Ukuliisha Akanya No Mwana Umunono

Ukuliisha Akanya No Mwana Umunono

Ministry of Health

IFIKOPE FYAPA KUPANDISHANYA AMANO IFYA BABOMFI BABOMBELA ICINTU-BWINGI

Ubucindami bwa kupandishanya amano no mubomfi wa bumi nangu uubombela icintu bwingi

Amepusho

❑ Finshi mulemona mucikope

❑ Nikwi bana mayo bali pabukulu na bafyashi bambi bengapoka ifyebo pafyo bengalisha

abana babo abanono?

Amashiwi ayakankala.

❑ Cikankala ukuti banyinefwe na bashifwe bapoka ilyashi ilyalungama palwa milile mu nshita

ya pa bukulu, yakonsha elyo na pa milishishe ya kanya no mwana umunono.

❑ Ili lyashi kuti lyapokwa ukufuma ku mubomfi uwasambilila palwa mitangatile ya pa bumi

nangu ku mubomfi wa cintu-bwingi uwasambilila.

Abafyashi bafwile bapoka ilyashi palwa:

❑ Bukankala bwa pa milile isuma mu nshita bali pabukulu.

❑ Bukankala bwakupimwa ilyo bali pabukulu nokupaapishiwa ku bantu uwasambilila

nokwishiba.

❑ Ukonsha umwana umunono ibele panshitafye afyalwa ukufika imyeshi mutanda (6).

❑ Kulisha umwana umunono ukufuma pa myeshi mutanda (6) ukufika imyaka ibili (2).

❑ Kutwala umwana umunono ku cipimo cakwishiba ukufina nokupimwa kwa pa bumi umuku

umo mu mweshi, nokulanshanya no mubomfi wapa bumi pa lwa milishishe ya mwana

umunono.

❑ Inshita yakutwala umwana umulwele ku ncende yakundapilwapo.

Icikope 1

IMILILE YABALI PA BUKULU NA BALEONSHA

Imilile yabali pabukulu nabaleonsha.

Amepusho

❑ Finshi mulemona mu cikope? ❑ Fyakulyanshi ne fyakunwanshi fyawama ku bali pabukulu nabaleonsha? Amashiwi ayakankala. ❑ Imilile isuma ikankala munshita muli pabukulu.

❑ Namayo uli pabukulu afwile ukwishiba ubukankala bwaba pa konsha ilyo talapaapa, mu

nshita yakupaapa napanuma yakupaapa.

❑ Umubili wenu ulefwaikwa ukulundapo ifyakulya cila bushiku ilyo muli pa bukulu

nangu muleonsha pantu mulekosha nokupela icakulya umwana alekabila ilyo

alekula..

❑ Lundenipo icakulya cimo icinono nangu utufyakulya tumbi cila bushiku ilyo muli pa bukulu.

❑ Lundenipo ifyakulya fibili ifinono nangu utufyakulya tumbi cila bushiku ilyo muleonsha.

❑ Mufwile ukulya ifyakulya fisangwa mu ncende mwikala ifyapusana pusana.

❑ Banyina bafwile bakoseleshiwa ukulya ifyakulya ifingi na mu nshita balelwala.

Icikope

UKUTAMPA UKONSHA PANUMAFYE

YAKUPAAPA MU CIPATALA .

Ukutampa ukonsha panumafye yakupaapa mu cipatala.

Amepusho

❑ Finshi mulemona mu cikope? ❑ Finshi na mayo uli pabukulu afwile ukwishiba palwa konsha? ❑ Cakulya nshi icisuma ku kanya akafyalya? ❑ Nililali nyina afwile ukutampa ukonsha?


❑ Tampeni ukonsha munsa imo ine mwapaapa mu cipatala nangu ku clinic.

❑ Umukaka watikama uwakubalilapo kwibele (colostrum) usuma ku kanya. Uyu umukaka

waba kwati kupelwa umuti wakubalilapo uwakucingilila umwana ku malwele.

❑ Ngacakuti mwalitampile ukonsha umwana panumafye yakupaapa, cikamwafwilisha

ukulakwata umukaka wa mwibele uwalinga uwakupela umwana wenu.

❑ Umukaka wa mwibele ecakulya icisuma ku kanya pa myeshi mutanda iyakubalilapo. Utunya

tatufwile ukulya ifyakulya fimbi nangu ifyakunwa nangu fye amenshi pali iiyi nshita.

.

3

UKUPELAFYE UMUKAKA WAMWI BELE

PA MYESHI MUTANDA (6) IYAKUFYALWA

Ukupelafye umukaka wamwi bele pa myeshi mutanda (6) iyakufyalwa.

