The First Folios 1TERTIA GANGRENSIS, QUAE POST NICENAM legitur fuisse, in qua patres 170 XVI...

1The First Folios

NOMINA PONTIFICUM ROMANAE ECCLESIAEPetrus APOSTOLUSLinus MARTYRCletus MARTYRClemens MARTYR5

AnacletusEvaristus MARTYRAlexander MARTYRSyxtus MARTYRThelesphorus MARTYR10

YginusPiusAnicius MARTYRZoterEleuther15

VictorZepherinusCalistus MARTYRUrbanusPontianus20

AntherusFabianus MARTYRCornelius MARTYRLucius MARTYRStephanus I MARTYR25

Syxtus II MARTYRDionisiusFelix I MARTYREuticianus MARTYRGaius MARTYR30

Crisogonus MARTYRMarcellinus MARTYRMarcellus MARTYR

1 – 107 NOMINA … Nicholaus: This papal list, added to the blank recto, once concluded with Benedict III(d. 858). A slightly later hand has updated 107 Nicholaus (d. 867).

2 The First Folios

EusebiusMelciadis 35

Silvester CONFESSORMarcus CONFESSORIulius CONFESSORLiberiusFelix CONFESSOR 40

Damasus CONFESSORSiriciusAnastasius CONFESSORInnocentiusZosimus 45

Bonifatius ICelestinusITEM Xystus IIILeo I CONFESSORHilarius 50

SimpliciusITEM Felix IIIGelasiusITEM Anastasius IISimmachus 55

HormisdaIohannes I MARTYRITEM Felix IIIIITEM Bonifacius IIMercurius 60

AgapitusSilveriusVigiliusPelagius IBenedictus I 65

ITEM Iohannes II

42 – 46 Siricius … I] nearly illegible due to rubbing. 50 Hilarius] corr. to Hilarus (?) V.

3The First Folios

ITEM Pelagius IIGregorius I CONFESSORSabinianusITEM Bonifacius III70

ITEM Bonifacius IIIIDeusdeditITEM Bonifacius VHonoriusSeverinus75

ITEM Iohannes IIITheodoriusMartinusEugeniusVitalianus80

AdeodatusDonusAgathoITEM Leo IIITEM Benedictus II85

ITEM Iohannes IIIICononSergiusITEM Iohannes VITEM Iohannes VI90

SisiniusConstantinusITEM Gregorius IIITEM Gregorius IIIZacharias95

ITEM Stephanus IIPaulusAdrianusITEM Stephanus IIIITEM Leo III100

Paschalis

4 The First Folios

EugeniusITEM Gregorius IIIIITEM SergiusITEM Leo IIII 105

ITEM Benedictus IIINicholaus

5The First Folios

PRIMA SYNODUS Nicena est acta temporibus divae memoriae Constantini, Ivin qua praesedit Silvester Romanus episcopus et Alexander Constantinopolitanuscum patribus CCCXVIII et dampnaverunt Arrium.110

SECUNDA SYNODUS CONSTANTINOpolitana est acta temporibus divaememoriae Theodosii, in qua praesedit Damasus Romanus episcopus una cum aliissanctis patribus CCCL et anathematizarunt Macedonium.

TERTIA SYNODUS EPHESINA PRIMA est acta temporibus divae memoriaeTheodosii minoris, in qua praesederant Caelestinus Romanus episcopus et115Cyrillus Alexandrinus una cum aliis sanctis patribus et anathematizaruntNestorium.

QUARTA SYNODUS CALCIDONENSIS acta est temporibus divaememoriae Martiani imperatoris, in qua praesedit papa Leo et FlavianusConstantinopolitanus una cum aliis sanctis patribus DCXL et dampnaverunt120Euticen.

ITEM.PRIMA SYNODUS IN Nicea CCCX et octo patrum contra Arrium

Alexandrinum presbiterum, qui tres gradus in trinitate asserebat, patrem scilicetmaiorem, filium minorem, spiritum sanctum creaturam, temporibus Constantini125principis, Silvestri papae Romani, Macharii Hierusolimitani, AlexandriAlexandrini, qui condempnantes hereses statuerunt canones XX, quorum auctormaxime prefatus sanctus Alexander episcopus fuit.

SECUNDA IN CONSTANTINOPOLIM CL patrum contra MacedoniumConstantinopolitanum episcopum, qui negabat spiritum sanctum deum esse,130temporibus Gratiani et Theodosi principum, Damasi papae <Romani>, CyrilliHierosolimitani, Nectarii Alexandrini, qui condempnata heresi statueruntcanones III, quorum maxime auctor beatus Nectarius Constantinopolitanus fuit.

TERTIA IN EPHESO CC PATRUM CONTRA NestoriumConstantinopolitanum episcopum, qui dicebat beatam virginem Mariam non dei135sed hominis tantummodo gentricem, ut aliam personam carnis, aliam faceretdeitatis, temporibus Theodosii magni principis, Caelestini papae Romani,Iuvenalis Constantinopolitani, Cyrilli Alexandrini, qui XII capitula contra

113 anathematizarunt] eunomeium et add. above line and canceled V. Macedonium]Constantinopolytanum episcopum add. at line-end V. 114 EPHESINA] corr. from EPHESENAV. 115 praesederant] corr. to praesederunt V. 117 Nestorium] Constantinopolytanum episcopum add. atline-end V. 121 Euticen] Constantinopolytanum abbatem add. at line-end V. 124 scilicet] corr. fromscilicet et. 127 condempnantes hereses] corr. from condempnata heresi. 131 Romani] famam V (and Vat.lat. 1341). 135 Mariam] add. in marg. V.

108 – 277 PRIMA … Cyclades: On these prefatory items from Pseudo-Isidore’s Hispana see the introductionabove; and RICHTER, Stufen pseudoisidorischer Verfälschung p. 35–37. 108 – 121 PRIMA … Euticen: AlsoVat. lat. 1341, fol. 1va. See MAASSEN, Pseudoisidor-Studien II, p. 5 [803]. 122 – 160 ITEM … PRINCIPALIBUS: Also Vat. lat. 1341, fol. 1va–b. This and the following item represent prefatoryAdnotationes occuring in a subtype of the Dionysio-Hadriana: SECKEL/FUHRMANN, Die erste ZeilePseudoisidors p. 26. In the absence of an edition, a representative Dionysio-Hadriana manuscript (Paris,Bibl. nat. Ms. lat. 1453) has been consulted for comparison. 122 ITEM: Vat. lat. 1341 has no rubric; butcf. Paris lat. 1453 (fol. 2r): INCIPIT DE CANONIBUS APOSTOLORUM SEU DE SEX SYNODISPRINCIPALIBUS RATIO LIBELLI PRIMI BREVITER ADNOTATA. Apostolorum canones, qui perClementem Romanum pontificem de Graeco in Latinum, sicut quidam asserunt, dicuntur esse translati, sunt.L. 127 condempnantes hereses: condempnata heresi Paris lat. 1453 and Vat. lat. 1341. 131 Romani: Soalso Paris lat. 1453.

6 The First Folios

Nestorii blasphemiarum totidem capitula auctore eodem sancto Cyrilloanathematizando conscripserunt. 140

QUARTA IN CALCEDONE DCXXX patrum contra EuticenConstantinopolitanum abbatem, qui asserebat Christum post humanamassumptionem non ex duabus naturis existere, sed solam in eo divinam naturampermanere, temporibus Martiani principis, Leonis papae Romani, IuvenalisHierosolimitani, Anatholii Constantinopolitani, qui condempnata heresi 145statuerunt canones XXVII, quorum auctor maxime idem sanctus AnatholiusConstantinopolitanus episcopus fuit.

QUINTA IN CONSTANTINOPOLIM contra Theodorum Mopsuestinum etomnes hereticos, qui – Theodorus – dicebat alium esse deum verbum et aliumChristum, et sacram virginem Mariam negabat dei genetricem fuisse, temporibus 150Iustiniani principis, Vigilii papae Romani, Domnini Antioceni, EutichiiConstantinopolitani, qui XIIII capitula anathematizando scripserunt contraTheodori et sociorum eius blasphemias.

SEXTA IN CONSTANTINOPOLIM CL patrum contra MachariumAntiochenum episcopum et socios eius, qui unam voluntatem et operationem in 155Christo falsa suspicione astruebant, temporibus Constantini principis, Agathonispapae Romani, Georgii Constantinopolitani, qui condempnata haeresianathematizando scripserunt VIII capitula.

EXPLICIT DE CANONIBUS APOSTOLORUM VEL SEX SYNODISPRINCIPALIBUS. 160

ITEM ADNOTATIO LIBELLI EIUSDEM DE SYNODIS ALIIS XXIIII, QUAEANTE VEL INFRA SEU POST SEX SYNODOS LEGUNTUR ESSECONSCRIPTAE.

PRIMA ADNOTATIO Anquiranae synodi, quae ante Nicenam fertur fuisse, sedpropter auctoritatem maiorem postponitur, in qua patres XVIII statuerunt 165IIrcanones XXIIII, quorum auctor maxime Vitalis Antiocenus episcopus extitit.

Secunda Neocesariensis, quae post Anquiranam et ante Nicenam legitur fuisse,in qua patres XVI statuerunt canones XIIII, quorum auctor maxime VitalisSalaminus extitit.

TERTIA GANGRENSIS, QUAE POST NICENAM legitur fuisse, in qua patres 170XVI statuerunt canones propter quasdam necessitates ecclesiasticas, maximecontra Eustasium, qui dicebat, quod nullus in coniugali ordine positus nec ullusfidelis, qui non omnibus renuntiaret, quae possideret, spem apud deum haberet,et multa alia venenosa, quae enumerare longum est.

QUARTA SARDICENSIS, IN QUA PATRES LX statuerunt canones XXI, 175quorum auctor maxime Osius Cordubensis episcopus et Vincentius Capuanusepiscopus et sanctae Romanae ecclesiae legatarius extiterunt.

161 EIUSDEM] corr. from EISDEM V. 177 legatarius] corr. from legatariis V. extiterunt] corr. fromextiterant V.

156 falsa suspicione: falso Paris lat. 1453. 161 – 224 ITEM … XXVIIII: Also Vat. lat. 1341, fol. 1vb–2rb.This second Adnotatio from the Dionysio-Hadriana is incomplete after 217 VICESIMA SECUNDA ITEM.See SECKEL/FUHRMANN, Die erste Zeile Pseudoisidors p. 26; MAASSEN, Pseudoisidor-Studien II p. 5f.[803f.] 171 canones: XX follows Paris lat. 1453. 172 ordine: gradu Paris lat. 1453.

7The First Folios

Quinta Antiochene, in qua patres XXX statuerunt canones XXV, quorum auctormaxime Eusebius Palestinensis episcopus extitit.

SEXTA LAUDICENSIS, IN QUA PATRES XXII statuerunt canones LVIII,180quorum auctor maxime Theodosius episcopus extitit.

Septima Cartaginensis, in qua patres CCXVII statuerunt canones XXXIII,quorum auctor maxime Aurelius Cartaginensis episcopus extitit; etiam sanctusAugustinus Ipponensis episcopus in eadem synodo legitur fuisse temporibusHonorii augusti.185

Octava Africanae sub Theodosio minore augusto, in qua patres CCXIIIIrecitaverunt et firmaverunt canones CV, qui per diversa concilia Africanaeprovintiae temporibus Aurelii Cartaginensis episocopi leguntur esse conscripti.

NONA ARELATENSIS, IN QUA PATRES DC statuerunt canones, quorumauctores maxime Silvester urbis Romae episcopus et sanctus Marinus Arlatensis190episcopus extiterunt, temporibus Constantini augusti, sicut quidam asserunt.

Decima item Arlatensis, in qua patres XVIIII statuerunt canones, quorumauctor maxime Caesarius Arlatensis episcopus extitit.

UNdecima item Arlatensis, in qua patres XVI statuerunt canones.Duodecima item Arlatensis in vico Ortinsico, in qua patres XI statuerunt195

canones, quorum auctor maxime [Sapardus] sanctus Cesarius Arlatensisepiscopus extitit.

TERTIADECIMA ITEM ARLATENSIS, IN QUA patres XVIIII statueruntcanones, quorum auctor maxime Sapardus Arlatensis episcopus extitit.

Quartadecima Arausicensis, in qua patres XVI statuerunt canones, quorum200auctor maxime Hilarius episcopus extitit.

QUINTADECIMA EPAONENSIS, IN QUA patres XXIIII statuerunt canonesXL, quorum auctor maxime Caesarius episcopus extitit.

Sextadecima Agathensis, in qua patres XXXIIII statuerunt canones, quorumauctor maxime Caesarius episcopus extitit.205

SEPTIMADECIMA AURELIANENSIS, IN qua patres LXXII statueruntcanones, quorum auctor maxime Aurelian<us> Arlatensis episcopus extitittemporibus Chlodovei regis.

Octavadecima item Aurelianensis, in qua patres XXXI statuerunt canones,quorum auctor maxime Melanius Redensis episcopus extitit.210

NONADECIMA ITEM AURELIANENSIS, IN qua patres XXIII statueruntcanones, quorum auctor maxime sanctus Albinus Andegavensis episcopus extitit.

Vicesima Avernensis, in qua patres XV statuerunt canones, quorum auctormaxime Honoratus Brivitensis episcopus extitit.

VICESIMA PRIMA MATICENSIS, IN QUA patres XXI statuerunt canones,215quorum auctor maxime Priscus Lugdunensis episcopus extitit.

186 Africanae] corr. from Africenae V. 188 conscripti] corr. from conscripta V. 189 ARELATENSIS]corr. from ARLATENSIS. 196 Sapardus] cfr below 199. 207 Aurelianus] Aurelianensis V.

207 Aurelianus: So also Paris lat. 1453.

8 The First Folios

VICESIMA SECUNDA ITEM.XXIII.XXIIII.XXV. 220

XXVI.XXVIIXXVIII.XXVIIII.

CONCILIA HISPANIAE. 225IIv

XXX. Concilium Elibertinum XVIII episcoporum.XXXI. Concilium Terraconense X episcoporum.XXXII. Concilium Gerundense VII episcoporum.XXXIII. Concilium Cesaragustanum XII episcoporum.XXXIIII. Concilium Hilerdense VIIII episcoporum. 230

XXXV. Concilium Valentinum VI episcoporum.XXXVI. Synodus prima Toletani concilii XVIII episcoporum.XXXVII. Synodus secunda Toletani concilii VIIII episcoporum.XXXVIII.Synodus tertia Toletani concilii LXII episcoporum.XXXVIIII. Synodus quarta Toletani concilii XLII episcoporum. 235

XL. Synodus Bracharensis prima VIII episcoporum.XLI. Synodus Bracharensis secunda XII episcoporum.XLII. Capitula ex orientalium patrum synodis a Martino episcopo Galliciae

ordinata atque collecta.XLIII. Synodus Spalensis prima VIII episcoporum. 240

XLIIII. Synodus Spalensis secunda VIII episcoporum.XLV. Sententiae, quae in veteribus exemplaribus conciliorum non habentur,

sed a quibusdam inserte sunt.XLVI. Decreta quorundam presulum Romanorum ad fidei regulam et

disciplinam ecclesiasticam constituta. 245

XLVII. Synodus Toletana LXVIII episcoporum.SITUS DIVERSI PROVINTIARUM. IN ITALIA XVI.

217 – 224 VICESIMA … XXVIIII: Identically, Vat. lat. 1341 fol. 2v. The empty numbers reflect the Hispanainterpolator’s attempts to merge this overview of councils from the Dionysio-Hadriana with the followingHispana capitulatio. So also MAASSEN, Pseudoisidor-Studien II, p. 2 [804]. 225 – 246 CONCILIA … episcoporum: Also Vat. lat. 1341, fol. 2rb–2va, excerpting from the capitulatio to the Hispana Gallica(DÍEZ/RODRÍGUEZ, Monumenta Hispaniae Sacra ser. can. III, p. 50–52 l. 37–55). 247 – 277 SITUS … Cyclades: Vat. lat. 1341, fol. 2va–b: Another additon to the contents of the Hispana, this one fromLaterculus, Nomina Provinciarum (MOMMSEN, MGH Auct. ant. 9, p. 535–540).

9The First Folios

CAMPANIA, IN QUA EST CAPUA; TUSCIA cum Umbria; Aemilia; Flaminia,in qua est Ravenna; Picinum; Lyguria, in qua est Mediolanus; Venetia cumHistris, in qua est Aquileia; Alpes Cottiae; Samium; Spulia cum Calabra, in qua250est Tarentum; <Britt>ia cum Lucinia; Retia prima; Retia secunda; Sicilia;Sardinia; Corsica.

GALLIARUM XVII.VIENNENSIS; NARBONENSIS PRIMA; Narbonensis secunda; Aquitanica

prima; Aquitanica secunda; Novempopulana; Alpes maritimae; Belgica prima, in255qua est Treveris; Belgica secunda, de qua transitur ad Brittaniam; Germaniaprima supra Renum; Germania secunda ut supra; Lugdunensis prima;Lugdunensis secunda super oceanum; Lugdunensis tertia super Senoniam;Maximam Sequanorum, Alpes Greciae.

IN AFRICA VI.260

PROCONSULARIS, IN QUA EST CARTHAGO; Numidia; <Biz>acium;Tripolis; Mauritania Sitifensis; Mauritania Caesariensis.

ITEM IN HISPANIA.TERRACONENSIS; CARTAGINENSIS; BETICA; Lusitania, in qua est

Emerita; Gallicia; insulae Balearis; Tingetana trans fretum, quod ab oceano265incisum terras intrat inter Calpem vel Albunam.

ITEM ILLIRICO XVIIII.DALMATIA SUPRA MARE; PANNONIA prima, in qua est Firmium; Pannonia

secunda; Valeria; Prevalis; Missia superior; Etpyrus vetus; Etpyrus nova;Norecus Repinsis supra Danubium; Norecus mediterranea; Sivia; Dardania,270Hermontus; Dacia; Scitia; Creta insula; Achaia; Macedonia; Thessalia.

ITEM TRACUS VI.TRATIA PRIMA; TRATIA SECUNDA; MISSIA inferior; Sicilia inferior;

Europa, in qua est Constantinopolis, prius Lycus dicta sive Becansium; Rodapa.IN ASIA XII.275

Asia ipsa, in qua est Hilsum; Lycia; Galacia; Lydia; Caria; Helespontus;Panfilia; Pissidia; Frigia prima; Frigia salutaris; Lycaonia; Cyclades.

251 Brittia] Ressia V. 255 Belgica prima] over line: belgis nomen est civitatis unde etbelgica. 256 Belgica secunda] over line: civitas remorum. 258 Lugdunensis secunda] over line:turonis. Lugdunensis tertia] over line: senonum civitas. 259 Sequanorum] over line: lugdunensis quartarothomagus. 261 Bizacium] Heiacium V.

258 super Senoniam: Ibid. p. 538 n. 14–15; the reading is a corruption for Lugdunensis tertua, ut supra;Senonia. 277 Cyclades: The text ends here with the Asian provinces at the bottom of the folio; Vat. lat.1341 fol. 2vb, has the conclusion of the Notitia.

10 The First Folios

BELGICA II, IN QUA EST METROPOLIS CIVITAS REMORUM1rDUROCORTORUM, HABET CIVITATES NUMERO XII.

CIVITAS METROPOLIS REMORUM 280

Civitas SuessionumCivitas CadelaunorumCivitas ViromandorumCivitas AtrebatumCivitas Cameracensium 285

Civitas TurnacensiumCivitas SilvanectumCivitas BelvacensiumCivitas AmbianensiumCivitas Morinum 290

Civitas Bononensium

280 Civitas … Remorum] over erasure.

278 – 291 BELGICA … Bononensium: Cfr Vat. lat. 1341, fol. 2vb–3va (esp. 3ra), and the introductionabove. The text, added by a high medieval hand, is an excerpt from Laterculus, Notitia Galliarum(MOMMSEN, MGH Auct. ant. 9, P. 556).

11The First Folios

LXXX.CCCC.I.ΠΥΑ. Reverentissimo et sanctissimo patri Weniloni Rotomagensi[s]archiepiscopo, Liutadus Vinc[en]iensis episcopus aeternam in domino salutem.

Optarem valde, si nobis spatia terrarum sinerent, fraternum et amicissimum295vobiscum habere colloquium atque de nostris communibus opportunitatibustractare. Sed, quia id prolixitas itineris denegare videtur, vestram sanctitatemhumiliter exoro, ut mei <me>moriam coram sancto altari habere digneminivestraeque me commendare ecclesiae, quoniam vestram caritatem iam in gremioecclesiae nostrae recepimus et pro vobis cotidianis praetibus dominum exoramus.300Caeterum comperiat sanctitas vestra quemdam fratrem nostrum et filiumecclesiae nostrae nomine Vulfadum subdiaconum me petente traditum mihi perlitteras, quas ecclesiastica consuetudo formatas appellat, a venerabili Ebbonequondam Remensi archiepiscopo. Et, quia impedientibus quibusdam causis,postquam mihi traditus erat, in propria remansit ecclesia, me suggerente ordinavit305eum idem Ebbo in gradu diaconatus. Nunc autem, quia scitis eum propter causasnecessarias in partibus vestris morari, sicut mihi commendatus erat, vobis eumcommitto vestraeque custodiae et providentiae delego et, ut ad maiores graduseum provehatis, suppliciter exoro. Credimus enim, quoniam et sapientia et moresad hoc eum dignum iudicant. Commendamus igitur vestrae beatitudini310ecclesiaeque vestrae praefatum fratrem nostrum Vulfadum et de profectu eiuspetimus vos laetari in aeternum.

Ac sicut mos ecclesiasticus est et inventum et constitutum a CCCXVIII inNicea sinodo episcopis, formatam epistolam facientes, ut in nomine sanctae etindividuae trinitatis nostrum opus largitionis et dimissionis huius nostri dilecti315fratris roboratum fructuosius et utilius fieret, in subputatione calculationisassumpsimus prima elementa Greca patris et filii et spiritus sancti, Π Υ Α, quaeoctogenarium et quadringentesimum <et primum> significa<n>t; nostramquoque, qui scribimus, primam litteram Λ vestramque, cuius beatitudiniscribimus, secundum Υ, accipientis fratris, tertiam Λ, civitatis nostrae, de qua320scribitur, quartam Σ, inditione I, canonicum ordinem tenentes, huic nostraeepistolae afficimus, atque Grecarum l<itte>rarum numerum in summa<m>collectum epistolam tenere fecimus, id est: LXXX, CCCC, I, LXXX, ut peromnia rata et legitima nostra dimissoria auctoritas procederet.

Separatim autem, ut epistolam clauderemus, nonagenarium et nonum numerum325Graecis elimentis etiam significavimus et omnino firmavimus: Ϙ Θ.

293 Reverentissimo] corr. from Reventissimo. Rotomagensis] corr. fromRotimagensis. 294 Vinceniensis] corr. from Vincensiensis. 298 memoriam] moriam V. 304 Remensi]corr. from Remensis. 305 me suggerente] corr. from meggerente V. 306 gradu] gra*du V. 307 vestris]corr. from vestres V. 317 Υ Α] over erasure V. 322 litterarum] laterarum V.

292 – 326 LXXXCCCCI … Θ: This letter, transmitted uniquely by Vat. lat. 630, is also ed. ZEUMER, MGHFormulae p. 562 (n. 19). It claims to date from the first indiction ( 321: inditione I), either 853 (which maybe too early for Wenilo to be archbishop of Rouen) or 868 (two years after Wulfad, here called a subdeacon,had become Archbishop of Bourges). 293 – 294 Weniloni … episcopus: Wenilo, archbishop of Rouen, d.869. 294 Liutadus … episcopus: Liutad, bishop of Vence (d. 868?). 302 Vulfadum subdiaconum:Wulfad, archbishop of Bourges (d. 876), ordained to the subdiaconate in 840/841. 303 – 304 Ebbone … Remensi: Ebo archbishop of Reims 816–835 at which point he was deposed; doubtfully restored in 840/841,when he ordained Wulfad; bishop of Hildesheim 845–851. 323 LXXX1 … LXXX2: The correct numberswould be 80, 400, 1, then 30 (not 80 again), 400, 30, 200, 1. Compare also the head of the letter, 292, whereagain only the numbers deriving from the trinity are correctly adduced.

12 1. Isidorus Mercator, Preface

INCIPIT PRAEFATIO SANCTI ISIDORI EPISCOPI LIBRI HUIUS.1v

ISIDORUS Mercator servus Christi lectori conservo suo et parenti in domino1fidei salutem.

Compellor a multis tam episcopis quam reliquis servis dei canonum sententias2colligere et in uno volumine redigere et de multis unum facere. Sed hoc oppido 5conturbat, quod diversae interpretationes varias sententias faciant, et licet unus sitsensus, diversae tamen sunt sententiae, et aliae longiores, aliae breviores. Ea veroconcilia, quae Greco sunt edita stilo, amplius quam tripliciter aut quadrupliciterinterpretata atque conscripta repperimus. Quod si veritas est querenda e pluribus,Grecorum sequamur stilum eorumque imitemur dictiones atque exemplaria; sin 10minus, ipsi dicant atque exponant, quibus tot sunt exemplaria quot codices. Nobistamen videtur, cum in nostro discrepuerint sermone, ut unitas et veritas ab ipsisquaerenda sit, quorum lingua edita esse noscuntur. Quod et nos fecimus, et sicut averis eorum repperimus magistris, in volumine, cui haec praeponiturpraefaciuncula, inserere curavimus. 15

Canon autem grece, latine regula nuncupatur. Regula autem dicta, quod recto3tramite ducit, nec aliquando aliorsum trahit. Alii dixerunt regulam dictam, velquod regat, vel quod normam recte vivendi prebeat, sive quod distortumpravumque quid corrigat. Synodum autem ex greco interpretari comitatum velcoetum. Concilium vero nomen tractum ex communi intentione eo, quod in unum 20redigat omnem mentis obtutum. Cilia enim oculorum sunt. Unde et, qui sibimetdissentiunt, non agunt concilium, quia non sentiunt unum. Coetus vero conventusest vel congregatio a coeundo, id est, conveniendo in unum, unde et conventus estnuncupatus, quod ibi omnes conveniunt, sicut conventus, coetus vel concilium asocietate multorum in unum. 25

In principio vero voluminis huius, qualiter concilium apud nos celebratur,4posuimus, ut, qui nostrum ordinem sequi voluerint, sciant, qualiter hoc ageredebeant. Qui autem hoc agere melius elegerint, faciant, quod iusto canonicoqueatque sapientissimo consilio iudicaverint. Denique propter eorum auctoritatemceteris conciliis preposuimus canones, qui dicuntur apostolorum, licet a 30quibusdam apocrifi dicantur, quoniam plures eos recipiunt et sancti patres eorumsententias synodali auctoritate roboraverunt et inter canonicas posueruntconstitutiones. Deinde quarundam epistolarum decreta apostolicorumintersedavimus, id est Clementis, Anacleti, Evaristi et ceterorum apostolicorum,quas hactenus repperire potuimus, epistolas usque ad Silvestrum papam. 35Postmodum vero Nichenam synodum constituimus propter auctoritatem eiusdem

1 LIBRI HUIUS] cancelled V. 5 et1 … redigere] added in margin V. 11 dicant … exponant] corr. fromdicat atque exponat V. 16 – 17 recto tramite] corr. from recte V. 21 redigat] above the line: vel dirigatV. redigat … mentis] corr. from redigant (?) omnes mentes V. 29 consilio] corr. from concilioV. 31 eos] corr. from eorum V.

2 – 3 Mercator … salutem: Marius Mercator, Nr. 19 (SCHWARTZ, ACO I, 5, 1 p. 28l. 40–41). 16 – 25 Canon … unum: Hispana, Praef. (DÍEZ/RODRÍGUEZ, Monumenta Hispaniae Sacra,Ser. can. 3 p. 46 l. 58–69; Vat. lat. 1341, fol. 5rb). 17 – 18 vel quod is a variant of the Pseudo-IsidorianHispana. 26 – 44 In … exemplis: Hispana, Praef. (DÍEZ/RODRÍGUEZ, Monumenta Hispaniae Sacra, Ser.can. 3 p. 45–46 l. 41–57; Vat. lat. 1341, fol. 5ra–5rb). 29 – 33 Denique propter ... constitutiones: Cfr theauthentic preface: Canones autem, qui dicuntur apostolorum, seu quia eosdem nec sedes apostolica recipitnec sancti patres illis consensum prebuerunt, pro eo, quod ab hereticis sub nomine apostolorum compositadinoscuntur, quamvis in eis quaedam inveniuntur utilia, auctoritate tamen canonica atque apostolica eorumgesta constat esse remota et inter apocrifa deputata.

131. Isidorus Mercator, Preface

magni concilii. Deinceps diversorum conciliorum Grecorum ac Latinorum, sive 2rquae antea, seu quae postmodum facta sunt, sub ordine numerorum ac temporumcapitulis suis distincte sub huius voluminis aspectu locavimus, subicientes etiamreliqua decreta presulum Romanorum usque ad sanctum Gregorium et quasdam40epistolas ipsius, in quibus pro culmine sedis apostolicae non inpar conciliorumextat auctoritas, quatenus ecclesiastici ordinis disciplina in unum a nobis coactaatque digesta et sancti presules paternis instituantur regulis, et oboedientesecclesiae ministri vel populi spiritalibus imbuantur exemplis et non malorumhominum pravitatibus decipiantur.45

Multi enim pravitate et cupiditate depressi accusantes sacerdotes oppresserunt. 5Ideo sancti patres leges composuerunt, quas sanctos canones appellaverunt. Multiergo idcirco alios accusant, ut se per illos excusent aut eorum bonis ditentur.Plerique vero boni christiani propterea tacent et portant aliorum peccata, quaenoverunt, quia documentis saepe deseruntur, quibus ea, quae ipsi sciunt,50iudicibus ecclesiasticis probare possint, quoniam licet VERA SINT quaedam, NONTAMEN iudicibus CREDENDA SUNT, NISI QUAE CERTIS INDICIIS demonstrantur, NISIQUAE MANIFESTO IUDICIO CONVINCUNTUR, NISI QUAE IUDICIARIO ORDINEPUBLICANTUR.

Nullus enim, QUI SUIS est REBUS EXPOLIATUS AUT A SEDE PROPRIA vi aut terrore55 6pulsus, ANTEQUAM OMNIA sibi ablata ei legibus RESTITUAnTUR, et ipse pacifice DIUsuis fruatur honoribus, sedique propriae regulariter restitutus eius multo temporelibere potiatur HONORe, iuxta canonicam ACCUSAri, vocari, IUDICARI aut damnariinstitutionem potest.

Unde et historia aecclesiastica, ab Eusebio Cesariensi episcopo confecta, de60 7muliere quadam, quae pro castitate a marito accusabatur, ait: Preceptum velindictum est ab imperatore lege lata, ut primo permitteretur ei rem familiaremlibere diutius ordinare, tum deinde responderet obiectis. Haec omnes leges tamecclesiasticae quam et vulgares publicaeque praecipiunt. Horum veroconcinnantia, si omnia ponerentur, ante deficeret dies quam horum similia et65nimis prolixa fieret epistola. Ex pluribus tamen aliqua hic ad provocationemaliorum inserere iudicavimus.

