Table of Contents -...

TableofContentsLỜIGIỚITHIỆULờinóiđầuTHÁNHTHIÊNNỮTƯỚNGANHHÙNGLÊCHÂNTƯỚNGQUÂNMIỀNBIỂNBÁTNẠNĐẠITƯỚNGNÀNGNỘITƯỚNGVÙNGBẠCHHẠTLÊTHỊHOANỮTƯỚNGHỒĐỀPHÓNGUYÊNSOÁIXUÂNNƯƠNGTRƯỞNGQUẢNQUÂNCƠNÀNGQUỲNH,NÀNGQUÊTIÊNPHONGPHÓTƯỚNGĐÀMNGỌCNGATIỀNĐẠOTẢTƯỚNGTHIỀUHOATIÊNPHONGHỮUTƯỚNGQUÁCHATIÊNPHONGTẢTƯỚNGVĨNHHOANỘITHỊTƯỚNGQUÂNLÊNGỌCTRINHĐẠITƯỚNGLÊTHỊLANTƯỚNGQUÂNPHẬTNGUYỆTTẢTƯỚNGTHỦYQUÂNPHƯƠNGDUNGNỮTƯỚNGTRẦNNANGTRƯỞNGLĨNHTRUNGQUÂNNÀNGQUỐCTRUNGDŨNGĐẠITƯỚNGQUÂNĐẠMNƯƠNG,HỒNGNƯƠNGTHANHNƯƠNGTẢĐẠOTƯỚNGQUÂNQUÝLANNỘITHỊTƯỚNGQUÂN

Chiasẽebook:http://downloadsachmienphi.com/Thamgiacộngđồngchiasẽsách:Fanpage:https://www.facebook.com/downloadsachfreeCộngđồngGoogle:http://bit.ly/downloadsach

LỜIGIỚITHIỆUCácbạnđộcgiảthânmến!Lịchsửvănhóacủamộtdântộckhôngphảicủariêngcánhânnào;việcbảotồn,gìngiữvà

pháttriểnlịchsửvănhóachẳngphảiriêngmộtngườinàocóthểgánhvácđược,nóthuộcvềnhậnthứcchungcủatoànxãhộivàýthứccủatừngnhântốtrongtừngchặngđườnglịchsử.Lịchsửlàmộtkhoahọc,khôngphảilàthốngkêsựkiệnmộtcáchkhôkhanrờirạc.Tráilạimỗisựkiệnlịchsửđượcliênkếtchặtchẽvớinhaubằngmộtsợidâyvôhìnhxuyênsuốtkhônggianvàthờigian.DântộcViệtNamtatrảiquahơn1000nămBắcthuộc,gần100nămThựcdân,Đếquốcđô

hộ,nhưngconcháubàTrưng,bàTriệu,LýThườngKiệt,TrầnHưngĐạo,LêLợi,QuangTrungvẫnkiêntrìbềnchí,tintưởngởquákhứhàohùng,hướngtớitươnglairộngmởmàkhôngngừngtranhđấuvìđộclậptựdocủanướcnhà.Mộtdântộcmuốntrườngtồnvàpháttriển,ngoàiviệcđẩymạnhpháttriểncơsởhạtầng,

khoahọckỹthuật,điềuquantrọnghơncảlàphảicómộtnềntảnggiáodụcvữngchắc.Trongđó,nềngiáodụcdântộccósứcmạnhghikhắctrongtâmtrícácthếhệ,đặcbiệtlàtầnglớpthanhniêntrẻ,ýthứcvềnguồngốcdântộc,truyềnthốngvănhóavànộilựcquốcgia.Đồngthờigiúpđịnhhìnhgócnhìnthấuđáođốivớimộtsốtriềuđạivànhânvậtgâytranhcãitronglịchsửđểđúcrútkinhnghiệm,từđóhìnhthànhnênmộtconđườngchothếhệsauhướngvềtươnglaicốnghiếnchoquốcgia,chodântộc.Vấnđềhọctập,tìmhiểulịchsửnướcnhàhiệnđanglàmốiquantâmhàngđầucủaxãhội.

HộiKhoahọcLịchsửViệtNam,QuỹPháttriểnSửhọcViệtNam,TạpchíXưavàNay...lànhữngtổchứcđãvàđangkiêntrìconđườngthúcđẩysựpháttriểncủanềnkhoahọclịchsửquốcgia,phổbiếntrithứclịchsử,gópphầngiáodụctruyềnthốngvănhóadântộctớitoànxãhội.Đồnghànhvớimốiquantâmcủatoànxãhội,CôngtyCổphầnSáchAlpha-mộtdoanh

nghiệphoạtđộngtronglĩnhvựcxuấtbản,vớitônchỉ“Trithứclàsứcmạnh”-đặcbiệtquantâmtớiviệcgópphầnnângcaohiểubiếtcủangườidânvềtruyềnthốngvănhóalịchsửđấtnước.Kếtquảkhảosát,đánhgiánhucầucủabạnđọcchothấyrằng,“lỗhổnglịchsử”ởkhôngítngườitrẻhiệnnayhoàntoàncóthểbùlấpmộtphầndựatrênnguồntưliệu,côngtrìnhnghiêncứu,sáchquýhiệnđangđượccácViệnnghiêncứu,cáctổchức,cánhânlưugiữ.Đểchungtaytáihiệnnhữngmảnhghéplịchsử,chúngtôitriểnkhaidựánxuấtbảnvớitên

gọiGócnhìnsửViệtvớimụcđíchxuấtbảncóhệthốngcáccôngtrình,tưliệu,sáchnghiêncứu,sáchvănhọccógiátrị…tạothànhtủsáchDisản-gópmộtphầnvàoviệcbùlấp“lỗhổnglịchsử”đó.Chươngtrìnhxuấtbảnnàyđượcthựchiệntheolộtrìnhbabước:-Giaiđoạn1(1,5-2năm):Táibảncácsáchkiếnthứcphổthôngvềlịchsử,tácphẩmvănhọc

lịchsửcónộidungdễđọc,dễhiểuphùhợpvớiđạibộphậntầnglớpbạnđọc,vớiđộdàykhoảng300trang-TêngọiTủsáchGócnhìnsửViệt.-Giaiđoạn2:Táibảnnhữngbộsáchđồsộ,cógiátrịnghiêncứucao,đặcbiệtlànguồntài

liệuthamkhảonghiêncứuchochuyêngia,sinhviênvàbạnđọcmuốntìmhiểusâuhơnvềlịchsửvănhóadântộc.-Giaiđoạn3:Triểnkhaitáibản,dịchvàxuấtbảnmớithưtịchcổHán-Nôm.Cuốnsáchbạnđangcầmtrêntaylàmộttrongnhữngsảnphẩmđầutiêncủadựánnày.Xintrântrọnggiớithiệu!

Tháng9năm2014CÔNGTYCPSÁCHALPHA

LờinóiđầuMộtsựkiệnlịchsửthậtkỳlạtronglịchsửViệtNamvàlịchsửcácdântộctrênthếgiới:Ngay

từđầuCôngnguyên,cảmộtdântộcđãvùngdậytheolờikêugọicủahaingườiphụnữtrẻtuổivàđãtônnhiềuphụnữlênnắmquyềnlãnhđạokhởinghĩavũtrangtoàndânđểgiảiphóngdântộc,giảiphóngđấtnước.Sựkiệnđặcbiệttrênchỉxảyracómộtlầntronglịchsửthếgiới.Cácnhànghiêncứukhoahọcxãhộisẽhàohứngvàcốgắngtìmhiểuvềthờiđạithầnkỳđó,

thờiđạiđãxuấthiệnnhữngnhàlãnhđạoquânsự,chínhtrịlỗilạclàphụnữ,vàvềmộtthếhệphụnữanhhùng.Nhândântaluônluônquýmếnvàbiếtơncácbậcanhhùng,ghinhớvàtruyềnkểmãimãi

đờinàyquađờikhácvềsựcốnghiếnvĩđạiđó.Nhândântaluônluônhọctập,noigươngvàpháthuytruyềnthốnganhhùng.Trưngnữvương,vịlãnhtụkiệtxuấtđãđượcsửsáchđờiđờighichépcôngơn.Cáctướng

lĩnhtàibatuychưađượcghichéptrongchínhsử,songsựtíchkỳtàicủacácanhhùngliệtnữđóđãđượctạctrênbiađá,ghivàothầnphảvàđượcnhândâncácvùngtruyềntụngmãimãi.NhờcócôngcuộcnghiêncứuvềHaiBàTrưngcủangànhvănhóatạiVĩnhPhúc,côngđức

củacácvịnữtướngquânanhdũngđóđãđượcsưutậplại.Dựavàonhữngtưliệulịchsửvàtruyềnthuyếtdângian,tácgiảđãxâydựngthànhnhữngcâuchuyệndãsửvềtừngvịnữtướng.TừthờiHaiBàtrưngtớinayđãquáxaxưa,việcnghiêncứumớichỉlàbướcđầunênchưacóthậtđầyđủtàiliệuvềquátrìnhchiếnđấuvàcảvềchứcvụcủacácvịnữanhhùng:LêChân,ThánhThiên,LêThịHoa…ĐểgópphầnpháthuytruyềnthốnganhhùngcủaphụnữViệtNam,chúngtôixuấtbảncuốn

sáchgiớithiệuhaimươivịnữtướngthờiTrưngvương.Rấtmongcácnhànghiêncứuvàcácbạnđọcsẽgópýđểchúngtôisửachữa,bổsungchonhữngtruyệntrongsáchnày,cũngnhưnhữngvấnđềvềtruyềnthốngphụnữViệtNamsẽtiếptụcđượcxuấtbản.

Nhàxuấtbảnphụnữ

THÁNHTHIÊNNỮTƯỚNGANHHÙNG

Trongthanhvắngcủađêmtrăngsuôngvẳnglêntiếngvóngựađậpmautrênmặtđường.Eoócgàgáyrộnlênrồitắt,nhưngtiếngvóngựakhôngtắtmàlạicàngrõ,càngvội,cànglúccànggấp.Trênngựa,mộttênlínhđôhộcúirạpmình,mặtsátvàobờmngựa,taycầmthanhđaotobản

vàngắn,sốngdày,cóđườnggờnổilên,làkiểuđaothôngdụngcủaquânlínhđôhộtrongcáchuyệnmiềnHảiĐôngquậnGiaoChỉ.Chợtcótiếngmõnổilêncắtngangtiếngvóngựa.Mặtđườngngậptrăng,lốnhốnhữngngười

cầmgiáovàgậy.Cótiếngquát:“Aiđó?Xuốngngựa!”.Conngựachồmlên,hấttunghaivótrướclêntrờirồiđạpmạnhxuốngmặtđất,dừnglại,mũi

thởphìphì.Tênlínhđôhộdướnthẳngngườitrênmìnhngựa,cấtcaogiọngnóitiếngViệtrấtsõi:“Chotađi,cóhỏabàicủaSáihuyệnúyđây!”Nghenóitớihỏabàicủahuyệnúy,đámngườicầmgiáovâykínlấytênlínhđôhộvàtiếng

làoxàonổilên.Tênlínhhỏigiọngháchdịch:“Đâylàđâu,cácanhlàtuầndũnglàngnào?”.Mộtngườinóibuôngthõng:“LàngKèo!”.TênlínhHántỏvẻvuimừng:“Kèorồià?Được,được!”,bènhấtchiếcnónrộngvànhxuốngđấtvànói:“Đây,anhemcảđây,được,hãychoxinbátnướcđã!”.Mọingườiđưatênlínhvàođiếm.Ánhđuốchắtlên.Mộtlátsau,tiếngvóngựalạirộnvangtrongđêmcuốithutrờiselạnh.Baconngựanhưba

mũitênlaođi,vàmộtngườitrongbọncấttiếng:“KhôngphảitớiSêunữa!TớingãbaCâyđa,chúngtarẽtayphải!”.

***Nàngchủngồiimlặng,cặpmắtđenláynghiêmnghịnhìnthẳngvàomắtngườilínhđôhộ,

hayđúnghơnngườilínhViệtởhuyệnmặcbộbinhphụcHán.Nàngchủlạimỉmcườihiềnhậukhithấyngườinàykhôngchịunổiánhmắtcủamìnhvộicúiđầuxuống.Trầmngâmmộtlúc,nàngquaylạinhẹgiọngnóivớimộtnữvệquânđứngmésau:“EmNắpà,mờiNguyễnđầumụctới!”.NgườilínhhuyệnkhôngkhỏingạcnhiênkhithấyNàngchủvẫnthảnnhiênnhưkhôngtrước

mộttinquantrọngvàkhẩncấpnhưthế.Trướcánhsángcủanhữngđĩađèndầudọc,khuônmặtNàngchủnhưvầngmặttrănghiệnratrongmộtđêmtrờiquangđãng,vớiđôimàyđennhánh,đôimắttrầmtưvàcặpmôimỏngmàuhoađào.Ngườilínhcótuổicúiđầukhôngdámnhìnlâukhuônmặtđẹpđẽấy,khuônmặtvừahiềntừ

vừanghiêmtrangcủangườicongáimớimườichíntuổimàdântrongtoànhuyệnđềuchỉtônxưnglàNàngchủ,chẳngaidámgọitớitênhúycủanànglàThánhThiên.Ngườicongáiấymồcôicảchalẫnmẹ.Từnămmườisáutuổi,Nàngđãcầmđầudânchúng

mộtvùng,bắttróidiêmquantừhuyệnvềđòikhámmuốicácnhà,vàchốnglạilệnhnộpvảiquả,trâuvàngườilàmcốngphẩmgửiđiTràngAn.Vụmùanămngoái,SáiNgạcHoamangquântiễuphạtThánhThiên,hailầnđánhđềuvứtgiáoquayvề.Nguyễnđầumụchỏingườilínhhuyện:“BácNhạcà,quanquântừphủđôúyvềdotênnào

cầmđầu?”“MãGiangLong,tênnàyvẫntựxưnglàHổMắtĐỏ,vìhắntínhtìnhhungdữmàhayrượu,

mắtlúcnàocũngđỏvằnlên.Trongsốtámtrămquânhắnmangvề,cóđộithânquânchuyêndùngkhiêndatrâuvàđaongắnlàlợihạihơncả”.Nàngchủcấttiếng:“MãGiangLong,tavẫncónghenóitớihắn.Nhưnghữudũngvômưu,hắncũngkhôngđángsợlắm!”.Ngườilínhhuyệngậtđầu:“Đúng,MãGiangLongtựcao,hốngháchvàcậykhỏe,nhưnghắncómộttênmưusĩ

mặtchoắtnhưmặtdơi,rấtthâmhiểm.Tôichắclầnnàychúngdùngkỳbinhđấy,tachớcoithường”.BácNhạcđứngdậy:“Tôiphảivề.XinNàngchủcẩnthậngiữgìn.Lầnđánhnàykhôngphải

nhưhailầntrướcđâu.MãGiangLongsẽcấtquânngayđêmmaivàmởtrậnđánhtrướclúctrờisáng”.

***MãGiangLongchỉhuytámtrămquântừphủđôúyvề,hợpvớinămtrămquâncủaSáiNgạc

Hoa,chiaquânlàmbađạotiếnđánhThánhThiên.ĐạothứnhấtdoSáiNgạcHoacầmđầutiếnthẳngđếnlàngSêu,làcăncứcủaThánhThiên.ĐạothứhaidoMãGiangLongchỉhuynămtrămthânbinhmởmộtmũinhọnbấtngờthọc

vàomặtsaucăncứ.ĐạothứbadophótướngChuBảoNgọccầmđầusẽđánhvàophíaĐôngcăncứ,làngTrạm.SaukhiSáiNgạcHoamởcuộctậpkíchbấtngờthìMãGiangLongchobắntênbuộcmồilửa

vàolàngSêu,rồiđưathânbinhtiếnvàodùngđoảnđaođánhgiáplácàquétgiếtnghĩaquânvàdânchúngtrongcơnhoảnghốt.MãGiangLonghạlệnhbắtsốngThánhThiên.Giặcđịnhđánhbấtngờnhưngquântalạibiếttrước.Phánđoánđịchđánhđêmtấtphảidùngnghibinh,ThánhThiênbènrútquânchủlựcvề

đóngởTrạmvàgiaoNguyễnđầumụccầmđầumộtđộinghĩaquânphụcởcánhđồngphíaTâylàngchờkhilửacháyởSêuthìbọcvàođánhMãGiangLong.ViệccầmcựtronglànggiaonữđầumụcNgọcThuyền.LạinóiMãGiangLongthấytênlửabắnvàolàngSêuđãgâynhữngđámcháylớnvộithúc

quântiếnmau:trốngtrậnnổivangtrợoaichoquânMãxôngxáovàolàng.Tronglàng,tiếngtùvàcủanghĩaquâncũngcấtlêninhỏi.MãGiangLongtiếnsâuvàolàngchỉthấytređổngổnngang,ngõsâuhunhút,têntừcácngáchbắnramườipháttrúngchín.QuânMãchùnlại,đoảnđaokhônggặpđịchthủ.MãđanglúngtúngthìthấySáiNgạcHoahoảnghốtchạytớinơi:“ChuBảoNgọcđãbịThánhThiênchémrụngđầurồi.Quântađangbịvâykhốn.Tướngquânhãyrútmau,nếuchầnchừsẽbịnguyhạiđấy!”.SáivừadứtlờithìMãđãthấyquânNamtừngoàivào,từtrongcácngõxôngra,quâykínquânMã.ĐộithânbinhliềuchếtmởđườngmáuđưaMãGiangLongrakhỏitrận.Trậnđánhnày,ThánhThiêntuykhôngbắtđượcMãGiangLongnhưngđánhbạiquâncủa

phủđôúy.OaidanhThánhThiêntrămphầnlừnglẫy,dânchúngcácnơiđềuphấnkhởi,hàokiệtxứHảiĐôngtìmđếnứngnghĩadướicờcủaThánhThiên.

***QuânHántiếnđánhquânNamnhiềutrận,chặncácngảđường,cướppháthóclúa,cấmchợ

ngănsông.ThánhThiênmộthômhọpvớicácđầumục,nóirằng:“Taxemvùngnàylàbìnhđịa,bốnmặtthuđịch,nếuđánhlâutấtcócáinguybịdiệtvong.Ýtamuốntìmnơihiểmđịalậpcăncứmới,cácđầumụcnghĩthếnào?”.Bàntánmộthồi,mọingườinhấttríđitìmđịabànhoạtđộngmới,tạmrờiquêhương.BấygiờcóLýđầumụcxinđưaThánhThiênvềthămđấtởhuyệnBắcĐái(tỉnhHàBắc)làvùngLýđầumụccónhiềuhọhàngvàngườiquenbiết.Mùathu,ThánhThiêncùngLýđầumụcvàmộtsốnghĩaquânthântínđóngvaikhách

thươngquanggánhlênđường,từbiểntìmlênrừng.Chẳngbaolâu,cáchàokiệtđãtớivùngđấtmới,chỉthấyrừngtiếprừng,đồinúihoangvu,ngànlausansát,làngxómthưathớtrảiráctừngchòm,nhàthìváchnứa,cộtlim,lạicónhữngxómtrâubuộccộtnhà,lợnthảdướisàn.Khiđiđườngthỉnhthoảnghọlạinghecótiếngmõlốccốc.Lýđầumụcnóiđólàmõtrâu.Khôngcònthấynữanhữngcánhđồngbátngát,nhữngbếnsôngtấpnập,nhữngthônlàngtrùphúvới

lũytrebaoquanh.Cảnhđẹpvẻhoangsơ,mỗibướcchânđiquangcảnhlạimộtkhác,khôngbằngphẳngđơnđiệunhưởđồngbằng.ThánhThiênlầnđầutớivùngđồinúikhôngkhỏibỡngỡ,nhưngnàngkhôngchỉhammêcảnhlạmàvẫnsuynghĩtìmmộtnơilậpcăncứcóthếcôngthủlâudài.Mộtbuổichiều,LýđầumụcđưaThánhThiêncùngcácbạnchiếnđấuvượtquamấyquảđồi

laulầnbướctheomộtlốihẹpvengò.Nhữngbônglaumàutímbạcđọngánhnắngchiềuóngánhlòaxòachekhuấtlốichenvớicỏgianh,câydại.Mọingườiphảilấytaygạt,daophátmớiđiđược.Bướclênmộtquảđồihoangtrọichỉnhìnthấynhữngtảngđálớnnhỏnằmngồingổnngang,mọingườicóthểthuđượccảnhvậtkhắpvùngvàotrongtầmmắt.LýđầumụcchỉnhữngngôinhànhỏẩnhiệnsaulớpcâyrừngxaxanóivớiThánhThiên:“ĐólàTrạiCỏ,ngườianhemtôiởđó.CáchTrạiCỏmộtthôiđườnglàTrạiHáivàgầnđólàTrạiCâyLai.Batrạinàyởtheothếchânkiềngtronglòngrừngnúi,gầndòngsôngNhậtĐức.Trướckia,nơiđâychỉcólợnrừngvàcọp,saurồinhữngngườiđóikhổ,nhữngkẻtộiđồvàcáckháchgianghồlụclâmmớitìmđếnlậptrại.Địathếvùngnàyvừahiểmvừakín,lạilàđầumốinhiềungảđườngxuôingược,dânởđâythìngangtàng,thíchnóithẳngvàưasứcmạnh”.ThánhThiênđưamắtngắmxemđịathế,lạingheLýđầumụcchỉdẫn,vừaýgậtđầu.MọingườicùngnhaurảobướcvềphíaTrạiCỏ.Tớibênmộtkhenướclượnquanhco,ThánhThiênthấyhaingườicongáitrạctuổimình

đangbắtcákhe.Nhữngconcánhỏvảyđenlượnđặcdướichânnhữngtảngđárêuxanh.Mộtcôcầmcâygậychọcvàocáckheđádồncáxuốngmộtcáivũngmàcáccôđãlấyđáxếpchặnlại.Côgáikianhỏtuổihơn,cầmmộtthứđồđanbằngtrexúclấycáđổvàomộtđốngláxếptrênbờ.Khithấynhữngngườilạđitới,haicôngừngtaychămchúnhìn.CáccôđặcbiệtngắmnghíaThánhThiênrồivụtchạyvềphíaxóm.Chốclátnghecótiếngmõgõđổhồi.Lýđầumụcmỉmcười:“Họsắptiếpđónchúngtađó”.

***Thuquađôngtới,khuBaTrạiđãtrởthànhcăncứcủanghĩaquânThánhThiên.Mọingười

đốtrừnglàmnương,mùaxuântrahạt,mùahạgặtlúa.Nhiềutrànruộngrộc(1)đãđượccuốcvàcấylúahaivụ.ThánhThiênchođimuatrâuvềthảhàngđàn,lạiđónngườivềmởxưởngrènnôngcụvàkhígiới.TớikhigặtlúathuthìquêhươngmớicủaThánhThiênđãđôngvui.ThánhThiêntiếptụcmởrộngcăncứ,tíchtrữlươngthực,mộtdảinúidàiYênDũng,huyệnBắcĐáiđãtrởnênthànhlũykiêncốcủanhữngngườidânViệtbấtkhuấtmàigươmrèngiáochờbuổidiệtthù.ThánhThiêncónămđầumục,trongđócómộtnữđầumụclàNguyễnNgọcThuyền,người

cùnghọ,hơnThánhThiênhaituổivàbốnvịđầumụcNguyễn,Lý,Trần,Lêđềuđứngtuổi,đãcóvợcon.Tốihômđócácđầumụcđượcmờiđếnđểtiếpkháchởđạitrại.Xôithơmphưngphức,thịtlợnrừngchấmmuối,rượunếpmenlá,đènđuốcsángtrưng,mọingườichuyệntròthânmật.KháchtựxưnghọtênlàĐàoQuangThái,đầumụccủaTrầnCông.SaukhinghĩaquânYênTửbịđánhthấttán,ĐàoQuangTháibịgiặcbắtgiữ,tratấnnhụchìnhrồiđưavàođoànphuđikhaimỏAnBình.ĐàoQuangTháixúigiụcmọingườiđánhgiếtquanquânápgiảirồibỏtrốn.ĐượcnghephongthanhTrầnCôngđanglenlỏiởvùngrừngnúiYênDũng,ĐàoQuangTháibèntìmtớivùngnày.Kháchnói:“TôiđãđượcngheTrầnchủtướngnóivềcháugáilàThánhThiên.Tôikhôngngờtớiđâylạiđượcgặpnữhàokiệt”.MọingườivuivẻnângchénrồibàncáchtìmgặpTrầnCông.Mộtthángsau,haicậucháuThánhThiêngặpnhautrongmộtxómnhỏởKýHợp.Cậunói:

“Takhôngsợthấtbại,nhưnggiặckiađãđóngkíntoàncõiGiaoChâu,đèđầucưỡicổdântangóthaitrămnăm.“Trứngtrọivớiđá,khólắm!”.ThánhThiênnói:“Ngàynayđâucóphảichỉcócậucháutadámmưuviệclớn!Chốnchốnnhândânbấtbình,lờihờncămnóiramiệng.Giặccàngvơvétcànghàhiếp,nhândâncàngcămphẫn.Bốnbềđangnhưnồinướcbắtđầusôi.Khôngđứngdậylúcnàycònchờlúcnàonữa!”.ThánhThiênvàĐàoQuangTháiởlạivớiTrầnCôngbangàybàntínhmọiviệc.

Sauđó,ThánhThiênlạiđếnđấtKýHợpbốnthángcùngcậuxâydựngcăncứtụnghĩa,đưaLýđầumụcđếngiúpcậu.ĐàoQuangTháicũngvềvớichủtướngThánhThiênbànvớicậumộdânlưutánvỡđấtlàmruộnglấynươngvàtổchứcnghĩabinh.SauđóThánhThiênlạinóivớicậu:“Muốnlậtđổnềnđôhộngoạitộc,phảibiếtnhẫnnại,dưỡnguyxúcnhuệchờthờicơthuậnlợi.NếugiặcHánmạnhkéođếntachớkhinhđịch,tạmlánhđilàhơn.Căncứcủacậucháutaxanhau,đườngsáđilạikhókhăn,xincậucẩnthậngiữgìn,khitánkhitụ,lúcnàychưanênbànchuyệnraquânvội”.Ôngcậunhấtnhấtnghelời.Haicậucháuvàcácvịđầumụcchuyệntròtớikhigàgáysángmớithôi.

***GiặcHánhoảnghốttrướccáccuộcnổidậycủanhândâncàngthẳngtayđànáp.Chúngcàng

đànápnhândâncàngbấtbình.Phukhaimỏ,phuchuyểncốngphẩm,phuxâydựngthànhlũy,dinhthựchogiặcngàycàngbỏtrốnnhiều.Đãxảyranhữngvụtáobạo,phutróiđánhcảquanlínhđôhộrồibỏđicảđoàn.ThánhThiênnhậnđịnhlúcnàyphấtcờkhởinghĩasẽthắnglợi.ThánhThiênhộiquânvới

TrầnCôngởKýHợp.Ngàyrằmthángba,nghĩaquântếcờkhởinghĩa.TrầnCôngđượctônlàNamThànhVươngvàThánhThiênđượcsuytônlàThiênNữ.Cácvịđầumụccảnamlẫnnữđềuphonglàtướngquân.Ngàymườisáu,nghĩaquântiếnđánhtrạilươngcủagiặcởchânnúiLạngThái,giếtmộtviên

phótướngvànhiềulínhđôhộ,thuhaichụcngựachiếnvàhaingànhộcthóc.Ngàymườibảy,nghĩaquânphụcởđườnghẻmĐàoThâu,đánhgiếtquanquânápgiải,cứu

thoátnhiềungườibịđịchbắtlaodịch,cướpđượcnhiềutrâumộngvàgỗquý.Ngàymườichín,nghĩaquânxuôisôngNhậtĐứcđánhđồnThápKhẩu,làđồnchứalâmthổ

sảncủagiặc,giànhlạinhiềubègỗlim,táuvàchòhoacùngcáckhomóc,mây,nâu,khúckhắc,mậtong,lôngtrĩvàbảybộdacọp.NamThànhVươngvàThiênNữđánhtrậnnàothắngtrậnấy.Nhândâncácnơimongmỏi

nghĩaquân,tìmtheonghĩaquân,dắttrâugánhgạođếndângnộpnghĩaquân.***

TrướcnhữngcuộcnổidậyliêntiếpcủanhândânÂuLạc,thêmnữaviệcbắttrángđinh,thợkhéo,nôtìvàthunộpcốngphẩmcủaGiaoChỉđểđưavềTràngđô,đềubịchậmtrễvàthiếuhụt,vuaHánnổigiậntriệuTháithúGiaoChỉvềtrịtộivàcửtênTôĐịnhsangthaythế.TôĐịnhlàmộttênđạigianđạiác,lòngthamvôđáy.HắnchorằngtìnhhìnhGiaoChỉsởdĩ

rốiloạnchínhvìtênTháithúcũ“mềm”quá,cònchưahiểunổinhưhắnrằngcáigiống“Namman”(!)cõiLĩnhngoạinàyphảitrịthẳngtay,phảiđànápbằngsắtvàmáu,phảivơvétchothậtkiệtquệ.HắnsangGiaoChỉkhôngcógìđổimớitrongchínhsáchmàcàngđànápkhốcliệthơnvàbóclộttànnhẫnhơn.Hắnbắthàngvạnphuđểxâythêmthànhlũy,lậpcunglầutránglệ;hắnmộbọncướpnúi,tướngrừngởhaiquậnĐiền,QuếsangGiaoChỉbổsungchoquânlínhđôhộ;hắnvétvàngbạcchâubáucủacáclạctướngvàhuyệnlệnhngườiViệt.Phủtháithúcónhiềuđồquýchấtnhưnúi,tiềncủanhưnước.NôtìcủaTôĐịnhcóhàngtrăm.ThánhThiênnhậnđịnhrằngTôĐịnhthếnàocũngcấtquânđánhdẹpquânkhởinghĩa,bèn

bànvớiNamThànhVươngcủngcốlựclượngởKýHợp,cònmìnhthìvềKinhMônchiêumộnghĩabinh,lậpthêmcăncứvàmởrộnghoạtđộngbênsôngHồng.ThánhThiêndặnđidặnlạiNamThànhVươngkhôngđượckhinhđịchvàphảiđềphòngTôĐịnhđánhbấtngờ.NhưngThánhThiênvừađikhỏiKýHợpđượcbangàythìTôĐịnhthânđemđạiquânđến

đánhNamThànhVương.Gàchưagáysáng,quânTôĐịnhđãồạttrànvàoKýHợp.QuânNamchốnglạiquyếtliệt.NamThànhVươngbịvâykhốn,tửtrậnngaytrênmìnhngựa,taykhôngrờikiếm.Đàotướngquântảxunghữuđột,khắpmìnhthươngtích,cướpđượcxácNamThànhVươngđặtlênngựa,đichânđấtmúathanhkích,khôngchogiặcxâmphạmthihàichủtướng.ĐàođangtrongnguykhốnthìnữtướngNgọcThuyềnphóngngựatớicùngQuangTháixông

xáonhưhaiconhổdữgiữađàndê,cuốicùngđưađượcthihàiNamThànhVươngvàomộtkhurừnghẻolánh.ChôncấtchoNamThànhVươngxong,ĐàoQuangTháinghiếnrănggiậmchânmàrằng:“Takhôngbảovệđượcchúacông,quântanchúamất,cònsốnglàmgìnữa!”,bènrútkiếmngắnđịnhđâmvàohọngmình.NgọcThuyềnvộiđưataygạtkiếmmànói:“Chếtthìdễ,nhưngnếuhiềnhuynhchết,giặclạicàngmừng,hỏichếtnhưthếcóíchlợigìhaychỉmangcáitiếnghènnhát?ChibằngtathuthậptànquânvềKinhMôntạlỗivớinữchủsoái,xinlậpcôngchuộctội,lấymáugiặcmàtrảthùchoNamThànhVươngchẳnghơnư!”.ĐàoQuangTháinghĩra,bèntạtộivớiNgọcThuyền,rồihaingườitìmđóncácnghĩaquântảnlạc,kéovềbatrạigặpLýđầumục.KhuBaTrạicótênchữlàNgọcLâm,nhưngnhândânởđấyvẫnquengọilàBaTrại.BaTrại

thoạtđầunằmgọntronglòngmộtvùngđồihoangrậm,ítngườibiếttới,còntênNgọcLâmlàchỉchungcảvùngnày.ỞrừngNgọctuychưaaitìmthấyngọcnhưngcủarừngthìquýgiávôvàn.Đâythậtlànơianhhùngdụngvõvìđịathếhiểmtrở,đườnglốiquanhco,nhiềutrànlầytrênkhôdướithụt.Lauvàcỏdạimọcđầy.SôngNhậtĐứccuồncuộnđổvềxuôilượnsátkhuBaTrại.Lýtướngquântrấngiữcăncứquantrọngnàylàngườimưutrí,quenthuộcthungthổ,được

nhândânđịaphươngvôcùngquýtrọng.KhitiếpĐàotướngquânvàNgọcThuyềnnữtướng,Lýtướngquânanủihaingười,lạikhenhọlàcócôngbảovệđượcthihàichủsoái.Sauđó,LýtướngquângiụcĐàoQuangTháiđinghỉvìĐàotướngquânthươngtíchkhắp

mình,cơnsốtnổilênnóngbừngbừngcảngười,lạibảoNgọcThuyềnvềngayKinhMônbáotindữchoThiênNữđượchay.ThánhThiênnhậnđượctinKýHợpthấtthủvộiđisuốtngàyđêmvềNgọcLâm.Cáctướngra

đón,mọingườibànngayviệcbốphòngcăncứ.TôĐịnhđánhxongKýHợp,bắtdânchúngchémgiết,khôngtừđànbà,trẻnhỏ.DânchạytrốntìmvềNgọcLâm.Cáctướngđềucămgiận,ainấyhămhởxinvớiThiênNữchotiếnđánhTôĐịnh.ThánhThiênđoánchắcTôĐịnhsẽthừathắngđánhNgọcLâmluôn,bènhọpcáctướngbànkếbốphòngđợigiặc.Quảnhiên,ThánhThiênvừahọpxongvớicáctướngđượchaingàythìTôĐịnhmangquân

đếnNgọcLâmcờgiongtrốngđánh,khíthếnghênhngangtựđắc.QuântađãchuẩnbịsẵnsàngđónđánhTôĐịnh.AinấyđềuthềtrảthùchoNamThànhVươngvàdânchúngKýHợpbịgiặctànsát.TôĐịnhđắcchí,khinhđịch,đóngquânlạinghỉ,đưathưchoThánhThiêndụđầuhàngvàdọanếutráilờithì:“Ngọcđáđềutan,bắtThiênNữdongvềhầuhạ!”.CáctướngđượcthưđềunổigiậnbừngbừngđòimangquânđánhngayvớiTôĐịnhmộttrậnsốngmái.ThánhThiênbảovớicáctướng:“Giặccoithườngta,thếlàtasẽthắngđấy.Lúcnàymàxốc

nổilàhỏngviệc.NaytađưathưôntồnxinkhấtmộthaingàynhưngtốinaysẽđánhngayvàođạitrạibắtsốngTôĐịnh,cáctướngnghĩthếnào?”.MọingườiđềukínhphụcThiênNữsuynghĩsâuxa.ThiênNữbènchongườimangtrâurượuđếncửaquânTôĐịnhxinhạntronghaingàysẽtrảlời.TôĐịnhcànggiươnggiươngđắcchí,choquânmổtrâusắprượu,cùngcácbộhạsaysưachèchénchờlúcThiênNữđếnhàng.Chẳngngờtiệcrượuvừatàn,quântướngmêmệt,cờtrốngtrễtràng,chợttùvàrúcvang,trốngkhuanhưsấm,quânNambốnmặtậptới,gươmchémgiáođâmkhôngkhácthiênthầntựtrờirơixuống,mavươngtựđấtchuilên,tunghoànhchémgiết,baonhiêucămgiậnbâygiờtrúthếtvàođầugiáo,lưỡiđao.QuâncủaTôĐịnhvốnlàquânthiệnchiếncủaTrườngSa,QuếDương,đivớiTôĐịnhtrận

nàylạicóMãGiangLongvàđộithânbinhcủahắn,nhưngvìbịđánhbấtngờtrongkhikhôngphòngbị,tướngsay,quânmệtnênTôĐịnhkhôngsaogiữđượcchoquânkhỏiđạibại.MãGiangLonghòhétđộithânbinhliềuchếtchặnđườngchoTôĐịnhrútchạy.ChợtMãthấy

mộttướngdừngngựasátngaybênmình,ytrònmắtnhìnthìrađólàmộtngườicongáimặcvõphụcmàuđen,ngựcmangyếm,ngoàibọchộtâmkínhbằngđồngchạmhìnhđầuhổ.Nữtướngmàycongmắtxếch,lẫmliệtuyphong,tayvungđôikiếm.Mãđưađaochặnkiếm,quáthỏi:“MàycóphảilàconhổdữThánhThiênđókhông?”.Nữtướngdựngngượcmàyngài,nói:“TalàNgọcThuyềnđây.Nữchủsoáitađâucóđểgươmbẩnmáuhạngmày.Trôngđây!”.Chỉ

thấygươmlòeánhchớp,bảođaocủaMãGiangLongrơingayxuốngđất.Mãvộirútkiếmbênsườnnhưngkiếmchưarakhỏivỏ,đầuMãGiangLongđãrụngbênchânngựa.BấygiờcáctướngcủaThánhThiênphấnchấnthầnoaichémgiếtquângiặcthếnhưchẻtre,

nhưngảrạdồnđịchvềbênsôngNhậtĐức.Cuộchỗnchiếnbênsôngdiễnravàolúctrờitờmờsáng.Máugiặcloangđỏmặtsông.Trậnnày,TôĐịnhthoátchết.Vềđượcphủtháithú,yốmnằmliệtgiườngsuốtbatháng.

***SautrậnđạipháquânTôĐịnhởNgọcLâm,ThánhThiênlạivềKýHợp,xâymộdựngbiacho

cậulàNamThànhVươngTrầnLộ.ThánhThiêndựngđồnđắplũy,lạimộthêmquân,trữlươngthực,xâydựngcăncứKýHợpthànhmộtcăncứquantrọng.TiếngtămThánhThiênlừnglẫycảquậnGiaoChỉ.KhắphaihuyệnLongBiên,BắcĐáibọnquanquânđôhộnghenhắctớiThánhThiênlàtáimặt,rụtcổ,nhớnnhanhớnnhác.TừKýHợp,ThánhThiênđemquânđánhphácácđồntrạicủađịch.TôĐịnh,sautrậnNgọc

Lâm,chỉcomìnhởphủtháithú.SuốttừđóchotớikhiybịHaiBàTrưngđánhbạiởLuyLâuphảichạyvềNamHải,ykhôngbaogiờcầmquânratrậnnữa.Ygiaomọiviệctiễuphạtcácđạoquânkhởinghĩachophủđôúyvàcáchuyệnlệnh,huyệnúy.Ychỉphátlệnhvàngàycàngvơvétchođầytúitham,càngđắmmìnhtrongcáccuộctruyhoancànglàmđổmáunhândânvôtội.QuanquânđôhộcũngkhôngcòntênnàodámlầnđếnNgọcLâmvàKýHợp(2).