Amepusho

❑ Finshi mulemona mu cikope? ❑ Cakulya nshi icisuma mu myeshi mutanda (6) iyakubalilapo? ❑ Busumanshi bwaba mukupelafye umukaka wa mwibele weka? Amashiwi ayakankala ❑ Umukaka wa mwibele wekafye ecakulya ca kanya kenu mu myeshi mutanda

(6) iyakubalilapo; ulafwilisha umwana wenu ukukula kabili nokuba uwabumi.

❑ Umwana wenu talefwaikwa ifyakulya fimbi nangula ifya menshi menshi pali iyi nshita,

nangufye amenshi, tii, amenshi umuli shuka, umukaka umbi uwa nama, umukaka

wamufikopo nangula umusunga.

❑ Ukupela ifyakulya fimbi nangu ifya menshi-menshi mu nshita ya myeshi mutanda (6)

iyakufyalwa, kuti kwalenga umwana ukulwala kabili cilapela ubwafya ku bumi na mu

mikulile.

UMUKAKA WA MWIBELE KUTI WAPWISHA ICILAKA CA MWANA NA MUNSHITA YAKUKABA.

Icikope 4a

UBUSUMA BWABA MUKUPELAFYE UMUKAKA

WA MWIBELE WEKA MU MYESHI MUTANDA

(6) IYAKUFYALWA

Ubusuma bwaba mukupelafye umukaka wa mwibele mu myeshi mutanda (6) iyakufyalwa.

Amepusho

❑ Finshi mulemona mucikope?

❑ Busumanshi bwaba mu kupelafye umukaka wa mwibele weka mu myeshi mutanda (6) iya ku fyalwa?

Amashiwi ayakankala

❑ Umukaka wa mwibele eca kulyafye icisuma ku bana abanono; walikwata fyonse umwana

akabila.

❑ Abana abanono abapokafye umukaka wa mwibele balakula bwino, tabalwalilila kabili

balabomba bwino mu sukulu.

❑ Umukaka wa mwibele ulacingilila ku malwele.

❑ Umukaka wa mwibele taushitwa, tamwaba utushishi nangu ifiko, kabili ulasangwa lyonse

elyo umwana aleukabila.

❑ Umukaka wa mwibele ulakosha icitemwiko pakati ka mwana na nyina.

❑ Ukonsha fye umwana ukwabula ifyakulya fimbi kulapela inshita yakutalukashanya abana.

❑ Ukonsha kulacefya amalwele ya banamayo aya kumine ku mabele na ku bufyashi.

a

Icikope 4b

UBUBI BWABA MU KUKANA PELA UMUKAKA WA

MWIBELE MU MYESHI MUTANDA (6) IYA KUFYALWA

UBUBI BWABA MUKUKANA PELA UMUKAKA WA MWIBELE MU MYESHI MUTANDA (6) IYAKUFYALWA

Amepusho

❑ Finshi mulemona mu cikope?

❑ Bu binshi bwaba mu kukanapela umukaka wa mwibele wekafye mu myeshi mutanda (6) iya kufyalwa?

Amashiwi ayakankala

❑ Abana abanono kuti balwala ku malwele ayali nga ukupolomya na yambipo.

❑ Icipimo ca mifinine ya bana kuti cabwekela panshi kabili teti bakule mu nshila ya bumi busuma.

❑ Abana kuti balwala ubulwele bwa nsala.

Icikope 4b

UKONSHA UMWANA UMUNONO MU KASUBA NO BUSHIKU UKUFUMA IMIKU CINE KONSE KONSE (8) UKUFIKA IKUMI LIMO NA IBILI (12)

MU NSA AMA KUMI YABILI NA INE (24 HOURS)

Ukonsha umwana umunono mu kasuba no bushiku ukufika imiku cine konse konse (8) ukufika ikumi limo na ibili (12) mu nsa amakumi yabili na ine (24).

Amepusho ❑ Finshi mulemona mu cikope? ❑ Miku inga mufwile ukonsha umwana wenu? ❑ Bushe bana mayo kuti bakwata umukaka wa mwibele uwalinga ukupelafye weka mu myeshi mutanda (6)

iya ku fyalwa? ❑ Filangililo nshi umwana engalanga ukuti alefwaya ukonka?

Amashiwi aya kankala

❑ Onsheni umwana wenu lyonse ilyo alefwaya, mu nshita ya kasuba nangu

ubushiku

❑ Onsheni umwana imiku ingi, imiku cine konse konse (8) ukufika ikumi limo na ibili

(12) akasuba nobushiku pa kutila mukwate umukaka uwingi mu mabele.

❑ Amabele yenu ya lapanga umukaka uwingi ukulingana nefyo umwana engafwaya. Nga

cakutila umwana alefwaya umukaka uwingi, amabele yenu yalapanga ukucilapo.