Ait namque sanctus Leo Romanae ecclesiae antistes in epistola Calcidonensi 8concilio missa, cuius initium est: Leo episcopus synodo Calcidonensi. Optaveramquidem, dilectissimi, et reliqua, in qua inter cetera sic testatur dicens: Quia vero70non ignoramus per pravas aemulationes multarum ecclesiarum statum fuisseturbatum plurimosque fratres iniuste sedibus suis pulsos et in exilia deportatosatque in locum superstitum alios substitutos. His primitus vulneribus adhibeatur

46 accusantes] accu*santes V. 51 possint] non possunt V. 52 indiciis] iudiciis V. 57 propriae] propriaV. 59 potest] non potest V. 60 Cesariensi] corr. from cesariensis V.

47 leges … appellaverunt: cfr Cass., Hist. trip. II, 14, 1 (JACOB/HANSLIK, CSEL 71 p. 107); no notae visiblein the source codex, St. Petersburg F. v. I. 11 fol. 43ra l. 4–5. 47 – 54 Multi … publicantur: A mix of Isi-dore’s Synonyma and Isidore’s source, Augustine. Cfr auch Form. Ps. Incerta non debemus. 47 – 52 Multi ...demonstrantur: Aug, Serm. 351, IV, 10 (MIGNE PL 39 col. 1546) with small differences; at 51 possint: apreceding non has been omitted. 51 – 54 quoniam licet ... publicantur: Cfr Isid., Syn. II, 86 (ELFASSI, CC111B p. 134 l. 950–955). Here and elsewhere Pseudo-Isidore has manipulated this passage at 53 iudi-cio. 55 – 59 Nullus … potest: cfr Form. Ps. Episcopus expoliatus. 61 – 64 muliere … praecipiunt: cfrEuseb., Hist. eccl. IV, 17, 6–7 (MOMMSEN, GCS 9, 1 p. 361 l. 15–18). 69 – 76 Leo … reformetur: Leo I, J3

1000 (SCHWARTZ, ACO II, 4 Nr. 52 p. 51 l. 31, p. 52 l. 19–25; Vat. lat. 1341, fol. 148ra). 72 fratres is avariant of the Pseudo-Isidorian Hispana. A nearly identical excerpt occurs at Ben. Lev. II, 337.


medicina iustitiae. Nec quisquam ita careat propriis, ut alter utatur alienis.Quem ita errorem omnes relinquant, ut nemini quidem perire honor debeat, sed 75prioribus episcopis cum omni privilegio suo ius proprium reformetur.

Eadem et antiqui apostolici, qui fuerunt ante synodum Nicenam sanciverunt.9Eadem synodus, quae habita est in Lamsa sub Valentiniano loquitur. Eademplurimae Romanae synodi testantur, eadem papa Symmachus et ceteri sanctipatres sancxerunt, quorum statuta prolixitatem vitantes hic inserere distulimus. Si 80quis autem haec plenius scire et legere voluerit, suis in auctoribus invenire etlegere pleniter poterit. Nobis vero haec in prefatiuncula ista sufficiant. Et sicutmiliti ex multis armis illa sufficiunt, quae ferre congruenter super se poterit, sicnobis de multis sententiis una aut duae, vel quantum tunc temporis necesse fuerit,sufficiunt, quoniam, sicut cum uno telo aut duobus inimicum vincimus, sic cum 85una aut duabus sententiis auctoritate plenis aemulum superamus. Si enim demulieribus et saecularibus hominibus haec constituta sunt, multo magisecclesiasticis viris et sacerdotibus sunt concessa. Haec eadem vero etecclesiastica iura iubent et saeculi leges praecipiunt.

Similiter ACCUSATORES ET ACCUSATIONES, QUAS SAECULI LEGES prohibent, 9010CANONICA FUNDITUS REPELLIT AUCTORITAS. SynodorUM veroCONGREGANDARUM AUCTORITAS apostolicae sedi privata commissa ESTPOTESTAte, nec ullam synodum ratam esse legimus, quae eius non fueritauctoritate congregata vel fulta. Haec canonica testatur auctoritas, haec historiaecclesiastica roborat, haec sancti patres confirmant. 95

Scire autem vos LXXX episcopos, qui hoc opus me incipere et perficere11coegistis et cunctos reliquos domini sacerdotes oportet, quod plura quam illa XXcapitula, quae apud nos habentur, Niceni synodi repperimus, et in decretis Iuliipapae LXX capitula eiusdem synodi esse debere legimus. Quam epistolam in suoordine inter cetera decreta apostolicorum posuimus, haec scrutantibus et cunctis 100nosse volentibus rimandam. Nam quod plura quam XX capitula sint Niceniconcilii, in multis invenitur locis. Legitur enim in Constantinopolitano concilioita: Manifestum est, quod illa, quae sunt per unamquamque provinciam, ipsius2vprovinciae synodus dispenset, sicut Niceno constat decretum esse concilio.Legitur et epistola Innocentii papae Victricio Rotomagensi episcopo directa ita: Si 105quae causae vel contentiones inter clericos et laicos vel inter clericos tam maiorisordinis quam etiam inferioris fuerint exortae, placuit, ut secundum synodumNicenam congregatis omnibus eiusdem provinciae episcopis iudicium terminetur,et reliqua. Sancte etiam memorie Theophilus Alexandrinus episcopus suis inepistolis meminit in concilio Niceno statutum esse, ut ab VIII Idus Martii usque 110in diem Nonas Aprilis, diebus scilicet XXVIII, qualiscumque luna nata fuerit in

78 Lamsa] Laisa V. 105 Rotomagensi] corr. from rotomagensis V. 109 Sancte … memorie] corr. fromsancta etiam memoria V.

90 – 91 Similiter … auctoritas: cfr Form. Ps. Accusationes quae. 91 – 94 Synodorum … fulta: cfr Form. Ps.Legitima synodo. 103 – 104 Manifestum … concilio: Ben. Lev. II, 381u; III, 82 ; Cap. Angilr., c. 8a(SCHON, MGH Studien u. Texte 39 p. 113) or the material source: Constantinople I, c. 2 (Dion. II) (TURNER,Monumenta iuris II, 3 p. 417b l. 22–27). 105 – 108 Si … terminetur Innoc. I, J3 665, c. 5 (MIGNE PL 20col. 472A–B; Vat. lat. 1341, fol. 127va), with a Pseudo-Isidorian interpolatoin at 106 et laicos vel interclericos (the slightly different falsified text of Pseudo-Isidore’s Hispana reads vel inter laicos et clericos).See MAASSEN, Sitzungsberichte Wien 108 (1884) p. 1084–1086. 109 – 117 Theophilus … conscripsit: cfrTheophil. Alex., De observ. paschae, 3–5 (KRUSCH, Studien zur christlich-mittelalterlichen Chronologie,1880 p. 223–226); Lib. pont., Vita Vict., 2 (MOMMSEN, MGH Gesta pont. Rom. 1 p. 19a l. 1–7); Gennadius,De vir. Ill., 34 (RICHARDSON, Texte u. Untersuchungen z. Geschichte d. altchristl. Lit. 14, 1 p. 74 l. 12–16).

151. Isidorus Mercator, Preface

quolibet medio spatio, perhibet facere initium primi mensis, XIIIImas vero a XIIKl. Aprilis usque in XVIIII Kl. Maii sollerter inquiri, etiam si die sabbatoruminciderit, consequenti die dominico, id est luna XV, pascha caelebrareconscripsit, et si die dominico luna XIIII eiusdem mensis, id est primi mensis,115evenerit ipsa ebdomada transmissa ad alterum diem dominicum, pascha sinedubio celebrare conscripsit.

His et aliis quamplurimis exemplis patet plura esse quam XX Niceni concilii 12capitula et veram esse predictam Iulii papae epistolam. Nobis autem quidam econsortio fratrum nostrorum orientales testati sunt se vidisse concilium Nicenum120habens potiorem quattuor evangeliorum magnitudinem continens in se sessionesepiscoporum et introductiones iudiciaque quaerimoniarum atque definitiones etconstitutiones necnon et subscriptiones eorum. Ad cuius similitudinem magnumCalcidonense concilium conscriptum esse confirmaverunt, et demum aliaConstantinopolim condita, unum videlicet sub Iustiniano imperatore contra dei125impugnatores Origenem, Didimum et Evagrium, et aliud temporibus Agathonispapae et Constantini imperatoris contra Macharium episcopum et Stephanum eiusdiscipulum ac reliquos episcopos, qui pro frumento zizaniam ecclesiisseminaverunt, vinum miscuerunt aquae et proximo potum dederunt eversioneturbida et tamquam lupi agni simulabant mendacium, et veritas ut mendacium130refutabatur.

Nosse etiam oportet, licet caetera non infirmentur, quattuor esse principalia, ex 13quibus plenissimam fidei doctrinam tenent ecclesiae, tam de patris et filii etspiritus sancti divinitate, quam de praedicti filii et salvatoris nostri incarnatione.Prior harum Nicena synodus est trecentorum decem et octo episcoporum sub135Constantino Augusto peracta, in quo Arrianae perfidiae blasphemia condemnata,quia inaequalitatem sanctae trinitatis Arrius asserebat, consubstantialem deopatri dei filium idem sancta synodus per simbolum definivit. Secunda synoduscentum quinquaginta patrum sub Theodosio seniore Constantinopolimcongregata, quae Macedonium sanctum spiritum deum esse negantem140condempnans consubstantialem patri et filio eundem paraclitum demonstravitdans latius symboli formam, quam tota Grecia et Latinitas in ecclesiis praedicat.Tertia synodus est Ephesina prima ducentorum episcoporum sub iunioreTheodosio Augusto edita, quae Nestorium duas personas in Christo asserentemiusto anathemate condempnavit ostendens manere in duabus naturis unam145domini nostri Iesu Christi personam. Quarta est synodus Calcidonensissexcentorum triginta sacerdotum sub Martiano principe habita, in qua Euticen,Constantinopolitanum abbatem, verbi dei et carnis unam naturam pronuntiantemet eius defensorem Dioscorum quondam Alexandrinum episcopum et ipsumrursum Nestorium cum reliquis hereticis una patrum sententia praedampnavit,150praedicans eadem synodus Christum deum sic natum de virgine, ut in unasubstantia divinae et humanae confiteantur naturae. Haec sunt, ut praediximus,quattuor principales et venerabiles synodi fidem catholicam complectentes. Sed

112 perhibet] prohibet V. 115 – 117 et … conscripsit] added in margin V. 121 potiorem] corr. from por-tiorem (?) V. 130 simulabant] simulabant* V. 136 Arrianae] corr. from arriana V. 143 Ephesina] corr.from ephesiana V.

128 – 129 zizaniam … seminaverunt: cfr Matth. 13, 25. 132 – 155 quattuor … vigore: Hispana, Praef.(DÍEZ/RODRÍGUEZ, Monumenta Hispaniae Sara, Ser. can. 3 p. 43 l. 10–p. 45 l. 39; Vat. lat. 1341, fol. 5ra–b).Characteristic of Pseudo-Isidore’s Hispana are 133 tenent ecclesiae; 138 dei.


et si qua sunt concilia, quae sancti patres spiritu dei pleni sanxerunt, postistorum quattuor auctoritatem omni manent stabilita vigore. 155

Primus quidem ordo, ut praedictum est, de celebrando concilio insertus habetur14et postmodum canonum apostolorum ac primorum apostolicorum, id est a sanctoClemente usque ad sanctum Silvestrum decretorum atque diversorumconciliorum breviarium interpolatur sequens ordinem suum.

172. Ps.-Aurelius to Damasus I

EPISTOLA AURELII CARTAGINENSIS EPISCOPI AD DAMASUMPAPAM.

BEATISSIMO PAPAE DAMASO AURELIUS Cartaginensis episcopus.Gloriam apostolicae sedis et vestrae sublimitatis gratiam nostra humilitas

exorat, ut statuta, quae repperire poteritis, post finem beati principis apostolorum5Petri usque ad vestrae sanctitatis principium iuxta apostolicae sedis auctoritatem,quam cognovimus per vestrae sapientiae sanctitatem gubernari, nobis scriptamittere dignemini, quatinus per vestrae sanctitatis nobilitatem atque prudentiamnosse valeamus, quae in praefata sancta sede supradictis temporibus sunt decretaet, qui adversa canonum apostolorum instituta gesserunt, cognoscatur.10

Bene vale, sanctissime papa, et ora pro nobis, amantissime pater.Data VIII Kal. Martii et lecta Romae V Non. Maii.

5 repperire] corr. from repperiri V. 7 gubernari] corr. from gubernare V.

3 – 12 BEATISSIMO … Romae: cfr Ps.-Hieron., ep. 44/Liber pont., praef. (DUCHENSE, Liber pontificalis I,p. 117 l. 1–6).

18 3. Ps.-Damasus I, J3 †569

RESCRIPTUM BEATI PAPAE DAMASI AURELIO ARCHIEPISCOPO3rDIRECTUM.

REVERENTISSIMO FRATRI ET COEPISCOPO Aurelio Damasus.1

Scripta sanctitatis tuae debita veneratione suscepimus, in quibus sitire2venerationem ac prudentiam tuam apostolica instituta, ut dignum erat, 5cognovimus. Qua de re quaedam ex his, quae petisti, misimus et quaedam adhuc,cum iterum miseris, mittere cupimus. Nullum tamen a beati Petri principisapostolorum fine praedecessorem nostrum pretermisimus, de quorum statutisaliquid tibi per Amonium presbyterum et Felicem diaconum sub certis signaculisnon mitteremus. 10

Quae te et custodire optamus et aliis praedicanda mandamus, ut ab omnibus3inviolate debita veneratione custodiantur et inviolate serventur atque ab omnibusfuturis temporibus diligenter venerentur, quia violatores voluntariae canonumgraviter a sanctis patribus iudicantur et a sancto spiritu, cuius instinctu ac donodictati sunt, dampnantur, quoniam blasphemare spiritum sanctum non incongrue 15videntur, qui contra eosdem sanctos canones non necessitate conpulsi, sedlibenter, ut praefixum est, aliquid aut proterve agunt aut loqui presumunt autfacere volentibus sponte consentiunt. Talis enim presumptio manifeste unumgenus est blasphemantium spiritum sanctum, quoniam, ut iam praelibatum est,contra eum agit, cuius nisu et gratia idem sancti editi sunt canones. 20

Diabolica vero nequitia plerosque subtiliter fallere solet, et ita quorundam4inprudentiam per similitudinem pietatis saepissime illudit, ut pro salubribusnocitura persuadeat. Idcirco norma sanctorum canonum, qui sunt spiritu deiconditi et totius mundi reverentia consecrati, fideliter a nobis est scienda etdiligenter tractanda, ne quoquo modo sanctorum patrum statuta absque inevitabili 25necessitate, quod absit, transgrediamur, sed fidelissime per ea gradientes cum eis,qui eos instinctu condiderunt divino, mercedis gloriam et laboris cumulum eorummeritis auxiliante domino habere mereamur.

His itaque rite deliberatis et ad ecclesiarum vestrarum notitiam nostra5deliberatione perlatis, parere vos eorundem sanctorum canonum regulis 30summopere convenit, ne in aliquo eis obviare quorundam ignavia faciat, sedvestra sapiens et sana doctrina, quae cupit vos per omnia placere deo, illiscoheredes et comparticipes caelestis regni in sedibus fideles cooperatoresostendat.

Data XVI. Kl. Iunii, Gratiano et Syricyo, vv. cc. conss. EXPLICIT. 356

12 inviolate1] canceled V. 13 diligenter] diligentur V. 13 – 14 et … dampnantur] add. in marg.V. 21 fallere] corr. from falli V. 22 salubribus] corr. from salubris V. 26 quod] corr. from quodquotV. 30 perlatis] over erasure V.

4 Scripta … suscepimus: Honorius Imp., Ep. ad Bonifatium episc. Rom. (GUENTHER, CSEL 35, 1 p. 83l. 6–8; Vat. lat. 1341, fol. 156vb). 12 – 13 quia … canonum: vgl. Clem. I., J3 †26, 16: Omnes ergo legumdivinarum libenter violatores et sacrarum institutionum voluntarie perturbatores ecclesiastica indignos regulaet sancta communione iudicabat. 21 – 23 Diabolica … persuadeat: Leo I., J3 954 (SCHWARTZ, ACO II, 4Nr. 18 p. 20 l. 11–13; Vat. lat. 1341, fol. 143va). 22 – 23 canonum … consecrati: cfr ibid. (p. 21 l. 2f.; fol.143vb). 29 – 31 His … convenit: Felix III., J3 1230, c. 6 (THIEL, Epistulae Romanorum pontificum 1 Nr. 13p. 266; Vat. lat. 1341, fol. 173va).

194. Ordo de Celebrando Concilio (Hisp.)

IN NOMINE DOMINI NOSTRI IESU CHRISTI INCIPIT ORDO DECELEBRANDO CONCILIO.

HORA DIEI PRIMA ante solis ortum eiciantur omnes ab ecclesia, 1obseratisque foribus cunctis ad unam ianuam, per quam sacerdotes ingredioportet, ostiarii stabunt. Et convenientes omnes episcopi pariter introibunt, et5secundum ordinationis suae tempus residebunt. Post ingressum omniumepiscoporum atque consessum, vocentur deinde presbiteri quos causa probaveritintroire. Nullusque se inter eos ingerat diaconorum. Post hos ingredianturdiacones probabiles, quos ordo poposcerit interesse. Et corona facta de sedibusepiscoporum, presbiteri a tergo eorum resideant, quos tamen sessuros secum10metropolitanus elegerit, qui utique et cum eo iudicare aliquid et definire possint.Diacones in conspectu episcoporum stent. Deinde ingrediantur laici, quielectione concilii interesse meruerint. Ingrediantur quoque notarii, quos adrecitandum vel excipiendum ordo requirit.

Obseratisque ianuis et sedentes in diuturno silentio sacerdotes atque cor totum15 2habentes ad deum, dicturus est archidiaconus: Orate, statimque omnes in terramprostrabuntur, tam episcopi quam presbiteri et orantes diutius tacite cum fletibusatque gemitibus, unus ex episcopis senioribus surgens orationem palam fundat addeum cunctis adhuc in terra iacentibus, dicens hanc orationem:

Adsumus domine sancte pater, adsumus peccati quidem inmanitate detenti, sed20 3in nomine tuo specialiter aggregati. Veni ad nos et esto nobiscum et dignareillabi cordibus nostris. Doce nos, quid agamus, quo gradiamur, et ostende quidefficere debeamus, ut te auxiliante tibi in omnibus placere valeamus. Esto salus etsuggestor et effector iudiciorum nostrorum, qui solus cum deo patre et eius filionomen possides gloriosum. Non nos patiaris perturbatores esse iustitiae, qui25summam diligis aequitatem, ut in sinistrum nos non ignorantia trahat, non favorinflectat, non acceptio muneris vel personae corrumpat, sed iunge nos tibiefficaciter solius tuae gratiae dono, ut simus in te unum et in nullo deviemur avero, qualiter in nomine tuo collecti, sic in cunctis teneamus cum moderaminepietatis iustitiam, ut et hic a te in nullo dissentiat sententia nostra et in futuro pro30bene gestis consequamur praemia sempiterna.

In qua oratio paterna non dicatur nec benedictio, sed ipsa solummodo oratio 3vconfirmetur.

Finita autem oratione et responso ab omnibus: Amen, rursum dicat 4archidiaconus: Erigite vos. Confestim omnes surgant et cum omni timore dei et35disciplina tam episcopi quam presbiteri sedeant.

Sicque omnibus in suis locis in silentio consedentibus diaconus alba indutus 5codicem in medio proferens capitula de conciliis agendis pronuntiet, id est deconcilio Toletano IIII era XVIII; item ex concilio Toletano IIII era III; item excapitulis orientalium patrum, quae Martinus episcopus de Greco in Latinum40vertit, era XVIII: De sinodo facienda; item ex concilio Calcidonense era XVIII;item ex concilio Agatense era XXV; vel aliud de canonibus, quod metropolitanoaptius visum fuerit, ut legatur.

5 stabunt] korr. aus stabant V. 20 sancte] corr. from sanctae (?) V. 25 qui] corr. from quae V..

1 – 144 IN … EXPLICIT Also Vat lat. 1341, fol. 3vb–4vb; and SCHNEIDER, MGH Ordines p. 142–186:Ordo 2. The text of the Hispana Gallica has been lightly retouched; major alterations notedbelow. 22 – 23 Doce … valeamus: cfr Schneider, MGH Ordines p. 177 l. 22f.: Doce nos, quid agamus;quo gradiamur, ostende; quid efficiamus, operare.

20 4. Ordo de Celebrando Concilio (Hisp.)

Finitisque titulis metropolitanus episcopus concilium alloquatur exortatione ita6dicens: 45

Ecce, sanctissimi sacerdotes, praemissis deo praecibus fraternitatem vestramcum pia exoratione convenio et per divinum nomen obtestor, ut ea, quae a nobisde deo et de sacris ordinibus vel sanctis moribus vobis fuerint dicta, cum omnipietate suscipiatis et cum summa reverentia perficere intendatis. Quod si forsitanaliquis nostrum aliter, quam dicta fuerint, senserit, sine aliquo scrupulo 50contentionis in nostrorum omnium copulatione ea ipsa, de quibus dubitaverit,conferenda reducat, qualiter deo auxiliante aut doceri possit aut doceat. Deindesimili vos obtestatione obsecro, ut nullus vestrum in iudicando aut personamaccipiat aut quolibet favore vel munere pulsatus a iusto iudicio scienter avertaturaut discedat, sed cum tota pietate, quicquid coetui nostro se iudicandum intulerit, 55retractate, ut nec discordans contentio ad subversionem iustitiae inter nos locuminveniat nec idem in perquirenda, aequitate vigor vestri ordinis vel sollicitudotepescat.

Post hanc exortationem introibunt omnes quicumque fuerint presbiteri,7diacones vel religiosi universi ad audiendam doctrinam. Sicque archidiaconus 60lecturus est canonem Toletani concilii undecimi era prima: Ne tumultu conciliumagitetur. Quo canone perlecto concilium Ephesenum ex ordine perlegatur.

Deinde conlatio pariter et instructio de mysterio sanctae trinitatis habeatur8simulque et de officiorum ordinibus, si in omnium sedibus eiusdem celebritatisunitas teneatur. 65

Pro his quoque causis, prout spatium diei permiserit, et aepistolae papae9Leonis ad Flavianum episcopum de erroribus Euticetis et mysterio trinitatislegendae sunt, canones quoque de unitate officiorum. Nec aliud aliquid anteatranseatur, quam ista omnia explicentur, ita tamen, ut in totos tres dieslaetaniorum nihil aliud agatur nec tractetur, nisi sola collatio de mysterio 70sanctae trinitatis et de ordinibus sacris vel officiorum institutis, ita ut haec totapartiantur per totos illos tres dies, ut nihil aliud sit, ut dictum est, nisi solaquestio de his, quae praedicta sunt, habeatur, ita ut lectio semper congruensordinis causae et, quae quaerenda est, antecedat.

Post haec in quarto die reliquae per ordinem admittendae sunt. Sicque omnes, 7510qui de religiosis in retroactis diebus pro spiritali instructione interfuerant inconcilio, foris egrediantur, residentibus aliquibus presbiteris in concilio, quosmetropolitanus probaverit honorandos.

Per singulos tamen illos tres dies laetaniorum episcopi vel presbiteri cum11admonitore primum orationibus se prosternant. Sicque collecta a metropolitano 80oratione consurgant et de divinis tantum, ut dictum est, rebus consolationemhabeant. In reliquis autem diebus cunctis astantibus oratio colligenda est et sicconsedentes causarum negotia iuste et religiose colligant.

Nullus tamen tumultus aut inter considentes aut inter astantes habeatur.12

Eodem tamen modo eodemque ordine ad concilium omnes per singulos dies 8513ingrediantur, quo superius iam praemissum est.

53 obsecro] 56 retractate] corr. from rectractete V. 71 de2] add. over line V. 79 laetaniorum] inmarg.: rogationum V. 81 consolationem] in marg.: vel collationem V.

52 auxiliante: cfr ibid., p. 180 l. 55: mediante. 53 obsecro: cfr ibid., l. 56: coniuro. 54 – 55 a … aut:cfr ibid. l. 57: a veritate. 83 negotia … colligant: cfr ibid. p. 182 l. 87: negotia colligant.

214. Ordo de Celebrando Concilio (Hisp.)

Nam et si presbiteri reliqui aut diaconi, clerici sive laici de his, qui foris 14steterint, concilium pro qualibet re crediderint appellandum, ecclesiaemetropolitanae archidiacono causam suam intiment, et ille concilio denuntiet.Tunc illis et introeundi singillatim et proponendi licentia concedatur.90

Nullus autem episcoporum a coetu communi secedat, antequam hora generalis 15secessionis adveniat.

Concilium quoque nullus solvere audeat, nisi fuerint cuncta determinata, ita 16ut, quaecumque deliberatione communi finiuntur, episcoporum singulorummanibus subscribantur, ita tamen, ut ante duos aut tres dies, quam solvatur95concilium, omnes constitutiones a se aeditas diligenti consideratione retractent,ne in aliquo offendissent.

Item in die, quo concilium absolvendum est, canones, qui in sancta synodo 17constituti sunt, coram ecclesia in publico relegantur. Quibus explicitisrespondeatur in choro: Amen. Deinde ad locum redeuntes, ubi in concilio100 4rresederunt, canones ipsos subscribant.

Admonendi quoque a metropolitano sunt de pascha venturo, quo veniat die. 18

Admonendi etiam sunt, quo tempore supervenienti anno ad faciendum 19concilium veniant.

Eligendi etiam de episcopis, qui cum metropolitano dies festos natalis domini105 20et sanctum pascha debeant celebrare.

Post haec dicente archidiacono: Orate, omnes simul in terra pariter se 21prosternant, ubi diutissime orantes, hanc unus ex maioribus orationem dicat:

ORATIO.Nulla est, domine, humanae conscientiae virtus, quae inoffense possit tuae110

voluntatis iudicia expedire, et ideo, quia inperfectum nostrum viderunt oculi tui,perfectioni deputa, quaesumus, quae perfecto aequitatis fine concluderepraeoptamus. Te in nostris principiis occursorem poposcimus, te quoque in hocfine iudiciorum nostrorum excessibus adesse precamur, scilicet ut ignorantiaeparcas, ut errori indulgeas, ut perfectis votis perfectam operis efficatiam115largiaris et, quia conscientia remordente tabescimus, ne aut ignorantia nostraxerit in errorem aut preceps forsitan voluntas inpulerit iustitiam declinare. Obhoc te poscimus, te rogamus, ut, si quid offensionis in hac concilii celebritateadtraximus, condonare ac remissibile facere digneris, ut in eo, quod soluturisumus aggregatum concilium, a cunctis primum absolvamur nostrorum nexibus120delictorum, qualiter et transgressores venia et confitentes tibi subsequaturremuneratio sempiterna.

Huic orationi oratio paterna adiungatur, et cunctis adhuc iacentibus haec 22benedictio explicetur:

BENEDICTIO.125

Christus dei filius, qui est initium et finis, complementum vobis tribuatcaritatis. Amen. Et qui vos ad expletionem huius fecit pervenire concilii,absolutos vos efficiat ab omni contagione delicti. Amen. Ut ab omni reatu

94 ut] add. over line V. 112 perfecto] corr. from perfectio V. 123 adiungatur] corr. from adiungitur V.

90 introeundi … et2: cfr ibid. p. 183 l. 95: introeundi et. 114 adesse precamur: cfr ibid. p. 185 l. 121:indultorem speramus. 119 condonare … digneris: cfr ibid. l. 126: te condonante remissibile habeamus.

22 4. Ordo de Celebrando Concilio (Hisp.)

liberiores effecti, absoluti etiam per donum spiritus sancti, felici reditu vestrarumsedium cubilia repetatis illesi. Amen. Quod ipse prestare dignatur, et reliqua. 130

Quibus expletis dum dictum fuerit ab archidiacono: In nomine domini nostri23Iesu Christi eamus cum pace, omnes ilico pariter exsurgentes residentemetropolitano ab ipso primum incipiente osculum sibi invicem omnes pariterdabunt. Sicque data sibi invicem pace conventus concilii absolvatur.

ORATIO DIEI SECUNDI. 13524

Nostrorum tibi, domine, curvantes genua cordium quaesumus, ut bonum, quodnobis a te requiritur, exequamur, scilicet ut prompta tecum sollicitudinegradientes discretionis arduae subtile iudicium faciamus ac misericordiamdiligentes clareamus studiis tibi placitae actionis.

ITEM ORATIO DIEI TERTII. 14025

Ad te, domine, interni clamoris vocibus proclamantes unanimiter postulamus,ut respectu tuae gratiae solidati precones virtutis efficiamur intrepidi tuumquevaleamus verbum cum omni fiducia loqui.

EXPLICIT.

130 illesi … reliqua: cfr ibid. p. 186 l. 138: illesi. 135 ORATIO … SECUNDI: cfr ibid. l. 144: Itemoratio, quae in seucndo die in inchoatione concilii dicatur.

235a. Hispana Preface

CANONES GENERALIUM CONCILIORUM A temporibus Constantinicoeperunt. In praecedentibus namque annis persecutione fervente docendarumplebium minime dabatur facultas. Deinde christianitas in diversas hereses scissaest, quia non erat licentia episcopis in unum convenire nisi tempore supradictiimperatoris. Ipse enim dedit facultatem christianis libere congregari. Sub hoc5etiam sancti patres in concilio Niceno de omni orbe terrarum convenientes iuxtafidem evangelicam et apostolicam secundum post apostolos symbolumtradiderunt.

Quattuor autem principalia esse concilia, ex quibus plenissimam fideidoctrinam tenent ecclesiae, tam de patris et filii et spiritus sancti divinitate, quam10praedicti filii et salvatoris nostri incarnatione.

Prior harum Nicena synodus est trecentorum decem et octo episcoporum subConstantino augusto imperante peracta, in quo Arrianae perfidiae blasphemiacondempnata, qua inaequalitatem sanctae trinitatis idem Arrius asserebat,consubstantialem deo patri dei filium idem sancta synodus per symbolum15definivit.

Secunda synodus est CL patrum sub Theodosio seniore Constantinopolimcongregata, quae Macedonium sanctum spiritum deum esse negantemcondempnans consubstantialem patri et filio eundem paraclytum demonstravitdans latius symboli formam, quam tota Grecia et Latinitas in ecclesiis praedicat.20

Tercia synodus est Ephesiana prima ducentorum episcoporum sub iunioreTheodosio augusto edita, quae Nestorium duas personas in Christo asserentemiusto anathemate condempnavit ostendens manere in duabus naturis unamdomini nostri Iesu Christi personam.

Quarta synodus est Calcidonensis sexcentorum triginta sacerdotum sub25 4vMartiano principe habita, in qua Euticen Constantinopolitanum abbatem verbidei et carnis unam naturam pronuntiantem et eius defensorem Dioscorumquondam Alexandrinum episcopum et ipsum rursum Nestorium cum reliquishereticis una patrum sententia praedampnavit praedicans eadem synodusChristum deum sic natum de virgine, ut in eo substantiam et divinae et humanae30confiteamur naturae.