LÊCHÂNTƯỚNGQUÂNMIỀNBIỂN

Ngườicongáiấytócđennhưmun,lôngmàyđennhánhvàcónướcdahồngnhưhoaphùdung.Ngườicongáiấydángđậmvàchắc.TênnànglàLêChân.Nướcbiểnxanhmàurêu.NhưngLêChânnghĩrằngbiểnđãhòanướcmìnhvớimáucủacon

người.MáunhữngngườiÂuLạcđãđổratantrongsóngbiển.Đứnggiữanhữngtảngđálớnnhưbầyvoiquâyquần,LêChânnhìnkhôngchớpmắtngườicontraivừabịsóngbiểnđánhdạtvào.Ngườiấychốngtay,cốgượngdậy.LêChânđỡlên,chongồitựavàotảngđá,rồinàngbước

lênmộtmỏmđácao,khumbàntaykềmiệngvàcấttiếnghú.Hútớitiếngthứbathìcótiếnghúxađáplại.Nhữngngườimớiđếnđềuđeovòngtaibằngđá,cảtraivàgái.Họcởitrần,cầmlaonhọn.Họ

đưangườimàbiểncảmangđếnchohọđặtvàomộthốcđárộng,lấycỏkhôđốtlửalên,vàyênlặngchờ.TừlúcđếntheotiếnghúcủaLêChân,họcứlặnglẽlàm,khôngainóimộttiếng.Ngườicủabiểnlàmộtanhcontrailựclưỡng,tráncómộtvếtsẹonằmchéotừchântócbên

phảitớiđầulôngmàytrái.Tayngườiấycódâybuộc,loạidâychãodùngbuộcthuyềnlớn.Mộtbênchânhơiteo.Khingườiấybắthơilửaấm,mởmắtranhìnxungquanh,cặpmắtđenthẳmngơngác,đượmvẻlosợ.Mọingườivứtthêmcànhkhôvàođốnglửa,lửabốccao,lửanhảynhótvàmọingườiđều

thấyvui.Chànglàmộttrongsốnhữngngườibịbắtđimòngọctrai,điđánhcámựcvàtìmsanhôchochúng.HọđanglàmởđảoNgọc,vàtámngườilừakhibiểnđộngvàgiómùatừphươngĐôngBắcthổivềđãrủnhautrốntrongđêmqua.LêChânbảomọingườixungquanh:-Hãyđưangườicủabiểnvềlàngcủachúngta.Anhấysẽởlạivàlàngườicủalàng!Làngmớichưacótên.Từngàylàngđặtchiếccộtđầutiêntrênnềncátchotớihômnhận

đượcngườicủabiểnđưavàovừatrònbatháng.Tốihômđó,lànghọpnhậnngườimớivàđặttênlàng.HọđặttênlànglàAnBiên,vìAnBiênlàtênlàngcũcủahọvàcũnglàcủachủlàngbấygiờ:LêChân.Làngmớivenbiểnchỉlàsáutúplềunhỏ,cộtlều,máilềulànhữngthâncây,cànhcâycòn

nguyênvỏhoặcđẽosơsài.Làngnằmdựarừng,núpvàorừngvàđálớn,vàcáttrảitrắnglàng,giómặnthổisuốtngàyđêmqualàng,sóngbiểnìầmkhôngbaogiờdứttiếnghátvớilàng,nóichuyệnvớilàng,rulàngngủvàđánhthứclàngdậy,gọilàngravớibiển.Biếtbaonhiêucôngviệccủamộtlàngmới,vàviệcquantrọngnhấtlàlàmralươngăn.Nơi

đâychỉcócátvàsóngbiển,cóđávàcâyrừng.Núiđáphủcâytừngmảngchạyrabiểnnhưmuốnchặnđứngbiểnlại.Biểntungsóngmạnhquậtvàođá,tháchthức.NgườicontraiđượcLêChâncứutênlàVạn.Vạnthuộccácmùacábiển,cácloạicábiểnnhư

LêChânthuộccácgỗrừng,câyrừngởquêcũĐôngTriềunúicao,rừnggià.LêChângiaochoVạnhướngdẫnmọingườiđóngthuyềnđóngmảng,ralộngrakhơi,maybuồmvàdệtlưới.LêChânnóivớimọingười:“Biểncảsẽnuôichúngtanhưmẹhiềnnuôicácconmình”.MườitámngườidânlàngtoànngườitrẻtuổinóivớiLêChân:-Làngtaítngườiquá!Ítngườithìkhônglàmgìnổi.Làngtakhôngcóngườigià.Khôngcó

ngườigiàlàkhôngngườidạydỗnênkhôn.LêChânnói:

-Cácngườinóiđúng.Chúngtahãyvềquêcũrủvềđâyhọhàngvànhữngngườikhổcực.Chúngtahãytìmđónnhữngngườicủabiểnđưađếnvàtiếpđóntấtcảnhữngngườitrốntránh,langthang.Ngàythángqua,nhữngtúplềumớimọclên.Banđêmcótiếngchósủa,sớmmaicótiếnggà

gáy.Buổichiều,trẻconríurítđiđónlưới.Quanhlàngtrồngkhoai,trênnúitrồnglúa.Tếtnămấy,LêChânnóivớimọingười:“Chúngtaănbacáitếtởđâyrồi.Làngtađãbatuổi.Nămđầu,tếtkhôngcóbánhnếpvàthịtlợn.Bâygiờchúngtacócả”.Mọingườiđềuvuivàmộtcụgiànhấtlàngnói:“Nàngchủđãdựngnênlàngnàytừnămnàngmườichíntuổi.Nànglàngườivấtvảnhấttrongchúngta,ngườilonghĩnhấtlàng,ngườicongáitàigiỏicủarừngvàbiển.Sớmmailànghãyrakhơiđánhmẻcáđầunămmừngtuổichủlàngvàlấymaychocảlàng”.…Mườichínchiếcbuồminhìnhđenthẫmtrênnềntrờixanh.Chântrờiđônghửngdầnmàu

đỏlửavàdacam.Mặtbiểnchuyểntừđensangxanhlamnhưmàudatrời.Trờibiểnmộtmàuxanhthẳm.Đoànthuyềncưỡisóngrakhơi.

***Cụgiànhấtlàngđãnóiđúng.LêChânlàngườivấtvảvàlonghĩnhấtlàng,nhưngLêChâncòn

làngườikiênnghịnhất.Khi18ngườitraigáitheonàngtớiđây,họchỉthấycáttrắngvàsóngbiển.Cátvàsóngbiểnthờơvớihọ,vàhìnhnhưcònđedọahọ.Sốngởnơiđây?Bằngcáchnào?Mộtvụđóiđãquavàthiếuđóikéodài.Khôngcólúa,khôngcóthịtvàmuối.Cátvànúiđá

khôngchohọgạo.Biểncảbaonhiêucávàcủachìmnhưngnóđòitrảbằngmáuconngười.Nhữnglúckhókhăn,LêChânngồibênbờsóngvànghĩ.Nàngthấynhữngcondãtràngxecát

ngàyđêmkhôngmỏi.Nhữngconvậttíti,damàucátấykhôngsợsóngbiểnhungdữcứxóađi,xóamãinhữngcôngtrìnhcủachúng.Nhữngconvậttítiấykhôngchịuthuabiểncả.Vàhóarachínhlàbiểncảđãnhọccôngmấtsứcvìkhôngthắngnổichúng,nhữngcondãtràngbétítẹo.Biểnđộng,nuốtbớtsốdânítỏicủalàngmới.Mùalúanươngđầutiênkhôngthuhoạchnhiều

đượcvìlúakhôngcóthứcgìăn.Bãobiểnkéođổnhữngtúplềumảnhdẻvàxóađimàuxanhcủakhoaivàbímớitrồng.Nhữngngườiởlàngmớinhớquêcũ,làngxưa,nhớmùirơmthángchín,mùicỏthánggiêng,

nhớlànkhóitrênnhữngmáitranhvànhữngcánhcòtrắngliệngnắnglóesáng.ThếnhưnghọvẫntheoLêChân.Ngườicongáichủlàngnóivớihọvềnhữngcondãtràngbé

títẹovànóilênnhữngmónnợmáuphảitínhtoánvớiquânđôhộngoạitộc.HọtheoLêChânvàsẽtheonàngtớicùngtrờicuốiđấtbởivìhọkhôngthểsốngchungmộtbầutrờivớikẻthù.Vànhữngngườicũởlàngmớikểvớinhữngngườimớiđếnvềngườicongáilàchủlàng.…Nàngđẹpvàkhỏe.Mùaxuân,contraicácnơitìmđếnhátvớinàngvànàngthìchẳnghát

vớitrainào.Nàngchỉhátmộtmìnhvàhátvớicácbạngáicủanàng.Khisáungườicontraikhôngnhấcnổiđònkhiêngmộtcâythủytùng,nàngghémìnhvàovàcâygỗnhẹđitrênvainhữngngườicontrailựclưỡng.Cóaicấynhanhhơnnàng?Vàcóaigóibánhchưngngàytếtkhéohơnnàng?Bánhtétnànggóitrònnhưốngmaiốngvầu,đườngsốngláchạythẳngtắpchiađôichiếcbánh.Nàngngủkhiconcọpbắtđầulầnrừngvànàngthứcdậytrướckhicongàchuồnggọimặttrờidậy.Hãynhìnnàngđisăn.Chiếcáomàulárừngbósátngườivàchiếcváyngắngợnsóngtrênđầu

gối,taynàngcầmlaovàlưngđeolao.Khitiếngtùvàrúclên,nàngdẫnđầuđoànngườisăn,bướcchânthoănthoắt.Theohiệulệnhcủanàng,nhữngchiếclướimởra,vàconthúhồnghộcchạy,conlợnrừngnanhsắcnhưmácxôngthẳngvàonàng.Nàngchạyxuốngméchânrừngvàngoắtmìnhlạiphóngmộtmũilao.Lướikhéplại.Đấy,nànglàngườiđãdửconthúvàolướivàphóngmũilaođầutiênđánhngãthú.Mọingườinhảyvàhátquanhconvậtbịthương.Conlợnrừngcóđôinanhsắcnhưhailưỡikiếmnằmchềnhềnhnhưmộtquảgò.Cáctênquanđôhộtrongđịahạtđềubiếttiếngnàngvàluitớinhànàng.Nhưngchúngbiết

rằngcọpdễbắthơnnàng.Vàchúng“tâu”vớiTôĐịnhvềLêChân,ngườicongáiđẹpnhấtĐôngTriều,tócđennhưmun,màyđennhưcánhnhạnvànướcdahồngnhưhoaphùdung.KhiviênthừasaiphủtháithúđếnđưalễvậtvànóivớiôngLêTháiBảoxinnàngvề“hầuhạ”

quantháithú,ôngđãkhéoléolựalờitừchối.BathángsauLêTháiBảobịbắtvàbịgiết.LêChântrốnđược.Nàngtớimộmẹkhóclóckhấnxinmẹphùhộchotrảđượcthùnhàvàcùngnhữngngườithântínrađi……Đoànthuyềnrakhơiđầunămđãtrởvề.Biểntraolễvậtchođoànthuyềnđemvềđưanàng,

ngườicongáikiêncường,ngườichủlànganhhùngđangmàigiáochosắc.***

Nhàởđâymáichấmgầnsátđất,cửaravàoởđầucháinhà.Cảlàngchungmộtgiếng.Lướigiăngquanhlàngvàbanngàylàngquạnhvắng,chỉchiềumớiđemlạitiếngồnào,tiếngngườivàngọnlửaấmcúng.Nhưnglàngmỗingàymộtđôngvuihơnvàbâygiờlànămthônnămgiếngnướcngọt.NhàchủlàngởthônGiữa,bốnthônĐông,Nam,Đoài,Bắcvâyxungquanh.ThônBắccólòrèn,thônNamválưới.Nhàchủlàngcótreođồimồitrênváchvàtrốngdatrâubêncửa.LàngcómộtngôiđìnhnhỏmáitranhthờchungcảSơnthầnvàÔngcávoi.Thánggiênglàngmởhộicóđấuvật,traigáikéodèo(kéoco),tungquảcònquavòngtre.Giếttrâutếthần,chủlàngtungbúachotrailàngcướpđánhđầutrâu,mổtrâulấydalàmnồinấuthịt.Chủlànglomọiviệc.Lomởrộnglàng,locholàngthêmngười,thêmcủa.Cáilonhấtlúcnày

làlođốiphóvớikẻthốngtrịdịtộc.TrênchiếcbảnđồởhuyệntrịAnĐông,giặcghi“AnBiêntrại”vàchúngtìmđếntrạiAnBiên.Cóphảitừnaytrailànglạiphảiluitớiởnămởthángtrêncáchònđảoxavắngđểmòngọc

trai,săncábiểnvàtìmsanhô,sòhuyếtnộpchokẻthù?Cóphảitừnaytrailàngphảileolênnhữngváchđácheoleoheohútchìarabiểnđểbắt

nhữngổyếnvềchogiặctiệcyếnphèphỡnvớinhautrênxươngmáucủadânmình?Cóphảitừnaylạiphảinộplúanộpmìnhchogiặc?VànhữngaisẽphảirờibỏAnBiênđitheo

đoàncốngphẩmvượtnơi“phânmaocỏrẽ”vềtớiTràngAn?BọnchúngsẽlạimòtớiAnBiên,nhângnháo,hạchsách,nạtnộ,tìmcáchvétcủahiếpngười!Contrăngmùaxuântreocaotrênbầutrờiyêntĩnhgọinướctriềulên.Triềudângàoàocuộn

sóngxôbờ.Đêmrộngvangtiếngbiển.Tiếngbiểncảđầyngậpkhônggian…***

LòngLêChânlúcnàycònxaođộnghơnbiểnlớn.LêChânvừalàngườichủlànglạivừalàngườithủlĩnh.Khinàngmớilầnđầuđặtchântớiđây,nàngchỉgặpbiểnlớnvàcáttrắng.NgàynayAnBiênđãcólúacókhoai,cótrâucólợn,cóbãixú,cóthuyềnđikhơi,cómảngđilộng.Nhưngnàngđếnnơiđâykhôngphảilàđểtrốnkẻthùmàlàđểđánhchúng.Đánhbằngcáchnào?Đãnămnămnay,từkhilễmồmẹvàkhấnvongcharađi,nàngvẫnnghĩtớiđiềuđó.Trảthù

chomìnhvàchonhândânbằngcáchnào?Câuhỏinóngbỏngđólúcnàynhưngọnlửacháyđỏtrongđầuócnhữngngườicótrách

nhiệmởAnBiên.Saukhibànđitínhlại,mọingườiđồnglòngcửcụHọp,cụgiàbảymươituổicóđôilôngmày

trắngnhưbôngvàcónướcdađỏnhưđấtnunglàmchủlàngthayLêChânđểgiaodịchvớicácquanchứccủagiặc.LêChânlàcongái,gặpbọnkẻcướphiếusắcthamlợihàngngàyrõrànglàkhôngtiện.CụgiàHọpchỉlàngườiđứngragiaodịchvớigiặc,cònmọiviệcquyếtđịnhvẫndoLêChân.

VàmộtđộinghĩadũngquânrađờidoLêChânđứngđầuvớimộtchứcmàdântựđặtrađểphongchoLêChân:ĐôLĩnh!Cáichứcấykhôngthấycótronghệthốngcácvõchứchiệnhành.Trongcôngviệchàngngày,mọingườivẫngọiLêChânlàchủlànghaychủtướng.NghĩadũngquâncủaAnBiênrađờichỉcóbamươimốtngườitrongđócótámcôgáikhỏe

mạnhđượcchọnlàmnữvệquân.EmgáihọLêChânlàLêNgà,conôngchúcũngởtrongsốnày.Cònnhữngnghĩaquânnamđềulànhữngngườiđượcchọntuyểnlựakỹcàng,vừagandạ,vừakhỏemạnh.BâygiờLêChânphảilochonghĩaquântậpdượt,lạilogạocholàngănlâudài.Nghĩaquân

vẫnđibiển,vẫncắtsúnhưngtốitốilạicùngnhautậpvật,tậpđao,tậpmúakhiên,tậpđánhgậy.Họtậprấthăng,rấtsayvàhọdạylẫnnhau,aibiếtthếnàodạythếấy.LêChânlonhấtlàkhoảngạo.Đánhgiặclâudàiphảicógạo.Làngbiểnkhôngcógạo,vẫnlấy

cáđổigạo.Lạicònphảitìmmộtchỗnàochonghĩaquânẩnnáu,bởikhôngthểđemcáilàngbiểnAnBiênnhỏbévàtrốngtrảinàyrađểchọinhauvớigiặc.Còndânlàng?Dânchỉthấysungsướngkhiđộinghĩaquâncủamìnhrađời.Đêmnàodân

cũngđếnxem“quânmình”tập,dânhởilònghởidạnhìn“quânmình”khỏebiếtbao,nhanhnhẹnbiếtbaovàmọingườitrầmtrồkhenanhnàylănkhiênkhéo,anhkiacóđườnggậymớikínlàmsao!LêChânsợviệclộ,bènralệnhchodânkhôngđượcxem“quânmình”luyệntậpnữavànóirõchomọingườibiếtphảikínđáonhưthếnào,phảicẩnthậnnhưthếnàomớicóthểchốngchọiđượcvớikẻthùhungácvàxảoquyệt.Làngbiểnlúcnàyvừaphảichốngđỡvớinhữngyêusáchnhũngnhiễucủagiặc,vừalotìm

cáchđánhgiặcvàphònggiặcđánh.ChínhLêChân,ngườichủlànggáihaimươihaituổiphảigánhnhữngmốilonặngnềđó.VàcảlàngcùnglovớiLêChân.Gióbiểngầmsuốtđêm.Giómặncuồngloạnchạybốccátcuộnmùtrờivàcátđậpràoràovào

nhữngtúplềumáiúpsátđất.Gióthổiùùnhưcóhàngngànchiếccốixayđangcùngquaytít.Gióthổithốcthổiquét,giólồnglên,gióhồnghộcchạy,rítlên,xoáytítrồiquậtmạnh.Biểnnữa,biểncũnggiậndữbốcsóng,sóngvỗtungtrời.Khônggianchuyểnđộng,trờiđấtrunglên.Vàrồibìnhminhđếntrênnhữngxemâyhồngphớt,dacamvàđỏlửa.Nàoainhớđíchxác

tiếnggầmdữtợncủagiómặnvàbiểncảtắttựlúcnào?Cólẽtấtcảcảnhtànphávànỗihoảngsợđêmquachỉlàmộtgiấcmơ?Trờirấttrong,biểnrấtxanh,vàđànhảiâulạitungnhữngchiếccánhtrắngđùavớisóngbiển.Nhưngđâucóphảilàcơnácmộng!Kìalàngbiểnđổsập,úpsụp,chìmngụptronggióbão,

làngbiểnnằmkia,tơitả…Bìnhminhđãngạcnhiênbiếtbaokhiánhsángtrongtrẻohiềnhậucủamìnhgặpnhữngmái

nhàbịquăngxa,bịxéra,nhữngconngườiướtát,lấmláp,bơphờ,mắttrĩuloâu,mắttốisầmgiậndữ.LêChântócchảyxõatrênlưng,tócướtbếtvàolưng,LêChânngườichủlàngkiêncườngấy

lúcnàyđứnggiữađổvỡ,lòngkhôngkhỏibànghoàng.Nàngvắttóc,vuốtchotóchếtnướcvàbúitóclênđỉnhđầu.Nàngđiđilạilạicắtđặtcôngviệc

vàcùngmọingườithudọn.Vàicontrâuchếtđãđượcmổthịtvàthuingayđểlàmlươngkhô.Mộtmiếnglươngkhônhưthếđốivớihọlúcnàyquývôcùng.Họlạidựnglàng.Vànhữngcondãtràngmàucátbétíticũnglạilăngxăngvêcátlàmnhững

cănnhàtíteocủachúng.

Conngườikhôngchịuthuathiênnhiên.Họkhôngchịunhưnhữngcondãtràngcứđểchothiênnhiênphámãinhữngcôngtrìnhcủamình.Họhọctậptínhkiênnhẫnlạlùngcủadãtràngvàkháchẳnvớidãtrànglàhọquyếtlàmchonhữngcôngtrìnhcủahọcóthểchốngđượcvớitànphácủathiênnhiên.Làngmớilạicườivớinắngbiển,gióbiển,làngmớilạiấmtiếngngười,hơingười.Làngtrồng

câyngăngió,trồngrấtnhiềucây.Lànglàmnhàchạydọcvớichiềungangbờbiểnđểbớtsứcgióphá.Mỗinhàcómộtcáihốnhỏ,vàcácvò,chóeđựnglúa,đỗđượcđặtxuốngđó.Độinghĩaquânlạirađi,điđểđóngiặcbằngnhữngmũigiáocủacămthù.

***Nghĩaquântìmgiặcmàđánh.Sứccònmỏng,nghĩaquânkhôngthểđánhthànhlũyvàđồn

trạikẻthù.Nghĩaquânđónnhữngconđườnggiặcđi,đónnhữngđoànchuyểnlươngchuyểnthuế,nhữngđoàncốngphẩm,nhữngđoàngiảitù,giảiphumàđánh.Giặctiếnquamộtkhurừngtrúc.Điđầulàmộttoánlínhđôhộcầmgiáodài,mangcungtên.

Xevậntảiđitheosauchởtoànlúamới,chúngchuyểnvềhuyệnthành.Mộttênhộtướngcưỡitrênmìnhngựataycầmđạiđaođiquãnggiữavàrồilạixe,lạilính.Chúngtiếnsâuvàorừngtrúc,mệtmỏi,vộivã.Chúngthúcgiụcvàquấtroivàomìnhnhững

ngườiphuđẩyxe.Têntướngcưỡingựamắtgườmgườmnhìnquanh.Chúngkhôngsợhãigì.Rừngnàykhôngcóthúdữvàvùngnàyvẫnlàvùngantoàn.Dânđói

kéonhauđiăncướpthìkhôngdámdạidộtxôngvàođoànquânlươngcủahuyện,vảlạinhữngtoáncướpđườngnhưthếởvùngnàycũngchưacóbaogiờ.Nhưngbỗngtiếnghét,tiếnghòreocấtlênvangdậy,tùvàrúcinhỏivànhữngngườimai

phụctừmặtđấtbốclên,laotớivunggiáomác,liađaoxôngthẳngvàođoànlínháplương.Chỉchốclát,têntướngđôhộđãnằmlăntrênmặtđất.Bọnlínhcònsốngsótchạythụcmạng.Bachụcxelúamớivềvớinghĩaquâncùnghơntrămngườiphuáptải.Đólàtrậnđầu,chiếncôngđầucủalàngbiển,chiếncôngđãlàmnứclòngnhữngconngười

nungnấucămthùbaolâunínnhịn.Chiếncôngấycólẽchỉlàchiếncôngnhỏnhưngnóđãmởđầumộtcuộcvùngdậycủanhữngngườibịápbức,cuộcvùngdậyđầysứcmạnhcămthùcủanhữngngườidânÂuLạcmiềnduyênhảiquậtcường.Từlàngnàysanglàngkhác,từnhữnglàngvenbiểnvàotớinhữngđộngvàtrạitrongnúi,

ngườitakểvớinhaunhữngchuyệnthầnkỳvềLêChân,ngườicongáianhhùngvàvềđoànquândũngmãnhcủangườicongáiđó.Trậnnàytiếptrậnkhác,đoànquânLêChânngàycàngdàydạntrongchiếnđấu,ngàycànglớnmạnhvàgiốngnhưbiểncảkhôngbaogiờlặngsóng,đoànnghĩaquânkhôngbaogiờnghỉbướcchânchiếnđấucủamình.GiặckhiếphãiLêChân.ChúngđặtchoLêChânmộtcáitên:“ConcákìnhbiểnĐông”.Cákình

tungsóngquẫymình,nềnđôhộcủagiặcmiềnduyênhảirungrinhchaođảovànhưngụpchìmdướinhữnglànsóngmạnh.DướingọncờLêChân,nhândânmiềnbiểnvùngdậy.Bâygiờthìkhôngphảichỉlàmộtđộiquânnhỏbébamươimốtngườimàlàgấpmườilần

nhưthếvàrồilạigấptrămlầnnhưthế.LêChânbâygiờkhôngcònnữanhữngnétnonnớttrêngươngmặttrẻtrung.Danàngđãđen

sạmvìgióbiển,nắngbiển.Gươngmặtnànggầyđivànghiêmnghịtrầmtưquabaocuộcchiếnđấugiankhổ.Nghĩaquânđinơinàynơikhác,điđếnnhữnglàngvenbiểnvànhữngtrạitrongrừng.Đã

nhiềulần,nghĩaquânbịgiặcvâylùngráoriết,phảiđàocủdémcủrạngđểăn.LàngAnBiênbịgiặcvâyquét,lùngsục,bắtbớ,pháphách.Nhưngbiểncảcóbaogiờlặngsóng?

NhiềuchúađộngvàchủlàngtìmđếnxinquyphụcLêChân.VạnvàNgàtrởnênnhữngphótướngđượcsĩtốtyêukính.LêChânđãtổchứcđượcquândoanhchialàmnămđạo:tiền,hậu,tả,hữuvàtrungquân.Thựcrathìchưabaogiờcảnămđạocùngđượchọpmặt,màchỉcócácvịđốclĩnhcácquânlàđượcgặpnhau.Mùaxuânnămấy,LêChânchỉhuycácquânvâyđánhthànhchâuBảnLập,chémgiếtvàbắt

hơnmộtnghìnquântướngđôhộ.Nghĩaquânchiếmgiữthànhtrì.NhữngngườiconcủalàngbiểnAnBiên,nhữngngườilínhchiếnđầutiêncủanghĩaquân

vùngbiểnĐôngxúcđộngchảynướcmắtkhithấynữsoáicủamìnhđứngtrêntướngđài,tươicườinhìncảnămquânchỉnhtềtrongngàyđạilễ.NhữngngườiconcủalàngbiểnAnBiênthấynữchủtướngcười,vớinhữnggiọtnướcmắt

longlanhtrêngòmá.Họbiếtrằngcũngnhưhọ,nữchủtướngLêChânvụtnghĩđếncáilàngnhỏbévớisáucáilềuconvenbiển,nghĩđếnđộinghĩaquânđầutiênbamươimốtngườithiếuáomặc,thiếulươngăn,nghĩđếnnhữngngàyđàocủtrongrừng,nhữngđêmbiểngầmphátannhữngchiếcmảngcủanhữngconngườitìmsốngtrênbiểncả.Vàhọcònbiếtrằngcũngnhưhọ,lúcnàynữchủtướngnghĩđếnnhữngngườilínhchiếnđã

ngãxuống,máuthịtgửiđấtchiếntrườngchẳngbaogiờcòntrởvềđượcđểdựlễmừngcông.NhữngngườiđãđổmáuđàovìđấtnướcấysẽcùngtheoLêChânbướcvàonhữngtrậnđánh

mớichotớikhinướcÂuLạclạitrởvềvớingườiÂuLạc(3).

BÁTNẠNĐẠITƯỚNG

TrangPhượngLâulànơigòrậmđầmsâu,nằmbênbờsôngLôthuộccốđôVănLangcũ.ThờiTôĐịnhnhàĐôngHánlàmtháithúquậnGiaoChỉ,PhượngLâutrangthuộcchâuBạchHạc.PhượngLâucónhiềuđầmhồ,khesuốiquanhcotrongmộtvùngcỏcâyrậmrạp,đồinọtiếp

gòkia,nhàdựngtrênđồi,đáxếpthànhbực.Nhànàocũngcódămbảyốngnướcdựngđầunhà.Dântrồnglúatẻlúanếpởcáctrànruộnglầy,vàbắtcuakiếmcá,bẫythú,đàocủmàsinhsống.Contraicongáilớnlên,mùaxuânrủnhauhátđốitừngđôi,ưngýnhauthìcongáiđưacontraivềnhàmìnhmờitrầucauvàhátởnhà.VũCôngChấtlàhàotrưởngởPhượngLâu,đượcgiaoquyềntrôngcoimườihaitrangtrong

hạt,đầunhàtreochiếctrốnglớnmặtdatrâu,tanggỗmít,mỗikhicóviệc,gõtrốngmộthồilàdânlàngđếncùnglàm.Nhàcóngườihầutrai,ngườihầugái,cóchóđểsănvàgiữnhà,cóngựađểcưỡi.HàotrưởnghọVũlấyHoàngThịMầu,ngườicùngtranglạicùngtuổi,thươngyêunhauđằm

thắm,hợpýđẹplòng,ănởvớinhaurấthòathuận.VũCôngbiếtnghềthuốc,thườngđixanhàhàngthángtìmkiếmláthơm,rễquýởcácvùng,

dạogótkhắpbamươisáuchâuháithuốcvàchữabệnh.Mọiviệcnhàcửacũngnhưviệccáctrangvẫngiaophóchovợloliệu.VũCôngthườngđến

làmthuốcởMãnChâu.Mộthômđiháithuốc,VũCônggặpmộttòacổmiếutườngđổmáixiêu,nồihươnglạnhngắt,rêuphủxanhthềm.VũCôngđangtầnngầnvớicảnh,chợtthấycómộtlãoôngquắcthướcgánhbócủiđitới,mớiváichàolãoôngvàhỏichuyệnvềtòacổmiếu.Lãoôngđặtgánhcủicùngngồinóichuyện,nhờthếhọVũđượcbiếtđâychínhlàmiếuthờSơnTinhcôngchúahúyNgọcHoa,làvợSơnthánhTảnViên.Miếunàyxưakiavẫnđượctiếnglàlinhthiêng,nhưngtrảiquanhiềuphenbiếnloạn,dâncưphiêubạtnênmiếucũcũnghoangtàn.VũCôngthanthởhồilâurồinhờônglãođưađếngặpngườitrangtrưởngvàcáccụtrongdân,ngỏýmuốnđượccùnglàngtrùngtulạingôimiếu.Mọingườinghenóiđềumừng.BấygiờVũCôngbỏtiền,cùngvớingườitrưởngtrangxâydựnglạitòamiếu,lạitạcmộtphotượngSơnTinhcôngchúađểthờ.Gióthuthổivàngcảcâylá,rồiđôngtớivớinhữnglàngiólạnhdồnvề.VũCôngtừbiệtMãn

Châutrởlạibảnhương,dânlàngvuimừngđếnthămhỏi,cũngcóngườiđếnđểnhờchữabệnh.BàHoàngThịMầucũngmừngvìthấychồngvẫnkhỏemạnh,lạitìmkiếmđượcnhiềuthuốcquýđểcứuchữachongườibệnhtậtốmđau.Mộtđêm,VũCôngnóichuyệnvớivợvềviệcsửamiếutôtượngthờSơnTinhcôngchúaở

MãnChâu,vợvuilòngnóirằng:“CôngchúatênhúylàNgọcHoa,làcongáiđứcHùngDuệVương,lạilàvợcủaTảnViênSơnthánhlàthầnnúiBaVì,tàicaophéplạ,cócônglớngiúpnướcyêndân.NaytatrùngtumiếuVũCôngchúacũnglàđểbàytỏtấmlòngkínhnhớtổtiênvậy”.VũCônggậtđầucholàphải,vìtấmlòngVũCôngvẫnluônnhớtớicácVuaHùngvàcămgiậngiặcHáncướpnước.Haivợchồngđangnhỏtotròchuyện,chợtnghecótiếnggọiởcổngrằng:“XinmờiVũCông

rabếnsôngmàđónbègỗ”.Ôngbànghegọicònđangbỡngỡthìlạinghecótiếngnóisangsảngđưađến:“VợchồngVũCôngchớcóhồnghi,talàbộhạSơnTinhcôngchúađượclệnhđemđếnchongươimộtbègỗquývàmộtngườicongáitàisắchơnđời,ngươimauramàtiếpnhận!”.VũCôngbènbảogianhânđốtđènđuốc,cùngnhaurabếnsông,quảnhiêncóbègỗnằmtrênbờ,mỗicâygỗđềulớntàyôm.Khihaivợchồngtrởvềđangngồinóichuyện,chưahếtlạlùng,lạicótiếngngườicongáithỏthẻrằng:“Mẹơi,mởcửachoconvàovới!”.Vừalúcấy,vụtcóbóngmộtngườicongáimặcáomàuhoasenbướcvàonhà,nhàovàolòngbàHoàng

ThịMầurồibiếnmất.Sauđó,bàHoàngThịMầumangthai,đủchínthángmườingàysinhđượcmộtgáitrắngtrẻo,

xinhxắn.KhôngnhữnghaivợchồngVũCôngmừngrỡmàdâncáctrangbảnxungquanhvùngcũngđềuđếnchiamừng.VũCôngđặttênconlàThục.Thụcnươngcànglớncàngtươiđẹp,danhưvỏtrứng,máhồngmôithắm,mắtsắcmàycong,

dángngườimềmmạinhưcâyliễumùaxuân.Tớinămmườisáutuổi,Thụcnươngnhansắcnhưbôngphùdungbuổisớm,sáchđọcchỉmộtlượtlàthuộc,kiếmmúanhưgióthổihoabay,mỗikhirangoàiainấyđềutônsùnglà“nữtiênhạthế”.ThụcnươngthườngưathíchngồithuyềndạochơitrênsôngLô,cókhimởlướiquăngchài

cùngcácbạngái,cókhivừachèovừahát,tiếnghátngânngatrênmặtsông.Mộtdảisôngdàitrongxanh,nhữngcánhbuồmphồnggióxuôidòngnhưđànbướmtrắngkhổnglồđùanắng.Đôibabègỗtừthượngnguồnvềtrôilờđờchậmchạp,mộtchiếccòtrắngduỗithẳngchânlượntheorồilạivỗcánhbayvềphíalũytrelàng.Trêndoicátbạc,mấychúbồnôngđứngimlặngnghiêmtrangdườngnhưnghĩngợiđiềugì.Đôibờxanhngắtvangtiếnggàgáychósủa,thướtthanhữnglànkhóithổicơmchiềubaylênrồiloãngdầnvàtanvàomàuxanhcủabầutrờimátdịu.Vàomùacá,traigáivừabuônglướivừahátđốivớinhau.Mùathutrăngtỏ,traigáingồidướibờtrecùnghát.Thụcnươngrấtưathíchhátđốivàmỗikhinàngcấtgiọng,mọingườiđềungơngẩnlắngnghe.Nàngnhanhtrínêntrongcuộchátđối,cácchàngtraivẫnphảichịuthuakhôngtìmđượclờihátlại.Thụcnươngcũngthíchđuatrảitrênsông.Taychèomạnh,máichèođậpnước,Thụcnương

lạihòmộtcâuhòngắnvàcácbạnnànglạicấttiếng“huê”vangđểgiữnhịptaychèo:Thuyềnta-“huê”!Rẽsóng-“huê”!Còtrắng-“huê”!Bayvòng-“huê”!Dòngsông-“huê”!Xanhngắt-“huê”!Tabắt-“huê”!Contrôi-“huê”!Talôi-“huê”!Conchép-“huê”!Tiếnghòmỗilúcmộtgấp,nhữngchiếcthuyềngỗdàimình,nhọnmũivùnvụttrôi.Cácbạn

traichẳngchịuthuacongái,cốsứcchotrảivượt,khôngkịpnghĩcâuhò,chỉhògấpmộtđiệu:“ơikhoan–huê!”,“hòkhoan–huê!”,“ơihỡi–huê!”,“làkhoan–huê!”…Mỗitiếnghòlàngườilạingảvềsau,mỗinhịp“huê”làngườilạicúirạpvềphíatrước,máichèođẩysóng,bọtnướcbaytung.Mộtngày,Thụcnươngcùngcácbạngáiđậptrámtrênmộtgòcao,cáccônhặtnhữngquả

trámđenbỏvàonhữngchiếcgiỏtrenhonhỏ.VũCôngđithămngườibệnhvềnhânthểtạtquarủconcùngtrởlạinhà.ChợtmọingườicùngnhìnthấyởconđườngnhỏbênkiađầmnướccómộtngườicongáitrạctuổiThụcnương,gươngmặttròntrặnbầubĩnh,mặcáolụaxanh,yếmtơvàng,cưỡiconngựađennhánh,bờmbaynhưmâytỏa.Nhữngngườiđitheonàngđềucầmgiáováclưới,khiêngmộtconnailớn,đànchóhunghăngnhảynhóttheochân.Ngườicongáiấynétmặtnghiêmtrangmàtươitắn,thoạtnhìnthấynàng,Thụcnươngđãđemlòngyêumến,bènhỏicha:“Nàngđólàai?”.VũCôngnói:“ĐólàNàngNội,congáiyêucủaquanchủtrưởngchâutađấy”.Thụcnươngnói:“Ngườicongáiấyquảlàxinhđẹp,nhưngkhôngbiếtcótàicángìkhông?”.VũCôngnghiêmmặtmàrằng:“Connóinhữnglờikiêungạo,khôngxứngđángvới

nềnnếpnhàta.VảlạiNàngNộilàgáianhhùng,tàiđứcấyconsaosánhkịp.Nànglàcongáiquantrưởngchâutađấy.Ngàilàngườiuyvũhơnđời,ânđứctrùmkhắp,thươngdânnhưcon,lạidòngdõilạctướng.Nếunàngđếnnhàta,chasẽphảimởrộngcửagiữatiếpđón,cònconthìchỉđượctêmtrầu,mờinướcmàthôi”.Thụcnươngbiếtmìnhlỡlời,mặtđỏbừng,khôngdámnóinữa.VũCôngthươngyêucongáirấtmực,nhưngôngkhôngnuôngchiềuthảlỏngmàluônnhắc

nhởconphảikhiêmtốn,thànhthực,giữgìnphẩmgiá,kínhngườigià,đỡngườiyếu.Thụcnươngđượcsựdạydỗcủachamẹnênđượcmọingườiquýtrọngvìnếtcũngnhưyêumếnvìtài.Mộthôm,cóbachiếcthuyềncậpbếnPhượngLâu,ngườidướithuyềnlênbờ,contraiđều

chítkhănđầurìumàuđỏ,thắtlưngđỏ,congáiđềumặcáomàuyếmlụa,cáccụgiàchốnggậy,vevẩychiếcquạtcọ.ĐoànngườihỏithămđườngvềtrangtrạiVũCông.Cóhaingườiđộihaimâmtrầucauđitrước,haingườikhiêngrượutheosau.VũCôngđóntiếpvuivẻ,lòngcóýmừng,vìđólàPhạmDanhHươngđãcùnggiađìnhđemcơitrầuđếncầuhônThụcnương.PhạmDanhHươnglàconvịhàomụccaiquảnmườibatrangởNamChân,bênkiasông,chínhquêởLiệtTrang,VũCôngđãquađólàmthuốcnêncóquenvịhàomụcvàbiếtPhạmDanhHương.Phạmlangnămấytuổingoàihaimươi,hìnhdungtuấntú,vănvõtinhthông,nghetiếngThụcnươnglàkháchanhtài,hiềnhòađứcđộnênđếnđặttrầucaudạmhỏi.Kháchởlạibangày,chủkháchtâmđồngýhợp.Thụcnươngtêmtrầucánhphượngratiếp,thấyPhạmlangmàyxanhmắtsáng,nóinăngtừtốn,cửchỉkhiêmcungnêncũngvuilòngngỏlờikếtước.Hátđúmbađêm,congáicấtlờiháttrước,némchiếckhăntaybọctrầucauvàmộtđồngtiềnchocontrai.Contraibắtlấyquảđúmhátđốilạivànémtrảquảđúmchongườicongái.Theolệ,traigáiđínhhônphảihátvớinhau,ngườicontraigiữlấyquảđúm,mởraănmiếngtrầuvàtraolạichongườicongáimiếngtrầukhác.Nếungườicongáicũngăntrầulàcoinhưviệchônnhânđãđính.Từngàyấy,Thụcnươngbắtđầudệtvải,maychănthêuáo,chờmùathusangnămquasôngvềlàmvợPhạmlang.CóhàomụchọTrầncũnglạicầuhônvớiThụcnương.HàomụchọTrầnnămấyđãbốnmươi,nhàgiàunổitiếngởchâuBạchHạc,trongnhàcóngàvoi,sừngtê,lôngcông,lôngtrĩtreokínvách,quếthơmchấtđầyhòm,trâuthảhàngđàn,thócchấtđầyhàngvựa.TrầncậymìnhcócủanênđếnhỏiThụcnương,mặcdùbiếtThụcnươngđãhứahônrồi.VũCônglựalờitừchối,họTrầnmanglòngoángiận,lấyviệcbịtừhônlàmđiềusỉnhục,ngàyđêmnghĩcáchtrảhờn.HọTrầnbènkếtthânvớibọnquanHán,rồixinđượcgặpTôĐịnh,hếtlờicatụngsắcđẹpThụcnương.TôĐịnhnghelờihọTrần,tâmthầnmêmẩn,muốnđượcgiápmặtThụcnươngđểxemhưthựcthếnào.Mộthôm,TôĐịnhcùngmộtbọnquanquângiảlàmkháchbuôn,ghéthuyềnvàobếnPhượngLâu,xinyếtkiếnVũCông.VũCôngtiếpđóntửtế.Thụcnươngmờitrầunướcrồiluigót.TôĐịnhmớiđượcgặpThụcnươngtrongchốclátmàđãhồnxiêupháchlạc,bènnóivớibọnquantheohầurằng:“NgườicongáinàynếukhôngphảilàHằngNganơicungQuảngthìcũnglàtiênnữchốnBồngLai,taquyếtphảiđónnàngvềphủ.CùngnàngvuithúnhưNgôvươngvớiTâyThimớithỏatấmlòng!”.ỞPhượngLâuhaingày,TôĐịnhcáotừravề,lậptứcralệnhtriệuVũCôngtớiphủtháithú.VũCôngnhậnlệnhkhôngrõcóviệcgìmàphủtháithúlạigọiđếnmình,nhưngcũngphảithuxếptheoviênsứlênđườngngay.Tớinơi,TôĐịnhmởtiệcđónmừng,tônVũCôngngồighếtrên.VũCôngnhậnraTôĐịnhchínhlàkháchbuônngườiHánvừaghénhàmình,lòngcànglongại,từchốikhôngdámngồitrên.TôĐịnhlạichoVũCôngđượcngồingangmìnhrồitrongtiệcrượungỏýxinThụcnươngđểlậplàmphunhân.VũCônggiậtmìnhđặtchénmàrằng:“TiệnnữxấuxíđãnhậnlờikếthônvớiconvịhàomụcởNamChânrồi”.TôĐịnhđưalờiépbuộc,VũCôngmộtmựcchốitừ.TôĐịnhnổitrậnlôiđình,truyềnđánhchếtVũCông,lạicholệnhtriệungaychaconhàomụcNamChânvềhầu.KhiPhạmDanhHươngvàchavừatớinơi,TôĐịnhthétquândướitrướnglấygậyđánhchếtcảhaichacon,lạiphátlệnhcửmộtđạoquânvềPhượngLâutrangbắtlấyThụcnươngđưavềthànhphủ.ViênnhatướngphủtháithúđemhaitrămbinhmãvềtớiPhượngLâuvâykíncácngả,rồi

nóivớibàHoàngThịMầuvàThụcnươngrằng:“QuantháithúchobảnchứcđónThụcnươngvềphủlậplàmphunhân.HiệnVũCôngvẫnlưulạiởphủchờThụcnươngđểchocửhànhhônlễ”.Cùnghômấy,cómộtngườinhàđitheohầuVũCôngtừphủtháithútrốnđượcvềbènđem