Amabele ya lapanga umukaka unono nga cakuti tamuleonshya umwana imiku ingi.

❑ Lekeni umwana onke lyonse ilyo alefwaya.

❑ Pwisheni ukonsha kwibele limo elyo muleya kuli limbi.

❑ Kwaliba ifilangililo ifingi ifilanga ukuti umwana alefwaya ukonka:

❖ Ukusalakata.

❖ Ukulayasamuna akanwa no kupilibula umutwe kulubali lumo no lubiye. .

❖ Ukufumya no kwingisha ululimi.

❖ Ukonka iminwe nangu ifisansa.

❑ Tampeni ukonsha ilyo umwana TALATAMPA ukulila. Ukulila cilangililo ica kushalikishako ukulanga insala

❑ Ipusheni bakasambilisha ba IYCF bamyebe ifya kucita nga mulekwata amafya mu konsha ne

milishishepe 5

Icikope 6

IFYAKUSUMIKA UMWANA KWIBELE

Ifya kusumika umwana kwibele.

Amepusho

❑ Finshi mulemona mu cikope? ❑ Musangonshi mufwile ukusumika umwana kwibele Amepusho ❑ Tampileni ku moona wa mwana mupepi no lusota pakuti akanwa kamwana kafike pa lusota.

❑ Ku myeni umulumo wapesamba wa mwana ku lusota mpaka umwana asaame akanwa elyo bwangu bwangu mu mubike kwi bele.

❑ Moneni ukuti umulomo waba, mwi samba lya lusota pakuti lwaingila mukanwa bwino elyo akalefu lefu kaikala pe bele.

❑ Umulumo wa mwisamba wa mwana ufwile wa kopoka. ❑ Moneni ukuti inkanda yafitulukila yaingila mu kanwa ka mwana.

Ukonka ukwafikapo ❑ Umwana afwile asumikwa bwino kwi bele pakuti aleonka bwino

❑ Akanwa ka mwana kafwile kaba akaisulwa pakuti umwana afubata inkanda yafitulukila iingi pakuti taleonkafye ulusota.

❑ Mufwile mwapalamika umwana kwi bele.

❑ Umwana onka panono panono inshita shimo aleminina.

❑ Limbi kuti mwamona nangula ukumfwa uko umwana alemina panuma yakonka.

❑ Ukonsha kusuma kabili takumfwisha bukali.

❑ Abana abanono abonka umukaka unono kuti bakwata ukubulisha ubusuma mu fintu filumbwilwe pa kubala kabili nebele talipanga umukaka uwiingi.

Icikope 6

Ukonkela mu mapa

Ukonka napindama

Ukonkela mu mapa

Ukonkela mumbali

Ukonka ubuseneme

Ukonka kabeya

INSHILA YAKONSESHAMO

Inshila Sha konse shamo

Amepusho


❑ Busumanshi bwaba mukubika umwana bwino kwi bele ilyo

mulemonsha?


❑ Imikalile isuma ilafwilisha umwana pamo naimwe ukumfwa bwino munshita yakonsha.

❑ Imikalile isuma ilafwilisha ukumona ukuti umwana aleonka bwino kabili noku mwafwilisha

ukufumya umukaka uwalinga.

❑ Imikalile isuma ilacingilila ukukana kwata ifilonda nokulepauka kwa ku nsota.

❑ Ifintu fine ifikankala ifyakwibukisha pa mikalile ya mwana bwino kwi bele nifi:

ukololoka, ukuloleshanya, ukuba mupepi elyo nokwafwilishiwa.

Icikope 7

Icikope 8

UKONSHA AKANYA AKASHIKUMANISHE ICIPIMO CAKUFYALWA

Ukonshya akanya akashakumanisha icipimo cakufyalwa

Amepusho

❑ Finshi mulemona mucikope?

❑ Mikalilenshi yawama ukonsenshamo utunya utushakumanisha icipimo cakufyalwa?

Amashiwi aya kankala.

❑ Ukonka ubuseneme nokonkela mu mapa enshila ishisuma ishakonseshamo umwana

uushakumanisha icipimo cakufyalwa pantu kulaba ukumona ukuti akanwa ka mwana kali kulu

sota.

❑ Umwana afwile alebikwa kwibele inshinta ishingi pa kutila abelesha ibele nokulenga

umukaka ukonkanyepo ukufuma.

❑ Mu nshila iitwa kangaroo, umubili wa mwana ubikwa pamubili wa kwa nyina.Umwana

alabikwa pa mubili ukubomfya insalu iyo ikakilwa ukushingulusha cifuba cakwa nyina.

Icikope 9

IFYA KUKAMA UMUKAKA KWIBELE

NOKUBOMFYA KAPU PA KUNWISHA UMWANA

Ifyakukama umukaka kwibele nokubomfya kapu pakulisha umwana.