Haec sunt, ut praediximus, quattuor principales et venerabiles synodi fidemcatholicam complentes. Sed et si qua sunt concilia, quae sancti patres spiritu deipleni sanxerunt post istorum quattuor auctoritatem, omni manent stabilita vigore,quorum etiam gesta in hoc opere condita continentur.35

In principio autem huius voluminis Nicenam synodum constituimus propterauctoritatem eiusdem magni concilii. Deinceps diversorum conciliorumGrecorum ac Latinorum, sive quae antea seu quae postmodum facta sunt, subordine numerorum ac temporum capitulis suis distincta sub huius voluminisaspectu locavimus subicientes etiam decreta praesulum Romanorum, in quibus40pro culmine sedis apostolicae non inpar conciliorum extat auctoritas, quatenusecclesiastici ordinis disciplina in unum a nobis coacta atque digesta et sancti

12 Nicena] corr. from Nicea.

1 – 61 Canones … PRAEFATIO: Hispana Gallica, praefatio; also Vat. lat. 1341, vol. 5ra–b.(DÍEZ/RODRÍGUEZ, Monumenta Hispaniae Sacra, Ser. can. 3 p. 43–46). Included in V erroneously, for thepreface of Isidorus Mercator incorporates and modifies this item (see above, p. ##, l. ##).

24 5a. Hispana Preface

praesules paternis instituantur regulis et oboedientes ecclesiae ministri vel populispiritalibus imbuantur exemplis.

Canones autem, qui dicuntur apostolorum, seu quia eosdem nec sedes 45apostolica recipit nec sancti patres illis consensum prebuerunt, pro eo quod abhereticis sub nomine apostolorum compositi dinoscuntur; quamvis in eisquaedam inveniantur utilia, auctoritate tamen canonica atque apostolica eorumgesta constat esse remota et inter apofrica deputata.

Canon autem Graece, Latine regula nuncupatur; regula autem dicta, quod 50recto ducit nec aliquando aliorsum trahit. Alii dixerunt regulam dictam, vel quodregat, vel quod normam recte vivendi praebeat, sive quod distortum pravumquequid corrigat.

Synodum autem ex Greco interpretari comitatum vel coetum.Concilium vero nomen tractum ex communi intentione, eo quod in unum 55

dirigant omnes mentis obtutum. Cilia enim oculorum sunt, unde et qui sibimetdissentiunt, non agunt concilium, quia non sentiunt unum. Coetus vero conventusest vel congregatio a coeundo, id est conveniendo, in unum. Unde et conventusest nuncupatus, quod ibi omnes conveniunt, sicut conventus, coetus vel conciliuma societate multorum in unum. 60

EXPLICIT PRAEFATIO.

45 quia] corr. from qui.

45 – 49 Canones … deputata: Isidorus Mercator, praefatio (p. ##, l. ##), revises these very lines from theHispana preface to endorse the Canones Apostolorum: Denique propter eorum auctoritatem ceteris conciliispreposuimus canones, qui dicuntur apostolorum, licet a quibusdam apocrifi dicantur, quoniam plures eosrecipiunt et sancti patres eorum sententias synodali auctoritate roboraverunt et inter canonicas posueruntconstitutiones. The Canones apostolorum are defended a second time in the rubric Pseudo-Isidore attachesto the prefatore letter of Ps.-Jerome (below, p. ## l. ##).

255b. Hispana Capitulatio

INCIPIUNT CAPITULA CONCILIORUM GRECIAE. 5r

I. Canones Niceni concilii trecentorum decem et octo episcoporum.II. Canones Anchyritani concilii duodecim episcoporum.III. Canones Neucesariensis concilii decem et novem episcoporum.IIII. Canones Gangrensis concilii quindecim episcoporum.5

V. Canones Sardicensis concilii.VI. Canones Antiocheni concilii triginta uno episcoporum.VII. Canones Laudeciae Frigiae.VIII. Canones Constantinopolitani concilii CL episcoporum.VIIII. Synodus Ephesina prima ducentorum episcoporum.10

X. Synodus Calcidonensis concilii sexcentorum triginta episcoporum.XI. Epistola formata Attici Constantinopolitani episcopi.

CONCILIA AFRICAE.XII. Synodus Cartaginensis Africae prima.XIII. Synodus Cartaginensis Africae secunda.15

XIIII. Synodus Cartaginensis Africae tertia XLVIII episcoporum.XV. Synodus Cartaginensis Africae quarta ducentorum decim episcoporum.XVI. Synodus Cartaginensis Africae quinta tringinta trium episcoporum.XVII. Synodus Cartaginensis Africae sexta ducentorum decim et VII

episcoporum, cui subiuncta est epistola synodica ad Bonifatium papam directa et20exemplaria Niceni concilii.

XVIII. Synodus Cartaginis Africae septima X et VIIII episcoporum.XVIIII. Synodus Africae in Melebitana urbe habita ducentorum quattuordecim

episcoporum.CONCILIA GALLIAE.25

XX. Concilium Arelatense primum.XXI. Concilium Arelatense secundum centum XIII episcoporum.XXII. Concilium Arelatense tertium quattuordecim episcoporum.XXIII. Concilium Valentinum viginti episcoporum.XXIIII. Concilium Taurinantium.30

XXV. Concilium Regiense tredecim episcoporum.

19 et VII] add. over line V.

1 – 57 INCIPIUNT … episcoporum: Hispana Gallica, capitulatio; also Vat. lat. 1341, fol. 5rb–6rb(DÍEZ/RODRÍGUEZ, Monumenta Hispaniae Sacra, ser. can. 3, p. 47–52). Like the foregoing praefatio, anerroneous inclusion because it describes only the contents of the Hispana and not of the first and secondparts of the False Decretals. Otherwise V and the A/B recension eschew capitulationes, in contrast to A1(see HINSCHIUS, Decretales p. 25–27, 445–448; SCHON n. 005, 125).

26

XXVI. Concilium Arausicum sedecim episcoporum.XXVII. Concilium Vasense.XXVIII. Concilium Agatense viginti quinque episcoporum.XXVIIII. Concilium Aurilianense XX episcoporum. 35

CONCILIA SPANIAE.XXX. Concilium Elibertinum XVIII episcoporum.XXXI. Concilium Terraconense X episcoporum.XXXII. Concilium Gerundense septem episcoporum.XXXIII. Concilium Caesaragustanum duodecim episcoporum. 40

XXXIIII. Concilium Hilerdense novem episcoporum.XXXV. Concilium Valentinum sex episcoporum.XXXVI. Synodus prima Toletani concilii XVIII episcoporum.XXXVII. Synodus secunda Toletani concilii novem episcoporum.XXXVIII. Synodus tertia Toletani concilii LXII episcoporum. 45

XXXVIIII. Synodus quarta Toletani concilii XLVI episcoporum.XL. Synodus Bracharensis prima VIII episcoporum.XLI. Synodus Bracharensis secunda duodecim episcoporum.XLII. Capitula ex orientalium patrum synodis a Martino episcopo Galliciae

ordinata atque collecta. 50

XLIII. Synodus Spalensis prima VIII episcoporum.XLIIII. Synodus Spalensis secunda octo episcoporum.XLV. Sententiae, quae in veteribus exemplaribus conciliorum non habentur,

sed a quibusdam insertae sunt.XLVI. Decreta quorundam praesulum Romanorum ad fidei regulam et 55

disciplinam ecclesiasticam constituta.XLVII. Synodus Toletana LXVIII episcoporum.

35 Concilium Aurilianense] corr. from concilium agautense, in turn corr. from conciliatenseV. 38 Terraconense] corr. from terraconensem V. 54 insertae] corr. from inserta V.

276. Canones Apostolorum (Dion.-Hadr.)

DE CANONIBUS APOSTOLORUM, QUOD NON SINT RESPUENDI, UTQUIDAM GARRIUNT, SED OMNI VENERATIONE HABENDI, SICUTHAEC BEATI HIERONIMI PRESBYTERI ET ALIORUM MULTORUMSANCTORUM PATRUM SCRIPTURA TESTATUR.

BEATISSIMO PAPAE DAMASO Hieronimus.5

Gloriam sanctitatis tuae nostra humilitas deprecatur, ut secundum apostolicaesedis, quam cognovimus gubernare per tuam sanctitatem, actus gestorum a beatiPetri apostoli principatu usque ad vestra tempora, quae gesta sunt in sede tua,nobis per ordinem paucis enarrare digneris, quatenus nostra humilitas sentirecognoscat, qui meruit de apostolorum supradictae sanctae sedis martyrio10coronari, vel qui contra canones apostolorum excessisse cognoscitur.

Ora pro nobis, beatissime papa.Data V. Kl. Mai. Accepta Romae.

INCIPIUNT ECCLESIASTICAE REGULAE SANCTORUM APOSTOLORUMPROLATAE PER CLEMENTEM ECCLESIAE ROMANAE PONTIFICEM,15QUAE EX GRECIS EXEMPLARIBUS IN ORDINE PRIMO PONUNTUR,QUIBUS QUAM PLURIMI QUIDEM CONSENSUM NON PREBUERE FACILE,ATTAMEN POSTEA QUAEDAM CONSTITUTA PONTIFICUM EX IPSISCANONIBUS ADSUMPTA ESSE VIDENTUR.

I. EPISCOPUS A DUOBUS AUT TRIBUS EPISCOPIS ordinetur.20

II. Presbiter ab uno episcopo ordinetur et diaconus et reliqui clerici.III. Si quis episcopus aut presbiter praeter ordinationem domini alia quaedam 5v

in sacrificio offerat super altare, id est aut mel aut lac aut pro vino sicera etconfecta quaedam aut volatilia aut animalia aliqua aut legumina contraconstitutionem domini faciens, congruo tempore deponatur.25

IIII. Offerri non liceat aliquid ad altare praeter novas spicas et uvas et oleumad luminaria et thimiama, id est incensum, tempore, quo sancta caelebraturoblatio.

V. Reliqua poma omnia ad domum, primitiae episcopo et presbiteris,dirigantur, nec offerantur in altare. Certum est autem, quod episcopus et30presbiteri dividant et diaconibus et reliquis clericis.

VI. Episcopus aut presbiter uxorem propriam nequaquam sub obtentureligionis abiciat; si vero reiecerit, excommunicetur, sed si perseveraverit,deiciatur.

VII. Episcopus aut presbiter aut diaconus nequaquam saeculares curas35assumat; sin aliter, deiciatur.

VIII. Si quis episcopus aut presbiter aut diaconus sanctum paschae diem antevernale equinoctium cum Iudaeis caelebraverit, abiciatur.

17 PLURIMI] corr. from PLURAMI V.

5 – 13 BEATISSIMO … Romae: Ps.-Hieron., ep. 44/Liber pont., praef. (DUCHESNE, Liber pontificalis I, p.117 l. 1–6). See also above, Ps.-Aurelius p. ##. This addition in contentious defense of the CanonesApostolorum is not present in Vat. lat. 1341. 14 – 184 INCIPIUNT … sancti: Canones Apostolorum, Dion.-Hadr. (TURNER, EOMIA I, 1 p. 1b–32b). Also Vat. lat. 1341, fol. 6va–7vb, there with the precedingcapitulatio.

28 6. Canones Apostolorum (Dion.-Hadr.)

VIIII. Si quis episcopus aut presbiter aut diaconus vel quaelibet ex sacerdotalicatalogo facta oblatione non communicaverit, aut causam dicat, ut, si 40rationabilis fuerit, veniam consequatur; aut, si non dixerit, communione privetur,tamquam qui populo causa laesionis extiterit dans suspicionem de eo, quisacrificavit, quod recte non obtulerit.

X. Omnes fideles, qui ingrediuntur ecclesiam et scripturas audiunt, non autemperseverant in oratione nec sanctam communionem percipiunt, velut 45inquietudines ecclesiae commoventes convenit communione privari.

XI. Si quis cum excommunicato saltim in domo simul oraverit, istecommunione privetur.

XII. Si quis cum dampnato clerico veluti cum clerico simul oraverit, istedampnetur. 50

XIII. Si quis clericus aut laicus a communione suspensus seu communicans adaliam properet civitatem et suscipiatur praeter commendatitias litteras, et quisusceperunt et qui susceptus est communione prive<n>tur. Excommunicato veroproteletur ipsa correptio, tamquam qui mentitus sit et ecclesiam dei seduxerit.

XIIII. Episcopo non licere alienam parroechiam propria relicta pervadere, 55licet cogatur a plurimis, nisi forte quis eum rationabili causa compellat,tamquam qui possit ibidem constitutis plus lucri conferre et in causa religionisaliquid profecto respicere, et hoc non a semetipso pertemptet, sed multorumepiscoporum iudicio, et maxima supplicatio<ne> perficiat.

XV. Si quis presbiter aut diaconus aut quilibet de numero clericorum 60relinquens propriam parroechiam pergat ad alienam et omnino demigranspraeter episcopi sui conscientiam, ut in aliena parroechia commoretur, hunculterius ministrare non patimur, praecipuae si vocatus ab episcopo redirecontempserit in sua inquietudine perseverans; verumtamen tamquam laicus ibicommunicet. 65

XVI. Episcopus vero apud quem memorat<o>s esse constiterit, si contra eosdecretam cessationem pro nihilo reputans tamquam clericos forte susciperit,velut magister inquietudinis communione privetur.

XVII. Si quis post baptisma secundis fuerit nuptiis copulatus aut concubinamhabuerit, non potest esse episcopus, non presbiter aut diaconus aut prorsus ex 70numero eorum, qui ministerio sacro deserviunt.

XVIII. Si quis viduam et eiectam acceperit aut meretricem aut ancillam velaliquam de his, quae publicis spectaculis mancipantur, non potest esse episcopusaut presbiter aut diaconus aut ex eo numero, qui ministerio sacro deserviunt.

XVIIII. Qui duas in coniugium sorores acceperit vel filiam fratris, clericus esse 75non poterit.

XX. Clericus fideiiussionibus inserviens abiciatur.

42 qui1] corr. from quo V. 44 scripturas] corr. from scriptoras V. 49 dampnato] corr. from damptoV. 51 suspensus] corr. from suspen V. 52 commendatitias] corr. from commendatias V. 53 priventur]privetur V. 56 rationabili] corr. from rationabilis V. 59 supplicatione] copied supplicatio non; over line:vel (supplicatio)ne V. supplicatione perficiat] over line: vel (supplicatio)ne V. perficiat] corr. fromperficiant V. 66 memoratos] memoratus corr. to moratus V.


XXI. Eunuchus, si per insidias hominum factus est, vel si in persecutionem eiussunt amputata virilia, vel si ita natus est, et est dignus, efficiatur episcopus.

XXII. Si quis abscidit semetipsum, id est, si quis amputavit virilia, non fiat80clericus, quia suus homicida est et dei conditionis inimicus.

XXIII. Si quis, cum clericus fuerit, absciderit semetipsum, omnino damnetur,quia suus est homicida.

XXIIII. Laicus semetipsum abscidens annis tribus communione privetur, quiasuae vitae insidiator extitit.85

XXV. Episcopus aut presbiter aut diaconus, qui in fornicatione aut periurio autfurto captus est, deponatur; non tamen communione privetur. Dicit enimscriptura: Non iudicabit dominus bis in id ipsum.

XXVI. Similiter et reliqui clerici huic conditioni subiaceant.XXVII. Innuptis autem, qui ad clerum provecti sunt, praecipimus, ut, si90 6r

voluerint, uxores accipiant, sed lectores cantoresque tantummodo.XXVIII. Episcopum aut presbiterum aut diaconum percutientem fideles

delinquentes aut infideles inique agentes et per huiusmodi volentem timeri deiciab officio suo praecipimus, quia nusquam nos hoc dominus docuit. E contrariovero ipse, cum percuteretur, non repercutiebat; cum malediceretur, non95remaledicebat; cum pateretur, non comminabatur.

XXVIIII. Si quis episcopus aut presbiter aut diaconus depositus iuste supercertis criminibus ausus fuerit attrectare ministerium dudum sibi commissum, hicab ecclesia penitus abscidatur.

XXX. Si quis episcopus aut presbiter aut diaconus per pecunias hanc obtinuerit100dignitatem, deiciatur et ipse et ordinator eius et a communione modis omnibusabscidatur, sicut Symon Magus a Petro.

XXXI. Si quis episcopus saecularibus potestatibus usus ecclesiam per ipsosobtineat, deponatur, et segregentur omnes quiqu<e> illi communicant.

XXXII. Si quis presbiter contempnens episcopum suum seorsum collegerit et105altare aliud erexerit nihil habens, quod reprehendat episcopum in causa pietatiset iustitiae, deponatur quasi principatus amator existens; est enim tyrannus. Etceteri clerici, quicumque tali consentiunt, laici vero segregentur. Hoc autem postunam et secundam et tertiam episcopi obsecrationem fieri conveniat.

XXXIII. Si quis presbiter aut diaconus ab episcopo suo segregetur, hunc non110licere ab alio recipi, sed ab ipso, qui eum sequestraverat, nisi forsitan obieritepiscopus ipse, qui eum segregasse cognoscitur.

XXXIIII. Nullus episcoporum peregrinorum aut presbiterorum aut diaconorumsine commendaticiis suscipiatur epistolis et, cum scripta detulerint, discutianturattentius et ita suscipiantur, si praedicatores pietatis extiterint; minusne, quae115sunt necessaria, subministretur eis et ad communionem nullatenus admittantur,quia per subreptionem multa proveniunt.

80 fiat] corr. from fuerit V. 94 hoc] add. over line V. 98 attrectare] corr. from attractare V. 104 quique]Vat. lat. 1341; quiqui V. 107 quasi] corr. from qui a si V. 114 scripta] corr. from scripti V.

88 Non … ipsum: Nahum 1, 9 (LXX). 95 – 96 cum1 … comminabatur: 1. Petr. 2, 23.

30 6. Canones Apostolorum (Dion.-Hadr.)

XXXV. Episcopos gentium singularum scire convenit, quis inter eos primushabeatur, quem velut caput existiment et nihil amplius praeter eius conscientiamgerant, quam illa sola singuli quae parroechiae propriae et villis, quae sub ea 120sunt, competunt, sed nec ille preter omnium conscientiam faciat aliquid. Sic enimunanimitas erit et glorificabitur deus per Christum in spiritu sancto.

XXXVI. Episcopum non audere extra terminos proprios ordinationes facere incivitatibus et villis, quae illi nullo iure subiecte sunt. Si vero convictus fuerit hoc<fecisse> praeter eorum conscientiam, qui civitates ipsas et villas detinent, et 125ipse deponatur, et qui ab illo sunt ordinati.

XXXVII. Si quis episcopus non susceperit officium et curam populi sibicommissam, hic communione privetur, quoadusque consentiat oboedientiamcommodans; similiter autem et presbiter et diaconus. Si vero perrexerit necreceptus fuerit, non pro sua sententia, sed pro malitia populi, ipse quidem maneat 130episcopus. Clerici vero civitatis communione priventur, quod eruditoresinoboedientis populi non fuerunt.

XXXVIII. Bis in anno episcoporum concilia caelebrentur, ut inter se invicemdogmata pietatis explorent et emergentes ecclesiasticas contentiones amoveant:Semel quidem IIII septimana pentecostes, secundo vero duodecimo die mensis 135Hyperveretei, id est iuxta Romanos IIII Id. Octobris.

XXXVIIII. Omnium negotiorum ecclesiasticorum curam episcopus habeat et eavelut deo contemplante dispenset, nec ei liceat ex his aliquid omnino contingere,aut parentibus propriis, quae dei sunt, condonare. Quod si pauperes sunt,tamquam pauperibus subministret, nec eorum occasione ecclesiae negotia 140depraedentur.

XL. Presbiteri et diaconi praeter episcopum nihil agere pertemptent, namdomini populus ipsi commissus est et pro animabus eorum hic redditurus estrationem. Sint autem manifeste res propriae episcopi, si tamen habet proprias, etmanifestae dominicae, ut potestatem habeat de propriis moriens episcopus, sicut 145voluerit et quibus voluerit, delinquere, ne sub occasione ecclesiasticarum rerum,quae episcopi esse probantur, intercidant; fortassis enim aut uxorem habet autfilios aut propinquos aut servos, et iustum est hoc apud deum et homines, ut necaecclesia detrimentum patiatur ignoratione rerum pontificis, nec episcopus veleius propinqui sub obtentu ecclesiae proscribantur et in causas incidant, qui ad 150eum pertinent, morsque eius iniuriis malae famae subiaceat.

XLI. Precipimus, ut in potestate sua episcopus ecclesiae res habeat. Si enim6vanimae hominum pretiosae illi sunt creditae, multo magis oportet eum curampecuniarum gerere, ita ut potestate eius indigentibus omnia dispensentur perpresbiteros et diaconos, et cum timore omnique sollicitudine ministrentur. Ex his 155autem, quibus indiget, ad suas necessitates et ad peregrinorum fratrum usus etipse percipiat, ut nihil eis possit omnino deesse. Lex enim dei praecipit, ut quialtari deserviunt, de altari pascantur, quia nec miles stipendiis propriis contrahostes arma sustollit.

124 subiecte] corr. from subiecti V. 125 fecisse] om. V. 134 emergentes] in marg.: exsurgentesV. 141 depraedentur] corr. from depraehendentur V. 146 ecclesiasticarum] corr. from cclesiasticarumV. 149 ignoratione] corr. from ignoratio non V. 150 proscribantur] over line: damnantur V. 156 quibus]corr. from quae V.


XLII. Episcopus aut presbiter aut diaconus aleae atque ebrietati deserviens aut160desinat, aut certe dampnetur.

XLIII. Subdiaconus aut lector aut cantor similia faciens aut desinat, autcommunione privetur; similiter etiam laicus.

XLIIII. Episcopus aut presbiter aut diaconus usuras a debitoribus exigens autdesinat, aut certe dampnetur.165

XLV. Episcopus, presbiter et diaconus, qui cum hereticis oraverit, tantummodocommunione privetur. Si vero tamquam clericos hortatus eos fuerit agere velorare, dampnetur.

XLVI. Episcopum aut presbiterum hereticorum suscipientem baptismadampnari praecipimus: Quae enim conventio Christi ad Belial, aut quae pars170fideli cum infideli?

XLVII. Episcopus aut presbiter, si eum, qui secundum veritatem habueritbaptisma, denuo baptizaverit, aut si pollutum ab impiis non baptizaverit,deponatur tamquam deridens crucem et mortem domini nec sacerdotes a falsissacerdotibus iure discernens.175

XLVIII. Si quis laicus uxorem propriam pellens alteram vel ab alio dimissamduxerit, communione privetur.

XLVIIII. Si quis episcopus aut presbiter iuxta preceptum domini nonbaptizaverit in nomine patris et filii et spiritus sancti, sed in tribus sine initioprincipiis aut in tribus filiis aut in tribus paraclytis, abiciatur.180

L. Si quis episcopus aut presbiter non in trina mersione unius mysterii celebret,sed semel mergat in baptismate, quod dari videtur in domini morte, deponatur.Non enim dixit nobis dominus: In morte mea baptizate, sed: Euntes docete omnesgentes baptizantes eos in nomine patris et filii et spiritus sancti.

163 communione] corr. from communionem V. 170 Belial] over line: diabolum V.. 176 XLVIII … laicus] in marg.: nota. uxorem dimittens, si aliam duxerit, communione privetur V. 181 trina mersione]corr. from trinam mersionem V.

170 – 171 Quae … infideli: 2. Cor. 2, 15. 183 – 184 Euntes … sancti: Matth. 28, 19.

32 7. Ps.-Clemens I, J3 †26

INCIPIT EPISTOLA CLEMENTIS AD IACOBUM FRATREM DOMINI.6v

CLEMENS IACOBO DOMINO EPISCOPO EPISCOPORUM, REGENTI1Hebreorum sanctam ecclesiam Hierosolimis, sed et omnes ecclesias, quae ubiquedei providentia fundatae sunt, cum presbyteris et diaconibus et ceteris omnibusfratribus, pax tibi sit semper. 5

Notum tibi facio, domine, quia Symon Petrus, qui verae fidei merito et integraepraedicationis obtentu fundamentum esse ecclesiae definitus est, qua de causaetiam domini ore cognominatus est Petrus, qui fuit primitiae electio domini,apostolorum primus, cui et primo deus pater filium revelavit, cui et Christusconpetenter beatitudinem contulit, qui et vocatus est et electus et conviva domini 10et comes effectus, tamquam bonus et probatissimus discipulus, qui occidentisobscuriorem mundi plagam velut omnium potentior illuminare preceptus est,quique et integre potuit implere praeceptum – sed quousque sermonemprotraham refugiens indicare, quod triste est, quod quidem necesse est, licettarde, proferre – hic denique ipse Petrus, qui pro inmensa caritate, quam erga 15omnes homines gerebat, palam <c>um omni fidutia adversante etiam tyranno,totius mundi bonum praedicare non destitit et regem omnium saeculorum perorbem terrae usque ad ipsius Romanae urbis huius notitiam, ut etiam ipsasalvaretur, invexit, hic, inquam, pro pietate patiendo volens praesentem vitamfinivit. 20

In ipsis autem diebus, quibus vitae finem sibi imminere praesensit, in conventufratrum positus appraehensa manu mea repente consurgens in auribus totiusecclesiae haec protulit verba: Audite me, fratres et conservi mei, quoniam, utedoctus sum ab eo, qui misit me, domino et magistro meo Iesu Christo, diesmortis meae instat, Clementem hunc episcopum vobis ordino, cui soli meae 25praedicationis et doctrinae cathedram trado, qui mihi ab initio usque in finemcomes in omnibus fuit, et per hoc veritatem totius meae praedicationis agnovit,qui in omnibus temptationibus meis socius extitit fideliter perseverans, quem<prae ceteris> expertus sum deum colentem, homines diligentem, castum,discendi studiis deditum, sobrium, benignum, iustum, patientem, scientem ferre 30nonnullorum etiam ex his, qui in verbo dei instituuntur, iniurias. Propter quodipsi trado a domino mihi traditam potestatem ligandi et solvendi, ut de omnibus,7rquibuscumque decreverit in terris, hoc decretum sit et in caelis. Ligabit enim,quod oportet ligari, et solvet, quod expedit solvi, tamquam qui ad liquidumecclesiae regulam noverit. Ipsum ergo audite scientes, quia quicumque 35contristaverit doctorem veritatis, peccat in Christum et patrem omnium exacerbatdeum, propter quod et vita carebit. Ipsum autem, qui praeest ceteris, oportetmedici vicem agere et non ferae bestiae furore commoveri.

Haec eo dicente ego procidens ad pedes eius rogabam excusans me etdeclinans honorem cathedrae vel potestatem. At ille respondens: Pro hoc, inquit, 40ne me rogaveris; hoc enim fieri statutum est mihi, et eo magis, quo excusas, quia

7 obtentu] in marg.: occasione V. 16 cum] eum V. 29 prae ceteris] in praeteritis V. 38 vicem] corr.from vitem V. 41 et] corr. to x (?) V. eo] corr. from ego V. excusas] corr. from excususV.

2 – 294 Clemens … incipiam: Clem. I., J3 †26 (REHM/STRECKER, GCS p. 375–387). At base the recension isthat of the Collectio Quesnelliana. Thus 223 confusione for confessione; and after 266 his both omit quibusipse amicus non est et locutus fuerit his. There are, however, occasional readings from the Π recension ofthe Recognitiones (Pseudo-Isidore’s source for J3 †27). Thus 91 tamquam (rather than ut); 108 tradetur fortrudetur (vel sim.); 204 convenit (lacking elsewhere).

337. Ps.-Clemens I, J3 †26

haec cathedra eum, qui cupit eam et audacter expetit, non requirit, sed ornatummoribus et in verbis eruditum. Quod si esset alius melior, si quis mihi aliusadiutor tam sedulus adstitisset, si quis tam plene doctrinae meae rationemcoepisset, sed et ecclesiasticas dispositiones a me tam plene didicisset, habens45alium talem, non te cogerem bonum opus suscipere nolentem. Superfluum estergo alium quaerere, cum primitias eorum, qui ex gentibus per me salvantur, etprecipue huius urbis te primum obtulerim deo. Sed et aliud intuere, quia, sipericulum peccati timens suscipere refugiens ecclesiae gubernacula, certus esto,quia amplius peccas, qui populum dei velut in fluctibus positum et periclitantem,50cum possis iuvare, subterfugis tui tantummodo habens considerationem et non,quod in commune omnibus expedit, providens. Sed certus esto, quod necesse estte suscipere omne periculum, quia nec ego pro salute omnium obsecrandocessabo. Quanto ergo mihi citius adcquieveris, tanto me citius laboris et tristitiaemeae merore relevabis. Novi etiam hoc, o Clemens, quod tibi taedia et molestias,55pericula etiam et obprobria ineruditi vulgi indocibilisque conciliem, quae tutamen, scio, quod constanter et fortiter feres respiciens ad illam spem, quae tibiapud deum patientiae praeparat coronam. Sed et illud cupio te mecum iustaratione perspicere: Quando maxima opera tua indiget Christus? Nunc, cuminimicus adversus sponsam eius commovet bellum, an in futuro tempore, quando60iam Christus post victoriam triumphabit, nec ultra ullius opera indigebit? Quisnon etiam parvi sensus intellegat, quod istud est temporis, in quo operam tuamChristus requirit? Tota igitur mente in praesenti necessitate praebe operamtuam, et auxilium in praeliis exhibe regi optimo remunerationes magnificas postvictoriam reddituro. Libenter ergo suscipe episcopatus officium eo maxime, quo65ecclesiasticas dispositiones a me probabiliter didicisti, ut salus eorum, qui pernos confugerunt ad deum, nequaquam vacillet.

Verumtamen et breviter te de ipsius dispensationis ordine coram omnibuscommonere necessarium duxi. Te quidem oportet inreprehensibiliter vivere etsummo studio niti, ut omnes vitae huius occupationes abicias, ne fideiussor70existas, ne advocatus litium fias, neve in ulla aliqua occupatione prorsusinveniaris mundialis negotii occasione perplexus. Neque enim iudicem autcognitorem saecularium negotiorum hodie te ordinare vult Christus, uti nepraefocatus praesentibus hominum curis non possis verbo dei vacare etsecundum veritatis regulam secernere bonos a malis. Ista namque opera, quae75tibi minus congruere superius exposuimus, exhibeant sibi invicem discentes, idest laici, et te nemo occupet ab his studiis, per quae salus omnibus datur. Sicutenim tibi impietatis crimen est neglectis verbi dei studiis sollicitudines susciperesaeculares, ita unicuique laicorum peccatum est, nisi invicem sibi etiam in his,quae ad communis vitae usum pertinent, operam fideliter dederint. Te vero80securum facere et his, quibus debes, vacantem, omnes communiter elaborent.Quod si forte a semetipsis hoc laici non intellegunt, per diaconos edocendi sunt,ut tibi solius ecclesiae sollicitudines derelinquant, quo ipsam, ut dignum est,dispensare sufficias et veritatis verbo abundantius et studiosius deservire. Si enimmundialibus curis fueris occupatus et teipsum decipies et eos, qui te audiunt. Non85enim poteris, quae ad salutem pertinent, plenius singulis quibusque distinguere,et ex eo fit, ut et tu, tamquam qui non docueris, quae ad salutem hominum

56 indocibilisque] corr. from indocibilis quae V. conciliem] corr. to concilium V. 61 triumphabit] corr.from triumphavit V. ullius] corr. from illius V. 70 abicias] corr. from obicias V. 77 – 78 Sicut … tibi]in marg.: quod sicut crimen est neglegere episcopo verbum praedicationis, ita seculario neglegerecommunem utilitatem V. 78 neglectis] corr. from ne lectis V. dei] erased V. 85 eos] corr. from eo V.


pertinent, deponaris, et discipuli per ignorantiam pereant. Idcirco tu quidem adhoc solum vacato, ut oportune et sine intermissione doceas verbum dei, per quodsalutem consequi possint; illi vero cum tanta reverentia tua verba suscipiant, 90tamquam qui sciant legatum te et preconem esse veritatis, et quodcumqueligaveris super terram, esse ligatum et in caelo, et quodcumque solveris, etiam ibiesse solvendum. Quoniam quidem et tu, ut dixi, quae oportet, ligabis, et, quaeexpedit, solves, et ad te quidem, qui praees, ista sint monita, et his similia.

