerde uygulanan üretim süreci

Delme – Patlatma – Yükleme – Nakliyat – Kırma – Eleme – Stoklama aşamalarından

oluşur. Sekiz saat boyunca yapılan ölçümde siklon başlık kullanılmıştır. Siklondan

geçerek filtre üzerinde toplanan 0,2 – 5 µm boyutundaki toz miktarı;

• 1 nolu numune için 6,4 mg, cihazın ortalama hava emme debisi 2,2 L/dakika ve

TWA 6,06 mg/m3,


TWA 4,45 mg/m3,


TWA 4,17 mg/m3’ tür.

4.2. Toz Örneklerinin Analizi

4.2.1. Kimyasal Analiz

Örneklerin kimyasal analizler(XRF) tekniği ile yapılmış ve sonuçları

Çizelge 4.1’de verilmiştir. Örneklerdeki CaO oranı % 47,57 ile % 58,31 aradında

değişirken, SiO2 içerikleri % 1,20 ile % 4,70 arasındadır.

Çizelge 4.1. Toz örneklerin kimyasal analiz sonuçları Numune

No Al2O3 CaO FeO K2O MgO MnO P2O5 SiO2 TiO2 Kızdırma

Kaybı Toplam

(%) 1 2,05 49,05 0,45 0,18 0,99 0,01 0,02 4,21 0,08 40,91 97,95 2 0,58 52,98 0,17 0,06 0,65 0,01 0,00 1,20 0,02 42,97 98,63 3 0,66 49,73 0,22 0,06 0,53 0,01 0,02 2,59 0,03 43,56 97,41 4 0,95 48,15 0,90 0,05 0,14 0,01 0,01 4,70 0,04 42,74 97,68 5 1,23 47,57 2,16 0,09 4,36 0,01 0,01 4,33 0,04 38,25 98,05 6 0,11 56,20 1,72 0,03 0,18 0,01 0,01 3,21 0,07 37,85 99,38 7 0,64 58,31 1,41 0,12 0,45 0,02 0,01 2,78 0,01 35,71 99,45


26

4.2.2. Kalitatif X-ışını Kırınımı Analizi

Üç adet toz numunesinin XRD çekimi TÜBİTAK Marmara Araştırma

Merkezi, Malzeme Enstitüsü’ nde gerçekleştirilmiştir. Çekimler Shimadzu XRD –

6000 difraktometre ile Cu Kα tüple, 2º - 70º arasında, 0,02º / dakika ganyometre

hızında yapılmış ve sonuçlar sayısal olarak bir dosyaya kaydedilmiştir. Her üç

numunede de kalsit, kuvars ve dolomit mineralleri olduğu tespit edilmiştir.

4.2.3. Kantitatif X-ışını Kırınımı Analizi

İlk aşamada, toz numunelerinde, kalitatif XRD tekniği ile varlığı belirlenen

her bir mineral fazı için Rietveld formatında XRD veri dosyaları hazırlanmıştır (Şekil

4.1). SIROQUANT yazılımının veri tabanında 3000’in üzerinde mineralin orijinal

XRD çekimleri bulunmaktadır.

Şekil 4.1. SIRQUANT yazılımın mineral veri tabanından *.hkl dosyalarının

hazırlanması


27

Kuvars, kalsit ve dolomit minerallerine ilişkin orijinal XRD paternleri yazılıma

tanıtıldıktan sonra (Şekil 4.2), orijinal XRD çekiminden arka plan çıkarılır

(Şekil 4.3).

Şekil 4.2. Kuvars, kalsit ve dolomit minerallerine ilişkin orijinal XRD paternleri yazılıma tanıtılması

Şekil 4.3. Orijinal XRD çekiminden arka plan çıkarılması


28

Dört aşamalı filtreleme işleminden sonra (Şekil 4.4) elde edilen kristal

formdaki minerallerin ağırlıkça yüzdeleri elde edilmiştir (Çizelge 4.2).