hếtmọichuyệntànáccủaTôĐịnhranói,vừanóivừakhóc.MẹconThụcnươngnghetinngấtđimấylần,vậtmìnhnứcnở.Cóngườihầugáithântínthưarằng:“Giặcđóngquanhnhà,chờsángmaiđưaNàngvềphủ.Lúcnàykhôngphảilàlúcthankhóc,xinNàngmautínhkếthoátthân”.Thụcnươngnghera,bènnuốtđaungậmhờn,truyềnchongườinhàlénđưamẹrakhỏitrangtìmnơiẩnnáu,cònmìnhthìnainịtgọngàng,kiếmcầmtay,chomờiviênnhatướngvàonóichuyện.ViêntướngHánđangcơnsayrượuchệnhchoạngbướcvào,liềnbịThụcnươngphóngkiếm,đổvậtxuốngđất.Thụcnươngmúakiếmcùnggianhânphávòngvây.Giặchònhauđuổi,tìnhthếrấtgấp.Thụcnươngtruyềnchogianhânrẽsangngảkhácrồimộtmìnhléntheođườngtắtrasông,maygặpchiếcthuyềnnhỏbênbờ,liềnnhổthuyềnthảxuôidòngnước.Lúcấymặttrờiđãlặn.Thuyềntrôivùnvụttrongđêm,tớikhoảngcanhtưthìdạtvàobến.Thụcnươngbướclên,thấyvàichiếclềuquánchợlạirảobướcvàophíatronggặpmộttòamiếucổ,cửamiếuhémở,liềnvàoẩntrongmiếu.Gàvừagáysáng,chợđãcóngườiđếnhọp.Vàingườiđichợsớmrẽvàotòamiếu,thấycóvết

máu,kinhlạnhìnlênthượngcung,thấymộtcôgáingồiphụcởđấy.Côgáithấycóngười,đậpkiếmmàrằng:“GiặcTôtớiđây,nhấtđịnhphảichết!”.Nhữngngườiđichợsợhãikêutolên,mọingườiđổtớivâykínlấymiếu,bàntánxônxao.Cómộtcụgiàtiếnlênnóivớicôgái:“Chúngtôilàdânlàngđây,đềulàdânlàmănlươngthiện,làmgìcógiặcTônàoởđây.Cònnàngtừđâuđến?”.Thụcnươngbèntừthượngcungbướcxuống.Mọingườinhìnxemthấylàmộtngườicongáixinhđẹp,tuổitrạcđôimươi,haitaycầmhaithanhkiếm,áoquầncònrâyvếtmáu,ainấyđềulạlùng,cấttiếnghỏithăm.Thụcnươngnghehỏi,nướcmắttràora,nóirằng:“TôilàngườiởtrangPhượngLâu,châuBạchHạc.GiặcTôthamsắc,muốnbắttôivềhầuhạnó,nhưngtôilàgáiđãhứahôn,khinàolạichịulàmđiềusỉnhụcấy.TôĐịnhbèngiếtchavàchồngtôi.Tôichémtướngpháquân,mộtmìnhvềđượctớiđây,khôngngờlạiđượccáccụdântrangchàohỏi.NếunhưgiặcTôtheođến,tôiquyếtcùngchúngmộttrậnsốngmái”.Dânchúngnghenói,đềucămgiậngiặcTôtànbạo.Mọingườiđónnàngvề,thaynhauchăm

sóc.Đượcvàitháng,nàngnóivớidântrang:“Làmconkhôngrửađượcthùcha,làmvợkhôngtrảđượcthùchồng,làmdânkhôngbáođượcthùnước,saocóthểsốngmàkhônghổthẹn!Tôixincảitrangtuởchùalàng,rồisẽđịnhliệu”.ÔnghươngtrưởngnghelờinàngnóicũngvuilònghăngháibànvớiôngtừchùachonànggọttócniệmPhậtnươngmìnhnơicửathiền.Từđó,Thụcnươnglàmộtvịsưnữđạocaođứctrọng,tuầnrằmmồngmộtlễbáiđènnhang,nơinàocóngườimờiđicúnglễdùgầnhayxanàngđềuvuivẻnhậnlời,dựavàocácdịpđómàtìmgặpnhữngngườicóchí.Thụcnươngthườngđếnthămhỏicáccụgià,đượccáccụtincậy,quýmến.Mộthôm,Thục

nươngmờiônghươngtrưởngvàvàicụphụlãotớichùadựlễdânghoachoPhậtvàobuổitối,rồigiữmọingườilại,đóngchặtcửaTamQuan,cùngnhaubàntínhnhữngchuyệnlộracóthểmấtđầu:dựngcờnghĩađuổigiặcnước.Cómộtcụgiànói:“ĐuổigiặcHánrakhỏibờcõi,dântalạilàmchủnướcta,aimàchảmuốn.Làngnàytoànngườitốtcả.Việcnhàchùamuốnbànchắcđượcdânngheđấy!”.Ônghươngtrưởngthongthảnói:“Đànhlàdânnghe,nhưnglàngtađâyngườithưaruộngmỏng,cảlàngchỉvàichụcnócnhà,đóithiếuquanhnăm,làmthếnàođánhđuổiđượcgiặc?”.Thụcnươngnói:“Điềuđótôiđãnghĩtớirồi.Cómấyviệctaphảilotrước.Phảilàmsaochocóngườicócủađãrồimớinóichuyệntụnghĩađược”.Mọingườicùngbàntánvớinhau,tớicanhbamớichiatay.Sauhômấy,làngđóncácphườngchâuvềbuônbán,lạiđóncácônglòrènvềđánhdaođánh

rựabánđicácnơi.Nhờcólòrènvàchợtrâu,ngườiqualạiTiênLangàythêmđông,TiênLamớichiêutậpdânlangbạtcácnơivề,chiađấtcho,gọilà“chomộtmũicày”lấyđấtbãibồibênsôngmàchia.Nhữngdảiđấtsỏivẫnbỏhoangnayxanhngắtchuốimía,khoaingô.Từđó,TiênLamỗingàymộtthịnhvượng,xómlàngsầmuất,trênbếndướithuyền,đờisốngnhândâncũngnhiềuphầnkhấmkháhơntrước,cũnglànhờcôngsứccủaThụcnươngcả.Dânlàngbảonhau:“TrờichodântađượcThụcnươngvềđây.KhôngcóThụcnươnglàmgìcóđượcquangcảnhnày”.DânmộtlòngmộtdạtintheoThụcnương.Thụcnươnglạibànviệckhởinghĩavớiônghươngtrưởngvàcáccụ.Ngườigiàvuilòng

chốnggậyđicácnơinóivớigáitraicáctrang,cácsách,nóivớingườiđánhcáquanhnămbồng

bềnhsóngnước,nóivớingườicàyruộngđầunămchítốixốimồhôitrênluốngđất,nóivớinhữngngườikhôngnhàkhôngcửa,lănlócquánchợ,đầuđình,nóirằng:“ỞTiênLacónữthầnquanđượctrờichoxuốngcứudântađấy.Khổcựcquárồi!BàcontahãyđếnTiênLatheonữthầnquanmàcứulấythân,cứulấynước!”.Cáccụlạinóivớicáchàotrưởngrằng:“Dânđâykhôngthuộcquyềncácông.Củacải,ruộngnươngnhàcácôngkhôngthuộcquyềncácông.QuanHánkhinhrẻhiếpđápcácông.SaokhôngtheonữthầnquanởTiênLamàđứngdậy?”.TiênLatrangchẳngbaolâuđãlàmộttrungtâmtụnghĩamàngôichùacổởbênsônggầnbến,gầnchợđãtrởthànhsởchỉhuycủanghĩaquânvậy.Bấygiờcáclàngbênsôngđềutíchtrữquânlương,tụhọptraitráng,muangựasắmthuyền,rèngươmchứagiáo,chỉchờdịpnổilêngiếtgiặc.Mùathu,nghĩaquânhọplạidướicờThụcnươngđãđượctrênmộtngàn,thanhthếlẫylừng.Thụcnươngdựngcờkhởinghĩa,tựxưnglàBátNạnđạitướngquân.BọnthốngtrịHángiậtmìnhkinhsợ,đemquanquântớiTiênLađánhdẹpnghĩaquân.Bát

Nạnđạitướngquânđánhvớigiặc,lúcẩnlúchiện,giặcvâynơinàythìnơikhácnổilên,giặckhôngnhữngkhôngdẹpđượcTiênLamàcònbịnghĩaquânđánhthuanhiềutrận.DânchúngkhắpnơitheovềvớiThụcnươngngàycàngđông.LạinóiTôĐịnhcaitrịcõiNamGiao,thamtàncómột,bạongượckhônghai,dânchúngđâu

đâucũngmộtlòngoánhận.Hàokiệtbốnphươngchốngkiếmđứngdậykểcóhàngtrăm,gáitraicácnơinghiếnrăngmàigiáokểcóhàngngàn,thiênhạnhưnồinướcđangsôisùngsục.CháungoạicácVuaHùnglànàngTrưngTrắcởMêLinhcùngvớiemlàTrưngNhịdựngcờ

đạinghĩa,truyềnhịchkhắptrongnước,giụcgiãmọingườimaumaunổidậyđánhđuổigiặcHánthamtàn,giànhlạinonsông,lậtđổáchđôhộtànbạocủadịtộc,cùngmưumộtcuộcsốnganvui,mộtcảnhđờitháibình,thịnhtrị.TrưngnữchủnghetinThụcnươngkhởinghĩaởTiênLanhiềulầnđánhquânHánphảichạy

dài,liềnchosứđemhịchđếnvời.Thụcnươngtiếpsứđọchịch,lòngcònbănkhoănnghĩngợi,lưusứlạiđểcònsuytínhtrướcsau.BấygiờThụcnươngchomờicácnamnữđầumục,mộtsốcáccụphụlãovàhươngtrưởngcáctranglại,cùngbànxemcónênđemquântheovềvớiTrưngnữchủ.Cóngườinóirằng:“Sứctađãmạnh,giặcHáncóhungbạomấylầnđếnđánhtađềuphảitanchạy.Saotalạiphảicắpgiáophụvàovớingười?VảlạiBátNạnđạitướngquâncũnglàbậcanhhùngởđời,logìkhônghoànthànhđượcnghiệplớn”.Mọingườibàncãixônxao.Thụcnươngýcũngchưaquyếtbềnào.Lúcấycómộtcụgiàrâutócbạcphơ,mìnhgầyvóchạc,mắtsángnhưchớp,đứngdậytừtốnmàrằng:“LãonaychỉmộtTếtnữalàtrờichomộttrămtuổithọ,chưabaogiờthấyanhhùngđộctrụmàthành.VảlạinhàHáncaitrịnướctagầnhaitrămnăm,dữtợnngangngược,quânđóngkínđấtGiaoChỉ,talấysứcmộtngườiđuổisaonổigiặc,chốngsaolạiđượctriềuđìnhcủaHánđế?ẤycũngvìhiểucáilẽấynênTrưngnữchủmớinêusángdanhnghĩadòngdõiHoàngvươngmàtậphợpanhhùng,kêugọidânchúngcảnướcthắtdảiđồngtâm,nhấttềnổidậy.LãoxemcứmộtviệcấyđủbiếtTrưngnữchủtrílựsâuxa,hàokiệttrongthiênhạkhôngaisánhnổi.Naynếuaichỉbiếtphậnnấy,mạnhaingườiấyđánh,thửhỏigiặckiamàbẻđũatừngchiếcthìliệudânchúngGiaoChỉbaogiờmớingócđầudậyđược?”.Mọingườinghecụgiànóiđềunínlặngbồihồi.Thụcnươngcũngnhưngườingủmêchợttỉnh,váilãotrượngmàrằng:“Lờinóicủalãotrượngnhưvénmâymùchochúngtôiđượcthấytrờiquang.Nếukhôngcólãotrượng,tiệnnữnàylàmlỡviệclớnmất!”.Thụcnươngbèntiếpsứgiảlongtrọng,rồitruyềnlệnhmổtrâugiếtlợnkhaoquân,chọnhaimươibacôgáikhỏemạnh,dũngcảmởTiênLalàmquântúcvệ,lạichonữbinhđềumặcnamtrang.Phiênchếđộingũchỉnhtềxongxuôi,ThụcnươngcưỡingựakéoquânđếnbáiyếtTrưngnữchủ.Trưngnữchủđẹplòngkhenngợi,phongThụcnươnglàmĐạitướngquântrưởnglĩnhtiềnđạo.ThụcnươnglạixinđượcgặpNàngNội.Lúcnày,NàngNộigiữấntínbinhphùvàcờlệnhcủaTrưngnữchủ,cũngdựbànviệcquâncơ.KhigặpThụcnương,NàngNộitiếpđónthânthiết,thămhỏiâncầnrồibảovớiThụcnươngrằng:“TavớinàngđềumangthùsâuvớiTôĐịnh,naymayđượcgặpTrưngnữchủphấtcờđạinghĩa,bốnbềtheovề,chínhlàmộtdịpmaychochúngtađấy.Nàngcầmđầuđạotiềnquân,phảigắngsứclên!”.Thụcnươngcungkínhvânglời,khiluiranóivớicáctướngcùngquêrằng:“Chataxưanóiđúng:takhôngthểbằngngườiấyđược”.

SaulễtếcờởHátMôn,đạotiềnquâncủaThụcnươngcũngcờđàomởgió,giáogươmsángquắclênđường.Nghĩaquântớiđâu,dânchúngđềunônứcdắtdíunhauđónchậthaibênđường,vuimừnggánhgạodắttrâuđểlàmlươngchoquâncứunước.DẹpxongTôĐịnh,TrưngTrắclênngôivua,phongThụcnươnglàmBátNạnđạitướngquân

TrinhThụccôngchúa.Saulễkhánhhạ,ThụcnươnggiữatriềuquỳgốitâuvớiTrưngvươngrằng:“HạthầnvìgiặcTôĐịnhgiếtcha,giếtchồngmàdấybinhkhởinghĩa,naynhờđượcuyđứccủabệhạđãtrảđượcthùnhà,đềnđượcnợnước,xindậpđầutrướcbệbáitạquânvương.Naynướcđượcthanhbình,xinbệhạchokẻhạthầnđượctrởvềquêquántếchatếchồngvàthămmẹgiàcùngquêhươngbảnquán”.VuaTrưngkhenThụcnươnglàngườihiếunghĩa,chuẩntấuchovềthămmẹ,lạibanchoxeloan,quânhầu,thịnữcùngvàngngọclụalà.SaukhivuaTrưngbãitriều,ThụcnươngluigótvềcungsởthuxếphànhtrangrồicùngquângiavềngaytrangPhượngLâu.Tớiquêhương,Thụcnươngchođónmẹvề,lạimờicácphụlãođếnchuyệntròthânmậtrồimởhộibangày.Nhândâncáctrangđềuđếnchúcmừng,bàycáctròvuiđánhvật,bơitrải,hátđúm,tungcầu.Vàihômsau,ThụcnươngsangthămLiệpTrang.ThụcnươngchothiếtlậpcungsởởPhượngLâurồixuôithuyềnvềTiênLa.NhândânTiênLavuimừngmởhộiđónrước.ThụcnươngởlạiTiênLanửatháng,bànvớicáccụmởmangthêmrộngchợ,trồngthêmdâutằm,lạibànviệctusửachùachiền,đềnmiếu.Xongxuôimọiviệc,ThụcnươngvềtriềubáiyếtTrưngvương.TrưngvươngyêumếnThụcnương,tuylànghĩavuatôimàthựcrathìđốivớiThụcnươngnhưtìnhruộtthịt.

***MãViệnvânglệnhHánđểcầmquânsangđánhchiếmGiaoChỉ.Trưngvươngcửcáctướng

đónđánhquânHánởcácngả.Thụcnươnglạicầmquânđuổigiặc,nhiềutrậnthắnglớn.QuânHánthua,rútvềbiêngiới.ThụcnươngđượcvuaTrưngxétcông,giaphongcholàmĐiểntrưởngnộithịphunhân,đượcravàonơicungđiện,lạichophépđượcvềnghỉmộtthángởquênhà.Mộthômnhândịplàngănmừngcơmmới,Thụcnươngmờicácphụlãovàocungsởdựtiệcxôimới.Đanglúcvuivẻ,cóngườikháchnóirằng:“NghetinMãViệnđượcviệnbinhlạichiađườngtiếnvàonướcta,hiệnquântađãđóngiặcởbiêngiới”.Thụcnươngnghenói,ngayhômấynainịt,cưỡingựalênđườngvàotriềutâuvớiTrưngvươngxinđượcrađánhMãViện.Thụcnươngmỗikhiratrận,đầuđộimũtrụcàilôngtrĩ,mìnhmặcáogiápbạcmặthổ,cưỡi

conngựaôtruyđeo18chiếcnhạclớnbằngđồng,đầungựakếtbôngđỏ,oaiphonglẫmliệt,dungmạotươithắm,tướngHántrôngthấygiậtmìnhnóirằng:“KhôngngờNammanlạicótướngngangtàngnhưthế”.ThụcnươngmúakiếmphóngngựaxôngvàođánhvớitướngHán,trốngtrậnvangtrời,chỉmộthồichémtướngHánđầubaykhỏixác.Thụcnươngmỗikhigiáptrậnđềucảinamtrang,giáptrụuynghikhôngđểchogiặcbiết

đượchìnhtíchcủamình.Tớitrậnkhôngnóimộtlời,xôngthẳngvàotướnggiặcnhanhnhưchớp,khíthếnhưnúiđổ,nhưsaobăng,vìthếthườnglậpđượccônglớn.CólầnThụcnươngtheophòTrưngvươngratrậncựvớiđạiquâncủađạitướngHánlàTổ

HoàiĐức.Trậnấydiễnraquyếtliệt,haibênđềurasứcđánh,quânHánđãnúngthế,chợtchúngbiếtquânTrưngvươnglànữbinhliềnhônhauxôngvàomàvật.Nữbinhlúngtúngmấtthếtiếncôngvừađánhvừalui.ThụcnươngmúasongkiếmgiaochiếnvớiTổHoàiĐức.Đánhđượchồilâu,TổHoàiĐứcđưa

mâuhấtrơimũtrụcủaThụcnương,tócThụcnươngliềnsổtungnhưmâytỏa.TổHoàiĐứclúcấythấytướngNammôithắmmáhồng,ánhmắtlonglanh,tócxanhnhưláliễu,thậtmuônphầnóngảyêukiều,chợthiểulànữtướng,ngâyngấtmànhìn,đườngmâulơilỏngbịThụcnươngđưamộtnhátkiếmvàosườn.TổHoàiĐứckinhhoànggiậtngựachạylùi,cònThụcnươngcũngvộiđemquântìmTrưngvươngđểphògiá.Sautrậnấy,TổHoàiĐứcngơngẩntâmhồnngàyđêmmơtưởngsắcđẹpThụcnương,bèn

truyềnlệnhkhắpnơi,aibắtđượcThụcnươngthưởngtrămnénvàngvàsẽđượctâuxinbantướcThiênHộhầu.

ThụcnươngluivềTiênLa.LúcnàyvuaTrưngđãtửtiết.MãViệnđặtlạiquânhuyện,đánhdẹpcácnơiquântacònđónggiữvàđemđạiquântiếnsâuvàođấtCửuChânđuổiđánhcáctướngcủavuaTrưngcònchốngcự.Thụcnươngnungnấucămhờnmưutínhdựnglạinghiệplớn,giữvùngTiênLahàngchụcdặmtrảitámtuầntrăngrằmgiặcvẫnkhôngquétnổi.Mộtđêmvàongàymườitámthángba,Thụcnươngđangđituầntrênsông,chợtthấyTiênLalửabốcngụttrời,vộichothuyềnvàobờ,vừađặtchânlênbến,mộttướnggiặcrảobướcđitớivungđaochém.Thụcnươngchémngaytướnggiặcđứtlàmhaiđoạn,phávâychạyđi,quânHánreohòvangbốnphía,trongánhlửathấyTổHoàiĐứccưỡingựaxốctới.Thụcnươngchạyđếngốcmộtcâytùnglớntuốtkiếmtuẫntiết.NơiThụcnươngmất,mốiđùnlênthànhmộ,còncâyđạitùngbangàysaukhôhéomàchết.

NhândânlậpmiếuthờThụcnươngngaydướibóngcâyđạitùng.VàođờiHậuLê,vuaLêThánhTônmangquânđánhChiêmThành,thuyềnrồngghébếnTiên

La,đóngquânlạinghỉ.VuachoxemxéttìmmiếuthờBátNạncôngchúarồigọicáccụgiàcảtronglàngrahỏichuyện.CáccụđemsựtíchThụcnươngtâubàyvớinhàvua.VuaLêđemquânđánhChiêmThànhđượcđạithắng,khitrởvềtriềubènbaophongThụcnươnglàm“Vạncổphúcthần”,đểcùngvớiđấtnướchưởngphúclâudài,đờiđờighinhớcônglaongườinữanhhùngsuốtđờivìnước(4).

NÀNGNỘITƯỚNGVÙNGBẠCHHẠT

Mùađông,thángmột,trờirétbuốt.Gióbấchunhútthổi.NgãbaBạchHạcchìmtrongmànmưa.NgọncờđenởtrướcđồnquânHánrãxuốngnhưbộlôngquạdúngnước.Bọnlínhđồncorođilại.Gióbấclạnhngănngắtnhưluồnvàoxươngtủyvàmưanhưkimchâmbuốtthânthểtrần

truồngdầmnướccủanhữngngườidânGiaoChỉtrênsông.Tócbếttrêngáy,trênlưng,họđứngtrướcmũinhữngchiếcthuyềnnhỏ,dạngchânquaymìnhnửavòng,vungtay,quănglưới.Cónhữngngườitrẻtuổi,dángkhỏemạnh,cầmlaonhảyxuốnglànnướclạnh.Cáanhvũvẩyxámmàuthiếc,trònlẳnnhưcátrắm,quẫylộntronglưới,congmìnhtrênnhữngmũilaonhỏvàdài.Xongmỗimẻlưới,thuyềncábơivềbến,nhữngtênlínhHánđứngnhậncáluônmiệngquáttháo,quấtroivunvútvàonhữngngườidânchàikhốnkhổ.Gầnđấy,mộtđámđôngngườiđứngtúmtụmlạivớinhau.ViênquanHánđanggiơchân,giơ

taynóigìđóvớihọ.ĐólànhữngchủthuyềnvànhữngngườithảmảngbịđồnHángiữlạiđểkiểmsoát,thuthuế,làđểăncướptrắngmồhôinướcmắtcủahọ.Chắchẳncómộtngườiđãbấtbìnhvàcãilại,vìthấytênquanHánlồnglộnnhưcongấubịnhốt,rồimấytênlínhHántúmlấymộtngườitrongđámđông,roigậyvụttúibụi.Tấtcảcảnhtượngtrênsông,trênbếntrướcđồnquânHánấyđãđượcthuvàotầmmắtcủa

haingườicưỡingựatrụtrêngòMỏPhượng:mộtngườiđứngtuổivạmvỡ,râuquainón,mặcdùtrờirétvẫnmởphanhngựcáo,vàmộtcôgáinhỏkhoảngmườihaimườibatuổi,gươngmặttròntrĩnhđỏhồngkhôngbiếtvìréthayvìtứcgiận.

***Côgáinhỏđặttên,giươngcung,nhưngngườiđứngtuổivộinắmtaycôgáingănlại:“Chớ,

chớ!NàngNộià,línhHánđánhđậpngườiGiaoChỉtanhưthếlàthường.Cònnhiềucảnhthảmkhốchơnkia.Thôi,tađithôi!”.Côgáinhỏtuổigiậtmạnhcươngconngựaôbờmdàytỏabaynhưmâynhưkhói,nóivới

ngườiđứngtuổi:“ÔngTháià,emmuốnđitìmmộtcontrĩhaymộtchúvẹtsặcsỡnàođemvềchơi,đinhé!”.Haiconngựabămnướckiệunhỏ,đivàovùngrừngbênsôngLô.Ngườiđứngtuổinói:“Vẹtthìcó,tôibiếtmộtkhoảnhrừngcókhánhiềuđấy,nhưngtrĩcómàlạihóakhông.Trĩ,giặcHánbắtphảinộphếtchochúng.TrĩvàcôngcủarừngBạchHạcnàylàcủagiặcHán”.Côgáinhỏquấtmạnhroivàomôngngựa,khôngphảivìmuốngiụcngựaphinhanhhơnmàvìtứcbực:“Ngheôngnói,cáigìcũnglàcủagiặcHán!”.Ngườiđứngtuổiimlặngmộtlúcrồidằngiọng:“Ấythếđấy,cáigìcũnglàgiặcHán.ĐấtBạchHạcnàytuytướngcôngnhàlàchủtướngcũnglàđấtcủavuaHán.ĐấtGiaoChỉtổtiêntađểlạicũnglàcủavuaHán.Khôngcòncáigìlàcủatahết!”.Ngườicongáinhỏkhôngnóigìnữa,mặtđỏbừngbừngnhưngườisaytrầu.Đườnghẹp,đá

mấpmô,dâyrừngcuộnnhưkhúcrắn.Haingườixuốngngựa,buộcngựavàomộtcâykháotànrồibắtđầulặnrừng.

***ChâuBạchHạcthờithuộcHánchínhlàcốđôcủanướcVănLangxưađượcmởrộngsangcả

bênkiasôngLô.ChủtrưởngchâulàĐặngThiHuy,mộtlạctướngcódanhvọngvàquyềnthế,emruộtĐặngThiSáchhuyệnlệnhChuDiênvàanhruộtcủalạctướngĐặngThiBằng.TuổiđãcaomớiđượcmộtmụncongáinênhaivợchồngĐặngtướngcôngnângniuquýmếnNàngNộikhôngsaokểxiết.Ởtrongnhà,NàngNộiđượcmộtnhũmẫucùnghọtrôngnom.Rangoài,NàngNộibaogiờcũngđivớimộtthủhạthântíncủaĐặngtướngcônghọHàmtênThái,mộtdũngsĩmàcácđôvậtnổitiếngtrongchâuđềutônphục.HàmTháigandạvàbìnhtĩnhnênrất

đượcĐặngtướngcôngtincậy.LêntámtuổiNàngNộihọcviết,lênmườituổiNàngNộihọccưỡingựa,mườihaituổibắn

cungđãthạo,bắtđầutậpmúakiếmvàđượctheoHàmTháirangoài,đôikhiđượctheoĐặngtướngcôngmởnhữngcuộcsănlưới.NàngNộithôngminhvàcósứckhỏe,bàntaynhỏnhắnấycầmcươngconngựaôcũngkhéonhưcầmcâybútlôngnhỏđểđưanhữnghàngchữmềmmạivàsắcnhưlálan.ĐặngThiHuytựhàovềcongáicũngnhưtựhàovề“BạchHạccủata”nhưôngthườngnói.Và

nếuôngyêucongáivớimộtlòngyêuđằmthắmthìôngcũngthathiếtgắnbóvớirừngnúi,đấtđai,sôngngòiBạchHạc.QuảhồngkhôngnhạtvàcáanhvũchâuHạclàbáuvậtgầmtrờikhôngđâucó.Bênkiangãbasônglàvựalúacủachâu,vùngruộngđồngmàumỡ.Núivàrừnglàkhocủatrờicho:bạtngàngỗquý,rồinàocủnâu,mây,móc,giang,nứa,câycọxòelá,mỗitánlánhưmộtvầngmặttrờixanhbiếc…Vườnnhàaicũnghàngchụccâycaucaovútvànhữnggiàntrầulácuộnlớplớpsóngdày…Chim:cótrĩ,cócông;thú:cóvoi,cóhổ,cácủabasôngnhiềunhưlárừng,mậtongvàngtrong,thơmmùihoarừng,mỗivụlấyhàngnghìnhũ…Đó,nhữngcủaquýchâuBạchHạc.Nơiđây,badòngsônglớnLô,Thao,Đànhưbaconrồnguốnkhúcvềchâu,chụmđầuvào

nhauphunnướcthắmphùsatướitắmđấtđaicốđôcủacácvuaHùngdựngnước.Đứngởngãbasôngmànhìn,saulưnglànơimặttrờixếbóng,núirừngchạydàimãitớibiêngiớixaxôi,trướcmắtnơivừngđôngsớmsớmlênđườngtừbểcả,mênhmôngmộtdảiđồngbằng.Nonsônghùngvĩ,đấtnướcđẹpgiàunayđãthuộcvềnhàHán.SôngnúiđấtđainàykhôngcònlàcủangườiGiaoChỉnữarồi!Xưakia,thuởVuaHùngdựngnước,nơiNgãbasôngbêngòMỏPhượngcómộtcâychiênđàn

caomuôntrượng,lárợpmộtvùng,mâybaytrênngọn,chimhạclàmtổhàngnghìncon,tiếngkêunhưtiếngđàntiếngsáo.BếnHạcTrắnglàcửangõcủachâuthành,nơibốnphươngđổvềhộihọp,ngườiđôngcủanhiều,vượngkhímuônđờikhôngdứt.ĐốivớiĐặngThiHuy,BạchHạckhôngchỉlàmộtchâugiàucóvàobậcnhấtnhìcủaGiaoChỉ

màcònlàmộtmảnhđấtthiêngliêng.Tấtcảcáclạchầulạctướngđềukhôngquênnhữngđềnđài,cungđiệncũrảitừNgãbaBạchHạcvềThứuLĩnh,nhữngđềnđàicungđiệnấytuyđãbịkẻthùpháđinhưngvẫncònđểlạinhiềudấutích.Đólàdấutíchthầnthánhcủacốđôcũ,dấutíchcủadònghọHùng,củacácVuaHùngmởnướcVănLangvàtriềuđạinhàHùng.NămNàngNộimườibatuổicũnglànămĐặngThiHuyhọpcùngThiSáchvàmộtsốlạchầu

lạctướngmưulậtđổTôĐịnhvànềnđôhộcủanhàHán.ĐặngThiHuyđemmọicôngviệcbànvớichínhthấtphunhânTrươngThịHàn,mẹNàngNội,màôngvẫnkínhtrọngvìhọcrộngbiếtnhiềuvàtrílựsâuxa.Đặngcôngđượcvợgiúpsức,ngầmtậphợpcáclang,cáctrưởngtrang,trùmđộngcónghĩakhítrongchâu.NàngNộibiếtcôngviệccủachalàm.Trongnhữngngàyrangoàitậpngựa,đisăn,NàngNộimắtđượcthấynhữngcảnhsôilòngcháyruột,nhữngnỗikhổcựccủadânchúng,lạiđượcnghenhũmẫu,HàmTháivàcáccôhầugáikểnhữngcâuchuyệnvềsựtànáccủabọnquânlínhHán.Ngọnlửacămhờnnhennhómtronglòngcôgáinhỏ.CólầnNàngNộigiươngcungbắnrụngmộtquảhồngtreotrêncànhcaovànóivớimẹ:“Con

sẽbắnrụngđầuTôĐịnhnhưbắnquảhồngnày”.Mẹbảocon:“Nếuconcứnhưvậy,chínhTôĐịnhsẽbắnrụngđầuconđấy!”.Bàcũngkhuyênnhắcchồngphảicẩnthậnkínđáo,vìbiếtôngvốntínhnóngnảyvàxốcnổi.MưuđồcủaThiSáchvànhómkhởinghĩabịbạilộ.TôĐịnhlừaThiSáchvềphủtháithúvà

giếtngaytrướctiệc.Nhữngngườidựmưuđềubịgiết,bịbắtbớ,tratấn,truynã.CólệnhtriệuĐặngThiHuyvềLuyLâu.Đặngcôngkhinhậnđượclệnh,chưabiếtviệclớnđãlộ,vộisắmsửalênđường.Khiôngvừalênngựa,chợtcóđànquạbayđếnlượntrênđầubavòngrồisảicánhbayvềphươngNam,tiếngkêuthảmthiết.Phunhâncholàđiềmgở,níuđầungựamàgiữlại.ĐặngcônganủiphunhânvàcửHàmTháitheomìnhcùnglênđường.Đượcbangày,HàmTháichợtvềbáotindữlậptứcthuxếpđưaphunhâncùngNàngNộitrốnngayđêmhômđó.

Mờsớmhômsau,viênthừasaicủaphủtháithúvàviênhuyệnúyMêLinhđemlínhvềvâykínchâusở,thihànhlệnhcủaTôĐịnhtịchthutoànbộsảnnghiệpĐặngThiHuy,bắtcácgianôvànữtìsungcông,cácgiatướngvàlạiviêncủaĐặngcôngđềubịbắt.LạicólệnhtruynãcácngườihọĐặng.ĐànôngtrongchâubấtcứgiàtrẻlớnbénếumanghọĐặngđềubịgiết.TôĐịnhkhôngcholệnhtruynãĐặngphunhânvàNàngNộivìnhàHántrọngnamkhinhnữ,coiđànbàcongáinhưkhông.MộtviênquanHánđượccửvềlàmchủchâu.ChâuBạchHạcnáođộng.DânchúngbịgiặcHánthừadịpsáchnhiễu,khảocủavơvét.NgườihọĐặngđitrốnđềuphảithaytênđổihọ.Nămấy,NàngNộiđãmườitámtuổi.BênhữungạnsôngLôcómườisáuđộngnhàsànthuộcchâuBạchHạcởsâutrongvùngnúi,

mẹconNàngNộinươngnáuởđó.Mặcdùgiặckhôngcólệnhtruynã,nhưngnếuchúngbắtđượchaimẹcon,chắcchắncảhaiđềusẽbịđưanộpTôĐịnhlàmtỳthiếp.Ẩnmìnhnơirừngxanúithẳm,Đặngphunhânkhôngnguôinghĩngợi,uấtứcmàsinhbệnhnặng,nằmliệtgiường.NàngNộivànhũmẫucùngHàmTháingàyđêmtrôngnom,thuốcthangphụngdưỡng,nhưngbệnhcủaphunhânlàtâmbệnh,thuốcnàochữanổi.Mộtnămsauphunhânquađời.Chôncấtphunhânxong,NàngNộinóivớinhũmẫuvàHàmThái:“Chamẹtađềuchếtvìgiặc

Hán.Thùchamẹkhôngtrảnổicònsốnglàmgì.TaphảiđitìmTôĐịnh!”.HàmTháinói:“MộtmìnhnànggiếtsaođượcTôĐịnh.VảlạigánhlấyviệcnghĩacứuvớtdânGiaoChỉrakhỏivòngnướclửa,giànhlạicơnghiệpgiangsancủatổtiên,làmchovẹnchílớncủachamẹ,đómớilàcáchxửsựcủangườiconcóhiếu”.NhũmẫucũngkhuyêngiảiNàngNộihồilâurồibangườicùngnhaubànviệc.Sauđó,HàmTháichàoNàngNộivànhũmẫu,lênđường.NàngNộichiatayHàmThái,nói:“Taimắtkẻthùcủachúngtaởkhắpnơi,trángsĩhãygiữmìnhcẩnthận”.Mộtđêm,NàngNộitrênsànngồithêukhăncùngvàingườicongáibản,nhìnrangoài,trăng

suôngrảikhắpnúirừng,sươngkhóimờmờ,lạinghetừxavọngvềtiếnghươugiácvàtiếngsuốiđổvề,lòngthêmngổnngangtrămmối.ChợtnhũmẫuvàHàmTháibướclênsàn.NàngNộimừngrỡtêmtrầurótnước,cùngnóichuyện.HàmTháimờiNàngNộicùngtheomình,nhữngngườicongáibảncũngđứngdậy,cùngđi.Trăngnonnhưvànhlượcbạcgàitrênmây,ngôisaoVượtsánglonglanhđứngchếchởphíadưới,chùmsaoGấuLớnnằmngangtrênngọnnúi.Quamộtkhenướcthấycóánhlửa,NàngNộibướctới.Cóhơnmườingườingồiquanhđốnglửađềuđứngdậyvòngtaychào,congáithìchắptay.NàngNộinhìnquanhmộtlượt,nhậnralàmộtvàingườitronghọ,cácgiatướngvànữtỳcủanhà,lòngcảmđộng,ômlấynhũmẫubậtkhóc,mọingườiđềucấtlờianủi.HàmTháinói:“Nữchủchúngtatuycòníttuổinhưnglàngườicóhọcnhiều,cókhíphách

dũnglược,cóthểthaykếtướngcôngmàdắtdẫnchúngta.Naytướngcôngvàphunhânđềubịgiặchãmhại,việcnghĩagiữađườngbỏdở.Họhàngchúngtacũngbịgiặctànhại,thânchúngtabịgiặcđầyđọa.Taphảicứulấygiađình,làngxóm,họhàngmáumủta.ChúngtaquyếtđivớinữchủchốnglạigiặcHán”.Mọingườiđềuđồngtình.HàmTháihaitaytraokiếmchoNàngNội,nóirằng:“Đâylàkiếmbáucủatướngcông.Khitướngcôngbịgiặchãmhại,ngườicủatalấyđượckiếm,truyềnchohạnô,bấylâunayhạnôvẫncấtgiấukínđáo.Xinnữchủnhậnkiếm.NàngNộingườinóngbừngbừng,đôimắtlonglanh,đỡlấykiếmtuốtrakhỏivỏ.Trướcánhlửa,kiếmlòesáng.NàngNộiđưamắtnhìnHàmThái,thấyHàmTháigươngmặtnhưđúcbằngđồng,cặpmắtcháyrựcchămchúnhìnmình.NhũmẫuvàmọingườicũngđềunghiêmtrangnhìnNàngNội.NàngNộibồihồikhôngbiếtphảinóigìtronglúcnày,bèngiơkiếmngangmặtmàrằng:“Kiếmnàyquyếttắmmáukẻthù!”.Mọingườirậptheo,đồngthanh:“Quyếttắmmáukẻthù!”.Lửabậpbùngnhảymúa.Rừngnổigióàoào.Trongxavắngmênhmông,tiếngnướcđổđâu

đóầmầmnhưtrốngtrận.***

SôngnướcBạchHạccuộnsóng.ĐấtBạchHạccựamình.DânBạchHạcvùngdậy.Ngườigiàbảongườitrẻ,contraicongáinóivớinhau:“Cựckhổlắmrồi.ChúngtahãyđitheoNàngNộiđánhđuổigiặcHán!”.Ngườiđixâu(5)rủnhautrốntừngđoàn,bỏđấynhữngviệcđắplũydựng

dinhtrạichoviênchủtrưởngHán,bỏđấyviệcđắpđườngchogiặcchuyênchởcốngphẩm,bỏđấyviệcxâydựngđạiđồnchogiặc.Mùathu,nhữngquảhồnghạcngọtnắngkhôngchịunépmìnhyênphậntrongnhữngchiếcsọtđangiấyđềchữ“cống”totướng.Mùađôngcáanhvũquẫymìnhdướinướcvàngườidânchàinóivớigiặc:“Bắtmãicánóbỏđihếtrồi!”.GươmgiáochạmnhauxoangxoảngtrướccáctrạiquânHán.Khiêndậpvàokhiên,tóelửa.

Tùvàrúc,mõvàtrốngnổilên,lửađuốcbaydàitronggió.ĐêmBạchHạccháyđỏ,bừngbừngsátkhí.GươmgiáochạmnhauxoangxoảngtrướccáctrạiquânHán…Chotớimộtđêm,đạiđồnHán

ởGòMaingùnngụtlửa.Trongánhlửa,hiệnratrướcnhữngcặpmắtkinhhoàngcủagiặcmộtngườicongáiuynghilộnglẫynhưmộtvịnữthầnbayđếntrênmộtchiếcngựaôcóbộbờmtỏarộngvầnvũnhưmâybão.Ngườicongáicógươngmặttrònhồngtươinhưhoasen,đôimắtlonglanh,ngựcmangyếmthắmngoàibọchộtâmkínhbằngđồng,tayvungmộtlưỡikiếmsángquắcnhưtiachớp.Đó,“nữthầnBạchHạc”theonhưlínhHánđóngởchâuthườnggọi.Đó,nỗikhủngkhiếpcủagiặc,taihọatrờigiángxuốngđầubọngiặcởchâuBạchHạc.TinnữtướnghọĐặngmàdânchúngvàchínhquânlínhHánởBạchHạcđềugọitônlà“nữ

thần”đãlàmrungđộngcảchâuvàdámđánhpháđạiđồn,chémchếtviênchâuúytrấnđồn,tinđóđưavềtớiphủtháithúlàmTôĐịnhđùngđùngnổigiận.YđưagiấykhiểntráchtrưởngchâuvàcửngayviênđềđốcHoàngSùngChínhvõquanphủtháithúvềBạchHạcđánhdẹp.HoàngSùngChínhlàmộtmãnhtướngtrướcđãtừngtheoHánQuangVũđibìnhquânNgỗiNgao.Hoàngcósứckhỏemúađượcthanhđạiđaonặngbốnmươicânnhưmâybaygiócuốn,mìnhcaotámthướcsáutấc,mắtốcnhồi,mặtngựa.TôĐịnhthườngnói:“Hoàngđềđốclàthầntướngcủata”.NayyphảicửHoàngđibìnhchâuBạchHạc,đủbiếtycũngkhôngcoithườngngườicongáihọĐặng.HoàngSùngChínhđượclệnh,nóirằng:“Bọngiặccótướngđànbàấycógìđángchoquan

tháithúphảilongại!Hoàngnàyvềtớichâu,chúngnghetiếngắtphảitựtróimìnhđếncửaquânchịutội”,bènđiềungayquânđi.Vềchâumườingày,cảchâuyêntĩnh.ĐềđốcHoànglạicàngmuônphầntựđắc,chorằng“giặccỏ”sợuymìnhđãlẩntrốnhết,mớinóivớitrưởngchâuđểchoquânrút.TrưởngchâutiễnHoàngởbếnsông,rótrượumừng.Chợtvừalúcđó,tênbắntớinhưmưa,tiếnghòreovangdậy,cáctrángsĩphóngngựaậptới.Mộtnàngcongáimặttròntrĩnhcưỡiconngựađenvúttớinhưgió,mộtnhátgươngchémcụtngayđaocủaHoàng,nhátthứhaichémxảHoànglàmhaimảnhđổgụcxuốngchânngựa.QuânHoàngtanvỡ.Viêntrưởngchâucởiáobỏmũchạytheodọcsông,trốnthoátđượcvềvớiTôĐịnh.TừkhiNàngNộichémHoàngSùngChính,tựgiữngôichủtrưởngchâuBạchHạc,uydanh

rungđộngcảcácchâuhuyệnđấtGiaoChỉ,hàokiệtcácnơicũngnhânđótheogươngmànổidậy.TôĐịnhlúngtúngbịđộngđốiphó,còncácđồntrạiHánthìrunsợ,cốthủ,từquantớilínhmỗikhiphảiđiềuđiđánhdẹpđềunhớnnhácnhưgàconthấybóngdiềuhâu.TrưngTrắcnổilêndựngcờđạinghĩa,cảnướcđềutheovề.HuyệnMêLinhhàokiệttuốt

gươmxuagiặcsạchquang.TrưngNhịvềBạchHạccùngvớiNàngNộixâydựngđồntrại,luyệntậpnghĩaquân.MồngsáuthánggiêngnămCanhTý,TrưngchúađemquânvềtếtổtiênởnúiThứuLĩnh,mồngbẩyđiểmquânởbãiTrườngSa,mồngtám,lấyNàngNộilàmNộicácvănthưtrưởngquan,đặctráchviệctiếpnhậnbáocáothưtừ,thảosoạngiấytờ,đượcdựbànviệcquâncơ,côngviệcởchâugiaolạichoHàmThái.TrưngnữchúahộiquânởHátMônphátđộngnhândâncảnướckhởinghĩađuổigiặcHán,lật

đổáchthốngtrịgầnhaitrămnămcủangoạitộc.Bìnhxonggiặc,lênngôivua,Trưngvươngphongchocáctướng,NàngNộiđượcphongNhậpnộiBạchHạcThủycôngchúa.MãViệnsangđánhchiếmnướcta.vuaTrưngcửNàngNộicựgiặcởngãbaBạchHạc(6).