AD PRESBYTEROS VERO SINT ISTA: Ante omnia, ut pudicitiam studentes 957vadolescentes nuptiis iungant, quo calorem ferventis aetatis coniugali legepreveniant, sed ne in provectioribus quidem curam habere huiusmodi neglegant,quia in multis, etiam cum senuerit corpus, concupiscentia viget. Ne forte ergofornicationis labes occasione accepta tamquam venenum pessimum serpat invobis, cavere et antevenire necessarium est, ne quod in vobis adulterii occultum 100calescat incendium. Et quid in omnibus peccatis adulterio gravius? Secundumnamque in paenis obtinet locum, quoniam quidem primum illi habent, quiaberrant a deo, etiam si sobrie vixerint. Propter quod vos, o presbyteri, ecclesiamexcolite et adornate sponsam Christi ad pudicitiam. Sponsam autem dico omnemecclesiae congregationem. Quae si pudica fuerit inventa ab sponso suo, 105ingentibus ab eo donis et muneribus honorabitur et vos velut ministri sponsae etamici sponsi ingenti gaudio et laetitia perfruemini. Si vero sponsa haec repertafuerit commaculata peccatis, ipsa quidem tamquam indigna tradetur regalibusthoris, vos autem poenam dabitis, si forte per vestram neglegentiam vel desidiamobrepserit contagio saeva peccati. Idcirco igitur ante omnia sobrietatis et 110pudicitiae sollicitudinem gerite, valde enim apud deum grave crimen duciturfornicatio, cuius species sunt quidem plures, sicut vobis et ipse Clemensdiligenter exponet. Verumtamen prima species adulterii est virum propria uxoresolummodo non esse contentum, et mulierem non proprio tantum servare se viro.Si ergo castus fuerit quis, potest et humanus et misericors fieri, per quod et ipse 115aeternam a deo misericordiam consequatur. Sane sicut adulterii venenum cunctismalis perniciosius est, ita amor fraternus et caritas totius boni fastigium tenet. Etideo diligite omnes fratres vestros et cum religione ac misericordia respicite adomnes ; orfanis exhibete vosmetipsos parentes, viduis virorum curam impenditecum omni castitate, quae necessaria sunt, prebentes, iuniores tamen viduas 120nuptiis copulate, his, qui ignorant artificia, exquirite honestas aliquasoccasiones, quibus victum necessarium quaerant, artificibus vero operampraevidete, debilibus misericordiam facite. Scio autem haec omnia facturos vos,si caritatem pre caeteris et ante omnia in vestro corde figatis. Cuius caritatis etrecipiendae et habendae maximum erit fomentum, si frequenter inter vosmetipsos 125communem cybum vestrum mensamque faciatis. Et in quantum unusquisquepraevalet, crebrius panes ac sales suos cum suis fratribus sumat. Per haec enimprecipue caritas comparatur et causa totius boni in huiuscemodi communioneconsistit. Ubi autem pax et bonitas, ibi et salus, propter quod communes facitecybos vestros cum his, qui secundum deum fratres sunt, quia per haec temporalia 130officia pacis et caritatis fructibus gaudia aeterna merebimini. Multo autem

89 vacato] corr. from vocato V. 96 iungant] corr. from iugant V. quo] corr. from quod V. 97 provectioribus] corr. from provectoribus V. 108 tradetur] in marg.: vel non (tradetur)V. 119 vosmetipsos] corr. from metipsos V. 128 comparatur] corr. from cumparatur V. 130 quia] corr.from qui V.

91 – 93 et2 … solvendum: Matth. 16, 19.


sollicitius esurientes reficite et sitientibus potum date, nudis vestimentum ; aegrosvisitate et eos, qui in carcere sunt, prout possibile est, iuvate ; peregrinos satisprompte in domibus vestris suscipite. Et ne omnia nunc singillatim dicam, omnebonum ipsa per se, si in vobis fuerit, caritas facere vos docebit, sicut et e135contrario eos, qui a salute alieni sunt, omne malum facere odium docet. Si qui exfratribus negotia habent inter se, apud cognitores saeculi non iudicentur, sedapud presbyteros ecclesiae, quicquid illud est, dirimatur et omnimodo oboediantstatutis eorum. Super omnia autem avaritiam fugite, quae homines occasionepraesentis lucri ab aeternis separat bonis. Pondera, mensuras, stateras pro locis140quibusque aequissima custodite; deposita fideliter restituite. Quae omnia et, siqua sunt his similia, ita demum sollicite et diligenter implebitis, si futurum deiiudicium sine intermissione in vestro corde volvatis. Quis enim peccare poterit, sisemper ante oculos suos dei iudicium ponat, quod in fine mundi certum estagitandum, ut tandem, qui bene in hac vita egerunt, consequantur reposita bona,145peccatores autem, ut consequantur praeparatas paenas. De quibus ita futurumdubitare omnino non possumus, si quidem haec omnia ita esse ventura verusnobis propheta predixerit. Unde et vos, qui estis veri prophetae discipuli, abicitea cordibus vestris ante omnia discordias et animorum dissensiones, ex quibusomne opus malum procedit, benignitatem et simplicitatem tota mente servate.150Quod si forte alicuius cor vel livor vel infidelitas vel aliquod malum ex his, quaesuperius memoravimus, latenter irrepserit, non erubescat, qui animae suaecuram gerit, confiteri haec huic, qui praeest, ut ab ipso per verbum dei et 8rconsilium salubre curetur, quo possit fide integra et operibus bonis poenasaeterni ignis effugere et ad perpetua vitae praemia pervenire.155

DE MINISTERIO DIACONORUM ET QUALES DEBENT ESSE DIACONI.Diaconi vero ecclesiae tamquam oculi sint episcopi oberrantes et

circumlustrantes, cum verecundia actus totius ecclesiae et perscrutantesdiligentius, si quidem videant vicinum fieri praecipitio et proximum esse peccato,ut referant haec ad episcopum et commoneri ab eo possit is, qui in praecipitium160lapsurus est, uti revocetur et non corruat in peccatum. Neglegentiores quoque eteos, qui rarius ad audiendum verbum dei accedunt nec sollicite ad episcopitractatum conveniunt, ipsi commoneant et hortentur. Si enim assidui sint adaudiendum, non solum vitae aeternae ex salubri commonitione capiunt lucra,verum et quaecumque illae sunt tristitiae vel merores, quae ex praesentis vitae165necessitatibus et cladibus temporum veniunt, quaecumque sermonibus suis incorde velut iacula defixa circumferunt, abiciuntur omnia praedicatione veritatiset vitae aeternae doctrina et eruditione purgata. Alioquin, si multo temporeauditum subtrahant a verbo dei et remaneant in cultu vitiorum, sine dubio spiniserunt ac sentibus occupati, et quid aliud nisi ad ignem talis haec terra170praeparabitur? De his ergo, ut diximus, diaconis cura sit. Sed eos, qui secundumcarnem egrotant, sollicite perquirant et plebi, si forte plebs ignorat, indicent dehis, ut et ipsi visitent eos et, quae necessaria sunt, praebeant eis cum conscientiaeius, qui praeest. Quod tamen etiam si clam fecerint, non peccabunt. Sed et deperegrinis similiter episcopo suggerant refovendis et cetera his similia, quae ad175cultum ecclesiae et disciplinam eius pertinent, diaconis cura sit.

134 singillatim] corr. from singulatim V. 151 malum] corr. from ma V. 154 quo] corr. from quiV. 159 si quidem] over line: vel si quem V. 168 purgata] over line: vel (purga)tur V. 171 diaconis] corr.from diaconi V.

132 – 133 sollicitius … sunt: Matth. 25, 35–36.


Qui cathecizant, id est, qui verbo instituunt incipientes, primo oportet, ut ipsiinstructi sint. De anima enim agitur hominum et oportet eum, qui docet et instruitanimas rudes, esse talem, ut pro ingenio discentium semetipsum possit aptare etverbi ordinem pro audientis capacitate dirigere. Debet ergo ipse adprime esse 180eruditus et doctus, inrepraehensibilis, maturus, inpavidus, sicut ipsi probabitisfore Clementem hunc post me. Multum est autem, si ego nunc de singulis, quaeunusquisque habere debeat, prosequar; verumtamen illud est, quod prae ceterisab omnibus vobis cupio in commune servari, ut concordiam teneatis, per quodsolum potestis portum quietis intrare et civitatem regis summi, quae pax 185nominatur, habitare.

Similis namque est omnis ecclesiae status navi magnae, quae per undosumpelagus diversis e locis et regionibus viros portat ad unam potentis regni urbemproperare cupientes. Sit ergo navis huius dominus ipse omnipotens <deus>,gubernator vero sit Christus, tum deinde proretae officium episcopus impleat, 190presbyteri nautarum, diaconi dispensatorum locum teneant, hi, qui cathecizant,nautologis conferantur, epibatis autem totius fraternitatis multitudo sit similis.Ipsum quoque mare hic mundus habeatur, ventorum vero varietates et turbinumdiversis temptationibus conferantur, persecutiones, tribulationes et periculafluctibus exequentur, terreni vero spiritus, qui vel de torrentibus vel de vallibus 195spirant, pseudoprophetarum et seductorum seu pravae doctrinae verba ducantur,promuntoria vero et loca confragosa hi, qui in potestatibus saeculi sunt iudices etpericula minantur ac mortes, bithalassa vero loca, quae duplicibus undae fallacisaestibus verberantur, dubiis mente et de repromissionum veritate nutantibusconferantur atque his, qui inrationabili fidem nostram ratione discutiunt, 200ypocritae vero et dolosi pyratis similes habeantur. Iam vero rapidus vertex ettartarea carybdis et saxis illysa naufragia ac mortiferae submersiones, quid aliudaestimanda sunt, quam peccata? Restat igitur, ut haec navis cursu prospero tutapossit portum desideratae urbis intrare, ita deo precem fundere convenit, utnavigantes mereantur audiri. Audiri autem a deo ita demum merebitur quis, si 205orationes ipsae bonis moribus et bonis operibus adiuventur. Sed ante omnia cumquiete et silentio epibatae, id est laici, et in suis unusquisque resideant locis, neforte per inquietudinem et inconditos inutilesque discursus, si passim vagaricoeperint vel ab officio suo nautas impediant vel in alterum latus perinquietudinem eorum navis pressa demergatur. Nautologi de mercedibus 210commoneant et nihil omnino, quod ad diligentiam vel ad disciplinam pertinet,diaconi neglegant. Presbiteri velut nautae aptent singula ad instructionem navisdiligenter et instruant, quae in suo tempore requirenda sunt. Episcopus tamquam8vproreta vigilanter et sollicite gubernatoris verba custodiat Christi. Salvatordominus, gubernator ecclesiae suae, diligatur ab omnibus et ipsius solius 215praeceptis ac iussis credat et oboediat omnis ecclesia. Deo quoque indesinentersupplicetur a cunctis de prosperitate ventorum, ut navigantes omnemtribulationem et omne periculum superent, tamquam in mare profundum mundiistius et vitae humanae pelagus navigantes, in quo esuriendum sit et sitiendum,nuditatem quoque ferendam, morbos etiam corporis et aegritudines tolerandas, 220

180 adprime] in marg.: precipue V. 188 urbem] corr. from orbem V. 189 deus] codd., om.V. 190 proretae] in marg.: magistri navis V. 191 cathecizant] in marg.: Gl. qui instruuntV. 192 conferantur] corr. from conferuntur V. epibatis] in marg.: supervenientibus V. 198 bithalassa] inmarg.: Ubi duo maria coniunguntur V. 200 inrationabili] corr. from inrationabilis V. 201 pyratis] corr.from pirati; in marg.: latrones marini V. 203 prospero] corr. from propero V. 208 inutilesque] corr. frominutiles qui V.


insuper et hominum insidias ac dolos sepae laborandum, quippe quidispergendos se nonnumquam noverint, sed aliquando etiam congregandos,vomitus quoque et sugillationes ferendas, cum ex confusione peccatorum etreiectione criminum, velut male congregati in visceribus fellis iactura faciendaest et abicienda prorsus e corde omnis intrinsecus, quae latet amaritudo peccati,225si qua forte ex desideriis iniquis velut ex cibis noxiis congregata est, quam utique,cum evomuerit quis et abiecerit, ingentis egritudinis liberabitur morbo, si tamenpost vomitum, quae ad sanitatem pertinent, sumat. Verumtamen scitote cuncti,quod supra omnes vos laboret episcopus, quia unusquisque vestrum suumproprium fert laborem, ille vero et suum et singulorum. Propter quod, o Clemens,230tamquam qui omnibus praeesse te noveris, singulos, prout potueris, iuva etsingulos releva, qui et singulorum onus ac sollicitudinem portas. Unde et egonunc hanc tibi iniungens dispensationem scio, quia accipio gratiam, magis quampraesto. Sed esto confidens et fortiter ferens, certus, quia laboris tui meritumrecipies, cum ad portum quietis incolumem hanc provexeris navem, ubi mercedes235et praemia pro omnium salute suscipies, si hic pro omnium incolomitatevigilaveris. Itaque si te multi e fratribus propter rigorem iustitiae odio habuerint,ex hoc quidem non laederis, sed ex huiuscemodi odiis amor tibi conciliabitur dei.Et ideo satage magis et refuge, ne lauderis ab iniquis et ne a pessime agentibusdiligaris, sed potius propter iustitiae dispensationem et aequissimam regulam240disciplinae a Christo collaudari merearis.

Haec cum dixisset et his similia quamplurima, rursum respiciens ad populumdixit: Sed et vos, karissimi fratres et conservi mei, huic, qui praesidet vobis adveritatem docendam, in omnibus oboedite scientes, quod, si quis hunccontristaverit, Christum, qui ei docendi credidit cathedram, non recipit, tamquam245et qui Christum non susceperit, nec deum patrem suscepisse iudicabitur, et ideonec ipse suscipietur in regno caelorum. Propter quod satis agite ad omnemcollectam et congregationem semper convenire, ut non velut neglegentes etdesides a iudice Christo condempnemini. Convenientes vero semper adClementem date omnes operam pro ipso sentire et summo studio favorem vestrum250erga ipsum dependere scientes, quia propter singulos vos ipsi magis soli infestatinimicus et in ipso maiora suscitat bella. Oportet ergo vos summo studio niti, utomni et erga illum vinculo amoris innexi plenissimo erga eum inhaereatis affectu.Sed et vos quoque ipsi unanimes in omni concordia perdurate, quo facilius etiamilli oboedire omnes pariter consensu et unanimitate possitis, propter quod et vos255salutem consequi et ille possit obtemperantibus sibi vobis promptius impositihonoris pondus evehere. Quaedam etiam ex vobis ipsis intellegere debeatis, siqua sunt, quae ipse propter insidias hominum malorum non potest evidentius etmanifestius proloqui, verbi gratia, si inimicus est alicui pro actibus suis, vosnolite expectare, ut ipse vobis dicat: Cum illo nolite amici esse, sed prudenter260observare debetis et voluntati eius absque communicatione obsecundare etavertere vos ab eo, cum ipsum sentitis adversum, sed nec loqui his, quibus ipsenon loquitur, ut unusquisque, qui in culpa est, dum cupit omnium vestrumamicitias ferre, festinet citius reconciliare ei, qui omnibus praeest, et per hoc

221 insidias] over line: vel (insidi)is V. dolos] over line: vel (dol)is V. 223 sugillationes] in marg.: glo.strangulationes V. 226 iniquis] corr. from inquis V. 227 ingentis] corr. from ingentes V. 230 et1] corr.from ad V. 233 scio] corr. from et scio V. 235 navem] corr. from navim V. 243 qui] corr. from quippeV. 254 quo] corr. from quod V. 262 adversum] corr. from aversum V.

229 – 230 unusquisque … laborem: cfr Gal. 6, 5. 259 – 266 si … loquitur: cfr Anacl. I., J3 †17.


redeat ad salutem, cum oboedire coeperit monitis praesidentis. Si vero quis 265amicus fuerit his, quibus ipse non loquitur, unus est et ipse ex illis, quiexterminare ecclesiam dei volunt, et cum corpore vobiscum esse videatur, menteet animo contra vos est, et multo est nequior hostis hic quam illi, qui foris sunt etevidenter inimici sunt. Hic enim per amicitiarum speciem, quae inimica sunt,gerit et ecclesiam dispergit ac vastat. 270

Et cum haec dixisset, in medio coram omnibus manus mihi imposuit et in9rcathedra sua ingenti verecundia fatigatum sedere me compulit. Cumquesedissem, haec ad me rursum locutus est: Deprecor te, Clemens, coram omnibus,qui praesentes sunt, ut postea quam, sicut naturale debitum est, vitae praesentisfinem fecero, Iacobo fratri domini descripta breviter vel quae ad initium fidei 275tuae expectant, vel etiam quos ante fidem animos gesseris, sed et qualiter mihi abinitio usque ad finem comes itineris et actuum fueris, quaeque per singulascivitates me disputante sollicitus auditor exceperis, quique in predicationibusmeis vel verb<or>um fuerit ordo vel actuum, sed et qui me finis in hac urbereppererit, sicut dixi, omnia, quam potes, breviter comprehensa ad ipsum te 280destinare non pigeat. Nec verearis, ne forte multum de meo exitu contristandussit, cum me id pro pietate sustinere non ambigat. Erit autem ei grande solatium,si didicerit, quod post me non imperitus aliquis aut indoctus atque ignoransdivini verbi ministerium, ecclesiastici ordinis disciplinam vel doctrinae regulamnesciens susceperit cathedram meam. Scit enim, quia, si indoctus istius officium 285doctoris accipiat, sine dubio discipuli et auditores ignorantiae tenebris involuti ininteritum demergentur.

Unde et ego, mi domine Iacobe, cum haec ab eo praecepta susceperim, necessehabui implere, quod iusserat, indicans tibi et de ipsis simul et de illis brevitercomprehendens, quae per singulas quasque urbes digrediens aut in 290praedicationis sermone protulerit aut in gestorum virtute perfecerit, quamvis tibide his plurima iam et plenius ante descripta ipso iubente transmiserim sub eotitulo, quem ipse praecepit affigi, id est Clementis itinerarium non praedicationisPetri. Sed et nunc exponere iam, quae praecepit, domino opem ferente incipiam.

Paenitemini, inquit, et veram agite paenitentiam. Omnes ergo homines, qui 2952christiano censentur vocabulo, patrem et filium et spiritum sanctum, unum deumet dominum veraciter credere et confiteri, eumque toto corde et tota mente et totavirtute diligere et proximos suos tamquam semetipsos docibilesqu<e> usque adperfectam doctrinam ad haec perficienda summopere oportet. Fides enim etdilectio totius bonitatis est fundamentum. Sine fide autem placere deo nemo 300poterit.

Christo itaque resurgente et ascendente in caelum misso sancto spiritu, collata3apostolis scientia linguarum, adhuc in uno positi symbolum, quod fidelis nunctenet ecclesia, unusquisque, quod sensit, dicendo condiderunt, ut discedentes ab

267 videatur] corr. from videantur V. 279 verborum] verbum V. 281 Nec] corr. from Ne V. 282 propietate] corr. from proprietate V. 293 praedicationis] corr. from dicationis V. 298 docibilesque] codd.;docibiles qui V. 299 perficienda] add. over line V. 304 sensit] corr. from sentit V.

295 Paenitemini … paenitentiam: cfr Marc. 1, 14. 296 – 297 patrem … dominum cfr Beda Ven., Hom.evang. I, 2 (HURST, CC 122 p. 12 l. 175f.). 297 – 298 toto … semetipsos: cfr Matth. 22, 37, 39; Marc. 12,30, 31; Luc. 10, 27. 299 – 300 Fides … fundamentum: cfr Mainz a. 813, c. 1 (WERMINGHOFF, MGH Conc.II, 1 p. 260 l. 26); Aug., Serm. 30, 5 (LAMBOT, CC 41 p. 385 l. 112–113); Ps.-Aug., Serm. 128, 7 (MIGNE PL39 col. 1999). 300 – 301 Sine … poterit: cfr Hebr. 11, 6. 302 – 305 Christo … praedicarent: Venant. Fort.,Expos. symb., c. 2 (LEO, MGH Auct. ant. IV, 1 p. 253 l. 10–13).


invicem hanc regulam per omnes gentes praedicarent. Summa<m> ergo totius305fidei catholicae recensentes, in qua et integritas credulitatis ostenditur et uniusdei omnipotentis, id est sanctae trinitatis aequalitas declaratur et mysteriumincarnationis filii dei, qui pro salute humani generis a patre de caelo descendensde virgine nasci dignatus est, quoquo ordine vel quando pertulerit, quomodosepultus surrexerit et in carne ipsa caelos ascenderit ad dexteramque patris310consederit et iudex venturus sit, ac qualiter remissionem peccatorum sacrobaptismate renatis contulerit, et resurrectionem humani generis in eadem carnein vitam aeternam futuram si<t>, docuerunt. Symbolum enim grece, latinecollatio dicitur, quia hoc praedicti sancti apostoli inter se per spiritum sanctumsalubriter, ut dictum est, condiderunt. Dicitur et indicium, quod per hoc, qui recte315crediderit, indicatur. Ergo cunctis credentibus, quae continentur in praefatosymbolo, salus animarum et vita perpetua bonis actibus praeparatur. Ergo quodin primordio eiusdem symboli praeponitur: Credo in deum patrem omnipotentem,praeclarum fidei testimonium et fundamentum in prima fronte monstratur, quiasalvus esse poterit, qui recte crediderit. Credere enim oportet accedentem ad320deum, quoniam corde creditur ad iustitiam et ore confessio fit ad salutem. Undeait propheta: Credidi, propter quod locutus sum. Et illud: Iustus ex fide vivit. Et:Nisi credideritis, non intellegetis. Ergo in rebus humanis nullum opus incipitur,nisi labor omnis ad effectum venire credatur, unde credendum est in deum, a quotam praesens vita quam futura tribuatur. Deus autem appellatio est substantiae325sempiternae sive timoris divini, igitur deus sine principio, sine fine, simplex,incorporeus et inconprehensibilis. Patrem autem, cum audis, agnosce, quodhabeat filium veraciter genitum, sicut possessor dicitur, qui aliquid possidet, etdominus, qui habet, cui dominetur. Deus ergo pater secreti sacramentivocabulum est, cuius vere filius verbum et speculum et caracter et imago vivens330patris viventis, in omnibus coaequalis. Nec quaeratur, quomodo genuit filium,quod et angeli nesciunt, prophetis incognitum est. Unde illud dictum est:Generationem eius quis enarrabit? Quam secretam originem cum proprio filio 9vnovit ipse solus, qui genuit. Nec a nobis deus discutiendus est, sed credendus, quiin nobis ipsis nescimus, quod sapimus, quomodo sapientia, ingenium aut335intellectus consilium aut mens nostra generat verbum. Sed sufficit nosse, quia luxgenuit splendorem, sicut ait propheta: In splendoribus sanctorum ex utero anteluciferum genui te. Et illud: Hic deus noster et non reputabitur alter ad eum. Etpost: In terra visus est et inter homines conversatus est.

Diligere ergo deum unumquemque ex toto corde et ex tota anima, ut prefixum340 4est, et ex tota fortitudine oportet et proximum tamquam semetipsum, respondentedomino cuidam scribarum ac dicente: Primum omnium mandatum est: Audi,Israel, dominus deus tuus deus unus est, et diliges dominum deum tuum ex totocorde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente tua et ex tota virtute tua, hoc est

305 Summam] summa est V. 309 quoquo] corr. from quoque V. 313 sit] sic V. Symbolum enim] inmarg.: De symbulo V. 314 quia] add. in marg. V. 315 indicium] corr. from iudicium V. 319 fidei] corr.from fide V. 324 effectum] corr. from affectum V. 340 Diligere] corr. from dilige V.

305 – 313 Summam … sit: ibid., c. 1 (l. 1–7). 313 – 339 Symbolum … est2: ibid., c. 3–10 (p. 253l. 13–p. 254 p. 22). 320 – 321 Credere … deum: Hebr. 11, 6; enim: Vulg., not Venant. Fort. 321 corde … iustitiam: Rom. 10, 10. 322 Credidi … sum: Ps. 115, 1. Iustus … vivit: Rom. 1, 17. 323 Nisi … intelle-getis: cfr Isai. 7, 9. 333 Generationem … enarrabit: Isai. 53, 8. 337 – 338 In … te: Ps. 109,3. 338 Hic … eum: Bar. 3, 36. 339 In … est2: Bar. 3, 38. 340 – 341 Diligere … semetipsum: cfr Marc.12, 33. 342 – 346 Primum … est1: Marc. 12, 29–31, 343 tuus is a variant of (among others) the AlcuinBible.


primum mandatum. Secundum autem simile est illi: Diliges proximum tuum 345tamquam temetipsum. Maius horum aliud mandatum non est. Quod maius estomnibus holochaustomatibus et sacrificiis, unde et in veteri testamento scriptumhabetur: QUOD tIBI FIERI NON Vis, ALTERI NE FeCeris. Et dominus ait: OmniaQUAECUMQUE VULTIS, UT FACIANT VOBIS HOMINES, et vos FACITE ILLIS similiter.Quibus utrisque mandatis, per unum malitia conpescitur et per aliud benignitas 350propagatur, ut, ne malum quis inferat, sed bonum impendat. Primum, ut caveatlaedere, secundum, prestare. Si enim fratrem, quem vides, non diligis, deum,quem non vides, quomodo potes diligere? Sic ergo docet nos exercere curamnostram, ut non dimittamus curam vestram et sic diligere nos, ne neglegaturdilectio proximi, quia dei dilectio morti comparatur, dicente sapientia: Valida est 355dilectio ut mors. Idcirco, quia, sicut mors violenter separat animam a corpore, itadilectio dei violenter separat hominem a mundano et carnali amore. Qui enim,dominus inquit, diligit me, mandata mea servabit. Nam, qui dei praeceptacontempnit, deum non diligit, unde scriptum est: Nolite vos putare, ut maneatis indilectione mea, si non servaveritis precepta mea. Neque enim regem diligimus, si 360odio leges eius habemus. Neque enim ex toto corde poterit ille deum diligere, quinoscitur in proximi corruere dilectionem, quia per dilectionem proximi perveniturad caritatem Christi, quoniam, ut praelibatum est, his duobus praeceptis tota lexpendet et prophaete.

Docibiles ergo, qui perfecte docti non sunt, ad haec peragenda oportet omnes 3655esse, ut et ipsi docti sint, et alios prudenter instruere et perfecte possint docere,iuxta Danihelem prophetam, qui ait: Populus autem sciens deum suum optinebitet faciet, et docti in populo docebunt plurimos. Omnes docibiles, ut etiam dictumest, qui docti <non> sunt, esse oportet. Sed sacerdotes doctiores ceteris populisnecesse fore docebat, quia si caecus caeco ducatum praebet, ambo in foveam 370cadunt, sacerdotes vero sal terrae et mundi lumen docens preceptis in splendoreoperum patrem glorificare deum, de quibus dominus ait: Beati estis, cummaledixerint vobis et persecuti vos fuerint, et dixerint omne malum adversum vos,mentientes propter me. Gaudete et exultate, quoniam merces vestra copiosa est incaelis. Sic enim persecuti sunt prophetas, qui fuerunt ante vos. Vos estis sal 375terrae. Quod si sal evanuerit, in quo salietur? Ad nihilum valet ultra, nisi utmittatur foras et conculcetur ab omnibus. Non potest civitas abscondi supra

346 temetipsum] corr. from semetipsum V. 352 laedere] cedere V. 355 morti] corr. from mortem V. 365 – 366 ad … sint] add. in marg. V. 369 non] codd.; om. V. 373 vobis] corr. from vos V.

346 – 347 maius … sacrificiis: Marc. 12, 33. 348 – 349 Quod … similiter: cfr Matth. 7, 12; and Form. Ps.Quod sibi non vult, and below: 481 – 482. 348 – 349 Omnia … illis: Matth. 7, 12, 349 illis is a variant of theAlcuin Bible (among others). 350 – 351 Quibus … ut1: Gregory I, Moral. X, VI, 8 (ADRIAEN, CC 143 p. 539l. 65–67): The two foregoing Matthew citations also occur here. 351 – 352 ne … prestare: Isid., Sent. III,28, 1 (CAZIER, CC 111 p. 265 l. 3–4). 352 – 353 fratrem … diligere: 1. Ioh. 4, 20. 353 – 354 Sic … vestram: cfr Gregory I, Hom. in ev. I, XVII, 18 (ÉTAIX, CC 141 p. 133 l. 425–426). 355 – 357 dei … amore:Isid., Sent. II, 3, 4 (CAZIER, CC 111 p. 97 l. 15–18). 355 – 356 Valida … mors1: Cant. 8,6. 357 – 358 Qui … servabit: Ioh. 14, 21. 358 – 359 qui … diligit: Isid., Sent. II, 3, 5 (CAZIER, CC 111p. 97 l. 19). 359 – 360 Nolite … mea2: cfr Ioh. 15, 10. 360 – 361 Neque … habemus: Isid., Sent. II, 3, 5(CAZIER, CC 111 p. 97 l. 19–20). 361 – 362 Neque … dilectionem1: Isid., Sent. II, 3, 7b (CAZIER, CC 111p. 98 l. 28–29). 361 ex … corde: Marc. 12, 33. 362 – 363 quia … Christi: cfr Isid., Lib. diff. II, XXXV,143 (ANDRÉS SANZ, CC 111A p. 92 l. 10–11). 363 – 364 his … prophaete: Matth. 22, 40. 365 – 366 Docibi-les … docere: cfr Ambrosiast., Dign. sac., c. IV (MIGNE PL 17 col. 573A–B). 367 – 368 Populus … pluri-mos: Dan. 11, 32–33. 368 – 369 Omnes … oportet: cfr Ambrosiast., Dign. sac., c. IV (MIGNE PL 17col. 573A–B). 370 – 371 si … cadunt: Matth. 15, 14. 371 sal terrae: Matth. 5, 13. mundi lumen: Ioh. 8,12; cfr Ioh. 9, 5 and Ioh. 12, 46. 372 – 381 Beati … caelis: Matth. 5, 11–16.


montem posita, neque accendunt lucernam et ponunt eam sub modio, sed supracandelabrum, ut luceat omnibus, qui in domo sunt. Sic luceat lux vestra coramhominibus, ut videant bona vestra opera et glorificent patrem vestrum, qui est in380caelis. Episcopos autem per singulas civitates, quibus ille non miserat, perdoctoset prudentes ut serpentes simplicesque sicut columbas iuxta dominipraeceptionem nobis mittere praecepit. Quod etiam facere inchoavimus et dominoopem ferente facturi sumus.