Şekil 4.4. XRD paterninin dört aşamalı filtreleme işlemi

Çizelge 4.2. Toz numunelerinin içerdikleri mineral miktarları

1 nolu numune 2 nolu numune 3 nolu numune Mineral Miktar

(ağırlıkça %) Hata (%)

Miktar (ağırlıkça %)

Hata (%)

Miktar (ağırlıkça %)

Hata (%)

Kalsit (CaCO3) 93,2 0,42

97,3 ±0,53 94,7 ±0,75

Kuvars (SiO2) 3,8 0,38

1,3 ±0,26 1,6 ±0,27

Dolomit (CaMg(CO3)2) 2,9 0,19

1,4 ±0,46 3,7 ±0,71

TOPLAM 100,0 100,0 100,0

SIROQUANT her fazın toplam kristal formdaki mineraller içerisindeki

ağırlıkça oranını, yine her faz için Rietveld ölçek faktörüne göre standart sapmasını

ve orijinal XRD grafiği ile modellenen XRD grafiği arasındaki uygunluk değerini (χ2

bölünmesi) vermektedir. χ2 değerinin 1.0 olması orijinal XRD grafiği ile modellenen

XRD grafiği arasındaki uygunluluğun tam olarak sağlandığını göstermektedir.


29

4.2.4. Mineral Miktarlarının Yasal Maruziyet Sınır Değerlerine Göre

Değerlendirilmesi

İşyeri Maruziyet Sınır Değerleri, en az 8 saat ve olağan çalışma koşullarında,

sağlık açısından herhangi bir sorun oluşturmayan günlük aşılmaması gereken

değerdir. Her ülke kendi koşullarını dikkate alarak İşyeri Maruziyet Sınır Değerleri

geliştirmekte ve bu sınır değerleri uygulamaya koyarken, gerekli yasal düzenlemeleri

de yapmaktadır.

İşyeri maruziyet sınır değerleri için farklı ifadeler kullanılabilmektedir.

Örneğin;

• İş Güvenliği ve Sağlığı İdaresi (Occupational Safety and Health Administration –

OSHA) tarafından Permissible Exposure Limit (PEL),

• Amerikan Ulusal İş Güvenliği ve Sağlığı Enstitüsü (National Institute for

Occupational Safety and Health - NIOSH) tarafından Recommended Exposure

Limit (REL),

• American Conference of Governmental Industrial Hygienists (ACGIH) tarafından

Threshold Limit Value (TLV),

• Fransa’da Valeur Moyenne d’Exposition (VME) ve Valeur Limite d’Exposition

(VLE),

• Almanya’da Maximale Arbeitsplatz-Konzentration (MAK),

• Hollanda’da Maximaal Aanvaarde Concentratie,

• İngiltere’de Sağlık ve Güvenlik Komisyonu (Healty and Safety Commission)

onaylanan İşyeri Maruziyet Sınır Değerleri (Workplace Exposure Limits – WEL)

ve

• Türkiye’de de Eşik Sınır Değeri (ESD) ifadeleri kullanılmaktadır.

Maruziyet Sınır Değerlerini belirlemek üzere uzun ve kısa vadeli ölçümler

yapılmaktadır;


30

(i) Zaman Ağırlıklı Ortalama (Time Weighted Average–TWA): En az 8 saat ve

olağan çalışma koşullarında, işçinin maruz kaldığı toz konsantrasyonunu ifade

eder.

(ii) Kısa Dönem Maruziyet Sınır Değeri (Short term exposure limits–STEL): 15

dakika süreyle maruziyet konsantrasyonunu belirlemek üzere yapılan ölçümlerde

kullanılır.

Amerika Birleşik Devletleri (OSHA), Belçika, Danimarka, Finlandiya,

Norveç, Portekiz, İsveç, Yunanistan, İspanya ve Fransa’da solunabilir tozlardaki

kristalin yapıda SiO2 miktarının sınır değeri Kuvars, Tridimit ve Kristobalit için ayrı

ayrı belirlenmiştir.

Maruziyet sınır değeri Amerika Birleşik Devletleri (OSHA), Yunanistan,

Danimarka, Belçika, Norveç, Portekiz, İsveç ve Fransa’da Kuvars için 0,1 mg/cm3,

Tridimit ve Kristobalit için 0,05 mg/cm3 olarak belirlenmiştir.

İngiltere, İtalya, Lüksemburg, Hollanda, Avusturya, İsviçre ve Avustralya’da

ise kristalin yapıda SiO2 miktarı için Kuvars, Tridimit ve Kristobalit minerallerinin

solunabilir tozlardaki toplamı dikkate alınmaktadır. İngiltere’de WEL 0,1 mg/m3,

İrlanda ve İtalya’da 0,05 mg/m3, Lüksemburg, Avusturya ve İsviçre’de 0,15 mg/m3,

Hollanda’da 0,075 mg/m3 ve Avustralya’da 0,1 mg/m3’dür. NIOSH ise solunabilir

tozlardaki kristalin SiO2 miktarı için REL değerini 0,05 mg/m3 olarak önermektedir.