LÊTHỊHOANỮTƯỚNG

Ngọnđèndầudọcthaothứcsuốtđêmthâutrongcănbuồngnhỏlặngnhưtờ.GàgáygiờTý,LêThịHoarótthêmdầuvàođọiđèn.Nàngvénmànnhìncácconngủtrêngiường.Bốnchútraitrònmậpnằmngủmêmệt,gáccảchânlênbụnglêncổnhau.Khépmànlại,nàngHoađămđămnhìnngọnlửađèn.Lửađènvuốtthẳng,imphắcnhưmộtbúpsennhỏti.Chiếcmànbuôngcũngimphăngphắc,vàchínhnàngHoacũngđứngimbênmànkhông

độngđậytrôngnhưmộtphotượng.Tấtcảđềuyêntĩnh.NhưnglòngnàngHoalúcnàyđangnổigiónổibão.MaiTiếnchồngnàngrađi,haynóiđúng

hơn,bịápgiảiđiđãđượcgầnmộtthángtrờirồi!Liệuchàngcóthoátđượcvềchăng?Chúngsẽtratấnchàng!Chàngsẽrasao?Chắcchắnchàngsẽnghiếnrăngđónchịucácnhụchìnhvàkhẳngkháiđứngvữngtrướckẻthù.Mườitámtuổi,LêThịHoavềnhàchồng.Mườinămquanàngđãsốngtrongtìnhvợchồng

đằmthắmcủamộtgiađìnhnềnnếp,êmđẹp.MaiTiến,chồngnàng,chỉhơnnàngmộttuổi,làmộtchủtrangtrạigiàucó.Chàngđãkhôingôtuấntúlạihọcrộngbiếtnhiềuvàbiếtcảnghềthuốcnữa.Chànggiaothiệprộng,cóphongcáchhàohiệpcủakẻtrọngnghĩakhinhtài.NhàchànglànơicáckháchthươngvàcảbọnquanchứcViệt,Hánthườngluitới.Trongsốnhữngmạckháchcủanhàchàngcũngcócảnhữnghàokiệtlụclâmvànhữngngườibấtđắcchí,nhàtan,vợmấtvìkẻthù.KhiđứaconútcủanàngvừahaituổithìTôĐịnh,tháithúquậnGiaoChỉ,cólệnhtriệuMai

Tiếnđến,giaochomộtchứcquannhỏởchâuGiaLâm.ChàngMaiTiếnbalầntừchốiđềukhôngđược,phảinhậnlời.MaiTiếnbịbắt.Phảichăngvìtrongkhithihànhchínhlệnhchàngđãlàmtráiýphủtháithú

đểđỡbớtnỗiphiềnhàkhổcựcchonhândân?Haychỉvìvợchàngđẹp,nhàchànggiàumàbọnquanđôhộthìtênnàocũnghiếusắc,thamtài?Haylàkẻthùđãđánhhơibiếtđượcnhữngphẫnuấtđãbaolâudồnnéntronglòngngườitrangchủtrẻtuổiđangsắpbùnglên?NàngHoađămđămnhìnngọnlửađènvàcốgắngsuytínhđểlầnrađầumốicáitaihọađãđè

úplêngiađìnhnàng.Cólẽbanguyênnhânđềuđúngcả,vàchínhvìtấtcảnhữngđiềuđómàchồngnàngđãbịbắt.Kẻthùmuốnhãmhạichồngnàngđểchiếmlấynàngvàđểnhổđimộtcáigaitrướcmắt.Tuy

chưahànhđộng,chồngnàngvẫnủấpmưuđồchốnglạiáchđôhộngoạitộc.MưuđồlớnđóchàngchỉmớibàncùngvớivàingườicốthuyếttronghọMaivàvớivợchàng.Đôivợchồngsungsướngnhậnthấyởnhaungườicùngchíhướngvàhọcònđangtínhtoánnướccờđánh.Giặcchưathểbiếtnhữngýđồlớnlaocủachồngnàngnhưngđiềuchàngđãlàmtrongcông

việccủamìnhrõràngkhôngvừaýphủtháithú.Thêmvàođólànhansắccủavợchàng,nàngLêThịHoatươitắn,đoantrang,đầyđặnvàtrắngtrẻolàmchúngthèmmuốn.…BỗngLêThịHoanghiêngmình,nghengóngtiếngchósủavangrồilạithấytiếngchúngrít

lênvàimbặt.Nhưvậylàcóngườiquenvàosânchứkhôngphảilàkháchlạ.Chợtcótiếnggõcửabuồngmình.Cótiếngnóihồihộpnghẹnngào:-Mởcửamau,bàơi!

Cánhcửamởngay.Côhầugáivàngườilãobộcbướcvộivào,nóinhanhvớinàngHoa:-Tađithôi,cótinvềrồibàạ,phảiđingay!Bangườilặngnhìnnhau,cảbanướcmắttràoướtmá.Ngườilãobộcnói:-Bàhãynhớngàygiỗôngcontừnaylàngày…Đượccáichúngtacũngđãsửasoạncảrồi,chỉ

cònchờtinhưthực.Bàđánhthứccáccôngtửdậy.Cứvềquêngoạinhàtađã!KhinàngHoabướcracổng,taybồngtaydắtbốnconnhỏ,nàngthấycómấyngườichờsẵn

đórồi.Mộtngườicótuổi,mạckháchcủagiađình,bướctới:-Thưabàtôitừhìnhpháptyđemtinvề.Mờibàrabến,tađiđòtiệnhơn.Trờikhuyabàngbạcsươngtrắng,baophủdòngsôngmanmát,khôngbiếtđâulàbờbến.

Mộttiếngchimđêmcấtlênkhắckhoải,conđònhỏđãchìmkhuấttrongsương,nhữngngườiđứnglạibênbờvẫncònnhưnghethấynhữngtiếngnứcnởnghẹnngàocốnén…

***Nữtướngratrận,đầuchítkhăntangtrắngbuôngdảithõngsaulưng.Ngàygiỗhếttang

chồngcũnglàngàyLêThịHoatếcờkhởinghĩa,khăntanglúcnàyđốivớinànglàdấuhiệucủaphụcthù.Từngàychồngmất,LêThịHoanónglòngchờlúcvungkiếmchotắmmáuthù.Mọisuynghĩ,

mọiviệclàmcủanàngđềuhướngvềmộtđích:trảthù!Thanhkiếmchồngnàngđểlạiphảiđượcuốngmáuthùthỏathíchmớihảlòngnàng.Chồngnàngtrướckhirơiđầudướilưỡidaokẻthốngtrịngoạitộcđãnhắnlạirằng:“Hãy

nuôicáccontraichúngtakhônlớnvàdạychúnghoànthànhchíhướngcủata!”.Lờinóiấyđượccáckháchnghĩasĩcủanhànàngđemvềchonàng.Nàngnóivớicácnghĩasĩ:

“Khôngphảiđợiđếnlúccáccontôikhônlớn,chínhtôisẽtiếptụcchíhướngcủaMailang!”.Cácnghĩasĩvuimừngnói:“Chúngtôinguyệntheonàngvàtônnànglàmchủ”.QuêLêThịHoaởThượngLinhtrang,CaoLinhsách,mộtlànglớnthuộcvùngđồngbằngtrù

phú,khoainhiều,thócsẵn,cóchợ,đôngdân.NàngHoavềquêmìnhmộngười,mởrộngtrangấp,thuêthuyềnthoibuônbánxuôingược,cùngcácnghĩasĩcàysâucuốcbẫm,mộtnắnghaisương,giúpđỡngườicùngkhốn,tìmđónngườihàokiệt,coicủacảinhưbùnđất,trọngnghĩakhínhưnoncao.ChẳngbaolâuThượngLinhđãtrởnênmộttrangtrạigiàucóvànữtrangchủhọLêđãnổitiếngkhắptrongchâuhuyện,ngườixakẻgầnđềuluyếnmộ.ĐiềunàngHoamongmuốnlàcácconnàngchónglớn,nênngười.Vợchồngnàngsinhđược

bốncontrai.Vàonămchồngnàngmất,concảMaiĐạtmớilênchíntuổi,MaiThỏathứhailênbảy,cònhaichúsauthìMaiAnnămtuổivàMaiTứmớilênhai,cònchưacaisữa.Baogiờchocácconlớnđượcbằngsàobằnggậymàtrảthùchobố,cácconcủamẹ!Lòngngườimẹthắtlạikhinhìncácconnhỏdạisớmmồcôibố.Ngườimẹlotrămviệcđể

chuẩnbịcuộckhởinghĩa,nhưngngườimẹcũnglochămsócchocácconkhỏemạnh,dạydỗcácconnhưchachúngxưakia,rènluyệnchúngthànhnhữngconngườicókhíphách,biếtrằngsốngkhomlưngcúiđầutrướcgiặcnướclànhục,biếtcămgiậntrướccảnhnướcmấtnhàtan,nhândânlầmthanquằnquạidướigótgiàyquânđôhộ.CácchiếnhữucủaMaiTiếncùngnàngHoagấprútxâydựnglựclượngkhởinghĩa.Mỗilànglàmộttrạiquân.Quanhlànglàhàosâuvớilũytredàyvâykín.Hàokiệtcácnơitìm

về.Khôngkhíkhởinghĩasôisục.Dântróiđánhmộtsốtênhàotrưởnglàmtaysaichogiặc.Dânkhôngnộpthuế,nộplương,giaongườichogiặc.TếchồngvàtếcờbuổisángthìchiềuLêThịHoacùngnghĩaquânđánhtrậnđầu.Chínhgiặc

tựdẫnxácđến.

LêThịHoacưỡiconngựachiếnlôngtrắngđốmxám,đầuchítkhăntrắng,taycầmthanhkiếmcủachồngnàngđểlại.Cácnghĩasĩvâyquanhnàng.Gặpgiặc,nghĩaquânhămhởàoàoxônglên,miệngthét,giáođâm,quyếtsốngchếtvớigiặc.

Tướnggiặcchưakịpdàntrậnmàcũngchưakịpmởmồmnạtnộthìđãbịnghĩaquânvâykín.Cũngchẳngbiếtlàaiđãđâmtêntướnggiặcmũigiáođầunữa.Hìnhnhưlàcóngườikéonóxuốngngựavàrồihàngchụcmũigiáocùngxỉaxuống.Vềsaunày,ngườiđặttênchocánhđồngnơiquânLêThịHoađãgiaochiếnvớigiặctrậnđầu

làđồngMãgiặc.***

HàngngànngườinổilêntheoNàngHoa.NghĩaquânNàngHoađãlàmkẻthùkhiếpsợvàlúngtúng.VùngđồngbằngThiênBảngiàucóđãtrởthànhđấtlửađốivớigiặc.Ngườimẹbốncon,ngườithiếuphụxinhđẹpbamươimốttuổituổiLêThịHoacầmđầuhàngngànnghĩaquânđãđánhbạikẻthùnhiềutrận,vàbàmẹấyvẫnngàyđêmmongsaochocácconchóngkhônlớnđểcùngmẹrửathù,đềnnợnước.Nhưngmộtnămsau,nghĩaquândầnlâmvàothếbịđộng,thếthủ.Cáclàngluônbịgiặcvây

đánhcànquét.Vụmùanămđó,lúclúađồngcònxanh,mớiuốnmóccâungảvàng,nhândângọilàlúabánhtẻ,giặcđãkéovềvâyThượngLinhtrangvàchoquângặtlúa,chongựaxéolúa.NghĩaquânvàdâncáclàngxungquanhcùngvớiThượngLinhtrangnổitùvà,trống,mõ,vácgiáomác,mangquanggánh,liềmháiragiànhlúavớigiặc.Máudâncáclàng,máugiặctướiướtđồng.Giặctheodânchạylúatrànđượcvàolàng.ThượngLinhtrangkịchchiếnvớigiặctrongtừngngõxóm.Giặctungthêmquâncứuviệnvề.Nghĩaquânvàdânlàngcốchốnggiữ.Giặcđốtphávàbắtđihàngchụcngười,cảtrángđinh,đànbàvàngườigiàcả.Giặcrút,đểlạilàngtanhoangđẫmmáuvàmộtcánhđồnglúatơibời.Từsau“trậnlúa”nhưdânvẫnthườnggọi,quânkhởinghĩađãbướcvàomộttìnhthếkhó

khăn.Lúamất,màucũngchẳngcòn.Giặcluônvâyđánh.Giặccấmbếncấmchợ.Thángmườinămấy,bệnhsởilantrànkhắpvùng.Làngnào,nhànàocũngcóngườiốm.Thángmườimàcảlàngphảiăncháolúanon,vìphảidèxẻnchotớivụchiêm.LêThịHoabồnchồnlolắng.Cácconnàngđềubịsởihànhhạ.Nàngtrôngnomcáccon,lo

việcquânviệclàng,mắttrũngsâuvìnhữngđêmthứcsuốtvàtrênvầngtránthanhkhiếtmịnmàngđãmờinnhữngvếtnhăncủaloâu.NàngHoahọpcácđầulĩnhcùngbàn.Ngườinóiđingườibànlại.ĐiềulàmNàngHoavuilònglàcácđầulĩnhđềugiữvữnglòng

hăngháivàkhípháchkiêncường.Nhưngcứugỡđượccáitìnhthếtuyệtvọngnàybằngcáchnàothìchưaaicómưulượcgìhaycả.MộtnữđầulĩnhlàemhọcủaMaiTiếnnói:“Cứýtôithìđồngbằngtrốngtrảikhôngphảilà

đấtcựgiặclâudài.Chúngtaphảitìmđấtkhácmớiđược”.LêThịHoagậtđầu,trầmtưsuynghĩ.Mộtthángsau,địchdồnnghĩaquânkhỏiThiênBảnvàquétvùngđồngbằng.Nghĩaquânlúc

nàychỉcònchưađượcmộttrămngười,rútvềđộngHoaLư.LêThịHoacửnàngMaiLanvàmộtsốđầulĩnhởlạiđólậpcăncứchờđợithờicơ,cònnàngmangbốnconnhỏcùngcácnghĩasĩđisâuvàoquậnCửuChânnúirừngxanhngắt.

***Độngnàychưacótênchữmàcũngchẳngthấycótênnômghitrênbảnđồcủaquận.Một

độngnhỏdămbảynócnhàsànlụpxụpnằmvenbìarừnggiàvớinhữngngườidânmiềnrừngxanhxao,sốngvớinướckhe,củrừngvàthịtthú.Đâylàrừnghoangnguyênthủy.Limtàyôm,lánhỏvàdàymộtmàuxanhtốtđứngchennhau

nhưlau.Nhữngcâyngát,câyvanggỗvàng,nhưnhữngngườikhổnglồchenbướcnhaumuốn

vượtlênngọnnúi.Rừnggiẻxòetánhoavàng,mỗimùathugọiđếnhàngbầyvẹtsặcsỡvànhữngchúsóclôngxámvàsáobay.Câylaoxaongạonghễvươnthânhìnhcaovút,damốctrắng.Rồinàobắpnước,rùa,trẹo,thừngmực,lem,chò,xoanđào,sài,sến,táuvàcơmannàolàcâygỗquývàcácloàicâychưacóaiđặttênvàcũngchưaaibiếtđếnbaogiờ.Conbáolôngvàngphahoađenlimdimmắttrêncànhcao.Contrănđấtlườibiếngnhưmộtthâncâymụcimlìmngủsuốtngàybênnhữngtảngđálớnxanhrêu.Đàntrâurừnghàmrủlôngdài,chạyầmầmđếnbênkheđầmmìnhlàmđụcngầudòngkhetrongvắt.Khỉtừngđànkiếmăntừrừngnàyquarừngkhác,kêuchíchóe,nghịchngợm.NhữngngườicủađồngbằngThiênBảnđứngtrướcnúirừnghoangdạicảmthấythiênnhiên

lớnlaobiếtbaocònhọthìnhỏyếu.Họnhưbịrừngnuốtchửng.Rừngđedọavàtháchthức.Nhưngngườimẹbốncontrongbọnhọnói:“Chúngtaởlạiđâyvàrừngsẽchechởchúngta!”.Từđó,rừngchịuthuaýchícủangườimẹ,phụctùngvàchechởchongườimẹ.Nhữngngườicủađồngbằngđếnđâyđúngvàolúclákhôvàngtrảiđầymặtđấtvàhoagiẻ

thơmrừng.Khirừngrờirợixanhlộcnonvàlárừngmướtxanhmỡmàngthìmộttrạimớiđượcdựnglên,nhàsànmáilá.Ngườimẹđặttêntrạimớitheohọcủabốnđứatrẻ.TrạimớicótênlàtrạiMai.Ngườimẹnói:“Làmsaomàănmãicủrừngvàthịtrừng?Chúngtahãyrủdânđộngcũcùng

chúngtalàmnươngvàtrồnglúa”.Mọingườivuivẻlàmtheolờingườimẹ.Đấtrừngtrinhnguyên,đấtđentơixốpdàymùnlátrổmầmlúamớixanhmơnmởn.Conngườicũngnhưlúa,gặpđấttốtvàđượcchămbónthìlênnhanhvàkhỏe.Ngàyluitháng

tới,cácconcủaNàngHoađềuđãlớnkhôn.NămmàMaiĐạtlênhaimươihaituổithìdânchâuNgaSơnđềuđãquyphụcngườimẹbốn

con.CácchiếnhữucủaNàngHoatừThiênBảnvàHoaLưtìmđếnvớinàng.HọchờđợihộigiếtgiặcđãbảynămrồivàhọvuimừngnhậnhịchcủaTrưngnữchủtừMêLinhkêugọihọđứngdậydiệtthù.TuânhịchHaiBàTrưng,NàngHoamangquântừrừngnúiNgaSơntiếnrađuổigiặc.Cảquận

CửuChânrungđộngtheobướcđoànquân(7).

HỒĐỀPHÓNGUYÊNSOÁI

HồCôngAnởtrangĐôngCaolàdònglạchầu,TôĐịnhgọiracholàmmộtchứcquanởquận,ôngtừchốikhôngnhận.HồCôngAnlàmbạnvớiBạchThịPhương,conquanlạctướngBạchTháiHoa.HaivợchồngHồtướngcôngsinhđượcmộtgáimộttrai.NàngHồĐềlàcongáiđầulòng,vóc

ngườicaolớn,cósứckhỏehơnngười,mặttrònnhưvànhtrăngrằm,mắtsắc,lôngmàyđennhánh.EmtraiHồĐềlàHồHáccótàibơilộinhưcá,cóthểquẫymìnhdướinướchàngbuổikhôngmệt.BạchThịPhươnglàconnhàtướng,võnghệtinhthông;bàchúýdạycácconmọiđườngcungkiếm,lạiđónvềdạyconcácmônđaokích.Bàvẫnthườngrănbảocáccon:“TôĐịnhgiếtquanhuyệnlệnhChuDiênĐặngThiSáchlàngườitrungnghĩa,sáthạinhiềuconemdònglạchầu,lạctướng.Dântabịgiặcrócxươnghúttủy,oángiậnđầylòng.Ngàybạivongcủachúngchẳngchóngthìchầyrồicũngtớinơi.Lúcnàychínhlàlúccácconcầnđếnvõlược.Việchọctập,cácconphảichuyêncần,khôngđượctrễnải”.Haichịemđềughilờimẹdạy,sớmhômluyệntập,mongcódịpbáođềnnợnước.Mộthômcóđoànbuônngựađiquatrang,mộtconngựađencaolớn,đuôiquétđất,bờmdày

nhưđámmâyđen,chợtlồnglên,khôngaibắtnổi.ConngựachạytớicổngtrangtrạihọHồ,tungvóđáđất,gianhânnhàHồcôngbắtgiữhộnhữngngườiláingựamàbắtkhôngđược.NàngHồĐềthấytiếnghuyênnáo,chạyra.Conngựađenđangchồmlên,quầnnátcảvườnhoagầncổngtrang.Mộtngườigianhânbịconngựađáhậunằmlăntrênmặtđất,nhưngconngựaquầndữquá,khôngaivàocứuđượcngườigianhânấyđưara.NàngHồĐềbènxắncaotayáorảobướcđếnbênconngựa,vươntayấnđầungựaxuống.Con

ngựalồnglộnlắcđầu,bờmbaycuồncuộn,hấttungvósauvẫnkhôngthoátnổibàntaycủaHồĐề.HồĐềnhẹnhàngnhảylênmìnhngựa,giậtnhẹdâycương.Ngựatungvótrước,chợtngẩngcaođầuhímộttiếngdài,vụtlaođinhưbay.MộtlúcsauHồĐềdongngựaquaylại,nétmặtvẫntươitỉnhnhưthường.Mọingườivuimừngreovang.NgườitrùmphườngbuônngựanhìnngắmHồĐềthấytướngmạokhácthường,hỏibiếtHồĐềlàconnhàtướng,liềnkínhtrọngdângconngựađenấychoHồĐề.HồĐềkhôngnhận.Ngườiđónói:“Nữanhhùngphảiđượcconchiếnmãhaymớicóthểvùngvẫyđượctrongthiênhạ.Đểconngựanàyvềtayquânđôhộngoạitộckiachẳnghóalạilàmlợichochúnghaysao?”.HồĐềnghehợpý,vuivẻnhậnngựa,đembamươitấmlụatraolạichongườiláibuôn.Ngườiláibuônngựakhôngnhận,nóirằng:“Saunàynànggặpdịpđắcýchớquênta”.Đượcvàihômsau,cócôngsaicủaTôĐịnhđếntriệuHồCôngAnvềquậnsở,nóilàđểbàn

việc.HồCôngAnnghingại,ngờrằngcâuchuyệncongáitrịngựabấtkhamđếntaiTôĐịnhnênTôĐịnhesợmàmuốntìmcáchtriệttachăng?Hồtướngcôngmớitừtạvớisứlàđangyếumệtkhôngđiđược.Tênsaisứhốngháchđậpbànxôghếdọanạt,lạiđòiănlễ.VừalúcđóHồĐềnươngđitậpngựavề.Đứngởcửanghemộtlúc,mặtgiậnđỏbừng,lôngmàydựngngược,đôimắtlónglánh,nàngxôcửabướcvào,túmngaylấyngựctênquancủaphủtháithú,nàngchỉmớitátchonóhaichiếc,têngiặckiađãhộcmáumồmnằmgiẫytrênmặtđất.BọnlínhđitheocũngbịHồHácmớimườilămtuổiđánhchochạytánloạn.ÔngbàHồCôngAnvộimắnghaicon,xinlỗibọnquanquânTôĐịnh,dọncơmrượuchochúngvàđưađồlễvềchoTôĐịnh.SaukhitênsứcủaTôĐịnhhậmhựcravề,ôngbàHồCôngAnnghiêmkhắcrănmắnghaicon.

ÔnglonghĩvềviệcTôĐịnhđangđểýhạimìnhlạinhớmốithùThiSáchvàcácchiếnhữucủamìnhbịgiết,uấtứcthànhbệnhnặng,vàithángsauôngmất.Làmtangchochồngxong,BạchThịPhươngbiếtTôĐịnhkhôngthểnàođểmẹconmìnhsốngyênổnmớigửilạitrangtrại,cùnghaiconvàmộtsốgianhânthântíntìmchốnẩnnáu.

***

ĐộngLãoMainằmgiữamộtthunglũnglớnmùaxuântrắnghoamai,mùahèvàngquảchín.Nhữngquảmaivàngthơmmátrụngđầyđất,đầykhechẳngaibuồnnhặt.Hơnbachụcnócnhàsànrảirácdọcmộtconsuốilớn,suốtngàyđóngióvìthungnàynằmdọchướngĐôngNam.ĐộngLãoMailàmộtđộnglớntrongsốbảymươihaiđộngcủanúirừngThiênSớ,ởđâynhànàocũngcótrâuđàn,nghébầy,cógàđầysân,lợndămbảyconthảrôngquanhnhà.Dânphátnươngtrangôvàlúa.Vùngnàycónhiềuthúrừngnêntrâukhôngđượcthảxa,chođeomõvàthảgầnđộng.Nhànàocũngcónỏcógiáo,mùađônglấydathúlàmchiếunằm.Dânđộngthậtthà,hiếukháchnhưngtínhtìnhhungtợn,ưasựđánhnhauvớicácđộngkhác,thườngchỉvìmộtconthúsănmàđếnđổmáu.Congáicũngphónglaobắnnỏnhưtrai.ChúađộngLãoMailàmộtnữtùtrưởnghọHoàng,tuổiđãngoàisáumươi,ngườiốmyếu,

theotụclệchồngmấtđượccầmquyềnthaychồngvìkhôngcócon.NữchúađộngtincậythươngyêubamẹconBạchThịPhương.BànhậnHồĐềvàHồHáclàmconnuôi,giúpchobamẹconvàcácgianhânmộtchiếcnhàsànnămgian,lạicấpchotrâu,lợnlàmvốnliếng.Mộthôm,bàBạchThịPhươngđemviệclớnbànvớicáccon:“Chúngtaởđâylànơihẻolánh,

giặcHánkhôngvớitới,lạiđượcdântinyêu,đócũnglàđiềuđángmừng.Nhưngchúngtađâuphảitìmchốnyênthân,màphảitínhđếnmưuđồđạisự.Vậycácconcókếsáchgìhaynóichomẹnghe”.HồHáchăngháithưa:“Dânđộngđềuthạotênnỏlạiưasựđánhnhau.Tacứnóirõđạinghĩachohọrồikéoquânlênđánhpháchâulỵ,bắttróingaythằngchâuúylại,thếlàcácđộngđềuquyphụctheota.Việclớnlogìchẳngthành?”.BàBạchvàHồĐềđềucười.HồĐềsuynghĩmộtlúcrồithưavớimẹ:“Emconnóicũngcóphầnđúng.Thếnàomàchảcólúctróichâuúy,pháchâulỵ.Nhưngđólàviệcvềsau.Connghĩlúcnàyphảikếtgiaohàokiệt,xâydựngnghĩaquân,khôngbiếtýmẹthếnào?”.Bàmẹnói:“Ýconrấthay.VùngThiênSớnàyđấtrộngmàhiểm,dânthuầnhậuchấtphác,phóngkhoángkhôngchịumọisựràngbuộcchonêngiặcHáncũngkhônggòthắtđược.Đólànhữngđiềuthuậnlợichota.Mẹthấydâncácđộngđềuthiếumuốiăn,phảiđốtnứamàăntrođểlấychấtmặn,lạithiếucảchỉthêuvàdao,cuốc.VậychúngtaphảimởconđườngvượtquaTamĐảotrởvềbênquêđemnhữngthứcđóvềbênnàyrồidựavàođómàđilạicácđộng,connghĩthếnào?”.Cácconđềuvuimừng,khenmẹtàigiỏi,mưutrí.Bamẹconcùngcười.BấygiờHồHácnhậncùnggianhântrởvềbênquêđemhàngsangThiênSớ.CònHồĐềcùnghaigianhângáisẽđemhàngđiđếncácđộngđổilấygạo,lấygàđểthămdòtìnhhìnhvàkếtgiaovớicácchúađộng.HồĐềdongconngựaôthồmuốivàcácthứhàngđiđếncácđộng,vừađổivừabiếu,thăm

biếttìnhhìnhcácđộng.Nàngđượcbiếttrongsốbảymươihaiđộngchúa,quánửalàcóđiềubấtbìnhvớigiặcHán.Chỉcómộtsốnhỏlàmtaychânchogiặc,cònlạimộtsốthìgiặcbảosaolàmvậy,cốtđượcviệcchoyênthân.HồĐềcómộtvẻđẹpđoantrang,nànglạitôntrọngphongtụccácđộng,biếtdâncácđộngvốnưangườivũdũngnêncũngkhônggiấutàinghệcủamình,cókhinàngtheohọsănhổrượtnai,cókhicùnghọnémlaobắnnỏ.Dầndầnnàngđượccácchúađộngmếnphụcvàdâncácđộngtinyêu.Từđó,nàngchọnngườiđểkếtgiao,bànviệclậpcăncứvàkhôngtuântheonhữnglệnhbắtphunộpcốngcủagiặcHán.Cũngnhờđilạiquenbiếtcácchúađộng,HồĐềđãngănđượcnhiềucuộcxungđộtđẫmmáu

vẫnthườngxảyragiữadâncácđộngthuộccáctộckhácnhau.HồĐềlạitổchứcởLãoMaimộtđộinambinhvàmộtđộinữbinh,dạydâncàyvỡcáctrànruộngrộcđểlấythêmlươngthực.Trướckia,dâncácđộngphảiđihàngngàytrờivềchâulỵmuadaocuốc.Nhữngdụngcụbằngsắtmàhưhỏnglàđềuvứtbỏkhôngdùngnữa.Nay,HồĐềlậpmộttổlòrènởLãoMaivớihaibễrèn.CácđộngxungquanhđếnLãoMairèndaocuốc,sửachữacácdụngcụhưhỏng,rồilạirènmũimác,đầulao.Trướckia,lòrènchỉcóbagianbênsuối,saulạinốithêmhaigiannữa,thêmmộtbễrèngiaochomộtngườicháucủabàchúađộng.Ngườinàycũngtinhkhônvàchịukhó,đượcHồĐềvàHồHáchướngdẫntậntình.HồĐề,HồHácâncầntiếpđónmọingười,lấynămgianlòrènbênsuốiMailàmnơigặpmặtvớinhữngngườicóchíkhí,cùngmưunhữngviệckhuấynướcchọctrời.CôngviệcđangthuậnchiềunhưngọnlửamớinhenmàđượcgióthìbàBạchThịPhươngbị

bệnhmất.HaichịemHồĐềvậtvãkhóclóc.DânđộngLãoMaiaicũngthươngtiếcbàmẹhiềntừ.Nhiềuchúađộngvànhữngngườiquenbiếtxagầnđếnviếngtang.NămấyHồĐềvừatròn

haimươituổi.Mộtđêm,bàchúađộngLãoMaichovờiHồĐềmànói:“Nhândântavẫnđồnrằngaibắt

đượcconvoitrắngchéongàcủanúirừngThiênSớthìsẽđượclàmvuaThiênSớ,concónghenóichuyệnấykhông?”.HồĐềgậtđầuthưa:“Đólàlờingoatruyềnmàthôi,ngườitacònnóiđólà“voithần”nữakia.Nhưngđãbanămnayconởđấtnày,điđãnhiềuđộng,chưathấychúađộngnàonóiđãtừngđượcnhìnthấyvoitrắngchéongàbaogiờ”.Bàchúađộnghạthấpgiọng:“Có,chínhchồngtađượcnhìnthấynórồi,vànhữngngườitheochồngtađượcnhìnvoitrắnghãycòn.Convoiđókhôngcóđàn,khôngrõnóẩnnáuởđâu.Thỉnhthoảngcũngcóngườigặpnónhưngchưaaisănđược.VảlạidânThiênSớvẫntinrằngđólàbộhạcủathầnnúi,cũngkhôngaidámđộngđếnnó!”.HồĐềlạihỏi:“ĐãnóilàvoicủaSơnthầnsaocònnóiaibắtđượcnósẽlàmvuaThiênSớ?”.Bàchúađộngmỉmcười:“Phải,khôngaidámsănnó,nhưngnếunótheoaithìsao?NếunhưSơnthầnchonótheomộtchúađộngnào,chúađộngđósẽđượccảThiênSớthầnphục,tônlàmđạivương”.Bàimlặngmộtlúc,nhìnsâuvàomắtHồĐề:“Tagiàrồi,cảđộngnàykhôngcóaisánhvớiconđược.DâncácđộngcầncómộtngườicầmđầucủamìnhchứkhôngphảilàtênchâuúyngườiHántộchungácvàthambạo.HọDươngchồngtavốnkhôngbiếtluồncúi,vẫnbịbọnchúnghiếpđáp.Chồngtachết,chỉtiếckhôngcócontraiđểrửanhụcchodònghọ.Conạ,dâncácđộngphảicómộtngườilàmchủ.Cònconvoitrắngchéongà…”,bàghémặtsátvàomặtHồĐề:“Voitrắngchéongàthìđãvềtrênđấtđaicủađộngtarồi!”.

***NgượcconsuốiMaichảydọctheothunglũng,đilênkhoảngchừngsáudặmcómộtthác

nướctừđỉnhmộtngọnnúicaocótênlànúiSọđổra,ngàyđêmtiếngnướcreovangnhưtrốngtrận,dângọilàThácBạc.Từbờkhelêntớithácphảimấtmộtbuổileomộtdốcđágầndựngđứng,ngườileodốcluônphảingửamặtlên,vìthếcótênlàdốcCàiHàm.MétrênThácBạccómộtcáihanglớnnhưngởdướinhìnlênkhôngsaothấyđược.Nướcnguồntừhangnàyđổratuônthànhdòngthác.Hangkhôngcótên.Xungquanhhanglàrừnggiàxanhngắtbốnmùamâyphủ,khôngtừngcódấuchânngười.Convoitrắngkhổnglồcóđôingàbắtchéovẫntìmđếncáihangđầunguồnnàyđểtránhcáioibứccủamùahè.Cácchúađộngđềutinrằngngườinàothuphụcđượcconvoitrắngchéongàlàngườiấy

đượcSơnthầnchọnlàmchúacácđộngvàvìthếngườinàobắtđượcconvoiấysẽđượccácđộngmộtlòngtônxưnglàmThiênSớđạivươngvàdốclòngthầnphục.HồĐềcùngmộtsốnhữngtraitrángvànữbinhgandạ,khỏemạnhtrongđộngđixétdấucủa

“voithần”vàtìmhiểugiờgiấcnghỉngơicủanó,nhữngđườngnóhayđilại,nhữngchốnnóthườngđếntìmăn…Saubốnngàydòxét,HồĐềquyếtđịnhmởcuộcvâybắt“voithần”.Nắmchắcphầnthắnglợivàcódụngýsâuxa,nàngthưavớibàchúađộngchongườiđimờicácchúađộngxagầnđếndựhộiđón“voithần”.Tinấyđưađi,cácchúađộngđềugiậtmìnhkinhngạcvàsắmsửavộivàngđếnđộngLãoMai.ĐộngLãoMaisuốtngàyđôngkhách.Kháchđến,mangtheonhiềuthứcquýđểmừngchủ

nhân:vòngđeotaybằngbạctrắngngần,hạtđeocổbằngngọctrongsuốt,sừngtêlónglánh,ngàvoitrắngphau,hổpháchvàngtrongnhưgiọtmậtong.Mùanày,ởLãoMaiquảmainởvàngrừng,rừngmaidângquảmờikhách.Tiếngkhèn,tiếngtrốngvangrộntừsángsớmtớigầnnửađêm.Mọingườiđềuchờđợimộtđiềukìdiệu:ngắm“voithần”vàngườithuphụcđượcconvoikhổnglồđó.Suốtngàyhômấy,HồĐề,HồHáccùngnhữngngườitheosănvẫnbámsátvoi.Tớinửađêm,

đoànngườithắtvòngvâyquanhhangThácBạc…Khimặttrờiđỏrựcvừahiệnlênởđằngđôngtrênnhữngdảimâymàudacamvàmàuvàng

lửa,mộthồitrốngđồngvọngđếnrồicótiếngtùvàrúclênnhưxoáyvàolòngngười.Mọingườiùarađứngởhaibênkhe,trênconđườngchạydọcbản,trêncácsânsàn,hồihộpnhìnvềphíathượngnguồn.Từphíađó,mộtđoànngườiđangđiđến…Cácdũngsĩnamvànữcầmgiáodài,mangnỏlớnvâyquanhmộtconvoitrắngkhổnglồtrôngđồsộnhưmộtquảnúiđangdi

chuyểnvàhọvừađivừamúagiáotheonhịptrốngđồng.HồĐềngồitrênlưngvoi,tươicườihớnhở,taycầmlaodàitaycầmbúabạc,áoxanhyếmđỏ,rựcrỡnhưmặttrời.Mọingườihòreomừngrỡ,chúctụngHồĐề,đềutônxưngHồĐềlàthầnnữ.Từngàyđó,uydanhHồĐềlừnglẫykhắpcácđộng.Mùađôngnămấy,nữchúađộngLãoMaimất,dâncùngmộtlòngtônHồĐềlàmchúa.Mùa

xuânnămsau,cácchúađộnghọpnhauởLãoMai,cùngtônxưngHồĐềlàThiênSớđạivương.ThiênSớđạivươngmớihaimươimốttuổiđãphảilolắngmọicôngviệccủabảymươihai

động,lođốiphóvớigiặcHán,lolươngthựcvàkhígiới,nhấtlàđạivươnglohòahợpcácđộngcùngnhaumộtdạmộtlòng.Tớimùaxuânnămsau,châuúyđemquân“tiễuphạt”độngLãoMai.HồĐềphụcquânba

độngđónđịchởđườnghẻmTrâuLuồn,đánhchođịchmộttrậnthấtđiênbátđảo.Châuúyđemtànquânvềchâulỵ,cấpbáovềphủtháithú.Phủtháithúđiềuquânđến.Mùathukhôráo,lạiđánhLãoMaicũngbịquânHồĐềđánhchođạibại.Viênchâuúybịbắntừtrênngựangãnhàoxuốngđất.Quântaùarabắtlấy,chặtđầulàmlễtếcờ.Từđóbảymươihaiđộngđềutheovềvớiđạivương.PhủtháithúcửchâuúykhácvềthaytrịnhậmđấtThiênSớ,vàgiụcgiãphảicửbinhdẹpchobằngđược“GiặcLãoMai”.Nhưngrừngnúimênhmông,giặctớiđâunghĩaquânđềubiết,giặccóbaonhiêuquânsốnghĩaquânđềuhay,nghĩaquânđóndọcđường,núptrongrừngmàbắnrarồimúađaoápsátđánhgiáplácà,khôngtrậnnàokhôngthắng.DanhtiếngHồĐềlà“vuaThiênSớ”baykhắpcácchâuquận,ngàycàngcónhiềuhàokiệtcác

châutìmđếnxintheoHồĐề.KhiđượctinHaiBàTrưngtụnghĩaởMêLinh,HồĐềhọpcácchúađộng,nói:“Taởmộtvùng

rừngnúinàychỉcógiữmàkhôngcóđánh,lậpgiangsanriêngrakhỏivòngràngbuộccủagiặcnhưngkhôngquétđượcgiặc,nhưvậyvẫnlàkhôngthoátkhỏilướigiặc.NaycóTrưngnữchủkhởinghĩaởMêLinh,anhhùngbốnphươngđềuhướngvềnữchủ.NữchủlàcháungoạicácVuaHùng,làvợgóacủaĐặngcôngThiSách,quanhuyệnlệnhChuDiên.NayTrưngnữchủđãtruyềnhịchcứunướcđikhắpcácnơi,taphảitheovềvớinữchủmớithuphụcđượcgiangsơn,cấtđượcáchápbứccủagiặcHán”.Mọingườiđềucholàphải,chọnngàytốtlàmlễtếcờraquân.CácđộngđềuhăngháitheoHồĐề,đeonỏcắpgiáođợigiếtgiặc.HồĐềcầmcờxanh,cưỡivoitrắngcùnghaingànnghĩabinhcáctộcmiềnnúivềMêLinhhộiquânvớiTrưngnữchủ.TrưngnữchủgặpHồĐề,thấyHồĐềkhípháchanhhùng,tuổicòntrẻmàthuphụcđượccác

độngmiềnnúirừngThiênSớ,giangsơnmộtcõi,nữchủhếtlờikhenngợi,đemviệclớnbànvớiHồĐềđềuđượcvừaý.NữchủthươngHồĐềlàconcủalạchầuHồtướngcông,ngườiđãdựmưucùngchồngmìnhchốngTôĐịnhnêncoiHồĐềnhưruộtthịt.HồĐềkínhphụcdângvoitrắnglênnữchủ.NàngđemquânmiềnnúitheoHaiBàvềHátMôntếcờ.HồĐềđượcTrưngnữchủphongchứcphónguyênsoáiđứngđầuhàngnữtướng,ngangchức

vớiBàTrưngem.HồĐềbalầntừtạkhôngdámnhận,Trưngnữchủnhấtquyếtgiaoấn,HồĐềphảivânglời.TrưngnữchủtựlĩnhấnĐạinguyênsoái,thânchỉhuyquâncácđạotiếnđánhTôĐịnhrất

gấp.HồĐềhạlệnhchoquânlấygạonếpgiãbánhdàylàmlươngkhô.Quâncácbản,cácđộngtheoPhónguyênsoáiHồĐềtớigầnmộtvạnngười.HồHáclàemHồĐềđượcgiaochứcĐiềuváttướngquânchuyểnvậnbinhlươngởmiềnbể.