Vos autem per vestras dioceses episcopos sacrate et mittite, quia nos ad alias385 6partes, quod idem iussit, agere curabimus. Aliquos vero ad Gallias Hispaniasquemittimus, et quosdam ad Germaniam et Italiam atque ad reliquas gentes dirigerecupimus. Ubi autem ferociores et rebelliores gentes fore cognoverimus, illucdirigere sapientiores et austeriores necesse habemus, qui cotidie non cessentdivina seminare semina et multos Christo lucrare et ad rectam fidem et viam390veritatis perducere, ut plures manipulos domino valeant praesentare.

In illis vero civitatibus, in quibus olim apud aethnicos primi flammines eorum 7atque primi legis doctores erant, episcoporum PRIMATES poni vel patriarchas, quireliquorum episcoporum iudicia et maiora, quoties necesse foret, negotia in fide 10ragitarent, et secundum domini voluntatem, sicut sancti constituerunt apostoli, ita395ut, ne quis iniuste periclitaretur, definirent. In illis autem civitatibus, in quibusdudum apud praedictos erant archiflamines, quos tamen minores tenebant quammemoratos PRIMATES, archiepiscopos institui praecepit, qui NON tamenPRIMATum, SED archiepiscoporum fruerentur nomine.

Episcoporum quoque iudicia, ut superius memoratum est, et maiora400 8ecclesiarum negotia, si ipsi reclamaverint, aut aliquem timorem aut istos vel aliossuspectos habuerint, ad iam dictos primates vel patriarchas, ne aliquis nocenterperiret, transferre perdocuit.

In singulis vero reliquis civitatibus singulos et non binos vel ternos aut plures 9episcopos constitui precepit, qui non primatum aut archiepiscoporum aut405metropolitanorum nomine, quia matres civitatum non tenent, sed episcoporumtantum vocabulo potirentur, quoniam nec inter ipsos apostolos par institutio fuit,sed unus omnibus praefuit.

Hoc tamen praevidendum instituit, ne in villis aut castellis vel modicis 10civitatibus instituerentur episcopi, ne vile eorum nomen fieret.410

Episcopos ergo vicem apostolorum gerere dominum docuisse dicebat, et 11reliquorum discipulorum vicem tenere presbyteros debere insinuabat. Et si quis

387 reliquas] corr. from reliquos V. 389 austeriores] in marg.: duriores V. 392 flammines] in marg.:sacerdotes V. 399 fruerentur] corr. from fuerentur V. 401 istos] corr. from in istos V.

381 Episcopos … miserat: cfr Tit. 1, 5 and Capitulare seu canones concilii Vernensis, c. 1 (BORETIUS, MGHCapit. 1 p. 33 l. 37). 382 prudentes … columbas: Matth. 10, 16. 386 – 387 Aliquos … dirigere: cfr Innoc.,J3 701, praef. (CABIÉ, Bibl. Rev. Hist. Eccl., fasc. 58 p. 18 l. 17; Vat. lat. 1341, fol. 126ra). 390 – 391 et1 … praesentare: cfr Gregory I, Hom. in ev. I, XVII, 16 (ÉTAIX, CC 141 p. 131 l. 383–388). 390 Christo lucrare:cfr 1. Cor. 9, 19–21. 392 – 399 In … nomine: cfr Form. Ps. Non alii primates. 400 – 401 maiora … negotiacfr Leo I, J3 918 (GONZÁLEZ, Epistolae decretales p. 107; Vat. lat. 1341 fol. 166ra), where however thediscussion is in a wholly different connection. 404 – 405 In … constitui: cfr Nicaea, c. 8 (TURNER, Monu-menta iuris I, 2, 1 p. 124a l. 27–28, p. 124b l. 31–33, p. 125a l. 32–33, p. 125b l. 27–28). 407 – 408 quo-niam … praefuit: cfr Leo I, J3 918, c. 10 (GONZÁLEZ, Epistolae decretales p. 110b; Vat. lat. 1341, fol. 167va:c. 11). 409 – 410 ne … fieret: cfr Zach., J3 3930 (TANGL, MGH Epp. sel. 1 Nr. 51 p. 87 l. 2–3); Laodicea,c. 57 (TURNER, Monumenta iuris II, 3 p. 387b). 412 – 414 Et … praedicabat: cfr Matth. 18, 6.


aliquem ex his scandalizaret, gravissimam sibi poenam inferre deberepraedicabat. Cunctos se invicem diligere et adiuvare debere et neminem abadiutorio fratris se subtrahere instruebat. 415

HOMICIDAs vero et ADULTERos ac cunctos criminalibus nexibus alligatos, ET12QUI eis coequales non erant, ab eorum vexatione et ACCUSATIONE docentedomino prohibebat, et non nisi a coequalibus aliquid sibi inferre debere docebat,quia discipulum super magistrum esse aut ullam ei iniuriam inferre nullatenusdebere oportet. 420

INFAMES namque OMNES et QUOS primates LEGES SAECULI NON suscipiunt, sed et13laicos ab eorum accusatione et vexatione semper repellere debere rogabat, etcunctos sibi subditos esse precipiebat.

Cunctorum sacerdotum vitam superiorem sanctioremque ac discretam a14secularibus et laicis hominibus esse et spiritales atque sacerdotes super carnales 425ac laicos semper constituere et fore debere docebat, quoniam pro minimo nobisesse debet, ut a talibus arguamur et iudicemur vel ab humano die.

MAIORES vero A MINORIBUS Nec accusari nec IUDICAri ullatenus POsse dicebat,15quoniam non solum hoc divinas, sed et leges saeculi inhibere docebat.

Omnes ergo legum divinarum libenter violatores et sacrarum institutionum 43016voluntarie perturbatores ecclesiastica indignos regula et sancta communioneiudicabat.

Operatores vero earundem eisque oboedientes utrarumque ac ceterarum17bonarum dignos esse dicebat, unde et prophetas in testimonium sumebat: Audite,caeli, et auribus percipe, terra, quoniam dominus locutus est: Filios enutrivi et 435exaltavi, ipsi autem spreverunt me, cognovit bos possessorem suum et asinuspraesepe domini sui, Israel non cognovit me, populus meus non intellexit. Vegenti peccatrici, populo gravi iniquitate, semini nequam, filiis sceleratis.Dereliquerunt dominum, blasphemaverunt sanctum Israel, abalienati suntretrorsum. Super quo percutiam vos ultra addentes praevaricationem? Omne 440caput languidum et omne cor merens, a planta pedis usque ad verticem non est ineo sanitas, vulnus et livor et plaga tumens, non est circumligata nec curatamedicamine neque fota oleo. Terra vestra deserta, civitates vestrae ignesuccensae, regionem vestram coram vobis alieni devorant et desolabitur sicut invastitate hostili et derelinquetur. Vae, inquit, qui dicitis bonum malum et malum 445bonum, ponentes tenebras lucem et lucem tenebras, ponentes amarum in dulce etdulce in amarum. Propterea captivus ductus est populus meus, quia non habuitscientiam, et nobiles eius interierunt fame et multitudo eius siti exaruit. Proptereadilatavit infernus animam suam et aperuit os suum absque ullo termino etdescendunt fortes eius et populus eius et sublimes gloriosique eius ad eum. Et 450

416 ac cunctos] corr. from a cunctos V. 418 a] corr. from ab V. 419 nullatenus] over erasureV. 421 leges] over line: vel (le)gis V. 430 sacrarum] corr. from sacrum V. 446 in] add. over lineV. 449 aperuit] corr. from operuit V.

414 Cunctos … diligere: cfr Ioh. 13, 34; 15, 12, 17. 416 – 418 Homicidas … prohibebat: cfr Form. Ps.Homicidae. 419 quia … esse: cfr Matth. 10, 24; Luc. 6, 40. 421 Infames … suscipiunt cfr Form. Ps.Infames and Accusationes quae. 421 – 422 sed … rogabat: cfr Lib. Pont., Vita Silvestr., 6 (MOMMSEN, MGHGest. pont. Rom. I p. 50 l. 1). 426 – 427 pro … die: cfr 1. Cor. 4, 3. 428 Maiores … dicebat: cfr Form. Ps.Maior a minore and below 621. 430 – 432 Omnes … iudicabat: cfr Ps.-Dam. I., J3 †569.3. 434 – 445 Au-dite … derelinquetur: Isai. 1, 2–8, 436 me is a variant of the Alcuin Bible. 445 – 447 Vae … amarum: Isai.5, 20. 447 – 452 Propterea … iusticia: Isai. 5, 13–16.


incurvabitur homo et humiliabitur vir et oculi sublimium deprimentur.Exaltabitur dominus in iudicio et deus sanctus sanctificabitur in iusticia.

Carnales spiritalibus resistere prohibebat, et de his, qui cervices suas contra 18magistros et seniores suos erigebant in exemplum dicebat: Detracta est ad inferossuperbia tua, cecidit cadaver tuum, subter te sternetur tinea et operimentum tuum455vermes. Quomodo cecidisti de caelo, Lucifer, qui mane oriebaris, corruisti interram, qui vulnerabas gentes, qui dicebas in corde tuo: In caelum conscendamsuper astra dei et exaltabo solium meum, sedebo in monte testamenti, in lateribusaquilonis, ascendam super altitudinem nubium, similis ero altissimo. 10vVerumtamen ad infernum detraheris, in profundum laci. Qui te viderint, ad te460inclinabuntur teque prospicient: Numquid iste est vir, qui conturbavit terram, quiconcussit regna, qui posuit orbem desertum et urbes eius destruxit, vinctis eiusnon aperuit carcerem?

Ebrietatem oppido prohibebat et ebriosos corpore et animo mortuos esse 19praedicabat, de quibus et in exemplum aiebat: Vae, qui consurgitis mane ad465aebrietatem sectandam et potandum usque ad vesperam, ut vino aestuetis.Cythara et lyra et tympanum et tybia et vinum in conviviis vestris, et opus domininon respicitis, nec opera manuum eius consideratis. Et iterum: Vae, qui potentesestis ad bibendum vinum et viri fortes ad miscendam ebrietatem, qui iustificatisimpium pro muneribus et iustitiam iusti aufertis ab eo. Propter hoc sicut devorat470stipulam lingua ignis et calor flammae exurit, sic radix eorum quasi favilla erit etgermen eorum ut pulvis ascendet. Abiecerunt enim legem domini exercituum, eteloquium sancti Israhel blasphemaverunt. Ideo iratus est furor domini in populosuo, et extendit manum suam super eum et percussit eum, et conturbati suntmontes, et facta sunt morticina eorum quasi stercus in medio platearum. In475omnibus his non est aversus furor eius, sed adhuc manus eius extenta.

Nullum enim PRESBYTErum in alicuius EPISCOPi parrochia aliquid AGERE debere 20absque eius permissu docebat, cunctos presbyteros propriis episcopis in omnibusabsque mora oboedientes instituente domino esse debere docebat. Nullum enimaliena concupiscere aut praesumere eorum, sed unumquemque suis sibique480commissis contentos esse docebat. Neminem etiam alicui aliquid facere, nisi,quod sibi vellet fieri, instruebat.

Sanctam ergo ecclesiam inmaculatam omnes servare debere evangelizabat, 21cuius claves episcopos esse dicebat. Ipsi enim habent potestatem claudere caelumet aperire portas eius, quia claves caeli facti sunt. Amovere autem eos neminem485debere docebat, quia oculi domini sunt, et qui eos tangit, tangit pupillam oculieius. Et quantae poenae dignus sit, qui eos scandalizat, ipsum dominum docuissedicebat, ubi ait: Qui scandalizaverit unum de pusillis istis, qui in me credunt,expedit ei, ut suspendatur mola asinaria in collo eius et demergatur in profundum

451 oculi] corr. from oculis V. 454 exemplum] corr. from ? V. 458 dei] corr. to celi V. 476 extenta]corr. from exta V. 478 permissu] permissu** V. 485 facti] corr. from facte V.

453 spiritalibus resistere: Euseb. Gallic., Hom. VIII, 2 (GLORIE, CC 101 p. 84 l. 35). 453 – 454 qui … erige-bant: cfr Carthago III, c. 42 (Hisp.) (DÍEZ/RODRÍGEZ, Monumenta Hispaniae Sacra Ser. can. III, p. 333f. l.365f.). 454 – 463 Detracta … carcerem: Isai. 14, 11–17. 465 – 468 Vae … consideratis: Isai. 5,11–12. 468 – 476 Vae … extenta: Isai. 5, 22–25. 477 – 479 Nullum … docebat: cfr Form. Ps. Sine con-scientia episcoporum. 479 – 481 Nullum … docebat: cfr Exod. 20, 17; and Can. apost., c. 35/36 (TURNER,Monumenta iuris I, 1 p. 24b l. 1–8). 481 – 482 Neminem … fieri: cfr Form. Ps. Quod sibi non vult; andabove 348. 484 cuius … dicebat: cfr Matth. 16, 19. 484 – 485 Ipsi … sunt: cfr Apoc. 11, 6; Matth. 16,19. 486 – 487 qui … eius: cfr Zach. 2, 8. 488 – 496 Qui … pusillis: Matth. 18, 6–10.


maris. Vae mundo ab scandalis, necesse est enim, ut veniant scandala; 490verumtamen vae homini illi, per quem scandalum venit. Si autem manus tua velpes tuus scandalizat te, abscide eum et proice abs te. Bonum tibi est ad vitamingredi debilem vel claudum, quam duas manus vel duos pedes habentem mitti inignem aeternum. Et si oculus tuus scandalizat te, erue eum et proice abs te.Bonum tibi est unum oculum habentem in vitam intrare, quam duos oculos 495habentem mitti in gehennam ignis. Videte, ne contemnatis unum ex his pusillis.Amen dico vobis, quaecumque alligaveritis super terram, erunt ligata et in caelo,et quaecumque solveritis super terram, erunt soluta et in caelo. Iterum dicovobis, quia, si duo ex vobis consenserint super terram, de omni re, quamcumquepetierint, fiet illis a patre meo, qui in caelis est. Ubi enim sunt duo vel tres 500congregati in nomine meo, ibi sum in medio eorum.

Et iterum per prophetam loquitur dicens: Expavit, inquit, caelum super hoc et22horruit amplius vehementer, dicit dominus: O intolerabilem malignitatem, olinguam iniquitatem loquentem contra deum et mentem in altitudinem cornuextollentem. Et iterum: Inpone, homo, tuae linguae ostium et seram, cessa cornu 505in altitudinem extollens et loquens iniquitatem adversus deum et proximum tuum.Quousque insultas pacienti Christo et fratribus? Sic autem peccantes in fratres etpercutientes eorum infirmam conscientiam in Christum graviter peccatis et reiiudicio effecti infames efficiemini et iuste repellemini.

Et iterum per prophetam loquitur dicens: Vos autem sacerdotes domini 51023vocabimini ministri dei nostri, dicetur vobis: Fortitudinem gentium comedetis etin gloriam earum superbietis pro confusione vestra duplici et rubore laudabuntpartem eorum, propter hoc in terra sua duplicia possidebunt, laetitia sempiternaerit eis, quia ego dominus diligens iudicium et odio habens rapinam inholochaustum, et dabo opus eorum in veritate et foedus perpetuum feriam eis. Et 515scietur in gentibus semen eorum et germen eorum in medio populorum. Omnes,qui viderint eos, cognoscent eos, quia isti sunt semen, cui benedixit dominus:Gaudens gaudebo in domino et exultabit anima mea in deo meo, quia induit mevestimento salutis et indumento iustitiae circumdedit me, quasi sponsumdecoratum corona et quasi sponsam ornata<m> monilibus suis. Sicut enim terra 520profert germen suum et sicut hortus semen suum germinat, sic dominus deusgerminat iustitiam et laudem coram universis gentibus.11r

Eos autem A solo Domino IUDICANDos aut removendos et non ab aliis esse24dicebat, quia sui sunt et non alterius. Et quis est, qui ALterius iudicet SERVUM?Nam si ista non patiuntur homines, nec deus deorum et dominus dominantium 525haec ullatenus patitur. Unde et prophetas sibi testes esse dicebat, per quosdominus loquitur dicens: Ecce excoxi te, sed non quasi argentum, elegi te in

491 tua] add. over line V. 497 erunt … caelo] add. in marg. V. 498 quaecumque] corr. from quodcumqueV. 504 linguam] corr. to lingua V. 512 earum] corr. from eorum V. rubore] corr. from roboreV. 519 vestimento] corr. from vestimentum V. 520 ornatam] ornata V. 522 laudem] corr. fromlaudem|laudem V.

497 – 501 Amen … eorum: Matth. 18, 18–20. 502 – 508 Expavit … peccatis: Iustinian., Edictum rect. fid.(SCHWARTZ/AMELOTTI, Drei dogmatische Schriften p. 165 [107] l. 12–19). See also below, Ps.-Clem. I, J3

†27.6. 502 – 503 Expavit … dominus: cfr Ier. 2, 12, 504 – 505 linguam … extollentem: cfr Ps. 74, 6, 505 Inpone … seram: cfr Ecclus. 28, 28, 505 – 506 cessa … deum: cfr Ps. 74, 6, 507 – 508 Sic … peccatis: 1. Cor. 8, 12 510 – 522 Vos … gentibus: Isai. 61, 6–11. 523 – 524 Eos … servum: cfr Form. Ps.Episcopi a deo. 524 quis … servum: cfr Rom. 14, 4. 525 deus … dominantium: Deut. 10,17. 527 – 531 Ecce … simul: Isai. 48, 10–13.


camino paupertatis, propter me, faciam, ut non blasphemer, et gloriam meamalteri non dabo. Audi me, Iacob et Israhel, quem ego voco. Ego ipse, ego primuset ego novissimus, manus quoque mea fundavit terram et dextera mea mensa est530caelos. Ego vocabo eos, et stabunt simul. Me insulae expectabunt et brachiummeum sustinebunt. Salus autem mea in sempiternum erit et iustitia mea nondeficiet. Audite me, qui scitis iustum populum, lex mea in corde eorum. Nolitetimere obprobria hominum, et blasphemias eorum, ne metuatis. Sicut enimvestimentum, sic comedet eos vermis, et sicut lanam, sic devorabit eos tinea.535Salus autem mea in sempiternum erit et iustitia mea in generationegenerationum. Et iterum: Abscondita est via mea a domino, et a deo meoiudicium meum transivit. Numquid nescis aut non audisti? Deus sempiternus,dominus, qui creavit terminos terrae, non deficiet neque laborabit, nec estinvestigatio sapientiae eius. Qui dat lasso virtutem et his, qui non sunt,540fortitudinem et robur multiplicat. Deficient pueri et laborabunt, et iuvenes ininfirmitate cadent. Qui autem sperant in domino, mutabunt fortitudinem,assument pennas sicut aquilae, current et non laborabunt, ambulabunt et nondeficient. Transeant ad me insulae, et gentes mutent fortitudinem, accedant ettunc loquantur, simul ad iudicium propinquemus.545

Hos autem, qui eos vexant aut amovere vel damnare nituntur, ipsum dominum 25per prophetam damnare et usque ad satisfactionem eorum et ecclesiae damnatosesse docebat, ubi ait: Talia elegerunt in viis suis, et in abominationibus suisanima eorum delectata est, unde et ego eligam illusiones eorum et damnationemadducam eis, quia locutus sum eis et non audierunt feceruntque malum in oculis550meis, et, quae nolui, elegerunt. Audite verbum domini, qui tremitis ad verbumeius. Dixerunt fratres vestri odientes vos et abicientes propter nomen meum:Glorificetur dominus, et videbimur in laetitia vestra, ipsi autem confundentur.Non enim laborabunt frustra in conturbatione praesules mei, quia semenbenedictionum domini est. Antequam clament, ego exaudiam, et adhuc illis555loquentibus ego audiam.

Ad glorificandum se et divina mandata seminanda et evangelizanda eos 26dominus elegit, et non, ut prohibeantur aut perturbentur, AIebat, quoniam, QUI eoslaedit, eum ledit, CUIUS LEGATIONE FUNGUNTUR. Praedicare eos assidue etmandata domini sine intermissione annuntiare rogabat. Opera eorum bona coram560hominibus monstrare et conscientiam bonam coram deo habere insinuabat.Omnes principes terrae et cunctos homines eis oboedire et CAPita sua submittereeorumque adiutores existere praecipiebat, ut omnes pariter fideles et cooperatoreslegis dei monstrarentur, ne de eis dicatur: Confundentur et erubescent omnes, quipugnant adversum te, et erunt, quasi non sint, et peribunt viri, qui contradicunt565tibi. Quaeres eos et non invenies viros rebelles tuos. Erunt, quasi non sint, etveluti consumptio hominis bellantis adversum te.

535 vermis] corr. from vermes V. tinea] corr. from detinea V. 551 tremitis] corr. from tremetis V.

531 – 537 Me … generationum: Isai. 51, 5, 6, 7–8, 533 populum is a variant of (among others) the AlcuinBible. 537 – 545 Abscondita … propinquemus: Isai. 40, 27–41, 1. 548 – 553 elegerunt … confundentur:Isai. 66, 3–5. 554 – 556 Non … audiam: Isai. 65, 23, 24. 558 – 559 aiebat … funguntur: cfr Form. Ps.Cuius vice funguntur, as well as Luc. 10, 16 and 2. Cor. 5, 20. 559 – 560 Praedicare … rogabat: cfr Marc.16, 15; Marc. 13, 10; also Matth. 24, 14; Matth. 28, 19. 561 conscientiam bonam: cfr 1. Tim. 1,5. 562 – 563 Omnes … praecipiebat: cfr Form. Ps. Quibus omnis. 564 – 567 Confundentur … te: Isai. 41,11–12, 567 hominis bellantis is a variant of (among others) the Alcuin Bible.


Omnes ergo, qui eis contraeunt, ita damnatos et infames usque ad27satisfactionem monstrabat, et nisi converterentur, a liminibus ecclesiae alienosesse praecipiebat. Homicidiorum vero tria genera esse dicebat et poenam eorum 570parilem fore docebat. Sicut enim homicidas interfectores fratrum, ita etDETRActores eorum eosque odientes HOMICIDAs ESse manifestabat, quia et, quioccidit, et, qui odit fratrem suum, et, QUI DETRAHIT, pariter HOMICIDAe ESsemonstrantur.

Omnes enim a carnalibus desideriis, quae militant adversus animam, abstinere 57528et bonam eorum conversationem ac innocentem omnibus monstrare rogabat. Excorde enim cunctos attentius invicem diligere insinuabat et veram fraternitateminter se habere docebat.

Cotidiana enim illius praedicatio inter cetera divina haec erat mandata, quam in29eius exemplum etiam tibi, frater carissime, significare curavi. Bonorum, inquit, 580operum inter cetera semina ac negotia sunt, quantum unusquisque sapit et potesttotis intimi cordis, ut praelibatum est, visceribus deum diligere et proximum velutseipsum. Abnegare seipsum sibi, ut Iesum Christum dominum nostrum sequatur,et nihil eius amori praeponere, veritatem corde et ore proferre debere et totamspem suam semper deo committere instruebat, actus vitae suae omni hora 585custodire et in omni loco deum se respicere firmiter scire, cogitationes malascordi suo advenientes mox ad Christum allidere et sacerdotibus dominimanifestare, os suum a malo vel pravo eloquio custodire et verba vana aut11vmendacia non loqui, quia os, quod mentitur, occidit animam, verba divinalibenter audire et sacerdotibus suis obtemperare atque oboedientes esse docebat. 590Praedicationi et orationi ac lectioni frequenter incumbere et aelemosynas verasperficere, desideria carnis non perficere, sed propriam frangere voluntatem, bonialiquid in se, cum viderit, deo applicet, non sibi, et malum a se factum cognoscatet sibi reputet. Multum loqui non amare, sed custodire labia sua, ne dolum autmalum loquatur, diem iudicii timere, gehennam expavescere et vitam aeternam 595omni concupiscentia desiderare, non occidere, non adulterare, non furtumfacere, non rem proximi concupiscere, non falsum testimonium dicere, sed omneshomines honorare, corpus custodire, vanas et caducas non amplecti delicias,ieiunium et vigilias sanctas amare, pauperes recreare, nudos vestire, mortuossepelire et dilige<nter> eorum exequias peragere, pro eisque orare et elemosynas 600dare, dolentes consolari et suis bonis refovere et a malis actibus se alienumfacere; non esse superbum, non vinolentum nec multum edacem, nonsomnolentum, non pigrum, non murmuratorem nec detractorem, quia, qui

570 Homicidiorum … genera] in marg.: De tribus generibus homicidiorum V. 573 et2 … detrahit] add. inmarg. V. 575 carnalibus desideriis] over erasure V. 579 Cotidiana … praedicatio] in marg.: De cotidianapraedicatione sancti petri V. 590 audire] corr. from audite V. 600 diligenter] so codd.; diligere V.

568 – 574 Omnes … monstrantur: Ben. Lev. I, 322, end : Nam si quis detrahit alium hominem, sicuthomicida reputabitur: quid erit de illis, qui sacerdotes detrahunt, quoniam et ipsi semetipsos occidunt,et audientes interimunt? Qui his sanctis monitis rebelles vel inoboedientes extiterint, sciant se aliminibus sanctae ecclesiae fore alienos. On 571 – 574 Sicut enim ... monstrantur cfr also 1. Ioh. 3, 15and Form. Ps. Qui detrahit. 575 – 576 a … conversationem: 1. Petr. 2, 11–12. 576 – 578 Ex … habere: 1. Petr. 1, 22. 580 – 613 Bonorum … diligere: Ben. Reg., c. IV, tit., 1, 2, 10, 21, 28, 41, 48–51,53, 55, 61, 56, 59, 60, 42–43, 52, 44–46, 3–8, 11–20, 34–40, 22–27, 29–33, 64–65, 69, 66–68, 73–74,70–71 (HANSLIK, CSEL 75 p. 29–34). 582 – 583 proximum … seipsum1: cfr Matth. 22, 39; Luc. 10,27; 589 os … animam: Sap. 1, 11. 592 desideria … perficere2: cfr Gal. 5, 16. 594 – 595 custodire … loquatur: cfr 1. Petr. 3, 10. 596 – 597 non1 … dicere: cfr Exod. 20, 13–16, Deut. 5,17–20. 602 – 603 non1 … pigrum: cfr 1. Tim. 3, 3; Tit. 1, 7.


detrahit, non solum se, sed multos alios occidit, iram non perficere neciracundiae tempus reservare, dolum in corde non tenere nec pacem falsam dare,605caritatem non derelinquere, nec iurare, ne forte periurium, quod absit, fiat,malum pro malo non reddere, nec iniuriam facere, sed factam pacienter sufferre,inimicos diligere, maledicentes se non remaledicere, sed magis benedicere etpersecutionem pro iustitia sustinere, castitatem amare, et nullum odio habere,quia, qui odit fratrem suum, homicida est, elationem fugere, zelum malum non610habere, invidiam non exercere, nec contentionem amare, cum discordantibusante solis occasum in pacem redire, et de dei misericordia numquam desperare,seniores venerari et iuniores diligere, episcopos sacerdotes suos ac cunctosreliquos ecclesiae ministros atque omnem plebem sibi commissam verba etmandata divina instruere et amarehosque omnes eorum episcopos tota animi615virtute diligere ut oculos suos, quia oculi sunt illorum, eorum praeceptis inomnibus oboedire, etiam si ipsi aliter, quod absit, agant, memores scilicet illiusdominici praecepti: Quae dicunt, facite, quae autem faciunt, facere nolite.

Ipsi autem episcopi, si exorbitaverint, ab istis non sunt repraehendendi vel 30arguendi, sed portandi, nisi in fide erraverint. Hi ergo super hos sunt, non illi620super istos, quoniam MAIOR A MINORE Nec argui nec IUDICARI POTEST. Nullus seextollat erga doctores ac magistros suos, quia discipulus super magistrum necesse debet nec potest.

Nullus velit dici sanctus, antequam sit, sed prius sit, quod verius dicatur. 31Praecepta domini doctorumque ac magistrorum factis cotidie adimplere et in625Christi nomine pro inimicis orare oportet. Obaedientia enim et humiliatio, quaemagistris agitur, domino exhibetur.

Timor domini delectabitur et cor dabit laetitiam et gaudium in longitudinem 32dierum. Timenti domino bene erit in extremis et in die defunctionis suaebenedicetur. Vae dissolutis corde, qui non credunt deo et resistunt mandatis eius630et inOBOEDIENTES ac CONTUMaces sunt his, qui eius LEGATIONE FUNGUNTUR, etideo non proteguntur ab eo. Vae his, qui perdiderunt sustinentiam, quidereliquerunt vias rectas et diverterunt in vias pravas, et quid facient, cuminspicere coeperit dominus? Qui timent dominum, inquirent, quae beneplacitasunt illi, et qui diligunt eum, replebuntur lege ipsius. Qui timent dominum,635praeparabunt corda sua et in conspectu illius sanctificabunt animas suas. Quitiment dominum, custodiunt mandata illius et pacientiam habebunt usque adinspectionem illius dicentes: Si paenitentiam non egerimus, incidemus in manus

612 misericordia] corr. from misericordiam. 619 exorbitaverint] corr. from orbitaverint. 628 domini] add.in marg. V. cor] add. over line V. 632 proteguntur] corr. from protegantur V. 638 inspectionem] corr.from in conspectionem V.

610 qui … est: 1. Ioh. 3, 15. 611 – 612 cum … redire: Eph. 4, 26. 615 – 616 amarehosque … illorum: cfrZach. 2, 8. 615 – 616 tota … diligere: cfr Marc. 12, 30. 616 – 617 eorum … oboedire: cfr Ben. Reg.IV, 61 (HANSLIK, CSEL 75 p. 33). 618 Quae … nolite: cfr Matth. 23, 3. 619 – 620 Ipsi … arguendi:cfr Isid., Sent. III, 39, 6 (CAZIER, CC 111 p. 282 l. 36–37); cfr Aachen a. 816, I, 31 (WERMINGHOFF,MGH Conc. II, 1 p. 353 l. 13–15), cfr Anacl., J3 †17, c. 39; Calixt., J3 †160, c. 3; Fab., J3 †192,c. 23. 621 maior … potest: cfr Form. Ps. Maior a minore und oben 428. 622 – 623 discipulus … esse: cfr Matth. 10, 24; Luc. 6, 40. 624 – 626 Nullus … oportet: cfr Ben. Reg. IV, 62–63, 72 (HANSLIK,CSEL 75 p. 33–34): here expanded with the mandate to obey doctores andmagistri. 628 – 630 Timor … benedicetur: Ecclus. 1, 12–13, 628 longitudinem is a variant of (amongothers) the Alcuin Bible. 630 – 640 Vae … est: Ecclus. 2, 15–17, 19–23: 633 diverterunt, 634 dominus,636 praeparabunt, 640 est are variants of (among others) the Alcuin Bible (darin: 631 legationefunguntur: cfr 2. Cor. 5, 20). 630 – 631 et … funguntur: cfr Form. Ps. Cuius vice funguntur.


dei et non in manus hominum, secundum enim magnitudinem illius, sic etmisericordia ipsius cum ips<o> est. 640

Venite, inquit, filii, audite me, timorem domini docebo vos. Currite, dum lumen33vitae habetis, ne tenebrae mortis vos conpraehendant. Omnis, qui vult vitam etcupit videre dies bonos, prohibeat linguam suam a malo, et labia eius, neloquantur dolum, divertat a malo et faciat bonum, inquirat pacem et persequatuream, quia oculi domini super iustos et aures eius in preces eorum, vultus autem 645domini super facientes mala, ut perdat de terra memoriam eorum.