Amepusho

❑ Finshi mulemona mu cikope? ❑ Nililali winga kamina umwana umukaka wa kwibele? ❑ Mucita shani pakukamina umwana umukaka, ❑ Munwisha shani umwana umukaka mukamine? ❑ Bushe bu kankalashi ubwaba mu kubimba ba shitata mu kukama umukaka na mukulisha umwana kuli kapu Amashiwi ayakankala ❑ Ngacakuti mulefumapo nokusha umwana eka panshita itali.

❑ Ngacakuti umwana talakosa nangu alekokola ukwishiba ukonka, ichilangililo kunsota isha ingila mukati. ❑ Ukusunga umukaka munshita mulwele nangu ilyo umwana alwele. ❑ Ukumona ukuti amabele tayesalikwe ukwafyilisha amabele ayesulile no kwisalika imishipa umupita umukaka.

Konkeni ishi nshila ilyo mulekamina umwana umukaka.

❑ Sambeni ku minwe ukubomfya isopo kabili no kupekanya icipe icabusaka. ❑ Tineni inkanda iya fitulukilila ukobomfya icikumo neminwe no kutinina umukaka mu chipe. ❑ Tineni ibele limo ilyo Pali ba miniti batatu ukufika basano (3-5) mpaka ukufuma kwa mukaka kwa cepana, mucipe elyo

mwafina lubali lubali. ❑ Kabili bwekeshenipo ku mabele yonse yabili (ba miniti ama kumi yabili ukufika yatatu). ❑ Peleni umwana umukaka ukubomfya kapu. Bikeni kapu mupepi na mulomo wapetama, elyo nokumona ukuti alenwa

panono panono.

❑ Tamufwile ukupongolwela nangu ukwitila umukaka mukanwa ka mwana.

Bashitata kuti nabo kuti baya fyilishako ukunwisha umwana ukubomfya kapu

Icikope 9

Icikope 10

ILYO MWAFUMAPO NOKUSHA UMWANA

Ilyo mwafumapo nokusha umwana.

Amepusho

❑ Finshi mulemona mu cikope? ❑ Nililali bana mayo bakamina abana umukaka? ❑ Nibani bengapela umwana umukaka ukubomfya kapu ilyo ba nyina bafumapo? Amashiwi ayakankala ❑ Kuli ifintu ifingi mwingacita ukukonkanyapo ukupela umwana umukaka wa kwibele nga

cakuti mwalifuminepo ku mulandu wa ncito mubomba nangu imilimo imbi.

❑ Monsheni pa nshita iyalinga ilyo tamulafumapo pa ng’anda nelyo mwabwela.

❑ Kamineni umukaka muli kapu nokusunga ilyo tamulafumapo pakuti umuntu ulesunga

umwana alemulisha pa nshita mufuminepo.

❑ Limbi umwana kuti bamuleta ku ncende mu bombelapo pakuti

mwamonsha.

Icikope 10

Icikope 11

IMICITILE ISUMA ICINGILILA UBULWELE

Imicitile isuma icingilila ubulwele

Amepusho

❑ Finshi mulemona mu cikope? ❑ Nili lali cingaba icikankala ukusamba iminwe yenu Amashiwi ayakankala

❑ Sambeni ku minwe na sopo (nangu imito) ukubomfya amenshi ya kwitilila ilyo

tamulapekanya icakulya, ilyo tamulatampa ukulya kabili nelyo tamulatampa ukulisha

umwana wenu.

❑ Sambikeni umwana iminwe na sopo (nangu imito) ukubomfya amenshi yakwitilila ilyo

talatampa ukulya.

❑ Sambeni iminwe yenu na sopo (nangu imito) na menshi yakwitilila ayabusaka panuma

yakubomfya icimbusu nangu ukupipa umwana.

❑ Lisheni umwana ukubomfya iminwe iyabusaka, ifipe na makapu aya busaka.

Mwilabomfya ama botolo yaku nwinamo abana (feeding bottles) pantu kuti calenga umwana

ukulapolomya.

❑ Wamyeni ifipe na menshi ayabusaka ukubomfya sopo.

❑ Mufwile lyonse mulepela umwana ifyakulya (ifyapekanishiwa apo pene).

❑ Ifyakulya filasungwa nshita itali nga fili ifyauma kabili ifyakupikwapo mucipe.