NgườitrángsĩđãtặngHồĐềconngựađentìmđếntheoHồĐềđượcphongphótướngdướiquyềncủaHồHác.Khinướcđãyên,BàTrưnglênngôivua,HồĐềđượcphongcôngchúatrướcgọilàĐềNương

côngchúasaucảilàĐàoNươngcôngchúa.MãViệnvânglệnhHánđìnhcầmquânxâmphạmnướcNam.VuaTrưnghạlệnhcácđồnải

phảinghiêmphongcẩnmật,lạilệnhchochặnđánhgiặcởcácngả.PhónguyênsoáiHồĐềra

quân,đánhtrậnnàogiặcthuatrậnấy,cólầnđạichiếnvớiMãViệnđuổiMãViệnchạydàiởCaoBằng.MãViệncònđangcơnhốthoảng,HồĐềgấptiếnquânkhôngchogiặcnghỉ,baovâyMãViện.…SaukhiTrưngvươngđãtửtiết,HồĐềvẫncòncầmquânchốnggiặc.Cólầntìmvềnơi

Trưngvươngmấtđểviếngmộphần,HồĐềkhôngphòngbịgặpMãViệnđánhbấtngờ.HồĐềkhôngchốngcựlạiđượcvớiquânMãViệnlớplớpvâykín,mớicốđánhmởđườngchạytớibờsôngNguyệtĐứcbếnTânThứ.Trướcmặtsóngnướcmênhmông,saulưnggiặcđuổisắptới,HồĐềhéttomộttiếng,nướcrẽrađóncảngườilẫnngựa.HồHácbinhđơnthếyếu,nghetinchịđãtửtiếtcũngtửtiếttheo,lấynướclàmnơigửi

thân(8).

XUÂNNƯƠNGTRƯỞNGQUẢNQUÂNCƠ

ChâuĐạiManlàmộtchâulớn,đấtcónúiđồisôngbãi,dâncóvùngthấpvùngcao.Vùngcaoởnhàsàn,cơmnấutrongốngtre,phóngtênsănthú,đốtrừnglàmrẫy.Vùngbãivàđồng,cấylúanước,chăntằmtrồngdâu,quăngchàithảlưới.ChủtrưởngchâutênlàSát,dònghọHùng,lấyĐinhThịHiênHoalàngườiđẹpởrừngnúi,connhàlangcóquyềnthếtrongchâu.HiênHoađượcHùngSátyêuquý,lậplàmchínhthất,bảylầncómangđềusinhcontrai,ngườinàocũngkhỏemạnhđẹpđẽ.Nămấy,nhânbuổitrănghèsángtỏ,bàHiênHoabảocácnữhầuhátmúalàmvui.ĐinhThị

HiênHoamặcáomỏng,gõpháchháttheocácnữtìrồicùnguốngrượuănbánh,vuichơiởlầucaophíaĐông.Tớicanhba,hươnghoathơmngát,giómáthâyhẩythổivề,ánhtrănglấplánhlácành.HiênHoatựamìnhvàobaolơnthiuthiungủ.Chợtmộtngườicongáixinhxắnkhoảngmườibatuổi,mặcáođỏcàithoavàng,cưỡimâyhồng,mâytíahạxuốngtrướclầu.HiênHoamừngrỡômngaylấyngườicongái,dồndậpmàrằng:“Emởđâulạiđây,ởđâulạiđây?Tốtthay!Đẹpthay”.Ngườicongáimỉmcườinói:“Conđượctrờichoxuốnglàmconphunhânđấy!”nóiđoạn,ngoắtmìnhchạyđi.HiênHoavộiđuổitheochẳngngờbịvấpngã,giậtmìnhtỉnhgiấcmớibiếtchỉlàmộng,tựnghĩmìnhvìquáaoướcnênmộngthấy.Haycóthểtacũngsẽđượcmộtngườicongáixinhđẹpnhưtrongmộngthậtchăng?Đangcơnbồihồinghĩngợithìchủtrưởngđếnlầu.HiênHoađemcâuchuyệnmộngvừaquakểlạivớichồng.Ôngchỉcười,haivợchồngcùngtựalầungắmtrăngđóngió,truyềnchocácthịnữđượcluivềnghỉ.MồnghaithánggiêngnămGiápThìn,bàHoasinhđượcmộtgái,nhânđẻvàomùaxuân,mới

đặttênconlàXuân,lạiđặthiệulàHoa.Sinhconđượcmộttrămngày,HiênHoamất.VịchủtrưởngtìmngườibếẵmvàchoXuânbúsữa,nhưngXuânkhôngchịubúmộtngườinào,chavàcácanhphảiépnướcmíathaysữabónchoXuân.Tớikhiđầytuổitôi,Xuânlạikhôngchịuăncơmchỉthíchcủmàivànướcmía.HọHùnggiữngôichủtrưởngchâuĐạiManchatruyềnconnối,cóâncóuy,truyềntớiHùng

Sátlàđờichủtrưởngthứmười,trongnhàcómườichiếctrốngđồngcủamườiđờichủtrưởng.HùngSáttínhnghiêmmànhân,thườnglonghĩviệcnước,nungnấumốithùgiặcHáncướpcơnghiệphọHùng,cămgiậnTôĐịnhcàngngàycànghốnghách,thamtàn.MộthômHùngcôngcưỡingựadạochơivớingườicontraitrưởnglàHùngThắng,nhânlúcvắngvẻ,bảoconrằng:“Tacóbảycontraiđềucókhípháchanhhùng,conlàtrưởngconsẽnốinghiệpchamàcầmquânởchâu.ConcómuốncúiđầukhépáomãimàthờTôĐịnhchăng?”.Ngườicontrưởngvòngtayxinchachỉbảo.Hùngcôngthongthảnói:“Tổtiênxưadựng

nướcbiếtbaokhónhọc,nayđểdịchủnggiàyxéogiangsangấmvóc,thựcđángđaulòng.Tagiàrồi,mỗikhinghĩtớilúcgặpgỡtổtiênkhôngkhỏihổthẹn.ĐặngcôngThiSáchlàhuyệnlệnhChuDiênđấtrộngdânđông,uyquyềnlẫmliệt,chínhlàhàokiệtởđờinày.Ngườiấycóchílớnxoaychuyểnthờithếđấy,conhãynhớlấy”.Đượcítlâusau,vàongàymườihaithángmười,HùngCôngmất,contrưởnglênnốiquyền,

giaocácemlĩnhchứcthổquancùngtrôngnomđấtđaicủatổphụ.NămấyXuânNươngmớimườibatuổi.Vịchủtrưởngmớithươngdânloviệc,đượccácemkínhphụcvânglời,dânchúngthuận

theo.HùngThắngchămsócthươngyêuXuânnương,quýemnhưvàng.Xuânnươngcànglớncàngxinh,đànhayvẽđẹp,thôngminhtuyệtvời,đọcsáchchỉmộtlượtlàthuộc.HùngThắngthấyemnghiêmnghịđoantrang,ítcườiítnói,nghĩrằngembuồnvìnỗisớmmồcôicảchamẹnênlạicàngthương.Nhânnghĩtớiviệclớn,HùngThắngđemcácmônvõnghệcùngnhữngcáchbàybinhbốtrậntruyềndạychoXuânnương,lạithườngnóivớicácemrằng:“Múagiáogiươngcung,luyệntậpsĩtốt,đólàviệccủangườihàokiệtbuổinày”.Tớinămmườisáutuổi,Xuânnươngtươiđẹpnhưđóahoahồng,đườngcungmũikiếmđềutinhthụcthìHùngThắng

bịTôĐịnhsáthại.NguyênlàHùngThắngđãbímậtliênkếtvớiThiSáchhuyệnlệnhChuDiêncùngmưuchống

TôĐịnh.ThiSáchtiếpHùngThắngởtưdinhcắnngóntayrỏmáuvàochénrượuchiađôicùnguống,thềkhôngđộitrờicùnggiặcHán.MọiviệclàmcủaThiSáchbịTôĐịnhdòbiết.ĐịnhthảmsátcácngườidựmưuvớiThiSách.HùngThắngbịTôĐịnhbắt,mắngchửiTôĐịnhchotớilúcchết.BốnemtraicủaHùngThắngbịgiặcbắtgiết,chỉcóhaitrốnthoátđượccùngvớiXuânnương.

Baanhemcùngbànmưukế,quyếtkhôngchịuthuaTôĐịnh,phảitrảmónnợmáuchoanhemđượcngậmcườinơichínsuối.Xuânnươngkhẳngkháinói:“Haianhhãytìmchốnẩnmìnhchớđểgiặcbắtđược,hãyvàohangđộngnhưconcọpchờlúcmúavuốt,hãynhưcongiaolongẩnmìnhnơiđầmhồchờlúcbaylênthétgiógàomưa.Nợnướcthùnhà,emxincùngcácanhgánhvác.Emlàphậngái,giặckhôngđểý,lạiítrangoàikhôngmấyngườibiết,cóthểđilạitrongchâukếtgiaovớicáchàokiệtđược!”.Xuânnươngbèncắttóc,khoácáonâusòng,cảitênđổihọ,mộtchiếctaynảibênvai,naylàng

nàymailàngkhác,chúýtìmnhữngngườicógancóchíđểkếtbạncùngmưuviệcbáoquốc.CóngàyXuânnươngcùngvàisưnữtrẻtuổiđềulàkháchanhhùngđitớitrangTuếPhong

thấymộtcảnhchùahoangvắngởbênsôngtrêngòcao,đứngsauchùacóthểnhìnthấykhúcsôngquanhcouốnlượn,xungquanhchùacâycốirậmrạputịch.XuânnươngnóivớidânlàngchođượcngụlạichùanàyđểthắphươngniệmPhật.Cảnhchùadầntrởnênsầmuất,thiệnnamtínnữcácnơiđếnnghegiảngkinh,xincúnggiàng,làmchaytuầnrằmmồngmột,nhữngngườicógan,cóchícũngnhânđótìmđếngặpXuânnương.Xuânnươngdựavàocửathiềnđểkếtgiaohàokiệt.Xuânnươngxinhđẹpmànghiêmtrang,haylàmphúccứugiúpngườinghèo,cưumangkẻ

khó,đứccaonhưnúi,rộngnhưbiểnkhôngailàkhôngkínhtrọng.Xuânnươngtuổimớihaimươimàaikhigặpnàng,cũngchắptayniệmnammô,tônxưngnànglà“mẹ”.Xemnhưvậy,tacũngthấyđượclòngdânquythuậntheoXuânnươngnhưthếnào.NgườicácnơimangthùvớigiặctheoXuânnươnglúcnàyđãtớitrênmộttrăm,sớmtốira

vàocửathiềngiảcúngbáitụngkinhniệmPhậtđểđượcXuânnươngchỉbảo.Làngởbãigọilàtrang,làsách,làngởnúigọilàđộng,làmườnglầnlượtnhómlênnhữngnhómnghĩaquân.Họthườngchờlúctrờitốiđêmkhuya,thườngtìmchốnhangsâuđồngvắngcùngnhaubànbạc,cùngnhauluyệntập.

***TrưngNhịnươnglàemruộtTrưngnữchủhuyệnMêLinh,cùngvớiTrưngnữchủđứnglên

tậphợpdânchúngGiaoChâuchốngTôĐịnh,giànhlạinước.TrưngNhịnươngthânđếngặpXuânnương,đưahịchcứunướcchoxem,nóirằng:“GiaoChâuđangrungchuyển,nhândânkhổcựcđãvùngdậy,ngàytậnsốcủabọnthốngtrịdịtộcsắptới!Chúngtakhôngnêngiấumìnhkíntiếngnữa!Nànghãynêucaodanhnghĩacủachaanh,dựngcờlớn,gióngtrốngchiêubinh,chờlệnhcấtquânđuổigiặc”.Lúcnày,NàngNộichâuBạchHạcvừachémđầuHoàngSùngChínhlêncầmquyềntrưởngchâu.TôĐịnhbànghoànghoảnghốtnhưsétđánhbêntai.Nhândânkhắpnơiđềuvuimừnghănghái.Xuânnươngbiếtthờicơcóthểđứnglênđược,vânglờiTrưngNhịnương,rồitìmhaianhbànviệckhởinghĩa.Ngàymồngmườithánggiêng,XuânnươnghọptrênmộtnghìnnghĩabinhởHươngNha,tế

cờđiểmquân.Nữchủsúyngồitrênsạpcao,đầubịtkhănvuông,mìnhmặcáobàothêuchỉvàng,chỉbạc,chỉtía,chỉhồng,làáoquýcủacáclangmườngdâng,saulưngcósáunữbinhcầmgươmđứnghầu,uynghilộnglẫynhưvầngmặttrờimọc.NữtướngtuyênđọclờihịchcủaTrưngchúakểtộigiặcHánthamtànbạongược,kêugọinhândâncảnướcđứnglênđuổigiặc,đọcxonghịchliềnphiênchếđộingũ,cửcácđầulĩnh.Cácmườngvùngcaocóbảytrămbamươingườivềứngnghĩa,Xuânnươngchialàmmườibộ,mỗibộbamươisáungườivàmộtquảnbộ.Cácquảnbộgọilàthầnquan,giaogiữcáccôngviệcnhưsau:thầnquancoiviệccơm

nước,thầnquancoiviệcsátsinhmổtrâugiếtlợn,thầnquancoiviệcrượu,thầnquancoiviệcnhạcvàmúa,thầnquancoiviệcđộiquâncungthủ,bốnthầnquancoiviệccácđộitiềnquân,hậuquân,tảquân,hữuquânvàmộtthầnquancoiviệctrungquân.Quânchiasáuđội;trungquânlànữbinh,tiềnquân,hậuquân,tảquân,hữuquânđềulànam

binh.Quâncungthủcómộttrămhaimươitaynỏ.Cómộtphótướngđốclĩnhcảbốnđộiquânnam.ChứcấyXuânnươnggiaochoanhthứbảycủamìnhlàHùngLong,lạicửanhthứsáulàHùngHoàncoigiữviệcquânlươngvàtrôngnomcáctrang,cácđộng.Dânchúngcácnơinônứcvềdựhội.Ngườiởvùngcaomangmậtong,thịthươuthịtnai,tên

tẩmthuốcđộcvề,ngườiởbãisôngmanggạo,cávàmuốiđến.Cáclangmường,trùmđộng,trưởngtrang,ngườicưỡingựa,kẻđichân,mangtrầucau,khiêngtrốngchiênggặpnhauđềuvuimừnghớnhở.Cácthầnquanailoviệcnấy.Ngườicoirượulấyốngbươngmúcrượu,tiệnvầu,tiệnnứalàm

chénuống.Ngườicoicơmnướccholấytređanthànhphên,lótláchuối,lángôđồngmàbàythịt,gạotẻnấubằngnồiđồng,gạonếpnấutrongốngtre.Quânđánhtrốnglớntrốngcon,thổikhènthổisáo,gõmõgõphách,cùngnhaumúahátdiễncáctròvui.DânTiềnÁohaitaycầmmocaumúanhảy,gọilàmúaMo,dânđộngCaonhúnchânvẫytaytheotiếngnhạcđồnggọilàmúaGâu.Congáikéocobằngdâysong,contraiđấuvật.NơicungsởcủaXuânnương,traigáivùngnúitớitungcònvàhátđốiđápvớinhautừngđôimột.Hộikéodàitớinửađêm,đuốcnhựatrámvàbạchlạccháyrừngrựctớigầnsáng.Xuânnươngthiếtlậpdinhsở.Thượngcunglànơinàngcùngvớinữbinhnghỉ,hạcunglànơi

ởcủathậpbộthầnquan.Xungquanhdinhlậpđồntrạichotả,hữu,tiền,hậubốnquânđónggiữ.Thượngcunglàmtrênmộtquảđồicaohìnhconrùa,métrướclàaobánnguyệt,mésaucógiếngđánướctrongleolẻomátlạnh,lànướcmạchtừnúidẫnvề.Xuânnươngđóngởđó,đưalệnhchiêuquânđicácnơi,đượchơnmộtnghìnngườivềứngmộ.Ngàymồngbathángnăm,Xuânnươnglàmlễtrướcphầnmộchaanhrồiđưaquânlênđường.Trungquâncónămtrămnữbinhnainịtgọngàng,taykhiêntaygươm.Quâncungthủbatrăm,têndàinỏcứng.Tiềnquânmanggiáo,cóbúacódao,hậuquâncóngựa,cóthuyền,tảquânmangđaovácmộclàquâncácmường,hữuquâncầmmácđeogươmlàquâncácsách.BanghìnnghĩaquâncủaXuânnươnghùngdũnghăngháitiếnvềHátMônhộivớianhhùnghàokiệtcácnơidướicờTrưngchúa.Trưngchúavàcáctướngsoái,cácthủlĩnhnghĩaquânđềukhâmphụcXuânnương,binhoaihùng,tướngnghiêmtrang,độingũtềchỉnh.TrưngchúaphongchoXuânnươnglàThịnộithamtánquâncơ,giúpTrưngchúabàymưuđịnhkế,loliệucácviệc.Trưngchúahọp6vạnquânởHátMôn,tiếngchiêng,tiếngtrốngvangtrời,gươmgiáosángchoang,cờxíchóimắt,nambinhnữtốtlẫmliệt,oaiphong.Tếcờxong,quânchuyểnlênđường,chiacácđạotiếnđánhgiặcHán,thếmạnhnhưbãođổnướcdâng,cờchỉtớiđâugiặctantớiđó.Dẹpxonggiặcnước,vuaTrưngphongXuânnươnglàmĐôngcungcôngchúaNhậpnội

Trưởngquảnquâncơnộicác.Saulễphong,Xuânnươngđượcvềnghỉthămphầnmộgiatiênvàcácnơichâuấp.Ngàymồngnămthánggiêng,ĐôngcungcôngchúavềlàngNamCườngnghỉlạimộtngày,

ngàymồngsáuđếnlàngTựCường,mồngtámđếntrangTiềnÁo,mồngchínvềtớiHươngNha.Tớilàngnàonhândâncũngđềuvuimừngquyếnluyến.NgàymồngmườithánggiêngXuânnươngtắmgộisớmrồiradựhộivớidânchúngởbếnLãoChâu.HộilàngmừngXuânnươngcóđánhvật,chọigà,hátxướng,contraimặcgiảgáiháidâubántơ,congáimặcgiảtraimangcàyvácbừa,hátvớinhaurồiténướcvàonhau.Ngàyhộiấyngườicáclàngkéovềdựđôngnườmnượp.TừđóbếnLãoChâucònđượcgọilàbếnĐông.Xuânnươngchoquânmổtrâugiếtlợn,làmbánhdàycùngvuivớicáccụphụlãovàdânchúng,nhânđónóivớicáccụrằng:“Dântađâytrunghậu,phongtụcthuầnphác,thậtđángkhen”.Nàngbànvớicáccụviệctrồngdâu,trồngchuốiởbênsông.Nghỉlạivàingày,XuânnươngvềHươngNộn.NgàyrằmlàmlễcúngPhậtởchùa,hômsauthămviếngphầnmộchaanh,rồivềtriềubáimệnh.TrongtriềucótướngquânĐặngThiBằnglĩnhchứcTrưởngquảnthủyquâncácđạo.Làem

ruộtThiSách,ôngsớmgóavợ,khôngcócon.TướngquânĐặngThiBằngđượcbiếtXuânnươnglànữtrunghàokiệt,cónghĩakhíthaolược,nhansắcmặnmà,nênđemlòngyêumến,mớitâunhờvuaTrưngnóigiúp.XuânnươngnghevuaTrưnglàmmốichoĐặngtướngquân,nàngvuilòngtuânlệnh.Từđấy,traitrượngphugáianhhùngsánhđôinhưrồngsánhphượng,nhưquếsánhhồi,tìnhnghĩamặnnồngđằmthắm.

***TrongcuộcHánxâmchiếmlạiGiaoChâu,MãViệnchomộtđạotiếntheosôngThaodo

tướngLưuLongđốclĩnh,lầnlượtphávỡcácđồntrạitrêntuyếncủataởbênsông.Tìnhthếquântalúcđótrămphầnnguycấp.TrưngvươngtruyềnlệnhchoXuânnươngcùngvớiThiBằngvềlậpphòngtuyếncựđịchngayởnơithựcấpcủaXuânnương.ĐâylàphòngtuyếncuốicùngbảovệchođạoquânNàngNộiđóngởBạchHạc.HaivợchồngXuânnươngrasứcchốngđỡ,mặtthủycóThiBằng,mặtbộcóXuânnương.Haibêngiaochiếnbảyngàyliềngiặcvẫnchưaphávỡđượcphòngtuyếncủaquânta.Ngàymườibathánghai,giặcvâyđượcThiBằngởbếnsông.Quângiặcùnùnkéođếnkhépkínbốnmặt.ThiBằngmúađaotảxunghữuđộthồilâu,nhỡtayđánhrơiđaoliềnbịtướnggiặcthúcngựasáttớiđâmmộtgiáogiữabụng.TướngquânThiBằngkêutomộttiếng,ngãngaytrướctrậntiền.Xuânnươngđượctinchồngbịvây,vộilênngựa,haitayhaikiếmcùngthậpbộthầnquan

thẳngtớitrậntiền.Nàngraravàovàobốnnămlượt,chémrụngđầumườiviêntướnggiặcmàvẫnkhôngphánổivòngvây.Giặcđôngnhưkiến,lớpnàygiãnralớpkhácxôngvào.CótintướngquânThiBằngđãbịgiếthại,quântabốirối,naonúngbịgiặcđánhtantác.Xuânnươngcùngvàinữtốtlúcđóđềumặcnamtrangđứnggiữavòngvâycựgiặc.Đánhtừsángtớitrưa,mặttrờiđãđứngbóng,Xuânnươngthấybụngđaunhưthắt,chântaybủnrủn,biếtlàđộngthai,cốsứcchốngđỡ,chechởchocáithainămthángnằmtrongbụng.Cácnữtốtđềubịtửthương.Xuânnương,vừađauvừamệt,ngựasùibọtmép,ngườiđổmồhôi,áogiápbịmộtmũigiáođâmrách…GiặcHánbiếtlàtướngđànbàreoầmlên,cởingayáo,ngườiđểtrần,xôngvàobắt.Xuânnươngthấyquângiặchòhétnhảynhótnhưlũquỷđiêndại,vừagiậnvừathẹn,máđỏbừng,lỡtayrơicảhaikiếm,vộithúcngựachạy.Tướnggiặcđuổitheo.Xuânnươnggiậtđượcmộtlưỡidaocủagiặckìmngựaquayngoắtmìnhlại,đầutướngHánrơinhưmộtquảchínnẫurụngkhỏicành.Quấtngựachạyđượcmộtquãngvẫnchưathoátđượcvòngvây,Xuânnươnglạibịgiặcphóngmộtmũikíchvàosườn,máuđổranhưsuối.LúcấycácthầnquanchạytớicốsứcxôngphacứunguychochủtướngmớiđưađượcXuânnươngrakhỏivòngvây.Quângiặcbịđánhlui.XuânnươngxuốngngựanằmgụcởbếnNamCườngđaukhôngdậyđược,nướcmắtướtđầm

cảmặt,khócchồng,thươnghònmáuđỏnằmtrongbụng.CácgiathầnvànhândânvựcXuânnươngdậy,dịtthuốcvàocácvếtthương,dângcơmnước.Xuânnươngnghỉngơiđượcmộtlúc,giặclạiồạtkéođếnvâykhắptrướcsau.XuânnươnglênngựacùngcáctướngvừađánhvừarútvềcungsởởHươngNha.Xuânnương

đitớiđâumáurỏratớiđó,máutheodấuchânngựarảikhắpdọcđường.TớiHươngNha,cáctướngcốsứcđánhlụiquângiặc,nghiêmphòngcẩnmật,ngườikhôngcởiáogiáp,ngựakhôngtháoyên.Xuânnươngnghỉđượcmộtđêm.Hômsau,giặclạikéođếnnhưngcáctướnggiữvữngthànhlũy,giặckhôngphánổi.Hômấy,ngàymườilămthánghai,buổichiều,Xuânnươngcholàmmộtcỗchaycáotếtrời

đất,cúngchaanhvàcúngchồngrồiluivềnghỉ.Buổitối,Xuânnươnggọicácgiathần,nữtốtvàocungdặndòmọiviệc.Tớiđêm,trờinổisớmchớp,mưatrútxuốngnhưthác,Xuânnươnglấyngựamộtmìnhrađi,nhằmphíalàngHươngNộnlầnbước.Mưarơinhưroiquất,chớpgiật,sấmrền,Xuânnươngbụngđauâmỉ,cácvếtthươngngấmnướcnhứcnhối,tránhcácnơigiặcđóng,vừađivừanghỉ.NàngngồitrênmộthònđálớnởTiềnÁomộtlúc,khiđứngdậyhònđáướtđẫmmáu.Xuânnươnglạigắnggượnglênngựa,vượtgiómưavềtớiHươngNộn.Tớiđây,Xuânnươngthảngựa,lầntớicửachùa,ngồinghỉmộtlúcrồilầnkhắptrướcsauchùa,bồihồitưởngnhớ.Lầntớibờsông,Xuânnươngtựnói:“Takhôngmuốntửtiếtởnơicungsởđểxáclọtđượcvàotaygiặcvàlàmtanrãchíbaquân.Naysứctađãhết,xinmộtchếtđểbáoơnvua

đềnnợnước.Hồntamuônđờikhôngtan,nguyệnsẽphùhộchodânchonước”.NóiđoạnnànggieomìnhxuốngdòngsôngThaocuồncuộntrôi…(9)

NÀNGQUỲNH,NÀNGQUÊTIÊNPHONGPHÓTƯỚNG

LàngTròbênsôngThaolàmộtlàngnhỏdânít,cóhaivợchồngNguyễnDiệuvàĐàoThịLộnglàdânchài,hiềnlànhnhưđất,sớmchiềuthảlướibuôngcâu,sốnglầnhồivớimộttúplềulúpxúpvàmảnhvườnnhỏbé.Đãnghèolạihiếmmuộnvềđườngconcái,haivợchồngthườngphànnànvềnỗiôngtrờisaoởbấtcông,vớingườilươngthiệnchỉbiếtchíthúlàmănmàbắttộihiếmcảconlẫncủa.Tốihômấy,ngườivợnằmmộngthấyvịthầnnúihiệnđến,trôngnhưmộtchànghọctròxinh

đẹp,mặcáodàixanh,taycầmhaicànhhoa,cườimànóirằng:“Cóhaibônghoađẹpnơiđỉnhnúitavẫnđểdànhchocácngươi,saolạikhôngháivề?Thươngvợchồngngươitunhântíchđức,tachohaicànhhoacủatađểcácngươihưởngphúclâudài”.Nóiđoạn,vịthầnđặtmộtbôngquỳnhvàmộtbôngquếlênmộtchiếcmâmvàngchóilọi,traochohaingười.Ngườivợchợttỉnhgiấc,vừamừngvừasợ,đợitớisángmớiđemchuyệnmộngnóilạivới

chồng.SaubàLộngsinhđượchaingườicongái,vợchồngđặttêncholàQuỳnhvàQuế.QuỳnhvàQuếcùngcấttiếngkhócchàođờimộtlúc,nênlàngkhôngbiếtcoiailàchị,gọiailàem.Tớikhihaiconvừađầytuổi,vợchồngdọnđếnởxómnhỏdướichânnúi.XómnhỏnàynằmbêndòngsôngBứagiữavùngrừngnúibaolathămthẳm,thuởđókhông

rõtêngì,saunàyđượcgọilàlàngQuangHúc.QuỳnhvàQuếlênbabụbẫmxinhđẹp,cảlàngyêuquý.Khihaiemlênmườituổi,nhữngngườiđirừngbắtđầudạycácemnémlao.Cácemđòibắnnỏ.Mọingườiđềucười,nóirằngcácemchưađủsứcgiươngnỏ,hãycốmànémchocâylaotrúngthânchuốicáchbabướcchânlàđược.Ngườitrùmphườngsănvuivẻđưacácemdâycungcủamình.QuỳnhvàQuếlầnlượtnhấcdâycungcủangườitrùmphườngsăn,lắptên,bắnthử.Câycungcongnhưvànhnguyệtmồngba,chiếctênvútbaynhưánhchớp!TừđóQuỳnhvàQuếđượctậplaotậpcung,tậptìmvếtthúrừng,tìmnơichúnguốngnước.Mùaxuân,xómnúitrắngrợihoamận,hoaban,mùahèquảdâudarụngđỏrừngđỏsuối,tớimùathulárừngtrảivàngmặtđất,lànggặtlúanếplúatẻ,cấtrượuvàlàmlễăncơmmới.Cụgiànhấtlàngnói:“QuỳnhvàQuếđãlớntuổirồi,bắtđượcdấuconnai,tìmđượcchỗẩncondũi,thếmàchưabiếtănởchocóthứbậc.Phảiphânbiệtchịemmớiđược.Naytahãydồnconhươuchohaiđứanóbắn,đứanàobắntrúngđầuhươusẽlàchị”.Làngkhenphải,hòreodồnvâymộtconhươuvàngchohaiemgáibắn.MũitêncủaQuỳnhbuộcdảilụatrắng,mũitêncủaQuếbuộcdảilụađỏ.Conhươuvàngbịdồnchạylaoquachỗcácemgáinấp.Haimũitênbaynhưcánhén!Conhươubịtrúngtênchạytớikhesuối,cúiđầuuốngnước.Dânlàngđuổitớivâybắtcùngvuivẻreolên.Mũitênbuộclụatrắngcắmgiữahaisừnghươucònmũitêndảiđỏcắmvàocổhươungậpnửathântên.Từđó,QuếphảigọiQuỳnhlàchị.KhiQuỳnhvàQuếtớituổimườilămnhưtrăngtớingàyrằm,vẻđẹprựcrỡhiệnralàmchói

mắtngườitrẻngườigià.Cụgiànhấtlànglạinói:“Haiđứanóđúnglàhoacủathầnnúibanchodânta!”.QuỳnhvàQuếxinhtươinhưhaibônghoacủarừngnúichâuĐạiMan,bắnnỏgiỏivượthếttraitrángtrongvùng,tiếngđồnvềvẻđẹpvàtàibắnnỏcủahaicôgáibaykhắpchâu.HaiôngbàNguyễnDiệuvàĐàoThịLộngtuổiđãgiàchỉmongchocongáiyêusớmđượcgặpngườivừađôiphảilứa.ThuởấygiặcHánđôhộnướcta,chínhsáchbóclộtcủagiặclàmdântacơcựctrămchiều.

GiặcbắtdânchâuĐạiMannộpmậtong,lôngtrĩ,nộpđuôisócvànhunghươu,nộptắckèvàsừngdê.Giặclạibắtnộprượuvàgạonếp,rồilạibắtnộpquếvàtrầm.Giặccònđánhthuếrấtnặngvàocáclâmsảnphẩm.Dânkhôngnộpđủ,khôngcónộpđềubịgiặccùmkẹpđánhđập.Mỗikhiquanquâncủachúngđicáclàng,cácđộngthuthuếvàcốngphẩm,dânchúngphảitrốntránh,lẩnlútgócrừng,vennúirấtkhổsở.MộtngàycótinvềlànglàgiặcHánsẽbắthainàngQuỳnhvàQuế.Cảlàngcămphẫn,losợ.

ÔngbàNguyễnDiệulạicànglonghĩtrămphần,mấtănmấtngủ.QuỳnhvàQuếvẫncườinói

nhưkhông.Cụgiànhấtlàngnói:“Cácconhãylẩnvàorừngsâuhangkín,tránhchúngnónhưtránhconcọpdữ”.QuỳnhvàQuếđềunói:“Chịemchúngconkhôngtránhcọpbaogiờ,thấycọplàbắn,saolạichịutrốntránhmấytênlínhHán?NếuquanquângiặcHántớiđây,haichịemsẽbắnchúngnónhưbắnconchồn,connaithôi!”.Quảnhiêngiặcvềvâylàng.Làngnổitrống,nổimõ.Trailàngnghiếnrănggiươngnỏlắptên

độctẩmnhựacâysui.Giặcnhốnnháohònhautháochạy.Xácgiặcphơiởcửarừng,mặtđỏtímnhưquảbồquân,quạbaylượnkêutoánglênrồilảngtránhcả.CongáicủavịchủtrưởngchâuĐạiManlàNàngXuândựngcờtụnghĩa,hàokiệttrongchâu

mangnỏtheovềđượctớivàitrămngười.Cáclàng,cácđộngchâuĐạiManrèngiáovóttênđềurủnhautheovềvớiXuânnương.QuỳnhvàQuếmuốnđượcgặpnàngXuân.NàngXuâncũngchongườitìmgặpQuỳnhvàQuế,

nóirằng:“Xuânnươngmưuviệclớnmongđượcgặphainàngđểkếtbạn!”.QuỳnhvàQuếđềunói:“Quanchủtrưởngchâulàdònglạchầu.AnhnàngXuânmưugiếtTôĐịnh,việckhôngthành,bịgiặcsáthại.NàngXuânvìnợnướcthùnhàđứnglêncùngdântrongchâuchốngnhauvớigiặc.HaiđứachúngtôiphảitìmđếnxinlàmnữtốtdướicờcủanàngXuân,đâudámnóitớichuyệnkếtbạncùngnàng!”.NóirồicảhaicùngvềgặpXuânnương.Xuânnươngmừngvuinóivớihaingười:“Hainàngthậtlànhữngbônghoacủathầnnúi,đãxinhđẹplạikiêncường.TakhôngdámcoihainànglàkẻdướinênmuốnđượckếtbạnvớihainàngđểcùngđuổigiặcHánđấythôi!”.QuỳnhvàQuếcũngvuimừngvìbiếtXuânnươnglàbậchàokiệtcótàiđức,cóchílớn,nhìnxa,nghĩsâu,xứngđángởngôichủtrưởngđưadắtmọingười,mớixintheoXuânnương.Xuânnươnganủibảoban,dặnrằngvềkếtbạnvớicáctrángsĩ,cùngnhauhãylênnúiBứalậptrạichốnggiặc.NàngXuânlạinói:“Muốnvàonhàphảiquacổng.VùngnúirừngchâuĐạiMantalấysôngBứalàmhào,núiBứalàmcổng,haiemchớcoithường.Cácđộngđềuởnhàsàn,ăncơmống,đóchínhlàquêcủamẹta.Cácemgiữvữngnơicổngngõ,chờlệnhtanhé!”.TừđónúiBứatrởthànhnơihainàngQuỳnhvàQuếthiếtlậpcăncứchốnggiặcHán.XuânnươngđưahainàngQuỳnhvàQuếcùngtheovềgặpHaiBàTrưngởMêLinh.HaiBà

giaochoQuỳnhvàQuếnămtrămquân,lạichovềđónggiữnúiBứa.KhiTrưngvươngtếcờởHátMôn,đemđạiquântiếnđánhLuyLâulạicólệnhgọiQuỳnhvà

QuếvềphonglàmTiênphongphótướng,thuộcdướiquyềnThiềuHoa,đitrướcđếnLuyLâuvâyhãm.DẹpxongTôĐịnh,haiBàluậncôngphongthưởngcáctướngsĩ,hainàngQuỳnhvàQuếđều

đượcphongcôngchúa.(10)

ĐÀMNGỌCNGATIỀNĐẠOTẢTƯỚNG

SôngĐàgiốngnhưmộtcongiaolongtrườnmìnhtìmvềbểĐônglượnthânhìnhkhổnglồmàuxámgiữamộtvùngnúirừngxanhthẳm.Đấylàmộtcongiaolongmanguylựcthầnbí,đemlạicuộcsốngvàniềmvuicũngnhưnhữngloâukhủngkhiếpđếnvớiconngười.NhữngngườidânGiaoChỉởrảirácsuốtdọcsôngvớinhữngchòmxómbảnmườngnhỏbé.NgọnnúiBaChỏmCaobênsôngmàngàynaytagọilànúiBaVìhaynúiTảnsừngsữngđứngtrấnmộtcõitrờitây,rựcrỡánhmâylửađỏrựcchiềuchiềuvàmỗikhitrờinổicơnthịnhnộthìmâyđenlạivầnvụvâyquanhđỉnhnúi,lóelênnhữngtiachớpchóilòagiậtliênhồi,vàlửatừtaytrờiphóngragiậndữrềnlênlàmchoconngườinhữngnghetiếngmàkhiếpsợ.NúiBaChỏmCaouynghiêmngồingắmcongiaolongxámquẫylộndướichân,conquáivậtđãbịTảnViênsơnthánhngựtrênngọnnúiápđảovàtrừngtrị.Vàkia,mâyđenvâykíntrờiđãmườingàyrồi.NúiBaChỏmCaolầmlìchờđợi.Rừngđặcvà

đầmlầybốchơingùnngụt.Concọpxámsuốtđêmgầmthétnhữngtiếngkhắckhoảilàmrunsợtrămloàithú.Contêgiácdađồngrauráunhailádứadạivàrễcây,nuốtchínhmáumìnhchođỡcơnkháttrướccáioibứcngộtngạttheovềvớinhữngđámmâyđennặngnề.ChớplóetrênngọnnúiBaChỏmCao.Nhữngngườigiàlosợ:“ThủyTinhsắpđấuvớiSơnTinh.GiaoLongsôngĐàsắpquẫymình

rồi!Cơnnướchungdữsắpcuốnđitấtcả!”.DânsôngĐàđãthấytrướclànnướcmênhmôngcuồncuộnvàtiếnggầmréodữtợn,đoàn

quâncủathủythầnàoạtxônglênpháhoạitấtcảtrongcơngiậndữ.***

Đó,câuchuyệnvềNàngTrăngđãđượcbắtđầunhưthếđó.CâuchuyệnvềNàngTrăngđượcbắtđầuvớicảnhtượnghùngvĩnúiTản,sôngĐà.Cụgiàcóvócdángcaolớnnhưcâytùng,câybách,cómáitóctrắngnhưmâynonmùaxuân

vàđôimắtlonglanhnhưlửachớp.Cụgiàbộdạngvữngnhưnúi,khôngaibiếtđãbaonhiêulầntuổithọ,cólẽđãtrămtuổi,ngàntuổi,cólẽcụđãsốnglâunhưnúi,nhưsông.CụgiàsôngĐàđãkểchuyệnvềNàngTrăng,ngườinữtướnganhhùngcủavuaTrưng,bắtđầubằngcảnhtượnghùngtrángvàthêthảmcủacuộcgiaotranhgiữaSơnTinhvàThủyTinh,vìrằngNàngTrăngchínhlàngườicongáicủasôngĐà.CụgiàkểchuyệnNàngTrăngchocáccontrai,congáinghe,chongườigiàvàchocácemnhỏ

thơngây;vàchođếnkhicụkểxongcâuchuyện,chotớikhicụbiếnđilúcnàomấtynhưtrongcáctruyệncổtích,vẫnkhôngmộtaibiếtđượctêncụlàgì.Mọingườinghesaysưachuyệnđếnquêncảhỏitênngườikểchuyệnvàcũngkhôngkịpnóimộtlờicảmơnngườikểnữakia.Cụgiàvuốtchòmrâubạcphơphơvàkểtiếp...