Propterea nolite fieri sicut equus et mulus, in quibus non est intellectus, sed34laetamini in domino et exultate, iusti, et gloriamini, omnes recti corde, quia multiveniunt ab oriente et occidente dicente domino ac a septentrione atque meridie, etrecumbent cum Abraham et Isaac et Iacob. Propter quod deprecor te, frater 65012rcarissime, ut doceas attentius hunc praedicationis ordinem et absolutionum dies,ut salventur animae hominum, quae occulta dei virtute, quem debeant diligere,priusquam doceantur, agnoscant. Operum vero ratio arbitrio uniuscuiusquepermittitur, et hoc ipsorum est proprium desiderium vero habere erga doctoremveritatis, hoc a patre caelesti donatum est, sed salus in eo est, ut voluntatem eius, 655cuius amorem et desiderium deo largiente conceperis, facias, ne dicatur illesermo eius ad nos, quem idem dixit: Quid autem dicitis me: domine, domine, etnon facitis, quae dico? Est ergo proprii muneris, ut sit unusquisque, proutdominus noster dederit, perfectus in ecclesia mittensque semina divina, ut denobis non praedictus sermo, sed ille dicatur, quem alibi dominus dixit noster: 660Ideo, inquit, omnis scriba doctus in regno caelorum similis est hominipatrifamilias, qui profert de thesauro suo nova et vetera.

Nullus ergo, inquit, inpediat ordinem aut locum occupet irrationabiliter, vel35temporum permutet vices, sed primo, quae sit iustitia eius, quae voluntasrequiramus, ut bonis operibus ac dei gratia repleamur. Deus enim his, qui recte 665sentiunt et bona agunt, praesto est, quoniam his manifestat se ipsum. Nam si quisvelit, antequam actus suos emendet, de his requirere, quae non potest invenire,stulta et inefficax erit huiuscemodi inquisitio. Tempus enim breve est, et iudiciumgestorum causa agitur, non quaestionum. Ideoque ante omnia hoc quaeramus,quid nos aut qualiter agere oporteat, ut aeternam vitam consequi mereamur. 670Nam si exiguum hoc vitae tempus per inanes occupemus et inutiles quaestiones,inanes sine dubio et vacui ab operibus bonis pergemus ad deum, ubi iudiciumoperum nostrorum fiet. Unaquaeque etenim res suum tempus habet et locum.Operum hic locus, hoc tempus est, meritorum saeculum futurum.

640 ipso] ipsa V. 644 divertat] corr. from divertet V. 651 absolutionum] corr. from absolutionemV. 653 ratio] corr. from oratio et V. 658 facitis] corr. from dicitis V. muneris] corr. from ?V. 666 manifestat] corr. from manifestatur V.

641 Venite … vos: Ps. 33, 12. 641 – 642 dum … conpraehendant: Ioh. 12, 35. 642 – 646 qui … mala:1. Petr. 3, 10–12; cfr Ps. 33, 13–17. 646 ut … eorum: Ps. 33, 17. 647 – 648 nolite … corde: Ps. 31,9, 11. 648 – 653 multi … agnoscant: Clem. I, Rec. IV, 4, 3–4 (REHM/STRECKER, GCS p. 148l. 8–14). 648 – 650 multi … Iacob: cfr Matth. 8, 11, Luc. 13, 29. 653 – 658 Operum … muneris:Clem. I, Rec. IV, 5, 3–5 (REHM/STRECKER, GCS p. 148 l. 23–p. 149 l. 1). 657 – 658 Quid … dico: Luc.6, 46; 657 me has been normalised according to the Vulgate; Rec. IV, 5, 4 has mihi. 658 – 662 ut … vetera: cfr Clem. I, Rec. IV, 5, 8–9 (REHM/STRECKER, GCS p. 149 l. 11–14). 661 – 662 Ideo … vetera:Matth. 13, 52; the citation is expanded from the Vulgate; Rec. IV, 5, 9 has only 662 qui profert ...vetera. 663 – 666 Nullus … ipsum: cfr Clem. I., Rec. II, 21, 3–4 (REHM/STRECKER, GCS p. 64a

l. 20–25, 27–29). 665 – 666 Deus … ipsum: cfr Rom. 1, 19–20. 666 – 674 Nam … futurum: Clem. I.,Rec. II, 20, 4–21, 2 (REHM/STRECKER, GCS p. 64a l. 1–20). 674 Operum … futurum: cfr Eccles. 3, 1.


Curratur igitur per viam mandatorum domini, et ab eorum praeceptorum675 36domini institutis et spiritus sancti doctrina non recedatur. Quapropterpraeparanda sunt corda nostra ac corpora et sanctae mandatorum eiussuorumque episcoporum atque praedicatorum oboedientiae militatura, ut suaegratiae iubeat vobis auxilium ministrare, et fugientes gehennae poenam ad vitamvaleant omnes pervenire aeternam.680

Haec itaque, frater karissime Iacobe, ab ore sancti Petri iubentis accepi, 37tibique, ut optabas, insinuare studui, ut servare omnia inmaculata praecipias, quiaaecclesiastica non oportet neglegenter, sed diligenter expleri negotia. Haec ergoprecepta nemo credat absque sui periculo neglegere vel dissimulare, quia iudiciodei ignis aeterni tormenta sustinebit, qui aecclesiastica decreta neglexerit. Qui685vero te audierit, ut iusserit minister Christi Iesu, gloriam accipiet, qui autem tenon audierit immo loquentem dominum per te, ipse sibi damnationem accipiet.

Currendum ergo et attendendum est nobis omnibus, quod in perpetuum 38expedit, ut Christi passionibus per patientiam participemus atque regni eiusmereamur esse consortes. Amen.690

687 sibi] add. in marg. V.

675 Curratur … domini: cfr Ps. 118, 32. 677 – 680 praeparanda … aeternam: Ben. Reg., praef., 40–42(HANSLIK, CSEL 75 p. 7–8), considerably expanded, particularly at 678 with the exhortation to obey bi-shops. 681 – 686 Haec … accipiet: cfr Clem. I, J3 †27.. 688 – 689 Currendum … expedit: Ben. Reg.,praef., 44 (HANSLIK, CSEL 75 p. 8). 689 – 690 ut … consortes: Ben. Reg., praef., 50 (HANSLIK, CSEL 75p. 10).


ITEM EPISTOLA PRAECEPTORUM SANCTI CLEMENTIS PAPAE MISSAIACOBO FRATRI DOMINI.

CLEMENS ROMANAE AECCLEsiae praesul Iacobo carissimo1Hierosolimorum episcopo.

Quoniam sicut a beato Petro apostolo accepimus omnium apostolorum patre, 5qui claves regni caelestis accepit, aequaliter tenere debemus de sacramentis,quae geruntur in sanctis, te ex ordine nos decet instruere. Tribus enim gradibuscommissa sunt sacramenta divinorum secretorum, id est presbytero, diacono etministro, qui cum timore et tremore clericorum reliquias corporis dominicidebent custodire fragmentorum, ne qua putredo in sacrario inveniatur, ne cum 10neglegenter agitur, portioni corporis domini gravis inferatur iniuria. Communioenim corporis domini nostri Iesu Christi, si neglegenter erogetur, et presbyterminora non curet admonere officia, gravi anathemate digna humiliationis plagaferiatur. Certe tanta in altario holochausta offerantur, quanta populo sufficeredebeant. Quod si remanserint, in crastina non reserventur, sed cum timore et 15tremore clericorum et diligentia consumantur. Qui autem residua corporisdomini, quae in sacrario relicta sunt, consumunt, non statim ad communesaccipiendos cybos conveniant, ne putent sanctae portioni commisceri cybum, quiper aqualiculos digestus in secessum funditur. Si igitur mane dominica portioeditur, usque ad sextam ieiunent ministri, qui eam consumpserint, et si tertia vel 20quarta hora acceperint, ieiunent usque ad vesperum. Sic secreta sanctificationeaeterna custodienda sunt sacramenta. De vasis sane sacris ita gerendum est:12valtaris palla, cathedra, candelabrum et velum, si fuerint vetustate consumpta,incendio dentur, quoniam non licet ea, quae in sanctuario fuerint, male tractari,sed incendio universa tradantur. Cineres quoque eorum in baptisterio inferantur, 25ubi nullus transitum habeat, aut in pariete aut in fossis pavimentorum iactentur,ne introeuntium pedibus inquinentur. Nemo per ignorantiam clericus pallamortuum credat obvolvendum, aut diaconus scapulas operire velit, quae fuit inaltare aut certe, quae data est in mensam domini. Qui haec fecerit vel leviterquasi nihil et neglegenter habuerit divina ministeria, diaconus triennio sexque 30mensibus a dominico alienus erit altari gravi percussus anathemate. Quod siclericum presbyter non commonuerit, decem annis et quinque mensibusexcommunicatus sit, propter quod de dominicis sacramentis subiecta sibi noncommonuerit ministeria, et postea cum grandi humilitate matri reconcilieturecclesiae. Pallas vero et vela, quae in sanctuario sordidata fuerint ministerio, 35diaconi cum humilibus ministris intra sacrarium lavet non eicientes foras asecretario velamina dominicae mensae, ne forte pulvis dominici corporis maledecidat, a sindone foris abluto, et erit haec operanti peccatum, idcirco intrasacrarium ministris praecipimus haec sancta cum diligentia custodire. Sanepelvis nova comparetur, et praeter haec nihil aliud tangat. Sed non ipsa pelvis 40

6 accepit] corr. from accipit V. 8 divinorum] corr. from divinarum V. 11 – 12 gravis … domini] add. inmarg. V. 18 commisceri] corr. from commiscere V. 19 aqualiculos] in marg.: ventriculosV. digestus] corr. from degestus V. 24 tractari] corr. from tractati V. 31 anathemate] in marg.: Gl.perditione V. 35 Pallas] in marg.: Gl. vestis superior V. 39 sacrarium] corr. from sacriumV. 40 pelvis1] in marg.: pelvis, vas ad pedes lavandos V.

3 – 10 Clemens … inveniatur: Clem. I, J3 †27 (MIGNE PL 56 col. 893). 5 – 6 sicut … accepit: cfr Matth.16, 18–19. 10 – 14 ne2 … feriatur: cfr Clem. I, J3 †27 (MIGNE PL 56 col. 893). 14 – 62 Certe … sola:ibid. (col. 893–895). 27 – 29 Nemo … domini: cfr Clermont, c. 3 (DE CLERCQ, CC 148A p. 106 l. 31–32);Auxerre, c. 12, 13 (DE CLERCQ, CC 148A p. 267 l. 40–43).


velis apponatur lavandis, quae ad dominici altaris cultum pertinent; palle altarissolae in ea laventur. De velis autem ianuarum cura sit ostiariis ex admonitionemaiorum, ne quis neglegens aut ignarus ad velum ianuae domus domini manusincondite tergat, sed statim coercitus discat omnis homo, quia velum domusdomini sanctum est. Praecipimus etiam, ne cum extero ecclesiae sive laico de45fragmentis oblationum domini ponatur ad mensam. Unde scis tu, qui passimsacrarii panes indignis impendis, unde nosti, si a mulieribus mundi sunt? Hinc etDavid ab Abimelech sacerdote interrogatus, cum panes sibi ad comedendumposceret, si mundus esset a muliere, cum se mundum ante triduum profiteretur,panes propositionis manducavit. Ad dominica autem mysteria tales eligantur, qui50ante ordinationem coniuges suas noverint. Quod si post ordinationem ministrocontigerit proprium invadere cubile uxoris, sacrarii non intret limina, necsacrificii portitor fiat, nec altare contingat, nec ab offerentibus holochaustioblationem suscipiat, nec ad dominici corporis portionem accedat, nec aquamsacerdotibus porrigat ad manus, sed ostia forinsecus claudat, minora gerat55officia, urceum sane calicem ad salutare non sufferat. Si forte quispiam presbytersive diaconus sacrarii sindonem vel velum subtracta vendiderit, Iudae similisaestimabitur Scariothis. Qui propter cupiditatem fecerit hoc opus, noverit sesupradicti Iudae suscepturum poenam. Clericus vero solus ad feminaetabernaculum non accedat nec properet neque sine maioris natu principis60iussione.

Nec presbyter solus cum sola femina fabulas misceat, nec archidiaconus aut 2diaconus sub pretextu humilitatis officii frequentet domicilia matronarum autforte per clericos aut domesticos eius matronae mandent secretim aliquid. Sicognitum fuerit, et ille deponatur et illa a liminibus arceatur ecclesiae. Sed si forte65aliqua intercessio fuerit, episcopo suggeratur. Et si talis est, ad quam debeat ire,pro interventu ipse pergat. Sin autem, de latere suo dirigat, cum duobus aut tribus,qui hoc debeant sanare. Sane ad visitandam mulierem infirmam nullus clericusingrediatur, nisi cum duobus aut tribus.

Nemo tamen cum extranea habitet femina, nisi soror aut proxima fuerit, et hoc70 3cum magna sollicitudine fiat. Non ignoramus malitias satanae. Universa haeccum mansuetudine ecclesiastica complenda sunt ministeria. Negotium enim deinon decet neglegenter expleri. Iterum atque iterum de fragmentis domini corporisdemandamus. Calicem vero ad perferendum sanguinem domini praeparatum cumtota ministerii munditia minister praeparet, ne non bene lotus calix diacono75peccatum fiat offerenti, ita cum omni honestate cuncta, quae supra exposuimus,oportet impleri. Tales ad ministerium eligantur clerici, qui digne possintdominica sacramenta tractare. Melius est enim domini sacerdoti paucos habereministros, qui possint digne opus dei exercere, quam multos inutiles, qui onusgrave ordinatori adducant. A principio epistolae usque hunc locum de80

48 ab] over erasure V. 50 propositionis] corr. from propositiones V. 57 sindonem] in marg.: Gl.velamen lineum feminarum V. 67 suo] corr. from suae V. 74 Calicem vero] in marg.: Ut sit calixdomini mundus, ne minister incurrat peccatum V. 80 – 81 A … intuendi] in marg.: Gl. V.

47 – 50 Hinc … manducavit: cfr 1. Reg. 21. 62 – 69 Nec … ingrediatur cfr Conc. Afr., c. 5 (Dion.-Hadr.) /Reg. eccl. Carth. exc., c. 38 (PITHOU, Codex Canonum 21687, p. 144b; MUNIER, CC 149 p. 184 l. 84–92).See also Ben. Lev. III, 28 (SCHMITZ, libIII.pdf p. 8 l. 4–10). 70 – 85 Nemo … clericorum1: Clem. I, J3 †27(MIGNE PL 56 col. 895). 70 – 71 Nemo … fiat: A widely repeated prohibition: e.g. Carthago III, c. 17;Carthago IV, c. 46 (MUNIER, CC 149 p. 332f. l. 120–127, p. 348 l. 226f.); Agde, c. 10 (IDEM, CC 148 p. 199f.l. 152–159). 71 Non … satanae: cfr 2. Cor. 2, 11.


sacramentis delegavit bene intuendi, ubi non murium stercora inter fragmenta13rdominicae portionis appareant, neque putrida per neglegentiam remaneantclericorum, et convenientes, qui accipere sibi medicinam desiderant, putrida,cum viderint, magis cum ridiculo et fastidio videantur accipere et in peccatummagis decidant per neglegentiam clericorum. Quapropter nemo clericorum ultra 85haec dissimulet aut neglegere ullatenus audeat, sed libenter, quae iussa sunt,expleat, et sacramenta divina nequaquam neglegenter contrectet.

Ideoque tam iuvenes quam senes de his et de omni conversatione sua ac4conversione et paenitentia valde esse sollicitos satisque agere, ut haec condigneagant, et de reliquo ornent tam clerici quam saeculares animas suas ornamentis 90dignissimis, dogmatibus scilicet veritatis, decore pudicitiae, splendore iustitiae,candore pietatis, aliisque omnibus, quibus comptam decet esse rationabilemmentem. Tum praeterea declinare a consortiis inhonestis et infidelibus etsocietates habere fidelium atque illos frequentare conventus, in quibus depudicitia, de iustitia, de pietate tractatur. Orare semper deum ex toto corde et ab 95ipso petere, quae decet, ipsi gratias agere, veram penitudinem gererepraeteritorum gestorum, aliquantulum etiam, si possibile est, per misericordiaspauperum iuvare paenitentiam. Per haec enim facilior venia dabitur et indulgenticitius indulgebitur. Quod si provectioris aetatis sit is, qui ad paenitentiam venit,eo magis gratias agere debet deo, quod, postquam fractus est omnis impetus 100concupiscentiae carnalis, scientia veritatis accepta nulla ei imminet pugnacertaminis, per quam insurgentes adversus animam reprimat corporis voluptates.Superest ergo ei in agnitione veritatis et misericordiae operibus exerceri, utafferat fructus dignos paenitentiae nec putet, quia in temporis longitudinedocumentum conversionis ostenditur et non in devotionis ac propositi firmitate. 105Deo enim manifestae sunt mentes, qui non temporum rationem colligit, sedanimorum. Ipse enim probat, si, quis agnita veritatis praedicatione non distulitneque tempus neglegendo consumpsit, sed statim et, si dici potest, eodemmomento praeterita perhorrescens futurorum desiderium coepit et in amoremregni caelestis exarsit. Propter quod nemo vestrum ultra dissimulet nec retro 110respiciat, sed ad evangelium regni dei libenter accedat. Non dicat pauper, quia,cum dives factus fuero, tunc convertar. Non requirit a te deus pecuniam, sedanimum misericordem et piam mentem. Neque dives conversionem suam differatpro sollicitudine saeculari, dum cogitat, quomodo dispenset abundantiamfrugum. Neque dicat intra semetipsum: Quid faciam? Ubi recondam fructus 115meos? Neque dicat animae suae: Habes multa bona reposita in annos multos,aepulare et laetare. Nam dicetur ei: Stulte, hac nocte aufertur abs te anima tua,et quae parasti, cuius erunt? Itaque festinet ad paenitentiam omnis aetas, omnissexus omnisque conditio, ut vitam consequatur aeternam. Iuvenes quidem in eograti sint, quod in ipso impetu desideriorum cervices suas iugo subiciunt 120disciplinae. Senes et ipsi laudabiles, quia multi temporis consuetudinem, in quamale praeventi sunt, pro dei timore commutant. Nemo ergo differat, nemocunctetur. Quae enim causa cunctandi est ad bene agendum?

106 mentes] over erasure V. 117 hac] corr. from ac V. 120 sint] corr. from sunt V. 121 Senes] corr.from sanes V. 123 cunctetur] corr. from conctetur V.

88 – 123 Ideoque … agendum: Clem. I, Rec. X, 43, 3–46, 1 (REHM/STRECKER, GCS p. 354 l. 8–p. 355 l. 20). 88 – 93 Ideoque … mentem: Also in Ps.-Clem. I., J3 †30. 104 afferat … paenitentiae: cfr Matth. 3, 8;Luc. 3, 8. 115 – 116 Quid … meos: cfr Luc. 12, 17. 116 – 117 Habes … laetare: Luc. 12,19. 117 – 118 Stulte … erunt: Luc. 12, 20.


Animus male sibi conscius, dum videtur sibi nullam poenam pati, credit, quia 5non iudicet deus, cum abuti patientia dei et non intellegere parcentis125benignitatem iam sit magna dampnatio. Unde scriptum est: Maledictus omnis,qui opus dei neglegenter agit. Quapropter pastoralis ordinis est infatigabiliterrevocare, quicquid ad correctionem populorum, immo magis filiorum spiritalium,quantum est fas, intellegere, cognoverit pertinere, et non, quod absit, cum suopericulo alienae spei, per solam neglegentiam facere detrimentum, sed quod ad130generalis salutis spectat conpendium, salubri necesse est providere tractatu.Homini religioso parum esse debet inimicitias aliorum non exercere vel augeremale loquendo, nisi eas etiam extinguere bene loquendo studuerit. Ecce orisnostri bucina ad aures omnium personamus, neque se deinceps excusabit nonmonitum; quicquid sequi debeat, tam verbis quam litteris edocetur.135

Qualis autem condempnatio et qualis imminet maledictio eis, qui in patres 6peccant, divina nos docet scriptura. Si enim Cham filius Noe, cum vidisset nudumsuum patrem, quoniam non cooperuit patris corporalis nuditatem, sed egressusnuntiavit eum fratribus, et illi vestimento eam cooperuerunt, ipse quidem Cham et 13villi, qui ex eo nati sunt, sub maledicto facti sunt, qui autem cooperuerunt,140magnam benedictionem meruerunt. Multo magis isti maiore et ampliorecondempnatione digni sunt, qui patribus obviare aut contra eos insurgere nitunturaut INIURIAM VEL CONTUMELIAM eis inferre moliuntur, quoniam, QUI his resistit,deo resistit, et qui eis INIURIAM VEL CONTUMELIAM facit, deo, CUIUS LEGATIONEFUNGUNTUR, facit. Expavit caelum super hoc et horruit amplius vehementer, dicit145dominus: O intolerabilem malignitatem, o linguam loquentem iniquitatem contradeum et mentem in altitudinem cornu extollentem! Et iterum: Inpone, homo, tuaelinguae ostium et seram. Cessa cornu in altitudinem extollens et loquens adversusdeum iniquitatem et proximum tuum. Quousque insultas patienti Christo etfratribus?150

Haec nos familiarius docebat et haec nobis publice praedictus magister et 7instructor atque ordinator noster princeps apostolorum Petrus in ecclesiapraedicabat exemplum dans, ut et nos similiter faciamus. Humiliamini, inquit, inconspectu domini, et exaltabit vos. Nolite detrahere alterutrum, quoniam, quidetrahit fratri, aut, qui iudicat fratrem suum, detrahit legi et iudicat legem. Qui155autem iudicat legem non est factor legis, sed iudex, unus est enim legislator etiudex, qui potest perdere et liberare. Tu autem quis es, qui iudicas proximum?

132 religioso] corr. from regio V. 139 – 140 ipse … cooperuerunt] add. in marg. V. 140 cooperuerunt]coop- over erasure V. 142 condempnatione] corr. from condemptione V. 151 publice] corr. frompublice V.

124 – 126 Animus … dampnatio: Prosp. Aquit., Sent., s. 138 (GASTALDO, CC 68A p. 288). 126 – 127 Male-dictus … agit: cfr Ier. 48, 10. 127 – 131 pastoralis … tractatu: Ep. episc. prov. Turon. ad pleb. (DE CLERCQ,CC 148A p. 197 l. 1–6); 127 pastoralis replaces pontificalis in the source. 132 – 133 Homini … studuerit:Prosp. Aquit., Sent., s. 180 (GASTALDO, CC 68A p. 299). Also in Ps.-Calixt., J3 †160. 133 – 135 Ecce … edocetur: Ep. episc. prov. Turon. ad pleb. (DE CLERCQ, CC 148A p. 197 l. 15–17). 136 – 142 Qualis … sunt:Iustinian., Edictum rect. fid. (SCHWARTZ/AMELOTTI, Drei dogmatische Schriften p. 159 [101]l. 17–23). 142 – 145 qui … facit: cfr Form. Ps. Cuius vice funguntur. 145 – 149 Expavit … Christo:Iustinian., Rect. fid. conf., XIII (SCHWARTZ, Abh. München NF 18 p. 107 l. 12–17). Also in Ps.-Clem. I, J3

†26.22. 145 – 146 Expavit … dominus: cfr Ier. 2, 12. 146 – 147 linguam … extollentem: cfr Ps. 74,6. 147 – 148 Inpone … seram: cfr Ecclus. 28, 28. 148 – 149 Cessa … deum: cfr Ps. 74, 6. 153 exemp-lum … faciamus: cfr Ioh. 13, 15. 153 – 157 Humiliamini … proximum: Iac. 4, 10–12.


Non oportet, praecepit, nos iudicare in invicem, sed magis auxilium ferre. Vaeerit, inquit, his, qui fratres tribulant, et eis, qui eos persecuntur. Vos autem,quanto amplius tribulamini, tanto purgatiores atque beatiores efficiemini, si 160tamen ipsa tribulatio patienter fuerit subportata. Quod etiam ipse nos dominusdocuit: Beati, qui persecutionem patiuntur propter iustitiam. Et idem: Beati eritis,cum vos oderint homines et persecuti vos fuerint et eiecerint nomen vestrumtamquam malum. Gaudete et exultate, quoniam merces vestra multa est in caelo.Unde et ipse ait: Diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima 165tua et ex totis viribus tuis, et proximum tuum sicut te ipsum. Non enim, inquit,diligit recte deum, qui fratrem insequitur, nec diligit proximum, qui ei detrahit,vel qui illum accusat, quia, QUOD SIBI quis FIERI NON VULT, hoc ALTERI NullatenusFACere debet. Discite, inquit, filii mei, sapientiam et tenetote fidem rectam etamplectimini caritatem, ut non excidatis. Data est enim vobis a domino potestas 170et virtus ab altissimo, qui interrogabit opera vestra et cogitationes scrutabiturvestras. Qui autem custodierint iustitiam, iuste iudicabuntur et, qui crediderintiusta, invenient, quid respondeant.

Semper cavetote quae praecepit, ne aliquando peccato consentiamus et8praetermittamus praecepta dei nostri. Ecclesias per congrua et utilia facite loca, 175quae divinis precibus sacrare oportet et in singulis sacerdotes divinis orationibusdeo dicatos poni, quos ab omnibus venerari oportet et non a quoquam gravari.

Semper vitate mala, et pro animabus vestris ne confundamini dicere verum.9Mendacia fugite et veritatem corde proferte, quoniam multos iam supplantavitsuspicio. Caritatem semper diligite et fratres adiuvate. Erunt enim, quasi non sint, 180et peribunt viri, qui contradicunt vobis. Unde et dominus ait: Qui vos audit, meaudit, et qui vos spernit, me spernit, et qui me spernit, spernit eum, qui me misit.Et idem: Qui enim non est adversum vos, pro vobis est. Quisquis enim potumdederit vobis calicem aquae in nomine meo, quia Christi estis, amen dico vobis,non perdet mercedem suam. Et qui scandalizaverit unum ex pusillis credentibus 185in me, bonum est ei magis, si circumdaretur mola asinaria collo eius et in maremitteretur. Et si scandalizaverit te manus tua, abscide illam, bonum est tibidebilem introire in vitam, quam duas manus habentem ire in gehennam, igneminexstinguibilem, ubi vermis eorum non moritur, et ignis non exstinguitur. Et sipes tuus te scandalizat, amputa illum, bonum est tibi claudum introire in vitam 190aeternam, quam duos pedes habentem mitti in gehennam ignis inextinguibilis, ubivermis eorum non moritur et ignis non extinguitur. Quod si oculus tuusscandalizat te, eice eum, bonum est tibi luscum introire in regnum dei, quam duosoculos habentem mitti in gehennam ignis, ubi vermis eorum non moritur, utsupra. Omnis enim igne salietur et omnis victima salietur. Bonum est sal, quod, si 195sal insulsum fuerit, in quo illud salietis? Habete in vobis sal et pacem habete inter

158 praecepit] corr. to non praecepit V. 160 quanto] corr. from quanti V. 173 invenient] corr. frominventiant V. 174 quae] add. over line V. 179 supplantavit] corr. from supplicavit V. 186 ei] corr.from enim V.

158 Non … ferre: cfr Matth. 7, 1; Luc. 6, 37; Rom. 14, 13. 158 – 161 Vae … subportata: cfr 2. Thess. 1,6–7; Ps. 118, 157; Matth. 5, 10; 1. Petr. 3, 14. Also Ps.-Alex. I, J3 †49; Ps.-Felix I, J3 †290. 162 Beati1 … iustitiam: Matth. 5, 10. 162 – 164 Beati2 … caelo: Luc. 6, 22–23; 164 est is a variant of (among others) theAlcuin Bible. 165 – 166 Diliges … ipsum: Marc. 12, 30, 31. 166 – 168 Non … accusat: cfr 1. Ioh. 2,10–11; 3, 14–15; 4, 20. 168 – 169 quia … debet: cfr Form. Ps. Quod sibi non vult. 169 – 170 Discite … excidatis: cfr Sap. 6, 10. 170 – 173 Data … respondeant: Sap. 6, 4, 11. 178 Semper … verum: cfr Ecclus.4, 23–24. 179 – 180 quoniam … suspicio: cfr Ecclus. 3, 26. 180 – 181 Erunt … contradicunt: Isai. 41,11. 181 – 182 Qui … misit: Luc. 10, 16. 183 – 197 Qui … vos: Marc. 9, 39–49.


vos, quia, quisquis vestrum recte docuerit et iuste vixerit, habebit gloriam. Quiautem secus egerit, indubitanter poenam sustinebit, ideo bona agere vos semperoportet, ut bravium aeternae vitae percipiatis.

His ergo bene parete sententiis, ne quis haec praecepta minime credat200 10implenda et iudicio dei ignis aeterni tormenta sustineat, quia aecclesiastici operis 14rsacra neglexerit. Haec igitur, frater Iacobe, de ore sancti Petri iubentis audivi. Siquis haec precepta non integra custodierit, sit anathema usque ad adventumdomini nostri Iesu Christi. Haec praecepta a sancto Petro apostolo accepi et tibi,karissime frater, insinuare curavi, ut servare omnia praecipias sine macula. Si205quis vero audierit te, utilis erit minister Christi Iesu. Qui autem non audierit te,immo loquentem deum per te, ipse sibi dampnationem accipiet.

Omnipotens deus, carissime, sua te protectione custodiat, atque ad caelestis 11remunerationem patriae multiplici animarum fructu perducat.

Deus te iterum iterumque incolumem custodiat, reverentissime frater. Amen.210 12EXPLICIT.

198 secus] in marg.: aliter V.

199 bravium … percipiatis: cfr Philipp. 3, 14. 200 – 202 His … audivi: Clem. I, J3 †27 (MIGNE PL 56col. 895). 202 – 207 Si … dampnationem: Clem. I., J3 †27 (MIGNE PL 56 Sp. 895f.). 208 – 209 Omnipo-tens … perducat: Gregory I, Reg. ep. IX, 228, J3 2875 (NORBERG, CC 140A p. 804f. l. 64–66). 210 Deus … frater: Gregory III, J3 3853 (TANGL, MGH Epp. sel. I p. 74 l. 7f.: n. 45).


ITEM EPISTOLA GENERALIS CLEMENTIS PAPAE OMNIBUS TAMMAIORIS QUAM INFERIORIS ORDINIS CLERICIS AC CUNCTISFIDELIBUS SCRIPTA.

CLEMENS URBIS ROMAE episcopus omnibus coepiscopis, presbyteris,1diaconibus ac reliquis clericis, et cunctis principibus, maioribus, minoribus 5omnibusque generaliter fidelibus benedictio claritas et gloria in gratia dei, quaedata est nobis in Christo Iesu domino nostro.