Icikope 11

Icikope 12

UKUTAMPA IFYAKULYA FIMBI NOKUKONKANYAPO

UKONSHYA PANUMA YA MYESHI MUTANDA (6)

UKUTAMPA IFYAKULYA FIMBI NOKUKONKANYAPO UKONSHA PANUMA YA

MYESHI MUTANDA (6)

Amepusho ❑ Finshi mulemona mu cikope? ❑ Nililali abana abanono bafwaikwa ukupelwa ifyakulya fimbi ukulunda pa mukaka wa mwibele. ❑ Kuti mwalisha shani umwana ifyakulya mu nshila iyabusaka? Amashiwi ayakankala ❑ Konkanyenipo ukonsha umwana munshita yaka suba no bushiku. ❑ Umwana wenu alafwaikwa ukupelwa ifyakulya fimbi ukulunda pa mukaka wa mwibele ilyo

akumanya imyeshi mutanda (6).

❑ Konkanyenipo ukonsha umwana mpaka akumanya imyaka ibili (2) nokucilapo

❑ Yafwilisheni umwana ukulya lelo mwilamupatikisha.

❑ Peleni umwana ifyakulya ifisangwa mu mabumba ayalekana lekana. (inseke shisangwa mufipapa(imbalala, intoyo,cilemba), ifyankasha,imisalu ne fisabo) imiku ingi kabili mu fipimo ifinono.

Ifyakwibukisha

❑ Sungileni ifyakulya mu cipe icabusaka kabili icakupikwapo nokupela umwana mu nsa

shibili (2) panuma yakupekanya (nga cakuti tamwakwata icakutalalikilamo –

refridgerator)

❑ Sambeni iminwe yenu ne ya mwana ukubomfya amenshi ayabusaka ayakwitilila ilyo tamulatampa ukupekanya icakulya no kulya, panuma yakufuma ku cimbusu elyo nelyo mwapwisha ukupipa umwana.

❑ Bomfyeni incende ne fipe ifyabusaka pakupekanya ifyakulya ilyo mulelisha abana

❑ Ipikeni nangu bikeniko umuti wakwipaya utushishi ku menshi munwa nokubika mu cipe icabusaka kabili icakupikwapo.

Icikope 12

Icikope 13

Imisango nobwingi bwafyakulya fyakulisha umwana ukufuma pamyeshi mutanda (6) ukufika pabula (9)

Amepusho


❑ Musangonshi mwingalishishamo umwana uukwete imyeshi mutanda (6)

❑ Fyakulyanshi mukwata pa ng’anda ifyakuti mwalisha umwana?

Amashiwi ayakankala

❑ Konkanyenipo ukonshya umwana lyonse ilyo alefwaya, kuti caba akasuba nangu mu

bushiku.

❑ Umukaka wa mwibele cintu icikankala ku mwana wenu. Konkanyenipo ukonsha mpaka

umwana akwata imyaka ibili nangula ukucilapo.

❑ Tampeni ukupela ifyakulya ifyanakanaka (ifili nga umusunga, inkonde shashonaulwa nangu

ifyumbu fyashonaulwa ne ifyakulya fimbi ifya pa ng’anda). Pa myeshi mutanda (6)

ukulingana ne miku ibili ukufika itatu cila bushiku.

❑ Tampileni ukupela ba supuni babili (2) ukufika nabatatu (3) cila cakulya.

❑ Bikeniko umukaka wa kwibele nangu umukaka wa nama ilyo mulepekanya icakulya

❑ Icakulya cifwile caba icatikama bwino pakuti tafilepongoloka pali supuni.

❑ Mube no mutekatima kabili no kukoselesha umwana ukulya.

❑ Mwilabomfya amabotolo mukulisha umwana. Amabotolo yafyakulya yalyafya pakuwamya

kabili kuti yalenga umwana alapolomya.

Icikope 1

Icikope 14

Imisango no bwingi bwa fyakulya fyakulisha (umwana) ukufuma pa myenshi

pabula (9) ukufika ikumi na ibili (12)

Amepusho ❑ Finshi mulemona mu cikope? ❑ Musangonshi mwingalishishamo umwana uukwete imyeshi pabula (9) ukufika ikumi limo na ibili (12). ❑ Fya kulya nshi mukwata pa ng’anda ifyakuti mwalisha umwana wenu? Amashiwi ayakankala ❑ Konkanyenipo ukonsha umwana mpaka akumanya imyaka ibili nangu ukucilapo. ❑ Ukufuma pa myeshi pabula (9) nokuya kuntanshi mufwile ukulisha umwana imiku ine (4) mu

bushiku bumo ukubikapo no twakulya tunono tunono.

❑ Peleni umwana kapu nangu imbale iyakula ukufika 250ml pali cila ca kulya.

❑ Pa mweshi pabula (9) ninshi afwile ukulya ifyakulya fibomfiwa ne minwe ifili nga mango,mapapao, inkonde no musalu.

❑ Esheni ukusanshako icakulya ukufuma muli cile bumba lyafyakulya mu cakulya mulepekanya cila bushiku.