***…Nướcréoầmầm.Trên,nướctrútxuống;dưới,nướcdânglên.Nướcngậpbốnbề,trànđi

nhưhàngvạnconngựakhổnglồcùngphinướcđại.Trêndòngnướcđiêncuồng,câyrừngnguyênkhaiđạithụ,cổthụbậtrễtrôibăngbăng.GỗquýnúirừnglàcủabáucủaSơnTinhtrôituộtvềbểcả.TrămloàithúlàbộhạcủaSơnTinhcùngphơixáctrêndònglớplớpvùnvụttrôivềbể.NướcreonhưtiếngcườiđắcthắngdữtợncủaThủyvương.Cácchòmxómbênsôngbịhútđimấttích.VàNàngTrăngđưamọingườivàorừngsâu,lêncácvùngrừngcaohoangvu,ởđócónhững

câylớnhaingườiômvớinhữngcáihốcbabốnngườingồivừa,rễcâychằngchịtnhưrắnquằnquạibámriếtlấyđất.Ởđócónhữnghangđộngkhoétvàolòngđá,tiếnggầmgàocủasấmsét

đếnchếtlịmởđâykhônggâymộttiếngvọngnàovìvòmcâydàyđặc.Nướcchỉđuổitheohọđượcngàythứnhất,nhưngngàythứhaithìhọđãcóthểyêntâmmànhìnxuốngdòngnướcsôisùngsục,vậtvãdướichânhọvàrồicâyvàđáchekhuấtmấtdòngnướcphụcthùcủaĐàgiangThủyvương.Họphảixuađuổicácthúrừngđểtranhchiếmcáchanghốc.Cuộcvậtlộngiữangườivàthú

xảyraquyếtliệtvìđềumuốnsống,đềucướplấysựsống.Chínhlúcnàyđãhiệnratrướcmắthọcuộcđọsứclạlùnggiữamộtconcọplớnvàmộtcontrănmốcxámchắchẳnlàvualoàitrănvìcáihìnhdángkhổnglồvàkỳdịcủanóvớinhữnglớpvẩynhưphủrêuvàđườngvâyđennhợtnổitrênsốnglưngdài.Trongkhimọingườinúpsaunhữngbụirậmvàthâncây,ngẩnngơngắmcảnhtượngkỳdịấythìNàngTrăngđãphóngliềnhaimũilaonhọnhoắtvàconcọpxámphảichếttrongnhữngvòngcuộncủacontrănvìcósựcanthiệpcủangười.Contrănmốccuộnmìnhlại,nghỉngơi,nghengóng.Lúcấymọingườiđềulúngtúngkhông

biếtphảixửtríthếnàohoặclàbỏđisaochokhônggâysựchúýcủacontrănhungác?Nhanhnhưchớp,NàngTrăngvungdaonhảyvàohang,contrănchỉkịpngócđầudậy,lưỡidaođãbậpngayvàocổnó.Máutrănđỏsẫmvọtra,tanhđếnlợmgiọng.Conquáivậtquẫymình,đấtnhưchaođảo,giórítlênbứtlárụngràoràovàlưỡidaothứhailạinhằmđúngcổnómàbaytới.Đãtỉnhcơnhoảngsợlạlùng,chaNàngTrăngphóngliêntiếpbamũitênliềnvàocáiđầunhớpnhúacủaMãngXàvương.KhiNàngTrăngxáchđầucontrăntinhgiơcaolên,vàdướichânnànglàxácconcọpxámvà

contrănmốcnằmtrongmáunhưhaiđốngđấtlớn,tấtcảtừngấyconngườiđềucấtnhữngtiếnghúdàiđểtỏlòngphấnkhởivàsựcảmphụcđốivớingườicongáimườisáutuổi.Họnhảynhótvàcấttiếnghátquanhngườicongáivàxáchaiconquáivật,nhảymúavàháttrongcáihanglớn,giữatiếngmưasầmsậpđổxuốngvòmđávàvòmlá.ChínhtrongkhiđitìmsựsốngởvùngrừngnúiHạĐànày,NàngTrăngđãcódịpchomọi

ngườiđượcbiếtsứcmạnhvàtríkhôncủanàng.Lửađốtlêntronghanglớn.Mỡtrăncháyxèoxèo.BộnộitâmvàhaiquảcậtconhổđượcđặtvàomộtcáimâmđanbằngdâyrừnglótláđểdânglênTảnViênsơnthánh,vịthầnbảohộcủadâncưcácđộngsôngĐà.DânđộnghọplạisuytônNàngTrănglàmchúađộngthaychochanàng.VịphápsưlàmlễhỏiýTảnViênsơnthánhvàđểđượcbiếtchắcchắnýngài,phápsưtunghaimảnhnứanhỏ,balầnđềumộtmảnhsấp,mộtmảnhngửa.ĐứcthánhTảnđãchấpthuậnrồi;mọingườireolên,húdàivàvỗtaynhảyquanhngọnlửa,quanhĐàmThựvàcongáilàĐàmNgọcNga,thườngđượcgọilàNàngTrăng.Chiếcdahổxámóngánhbóngmượt,mảnhdivậtđẹprựcrỡcủachúacácloàithúấytừnaysẽlàghếngồivàgiườngnằmcủaNàngTrăng,nữquanlangđộngĐàHoa.Đólàđộnglớnnhất,kiêuhùngnhấttrongbamươisáuđộngcủachâuĐàGiangHạcòncótênlàchâuThanhHoa.ChâuThanhHoaítthócgạonhưngvẫnlàchâugiàucóbênsôngĐà.Đầmlầy,rừngcao,rừng

thấpvàsôngĐà,đóchínhlàkhocủavôtậnvớitrăn,rắn,gấu,khỉ,hươu,nai,têgiác,linhdương…Tấtcảđềulàtiềncủa:mậtgấu,caokhỉ,sừnghươu,sừngtê,mậtvàdatrăn…cásông,cáđầm,gỗquý:laosao,kiềnkiền,vàngtâm,đinh,táu,sến,lim,chò,dổi,câythuốc…RừngnúisôngĐàgiàukhôngsaokểxiết!GiặcHánchiếmgiữkhocủaấy,chiếmgiữgỗquý,thúvàchimrừng.Cácthúsănđược,dân

chỉđượcphanhthịtchianhau,cònda,mật,sừngvàxươngnhấtthiếtphảinộplênquankhôngđườngẩngiấu.Lôngchimcũngphảinộp.Ngoàiviệcthuvậtphẩmcònthuthuếđánhvàochimthúsănđược,vàotrehóp,giang,vầu,vàogỗ,vàocả…thuếcungnỏ,thuếmũilao,thuếvó,thuếlưới,thuếtrâukéo…Đólàchưakểtiềnlễlạtvớinhữngmónbọnnhalại,línhtrángcướpsốngtrướcmắt.Nghềlặnrừngsănbắtvàngảcâyđốngỗlànghềvấtvả,nguyhiểmvớikhínúingùnngụtbốcmùahè,vớinướclũmùathu,mưadầmlạnhngắtmùađôngvànhữngcuộcvậtlộnvớithúdữ,vớivắtvàmuỗiđộc.ĐàmThựmộthômnóivớicongái:“Chabiếtlácâynàodịtvàokhỏivếtthươngvuốtconhổ

càythốidanátthịt,rễcâynàotrịđượccơnsốtrétlàmconngườirunbầnbậtnhưcâysậytrướccơndông.Chachữađượccácvếtđauvàbệnhtậtcủamỗingườinhưngkhôngchữađược

nỗikhổcủadâncácđộngsôngĐà.Giặccàngngàycàngquáquắt.Saulụtdânđóikhổquárồimàvẫncứphảilặnlộivấtvảnuôibéolũgiặcnước.Làmthếnàobâygiờ?”.ĐàmNgọcNgahạđượcconcọpxámvàcontrăntinhnhưngcũngkhôngbiếtphảilàmcách

nàođểđánhđượcgiặcHán.ĐãcónhiềungườitốtởcácđộngtìmgặpNàngTrăngvàhỏi:“Làmthếnàobâygiờ?”.NàngTrăngchỉbiếttrảlờihọ:“Hãychờ!”.Bấygiờ,quanlangđộngThạchLạchọMạnhbịviênquanHángiữviệcthucốngphẩmđóngở

chợNgầnbắtgiamgiữđểđòicủachuộc.QuanlangThạchLạckhôngchịukhuấtphục.Giặcgiết.ContraiquanlangtênlàMạnhĐạocùngvàibộhạthântínđónởchợtrongbangày.ViênquanHánvàochợliềnbịtêncắmtrúngcổngãngựachếtngay.MạnhĐạobịbắtgiảilênchâuúysở.Tindữtrênđâylanđirấtnhanhnhưlửađỏđốtlòngcáclang,nhưgiólốclàmrungchuyển

cácđộng.NàngTrăngnóivớichavàvịphápsưđộngĐàHoa:“Tađâylàđộnggiàucó!SauThạchLạcsẽđếntathôi!PhảicứuMạnhĐạovàtìmcáchđứngdậyđểgiữmình!”.Vịphápsưnói:“Connóiđúng.Nàyngườicongáithôngminhvàdũngcảm,conhãynóichochúngtabiếtmọiýnghĩcủacon,vàchúngtasẽđứnglênchốngnhauvớigiặc”.NàngTrăngnói:“Lúcnàycáclangđềuđanghồihộpvàphẫnuất,thờicơtốtđãđến.PhảicứuđượcMạnhĐạovàliênkếtđượcvớicácđộngrồihọpnhaulạimàcửngườicầmđầu.Cóđượccáclangcùngmộtlòngmớilàmđượcviệclớn”.Vịphápsưvuimừngmàrằng:“Connóihaybiếtchừngnào!Cáclangphảicùngmộtbụngnhưtathìmớinóichuyệnđuổigiặcđược.CócứuđượcMạnhĐạothìcáclangmớingheta.Việcnàytấtphảicómộtngườiđứngchủ.TakịphànhđộngngaykẻogiặcgiếtMạnhĐạomất”.ĐộngĐàHoangàycàngđôngngườisăntràngqualại.VùngrừngmênhmôngchâuThanh

Hoamỗingàymộtthuhútngườicácđộngvề.Mọingườibảonhaurằngởđócónhiềugỗquý,cótừngkhoảngbaolanứagiang,mai,vầu,lạitiệnbếntiệnđường.GiặcHánchỉthấysốgỗ,nứa,măngvàsanhânmỗingàynhậnđượcmộtnhiềuhơntừvùngnày.Chúngđâucóngờrằngnhữngnôlệcủachúng,bọn“Namman”nhưchúngthườnggọimộtcáchkhinhthịởchâuThanhHoanàyđãnghetiếnggọicủanữchúađộngĐàHoamàtìmđếnnàng.Mùaxuân,contraicongáicácvùngđếnhátvớinhauởĐàHoađộng.CáclangđilạichúcTết

nhauvàđếnthămnữquanlangđộngĐàHoa.NàngTrăngmờinhữngngườicầmđầucácđộngởlạivàđưahọđithămkhutụnghĩa.Họngạcnhiênthấycóhangchứađầygiáomácvàdao,cóhangnuôingựa,cóbãinuôitrâu,cóhangthảlợn,cóhangchứagạo,cóbãitậpquân,cótrườngbắnnỏ…Hàngtrămconngười,traicó,gáicósốngtrongvùnghangđộngkínđáođó.Vùnghangđộngấyđãtrởthànhnhưmộtthếgiớiriêng,thoátkhỏimọiquyềncủakẻthốngtrịdịtộc.Chínhkhithămvùnghangđộngấy,họđượcbiếtsứcmạnhcủachínhhọvàtàitrítuyệtvờicủanữchúađộngĐàHoa,bấygiờđãthựcsựlànữchúacảbamươisáuđộngĐàgianghạ.

***ĐượctinTrưngnữchủdựngcờđạinghĩa,ĐàmNgọcNgacùnghaitrămtrángsĩvùngsông

ĐàđếnhộiởcửasôngHát.BàTrưngphongchoĐàmNgọcNgalàmTiềnđạotảtướngquân,phongMạnhĐạolàmphótướng,lạiđặthiệuchoNgọcNgalàNguyệtĐiện,giaochođemhainghìnquânlênvùngđầusôngChảylậpđồntrạiphònggiữ.NguyệtĐiệnvàMạnhĐạovânglệnhkéoquânđi,chẳngbaolâuđãtớivùngnúirừnghoangvubộTâyLan.Nơiđâysớmchiềuquạnhvắng,chỉnghetiếnghươugiáchổgầm.Bảnlàngthưathớt,mỗi

bảnđộmươimườilămtúpnhà.Baolalauvàcâydại.Nướcsôngrấtđộc,nướcsuốixanhlè.Dântrongvùngkhôngngườinàocósắcdatươiđỏ.QuâncủaNguyệtĐiệntớinơi,phảiphátlau,ngảcây,lậptrạiđểở,kínnướcsuốivềăn,được

vàingàyđềubịốmchỉthèmngủ,cólúcrétruncólúcnóngbừng.Nhiềungườiquêởvùngxuôiđãkêucachánnảnchỉnhữngđòivề.NguyệtĐiệnvàMạnhĐạoâncầnkhuyênnhủmọingười,đemviệcđuổigiặcranóivớicáctướngsĩbaquân.NguyệtĐiệnbàncáchđàogiếngđểlấynướcăn,mọingườihăngháicùngđàotấtcảđượcchínmươichíncáigiếng.NguyệtĐiệncho

mởhộibangày,mờicácbảnđềuđến,aicótròvuigìcứbàyra.Bấygiờkhènsáoríurít,trốngmõtinhtang,traigáidướnđubaytít,quảcònnémvụtquavànhtrăngnửatreotrêncànhcao,lấydâysonggiăngrađểđôibênkéoco,cắmgiáolàmđíchthinémđá,rượuđựngbằngống,xôibàytrênlá,đốtlửathuitrâurồicùnglấydaoxẻothịtmàăn…Sĩtốtvuicườihớnhở,cảmthấykhỏemạnhphấnkhởi,dânđếncùngvui,từđấyđilạivớiđoànquânNguyệtĐiệntìnhnghĩangàycàngthêmnồngthắm.Trongbangàymởhội,cótròđấuvậtlàvuihơncả.MạnhĐạogiữđượcgiải,khôngaihạnổi

chàng.TớilúcsắplàmlễtếTảnViênsơnthánh,cómộtngườiđóngkhốchàm,thấpmàvạmvỡ,tócxòatrêngáy,damốcnhưdatrăn,đếnxinđấuvớiMạnhĐạo.MạnhĐạonhậnlời,tứcthìvờnnhau,rồibốncánhtaycùngbắtlấynhau,hếtkhóataylạitớixốcnách,bắtchân,hết“vồgiả”tới“chạybò”,cuốicùngngườiấyvẫnbịMạnhĐạohạcho“chạmlưngtrắngbụng”.Ngườiấylạixinđấukeonữa,đấutấtcảbakeothìthắngMạnhĐạođượcmộtkeo.NguyệtĐiệnkhôngchođấunữa,khenngợicảhai,rồichongườikialàmđốclĩnhtrongquân.TừđóquânđềugọingườikialàôngHaivàgọiMạnhĐạolàôngCả.NguyệtĐiệnnghĩđấuvậtcóthểlàmchoquânthêmhănghái,thêmsứckhỏechốngđượcbệnhsốtbuồnngủnênthườngtreogiảichoquânđấu.ÔngCả,ôngHaichỉbảomọingườicácmiếngvậtxưanayvẫngiữlàmngónbítruyền.NguyệtĐiệnchoquânđàođá,ngảgỗvàtređểxâydựngđồnquântrấnthủvùngsôngChảy

theolệnhcủaTrưngnữchủ.Tấtcảchialàmnămđồn,đồngiữalàtrungdinhdoNguyệtĐiệnđónggiữ.BốnphươngĐông,Tây,Nam,Bắccóbốnđồn,đồnnàocũngcóvọnggác.ỞYênKỳcũngđặtmộtkhuđồnnhưvậy,giaoMạnhĐạotrấnthủ.NguyệtĐiệnnóivớiquânrằng:“Đánhgiặcởxathìcócungcótên,đánhgiặcởgầnthìcódaocómộc,đólànhữngmôntacòntậpluyệnhàngngày.Lạiđặtđộiquânthámbáocưỡingựađituầnraxa,nếucóhìnhtíchkhảnghithìthổitùvàlàmhiệu.Cấtđặtmọiviệcxongđâuđấy,NguyệtĐiệncửMạnhĐạovềtrìnhvớiTrưngnữchủ,vừalúcngheTrưngnữchủđãpháxongthànhLuyLâu,bènđặttiệclớnđểmừng.VốnNguyệtĐiệnốmnặngđãlâu,gắnggượngmàlàm,việcgìcũngđểmắt,đểtaytới,biếngănbiếngngủ,daxanhmìnhgầy.SaubữatiệcmừngđạipháLuyLâu,NguyệtĐiệncàngyếu,khôngdậyđượcnữa.Mộtchiềubỗnggiónổimạnh,trờiđấttốisầm,cátbayđáchạy,NguyệtĐiệnchovờicácđốclĩnhnamnữlạibêngiường,nóirằng:“Chúngtađềulànhữngngườikhôngmuốnsốngnhụcnhã,khổcựcdướigótgiầykẻthốngtrịngoạitộcnêncùngnhautheoTrưngnữchủmàđuổigiặc.CácngươiphảiluônghinhớlờiTrưngnữchủđãdạy”,lạitraothanhkiếmđồnglàcủabáutruyềngiatượngtrưnguyquyềncáclangởThanhHoachoMạnhĐạo,dặnrằng:“ChàngnhậnthanhkiếmlệnhnàymàtheoTrưngchủsoáimộtlòngđuổigiặccứudân.Kiếmởbênchàngravàonơitrậnmạccũngnhưtôicònđượcsốngbênchàngmàcùngvớibaquânrửathùchonướcvậy”,nóirồimất.CâuchuyệnNguyệtĐiệnkểđãxongmàngườinghecònngẩnngơmuốnnghenữa,ngẩnngơ

vìcáichếtđộtngộtcủangườicongáianhhùng.Cácembéníulấyáoônggiàkểchuyện,nằnnèo:“CóphảiNguyệtĐiệnkhôngchếtkhônghở

ông?Đúngthếđấy,NguyệtĐiệncònsốngcơ,ôngạ!”(11).

THIỀUHOATIÊNPHONGHỮUTƯỚNG

ĐôngLăngXươngbênsôngĐàcóhaivợchồngHoàngPhụvàĐàoThịCônnhànghèo,kiếmcủivàcàythuêcấymướnđộthân.Haivợchồnglàmbạnvớinhauđãlâumàchưađượcmụnconnào,thườngphànnànvìcáicảnhvừanghèocựclạivừahiếmmuộn.Cóngày,cảhaivợchồngquasôngsangnúiTảnkiếmcủi.Trờiđãđứngbóng,haingườixếp

củinghỉdướimộtgốctùng.Đangcơnmệtnhọclạicógióthổihiuhiu,haivợchồngđềuthiuthiungủ.Ngườivợchợtthấycómộtngườicongáixinhđẹptừtrongnúibướcrađếnbênnghiêngđầuchàohỏi.Ngườivợngắmnghíacôgái,cảmthấyyêumếnvôcùng,nắmchặttaykhôngnỡbuông.Bàcấttiếngdịudànghỏi:“Nàngởđâuđến?”.Ngườicongáikhẽrúttayra,nói:“ConlàcongáicủasơnthánhTảnViên,tênlàThiềuHoa.Ôngbàcómuốnnhậnconlàconnuôikhông?”.Bàâuyếmtrảlời:“Tađâudámthế,nhưngnếutađượccon,tasẽcoiconnhưconđẻ”.Ngườicongáicườinói:“Chamẹđểcongánhđỡgánhcủicùngvềnhà”.Côgáidứtlờibènxốcgánhcủilênvaibướcđithoănthoắtchỉmộtchốckhôngthấyđâunữa.BàĐàoThịCônchợttỉnhgiấc,biếtlàmộng,đemchuyệnnóivớichồng.Ôngcườikhàkhàmàrằng:“Chẳngquabàmongquámàsinhramộngmị.Nhưngvợchồngtaănhiềnởlành,thếnàomàchẳngđượcnhưnguyện”.Sauđó,bàCônsinhđượcmộtngườicongáitươiđẹp,trônggiốngnhưngườitrongmộng

nênđặttênlàThiềuHoa.LớnlênThiềuHoabiếtthươngchamẹtuổigiàvẫncòncựcnhọcnênrấtchịuthươngchịukhó,haylamhaylàm.ThiềuHoalạicósứckhỏehơnngườivàrấtsángý.TừkhicóThiềuHoa,haiôngbàHoàngPhụcũngđỡvấtvả.Nămlênmườituổi,ThiềuHoađãtheongườilàngvớtcủilũsôngĐà.Mỗimùanướclũ,sông

Đàdângnướcmênhmông.Gỗrừngngànngạttừthượngduđổtheodòngnướcvềxuôicónhữngcâygỗlớntàyôm,nhiềuloạigỗquýnhưchòvảy,đinh,lim,dồnđuổichenchúcnhautrêndòngnướcđụcngầu.Nướcréovangsuốtđêmngày.Banđêm,nướcréonghecàngrõ,tiếngnướcồnã,mênhmông.MùalũsôngĐàlàmùavớtgỗngàn,ngàyvớtgỗvuinhưngàyhội.Làngbảnđôibờđổthuyền,đổngườirasôngvớtgỗlớn,câyto,còncâynhỏ,cànhrềuthậtchẳngaibuồnnhặt.Hàngtrămchiếcthuyềnbơilượntrênsông.SốngbênsôngĐà,ThiềuHoachèothuyềnmùalũthôngthạovàkhéoléo.Emláithuyềnláchtránhcáccâygỗlớntrôiphăngphănglaothẳngvàothuyền,tránhnhữngcâygỗcònnguyênrễghềnhgàngnhưmuốnníulấychiếcthuyềnconmàvậtchìmxuốngnước,lựathuyềnchochamẹemvớtnhữngcâygỗtrôisátbênthuyền.ThiềuHoakhôngchịuthuakémaitrongmọiviệclaođộnglàmăn.ThấydânchàisôngĐàlặn

nướcbắtcáemcũnghọclặnvàrồicũnglặngiỏinhưcá.Tronghộilàngđầunăm,thấyngườitachạythicướpcờlấygiải,emcũngtậpchạyvàquảnhiênkỳhộilàngnămsaucôgáimườihaituổicũnggiậtđượcmộtngọncờxanh.Emnóivớimẹ:“Sangnăm,consẽgiậtcờđỏkiamẹạ!”.Mẹnói:“Màylàgáimàtínhnếtcứnhưcontrai.Congáihọcchạylàmgì.Phậnmìnhchỉchăntrâu,vớtbèochotốtlàđược”.Emnghemẹnói,cườikhúckhích.Cólần,ôngchúđếnnóivớibàmẹThiềuHoa:“Congáichịghêgớmthật!”.Bàmẹlosợhỏi

chuyệngì.Ôngchúnóilạisựviệcvừaxảyrahồinãy.Thuyềntuầngiangcậpbến,kiểmsoátgỗ.ChảbiếtthếnàomàmấythằnglínhHántúmngaylấymộtanhchàngchốngmảng,đánhtúibụi.Aicũngthươngnhưngkhôngaidámvàogỡhộ.Anhchốngmảnggiằngra,chạyđược.HaithằnglínhHánchạyđuổitheo,chợtmấyhònđátừđâunémtới,đứasưngmặt,đứalệchvai.Chúngđànhđểchoanhchốngmảngchạythoát.MọingườiđềubiếtngườinémđálàThiềuHoa,côgáimườibatuổi.Ôngchúnói:“Tôicũngchịunóthật.AichảcămtứccáilũquânHántuầngiang,thậtlàlũcướpngày.Nhưngconcháucũngliềuquá!”.NămThiềuHoamườibốntuổi,chamẹemlầnlượtquađời.ThiềuHoaởchăntrâu,kiếmcủi

chonhàchú.Mộtlần,nàngthinémđávớibạnchăntrâu,mảiquá,bỏtrâuđói,bịchúmắng.

Cháubiếtlỗikhôngdámnóilại,nhưngbàthímcótiếngkhắcnghiệt,nóiranóivàomãi.ThiềuHoabỏđingayđêmđó,khôngởLăngXươngnữa.Nayởchạnàymaiởlàngkhác,cấythuêlàmmướnđượcmộtnăm,rồiThiềuHoavềởchăn

trâuchomộtnhàhàotrưởngxãSongQuanbênsôngThao.Xãnàyởbênsông,cácxómbãitrồngdâuđánhcá,cácxómgòháicủivàđisăn.Dâncấyruộngchiêm,thócít,làngnghèo.Nhàhàotrưởngởxómbãi.ThiềuHoachăntrâu,thảtrâuchoăncỏbênsông,thườngngồiváquầnáoráchtrênmộtquả

gònhỏdướibóngmộtcâyđalớn,rễđatừngchùmrủxuống.ThiềuHoaváxongáo,túmlấyrễđađánhđu.Lạibàyratròcùngbạnchăntrâuchiahaiphelấygậytređánhmộtcủchuối,phenàođưađượccủchuốivàomộtcáihốbênmìnhlàpheấythắng.Cólần,nhàhàotrưởngcómộtôngkháchởtronggòrachơibiếumộtítthịtlợnrừng,nói

chuyệnsănbắn,nhânchoônghàotrưởngxemcáilẫynỏbằngngàvoirấtquýdomộtngườibạnmườngchâuThanhXuyênlàmquàcho.ThiềuHoamangthứcănlênhầucơmrượu,nhấcluônchiếclẫynỏngắmxemrồiđưatrảtậntaykhách.Kháchthấyconhầubạodạn,hơilạ,nhânhỏiđùa:“Màycóbiếtbắnnỏkhông.Nếubiết,tachomàychiếclẫyấy!”.ThiềuHoathưa:“Cháukhôngbiếtbắnnỏ,nhưngcháunémlaođược”.Cảônghàotrưởngvàkháchđềungạcnhiên.Đanglúcrượusayngàngà,haiôngbướcngayrasân,đưachiếclaocủahàotrưởngchoThiềuHoanémthử.ThiềuHoađứngcáchxacâychuốimộttrămbướcchân,nghiêmmìnhvungtay,mũilaocắmphậpngayvàochiếchoachuối.Mọingườiđềukinhngạc.Kháchmờiônghàotrưởngvàogòchơi,mởcuộcsănởrừngHạKhê.HàotrưởngchoThiều

Hoatheo.Khisăn,ThiềuHoabướcthoănthoắt,vunglaonémtheomộtconcáolôngvàng.Cáochạyvútđi,ThiềuHoaxuachórượtđuổitheo,chỉchốclátđưacáovềnộphàotrưởng.Cũngtừngàyấy,hàotrưởngkhôngdámcoithườngThiềuHoanhưtrước.CácphườngsănmỗilầnmởcuộcsănlớnlạinóivớihàotrưởngchoThiềuHoatheosau.Côgáimườisáutuổibấygiờnổitiếnglàmộttaysăngiỏi.BọnquânHánởvùngnàyrấtnhiễudânvàhốnghách.ThiềuHoanhiềulầnđượcthấynhững

cảnhbọnquânlínhHáncướpcủađánhngười,phápháchngangngược.Cácnhàgiàuthườngbịchúngquấynhiễu,đòiănuống,đòitiềngạo.Thấycongáicónhansắc,chúngxúmlạichòngghẹo,hànhhạ,ThiềuHoatứcsôicảruộtgan.CóngàyThiềuHoađứngtrêngòcaonhìnxuốngbãisôngthấymấytênlínhđôhộnắmrâu

mộtcụgiàlôiđixềnhxệch.ThiềuHoaquắcmắtmímmôi,nhặtlấychiếcgậyđánhcầuchạythẳngxuốngbãi,chợtnghecótiếnggọinghiêmnghị:“ThiềuHoakia,chớchạynữa!”.ThiềuHoagiậtmìnhngoảnhlạithấysưthầychùalàngvẫytaygọimình,mớidừngchânvàchạytớiômlấybàsưmàkhóclênnứcnở,nướcmắtướtđẫmcảáonhàchùa.Haingườiđếnngồidướigốcđatrêngòcao.Sưthầynói:“Contuycũnglàngườicótài,cóchínhưngtiếcrằngconxốcnổilắm.NhữngviệcconlàmchẳngcóíchgìchodânNamtacả!”.ThiềuHoacúiđầuxinsưthầychỉbảocho.Sưthầynói:“Dẹpbớttínhnóngnảyhiếuthắng,biếtnhìnxanghĩsâu,khôngchỉlogỡchomộtngườikhỏibịđánhmànghĩchuyệngỡchocảnướckhỏibịđànáp.Đómớilàtínhchấtngườihàokiệttrongthờibuổinày”.ThiềuHoachợttỉnhngộ,thưavớisưthầy:“Thậtquảmộtlờisưthầydạyđãđưaconrakhỏichỗtốităm.Từnayconxinghinhớlờithầy,suynghĩchínchắn,tínhviệclâudài,dốclòngnuôichícứusinhdânrakhỏicảnhlầmthan,khỏichốntùngục.Xinthầychocontheothầyđểđượcsựdạydỗ”.Sưthầycườivànhẹnhàngnói:“Talàngườituhành,tuytâmniệmcõiNátBànvẫnkhôngquênnghĩavụcứuvớtsinhlinhđangcơntrầmluânnơibểkhổ.Nếuconcóchílớnhãytheotavềchùa”.BàsưđếnnóivớihàotrưởngxinchoThiềuHoavềởvớimình,hàotrưởngvuivẻnhậnlời.Từđó,ThiềuHoavềhầuhạsưthầy,quétchùa,thắphươngvàlàmcácviệcvặt.SưthầydạyThiềuHoahọcchữ,lạibảoThiềuHoatìmrủnhữngngườibạntincậyđếnchùa,tốitốicùngnhauluyệntậpcácmônvõnghệ.Cũngtừngàyđó,vườnchùađãtrởnênnơirènluyệncủanhữngngườicónghĩakhí,cólòngyêunướcthươngdân.TừngàyThiềuHoavềvớisưthầy,tínhnếtđãcóphầnchínchắnhơn.Nàngchămchỉluyện

tậpmongtrởnênngườihữudụngchođấtnước,đemchuyệngiặcHántànbạovànỗicựckhổcủanhândânnóichocácbạntrẻcùngnghe.ThiềuHoachọnnhữngngườibiếtcămphẫnvàcólònghănghái,cùngnhaumưuviệclớn.Mộthôm,sưthầygọiThiềuHoađếnbảo,chobiếtởMêLinhcóHaiBàTrưnglàcondònglạc

tướng,cháugáicácvuaHùngđãbanhịchđuổigiặc.ThiềuHoavuimừngxinvớisưthầychođếnMêLinh.SưthầyđãgiãbánhdàyvàđóngoảnđểThiềuHoavàcácbạnlàmlươngănđường.Nămấy,ThiềuHoavừamườitámtuổi.ĐếnMêLinh,ThiềuHoavàcácbạnvàoyếtkiếnHaiBàTrưng,ThiềuHoakểmọinỗikhổcực

củanhândânsôngĐàvàsôngThaocũngnhưnhữngnỗiuấthậncủamình.HaiBàngheThiềuHoanói,biếtlàngườicóchí,nhànghèothânkhổ,mồcôicảchamẹ,chonênnungnấulòngcămthùgiặc.HaiBàTrưngkhenngợiThiềuHoavàgiaochovềđịaphươngmộquân,dặnrằngphảitụngườikhổcựcrồitìmnơikínđáocùngnhauluyệntập,chờlệnhkhởinghĩa.ThiềuHoavuisướngtrởvềSongQuan,đicáclàngtrongvùng,tìmcácbạnmới,rồicùng

nhautổchứcthànhđộingũ,luyệntậpcácmônđánhgậy,đánhđao.Mỗingườiđềutựkiếmlấyvũkhíchomình.ThiềuHoathườngchoquânđẽogỗxoanlàmquảcầu,lấygậytređẽovátgốcmàđánhquảcầu,gọilàđánhphết.ĐólàtròchơicủaThiềuHoacùngcácbạnnghèokhổchăntrâubanămvềtrước.KhurừngHạKhêhoangvắnggiápchâuThanhXuyên,cáchSongQuanchỉcóbadặmđườnglànơiThiềuHoacùngcácbạnẩnmìnhtụnghĩa.Lệnhkhởinghĩabanra,ThiềuHoadẫnđầunămtrămtraigáisôngThaovềMêLinh.Haibà

giaochoThiềuHoachứcTiênphonghữutướng,cầmquânbảnbộtiếnđánhLuyLâu,dặnrằngphảicẩnmậtmưutrí,khôngđượckhinhđịch.TrongtrậnvâyhãmthànhLuyLâu,ThiềuHoalậpđượcnhiềucônglớn.Đuổixonggiặc,BàTrưnglênngôivua,phongThiềuHoalàĐôngCungcôngchúa.(12)

QUÁCHATIÊNPHONGTẢTƯỚNG

Bênsông,ngãbaBạchHạc,mộtxómnghèovớinhữngtúplềunhỏnằmnépbênbìarừng,saulưnglàcây,trướcmặtlàsóng.Nhữngngườidânxómnhỏbuônglướiquăngchàikiếmcá,đượccánhỏhọđổilấygạoăn,cátocònphảinộpquanđôhộ.XómđấycónhàhọQuách,haiôngbàđãcaotuổimớisinhđượcmộtgáinênquýnhưviên

ngọctrêntay,đặttênlànàngA.QuáchAxinhnhưbônghoalanởrừng,màynhưvòngcung.QuáchAtínhnếtdịudàng,haynângđỡngườigià,thămhỏingườiyếu.Lênmườituổinànglặnnướcnhưráicá.Mườibatuổi,QuáchAchèothuyềnnémlaobắtcá,dânchàingãbaBạchHạckhôngaihơnđược.CảxómđềuyêuquýQuáchA.ThuởấynhàĐôngHáncaitrịnướcta,nhândânÂuLạctrămchiềucựckhổ.Bọnquanlại,lính

trángnhàĐôngHánngangngượchoànhhành,thuvềtrongtaychúngbiếtbaocủacảicủadânta,hiếpđànbàcongái,đánhđậpngườitrẻngườigià,cảnướcđềuoángiận.DânxómnhỏởbìarừngbênsôngcũngkhổvềbọnquanlạiĐôngHán.Chúngbắtnộpcá,nộp

củi,đixâu,điphu.Congáicónhansắcphảibuôngtócxõa,bôilábôithanlênmặtđểgiấusắcđẹp.Cảxómsốngcựcnhục.Cảxómcămthùbọngiặccướpnước.QuáchAkhôngchịubuôngtócchemặt,bôilágiấumặt.NgàyngàyQuáchAgiănglướithả

chài,bắtđượccátogiấuđidànhchochamẹ.BọnlínhHántuần;trôngsôngbếnnạtnộ.Chúngnói:“Mộthainămnữa,chúngtasẽbắtconbénàynộpquanlấythưởng”.QuáchAmuốngiếthếtbọngiặcHánchodânđượchồhởilàmăn,chocontraikhôngphải

trốntránh,congáikhôngphảigiấumặt.Hỏicácngườigiàcáchđuổigiặc,cácngườigiàlắcđầu,hỏicácbạntrẻ,cácbạntrẻkhôngbiếttrảlờithếnào.VàngàyngàyQuáchAvẫnquăngchàilướicùngchamẹnhưngbụngQuáchAkhôngởcáilưới,conthuyền.QuáchAnghĩcáchđuổigiặcnước.KhiQuáchAmườisáutuổi,chamẹđềuchết.Loviệctanglễchamẹxong,QuáchAbèngọt

hếttóc.Cảxómtiếcmáitócxanhdài,phủkínlưngcủaQuáchA,mắngQuáchAlànhútnhát.QuáchAnói:“Conkhônggiấusắcđẹpđâu.Conchàocácgià,chàodânlàng,conđituđây!”.Cảxómnhỏđềutiếcnhớvàkhuyêncan,QuáchAkhôngnghe,bỏnhà,bỏxóm,bỏlưới,bỏthuyềnmặcáonâu,chítkhănnâurađi.

***Đihếtvàituầntrăng,quanhiềurừngnhiềubến,nhiềuxómnhiềulàng,QuáchAlạitìmvề

vùngngãbaBạchHạc.Tớimộtnơirừngrậmgầnsông,cảnhvậthoangvắng,thấynhữngngườidânởđâycũngđánhcá,kiếmcủi,cũngnghèokhổnhưbàconquênhà,vớinhữngtúplềutrốngtrảimọcởbìarừng,QuáchAbènnghỉlại.Nànghỏidânlàngnơiđâycóchùahaymiếunàokhông.DânlàngđưaQuáchAđếnmộttòamiếucổởsâutrongrừng,khôngrõđượcdựnglêntừbaogiờ.Dânlàngnói:“Nơiđâylâulắmkhôngcóaiở,màcũngchẳngaiđilại,thậtlàvắngvẻ,vảlạihươunaivẫnđến,hổdữthườngvề,nicôởđâysaođược?”.QuáchAkhôngđinữa,nóivớidânxinngảcâydọnlối,ởlạitòacổmiếuthắphươngniệmPhật.Dânvừalạvừamừng.Ngườigiàvàcongáithườngđếnthămnicô.Nicôdặndânlàngđừngchokháchqualạibiếtmiếucóđènnhang.Dânđãkhổvìcốngnạp

phuphenchogiặc,lạikhổvìrừngcócọpdữ,sôngcóthuồngluồng,mớiđemcácnỗikhổđónóivớinicô.NicôQuáchAởlạiđótuhành,lấyđạohiệulàKhâuNi.KhâuNitìmthuốcchữachongườiốm,niệmPhậtcầuchongườimất,dântinvàyêuKhâuNi.KhâuNitậphợpcontrai,congáidạycáchphónglao,cáchđánhgiáo,lạidạymúakiếmbắncung,trướcnóilàđểchốngthúdữ,saumớinóichuyệnlàđuổigiặc.TraigáitintheoKhâuNiđượcvàichụcngười.TừNhậtChiêutrangnơiQuáchAtuhànhtớiquêđẻQuáchAđichưahếtnửangàyđường,QuáchAgiữ

mìnhthậtkínkhôngvềthăm.Mộtlầnchongườitìmvềquêmình,nóichuyệngiặcnướchiếpđáp,ngườilàngnghenóiđềunghiếnrăngchảynướcmắt.Ngườiấyrủvàingườicontrai,congáiđitheo,tớitòamiếucổ.GặpQuáchA,mấyngườiđềumừngrỡ.Từđấycáctrang,cácbảnvùngBạchHạcđềucóngườimàikiếmchosắc,đánhđaothậtbénchờthờicơ.Mộtđêm,giórừngthétrợnngười,tòamiếucổđóngcửaimỉm.Trongmiếu,nicôKhâuNi

đangcùngvớivàingườicongáiđầmấmtruyệntrò.Chợtcótiếnghổgầmvang.Mọingườiđềunóilàđộngrừng.Tiếnghổmỗilúcmộtgần.Giótáptiếnggầmnghecàngrõsautòamiếucổ.Tiếnghổgầmnghenhưđauđớnmàkhôngdữtợn,lạinghenhưtiếnghổđangquầnnátcảcâycỏsaumiếu.Mọingườiđềulạ.KhâuNiđốtđuốc,mởcửamiếu,mấyngườicongáicũngtheora,taycầmgiáo.Trướcánhđuốchiệnramộtconhổcáicựclớn,miệngđỏlòmnhảrớtrãi,thânhìnhnặngnề

quằnquạitrênmặtđất.Thấyngười,hổkhôngchạycũngkhôngvồ,vẫnnằmvậtvã.KhâuNichợthiểubènnóivớihổ:“Ngươichớsợ,tasẽđểchongươiyênổn.TheođứchiếusinhcủanhàPhậttađãcứungươi,từnayngươikhôngđượcbénmảngtớivùngnày”.Conhổgầmlênbatiếnglớnvangđộngnúirừng,rồithaconđi.TừđóuydanhvàđạođứccủaKhâuNilừnglẫykhắpnơi,cáctrángsĩnứclòngtìmđến,xin

đượccắpgiáođitheo.Nicôkhônggiấumãitôngtíchđược,bèndựngcờtụnghĩa,cholàmsáuchiếctrảilớn,mỗichiếcsáumươitaychèođểtậpluyệnthủyquân,lạimởvõtrườngthivật,thichạy,đánhcầu,tậpkiếm,chờdịpnổidậy.TrưngTrắcvàTrưngNhịtruyềnhịchtừMêLinhđikhắpsáumươilămthànhtrongnước,

kêugọicáchàokiệtvànhândânứngnghĩacứunước.KhâuNinhậnđượchịch,phấnkhởivôcùng,saiquânlàmmộtcáitrốnglớnthânbằnggỗmít,mặtbịtdatrâu,lòngtrốngngườichuivàođilạikhôngphảicúiđầu.Mỗilầnlựcsĩgõtrống,tiếngnhưsấmđộng.KhâuNihọpcácsĩtốtởbếnsông,lậpđàntếtrời,nổitrốngbáolệnhkhởinghĩa.Dâncáctrang,cácđộngdắttrâu,gánhgạovềkhaoquân.Cáclựcsĩđấuvật,cướpcầu,còncácnữquânthìbắncung,đọkiếm.Bênsônghiệnramột

quangcảnhnhộnnhịpkhácthường,hùngtrángkhôngkểxiết.KhâuNilệnhchonổibahồitrống,tiếngtrốngrềnvangtruyềntớicáclàngbênsôngThao,

sôngĐà,tớicácbản,cácđộng,trốngvangtớiđâugiáodựngtớiđó.Giặcnghetiếngtrốngngơngácbànghoàng.KhâuNilạitruyềnsắpthuyềntrận,giongbuồmlớn,cùngcácchiếnsĩvềMêLinhyếtkiếnTrưngvương.Thuyềnsắphàngmột,xuôidòngmàđi.TrênthuyềnthứnhấtđểtrốnglệnhđặttênlàtrốngThiênLôicótámlựcsĩhộvệ.Trênchiếcthứhailàcácnambinhcắttócngắn,bịtkhănxéo.Chiếcthứbalàthuyền“Soái”dựngngọncờlớnmàuvàngviềnđỏ,baytunghaidảixanhvàđen,KhâuNimặcáovàngvàđỏuynghingồigiữacácnữbinhthântín.Cácthuyềnsauđềugươmgiáosángchoang.SáuchiếcthuyềnlớnvớitámtrămnghĩaquâncùngKhâuNivềhọpmặtvớicáctrángsĩcảnướcởMêLinh.NămấyKhâuNivừamườitámtuổi.TrưngTrắcthấyKhâuNiđến,cảmừng,dắttayKhâuNicùngduyệtđoànquânBạchHạc,vui

mừngkhenngợi,mớiphongKhâuNilàmTiênphongtảtướngquân,giaochothốnglĩnhquânbảnbộđiđườngthủyquaHátMôn,đếnLuyLâutrướcmởđầutrậnđánhpháquậntrịcủaGiaoChỉ,sàohuyệtcủatháithúTôĐịnh.SaukhidựtếcờởHátMôn,ThiềuHoanươngởtrangSongQuanbênsôngThaolĩnhấnTiên

phonghữutướngdẫnquânbộthẳngtớiLuyLâucònKhâuNigiongbuồmchothuyềnxuôidòngtheoThiềuHoa.Cảhainữtướngđềulậpđượccônglớn,đánhtanquânTôĐịnhmấytrận,vâyhãmthànhtrìkhôngchogiặcchạythoát.HaiBàTrưngđemđạiquântới,hếtlờikhenngợicáctướngTiênphong.Nghĩaquânmởtrậntấncông,chẳngbaolâuthànhLuyLâutanvỡ,TôĐịnhphảibỏgiáp,cắtrâu,quẳngcảấntínchạythoátthân.Đánhđuổixonggiặcngoàithốngtrị,BàTrưngTrắclênngôivua,xưnglàTrưngvương,

phongTrưngNhịlàBìnhKhôicôngchúa.Tấtcảcáctướngđãtheovuađuổigiặccứunướcđều

đượcluậncôngbantước.QuáchAđượcphonglàKhâuNicôngchúa,đượcphongđấtNhậtChiêulàmthựcấp.KhâuNivềNhậtChiêu,lậpđồnlũy,dựngdinhtrại,treotrốngởmiếu,từđómiếucótênlàHuyềncổtự(miếutreotrống).KhâuNimởmangthựcấp,trồngtrầu,trồngdâu,đắpbờcấylúa,đượchainămthìmất(13).