Kuruluş, önerdikleri REL konsantrasyonun pnömokonyoz riskini tam olarak

önleyemediğini, ancak, halen toz örnekleme ve kristalin yapıda SiO2 miktarını

belirlemek üzere kullanılmakta olan yöntemlerin de, REL’in 0,05 mg/m3 değerinden

daha aşağıya çekilmesine olanak vermediğini belirtmektedir (Kathleen, 2002)

Ülkemizde, Maden ve Taşocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Tozla

Mücadeleyle İlgili Yönetmelik kapsamına giren işyerlerinde, ortam havasında kristal

yapıda SiO2 içeriği %5’ten az olduğu takdirde Eşik Sınır Değerleri (ESD; TWA), 5

mg/m3 olarak kabul edilmektedir. Ortam havasında kristal yapıda SiO2 içeriği %5’ten

fazla olan işyerlerinde ise Eşik Sınır Değer (ESD = 25 / %SiO2) eşitliği yardımıyla

bulunmaktadır. Bu durumda, yönetmelik kapsamındaki işyerlerinde, tamamen kristal

yapıda SiO2 içeren solunabilir tozlarda uzun süre ve olağan çalışma koşullarında


31

sağlık açısından herhangi bir sorun oluşturmayacağı öngörülen ESD 0,25 mg/m3

olmaktadır.

Çizelge 4.3, Çizelge 4.4 ve çizelge 4.5’te kantitatif faz analizi yapılan toz

numuneleri İngiliz sağlık ve güvenlik komüsyonu tarafından kabul edilmekte olan

WEL, ACGIH tarafından kabul edilen TLV ve 14.09.1990 tarih ve 20635 sayılı

Resmi Gazetede yayımlanan Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel

Yapımında Tozla Mücadeleyle Yönetmelik kapsamında değerlendirilmiştir.

Çizelge 4.3. 1 nolu toz numunesinin kantitatif faz analizleri ve sınır değerler ile karşılaştırması.

Kantitatif Faz Analiz Sonuçları Fiili ve İzin Verilen Sınır Maruziyet Değerleri

Mineral Miktar (ağırlıkça %)

Fiili TWA Değeri (mg/m3)

WEL (mg/m3)

TLV (mg/m3)

ESD (mg/m3)

Kalsit (CaCO3) 93,2 5,65 5,00 10,00 5,0 Kuvars (SiO2) 3,8 0,23 0,10 0,05 0,25

Dolomit (CaMg(CO3)2) 2,9 0,18 5,00 5,00

5,00

TOPLAM 100,0 6,06




Fiili TWA Değeri

(mg/m3)

WEL (mg/m3)

TLV (mg/m3)

ESD (mg/m3)

Kalsit (CaCO3) 97,3 4,34 5,00 10,00 5,0

Kuvars (SiO2) 1,3 0,05 0,10 0,05 0,25

Dolomit (CaMg(CO3)2)

1,4 0,06 5,00 5,00

5,00

TOPLAM 100,0 4,45



32



Fiili TWA Değeri (mg/m3)

WEL (mg/m3)

TLV (mg/m3)

ESD (mg/m3)

Kalsit (CaCO3) 94,7 3,95 5,00 10,00 5,0

Kuvars (SiO2) 1,6 0,07 0,10 0,05 0,25

Dolomit (CaMg(CO3)2)

3,7 0,15 5,00 5,00

5,00

TOPLAM 100,0 4,17

1 nolu numunedeki solunabilir kireçtaşı tozu konsantrasyonu her üç standarda

göre de (WEL, TLV ve ESD) yüksektir. Solunabilir kuvars tozu miktarı ise WEL ve

TLV tarafından kabul edilen sınır değerlerin üzerinde ancak ESD’nin altındadır.