❑ Sansheniko utumafuta nangu magalini (butter) kufyakulya fya mwana. Umukaka wa nama (imbushi, ing’ombe,) walikwata umulyo wakupela umwana ubumi.

❑ Peleni umwana imbale yakwe eka ukumona ukuti apwisha ifyakulya fyonse.

Imisango no bwingi bwa fyakulya fyakulisha umwana ukufuma imyeshi ikumi na ibili (12) ukufika pama kumi yabili na ine (24).

Amepusho


❑ Musangonshi mwingalishishamo umwana wenu uukwete imyeshi ikumi na ibili (12)

ukufika pamakumi yabili na ine (24)?

❑ Fyakulyanshi mukwata pa ng’anda ifyakuti mwalisha umwana?

Amashiwi ayakankala

❑ Konkanyenipo ukonshya umwana wenu mpaka akwata imyaka ibili

❑ Ukufuma imyeshi ikumi na ibili (12) ukuya kuntanshi mufwile mulelisha umwana imiku isano

mu bushiku bumo ukubikapo notwakulya utu nono tubili.

❑ Peleni kapu nangu imbale ikwete ubukulu ukufika 250ml cila cakulya .

❑ Ilyo afika pa myeshi ikumi na ibili (umwaka umo) mufwile ukulamupela ifyakulya fyakosa

nefyakulya mulya ngolupwa pa ng’anda imiku ingi cila bushiku.

❑ Esheni ukusanshako icakulya ukufuma ku mabumba yafyakulya muli cila cakulya

mulepekanya mubushiku bumo.

❑ Sansheniko amafuta nangu magalini (butter) ku fyakulya fya mwana wenu. Ifyakulya ifili nga

umukaka wakunama (imbushi, ing’ombe) fisuma ukupela umulyo ufwaikwa.

❑ Abana banono balya panono panono. Kanshi mufwile ukulabika icakulya cakwe mumbale

yakwe.

Icikope 15

IMISANGO YAFYAKULYA

Icikope 16

Imisango Yafyakulya

Amepusho


❑ Busumanshi bwaba mukonshya umwana pa myaka ibili (12) nangu ukucilapo?

❑ Fyakulyanshi mwingalundapo ukulapela umwana panuma yakupwa kwa myeshi mutanda?

Ishiwi ilikankala

❑ Konkanyenipo ukonshya umwana pa myaka ibili nokucilapo nokulamupela ifyakulya

fyakulunda pa mukaka wa mwibele.

Icikope 16

Icikope 17

UKULISHA UMWANA UMULWELE USHILAFISHA

IMYESHI MUTANDA (6)

Ukulisha Umwana Umulwele Ushilafisha Imyeshi Mutanda


❑ Musangonshi mwingalishishamo umwana umunono nga alwala?

❑ Bushe banyinefwe kuti baleonsha ngacakuti na balwala?

Amashiwi ayakankala

❑ Konkanyenipo ukonsha ngacakuti umwana wenu nalwala. Nangu umwana alepolomya

cikankala ukukonkanyapo ukonsha.

❑ Ukonshya sana umwana ilyo alelwala cilamwafwilisha ukulwisha amalwele nokukana

bwekela panshi mu cipimo cakufina.

❑ Ngacakuti umwana wenu ali uwanaka ukuti onke ku mulandu wakulwala lyena kuti

mwakamina umukaka wa mwibele muli kapu nokumupela nangula ukumukamina

mukanwa, Ici kuti camwafwilisha ukukonkanyapo ukupanga umukaka mu mabele

nokulesha amafya ayakuma mabele(ukwisulila)

❑ Nyina afwile ukukoseleshiwa mukulya ifyakulya ifingi nelyo alwala pakuti alekwata ubumi

busuma nokupanga umukaka wa mwana uwingi.

Icikope 17

UKULISHA UMWANA UMULWELE UWACILA

IMYESHI MUTANDA (6)

Icikope 18 Ukulisha umwana umulwele uwacila imyeshi mutanda

Amepusho


❑ Musangonshi mwingalishishamo umwana nga alelwala?

❑ Bushe umwana ulelwala kuti aleonka nokumupela ifyakulya fimbi?

Amashiwi ayakankala

❑ Monsheni imiku iingi nokumupela ifyakulya fimbi

❑ Mulangeni icikuku nokumukoselesha ukulya pantu limbi teti aleumfwa nsala ku mulandu

wakulwala.

❑ Lisheni umwana icakulya umuli umulyo mu fipimo ifinono libili libili.

Ukulisha ilyo atendeka ukumfwako bwino

❑ Umwana nga apola, mufwile ukulundapo icakulya cimo icakosa cilabushiku pa milungu

ibili iyakonkapo.

❑ Monsheni imiku iingi pa milungu ibili pa numa ya kupola.