Urget nos, fratres, multus amor vester et religiosa invitat devotio, quia2debitores sumus, ut quaedam vobis scribamus. Vobis ergo, qui sacerdotio dominifruimini et in speculo estis positi, plus scire oportet, ut subditos vobis populos 10pleniter docere possitis eisque ad regna caelorum ducatum praebere dominoannuente valeatis. Unde et ipsa per se veritas ait: Vobis datum est nossemysterium regni dei, ceteris autem in parabolis et reliqua. Propter quodconsilium do unicuique vestrum constanter docere verba divina, et discentibuslibenter accommodare aurem verbo dei. Vestrum enim, quia LEGATIONE domini 15FUNGimini, est docere populos, eorum vero est vobis obedire ut deo. Si autemvobis episcopis non oboedierint omnes presbyteri, diaconi ac subdiaconi et reliquiclerici cuncti omnesque principes tam maioris ordinis quam et inferioris atquereliqui populi, tribus et linguae non obtemperaverint, non solum infames, sed etextorres a regno dei et consortio fidelium ac liminibus sanctae dei ecclesiae alieni 20erunt. Nam vestrum est eos instruere, eorum est vobis oboedire ut deo, CUIUSLEGATIONE FUNGIMini DICENTE DOMINO: QUI VOS AUDIT, ME AUDIT, ET QUI VOSSPERNIT, ME SPERNIT, et qui vos recipit, me recipit, et qui me recipit, recipit eum,qui me misit. Nihil enim iniustius vel inhonestius est quam filios patribus rebellesaut clericos vel laicos doctoribus seu discipulos magistris inoboedientes vel 25protervos existere. Novimus enim primum hominem per inoboedientiamcecidisse, idcirco omnes hoc vitium summopere cavere monemus. Et quiadominus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam, dominus noster mittensnos vice sua in loco apostolorum ad praedicandum praecepit nobis docere omnesomnesque nobis fideliter oboedientes ut ipso existere, quoniam nec aliter terra 30

2 MAIORIS] corr. from MARIS V. 24 iniustius] corr. from iniustitius V. inhonestius] corr. fromhonestius V. 30 ipso] over line: vel (ips)i V. aliter] corr. from alter V.

4 – 7 Clemens … nostro: cfr Gregory II, J3 3705 (TANGL, MGH Epp. sel. 1 p. 30l. 1–5). 6 – 7 benedictio … nostro: cfr Apoc. 7, 12. 8 – 9 Urget … scribamus: cfr Clem. I., Rec. IV, 6, 1(REHM/STRECKER, GCS p. 149 l. 15–16). 10 et … positi cfr Coel. I, J3 821, pr. (GONZÄLEZ, Epistolaedecretales p. 46; Vat. lat. 1341, fol. 159ra). Also Ps.-Alex. I, J3 †50, Ps.-Ant., J3 †187, Ps.-Fab. I, J3 †192,Ps.-Athan. to Felix II . 11 – 12 eisque … valeatis: cfr Paris a. 829, c. 12 (WERMINGHOFF, MGH Conc. II, 2p. 618 l. 36f.). 12 – 13 Vobis … parabolis: Luc. 8, 10. 13 – 15 Propter … dei: cfr Clem. I, Rec. V, 8, 2(REHM/STRECKER, GCS p. 169 l. 11f.). 15 – 16 Vestrum … obedire: cfr ibid. VI, 2, 4 (p. 188 l. 6f.):Vestrum ergo est praebere ei obedientiam ... ; and below 21 – 22. 15 – 16 quia … fungimini: cfr Form.Ps. Cuius vice funguntur (stated more fully below at 21 – 23) and 2. Cor. 5, 20. 19 populi … linguae:Dan. 3, 4. 21 Nam … deo: cfr above, 15 – 16. 21 – 23 cuius … spernit2: Form. Ps. Cuius vicefunguntur (see also 15 – 16), with 2. Cor. 5, 20 and Luc. 10, 16. 23 – 24 qui1 … misit: Matth. 10,40. 24 – 26 Nihil … existere: cfr Clem. I, Rec. II, 18, 2–3 (REHM/STRECKER, GCS p. 62 l. 3–9): the generaldiscussion of obedience is here specified to address clerici and laici. 26 – 27 Novimus … cecidisse cfrGen. 3. The same phrase recurs in an anonymous letter in the so-called Regula interpolata of Chrodegang,c. 81 (BERTRAM, Chrodegang Rules p. 223: see also, at slightly greater remove, Ben. Lev. III, 155):Siquidem et primum hominem per inobaedientiam cecidisse legimus. On the source problem see SECKEL,NA 39 (1914) p. 384; and WERMINGHOFF, NA 27 (1902), p. 646f., 651. 27 – 28 quia … gratiam: 1. Petr. 5,5. 28 – 29 dominus2 … omnes: Clem. I, Rec. II, 33, 3 (REHM/STRECKER, GCS p. 71l. 9f.). 29 – 30 docere … existere: cfr ibid. (l. 10–11); Matth. 28, 19–20. 30 – 35 quoniam … pariet: cfribid. VI, 2, 2–4 (p. 188 l. 1–8).


pariet fructus suos, nisi culta receperit semen et irrigata germinaverit et pariat,quae est paritura. Sic et omnis homo, qui libenter non receperit verbum dei,illudque in corde suo germinare non siverit ac minime crediderit doctoribusque etepiscopis suis non benivolus, sed rebellis atque inoboediens extiterit, fructum nongerminabit nec pariet, sed similis est arbori illi, de qua dominus ait: Omnis arbor,35quae non facit fructum bonum, excidetur et in ignem mittetur.

Primus enim pontifex Aaron chrismate compositionis perunctus princeps 3populi fuit et tamquam rex primitias et tributum per capita accepit a populo, etiudicandi populos sorte suscepta de mundis inmundisque iudicabat. Sed si aliusex ipso unguento perunctus est, virtute inde concepta etiam ipse rex aut propheta40aut pontifex fiebat. Quod si temporalis gratia ab hominibus composita tantumpotuit, intellegite iam, quantum sit illud unguentum, quod a deo de virgulto vitaeprolatum est, cum hoc, quod ab hominibus factum est, tam eximias inter hominesconferat dignitates. Quid enim in praesenti saeculo propheta gloriosius, pontificeclarius, rege sublimius?45

Omnis enim pontifex sacra chrisma perunctus et in civitate constitutus, 4scripturis eruditus, carus et pretiosus hominibus oppido esse debet. Quem quasiChristi locum tenentem honorare omnes debent eique servire et oboedientes adsalutem suam fideliter existere scientes, quod sive honor sive iniuria, quae eidefertur, in Christo redundat et a Christo in deum. Audire ergo eum attentius50oportet et ab ipso suscipere doctrinam fidei, monita autem vitae a presbyterisinquirere, a diaconibus vero ordinem disciplinae. Propter quod deprecor vos, 14vconservos et adiutores meos, ut discatis attentius animarum curam gerere et proomnibus stare, maxime tamen pro his, qui in cultu divino laborant. Ecclesiarumomnium curam habetote servisque earum adiutorium praebete, viduarum55religiosam curam gerite, pupillos enixius liberate, pauperibus misericordiamfacite, iuvenes pudicitiam docete et, ut breviter totum dicam, alterutrum vos, inquibus res poposcerit, sustentate. Deum colite, qui creavit caelum et terram, etChristo credite. Invicem vos diligite et misericordes estote in omnes. Non verbosolo, sed opere et rebus replete caritatem. Agite pro viribus, conservi dilectissimi,60quia bonum est, ut unusquisque vestrum, secundum quod potest, prositaccedentibus ad fidem religionis nostrae. Et ideo non vos pigeat secundumsapientiam, quae vobis per dei providentiam collata est, instruere ignaros etdocere. Desiderium ergo habere omnes erga doctorem veritatis eumque ut oculossuos amare oportet, quia et ipsum populum sibi commissum ceu proprios filios65amare et docere condecet. Hoc enim a patre caelesti donatum est, sed salus in eoest, ut voluntatem eius, cuius amorem et desiderium deo largiente conceperint,faciant.

Si quis ergo fidelis voluerit existere et desiderat baptizari, exutus prioribus 5malis de reliquo pro bonis actibus haeres bonorum caelestium ex gestis propriis70

33 siverit] corr. from sinuerit V. 39 populos] corr. from populo V. 44 conferat] corr. from conferantV. 55 servisque] corr. from servorumque V. 64 ut] add. over line V. 66 caelesti] corr. from caelestis V.

35 – 36 Omnis … mittetur: Matth. 7, 19. 37 – 45 Primus … sublimius: Clem. I, Rec. I, 46, 2–5(REHM/STRECKER, GCS p. 35 l. 3–14); and Exod. 29, 7; Lev. 8, 2, 10; Ecclus. 49, 1. 47 – 52 Quem … disci-plinae: ibid., III, 66, 6–7 (p. 140 l. 23–p. 141 l. 1). 55 – 60 viduarum … caritatem: ibid., III, 66, 8–9 (p. 141l. 1–6). 60 – 64 conservi … docere: ibid., VIII, 37, 2 (p. 240 l. 11–15). 64 – 68 Desiderium … faciant:ibid., IV, 5, 3–4 (p. 148 l. 25–27). Ps.-Clem. I., J3 †26.34 appropriates the same passage. 69 – 77 Si … sanctis: ibid., III, 67, 1–4 (p. 141 l. 8–17); at 71 sacerdotium suum replaces Zacchaeum in the source.


fiat. Accedat autem, qui vult, ad sacerdotium suum, et ipsi det nomen suum atqueab eo audiat mysteria regni caelorum, ieiuniis frequentibus operam impendat acsemetipsum in omnibus probet, ut tribus mensibus iam consummando in die festopossit baptizari. Baptizatur autem unusquisque in aquis perennibus, nominetrinae beatitudinis invocato super se, perunctus primo oleo per orationem 75sanctificato, ut ita demum per haec consecratus possit percipere locum cumsanctis.

Nullus enim propter obprobrium senectutis vel nobilitatem generis aut6iuventutis a parvulis et minus eruditis, si quid forte est utilitatis aut salutis,inquirere neglegat. Qui enim rebelliter <vivit> et discere atque agere bona 80recusat, magis diaboli quam Christi membrum esse ostenditur et potius infidelisquam fidelis monstratur. Quomodo ergo non omnibus hoc amabile est cunctisqueexoptatum, ut, quae ignorat, discat, et, quae didicerit, doceat? Certissimumnamque est, quod neque amicitia neque propinquitas generis neque regnisublimitas homini debet esse preciosior veritate, quia nihil est preciosius anima. 85

Dominus autem creator omnium ex initio ad imaginem suam hominem fecit,7eique dominationem terrae marisque et aeris ipsius dedit veritatemque inquirerepraecepit, sicut et verus nobis propheta enarravit et ipsa rerum ratio docet. Solusenim homo est rationabilis, et consequens est, ut ratio inrationabilibusdominetur. Hic enim ab initio, cum adhuc iustus esset, cunctis viris et omni 90fragilitate superior erat, ubi autem peccavit et factus est servus peccati, simul etfragilitati efficitur obnoxius. Quod idcirco scriptum est, ut sciant homines, quia,sicut ex impietate passibiles facti sunt, ita per pietatem possunt esse impassibiles,et non solum impassibiles, verum et parva in deum fide aliorum passionescurantes. Ita enim verus ipse propheta promisit dicens: Amen dico vobis, si 95habueritis fidem sicut granum synapis, dicetis monti huic: Transi hinc, ettransibit. Huius vocis etiam vos ipsi documenta caepistis, etiam facta quaedamper magistros nos<tros>, ipsos videlicet apostolos, non ignoratis, quia adstantibusnobis eorum meritis demones cum passionibus, quas hominibus invexerant,transierunt et fugati sunt. Quia ergo alii quidem homines patiuntur, alii patientes 100sanant, causa sine dubio vel patiendi vel curandi noscenda est. Quae non aliaesse quam patientibus quidem infidelitatis, curantibus vero fidei demonstratur.Infidelitas enim, dum non credit futurum dei iudicium, peccandi licentiampraebet, peccatum vero hominem passionibus obnoxium facit. Fides autemfuturum esse dei iudicium credens continet homines a peccato. Non peccantes 105vero non solum liberi sunt a demonibus et passionibus, verum et aliorumdemones et passiones fugare possunt. Ex his ergo hominibus colligitur, quodorigo totius mali ab ignorantia descendat, et ipsa sit malorum omnium mater,quae incuria quidem et ignavia gignitur. Neglegentia vero alitur et augetur atquein sensibus hominum radicatur, dum amatur, quam, si quis forte doceat 110effugandam, velut antiquis et haereditariis sedibus moleste et indignanter

71 sacerdotium] over line: vel (sacerdo)tem V. 74 nomine] corr. from nomina V. 84 namque] namque**V. 85 preciosius] est follows exp. V. 90 viris] over line: vel vivis V. 92 obnoxius] in marg.: debitorV. 92 – 93 quia sicut] corr. from quasi V. 98 nostros] codd.; nos V. 108 omnium mater] corr. from materomnium V.

78 – 80 obprobrium … vivit: ibid., I, 67, 1 (p. 45 l. 28–p. 46 l. 1); at 80 rebelliter is rationabiliter in thesoruce. 80 – 82 et … monstratur: cfr 1. Ioh. 3, 10. 82 – 85 Quomodo … anima: Clem. I, Rec. I, 67, 1–2(REHM/STRECKER, GCS p. 46 l. 1–5). 86 – 97 Dominus … caepistis: ibid., V, 2, 1–5 (p. 166 l. 11–p. 167l. 4). 95 – 97 Amen … transibit: Matth. 17, 19. 98 – 215 adstantibus … servies: Clem. I, Rec. V, 2, 5–13, 3(REHM/STRECKER, GCS p. 167 l. 4–p. 171 l. 24).


avellitur. Et ideo paululum laborandum nobis est, et indignantes ignorantiae 15rpraesumptionis scientiae ratione recensemus, in his praecipue, qui in aliquibusminus rectis opinionibus praeventi sunt, per quas quasi sub specie alicuiusscientiae ignorantia in his vehementius radicata est. Nihil enim gravius quam, si115id, quod ignorat quis, scire se credat et defendat verum esse, quod falsum est.Quod tale est, quale si quis ebrius, sobrium se tamen et ipse putet et dici a ceterisvelit. Ita sunt ergo et hi ignorantes, quod verum est, speciem tamen alicuiusscientiae tenent et mala quasi bona gerunt atque ad perniciem quasi ad salutemfestinant. Propter quod ante omnia properandum est ad agnitionem veritatis, ut120possimus quasi lumine nobis inde succenso errorum tenebras depellere. Grandeenim malum est, ut diximus, ignorantia, sed quia substantiam non habet, facile abhis, qui studiosi sunt, effugatur. Non enim aliud est ignorantia, nisi nonagnovisse, quod expedit, ubi autem cognoveris, perit ignorantia. Quaeri ergomagnopere debet veritatis agnitio, quam nemo alius assignare potest nisi verus125propheta. Haec enim via est vitam volentibus ingredi et sunt operum bonorumpergentibus ad civitatem salutis. Si quis sane audiens sermonem veri prophaetevelit recipere aut nolit et amplecti onus eius, id est mandata vitae, habet in suapotestate, liberi enim sumus arbitrii. Nam si hoc esset, ut audientes, eum iam nonhaberent in potestate aliud facere, quam audierant, vis erat quaedam naturae,130per quam liberum non esset ad aliam migrare sententiam, aut si rursus exaudientibus nullus omnino reciperet, et hoc naturae vis erat, quae unum aliquidfieri cogeret et alteri parti non daret locum. Nunc autem, quia liberum est animo,in quam velit partem, declinare iudicium suum, et quam probaverit eligere viam,constat evidenter inesse hominibus arbitrii libertatem. Igitur, priusquam audiat135quis, quod ei expedit, certum est, quia ignoret, et ignorans vult et desiderat, quodnon expedit, agere, propter quod pro hoc non iudicatur. Cum vero audieritcausas erroris sui et rationem veritatis acceperit, tunc si permanserit in hiserroribus, quibus dudum fuerat praeventus, recte iam vocabitur ad iudiciumdaturus paenas, quia vitae huius spatium, quod ad bene vivendum accepit, in140ludibriis consumpserit errorum. Qui vero audiens libenter accipit et gratulaturbonorum sibi doctrinam fuisse delatam, requirat intentius et discere non desinat,usquequo cognoscat, si est vere aliud secundum, in quo bonis praemiapraeparata sunt, et cum certus de hoc fuerit, gratias agat deo, quod sibi veritatislumen ostenderit. De cetero dirigat actus suos in omnibus operibus bonis,145quorum sibi in futuro mercedem certus est praeparatam demirans per omnia etstupens ceterorum hominum errores, et quod ante oculos positam veritatem nemovidebat. Ipse tamen gaudens super divitiis sapientiae, quas invenit, insatiabiliterhis perfruatur et exercitio bonorum operum delectetur festinans ad saeculumfuturum mundo corde et pura conscientia pervenire, ubi etiam videre deum regem150omnium possit. His autem omnibus carere nos et fraudari sola facit ignorantia.Dum enim ignorant homines, quantum boni habeat scientia, ignorantiae malumde se non patiuntur excludi. Nesciunt enim, quanta sit in horum permutationediversitas. Propter quod consilium do unicuique discentium libenter praebereaurem verbo dei et cum amore veritatis audire, quae dicimus, ut mens optimo155semine suscepto per bonos actus laetos adferat fructus. Nam <si me> docente ea,quae ad salutem pertinent, recipere quis abnuit et animo pravis opinionibus

116 falsum] corr. from ? V. 118 hi] hi* V. 119 gerunt] corr. from gerant V. 141 accipit] corr. fromaccepit V. 155 audire] corr. from audite V. 156 si me] codd., sine V.

148 divitiis sapientiae: cfr Rom. 11, 33.


occupato obsistere nititur, non ex nobis, sed ex semetipso habebit pereundicausam. Debet enim iusto iudicio examinare, quae dicimus, et intellegere, quiaverba loquimur veritatis, ut cognitis his, quae sunt, ut sunt, et in bonis actibus 160dirigens viam suam regni caelorum possit particeps inveniri subiciens sibi carnisdesideria et dominus eorum factus, ut ita demum etiam ipse fiat dominatorisomnium iocunda possessio. Nam qui permanet in malo et servus est mali, nonpotest effici portio boni, donec permanet in malo, quia ab initio, ut ante iamdiximus, duo regna statuit deus et potestatem dedit unicuique hominum, ut illius 165regni fiat portio, cui se ad oboediendum ipse subiecerit. Et quia definitum estapud deum non posse unum hominem utriusque regni esse servum, omni studiodate operam in boni regis aulam ac iura concurrere. Propter hoc denique veruspropheta, cum esset praesens nobiscum et quosdam ex divitibus neglegentes ergadei cultum videret, huius rei ita aperuit veritatem: Nemo potest, inquit, duobus 170dominis servire, et non potestis deo servire et mammonae, mammona patria15veorum voce divitias vocans.

Hic ergo verus propheta, qui in Iudea nobis apparuit, ut audistis, qui stanspublice sola iussione faciebat caecos videre, surdos audire, fugabat demones,aegris sanitatem reddebat et mortuis vitam. Cumque nihil ei esset impossibile, 175etiam cogitationes hominum pervidebat, quod nulli esset possibile nisi soli deo.Hic annuntiabat regnum dei, cui nos de omnibus, quae dicebat, tamquam veroprophetae credidimus firmitatem fidei nostrae non solum ex verbis eius, sed exoperibus assumentes, quia dicta legis, quae ante multas generationes depraesentia eius exposuerant, in ipso consignantur, et imaginem gestorum Mosei 180et ante ipsum patriarchae Iacob ipsius per omnia typum ferebant. Tempus quoqueadventus eius, hoc est ipsum, in quo venerat, praedictum ab his constat, et superomnia, quod esset a gentibus exspectandus sacris litteris compraehensum est,quae in eo pariter universa completa sunt. Quod autem Iudeorum prophetapraedixit eum a gentibus expectandum, supra modum in eo fidem veram firmat. Si 185enim dixisset a Iudeis expectandum, non aliquid eximium prophetasse videretur,quod a contribuli populo et a propria gente speraretur is, cuius adventus adsalutem mundi fuerat repromissus. Videtur enim magis consequens ratio esse, uthoc fieret, quam magnificentia prophetalis. Nunc autem cum prophetae dicantomnem illam spem, quae de salute mundi repromittitur, et novitatem regni, quae 190instruenda per Christum est, atque omnia, quae de eo i<n>dicantur, ad gentesesse transferenda, iam non secundum consequentiam rerum, sed incredibiliquodam vaticinatos eventu, magnificentia prophetica confirmatur. Iudei namqueex initio affore aliquando hunc virum, per quem cuncta reparentur, verissimatraditione susceperant, et cotidie meditantes ac prospicientes, quando eius fieret 195adventus, ubi adesse viderunt et signa ac prodigia, sicut de eo adscriptum fueratadimplentem, invidia excecati agnoscere nequiverunt praesentem, in cuius spelaetabantur absentes. Intellexerunt tamen sancti apostoli, qui a deo electi sunt, etnos, qui post ab eis electi sumus. Hoc autem providentia dei factum est, ut agnitioboni huius etiam gentibus traderetur, et hi, qui numquam de eo audierant nec a 200prophetis didicerant, agnoscerent eum, illi vero, qui cotidianis meditationibusevanuerant, ignorarent. Ecce enim per vos nunc, qui praesentes estis, etdesideratis audire doctrinam fidei eius et agnoscere, quis et quomodo et qualis sit

165 statuit] *satuit V. 191 indicantur] Eton, Coll. Lib. 97, Sankt-Gallen 670 (with source); iudicanturV. 198 laetabantur] corr. from laetabuntur V.

170 – 171 Nemo … mammonae: Matth. 6, 24, 182 – 188 et … repromissus: cfr Gen. 49, 10.


eius adventus, prophetica veritas adimpletur. Hoc est enim, quod praedixerantprophetae, quia a vobis quaerendus esset, qui de eo numquam audistis. Et ideo205videntes in vobis ipsis prophetica dicta compleri, huic uni recte creditis huncrecte expectatis, de hoc recte inquiritis, ut non solum expectetis eum, sed ethaereditatem regni eius credentes consequamini, secundum quod ipse dixit, quiaunusquisque illius sit servus, cui se ipse subiecerit. Propterea ergo vigilate etdominum deumque nostrum vobis conscribite dominum, qui et caeli ac terrae210dominus est, et ad ipsius vos imaginem ac similitudinem reformate, sicut ipseverus propheta docet dicens: Estote boni et misericordes, sicut et pater vestercaelestis misericors est, qui oriri facit solem suum super bonos et malos et pluitsuper iustos et iniustos. Hunc ergo imitamini et hunc timete, et sicut mandatumdatur hominibus: Dominum deum tuum timebis et ipsi soli servies.215

Infidelibus quidem dormit dominus et absens habetur his, a quibus esse non 8creditur, et mandatis eius non oboediunt, atque ob id illis videtur quasi dormiredominus, quia pro peccatis suis non exaudiuntur. Quapropter cunctis fidelibus etsummopere omnibus PRESBYTERIs ET DIACONIbus ac reliquis clericis attendendumest, UT NIHIL absque EPISCOPi proprii licentia AGANT. Non utique missas sine eius220iussu quisque presbyterorum in sua parrochia agat, non baptizet nec quisquamabsque eius permissu faciat. Similiter et reliqui populi, maiores scilicet etminores, per eius licentiam, quicquid agendum est, agant, nec sine eius permissua sua parrochia abscedant, vel in ea adventantes morari praesumant. Animae veroeorum ei creditae sunt, ideo omnia eius consilio agere debent et eo inconsulto225nihil.

Quicumque enim oboediunt episcopis suis, videntur quidem aliquid gratiae 9conferre deo, qui autem eis non obediunt, indubitanter rei et reprobi existunt.Porro ipsi a deo donum summi muneris consequuntur, qui iustitiae et praeceptieius semitas incedentes suis doctoribus, qui recte episcopi intelleguntur, libenter230oboediunt. De quibus et beatus Petrus, instructor et ordinator noster et princeps 16rapostolorum, manifeste cunctos audientes instruebat dicens: Videntur mihi, quiloquuntur verbum veritatis et qui illuminant animas hominum, similes esse radiissolis, qui, ut processerint et apparuerint mundo, caelari ultra aut occultarinullatenus possunt, dum <non tam> videntur ab hominibus, quam videre235omnibus praestant. Unde et bene ipsa per se veritas ad veritatis praecones ait:Vos estis lux mundi, et non potest civitas abscondi supra montem posita, nequeaccendunt lucernam et ponunt eam sub modio, sed super candelabrum, utomnibus luceat, qui in domo sunt. Si quis ergo his oboedierit, deo, ut dictum est,

205 qui … eo] corr. from quid eo V. 229 et praecepti] add. in marg. V. 235 non tam] codd.; portam V.

205 quia … audistis: cfr Isai. 65, 1, 208 – 209 quia … subiecerit: cfr Matth. 6, 24; Ioh. 8, 34; Rom. 6,16. 212 – 213 Estote … est: Luc. 6, 36. 213 – 214 qui … iniustos: Matth. 5, 45. 215 Dominum … ser-vies: Deut. 6, 13; Matth. 4, 10. 216 – 218 Infidelibus … dominus: Clem. I, Rec. VIII, 62, 4 (REHM/STRE-CKER, GCS p. 256 l. 22–23). 219 – 220 omnibus … agant: cfr Form. Ps. Sine conscientia episcoporum, hereexpanded to include at the reliqui clerici. 220 – 222 Non … faciat: cfr Concilium Vernense a. 755, c. 8(BORETIUS, MGH Capit. I p. 34 l. 42–p. 35 l. 2), cited by Lull, ep. 110 (TANGL, MGH Epp. sel. 1 p. 327 l.11–15). 223 quicquid … agant: cfr Aug., De correptione et gratia II, 4 (MIGNE PL 44 col. 918); also ex-cerpted by Florus, Sententiae beati Augustini de praedestinatione (MIGNE PL 116 col. 128). 224 – 225 Ani-mae … sunt: Can. Apost., c. 41 (Dion.-Hadr.; TURNER, EOMIA I, 1 S. 28b l. 3f.). 227 – 230 Quicumque … incedentes: Clem. I, Rec. II, 20, 1 (REHM/STRECKER, GCS p. 63 l. 17–19), retouched to address the episco-pate. Also below 239 – 240. 232 – 239 Videntur … sunt: ibid., VIII, 4, 1–2 (p. 219 l. 1–8). 237 – 239 Vos … sunt: Matth. 6, 14–15. 239 – 240 Si … offert: cfr Clem. I, Rec. II, 20, 1 (REHM/STRECKER, GCS p. 63l. 17–19), and above 227 – 229.


magnum munus offert. Qui autem his restiterit AUT INOBOEDIENS EXTITERIT, non 240his, sed domino salvatori nostro, CUIUS LEGATIONE FUNGUNTUR, resistit.

Propter quod primum est omnium iustitiam dei regnumque eius inquirere et10suis iussionibus obtemperare: iustitiam quidem, ut recte agere doceamus; regnumvero, ut, quae sit merces posita laboris et patientiae, noverimus, in quo est bonisquidem aeternorum bonorum remuneratio, his autem, qui contra voluntatem eius 245egerunt, pro uniuscuiusque gestis poenarum digna restitutio. Hic ergo, hoc est inpraesenti vita, positos oportet vos agnoscere voluntatem dei, ubi et agendi etsacrificandi est locus, quoniam in aliis locis sacrificare et missas caelebrare nonlicet nisi in his, in quibus episcopus proprius iusserit aut ab episcopo regulariterordinato tenentem videlicet civitatem consecratus fuerit. Aliter enim non sunt 250haec agenda nec rite caelebranda docente nos novo et veteri testamento. Haecapostoli a domino acceperunt et nobis tradiderunt, haec nos docemus vobisque etomnibus absque repraehensione tenere et docere, quibus agendum est,mandamus.

Unaquaeque etenim res suum tempus habet et locum. Operum hic locus est, 25511tempus vero est meritorum saeculum futurum. Ne ergo impediamur ordinemlocorum ac temporum permutantes, primo quae sit dei iustitia requiramus, vitamquam iter acturi habundanti viatico bonis operibus repleamur, quo possimus adregnum dei tamquam ad urbem maximam pervenire. Deus enim his, qui rectesentiunt, per ipsa opera mundi, quae fecit, manifestus est, ipsius creaturae suae 260utens testimonio, et ideo cum de deo dubitatio esse non debeat, de sola nunc eiusiustitia requiramus et regno.

Idcirco persuadeo primum iustitiam eius esse requirendam, ut per hanc iter12agentes et in via positi veritatis verum prophetam invenire possimus, nonvelocitate pedum, sed bonorum operum velocitate currentes, ut ipso duce usi 265nullum viae huius patiamur errorem. Si enim ipsum sequentes ingredimeruerimus illam, quo pervenire cupimus, civitatem, omnia iam, de quibusquaeritur, oculis videbimus tamquam heredes omnium facti. Intellegite itaquevi[t]am esse hunc vitae nostrae cursum, viatores eos, qui nos instruunt vel bonaopera gerunt, portam vero prophetam, de quo dicimus, urbem <regnum> esse, in 270quo residet omnipotens pater, quem soli videre possunt hi, qui mundo sunt corde.Non ergo vobis difficilis videatur huius itineris labor, quia in fine eius requieserit. Nam et ipse verus propheta ab initio mundi per seculum currens festinat adrequiem. Adest enim vobis omnibus diebus et, si quando necesse est, apparet etcorrigit nos, ut obtemperantes sibi ad vitam perducat aeternam. 275

240 restiterit] corr. from resisterit V. 260 est] add. over line V. 262 regno] corr. from regnaV. 269 vitam] viam Vat. Ottob. lat. 93 (with source); vitam V. 270 regnum] codd., om. V.

240 Qui … extiterit: Form. Ps. Contumax aut superbus. 240 – 241 non … resistit: Form. Ps. Cuius vicefunguntur. 242 – 248 Propter … locus: Clem. I, Rec. II, 20, 2–3 (REHM/STRECKER, GCS p. 63l. 19–26). 242 Propter … inquirere: Matth. 6, 33. 248 – 251 quoniam … testamento: cfr Paris a. 829,III, c. 73 (VI) (WERMINGHOFF, MGH Conc. II, 2 p. 672 l. 16–25). Slightly more distant is Relatioepiscoprum, c. 46 (BORETIUS, MGH Capit. II p. 41 l. 36 –p. 42 l. 2), which informs Ben. Lev. III, 431a 255 – 262 Unaquaeque … regno: Clem. I, Rec. II, 21, 2–4 (REHM/STRECKER, GCS p. 64b l. 17–p. 65l. 2). 255 – 256 Unaquaeque … futurum: Also Ps.-Clem. I, J3 †26.35. 255 Unaquaeque … locum: cfrEccles. 3, 1. 259 – 260 Deus … est: cfr Rom. 1, 19. 263 – 275 persuadeo … aeternam: Clem. I., Rec. II,22, 1–5 (REHM/STRECKER, GCS p. 65 l. 11–24). 271 mundo … corde: cfr Matth. 5, 8. 274 Adest … diebus: cfr Matth. 28, 20.