Solunabilir dolomit tozu konsantrasyonu her üç standarda göre de kabul edilen sınır

değerlerin altında kalmaktadır.


göre de (WEL, TLV ve ESD) kabul edilen sınır değerlerin altındadır. Solunabilir

kuvars tozu miktarı her üç standarda göre de kabul edilen sınır değerlerin üstünde

değildir. Solunabilir dolomit tozu konsantrasyonu her üç standarda göre de kabul

edilen sınır değerlerin altında kalmaktadır.


göre de (WEL, TLV ve ESD) kabul edilen sınır değerlerin altındadır. Solunabilir

kuvars tozu miktarı TLV standardının üstünde kalırken, WEL ve ESD’ye göre de

kabul edilen sınır değerlerin altındadır. Solunabilir dolomit tozu konsantrasyonu ise

bu numunede de kabul edilen sınır değerlerin altında kalmaktadır.

5. SONUÇLAR ve ÖNERİLER Tülin GÖKDUMAN

33

5. SONUÇLAR ve ÖNERİLER

Ceyhan yöresindeki taşocaklarından alınan solunabilir toz örneklerinin,

kimyasal, kalitatif ve kantitatif mineralojik faz analizleri yapılarak elde edilen

sonuçlar aşağıda verilmiştir:

• Solunabilir toz ölçümü yapılan taş ocağı işletmelerinden birinde (1 nolu

numunenin alındığı işletme) toz konsantrasyonu, Maden ve Taş Ocakları

İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Tozla Mücadele Yönetmeliğinde belirtilen

5,0 mg/m3 sınır değerinin üzerindedir. Ancak yine aynı yönetmeliğin Geçici 1.

madde’si Taş Ocağı İşletmelerini kapsam dışında tutmaktadır,

• Örneklerdeki CaO oranı % 47,57 ile % 58,31 arasında değişirken, SiO2

İçerikleri % 1,20 ile % 4,70 arasındadır,

• Kalitatif mineral faz analizi yapılan her üç toz numunesinde de kalsit, kuvars ve

dolomit minerallerine rastlanılmıştır.

• Solunabilir toz numunelerindeki kuvars oranı % 1,3 ile % 3,8 arasında

değişmektedir,

• 1 nolu numunedeki solunabilir kuvars tozu miktarı WEL ve TLV tarafından

kabul edilen sınır değerlerin üzerinde ancak ESD’nin altındadır,

• 2 nolu numunedeki solunabilir kuvars tozu miktarı her üç standarda göre de

kabul edilen sınır değerlerin üstünde değildir,

• 3 nolu numunedeki solunabilir kuvars tozu miktarı TLV standardının üstünde

kalırken, WEL ve ESD’ye göre de kabul edilen sınır değerlerin altındadır,

• Her üç numunedeki solunabilir dolomit tozu miktarı kabul edilen sınır

değerlerin altında kalmaktadır,

• Amerika Birleşik Devletlerinde ve Avrupa Birliği’ndeki birçok ülkede

solunabilir kuvars tozu için müsaade edilen üst sınır değer 0,1 mg/m3 düzeyinde

olmakla birlikte, bu ülkelerde kuvars tozundan kaynaklanan meslek hastalıkları

ile ilgili şikâyetlerin devam ettiği bildirilmektedir,

• Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Tozla Mücadele

Yönetmeliğinde belirtilen solunabilir kuvars tozu için müsaade edilen üst sınır

5. SONUÇLAR ve ÖNERİLER Tülin GÖKDUMAN

34

değer (ESD) 0,25 mg/m3 değeri ile madencilik konusunda gelişmiş ülke

standartlarının üzerindedir, bu nedenle yürürlükteki mevzuatın güncellenmesi

gerekmektedir,

• Ülkemizde solunabilir tozların kantitatif faz analizleri TC Çalışma ve Sosyal

Güvenlik Bakanlığı, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğüne bağlı olarak

faaliyet gösteren İş Sağlığı ve Güvenliği Merkezi Müdürlüğünün (İSGÜM)

Ankara’daki laboratuarında ve FTIR tekniği ile yapılmaktadır, bu çalışma

kapsamında ise Rietveld yöntemi kullanılmıştır,

• Pnömokonyozla etkin mücadele açısından, solunabilir tozların mineralojik

özelliklerinin doğru olarak belirlenmesi büyük önem arz etmektedir. Bu

kapsamda, kantitatif X-ışını kırınımı yöntemi, en az, halen kullanılmakta olan

yöntemler kadar güvenilir sonuç verebilmektedir

• Pnömokonyoz hastalığının tedavisi olanaklı olmadığından ve henüz geçerli olan

işyeri maruziyet sınır değerleri ile tam olarak tatmin edici sonuçlar alınamadığı

için, silikozla mücadele, işyerlerinde önceden belirlenmiş solunabilir toz

maruziyet sınır değerlerinin aşılmamasına özen gösterilerek, işyeri çalışma

şartlarını iyileştirerek ve pnömokonyoz şüphelilerini riskli ortamdan

uzaklaştırarak yapılmalıdır.