Icikope 18

Icikope 19

TANDALILENI INCENDE YAPA BUMI LIBILI LIBILI UKUYAMONA UKUTI

UMWANA WENU ALEKULA UWAKOSA KABILI UWA BUMI

Tandalileni incende yapa bumi lili libili lyonsefye ukuyamona ukuti umwana wenu alekula uwakosa kabili uwabumi.

Amepusho


❑ Miku inga nyina afwile ukutwala umwana ku ncende yapa bumi pakuti baye mupima?

❑ Busuma nshi bwaba mukutwala umwana wenu ku ncende yapa bumi pa kuti baye mupima?

Amashiwi ayakankala

❑ Abafyashi nangu abantu abasunga abana bafwile baletwala abana babo ku ncende ya palwa

bumi cila mweshi ku kupimwa ubumi no kulamona ifyo alekula mpaka akumanya imyaka isano.

❑ Kabili ukulundapofye pa mipimine yakumona ukufina kwa mwana elyo nokuceceta ukucitwa, kulaba

ukupela umwana imiti yakumucingilila ku malwele (immunizations).

❑ Kabili ngo mufyashi kuti mwapelwa inshita yakwipusha amepusho ku mubomfi wapa bumi pafyo

mwinga cimfya amafya yakumine ku bumi bwa mwana.

❑ Abafyashi nabakasunga bafwile baletwala abana ku kupoka imti lyonse iya kucingilila amalwele,

Vitamini A, umuti wa nsokanda elyo no kupima wa icipimo mpaka akwata imyaka isano.

❑ Ngacakuti mwalikwata akashishi ka (HIV) lyena umwana kuti apimwa pa milungu mutanda pakuti

mwaishiba ngacakuti nao alikwata akashishi ka HIV no kutampa ukupoka umuti no bwafwilisho

bumbi.

Icikope 19

Icikope 20

bili

) ( IUD Ukubika Akamupila Muchilalo Ca Mwanakashi

( Vasectomy ) Ukuputula Impila Yabufyashi Ya Mwa Ume

Tubal Ligation ( ) Ukuputula Impila Yabufyashi Iyabana Kashi

L A M

IMIPEKANISHISHE PALWA BUFYASHI

) Ukupelafye Ibele ( Imipila Yabaume Naba

Nakashi

( Oral Contraceptives) Utubulungwa Twakunwa

) Norplant ( Imiti Yakwingisha Pakuboko

Talukeni ( Talukeni Ku Bulalelale )

Imiti Yamunshindano ) Depro-Provera (

Icikope 20

Imipekanishishe palwa kutalukanya ubufyashi

Amepusho ❑ Finshi mulemona mu cikope? ❑ Busumanshi bwaba mukubomfya inshila shakuta lushishamo ubufyashi?

Amashiwi ayakankala

❑ Ukubomfya inshila shakutalushishamo ubufyashi kulawamishako ubumi no bwikashi

bwa mwana na nyina.

❑ Ukubomfya inshila shakutalushishamo ubufyashi kulalenga mwakwata inshita ikalamba

iyakonseshamo umwana nokumona ukuti cila mwana ayafwilishiwa.

❑ Ukubomfya inshila shakutalushishamo ubufyashi kulenga ukuti mukwate inshita yakubwesha umubili

panuma yaku kwata ifumo.

❑ Ukubomfya inshila shakutalushishamo ubufyashi cipilibula ukuti abana bafwile batalukana mu myaka

yakufyalwa itatu ukufika isano.

Icikope 21

Nyina uwakwata akashishi ka (HIV) nga talekonka inshila shakuicingila

Amepusho

❑ Finshi mulemona mu cikope? ❑ Cinshi cingacitika ngacakuti takuli ukukonka inshila shakucingilila umwana ukwambula

akashishia ka HIV?

Amashiwi yakankala

❑ Inshila shakukonka ishakucingilila nishi: nyina ukupoka umuti wama (ARV) ilyo ali pa bukulu, ilyo

aleonshafye umwana umukaka wa kwibele ukwabula ifilyo fimbi pa myeshi mutanda iya kufyalwa,

nelyo atwalilila ukonsha

❑ Tebonse abana abafyalwa kulu banamayo abali na kashishi (HIV) abesa mukwambula.

❑ Nga cakuti takwali ukubikako inshila shakucingilil, pa cipendo umwanda (100) ica bana abafyalwa

kuli banyina abali na kashishika (HIV), icipendo amakumi yatatu na cine lubali (37) ica banamayo

ebapela abana akashishi ka HIV

❑ Moneni lyonse ukuti mwatuma aba banyinefwe ku ncende ya pa bumi pakuti baya ishibilapo ifingi.

Icikope 22

Nyina uwakwata akashishi (HIV) ngalekonka inshila shakuicingilila

Amepusho


❑ Cinshi cingacitika nga kuli ukukonka inshila shakuicingilila?