De his autem, qui neglegunt viam suae salutis et adhuc non bene fideles et 13praeceptis eius suorumque pontificum iussionibus inoboedientes vel contumaceseis exsistunt, dominus noster Iesus Christus mittens discipulos suos praecepitnobis dicens: Ut in quamcumque civitatem aut domum introierimus, dicamus:Pax huic domui. Et si quidem, inquit, fuerit ibi filius pacis, veniat super eum pax280vestra, si vero non fuerit, pax vestra ad vos revertetur. Exeuntes autem de domovel de civitate illa etiam pulverem, quae adhaeserit pedibus nostris, excutiamussuper eos. Tolerabilius erit terrae Sodomorum et Gomorreorum in die iudiciiquam illi civitati vel domui. Quod utique ita demum fieri praecepit, si prius incivitate vel domo veritatis sermo praedicetur, ex quo vel recipientes veritatis285fidem filii pacis et filii dei fiant, vel non recipientes arguantur quasi inimici paciset dei. Ita ergo et nos magistri instituta sectantes pacem primo proponimusauditoribus, ut absque ulla perturbatione possit via salutis agnosci. Quod si quispacis verba non suscipit neque adcquiescit veritati, scimus adversus eum pugnaverbi movere et urguere acrius confutando ignorantiam et redarguendo peccata.290 16vNecessario igitur pacem proponimus, ut, si quis est filius pacis, pax nostra veniatsuper eum, ab eo autem, qui se alienum pacis effecerit, regredietur ad nos paxnostra.

Et si iterum in mandatis habemus, ut venientes ad civitatem discamus prius, 14quis in ea dignus sit, ut apud eum cybum sumamus, quanto magis convenit295noscere, quis qualisve sit is, cui immortalitatis verba credenda sunt? Sollicitienim et valde solliciti esse debemus, ne margaritas nostras mittamus ante porcos.Sed et alias ob causas utile est viri huius me habere notitiam. Si enim sciam, quiain his, de quibus non potest dubitari, quod bona sint, emendatus est etinculpabilis, hoc est si sobrius, si misericors, si iustus, si mitis et humanus, quae300utique bona esse nullus ambigit, tunc consequens videbitur, ut ei, qui obtinetbona virtutum etiam, quod deest fidei et scientiae, conferatur et, in quibusmaculari videtur eius vita, quae est in reliquis probabilis, emendetur. Si vero inhis, quae palam sunt, peccatis involutus permanet inquinatus, non me oportetaliquid de secretioribus et remotis divinae scientiae proloqui, sed magis305protestari et convenire eum, ut peccare desinat et actus suos a vitiis emendet.Quod si ingesserit se et provocaverit minus recte agentem non oporteat audire,prudenter eum debemus eludere. Nam nihil omnino respondere auditorum causae<utile> non videtur, ne forte aestiment nos responsionis penuria declinarecertamen, et fides eorum laedatur, non intellegentia propositi nostri.310

Magna contumelia et grave nobis erit peccatum, si ita desipiamus, ut videamus 15eum, qui idola colit, esse sobrium, nos, qui deum colimus, sobrii esse recusemus.Non hoc sit inter nos, sed magnum habeamus studium, ut si illi, qui errant,homicidium non faciunt, nos ne irascamur quidem. Et si illi adulterium noncommittunt, nos ne concupiscamus quidem alienam mulierem. Si illi amant315proximos suos, nos diligamus etiam inimicos nostros. Si illi mutuo dant his, qui

295 magis] add. in marg. V. 296 is] *is V. 300 humanus] corr. from hamanus V. 309 utile] codd.; om.V. videtur] corr. to videntur V.

278 – 293 dominus … nostra: Clem. I., Rec. II, 30, 2–31, 3 (REHM/STRECKER, GCS p. 69 l. 26–p. 70l. 16). 279 – 284 in … domui: Matth. 10, 12–15; Luc. 10, 5–6. 294 – 310 in … nostri: Clem. I., Rec. II, 3,4–4, 6 (REHM/STRECKER, GCS p. 52 l. 28–p. 53 l. 19). 294 – 295 venientes … sit: cfr Matth. 10, 11; Luc. 10,8 297 ne … porcos: cfr Matth. 7, 6. 311 – 339 si … posita: Clem. I., Rec. VI, 13, 3–14, 5(REHM/STRECKER, GCS p. 195 l. 3–p. 196 l. 5). 313 – 314 ut … quidem: cfr Matth. 5, 22. 314 – 315 Et … mulierem: cfr Matth. 5, 27–28. 315 – 317 Si … speramus: cfr Matth. 5, 42–44; Luc. 6, 27, 34.


habent, unde reddant, nos etiam his demus, a quibus recipere non speramus. Etper omnia nos, quia aeterni saeculi hereditatem speramus, debemus praecellereeos, qui praesens tantum saeculum norunt, scientes, quia, si opera illorum nostrisoperibus collata in die iudicii similia inveniantur ac paria, confusio nobis erit, 320quod aequales invenimur in operibus his, qui propter ignorantiamcondempnantur et nullam spem futuri saeculi habuerunt. Et vere digna confusioest, ubi nihil amplius gessimus ab his, quibus amplius intelleximus. Quod siconfusio nobis erit, aequales his inveniri in operibus bonis, quid erit nobis, siinferiores nos ac deteriores examinatio futura repperiat? Audite ergo, quomodo 325de his nos ipse verus propheta docuerit. Ad eos autem, qui neglegunt audireverba sapientiae, ita ait: Regina austri surget in iudicio cum generatione hac etcondempnabit eam, quia venit a finibus terrae audire sapientiam Salomonis, etecce plus quam Salomon hic, et non audiunt. Ad eos vero, qui de malis actibusgerere paenitentiam detrectabant, ita ait: Viri Ninivitae surgent in iudicio cum 330generatione hac, et condempnabunt eam, quia paenitentiam egerunt inpraedicatione Ionae, et ecce plus quam Iona hic. Videtis ergo, quomodo eos, quierudiebantur ex lege, adductis ad exemplum illis, qui ex gentili ignorantiaveniebant, et ostendens eos nec illis aequales esse, qui in errore positividebantur, ex ipsa tantum comparatione condempnatos. Ex quibus omnibus 335sermo, quem proposuimus, approbatur, ut castimonia, quae aliquatenus etiam abhis, qui in errore sunt positi, custoditur, multo plurius et attentius et per singulasquasque, sicut supra ostendimus, species a nobis, qui veritatem sequimur,teneatur, eo magis, quo apud nos observantiae eius praemia aeterna sunt posita.

Aliter enim nemo salvus esse poterit, nisi his observationibus pro viribus 34016operam dederit.

Deus vos in sua voluntate unumquemque in suo ordine semper custodiat,17fratres, et sibi placere in omnibus concedat. Amen.

319 nostris] corr. from nostros V. 330 detrectabant] corr. from detractabant V. 331 condempnabunt] corr.from ? V.

327 – 329 Regina … hic: Matth. 12, 42, Luc. 11, 31. 330 – 332 Viri … hic: Matth. 12, 41; Luc. 11,32. 340 – 341 enim … dederit: Paris a. 829, I, c. 1 (WERMINGHOFF, MGH Conc. II, 2 p. 610 l. 4–6).


ITEM EPISTOLA SANCTI CLEMENTIS PAPAE SCRIPTA DISCIPULISSUIS, QUI MAIORUM HOMINUM PERSUASIONIBUS ALIQUATENUSDEVIARUNT, ET HIS ATQUE GENTIBUS, INTER QUAS HABITABANT,DIRECTA.

CLEMENS ROMANAE urbis episcopus karissimis fratribus Iulio et Iuliano ac5 1reliquis consodalibus nostris gentibusque, quae circa vos sunt.

Oportet, fratres, omnes doctores, qui ad salutem animarum instituti sunt et ad 2 | 17rlucrandas animas episcopi sunt consecrati, pro cunctis sollicitudinem gerere eterrantes ad viam veritatis et ad portum salutis reducere. Et licet propter gentes,quae circa vos sunt, in modico vos errasse contigerit, melius tamen redire ad10veritatis viam quam diutius in ipso errore perdurare. Quoscumque enim de his,qui vos errare fecerunt, vel de his, qui adhuc verbum praedicationis nonaudierunt, potestis, vobiscum assumite et ad viam veritatis reducite, neinfructuosi domino inveniamini.

Et quoniam quidem, sicut cultore neglecta terra spinas et tribulos necessario15 3producit, ita sensus vester longi temporis incuria multas et noxias opinionesrerum et intellegentias falsae scientiae germinavit, opus est nunc multa diligentiaad excolendum vires mentis vestrae, ut hic sermo veritatis, qui est verus etdiligendus cordis colono, assiduis excolet disciplinis. Vestrum ergo est praebereoboedientiam et occupationes ac sollicitudines superfluas amputare, ne bonum20verbi semen enecet noxium germen. Potest enim fieri, ut multi temporisneglegentiam brevis et assidua reparet diligentia. Incertum namque estuniuscuiusque vitae tempus, et ideo festinandum est ad salutem, ne fortecunctantem mors repentina praeveniat. Et ob hoc acrius innitendum est, ut, dumest temporis spatium, collecta malae consuetudinis vitia resecentur. Quod non25aliter facere poteritis, nisi, ut irascamini quodammodo adversum vosmetipsos,pro his, quae inutiliter gessistis ac turpiter. Haec enim est utilis vita et necessariairacundia, ut unusquisque in his, in quibus erravit et perperam gessit, indigneturet semetipsum accuset. Ex qua indignatione accenditur in nobis ignis quidam, quivelut agro sterili inmissus, consumptis et excoctis radicibus pessimae voluptatis,30bono semine verbi dei fecundiorem cordis praeparat glebam. Puto autem, quodsatis dignas habeatis causas iracundiae, e<x> quibus iustissimus ignis istecoalescat, si consideretis, in quantos vos errores deduxerit ignorantiae malum,quantosque lapsus et quanta praecipitia ad peccandum dedit, a quantis vos bonisabstraxit, et in quae precipitavit mala, et, quod est super omnia gravius, quod vos35in futuro saeculo aeternis paenis obnoxios fecit. Nonne pro his omnibus, ubivobis veritatis lumen effulsit, ignis iustissimae indignationis accenditur etiracundiae deo placitae intra vos consurgit incendium, quo consumatur etradicitus intereat omne germen, sicut forte intra vos male concupiscentiaepullulavit?40

Unde et ipse, qui misit nos, cum venisset et omnem mundum vidisset admalitiam declinasse, non continuo ei pacem in erroribus posito dedit, ne eumconfirmaret in malis, sed ignorantiae eius ruinis scientiam veritatis opposuit, ut,si, qui forte resipiscerent et lumen veritatis aspicerent, deceptos se et in

18 vires] corr. from vis V. 19 diligendus] corr. from diligens V. 25 resecentur] corr. from recensenturV. 32 ex] codd.; et V.

15 – 175 quoniam … observetur: Clem. I., Rec. VI, 2, 2–12, 1 (REHM/STRECKER, GCS p. 188 l. 1–p. 194 l. 18).

66 10. Ps.-Clemens I, J3 †29

praecipitia erroris abstractos merito dolerent et iracundiae salutaris ignem 45adversum deceptricem suam conciperent ignorantiam. Ob hoc itaque dicebat:Ignem veni mittere in terram, quem volo, ut accendatur. Est ergo pugnaquaedam, quae gerenda nobis est in hac vita. Sermo enim veritatis et scientiaenecessario separat homines ab errore et ignorantia, sicut saepe videmusputrefactas et emortuas corporis carnes a conexione viventium membrorum ferro 50secantis separari. Tale ergo aliquid est, quod ait veritatis agnitio. Necesse estenim, ut salutis causa filius, verbi gratia, qui sermonem receperit veritatis aparentibus separetur incredulis aut rursum pater separetur a filio aut filia amatre. Et hoc modo inter propinquos et consanguineos credentes atqueincredulos scientiae atque ignorantiae veritatisque et erroris pugna consurgit. Et 55ob hoc iterum dicebat, qui nos misit: Non veni pacem mittere in terra, sedgladium. Quod si dicit aliquis: Et quomodo iustum videtur separari filios aparentibus? Audi quomodo: quia, <si cum> ipsis in errore permaneant, nequeillis proderunt, et ipsi cum illis pariter interibunt. Iustum igitur et valde iustumest separari eum, qui salvari vult, ab eo, qui non vult. Sed et illud adverte, quia 60non ex illis, qui rectius intellegunt, venit ista separatio.– illi enim volunt essepariter et prodesse his et docere meliora.– sed est istud proprium ignorantiaevitium, ut confutantem se veritatis lucem non ferat habere de proximo, et ideo exillis ista nascitur separatio. Nam qui scientiam veritatis accipiunt, quia bonitatisplena est, tamquam a bono deo datam cupiunt eam, si fieri potest, cum omnibus 65habere communem, etiam cum his, qui oderunt eos et persequuntur. Sciunt enim,quia peccatum ipsorum causa ignorantiae est. Propterea denique ipse magister,cum ab his, qui ignorabant eum, duceretur ad crucem, orabat patrem pro17vinterfectoribus suis et dicebat: Pater, dimitte his peccatum, nesciunt enim, quidfaciunt. Imitantes quoque discipuli magistrum, etiam ipsi, cum paterentur, 70similiter pro interfectoribus suis orabant. Quod si disciplina nobis est orareetiam pro interfectoribus et persecutoribus nostris, quomodo non etiam parentumet propinquorum persecutiones ferre et pro conversione eorum orare credimur?Tum deinde etiam illud diligentius consideremus, quae sit nobis causa parentesdiligendi. Pro eo, inquit, quod vitae nostrae videntur auctores. Auctores quidem 75vitae nostrae parentes non sunt, sed ministri. Non enim vitam praebent, sedingrediendi nobis ad hanc vitam exhibent ministerium, auctor autem vitae unus etsolus est deus. Si autem auctorem vitae diligere volumus, illud nobis essediligendum sciamus. Sed illum, inquit, cognoscere non potuimus, istos autem etnovimus et in affectu habemus. Esto, non potuistis cognoscere, quid sit deus, qui 80tamen non sit deus, perfacile scire potuistis. Nam quomodo latere potuithominem, quod lignum aut lapis aut aes vel alia huiusmodi materia non sit?Quod si in his, quae facile depreehendere potuistis, animum ad discutiendumnoluistis intendere, certum est, quia et in agnitione dei impediti estis, noninpossibilitatis sed ignaviae vitio. Nam, si voluissetis, ex his ipsis utilibus 85simulachris profecto accepissetis intellegentiae viam. Certum est, quia perferrum facta sunt simulachra, ferrum vero per ignem confectum est. Qui ignisaqua extinguitur, aqua autem per spiritum movetur, spiritus autem a deo initium

55 erroris] corr. from erroribus V. 58 si cum] codd.; cum si V. errore] *errore V. 60 adverte] corr. fromaverte V. 62 est] corr. from et V. 73 credimur] corr. from credimus V. 79 diligendum] corr. fromdiligentium V.

47 Ignem … accendatur: cfr Luc. 12, 49. 56 – 57 Non … gladium: cfr Matth. 10, 34. 69 – 70 Pater … faciunt: cfr Luc. 23, 34. 70 – 71 etiam … orabant: cfr Act. 7, 59 71 – 72 orare … nostris: cfr Matth. 5, 44.


habet. Sic enim dicit Moyses propheta: In principio fecit deus caelum et terram.Terra autem erat invisibilis et incomposita et tenebrae erant super faciem abyssi,90et spiritus dei erat super aquas. Qui spiritus iussu dei quasi ipsa conditorismanus lucem separavit a tenebris, et post illud invisibile caelum istud visibileproduxit, ut superiora quidem habitaculum faceret angelis, inferiora verohominibus. Propter vos iussu dei aqua, quae erat super faciem terrae, secessit, utterra vobis produceret fructus. Cui etiam humorum venas latenter inseruit, ut95vobis ex ea profluerent fontes et flumina. Propter vos producere iussa estanimantia et omnia, quae vestro usui voluntatique servirent. Aut non propter vosventi spirant, ut ex ipsis concipiens fructus vobis terra parturiat? Non proptervos imbres profluunt et tempora vicissitudines mutant? Non propter vos soloritur et occidit, et mutationes luna perpetitur? Propter vos mare exhibet100famulatum suum, ut vobis ingratis cuncta subiaceant. Nonne pro his omnibusiusta erit ultionis poena, quia horum omnium largitorem, quem ante omnia etagnoscere et venerari debuistis, solum prae ceteris ignoratis? Sed et nunc idemvos adhuc in intellegentiam eis duco. Videtis etenim, quod omnia gignuntur exaquis, aqua vero per unigenitum ex initio facta est, unigeniti vero omnipotens105deus caput est, per quem tali ordine, ut supra diximus, pervenitur ad patrem.Cum autem perveneritis, agnoscite hanc esse voluntatem eius, ut per aquas, quaeprimae creatae sunt, denuo renascamini. Qui enim regeneratus fuerit per aquam,bonis operibus repletus haeres efficitur eius, a quo in incorruptione regeneratusest. Propter quod paratis animis accedite quasi filii ad patrem, ut peccata vestra110diluantur et causa eorum sola ignorantia fuisse probetur apud deum. Nam, sipost agnitionem horum permanetis in incredulitatem, vobis iam perditionisvestrae causa et non ignorantiae reputabitur. Nec putetis, quod, etiam si omnempietatem colatis omnemque iustitiam, baptismum vero non accipitis, spem possitishabere apud deum, immo maiore poena digni eritis, qui bona opera non bene115operati estis. Confertur enim meritum homini ex bonis gestis, sed si ita gerantur,sicut deus iubet. Deus autem iussit omnem colentem se baptismo consignari.Quod si vos renueritis, ut vestrae voluntati magis quam dei obtemperetis,contrarii sine dubio et inimici estis voluntati eius. Sed dicitis fortasse: Quidconfert aquae baptismus ad dei cultum? Primo quidem, quia, quod deo placuit,120impletur. Secundo, quia regenerato ex aquis et deo renato fragilitas priorisnativitatis, quae vobis per hominem facta est, amputatur, et ita demum pervenirepoteritis ad salutem, aliter impossibile est. Sic enim nobis cum sacramento veruspropheta testatus est dicens: Amen, dico vobis, nisi quis denuo renatus fuerit exaqua viva, non introibit in regnum caelorum. Et ideo accelerate. Est enim in125aquis istis misericordia eius quaedam, quae ex initio ferebatur super eas, etagnoscit eos, qui baptizantur sub appellatione triplicis sacramenti, et eripit eos 18rde suppliciis futuris quasi donum quoddam offerens deo animas per baptismumconsecratas. Confugite ergo ad aquas istas, solae sunt enim, quae possint vimfuturi ignis extinguere. Ad quas, qui moratur accedere, constat in eo infidelitatis130

90 incomposita] corr. from conposita V. 100 luna] corr. from lune V. 103 solum] add. in marg.V. 104 in] add. in marg. V. eis] over line: vel eius V. 118 ut] corr. from et V. 120 aquae] corr. fromquae V.

89 – 91 In … aquas: Gen. 1, 1–2; 90 faciem abyssi has been normalised to the Vulgate; cfr Clem. I, Rec. VI,7, 3 (REHM/STRECKER, GCS p. 191 l. 6): super abyssum. 103 – 104 Sed … duco: Pseudo-Isidore’s sourceMs. appears to have been corrupted here; cfr Clem. I., Rec. VI, 8, 1 (REHM/STRECKER, GCS p. 191 l. 20f.):Sed et nunc eisdem vos adhuc ad intellegentiam viis duco ... 105 – 106 unigeniti … est: cfr 1. Cor. 11,3. 124 – 125 Amen … caelorum: Ioh. 3, 5; cfr Ioh. 4, 10.

68 10. Ps.-Clemens I, J3 †29

adhuc idolum permanere et ab ipso prohiberi ad aquas, quae salutem conferunt,properare. Sive enim iustus, sive sit iniustus, baptismum per omnia necessariumest, iusto quidem, ut adimpleatur in eo perfectio et regeneretur deo, iniusto vero,ut peccatorum, quae gessit, remissio concedatur.

Omnibus ergo festinandum est sine mora renasci deo et demum consignari ab 1354episcopo, id est septiformem gratiam spiritus sancti percipere, quia incertus estuniuscuiusque exitus vitae. Cum autem regeneratus fuerit per aquam etpostmodum septiformi spiritus gratia ab episcopo, ut memoratum est,confirmatus, qui aliter perfectus esse christianus nequaquam poterit, nec sedemhabere inter perfectos, si non necessitate, sed incuria aut voluntate remanserit, ut 140a beato Petro accepimus, et ceteri sancti apostoli praecipiente domino docuerunt,et demum ex operibus bonis ostendat in se similitudinem eius, qui eum genuit,patris.

Post haec vero agnoscat deum honorare, honor autem eius, ut ita vivat, sicut5ipse vult. Vult autem unumquemque ita vivere, ut homicidium et adulterium 145nesciat, odium et avaritiam fugiat, iram, superbiam, iactantiam respuat etexecretur, invidiam quoque et cetera his similia penitus a se ducat aliena. Estsane propria quaedam nostrae religionis observantia, quae non tam imponiturhominibus, quam proprie ab unoquoque deum colente causa puritatis expetitur.De castimoniae dico cautela, cuius species multae sunt. Sed primo, ut observet 150unusquisque, ne menstruatae mulieri misceatur, hoc enim execrabile ducit lexdei. Quod et si lex de his non admonuisset, nos libenter volveremur in stercore.Debemus aliquid amplius habere animalibus utpote rationabiles homines etcaelestium sensuum capaces, quibus summi studii esse debet ab omniinquinamento cordis conscientiam custodire. Bonum est autem et puritati 155conveniens etiam corpus aqua diluere. Bonum vero dico non quasi principaleillud, in quo mens purificatur, sed quod sequela sit illius boni hoc, in quo carodiluitur. Sic enim et magister noster quosdam fariseorum et scribarum, quividentur esse ceteris meliores et a vulgo separati, increpabat dicens eosypocritas, quia ea solummodo, quae hominibus videbantur, purificabant, corda 160vero, quae solus deus aspicit, inquinata relinquebant et sordida. Ad quosdamergo ex ipsis, non ad omnes, dicebat: Vae vobis, scribae et pharisei hypochritae,quia mundatis calicis et parapsidis, quod deforis est, intus autem plena suntsordibus. Pharisee caece, munda prius, quod intus est, et, quod deforis est, eritmundum. Vere enim si mens mundetur luce scientiae, cum ipsa fuerit munda ac 165splendida, tunc etiam eius, qui deforis est, hominis ipsa necessario curam gerit,id est carnis suae, ut et ipsa purificetur. Ubi autem ista, quae deforis est,purificatio carnis neglegitur, certum est neque de puritate mentis ac mundiciacordis curam geri. Ita ergo fit, ut is, qui intrinsecus mundus est, mundetur sinedubio et extrinsecus, non semper autem is, qui mundatur extrinsecus, etiam 170intrinsecus mundus est, videlicet cum agit haec, ut hominibus placeat. Sed et illaspecies castimoniae observanda est, uti ne passim et libidinis solius causa feminiscoeatur, sed posteritatis reparandae gratia, quae observantia, cum etiam in

131 conferunt] add. over line V. 144 haec] corr. from hac V. 149 expetitur] corr. from expediturV. 153 Debemus aliquid] in marg.: Quod bonum sit ab omni inquinamento cordis constientiam (sic)custodire et quod bonum sit etiam corpus aqua diluere V. 170 is] corr. from his V.

135 – 142 et … demum: The source discusses only baptism; cfr Clem. I, Rec. VI, 9, 4 –10, 1(REHM/STRECKER, GCS p. 193 l. 6–9). 151 – 152 ne … dei: Lev. 15, 24; 18, 19. 162 – 165 Vae … mundum: Matth. 23, 25–26.


nonnullis pecudibus inveniatur, pudoris est, si non ab hominibus rationabilibus etdeum colentibus observetur.175

Ergo omnes peccaverunt et egent auxilio dei. Propter quod, karissimi, 6sectamini semper caritatem et aemulamini meliora et spiritalia, et adiuvate vosinvicem, ut deo semper in omnibus placere valeatis. Amen.

176 auxilio] corr. from axilio V. 177 aemulamini] aemulamini* V.

176 omnes … dei: Rom. 3, 23. 177 sectamini … spiritalia: 1. Cor. 14, 1.

70 11. Ps.-Clemens I, J3 †30

ITEM EPISTOLA SANCTI CLEMENTIS PAPAE DE COMMUNI VITA ETRELIQUIS <CAUSIS> SUIS DISCIPULIS SCRIPTA HIEROSOLIMISQUEDIRECTA.

DILECTISSIMIS FRATRIBUS ET CONDISCIPUlis Hierusolimis cum1carissimo fratre Iacobo coepiscopo habitantibus Clemens episcopus. 5

Communis vita, fratres, omnibus est necessaria et maxime his, qui deo2inrepraehensibiliter militare cupiunt et vitam apostolorum eorumquediscipulorum imitari volunt. Communis enim usus omnium, quae sunt in hocmundo, omnibus esse hominibus debuit, sed per iniquitatem alius hoc suum dixitesse, et alius istud, et sic inter mortales facta divisio est. Denique Grecorum 10quidam sapientissimus haec ita sciens esse <ait> communia debere esse18vamicorum omnia. In omnibus autem sunt sine dubio et coniuges. Et sicut nonpotest, inquit, dividi aer neque splendor solis, ita nec reliqua, quae communiterin hoc mundo omnibus data sunt ad habendum dividi debere, sed habenda essecommunia. 15

Unde et dominus per prophetam loquitur dicens: Ecce quam bonum et quam3iocundum, habitare fratres in unum, et reliqua. Istius enim consuetudinis moreretento etiam apostoli eorumque discipuli, ut praedictum est, una nobiscum etvobiscum communem vitam duxere, unde, ut bene nostis, erat multitudinis eorumcor unum et anima una, nec quisquam eorum aut nostrum de his, quae 20possidebat, aliquid suum esse dicebat, sed omnia illis et nobis erant communia,nec quisquam egens erat inter nos. Omnes vero, qui domos vel agrospossidebant, vendebant eos, et precia eorum et reliquas res, quas habebant,afferebant ponentes ante pedes apostolorum, sicut nobiscum quidam vestrumcognoverunt et viderunt, et dividebantur singulis, prout cuique opus erat. 25Annanias autem vir austerus, et Saffira uxor eius, qui mentiti sunt apostolis deprecio agrorum suorum, quos vendiderant, nobis praesentibus in conspectuomnium circumstantium a conspectu apostolorum propter peccatum eorum etmendacium, quod fecerunt, mortui delati sunt ambo. Cetera, quae de talibuscognovimus et vidimus, nec recordatione nec demonstratione digna sunt. 30Quapropter haec vobis cavenda mandamus, et doctrinis et exemplis apostolorumoboedire praecipimus, quia hi, qui mandata eorum postponunt, non solum rei, sedextorres fiunt, quae non solum vobis cavenda, sed omnibus praedicanda sunt.

Relatum est etiam nobis, quod quidam vestris in partibus commorantes4adversantur sanis doctrinis, et prout eis videtur, non secundum traditionem patris, 35sed iuxta suum sensum docere videntur. Multas enim quidam, ut audivimus,vestrarum partium ingenium hominum ex his, quae legunt, verisimilitudinescapiunt. Et ideo diligenter observandum est, ut lex dei, cum legitur, nonsecundum propriam ingenii intellegentiam legatur vel doceatur. Sunt enim multaverba in scripturis divinis, quae possunt trahi ad eum sensum, quem sibi 40

1 ET] exp. V. 2 CAUSIS] codd.; om. V. 11 ait] codd.; ita V. 18 retento] corr. from retenta V. 19 ut]add. over line V. 31 haec] corr. from hae V. 30 – 32 mandamus … cavenda] add. in marg.V. 39 ingenii] add. in marg. V.

6 – 15 Communis … communia: Clem. I., Rec. X, 5, 5–7 (REHM/STRECKER, GCS p. 327l. 12–19). 15 – 16 Ecce … unum: Ps. 132, 1. 18 – 20 erat … communia: Act. 4, 32.. 21 – 24 nec … erat:Act. 4, 34–35. 25 – 26 Annanias … vendiderant: Act. 5, 1–2. 27 – 28 a … ambo: cfr Act. 5,3–10. 36 – 50 Multas … declinet: Clem. I., Rec. X, 42, 1–5 (REHM/STRECKER, GCS S. 353 Z. 14–S. 354Z. 2).


unusquisque sponte <praesump>sit, sed fieri non oportet. Non enim sensum,quem extrinsecus ab adulteris alienum et extraneum debetis quaerere, autquomodo ipsum ex scripturarum auctoritate confirmetis, sed ex ipsis scripturissensum capere veritatis. Et ideo oportet ab eo intellegentiam discerescripturarum, qui eam a maioribus secundum veritatem sibi traditam servat, ut et45ipse possit ea, quae recte suscepit, competenter asserere. Cum enim ex divinisscripturis integram quis et firmam regulam veritatis susceperit, absurdum nonerit, si aliquid etiam ex eruditione <communi ac liberalibus> studiis, quae fortein pueritia attigit, ad assertionem veri dogmatis conferat, ita tamen, ut, ubi veradidicit, falsa et simulata declinet.50

Incertum est enim etiam iuvenibus vitae tempus, senibus autem iam nec 5incertum est. Non enim dubitatur, quod quantumcumque est, quod putatursuperesse, breve sit. Et ideo tam iuvenes quam senes oportet de conversione etpaenitentia valde esse sollicitos et satis agere, ut de reliquo ornent animam suamornamentis dignissimis, id est dogmatibus veritatis, decore pudicitiae, splendore55iustitiae, candore pietatis aliisque omnibus, quibus comptam decet esserationabilem mentem.

Unde consilium dantes vestram prudentiam hortamur, ut ab apostolicis regulis 6non recedatis, sed communem vitam ducentes et scripturas sacras recteintellegentes, quae domino vovistis, adimplere satagatis et oratione assidua, cum60dei gratiam obtinere merueritis, tunc sine suspitione mali interitus vota possintcelebrari festiva.

Deus autem pacis sit cum omnibus vobis. Amen. 7

41 praesumpsit] codd.; promisit V. 42 ab] add. over line V. 48 communi … liberalibus] codd.; acliberalibus commune V. 49 attigit] corr. from adtingit V. 51 vitae] corr. from ut te (?) V. 58 ab] add.over line V.

51 – 57 Incertum … mentem: ibid., 43, 2–3 (p. 354 l. 6–13). 53 – 57 Et … mentem: Also in Ps.-Clem. I., J3

†27.4. 58 – 62 consilium … festiva: cfr Ep. episc. prov. Turon. ad pleb. (DE CLERCQ, CC 148A p. 198l. 34–39). 63 Deus … vobis: cfr 2. Cor. 13, 11; 2. Thess. 3, 16, 18.

The First Folios 1TERTIA GANGRENSIS, QUAE POST NICENAM legitur fuisse, in qua patres 170 XVI...

Documents

Transcript of The First Folios 1TERTIA GANGRENSIS, QUAE POST NICENAM legitur fuisse, in qua patres 170 XVI...