VĨNHHOANỘITHỊTƯỚNGQUÂN

ỞđạoHồngChâu(thuộctỉnhHảiHưngbâygiờ)trangMaoĐiềncóngườicongáihọPhùngtênVĩnhHoa.Từnhỏđượchọctậpvõnghệlạihamđọcsách,ngâmthơ,ngườingườibiếttiếng.VĩnhHoatínhtìnhhòanhã,đoantrang.Tuylàgái,VĩnhHoachỉhamthíchruổingựabắncung,thườngnói:“LưỡikiếmtrongtayphảicóngàyquétsạchgiặcHánrakhỏibờcõi,chílớncủatalànhưthế!”.NămVĩnhHoamườitámtuổi,chamẹđềulầnlượtquađời.VĩnhHoatraocảgiasảnchoông

cậu,mộtngựamộtkiếmrađi.Ngàyđiđêmnghỉ,đếnđạoSơnTây,phủTamĐại,huyệnYênLạc,VĩnhHoathấytrangTiên

NhađịathếrấtđẹpnhưconrùalớnnổilênbêndòngsôngNguyệtĐức,phongcảnhthậtlàhữutình,cóbếncóchợ,làngxómcũngđôngvui.VĩnhHoachorằngnơiđâycóthểlậpđượcchímình,mớinghỉlạiởđó,bỏtiềnralàmnhàmuaruộng,tìmngườicàycấyđểcódịpchiêumộsĩtốt.Lạinghĩnơiđâythuyềnbuôncácnơiqualại,chợbúasầmuất,cóthểliênkếtđượcvớicáchàokiệtbốnphương,mớimởngôihàngnướctựmìnhbánhàngđểkiếmnhữngngườicùngchíhướng.PhụlãotrangTiênNhabiếtVĩnhHoakhôngphảingườitầmthường,rủcáctraiđinhđếngặp

VĩnhHoa,đềuxinquyphục,tônVĩnhHoalàmtrưởngtrang.VĩnhHoavuilòngnhậnlờivìnghĩđólàđiềuhay,cóthểxâydựngnềnmóngđểtụnghĩa.TừđóVĩnhHoachiêudânlưutáncácnơi,đónnhữngkẻvìbịứchiếpmàphảirờiquêhươngbảnquán,mởrộngtrangấp,ngầmrènđúckhígiới,chứacấtlươngthựcđểđợithờicơ.Cáchàokiệtvềngàycàngđông,cùngcàyruộng,cùngmúagiáo.ThanhthếVĩnhHoangàycànglừnglẫy,VĩnhHoachọnmườicôgáigiỏivõnghệcómưutrílàmvệsĩ,ngàyđêmgầngũibênmình.Lúcấynamnữđãcótớingànngười.VĩnhHoamớicửcácđầumục,chiathànhđộingũcàyruộnglấylươngăn,tựrènlấygươmsắc,giáodài,tựchếlấynỏbền,têncứng.Cácphụlãođềunói:“Chúngtamayracònđượcthấycảnhtượngtháibình.Chắccáingàyấycũnggầntớirồi!”.PhủquanHánthấythanhthếtrangTiênNhanhưlửađãbốc,mớigiậtmìnhkinhsợ,phái

quânđánhdẹp.VĩnhHoabiếtlúcnàykhôngthểchầnchừđượcnữa,vảlạicácphụlão,cácđầumụcđềuxinđánhgiặcHán,khíthếnhưdầusôilửabốc.VĩnhHoabènchogiếtlợn,mổtrâu,cáotếtổtiên,khaothưởngquânsĩ,thổisáo,đánhtrống,múahátlàmvui,rồiđàohàođắplũycựđịchvớiquânHán.PhủquanđánhkhôngnổitrangTiênNha,cấpbáotindữvềchoTôĐịnh.TôĐịnhlúcnày

cũngđanglolắng,hốthoảngvìtintứccácnơidồndậpbáovề,quậnGiaoChỉđangnhưnồinướcbắctrênbếpsôilênsùngsục.TôĐịnhtruyềnlệnhchocácchâu,cáchuyệnphảicốthủthànhtrì,phònggiữchonghiêmcẩnđềphòngnghĩaquântiếnđánh.Mộthôm,VĩnhHoađangcoiquântậpbắnnỏchợtcónữtốtvàobáocóngườilạđếnxinra

mắtđểbànviệclớn.VĩnhHoatruyềnlệnhmờivàorồichỉnhtềyphụcthântiếpkhách.Kháchlàmộtngườiđứngtuổi,mặtvuôngmiệngrộng,mắtsáng,điđứngkhoanthai,mặcáovảiquầnnâu,cóvàingườicùngđitheo,khôngmangkhígiớigì.VĩnhHoabiếtkháchkhôngphảingườithường,cungkínhmờitrầunước.Saumộttuầnnước,VĩnhHoahỏikháchhọtêngì,từđâutới,cóđiềugìdạybảo.Kháchthongthảnói:“Khoanhỏihọtên.TôinghenóiVĩnhHoanươnglàanhhùngởđờinày,muốnđếnchođượcbiếtngười,naymớibiếttiếngđồnquảkhôngsai”.VĩnhHoanhúnnhườnglạixinkháchbảochođiềuhaylẽphải.Kháchnói:“NàngcóthểchốnglạiđượcđạiquâncủaTôĐịnhchăng?NàngcóthểđónggiữmộttrangnàymàlàmlayđộngcảGiaoChâuchăng?NếuTôĐịnhđemquâncácnơivềcùngđánh,nàngcóthếgiữđượccáitrangTiênNhanhỏbénàychăng?”.VĩnhHoangẫmnghĩgiậtmình,xinkháchmáchbảochokếlâudài.Kháchnói:“GiặcĐôngHánthamtàn,TôĐịnhlạilàmộttêntháithúhamcủakhátmáu,chonênbốnphươnganhhùngđềuđãnổidậy.NàngkhôngnghenóiLêChânởmiềnbiển,Bát

NạnởTiênLađãtừngđánhquânTôĐịnhthấtđiênbátđảohaysao?ỞbiêngiớicóBạchNương,VânNương,vùngnúirừngThiênSớcónàngHồĐềtựxưngđạivương,châuĐạiMancóXuânHoađãtụnghĩa.ỞđồngbằngsôngBồĐềcóTriệuTamTrinh,nơibaconsônglớngiaonhaucóQuáchAnương…Nóiracònnhiềukhôngxiết.ChínhvìthếmàTôĐịnhmớikhôngđộngđượcđếncáitrangnhỏnày.VảlạiTôĐịnhthambạonhưnglạinhútnhát,naynócholệnhcốthủthànhtrìcácchâuhuyện,đólàdịpmaychonghĩaquâncácnơi.Nhưngnếucứmỗingườimộtcõithìđuổisaođượcgiặc?NếucóngườimáchTôĐịnhkếbẻđũatừngchiếcthìnhândânnướcNamViệttabaogiờmớithoátđượccảnhchìmđắmlầmthan?TôichínhlàNguyễnTiếnCơ,làngườithâncậncủaHaiBàhọTrưngởMêLinh,đượclệnhHaiBàchođếnđểbànkếcùngnàng,cùngnhauhợpsứcđuổigiặc”.Nóiđoạn,haitaycungkínhđưahịchcủaBàTrưngchoVĩnhHoa.VĩnhHoađónlấyđọc.Đọcxongnétmặttươicười,nóirằng:“HaiBàlàconquanlạctướng,dòngdõicácVuaHùng,làchúatrongđámanhhùng(vịanhhùngchúa),cótrílựsâuxa,chúngtôikhôngđángcắpgiáotheohầu!”.Lạingoảnhbảocácngườithântínđangđứngquanhrằng:“NaycảnướcphảihợpsứclạidướicờcủaHaiBàcùngđánhrắndậpđầumớimonglấylạiđượcgiangsơn,giànhlạiđượccơnghiệptổtiênđểlại,cứudânkhỏivòngnướclửa”,bèngiữNguyễnTiếnCơởlạivàingàynhờgiúpđỡviệcchỉnhđốnquânngũ.NguyễnTiếnCơtừchối,lạinóirằng:“Chỉnộingàymai,sớmtốithếnàoQuáchAnươngcũngkéoquânquađâyvềMêLinhhọpmặtvớihàokiệtcácnơidướicờđạinghĩacủaHaiBà.Nàngcũngnênnhanhchóngđemquânđến,khôngnênchậmtrễ”.Quảnhiênsánghômsau,mặttrờivừatớingọncâysàonứa,giữadòngsôngcómộtđoàn

thuyềnđangrẽsóng,sáuchiếcthuyềnlớngiongbuồmđimộthàngthẳngtắp,xungquanhcóhàngchụcchiếcthuyềnnhỏcùngxuôi.TrênThuyềnđiđầucómộtchiếctrốngcựclớn,cáclựcsĩđứngquanh,đầuchỉchấmtangtrống.Chiếcthuyềnđigiữacódựngmộtngọncờđạisắcvàngviềnđỏ,giáodựngởmạnthuyềnánhmặttrờichiếuvàosángquắc,hàngchụcmáichèocùngkhuasóng,bọtnướctungtóenhưhoa.VĩnhHoacùngcácđầumụcngắmmãikhôngchán.VĩnhHoathanrằng:“Hàngngũchỉnhtề,quânuyhùngtráng!Tathậtcònthuakém.Nhữngngườinhưthếnàymàcùngđứngdậy,giặcHántấtphảiômđầucuốncờchạykhỏiđấtnướcNamta”.Bèntruyềnlệnhmổtrâu,giãbánhkhaoquân,giaomọicôngviệctrongtranglạichocácphụlão,sánghômsauđemhơnmộtnghìnsĩtốtvềMêLinhyếtkiếnHaiBà.HaiBàTrưngthấyVĩnhHoadiệnmạokhácthường,lạitàikiêmvănvõnêncũngmườiphần

yêumến,phongcholàmnộithịtướngquân,đượctheoHaiBàởđạotrungquândựbànmọicôngviệc.QuâncủaVĩnhHoacũngđượcphiênchếlại.HaiBàđemquânvềnghỉởBạchHạcmộtngày,cưỡingựangắmxemđịathế,biếtđâylànơi

hiểmyếu,làcửangõthànhBạchHạc,nghĩnhớtớitổtiên,lạinghĩtớivậnnước,trongdạbồihồi.BàTrưngchịquaylạibảoBàTrưngem:“Naymaiemphảivềđâyxâydựngnơinàythànhnơicứhiểmphònggiữlâudàicùnglàgìngiữlấyphầnmộôngcha”.Hômsau,HaiBàvềnúiHùnglàmlễcáotếtổtiênxinphùhộchodẹpyêngiặcHán,lấylạiđượcnghiệpcũ.Sauđó,HaiBàkéoquânvềHátMôn.Từđólệnhkhởinghĩatruyềnđicảnước,khắpcácchâu,cáchuyện,cáclàng,cácđộnggươm

giáodựnglên.CácthànhtrìcủagiặcHánlầnlượtrơivàotaynghĩaquân.ThủphủLuyLâucủaTôĐịnhtanvỡtrướcsứctấncôngmãnhliệtcủađạiquânHaiBà.Chưađầymộtnăm,HaiBàđãthuhồiđượcsáumươilămthànhtrìcõiLĩnhNam,lênngôivua,đóngđôởđấtMêLinh,khôngchịuthầnphụcnhàHán.Trưngnữvươngmởtiệckhánhhạ,khaothưởngbaquân,phongchocáctướngcócông,Vĩnh

Hoađượcphongcôngchúa,chophéplấytrangTiênNhalàmthựcấp,choxâydựngđồntrạibênsông.Banămsau,MãViệnthừalệnhvuaHáncầmquânsangchiếmlạinướcta.Nhiềutrậnđánh

lớndiễnraởcácmiềnsôngĐuống,sôngMã,sôngHồng.VĩnhHoangàyđêmnghiêmngặttuầnphòng.MộthômVĩnhHoatiếpđượclệnhVuaBàchogọivềtriềutheođạoquâncủaVuaBàđiđánhgiặc.MãViệnhailầnthualớn,xinVuaHáncửgấpviệnbinhsang,rồimởtrậnđánhquyếtliệt.Haibêngiáptrận,đánhnhaurấtlớnởLãngBạc.HaiBànúngthếrútvềMêLinh.MãViện

làmộttêntướngquỷquyệt,thườngdùngmưukếxảotrá,quântacựkhônglại,tanvỡdần.HaiBàTrưngthếcùnglựctận,tuẫntiếtởsôngHát.VĩnhHoarútvềtrangTiênNhacốsứccầmcự,nhưngbiếtlàkhônggiữnổinữa,mớicùng

quânlínhlênngựaxôngvàotrạigiặcchémgiếtmộttrậnrồitửtiếttheoHaiBàởsôngNguyệtĐức.Hômđólàngàymườibốnthángchín(14).

LÊNGỌCTRINHĐẠITƯỚNG

HaichịemNgọcThanhvàNgọcTrinhlàcongáicủaôngbàLêHoàn,ngườiởxãLũngNgòi.Ôngbốcthuốc,bàlàmruộng.ÔngLêHoànlàngườicóđạođức,lấynhânlàmnền,lấynghĩalàmgốc,giúpđỡchạychữachonhữngngườinghèothiếukhôngcầnhỏitiềnnong,coimạngngườilàquýmàkhônghamlợi.Vìôngđãhaythuốclạinhânđứcnênmọingườiđềukínhtrọng,khôngaigọitêncáimàchỉgọilàônglangLũngNgòi.HaiôngbàmộthômngồinghỉchânbênđầmsenởĐàmLuân,mộtthôncủaLũngNgòi.Lúc

đótrờiđãquáchiều,cánhđồngbátngátkhôngcóbóngngười,đầmrộnggióđưahươngsenthoangthoảng.Nhữngbôngsenthắmxòecánhphôđĩanhịvàngkhẽlayđộngtrêngươngnướcbiếc.Mấychúchimsâunhỏtí,đỏsẫm,nhảynhótxậpxòebắtnhệntrênnhữngbôngsen.Nhữngcâyliễubênđầmnghiêngmìnhsoigương,bóngchiềuthathiếtvàngcành.LêHoànvàvợsaymêvớicảnhkhôngnỡrờichân.Ôngbuộtmiệngthanthở:“GiangsanÂuLạctathậtlàgấmvóccủatrời,tiếcrằngbaolâunaybịgiặcngoàigiàyxéo,đaukhổbiếtchừngnào”.Bàvẫnbiếtôngcótâmsựnênchỉnói:“Ôngạ,tốimãicũngcólúcsáng,mưamãicũngcólúcnắng.Biếtđâuđếnđờiconchúngtalạichẳngđượcthấynhữngsựđổithaytolớn!”.Bànóixonglạichợtbuồnvìnghĩđếnchuyệnconcái.Vợchồnglàmbạnvớinhaukểcũngđãlâu,thếmà…Bỗngtrờinổigió,mộtđôichimphượngtừđâubaytớilượncánhtrênđầm,sắclôngnhưngọcrựcrỡtỏasáng.Đôiphượngmúalượnmấyvòngrồisảicánhbayđi,chốclátđãkhôngthấyđâunữa.Ôngvuimừngnói:“Aingờhômnaylạiđượcnhìnthấychimphượng.Đâylàloàichimquý,mấyaiđãđượcthấy.Hẳnchúngtacóđiềmvuimừngđây!”.Bàcười,nóikhẽvớiông:“Điềmvuigìcũngchẳngbằngcómộtđứaconôngạ”.Sauhômấy,bàcóthai,sinhđôiđượchaicongái,đặttênchocôchịlàNgọcThanh,côemlàNgọcTrinh,tụcthườnggọilàẢChàngvàẢChạ.ẢChàngvàẢChạđềuxinhtươinhưđôibôngsenthắmnhưngtừnhỏhaichịemđãthấy

nhiềuphầnkhácnhauvềtínhnết,màvẻđẹpcủahaingườicũngkhônggiốngnhau.LêNgọcThanhlàchị,dungnhanđằmthắm,tínhnếthiềnlành,chămchỉviệcđồngruộng,vá

may,thậtlàmộtcôgáinếtnathùymị.CôemLêNgọcTrinhtráilạidungmạosắcsảo,đôimắtlónglánh,môinhưhoalựuđỏtươi,

khôngbaogiờyênchânyêntay,cườinóihớnhở,ưachạynhảy,thíchđánhgậy,némđá.Khichăntrâu,ẢChạthườngbàytròđánhquân,chiacáctrẻchăntrâulàmhaiphegậyđá

đánhnhau,cókhisứtđầumẻtai,nhiềungườithườngphànnànvớiôngbàLêHoànvềtínhnếtnghịchngợmcủaẢChạ.NămLêNgọcThanhmườichíntuổi,mộtviênquanđôhộchongườiđếndạmhỏi.ÔngbàLê

Hoànkhôngthuận.Viênquanđôhộứchiếp,bắtLêNgọcThanhvềlàmtiểuthiếp.Vàithángsau,LêNgọcThanhđaubuồnquáquađời.HaiôngbàLêHoàncămgiậnkẻngoạitộcthốngtrị,xótthươngcongái,uấtứcsinhbệnh,lần

lượtquađời.Khisắpmất,ôngcầmtayẢChạ,ứanướcmắtnói:“Concókhípháchcủangườianhhùng,khôngnhưhạngnhinữthườngtình.Vìnướcmấtnênnhàmangnhục,conhãyghinhớlấy!”,lạingoảnhnhìnôngemvợ,chỉvàocongái,lạichỉvàobụngmình,kêutolênmộttiếngrồimất.LêNgọcTrinhghinhớlờicha,nungnấuthùnhànợnước,mớibànviệcvớiôngcậu,cùng

mưuviệcbáoquốc.Cólần,LêNgọcTrinhhỏiôngcậu:“Kếtbạnvớingườituấnkiệt,tìmgặpnhữngkẻanhtài,

việcđólàquantrọngnhấtlúcnày,cóphảithếkhôngcậu?”.Ôngcậuđáp:“Phải!”.Trinhhỏitiếp:“Khicóvâycánhrồithìphảixâydựnglựclượng,ngàyđêmluyệntập,cóphảithếkhông

cậu?”.Ôngcậuđáp:“Phải!”.Nànglạihỏi:“Cónghĩabinhrồi,lúcấysẽdựngcờđạinghĩa,chốngphuchốngthuế,giặcđếnthìđánh,cóphảithếkhôngcậu?”.Cậuđáp:“Phải!”,vànói:“Nàycháu,cháuhỏitabacâu,tađềucholàphải.Sựviệcphảinhưthế.Đóchínhlànhữngbướcđicủachúngtađấy.Nhưngcậumuốnnhắccháumộtđiều:bướcvộithìdễvấp,cháonóngmuốnănngaysẽbịbỏng.Vảlạiquâncầncólương,cólươngmớiđánhđượclâudài.Chonêncầntíchthóc,trữngôphòngkhiđóikémhaybịgiặcvâyhãm.Cólươngchưađủ,lạinênchiaquânthànhđộingũ,hiệulệnhnghiêmminh,kỷcươngchặtchẽ,cóthếmớitránhkhỏilàquânôhợp.Vậychúngtakhôngnênhamluyệntậpmàlơilỏngviệccàycấy,lạinêncửcácđầulĩnh,độingũrõràng,cháunghĩthếnào?”.LêNgọcTrinhvuimừngmàrằng:“Lờicậudạybảolàmcháusángýranhiều.Lúcnàysứcchúngtacònmỏng,tanêngiữkínhìnhtích,khỏibịgiặckiadẹpnon”.LêNgọcTrinhđượcôngcậugiúpmưubàykế,xâydựngdânbinh,ngàyđêmluyệntập,bề

ngoàiviệncớlàđểgiữlàng.Nànglạicùngôngcậuđicácnơixagầntronghạttìmkiếmnhữngngườicùngchíhướng.Đượcmộtnăm,cáctranghữungạnngãbaHạcđềutheoLêNgọcTrinh.NhiềungườicóchíởcácnơicũngtìmNgọcTrinhđểmưuđồđạisự.Ainấyđềunungnấucămthù,chỉchờnổidậy,tìnhhìnhlúcđónhưnồinướcbắctrênlửađangsôisùngsục.LêNgọcTrinhvàcácđầulĩnhđãbàntớiviệcdựngcờkhởinghĩa.Mộtngàycuốithu,trờiđãchớmlạnh,LêNgọcTrinhđiviếngphầnmộchamẹvàchị,nghĩ

cảmđộngtronglòng,thầmkhấnrằng:“Chamẹhãyvềgiúpsứcchoconsớmdiệtkẻthù,chothỏachínguyệncủachamẹvàrửahờnchochị”.Khấnxong,nướcmắtướtđầmđôigòmá.ChợtLêNgọcTrinhnghecótiếngchânbướcmésau,nàngngoảnhlại,thấyôngcậurảobướctới,theosaucóhaingườilạmặt.NgọcTrinhvộigạtnướcmắt.Mộtngườilạsỗsàngnói:“Thùnhànợnước,khóccóíchgì.Nướcmắtđuổisaođượcgiặc?”.NgọcTrinhnhìnngắmngườivừanói,thấyngườiấyđãđứngtuổi,mặcáovảithôráchvai,

ngườithấpvàđậm,trándô,miệngrộng,mắtsánglónglánh.Cùngđivớingườiđólàmộtngườicòntrẻ,gươngmặtgầyvàxanh,vaiđeomộtbọcnhỏ,lưngthắtdâythừngcógàicondaongắn.NgọcTrinhcúiđầuchàohaingườirồinói:“Trángsĩnóirấtphải.Chẳngqualàlòngconnhớchamẹnênmớicónhữnggiọtnướcmắtthườngtình.Cáctrángsĩtớiđây,vộivãranơithamamộđịanàygặptôi,chắccóđiềugìkhẩncấp?”.NgườicótuổithấymìnhcốtìnhnóisỗmàNgọcTrinhkhônghềgiận,cửchỉlạikhiêmnhường,nênlấylàmkhâmphục,nóirằng:“NgườitavẫnnóiNgọcTrinhquýngười,nhúnnhường,lễđộ,quảcũngkhôngsai.Chúngtôighéthuyềncậpbếnđúnglàcóviệccầngặpnàng”.Bấygiờôngcậumờimọingườivềnhà,cùngbànviệc.HọlànhữngngườichởđòdọcsôngHồng,đềulàngườicótàichí.Họbiếtcómộtđoàn

thuyềnlươngcủagiặcsẽđitừsôngĐáyrasôngHồng,mộttêntướnglàLưuỨngKhâmáptải,nênđếnbànvớiNgọcTrinhviệccướplương.Ôngcậunói:“BácNguyễnHiểnđâymuốnlấyđoànthuyềnlươngấyđểramắtchúngtađấy!”.Mọingườiđềucười.NguyễnHiểnvàNguyễnTháiNhạcchobiếtnếuNgọcTrinhvuilòngnhận“mónquàramắt”ấy,haingườisẽtụhọpcácbạnchàiđónđánhđoànthuyềnvàNgọcTrinhsẽchoquânphốihợp.HaiôngchobiếtđoànthuyềnlươngsẽnghỉởbếnlàngCao,chỉcáchĐàmLuânnămdặmvàcáchđạiđồnquânHánởngãbaHạcbadặm.NgọcTrinhnói:“Tađánhbấtngờ,chắclàđược.Nhưngđánhxongthìgiặcsẽđánhphátừ

làngCaotớiĐàmLuân,cácxãbênsôngsẽbịlùngsục,bắtbớ.Vậyphảitínhthếnào?”.NguyễnHiểnhăngháinói:“Dânchàibịgiặcứchiếpquáquắt,chỉmuốnvùngdậy.CònnóigiặcđánhvàoĐàmLuânvàbắtbớcácxãvensôngư?Thìchúngchẳngvẫnbắt,vẫnđánhvàgiếtdântađósao?Nàophu,nàothuế,nàocốngphẩm,nàonôtì…dânbịvắtkiệtcùng,cònsợgìnữa!Tasẽthừathắngdựngcờkhởinghĩa,ràolàngđắplũy,ramặtchốnggiặc.Tìnhthếsôisụclắmrồi.ĐặngtướngcôngchủtrưởngchâuBạchHạcbịgiặcsáthạivìđồngmưuvớiThiSáchlậtđổnềnđôhộ.PhủtháithúđưaquânHánvềcaitrịchâuBạchHạckhikhắpnơihàokiệtđềudướnmìnhđứngdậy.Ngườibịbắtcũngnhiều,ngườibịgiếtcũngcó,nhưngnàocóainhụtchí!”.Ôngcậunói:“Từchuyệncướplươngrachuyệnkhởinghĩa,đólàviệclớnkhôngdễcoithường,chúngtaphảibànchokỹmớiđược”.Mọingườibànbạchồilâu,quyếtđịnhthừadịpnàykhởinghĩatrongvùng,cướplươnggiặcđểgâythanhthế,bắttướnggiặclấymáutếcờ.LậptứcNgọc

Trinhchomờimườitámtrangchủkếtnghĩađếncùnghọpbàncắtđặtcôngviệc.Haingàysau,đoànthuyềnlươngcủagiặcđếnđỗởbếnlàngCao.Vàohồicanhba,khigiặc

đangsaygiấcngủ,nghĩaquânnổilửa,trênbộ,dướinướcngườimangđao,ngườicầmgậy,àoàoxôngtớivâykínđoànthuyền.NguyễnHiểnhaitayhaiđaonhảylênthuyềntướngđánhbắtLưuỨngKhâm.TướnggiặctronglúcbấtngờtrởtaykhôngkịpbịNguyễnHiểnbắtsốngtróilại.NgọcTrinhchodânbinhlênthuyềnchuyểnlương,còncácbạnchàigiápchiếnvớilínhHán.NhữngngườidânchèođoànthuyềnlươnglúcnàycũngvuimừnghợpsứcvớinghĩaquânđánhgiếtgiặcHán,chuyểnvậnlươnglênbờ.ÔngcậuchặnđườngtừBạchHạcvềđểphòngđồnHáncóquâncứuviệnnhưngđếnkhilươngđãchuyểnxong,thuyềngiặcđãbịđánhchìmhếtmàvẫnkhôngthấybóngquânHáncứuviện,ôngcậucũngrútquânvề.Ngaysánghômsau,NgọcTrinhtếcờkhởinghĩa,chémđầuLưuỨngKhâmlấymáubôicờvà

bôimặttrống.MọingườitônLêNgọcTrinhlàmnữchủsoái,tônôngcậulàPhósoáitrưởngquâncơ,đặtsoáisởởĐàmLuân,tựlậpmộtgiangsanriêng,khôngtuântheochínhlệnhcủaphủtháithú.Quântatếcờhômtrướcthìhômsaugiặcđếnđánh,nhưngnhờđãđoántrướctìnhthế,phục

binhđánhmộttrận,giặcthuaphảirútchạy.Sautrậnthắngấy,nhândâncàngthêmtintưởngvàhănghái.Mộthôm,ôngcậuhỏiLêNgọcTrinh:“Nếugiặcthùđếnvâybốnmặt,talàmsaomàchốnglại

được?”.LêNgọcTrinhhỏikế,ôngcậunói:“Giặctấtđếnđánhtađểdẹpcáilocủachúng.Nếutatậptrungcảquântướngvàomộtnơi,lươngthảodồnmộtchỗ,cóthểbịvâytuyệtđườngbênngoài,bịhãmvàothếcôlập.Naytanêntổchứccáctrangtrạixungquanhcùngđàohàođắplũy.ĐàmLuânnhưnhịsen,còncáclàngxungquanhlàcánhsen,mộttrangbịvâythìcáctrangkháccùngtiếnđánh,nhưthếmớilàkếlâudài”.NgọcTrinhkhenphải,đibànvớicáctrangchủ,cáctrangchủđềunghelời.Quảnhiên,quanquânđôhộmấylầnđếnĐàmLuânđềubịtrongđánhrangoàiđánhvào,phảiluiquân.Hồiđó,trángsĩkhắpquậnGiaoChỉđềumàigiáorèngươm,trợnmắtnghiếnrăng,chỉtrông

đợicódịpquétsạchgiặcHánrakhỏibờcõi.HàokiệttheovềvớihaivịnữanhhùnghọTrưngởMêLinhnhưnướcchảyvềchỗtrũng.LêNgọcTrinhđemnghĩabinhvềvớiHaiBà,trìnhbàymọicôngviệccủamình.Haibàđẹplòng,khenngợi,giaoấnTảtướngquân.NgọcTrinhnươnglĩnhquântheoHaiBàvềHátMôndựlễcáotếtrờirồitiếnquânđánhTôĐịnh.LêNgọcTrinhgắnggỏibàymưuđịnhkế,dũngcảmhăngháithốnglĩnhtảquânlậpnhiềucônglạ.SautrậnđạithắngTôĐịnh,NgọcTrinhnươngđượcTrưngnữchủthăngphonglàĐạitướngquân.ĐạitướngLêNgọcTrinhrongruổiởTâyVu,lấycờthêuchimphượnglàmcờhiệu,vóngựa

tớiđâu,giặctantớiđấy.MộtvùnglưuvựccácsôngLô,Gầm,Chảy,chẳngbaolâuđềusạchbónggiặc,hàngchụcthànhlũyquyvềvớinghĩaquân.TrưngnữchủkhenLêNgọcTrinhlà“Quầnthoahàokiệt,dũnglượctuyệttrần”,banchonàngmộtchiếctrốngđồnglàmlệnh.Dẹpxonggiặcnước,BàTrưngchịlênngôivua,xưnglàTrưngvương,phongLêNgọcTrinh

tướccôngchúa.LêNgọcTrinhnghĩnhớcâuchuyệnchamẹnhânchơimátởĐầmSen,thấychimphượnghiệnmàsinhramình,mớixinđượcđặthiệulàNgọcPhượng.vuaTrưngưngchuẩn,lạichovềxâydựngcungsởởĐàmLuân.HánQuangVũlosợ,cửthêmquânsangchoMãViện.CólầnMãViệnhạlệnhchophósoái

LưuLongthânđemquântiếnđánhđồntrạiĐàmLuân,nóirằng:“NgườiphảigắngsứcvìthànhĐàmLuânlàcáiláchắnbênsôngvùngđồngbằngphíaTâyvàNamMêLinh,chechởcácđồntrại,thànhlũytrungtâmcủaTrưngtặc.PháđượcthànhLuân,ngươitiếnquânthậtnhanhvềMêLinh,hợpvớitatừLãngBạcdồnvề,ắtTrưngtặcphảinguykhốn!”.LưuLongvânglệnhđiểmquânmãrầmrộtiếnđánhĐàmLuân.Giặcmởtrậnbấtngờ,đánhrấtgấp,vâychặtĐàmLuân.QuâncủaNgọcPhượngcôngchúaLê

NgọcTrinhcốsứcphávây.HaiquângiápchiếntừlúcgàchưagáysángchotớikhitiếnggáyđãbáoNgọmàvẫnchưanghỉ.TrậnđánhlớndiễnraởGòMay.Trốngnổivangtrời,giáođâmgiáo

phạt.NgọcTrinhquyếtphátrậngiặc,tảxunghữuđột.Đanglúctrậnđánhdiễnraquyếtliệt,nữsoáilỡđánhrơigươm,liềncởingaydảiyếmbọcđámàđánh.Nữtướngcàngđánhcànghănghái,chiếnmãhívang,dựngbờmtungvó.Giặckhiếphãioaithầnphảidạtcảrakhôngtênnàodámlạigần.Tiếngtrốngđồngnổilênoaihùngthúcgiục,cờphượnggiươngcao,quânNamcùnghômộttiếngdậyđấttiếntheonữtướng,nứclòngxôngxáo.LưuLonggiápđẫmmồhôi,mặtnhưchàmđổ,vộihôquântháochạy,vượtsôngrútvềbênsôngĐáy.ĐạitướngquânLêNgọcTrinhcầmcựvớiquânMãViệnròngrãmộtnămtrời,giặckhông

saođánhđượcvàonộiđịa.MãViệnbịHánQuangVũquởtrách,thúcgiục,liềnhọpvớicáctướng,bàncáchphácửaải

ĐàmLuân.MãViệnchorằngdùngđạiquânkhôngthểthắngLêNgọcTrinhđược,mớitìmcáchdùngkỳbinh,choquânrúthết,trongbathángkhôngquấynhiễuĐàmLuânmộttrậnnào…MộthômLêNgọcTrinhđangtắmởđầmsen,chợtcócấpbáoquângiặcđãậpđến.Ngọc

Trinhchỉkịpmặcáomỏng,lênngựaragiaochiến.Giặcdùngnỏcứngbắnnhưmưa,NgọcTrinhmúakiếmđónđỡ,mongchờquântớicứu,nhưngMãViệnđíchthâncầmquânvâykíncácngả,lạiđánhlàmnhiềumũinhỏ,cắtxénquânNamlàmnhiềumảnh.QuânNambịchặnđánhkhắpnơikhôngứngcứunhauđược.MãViệnxôngthẳngvàonơiLêNgọcTrinhbịvâyhãm,thấynàngquảlàtiênnữgiángtrần,haitaymúakiếm,khípháchanhhùng.MãViệnbấtgiáccũngsinhlòngkínhphụcliềnthétquânphảitìmcáchbắtsống.NgọcTrinhbiếtđạisựđãhỏng,nóirằng:“Chamẹtathấychimphượnghiệnởđầmsenmàsinhrata,naytalạigửithânởĐầmSennày”,nóiđoạnliềnnhảyxuốngđầmsentửtiết.LêNgọcTrinhhaimươituổidựngcờtụnghĩalàmchủmộtphương;haimươimốttuổitheo

TrưngvươngcứunướclĩnhấnTảtướngquân,phátancácthànhtrìcủagiặcởmộtdảiđấttrungdumênhmông,quétsạchgiặcthù;haimươihaituổiđượcphongcôngchúa,dựngthànhđắplũylokếchốnggiặclâudài,mộttrậnđánhởGòMaylàmgiặcHánkinhhồnvỡmật,chốngnhauvớiMãViệnlàdanhtướngcủanhàHántrênmộtnămtrời.ĐạitướngquânLêNgọcTrinhthậtxứngvớilờibankhencủaTrưngvương:“Quầnthoahàokiệt,dũnglượctuyệttrần”,nêucaotấmgươnganhhùngchomuônđờisauvậy(15).

LÊTHỊLANTƯỚNGQUÂN

Ngọncờđạitreocaotrênmộtcâymai(tremai)lớnchôntrướccộtđình,phồnggiócăngranhưmộtcánhbuồm,lòngcờđỏthắmcóchữ“Nghĩa”nổibật,đennhánh.Hàngchụclácờnhỏnhiềumàusắccũngđanghớnhởvẫymìnhtrướcgió.KhuđìnhlàngMíasớmnaynhộnnhịpngười.Trênnhangánđènnếnsángchoang,khói

hươngnghingút.Nhữngcánhcửanhỏchạmrồngphượng,hoaláởthượngcungmởrộng.Ôngtừ,miệngbịtkhănđiều,leolênmộtcáithangtrenhỏxếpđặthươnghoangũquảbàytrênthượngcungrồilạixuốngthangtúctrựccạnhnhangán.Tiếngloacấtvangnhắclạirànhrọt:“Nữchủtướngtruyềnlệnhcửhànhđạilễkhởinghĩa

diệtthù!”Trốngchiêngnổilênbahồichíntiếng.Hàngngànconngườibỗngimphăngphắc.Nữchủtướngnghiêmtrangbướclênđàn,mộtnềnđấtcaohìnhchữnhậtcócắmmộtchiếc

cờvuông.Hàngngànconmắtlonglanhnhìnvềchủtướng.Khôngmộttiếngnói,mộttiếngđộng,chỉcònnghethấynhữnghơithởmạnhvàtiếngphầnphậtnhữngngọncờbaytrướcgió.Môichủtướnghơirungvàmắtnàngnhòaướt.-TavàgiặcHánkhôngthểcùngđộitrờichung!Chúngtaphảikhởinghĩađểđánhđuổigiặc

Hán!Tôi,LêThịLan,nữchủtướngnghĩaquân,tôicửemtôilàLêAnhTuấnlàmphótướng.ChúngtasẽphiênchếđộingũngaybâygiờvàtasẽkéoquânvềHátMônhộivớiTrưngnữchủ.Mọingườihãynghemệnhlệnhcủatôivàcủaemtôi.LêThịLanvàLêAnhTuấnlàhaichịemruộtsinhđôi,quêởlàngMía,xứĐườngLâm,trấn

SơnTây.ỞlàngMíacóvợchồngôngLêTuânvàbàĐặngThịSách,ôngbốcthuốc,bàlàmruộng,ănở

hiềnlành,cuộcsốngđầyđủ,chỉhiềmvìnỗimuộncon.Nghengườinơixađếnxinthuốcmáchbảo,haiôngbàcấtcôngquabếnlặnrừngngàyđiđêmnghỉtìmđếntrangVănLangxứThaoGiangđểcầutự.TrangVănLangnằmbênsôngThao,dựalưngvàonúi,dâncưđôngđúc,cóbếncóchợ,lànơi

cácxứqualạiđểtraođổihànghóa,nàothóclúa,lợngà,mócmây,củnâu,gỗ,…ĐâycómộttrạmkiểmsoátcủagiặcHán,vớimộtviênđầumục,mộtviênquanthuế,haiviênlạivàmườihaitênlínhđểkiểmsoátđườngsôngvàquảnlýbếnchợ…VợchồngLêTuântìmvàocácxómchânnúivenrừng,nhờngườiđịaphươngchỉgiúp,mớithấymộttòamiếunhỏtườnggạch,máilánằmẩndướibóngcâyđacổthụ.CứtheodânđâykểthìmiếunàythờmộtbàchúalàngườiđãlậpratrangVănLangnày,chỉbiếtbàhọHoàng,còntênhúykhôngainhắcđến.ÔngbàLêTuânđemlễvậtđếncùngvànghỉlạingaytạimiếu.Đêmthứbabàmơthấymộtemgáixinhxắntươicườichạyđếnđưachobàmộtcànhlộcnon.Emgáivụtbiếnđi,cànhlộcnontrongtaybànởramộtđóahoalantrắngmuốtvàmộttráiđàođỏtươi.Mùihươngsựcnứclàmbàtỉnhgiấc.ỞchơitrangVănLangvàibangày,haivợchồnglạitrởvềĐườngLâm.Ngàythángtrôiqua,bàĐặngThịSáchsinhđôimộtgái,mộttrai,tiếngkhócvangnhưtiếng

chuông.Hàngxómlánggiềngđếnthămhỏi,aicũngmừngchohaiôngbà,vàđềuquảquyếtlàôngbàđãsinhđượcquýtửsẽlàmrạngdanhchamẹ.Làngđâycótụcmỗingườiđếnthămtrẻmớisinhđềugánhchogiađìnhmộtgánhnướcvàbiếumộtnắmgạo.NhàôngbàLêTuântấpnậpngườixagầnđếnchiavui.Nguyênhaiôngbàđềulàngườiphúchậu,ônglạimáttayhaythuốc,cứuchữađượcnhiềungười,nênkhôngnhữngngườilàngmàngườitrongquậnhạtđếnthămhỏicũngđông.