35

KAYNAKLAR AKKURT İ., 2001. Pnömokonyozda ILO Standartlarının Radyolojik

Değerlendirmesi. Toraks Dergisi, 2, 2, 62-71.

BASHKAR R., LI J. and XU L., 1994. A Comparative study of particle siz

dependency of IR and XRD methods for quartz analysis. Am. Ind. Hyg.

Assoc. J., 55, 7, 605-609.

DİDARİ V. ve ÇAKIR A., 1991. TTK Yer altı işyerlerinde solunabilir toz

koşullarının ayrıntılı değerlendirilmesi. Madencilik Dergisi, 4, 21-29.

GEBEDEK M., DİDARİ V. ve ÇAKIR A., 1999. TTK Karadon Müessesi

Ocaklarında Solunabilir Tozların Kuvars içeriklerinin araştırılması.

Madencilik Dergisi, 38, 1, 31-43.

KENNY L.C., AITKEN R.J., BALDWIN P.E.J., BEAUMONT G.C. and

MAYNARD A.D., 1999. The sampling efficiency of personal inhalable

aerosol samplers in low air movement environments. J. Aerosol Sci., 30, 5,

627-638.

KILIÇ, Ö., 2005. Klasik Eberhart Tipi Kireç Fırınları ile Paralel Akışlı maerz

Fırınlarındaki Kalsinasyon Parametrelerinin Karşılaştırılması ve Çukurova

Bölgesi Kireçtaşları Üzerine Uygulamalar. Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü

Maden Mühendisliği Ana Bilim Dalı Doktora Tezi, 171.

KIZIL G.V. ve DONOGHUE A.M., 2002. Coal dust exposures in the longwall

mines of New South Wale. Australia, Occup.Med., 52, 3, 137-149.

MDHS 101, 2005. Crystalline silica in respirable airborne dusts. HSE Books.

MDHS 143, 2000. General Methods for sampling and gravimetric analysis of

respirable and inhalable dust. HSE Books.

NIOSH Hazard Review, 2002. Health effects of Occupational Exposure to

Respirable Crystalline silica. Department of Health and Human Services.

RAMACHANDRAN G., 1998. Towards a new method for experimental

determination of aerosol sampler aspiration efficiency in small wind tunnels.

J. Aerosol Sci., 29, 7, 875-891.

36

REUT S., STADNICHENKO R, HILLIS D. and PITYN P., 2007. Factors Affecting

the Accuracy of Airborne Quartz Determination. Journal of Occupational and

Environmental Hygenie, 4, 80-86.

ROGERS G., 1999. A step by step guide to air sampling. SKC Ltd.

ŞAKAR A., KAYA E., ÇELİK P., GENCER N., TEMEL O. ve YAMAN N., 2005.

Seramik fabrikası işçilerinde silikozis. Tüberküloz ve Toraks Dergisi, 53, 2,

148-155.

TODD E. and BUCHAN R. M., 2002. Total dust, respirable dust, and microflora

toxin concentrations in Colorado corn storage facilities. Applied Occ. and Env.

Hygenie, 17, 6, 411-415.

37

ÖZGEÇMİŞ

Tülin GÖKDUMAN, 1982 yılında Avusturya’da doğdu. İlk ve ortaokulu

Avusturya’da tamamladıktan sonra Türkiye’ye kesin dönüş yaptı ve Almanca

Anadolu Lisesi’nde öğrenimine devam etti. 1999 yılında Çukurova Üniversitesi

Mühendislik Mimarlık Fakültesi Maden Mühendisliği Bölümünü kazanarak 2003

yılında mezun oldu. Aynı yıl Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı Projesinde işe başladı

ve 2006 yılına kadar Kalite, Çevre ve İş Güvenliği Departmanlarında görev yaptı.

2007 yılında Camiş Madencilik A.Ş. Mersin Fabrikasında Kalite, Çevre ve İş

Güvenliği Sorumlusu olarak başladığı görevini halen sürdürmektedir.

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK ... · birçok işçi...

Documents

Transcript of ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK ... · birçok işçi...