Amashiwi yakankala.

❑ Inshila shakuicingilila ishinga konkwa nishi: nyina afwile ukupoka umiti wama (ARV) munshita ali

pabukulu, ilyo aleonshafye umwana umukaka wakwibele ukwabula ifilyo fimbi pa myeshi mutanda

iyakufyalwa, nelyo atwalilila ukonsha

❑ Tebonse abana bafyalwa kuli banamayo abakwata akashi ka (HIV) abengambula akashishi.

❑ Ngacakuti takwali ukukonka inshila shakuicingilila lyena banamayo ikumi limo na basano(15) pa

bana icipendo umwanda (100) abafyalwe kuli banamayo abakwata akashishi ka (HIV) ebangapela

abana akashishi.

❑ Mufwile lyonse muletuma aba banyinefwe ku ncende imona pabumi pakuti bayaishibilapo nafimbi.

Icikope 23

❑ Konkanyenipo ukonshya mpaka umwana afika nangufye imyeshi ikumi na ibili (12).

Icikope 24

Ukonshafye ibele

Umukaka wa mwibele epela

Bomfyeni umukaka mutinine ilyo mwasha

umwama

Misangonshi imbi mungalishishamo umwana ushilafika

imyeshi mutanda (6) ngacakuti nyina alikwata akashishi ka HIV

Mwilapela umukaka umbi ukucila ibele nangu ifyakulya kubana abanono abaleonka ilyo tabalafisha imyeshi mutanda.

Inshila shimbi ishakulishishamo umwana ushilafika imyeshi mutanda (6) ngacakuti nyina alikwata

akashishi ka HIV

Amepusho


❑ Ninshilanshi shimbi ishakulishishamo abana abafyalwa kuli banyinabo abakwata akashishi ka HIV?


❑ Ukonshafye ukwabula ukulisha ifyakulya fimbi pa myeshi mutanda (6) iyakufyalwa elyo nokukonkanyapo

pa myeshi ikumi na ibili (12) ngacakuti umwana apimwa ukukanaba na kashishi pa milungu mutanda (6)

no mwaka umo. Ukusumuna umwana pa myeshi ikumi na ibili (12) kufwile kwacitwa panono panono pa

milungu ine (4). Nyina no mwana tabafwile ukuleka ukunwa umuti wa ma ARV mpaka panuma

yakumona ukuti ukonsha kwapwa.

❑ Ukonshafye ukwabula ukulisha ifyakulya fimbi pa myeshi mutanda (6) iyakufyalwa elyo nokukonkanyapo

pa myaka ibili (imyeshi 24) nangula ukucilapo nga cakuti umwana apimwa ukuti nakwata akashishi ka

HIV pa milungu mutanda (6), pa myeshi mutanda (6) na pa mwaka umo.

❑ Mufwile mwatampa ukupela ifyakulya fimbi panuma ya kupwisha imyeshi mutanda ukonsha.

❑ Tumeni nyina uushilefwaya ukonsha umwana wakwe ku ncende imona pa bumi pakuti ayepokelapo

ilyashi na limbi.

❑ Ukusumuna pa myeshi ikumi na ibili (12) kufwile kwacitwa panono panono ukucila imilungu ine.

Icikope 23 Tamufwile ukupela umukaka umbi nangu ifyakulya kumwana uleonka pa myeshi mutanda

INSHITA YAKULETA UMWANA KU NCENDEIMONA PA BUMI.

Inshita yakuleta umwana ku ncende imona pa bumi.

Amepusho


❑ Nililali ciba icikankala ukuleta umwana ku ncende imona pa bumi?

Amashiwi ayakankala

❑ Twaleni umwana bwangu-bwangu ku ncende imona pa bumi ngacakuti mwamona ifishibilo ifi

❑ Ukukana onka elyo nokuba uwanakuka.

❑ Ukuluka ifili fyonse ifyo alya nokunwa.

❑ Alesamfula (ukupumputa, ukututuma, ukukosa kwa mubili.

❑ Umwana nga lepemashika ukucila ifyo apema, alekwata amafya mukupema elyo nokukola panshita itali.

❑ Umwana alepolomya (ubusali bwa menshi imiku itatu mu bushiku) pa nshiku shibili nangu kucilapo, umulopa mu busali, amenso ayaingila.

❑ Umwana nga umubili ulekaba (limbi entulo ya kukwata impepo).

❑ Ubulwele bwansala (icipimo ukubwekela panshi nangu ukufimba kwa mubili).

Icikope 24 Icikope 24

Icikope 1

Ukuliisha Akanya No Mwana Umunono

Documents

Transcript of Ukuliisha Akanya No Mwana Umunono