ÔngbàđặttênchohaiconlàLanvàTuấn.Haichịemđềuđẹpđẽ,khỏemạnhvàthôngminh.Chamẹchoconhọcchữcủamộtthầyđồởlàngbên,lạichiềutheoýcon,đónthầyvềchoconhọcvõ.Ngàythìmúacôn,tậpđánhthiếtlĩnh(16),tốilạithắpđènônluyệnvănbài,haichịemLan,Tuấnhọchànhtấntới,cácthầyđềukhenngợi,ôngbàLêTuâncũngmừnglòng.Vàonămhaichịemmườibảytuổi,trờilàmđóikém,hạnhántiêukhô,ruộngnẻchânchim,

lúanghẹnmongnước.Nhiềunơidânđóibỏlàngđitìmănđầyđườngđầychợ.XứĐườngLâmcũnglàmộttrongnhữngvùngbịđóinghiêmtrọng.Mặcchođóikémmấtmùa,bọnquanlạingườiHáncùngmộtsốtaysaibảnđịavẫnbóclột

nhândântàntệ,lạinhândịpnàymuarẻnhàcửa,ruộngvườn.Khôngnhữngvậy,chúngcònbắtnhândânvétthócgiốngrađểnộpchođủtô,đủthuế.DânĐườngLâmcũngnhưdânđóicácvùng,aicũngcaumàynghiếnrăng,chỉnhữngmuốnăntươinuốtsốngbọnbóclộtkiachohảgiận.ÔngbàLêTuâncũngphảibánbớtruộngvườnđểnộpthuếchogiặc.Tớikhigiặccùngbọn

taysaiđếncácnhàbắtnộpthócgiống,ôngbàbấtbìnhkhángcự.Thếlàôngbịchúngquátmắngđánhđập,báthươngthờtổtiênlàvậtthiêngliêngcủagiađìnhcũngbịchúnghấtxuốngđấtrồilấygậyđậptan.Cuốicùngthócgiốngvẫnmất,thânlạibịđòn,cửanhàbịpháphách,ôngnghĩuấtgiậnthổmáuliềnmấyngàyrồimất.Bàchôncấtchoôngxongcũngvìquáưuphiềnnênlạinốigótôngrađi.LêThịLanvàLêAnhTuấnnhânngàygiỗchamẹmờicácbậcgiàcảvàđànanhtronghọđến,bànviệcrửahờnchogiađình,gỡnỗithốngkhổchonhândân.Mọingườiđềugậtđầunóirằngviệcnênlàm.Từđó,LanvàTuấnbắtđầugiaoduhàokiệt,tụhọpbèđảng,tựunghĩaởxứĐườngLâm.

***SaukhivềHátMônhộiquândướingọncờtiếtchếcủaHaiBàTrưng,LanvàTuấnđượcgiao

nhiệmvụđemquânbảnbộquétsạchgiặcởhạtThaoGiang.Haichịemvuimừngnhậnmệnh,thủybộcùngtiến,quânđitớiđâugiặctantớiđó,chẳngbaolâuđãtớitrangVănLang.Giặcđóngởđâychỉcómộtđồnnhỏđãtanchạytrướckhinghĩaquânkéotới.

***Lênữtướngquânhọpvớicáctướng,banlệnhbốphòng.NữtướngđóngtrênnúiAoGiời,

trongrừngcọ,phótướngđóngởthunglũngchânnúi.Méngoàilàmộtdãyđồi,cóhaitrạiquânđểgiữlốivàothunglũng.Từrừngtớibến,bốnquândoanh:Nam,Bắc,Đông,Đoài,ngàyđêmtuầntiễu,cóđồnkiểm

soátthuyềnbèxuôingượcởbếnsông,chodânhọpchợnhưcũ.Nữtướngquânthấythunglũngnằmgiữanúiđồinênchophátquangcấylúa,đặttênlàĐồngThóc.Nàngđiềuquângiúpdânđánhgốcbốctràởmộtdảiđồnghoangngoàikhuđồi,rồiđặttênchonơiđólàĐồngphìnhiêu.Xongđâuđấynữtướngquânmởhộilớn,giãgạonếplàmbánhdày,mổtrâulấydacănglàmnồinấuthịt.Ngàymườihaithánggiêng,trờiđẹp,nắngngọt,LênữtướngđạiduyệtquânsĩởbếnCátLớn.

***NữtướngquânnhậnđượclệnhcủaTrưngnữchủtriệuvềbànkếhoạchđạipháLuyLâu.

Đượclệnhđánhgiặc,ainấyđềuphấnkhởi,quânsĩđánhtrốngmúanhảy,nhândânđemgạovàrượuđếnmừng.ViệcgiaochomộtvịtùytướnghọNguyễntrấngiữvùngthượngchâuThaoGiang.CònnữtướngquâncùngphótướngLêAnhtuấnđemđạiquânvềgặpTrưngnữchủnhậnmệnh.TrậnđánhLuyLâukéodàinửatháng.Hômđó,TrưngnữchủđượctinđạoquânĐôngBắc

củagiặcvềcứuviệnLuyLâutheođườngthủybịLêChânnữtướngđánhtan,cònđạoquânTâyBắcdotêntướngnổidanhLâmThiệuHưngcầmđầutheođườngbộtiếnvềLuyLâucũngbịchặnđứngởBắcYênPhong.Trưngnữchủbènchobắncáctờcáoyếtnêurõhaiviệcđóvàotrongthànhkêugọinhândântrongthànhnổidậyđánhgiặc.TôĐịnhnhậnđượctindữ,hai

đạoquâncứuviệnbịtan,tâmthầnhoảnghốt,cáctướngHáncũngđềusợmấtmật,bọnlínhthìnháonhác,hoangmang.Đêmđó,quântavâythànhrấtgấp,tiếngreodậyđất,lửasángrựctrời.NữtướngquânLêThịLanvàphótướngLêAnhTuấnđượclệnhđemquânbảnbộđánhmésauthành,cảhaihăngháidẫnquânđi.Lênữtướnghạlệnhchoquânlấyrơmướtbệnvàovánlàmmộc,lấydâymâylàmthang,đắpđấtlàmụ,bỏgiáocầmđaomànhảyvàothành.BấygiờLênữtướngtựtayđánhtrống,Lêphótướnghaitayhaiđaodẫnđầuquânxônglênthành,quânsĩđềugắngsức.Lầnđánhthứnhất,giặctừcaonémđáđổvôixuống,quântakhôngvàođượcthành.Lêphótướngbịtrúngtên.Lênữtướngmộttayphấtcaocờhiệu,mộttayvungkiếmbáu,cấtmìnhnhảylênụcao.Chỉmộtchốcngọncờhiệubaylênmặtthành,đỏrựctrongánhđuốc.NhữngchiếnsĩViệtvàođượcthànhLuyLâuđầutiênlànhữnganhhùngcảmtửcủađạo

quânLênữtướng(17).

PHẬTNGUYỆTTẢTƯỚNGTHỦYQUÂN

Chuyệntròhồilâu,bàgóanóivớicôcongáiđangngồivótnanbênchõngtre:“Tôiđidỡmấycủkhoaivềluộcănchovuimiệng!”.Ngườicongáivẫnđềutayđưalưỡidao,ngướcmắtnhìnngườiđànbàmáitócđãđiểmbạcvànói:“Thôi,mẹ!Bậnbịulàmgì.Nóichuyệnmộtlátrồitađingủthôimẹạ”.Bàgóabướcrakhỏicửa,quaylạicười:“Đãkhuyakhoắtgìđâu.Vớilạivườnkhoainhàcũnggầnđâythôimà!Chờtôimộtlúc!”.Ngườicongáisắpnhữngchiếcnantrevóttrắngbóng,óngmượtchogọnlại,rồihaitaychắp

vàođầugối,mơmàngnghĩngợi.Bàgóađẩycửabướcvào,taycắprổkhoai,nóivớirangoài:“Cácbác,cứvàocảđây,nhàcóai

đâu!”.Ngườicongáingạcnhiênkhinhìnthấycóbangườiđànônglạbướcvàocănnhàlụpxụp.Cả

bađềucaolớnlựclưỡng,làmchogiannhànhưthấphơn,béhơn.Quầnáohọráchrướivàgươngmặthọxanhxao.Tóchọbờmxờmrủtrướctrán.Mộtngười

chạcbốnmươituổi,đeomộtcáiđẫynhỏbênvai,cònhaingườikiatrẻhơncóđeodaongắnbênsườn.Ngườicongáikhôngnóigì,chămchúnhìnnhữngngườimớiđếnvàtấtcảimlặngmộtlúc.

Bàmẹnóivớingườicongái:“Nànghãysắpnướcmờicácbácđi,tôiravườndỡkhoaithấycácbácnằmbênluốngkhoai,thếlàtôiđưacácbácấyvềnhà”.Ngườicongáirótmấybátnướcchèxanhbốckhóiđưamời.Nhữngngườimớiđếnđónbát,

uốngthongthả.Họđãtươitỉnhhơnvàđưamắtnhìnquanhnhà.Bàgóalạinói:“Đểtôiđiluộckhoaicùngăn.Cácbáccứngồichơinóichuyệnvới…à,nàng

đâylà…”.Ngườicongáiđỡlời:“Mẹluộchộconvậy,đểcontiếpchuyệncácbácấy”.Sauđâylànhữnglờitraođổigiữangườicongáivàbangườimớiđến:-Cácbácởđâuđếnđây?-Chúngtôitừxađến,mỗingườimộtnơi,vàchúngtôiđãgặpnhau.-Saocácbáclạinằmởvườnkhoaicủabàmẹ?-Chúngtôikhôngthuộcđườngvà…đói!Mộtngườinóichorõhơn:-Đói,khôngđiđượcnữa,nằmtạmđấy!Imlặngmộtlúc.Ngườiđứngtuổinói:-Tôibịchúngnóhànhhạkhổquá,làmgỗởrừngQuántrênthượngnguồnđây.Còncácanh

nàylàdânchài,chúngnóbắtđóngbèmảngđưagỗvềxuôi.Chúngtôirủnhautrốn.-Cácbácđịnhvềđâu?-NghenóiởvùngnàycónàngPhậtNguyệt.Nàngấychiêumộdânxiêudạtcácnơivềlàmăn.

ChúngtôimuốntìmtheoPhậtNguyệt.Ngườicongáichợtcười.Bangườimớiđếnlúcnàymớiđểýngắmkỹcôgái.

Nàngtuổiđộđôimươi,dangămđen,gươngmặttráixoanrấttươi,mắtnhỏvàdài.Khinàngcười,málúmđồngtiền.Nàngmặcváyngắn,áocộctaynhuộmnâunon,yếmtơmỏngmịn.Họđểýthấyáonàngkhôngcómiếngvánàonhưnglạikhôngđeovòngtai,vòngtayhaychuỗivòngcổ.Bàgóatừtrongbếpbướcra:-Đểvùikhoaimộtlúcănmớingon.Chỉítnữalàđượcthôi.À,cácbácnóimuốntìmnàng

PhậtNguyệtà?Thìnàngchảlà…Ngườicongáicắtnganglờibàgóa:-Mẹơi,mẹdọnkhoaichocácbácấyăn,còncon,convềđâymẹạ.Sángmaimẹđưacácbác

ấyđếngặpnàngPhậtNguyệt,mẹnhé!LàngYểnbênsôngThaocóôngĐinhVănBônlàmnghềbốcthuốclàngườinhânhậu,hiền

lành,đượcnhândânyêumếnvàquýtrọng.Khôngnhữngôngđãmáttayhaythuốcmàlạisẵnsànggiúpđỡngườinghèokhó,nhiềukhichỉchữahộkhôngcầntrảcông.Cónhữngđêmtrờirétnhưcắtda,ôngvẫnrađitheolờimờiđểchữatrịcácconbệnhcấpcứuhiểmnghèo.Nhàônglàmộtnhàkhágiảtrongvùng,cócủaăncủađể.Tuyvậyôngvẫnkhôngđượcvuivẻ,thườngvẫnphànnàn“daosắckhôngcứađượcchuôi”,vìlàmbạnvớibàPhíThịVangđãmườinămmàvẫnhiếmmuộnkhôngđượcmụnconnào.Tớinămbamươituổi,bàPhíThịVangmớicómang,sinhđượcmộtgái.HaivợchồngmừngrỡđặttênconlàPhậtNguyệt.NguyênchữĐinhlàhọôngvàchữPhílàhọbàđặtbênnhaulàchữPhật(18),ýôngmuốnnóicongáilàvầngmặttrăngcủacảhaivợchồng.ChamẹPhậtNguyệtchiềucongáikhôngbiếtchừngnào,thươngcongáikhôngbiếtngần

nào.ÔngdạyPhậtNguyệthọcchữvàgiảngsáchgiảngthơchoPhậtNguyệt.BàthìdạyPhậtNguyệtlàmănnấunướng,kimchỉvámay,háidâunuôitằm.PhậtNguyệtmớimườibatuổimàđãlớn,đãđẹpnhưgáimườisáunếtnađảmđang,quánxuyếnmọiviệccửanhà,xagầnđềukhenngợi.ChẳngmayPhậtNguyệtmườilămtuổithìchamẹlầnlượtquađời,PhậtNguyệtmồcôicả

chalẫnmẹ,nhưngvớituổimườilămnàngđãsớmbiếtsuynghĩvàtựdololiệuđượcmọiviệcgiađình.Vảlạihọhàng,làngxómđềusẵnsànggiúpđỡnàngmàchẳngailàcóbụnglấnáthaycóýcoithườngnàng.Cơnghiệpcủachamẹđểlạicómộtnếpnhàgỗnămgian,basàovườnvàvàimẫuruộng.

Vườntrồngdâuđểnuôitằm.Thángnămkéntằmvàngóngphơitrướcsântrướcngõmọinhà.CảlàngYểnnuôitằmkéotơbáncholáicácnơivềănhàng.RuộnglàngYểnlàchânruộngchiêmtrũng,lạithườngngậpnướcsôngnêncũngchẳngđượcbaonhiêuhạtlúa.PhậtNguyệtcónhữngsuynghĩkhácngười.Vànhữngsuynghĩấynàngthườngbàytỏvới

mộtngườiđànbàgóađãcótuổimàcảlàngđềuquengọilà“bàgóa”,ởmộttúplềunhỏbênsông.NgườiđànbànàycólẽlàmộtngườikhổcựcnhấttrongnhữngngườikhổcựccủalàngYểnvàcủacảchâuThanhHoanàynữa.Khimớisinhra,ngườiđànbàấyđãkhôngbiếtchamẹlàai,vìlàconđẻrơibỏgócvườn,ngườitanhặtvànuôilàmphúc.Ngườiđànbàấysuốtđờilamlũvấtvả,làmđầytớcácnhàgiàu,làmnôtìchonhữngnhàquanđôhộ.Bốnmươituổimớilấyđượcchồngthìchồnglạibịgiặcbắtđiphuchếtdấpdúinơimathiêngnướcđộc.Bàđẻđượcmụncongáilạibịdịchsởimangđi.Bàgóathườngthanthở:“Giặccướpchồng,trờicướpcon,tôiănhiềnởlành,ănngaynóithậtmàsaokhổthếnàyhởtrời!”.BàgóaởmộtmìnhmộtlềuvàmặcdùPhậtNguyệtvẫnmờibàvềởvớimình,bàvẫncứkhư

khưravàotúplềulụpxụp.PhậtNguyệtsuynghĩvàbấtbìnhkhinhìncáccảnhtráingược,nhữngtênquanđôhộvàbọn

taysaithìvàngbạcđầykhothóc,lúađầybịch,nonêphèphỡn,đầytớnôtìhàngchụchàngtrăm,cònnhândânthìhầuhếtchuirúctrongnhữngtúplềulụpxụp,ănđóimặcrách.Nàngcàngcămphẫnkhinhữngcôgáitrẻxinhtươivàlàmlụngchămchỉbịbánvàocáccửa

nhàquan,nhàgiàu,phảikéodàimộtcuộcđờiđầyđọamáuhòanướcmắt:“Ruộngchiêmlàchiêmbao”,cảvùngđấtđồigòbênsôngThaonàykhổvìnạnnước,nướcsông,nướcđồng.Cólàmmàchẳngcóăn.Nhưngmặcdânmấtmùađóikém,giặcvẫnthuchođủthuếđủlương,vẫnbắtngườiđiphuđitráng,dùchonướcngậptrắngđồng,dânsờkhôngthấy,lầnkhôngramộthạtgạo.Bàgóanóivớinàng:“Dânmìnhlànhquá,chịukhổnóquenrồi.Vớilạicũnglàcáisốcả!”Tớinămvừarồi,giặcvétthócgạo,tơlụacáclàng,cácchợ,làngYểngầnnhưmấttrắngtay.

Nhândânkhắpnơiđềuxônxaophẫnuất.PhậtNguyệtnóivớibàgóa:“Chúngtacólàmmàkhôngđượcăn,giặckiangangngượcquá

chừng!Chúngcoidântanhưchólợn!Khônglẽcứđànhsốngmãitrongcảnhđịangụctrầngiannàysao?”.Bàgóanói:“Dânthìmuốnđuổigiặcđấy,nhưngphảicómộtngườitàigiỏiđứnglênmớiđược.Nàngthửxemnhưmẹgóanày,nhưdânchạtađây,làmgìđượckiachứ!”.PhậtNguyệtmuốnđemthânmìnhmàcứudânbáoquốcmớitìmđếnôngchú,ngỏbàytâmsự.Ôngchúlàmộtnhànhokhôngđỗđạt,ởlànglàmthầyđồdạyhọc.Ôngchúnghecháunói,giậtmình,khôngngờcháulạicónhữngýnghĩtáobạonhưvậy.Cháu

nóimộtlầncháunóihailần,nghenóimãichúcũnglạlùngvàkínhphụccháu.Ôngchúnói:“Đâylàviệclớn,khôngphảichuyệnđùa.Đãlàmphảikínđáo,kiêntrì.Nàycháuơi,dòngnướcsôngThaođỏđặcphùsachảyêmảgiữađôibờđồngxanh,núibiếc.SôngThaonuôitamàtavẫnkhổ.PhảichăngsôngấylàdòngmáuhòanướcmắtcủadânNamchảymãikhôngbaogiờdứt?”.Cháunói:“Saochúlạinóinhữnglờibuồnchánnhưvậy!Cháuquyếtđứnglên,chúphảigiúp

cháu.SôngThaolàmẹhiền,châuThanhHoangườiđông,củanhiều,chẳnglẽkhôngcóngườihàokiệthưởngứngchúngtasao?”Chúcháubèntìmhọpngườimáuthịtđượcvàibangười,cùngbànviệcdờinonlấpbiển.

***BangườiởruộngkhoaivềlàngYểnởđượcsáutháng,vỡđấtlàmtrại,trồngsắncàyruộng,

ôngchúđếngặpgỡ,cùngnóichuyệnlàmănvàgiúpđỡbangườitrongmọiviệc,nhưngvẫnkínđáokhôngnóigìtớinhữngviệcchọctrờikhuấynước.MộthômbangườiđếngặpPhậtNguyệt,nóirằng:“Ngườicólòngkhôngdámngỏcùngnhau,

baogiờmớinênđượcviệclớn?Nhàsắpđổcógỗtốtsaokhôngdùng?”.PhậtNguyệttươicườinói:“Gỗcóngâmlâumớidùngđượcbền.Naycũngđãtớilúcvớtlêndựngcộtđượcrồi,tiếcrằngcònthiếu”.Bangườihăngháinói:“Chúngtôiđềucóthùsâuvớigiặc,nàngcầngìxincứsaikhiến!”PhậtNguyệtnói:“Cònchờđợigìnữa!Nayđãđếnlúccầnđếncáctrángsĩđấy.Tìmngườicó

tàicóchícùngnhaumưuviệc,đólàmột.Tíchlươngtrữthóctínhkếlâudài,đólàhai.Tụkhởinghĩabinh,rènđaotậpgậy,đólàba.Họctròcủachútôicómộtvàingười,nhưnglựccònítquá,mongcáctrángsĩxắntayáocho!”.Batrángsĩvuivẻnhậnlời,bèntìmcácbạncùngchívànhữngngườigiỏiđánhđaomúagậy,

đưađếngặpPhậtNguyệt.Cáchọctròcủachúcũngrasứckếtgiaohàokiệt,tậpluyệnvõnghệ.PhậtNguyệthọpdânlàmbinh,chiathànhđộingũ.MọingườitônPhậtNguyệtlàmchủ.Lạinóivềbatrángsĩởruộngkhoai.NgườicaotuổinhấtlàLêBảoHoànmưucơtrílự,vốn

chỉlàdâncàynghèo,vìtrongmộtcuộcđấuvậtởhộilànglỡtayquậtmạnhconmộttêncườnghàoốmđếnbatháng,saurồinóbịquè,nênphảibỏlàngđitránhthùcủanó.Hoànbịgiặcbắtđiphulạitìmcáchtrốn,trốnđãnhiềulần,nhânlầnnàythấytênquảnphungườiHánđánhmộtngườiđànbàtrẻbằngroidađầubịtđồng,mớixáchbổngtênnàylênnémxuốngchânrừng.GiặctróiHoànlạiđánhsuốtngày,nửađêmHoànđượcVũGiaovàĐàoLộcđếncởitróiđưađi.

VũGiaovàĐàoLộcđềulàdânchàinòi,bơilặnnhưcá,đãcólầnhaingườihaidaonhọnlặnsôngđâmchếtthuồngluồng,ngườitagọilàdũngsĩ.HaingườivàLêBảoHoànbànnhaucùngđitìmPhậtNguyệtđểmongcóthểthànhđượcchímình.Cóngàynhânlúcbànviệc,LêBảoHoànnóivớiPhậtNguyệt:“Nànglàphậngáimàcóchílớn,

naysựnghiệpđãbắtđầu,chúngtôirấtmừng.Nhưngmúađaođánhgậylàviệcnhỏ,cònnhưchémtướngpháthành,đếngiặckhôngngờ,đigiặckhôngbiết,mộtngườinghĩchotrămngười,đánhthìđược,giữthìvững,đómớilànhữngviệcngườinghĩachủphảilo!”.PhậtNguyệtnghetrángsĩnói,thấysángranhiều,mớicùngôngchúvàLêBảoHoànđixemxétđịathếtrongvùng,vẽbảnđồtừsôngvàotớiđấtgiữa,từngượcvềxuôi,địnhtrướcthếtiếnthếthoái,chỗđánhchỗphục.PhậtNguyệtlạilậpmộtđộithủybinhgiaochoVũGiaovàĐàoLộcquảnlĩnh,cònLêBảoHoànthìcùngôngchúlomọiviệcquânlươngvàhuấnluyệnsĩtốt.Khilựclượngđãmạnh,PhậtNguyệtđicáctrangnóivớicáctrangchủ:“Mọingườihãycùng

đứngdậy!Cáctranghãydựnggiáolên!Giặcđánhmộtthìmườitrangcứu,giặckiadẫukhỏecũngkhôngbằngchúngtacùngmộtbụng.Sứcchúngtađãmạnhrồi!”.MọingườiđềumộtlòngtheoPhậtNguyệt.Từđókhôngtrangnàochịuđixâuđiphuchogiặc,khôngtrangnàochịunộpthóc,nộptơchogiặc.Giặcvềsáchnhiễuthìdằngdaichốnglại,đánhtrốnglàmhiệutiến,đánhmõlàmhiệului.Quảnhiêngiặckhôngcònlùngsụchoànhhànhđượcnhưtrước.Mộthômnhânlúcthưthả,batrángsĩnóivớiPhậtNguyệt:“Chúaanhhùngđãrađời,Nàng

đãbiếtchưa?”.PhậtNguyệtngạcnhiênhỏilại.Batrángsĩnói:“ỞMêLinhcócháungoạiVuaHùnglàTrưngnữchủđangmưucứunước,hàokiệtbốnphươngđềutheovề,nàngcònchờgìnữa!”,nóirồiđưachoPhậtNguyệttờhịchcứunướccủaTrưngnữchủ.PhậtNguyệtxemxongmừngrỡnói:“NhữngđiềuTrưngnữchủnóithậttrúngýta,nayphảilàmgì?”.Cáctrángsĩđềuvụtđứngdậynói:“Thờicơđãđến,cònchờgìnữa!Tahãyđếngặpnữchủxinngườidạybảocho”.Ngàyhômsau,PhậtNguyệtvàvàichịemthântínđicùngLêBảoHoànvềgặpTrưngnữchủ.NgàyTrưngnữchủlàmlễtếcờởHátMôn,PhậtNguyệtdẫnđầuhainghìnnghĩaquânnam

nữsôngThaovềhộivớicácanhhùngcảnước.***

TrongcuộckhởinghĩachốngTôĐịnh,PhậtNguyệtđượcphonglàThaogiangthượng,Tảtướngthủyquân.Nànglậpnhiềucônglớnnênkhibìnhxonggiặcđượcphonglàcôngchúa.PhậtNguyệtlấylàngYểnlàmthựcấp,mởbếnmởchợ,từđóYểntrởnênmộtnơisầmuất,

đôngvui.TheolệnhcủavuaTrưng,PhậtNguyệtcùngcáctùytướngđitìmđấthiểmyếuđểlậpđồn

trại,mớivàovùngđấtgiữa,trangThanhCùnghỉlạiđêmởmộttòamiếunhỏ.Hômsau,PhậtNguyệtchọntuyểnởtrangThanhCùmườilămngườilàmbộhạ,lạibànvớicáccụsửalạicổmiếu,cửngườitrôngnomđènnhang.PhậtNguyệtđặtởđấymộtđồnquângọilàđồnGòVoi.PhậtNguyệtlạichođàomộtconngòitừYểnvàoThanhCùgọilàngòiCàiđểtiệnviệcđilại.Vàinămsau,MãViệnlàtướnggiỏicủanhàHántheolệnhvuaHáncầmquânsangxâm

chiếmlạinướcNamta.SôngThaolàđườngtiếnquânchiếnlượccủaMãViệntiếnđánhBạchHạc,vìthếMãViệngiaochophósoáiLưuLongtiếntheođườngnày.PhậtNguyệtchốngcựvớiLưuLongởmạnngượcsôngThaonhiềutrậnđẫmmáu,giặcbịkìmchânkhôngxuôivềNamđược.NgàymùngmườithánghainămQuýMão,LưuLongdùngkếphụcquânđangđêmbaovâyphávỡđạiđồncủaPhậtNguyệt.PhậtNguyệtcảthua,tảxunghữuđộtthoátđượcvòngvây,chạytheobờsôngmộtthôiđường,ngoảnhlạiquântướngkhôngcònai,saulưnglửabốcrựctrời,giặclạichặnđánhởphíatrước.PhậtNguyệtkêutomộttiếng,phóngngựaxuốngsông,nướcréolênầmầm,tựnhiênxoáythànhvựclớn(19).

PHƯƠNGDUNGNỮTƯỚNG

TrangVĩnhTếhuyệnLangTàicóNguyễnTrátvũdũngvàngangtàngnổitiếng.NhàNguyễnTrátđãbốnđờilàdâncàythuê,đấtmộtthước,mộttấccũngkhôngcó.TớiNguyễnTrátcũngchỉcómộtchiếckhốvàhaibàntaytrắng,mồcôichamẹtừnhỏ,tựkiếmlấymàăn.NguyễnTrátmàyrậmmắttròn,miệngrộngmặtvuông,mỗibữaănhếtmộtđấugạo,ăn

bằngbangười,càybằngmườingười,nênnhàgiàunàocũngmuốngiữTrátởvớimình.Trátkhôngchịuởđâulâu,mỗivụmộtnơi,chỉcầnđượcănno,khôngbaogiờbậntâmtớichuyệnvườnruộng,vợconnàynọ.Trátrấtkhỏe,vácchiếccốiđálớnmiệngrộngbagangtayđibavòngquanhsânđìnhmànét

mặtvẫnkhôngthayđổi.TínhnếtTrátcũngkhácthường,thấyviệcgìtráimắtlàtócdựnglênkhôngchịubỏqua,thânphậnlàtôitớnhưngchưabaogiờchịuchắptaycúiđầuvớiaibaogiờ.Mộthôm,Trátđangcàyvỡthấydânlàngxônxao,bènbỏcàymàvề,gặpcườnghàohọĐặng

cậythếgiặcHánbắthiếpvợngườita,đangthétbọngianhânlôikéomộtthiếuphụxinhđẹpđầutócrũrượi.Ngườilàngchỉkêugàomàkhôngaidámcứugỡchongườiđànbà.Ngườichồngthìbịtróivàogốccau,bịđánhđậpđếnnátdachảymáu.NguyễnTrátlậptứctrợnđôimắthổ,duỗicánhtayvượnnắmlấycổcườnghàohọĐặngnhấclênrồidậpđầunóxuốngđất.CườnghàohọĐặngchếttươingay.Từđó,Trátphảibỏlàng.Nhânnămđóikém,Tráthọpdânđóiđượcvàimươingườinổilênđánhcướpcácnhàcường

hàochothỏalòngcămtức.Trátthườngchốngcâysàotremàđumìnhvàocướpphácáctrangtrại,khôngkểgìhàorộnglũydày.Bữaăn,kẻgiàuthìngồixếpchânbằngtròn,ngườinghèothìngồixổm,riêngTrátbaogiờcũngchânduỗichânquỳmàăn,vìthếhơiđộnglàtrởtayđánhđỡngayđược.CólầnTrátbịđuổitớimộtconngòirộng,Trátvỗđùinhảyquanhẹnhưchimliệng.DânđóitheovềvớiTrátmỗingàymộtđông.HuyệnquanlàngườiHánnhiềulầnvâyđánhTrátnhưngcũngkhôngdẹpnổi.HuyệnquansợđểTráthoànhhànhmãithìmìnhcũngbịmấtchứcmớitìmcáchchiêudụ

Trát.Vùngvẫyđượchơnhainăm,Trátđãcóthanhthế.ChíTrátkhôngchỉởviệcđánhcướpcác

nhàgiàu,lạinghĩcứlangbạtmãicũngkhôngđược,nhândịphuyệnquanchiêudụ,Trátxinkhẩnđấthoangmởtrangtrạibênsông.TrátlấymộtngườicongáiởCốiGianglàmvợ,xâydựngcơnghiệp,nghiễmnhiêntrởthành

mộthàotrưởngởhuyệnLangTài.VợchồngTrátsinhđượcbatraikhôingôtuấntú,TrátđặttênlàNguyễnTất,NguyễnHiển,NguyễnMinh.Tuổingoàinămmươi,TrátlạisinhđượcmộtcôgáiútđặttênlàPhươngDung.VợchồngTrátyêuquýnângniuPhươngDungnhưhònngọctrêntay.PhươngDungcànglớncàngđẹp,haylamhaylàm,khôngailàkhôngmến.Tráttừkhimởtrangtrại,càngnungnấucáichíchuyểnlaythờithế,mớichiêumộdânlưu

tán,nhữngngườitùtộiđượcvề,nhữngkẻngangtàngtừngchọctrờiquấynước,nhữngngườigiỏinghềđấugậy,nghềđánhkhiên,nhữngngườibịcườnghàoápbứcmàphảibỏlàng,nhữngngườicónợmáuvớigiặcHán.NhàTrátkẻrangườivàorậmrịch.OaidanhTrátmỗingàymộtlớn.KẻnàođirangoàimàtựxưnglàngườinhàNguyễnCôngởVĩnhTếthìaicũngphảinể,kẻcóquyềnthếcũngkhôngdámhàhiếp.MỗikhiTrátđichơi,cưỡiconngựalôngtíacaolớn,bacontraimangđaocưỡingựađitheo,đànchódữlựclưỡngchạygiỡnbênchân,aitrôngthấycũngphảitránh.BọncườnghàotuycămghétTrátnhưngvẫnphảiesợ,lạilấyviệcTrátđếnnhàchơilàmhãnhdiện.TôĐịnhnghetiếngNguyễnTrátrấtlongại,bèngọichoNguyễnTrátmộtchứcquannhỏcoi

việcđốcphutrongthànhtháithú.Tráttừchối,rồinóivớicácconrằng:“Concáogiàmuốn

xíchchântađây!”.Từđó,TôĐịnhcàngđểýtớiTrátvàsứcchohuyệnquanphảiluônluôngiámsátTrát,vànăngđilạithămhỏichoNguyễnTrátyêntâmkhỏinghiviệckiakhác,saurồisẽtìmdịpdiệtTrátchodứtmốilo.NguyễnTrátxuấtthânlàngườidâncàybịhàhiếpnênbiếtthươngyêunhữngngườicùng

khổvàthườngnhắcnhởcácconkhôngđượcquêngốc.Vìthế,cácconTrátkhôngchỉthạocônquyền,giỏiđaokiếmmàviệccàybừa,thổmộcbaanhemTất,Hiển,Minhcũngthànhthạokhôngchịukémai.PhươngDunglàngườicóhoatayđanđồtrerấtkhéo,quánxuyếnviệcnhà,vàocácngàymùalạicùngcácchịemngườilàmđicấygặt…Nămấyđượcmùa,cánhđồngthángmườivàngrộmlúamới,tấpnậpngườigặthái.Phương

Dungmặcváyngắnđigặtvớichịem,chỉkhácchịemcùnggặtcóchiếcyếmbằnglụamàuhoađào.Lưỡiliềmnàngsángnhưbạc,congnhưmặttrăngmồngsáu,mảnhnhưmặttrăngmồngba.Nàngđưaliềmnhưmúa,lúachấtđằngtrước,lúarướcđằngsau,lúamúalaoxaodướitaynàngrồinằmxuốngnghỉbênchânnàng.Nànglàmkhôngbiếtmệt,gặtkhôngbiếtmỏi,nàngnói,nàngcườinhưconchimkhuyên,conchimsẻ,nàngbéngườimàtươixinhvàcảđồnglúangàymùavuilênhơnnhiềuvìcónànggặthái.Nhưngkìa,mộtđoànngườinhốnnháođitrênđườngquakhoảnhruộngPhươngDungvàcác

bạnlàngđanggặt.TênthủbịngườiHánvênhváotrênmìnhngựalấcláonhìnngangnhìnngửa.NhữngtênlínhHántayđaotaygậylăngxăngnhặngxịlôikéohơnchụcngườiViệt,traicó,gáicó.Họcốchốnglạibọnlínhnhưngkhôngnổivìđềubịtróithànhmộtxâu.PhươngDungvụtchạylênđường,đuổitheotênlínhHán,giậtchiếcroitừtaynóvàcầmlăm

lămtrongtaymình.Vụt,vụt,vụt,chiếcroimềmbằngsongđầubịtđồnghìnhđầurắnbacạnhtừtayPhương

Dungquậtnhưmưavàotênlính.BọnlínhtứcgiậnmúađaoxônglạivâylấyPhươngDung.Chịemởkhắpcánhđồnghàngchụcngườicầmliềmvàđòngánhchạyùatới.Tênthủbịquáttháocảbọnlínhlẫnnhữngngườiđigặtđangxúmlạimỗilúcmộtđông.Mọingườivâykínlấynhữngtêngiặc.Nhữngngườibịtróiđãlẩnđitừlúcnàocũngkhôngai

đểý.PhươngDungmúangọnroi.Cảbọnlínhgầnhaichụctênkhôngcựnổivớingườicongái

mườisáutuổi,lùilạivàhòhétnhưbầychódại.Tênthủbịloayhoaytrênmìnhngựa,bựctứcvìmọingườixúmquanhlàmnókhôngcóđất

dụngvõ.NócốliađaogạtmọingườiluirarồichỉđaovàomặtPhươngDungmàquát:“Conkia,màykhôngsợtộichếtcảbahọà?Congáinhànào?”.Cótiếngaiđócấtlêntiếngrắnrỏi:“CongáiútcủaNguyễnCôngởVĩnhTếđấy!”.ThủbịgườmmắtnhìnPhươngDung.PhươngDungquắcmắtnhìnlại.Hắncúiđầurồithétbọnlínhrútvềhuyệnsở.

***Mộttrămlàngmạnngược,mộtnghìnlàngméxuôiđềubiếttiếngNguyễnCônggiàumạnh.

Bãigiữasôngngômọcsansátnhưlau,khoaimọcxanhrờnnhưcỏ,ruộngtrongđồngcòbaymỏicánh.Buổichiềutrâutắmchenchậtbến,contraicongáiđivềchậtđường.NhàNguyễnCôngcómộttrămnồiđồng,mườibộchiêngđồng,trốngcái,trốngconhàngchụcchiếc.Ngườitứxứđổicháchànghóa,thuyềnlớn,thuyềnnhỏđậungoàibếnnhiềunhưngỗng,nhưngan.Trongvòngtrămdặmtrởngược,trămdặmđixuôi,khôngmộthàotrưởngnàohùngmạnh

nhưNguyễnCông.NămchaconNguyễnCôngđềuhùngdũng.Ngườingườiđềubiếtđólànămconhổdữởrừngđạingàntìmvềđây,lànămconđạibàngbaylượnchántrênnhữngđỉnhnúicaochạmtrờibâygiờchọnvùngđấtnàyđểnghỉ.NhữngngườimẹđềuaoướcđẻđượccontrainhưbaanhemhọNguyễn,sinhđượccongáinhưnàngPhươngDung.Baanhemtraigiốngnhaunhưđúcmộtkhuônvàđềucườngtráng,tuấntú.PhươngDung

nhưvầngmặttrờibuổisớm,nhưcontrăngtreođêmrằm.Cổnàngđeovòngbạc,tayđeovòngvàng.Cổnàngtrắngnõnnhưhoahuệ,cánhtaynàngnuộtnànhưngósen.Tócnàngthảxuốngdàichấmgótchân,mềmvàóngnhưlụanhưtơ.Tócnàngbúilêncàitrâmbạc,trâmđồng,tròntrặnnhưquảbưởi.Nàngđẹpvàkhéochân,khéotay.Nàngđannongđannia,đanrổđanrá,ngóntaybúpmăng

đưathoănthoắt.Nàngxếpláđannón.Nónnàngđanaiđộicũngthấynhẹnhưđộimây,nắngphảitrốn,mưaphảitránh.Congáimàkhôngchịuthuakémcontrai,nàngtậpcungtậpkiếm.Nàngthấuhiểutấmlòng

củachanênnàngchămchỉrènluyện.Nàngkhôngkhỏenhưbaanh,vậymàbaanhmúađaođềuthuanàngmúakiếm,baanhmúagậyđềuthuanàngđánhroi.Ngọnroibọcđồngmúavunvútnhưhoabaytronggiólốc,nhưcátbốctrongcơngiông,múavềđằngđôngcầuvồngmọcrồilặn,múavềphíađoàisấmrềnchớplóe.Ngọnroichỉlêntrờisaoxônhauchạy,ngọnroiquétmặtđấtcâyđổcànhrơi.KhắpcácvùngvensôngđềubiếttiếngnămchaconhọNguyễnởVĩnhTế,đềucangợinàng

PhươngDungxinhđẹpvàanhhùng.BàmẹmộthômbảoPhươngDungcùngtheomìnhvềthămquêngoạiđểsửalạiphầnmộtổ

tiênvàviếnghọhàng.QuêngoạicủaPhươngDungởbênsôngCối,mộtlàngnhỏvừalàmruộngvừachàilưới.Khirađi,PhươngDungnóivớianhtrailàNguyễnMinhrằng:“Emtheohầumẹvềthămquêquánôngbàta,anhởlạihãytrôngnomchachocẩnthậnvìtínhnếtchanóngnảykhôngbiếtchịunhịn,lạihayrượu.Anhhãyluônluônởbêncạnhcha.Cácanhlớnđivắngcả,vậyanhhãyđểmắtvàotấtcảmọiviệcvàmắtanhkhôngđượcrờichalúcnào!”.Anhcườirằng:“Ôi,emgáisaolonhiềunhưvậy.Emcứvềquêđôimươingàyhoặccảmùabacontrăngnữavàkhiemtrởlạiđâythìđìnhlàngtađãdựngxongrồiđấy!”.Haianhemvuivẻchiataynhau.Ôidòngsôngquêhươngđẹpthay!Dòngsôngmátrượiđậmđặcphùsanhưmộtdảilụađào

nàngtiênnàolỡđểrơitrênmặtđất.PhươngDungyêudòngsôngquêngoại,vìnàngsinhraởđâyvàdòngsôngtắmmáttuổithơnàng.PhươngDungyêudòngnướcxuôinhiều,sóngnướcrìràovớilàngiólaoxaohươnglúa,lànhữngcánhbuồmmởranhưcánhbướmkhổnglồchẳngbiếttừđâuđếnvàsẽđếnđâu.Lầnnày,vềquê,nànggặplạiĐàoKỳ,ngườibạntraitừhồinhỏtuổi.Vànàngngạcnhiênkhi

thấyĐàoKỳđãlàmộtchàngtraiđẹpđẽcũngnhưcácanhnàngvàcũngkhỏenhưthế.NhìnánhmắtvànétmặtĐàoKỳ,nànghiểurằngchínhĐàoKỳcũngngạcnhiênkhithấyngườibạngáiđãlớnbằngnày.Lâungàykhônggặpnhau,nhưnglầnnàyhọnóivớinhauítvàkhiĐàoKỳmờitrầuPhương

Dungthìtựnhiênnàngthấymặtnóngbừng.ĐàoKỳgiảndịvàchânthựctiếpPhươngDungtạitúplềunhỏcủamìnhbênsôngCối.ĐàoKỳởmộtmìnhtrongtúplềulátrerụngđầymáivàgiósôngđầygian.Lềuchỉcómột

chiếcchõngtrevàvàitấmlướigaivớinhữngchiếclaocávàcầncâu.ĐàoKỳkhôngphảingườiquêđây.ChamẹchàngtránhloạnlạcrồibỏtrangNôngCống,huyệnLươngGiang,phủThiệnThiên,quậnCửuChânlầnrangoàinày.Haiôngbàgiàsốngcựckhổvàinămthìquađời.ĐàoKỳmồcôicảchalẫnmẹ,từnămmườituổiđãphảitaylàmhàmnhai.PhươngDungnghĩchắcchàngkhôngđượchọcchữđãđànhmàhẳnchàngcũngchẳngbiếtđượcmộtmiếngvật,mộtđườngđao.PhươngDungthươngĐàoKỳvìthấychàngtrơtrọivànghèokhổ.PhươngDungmuốnĐàoKỳvềvớichavàcácanhmình.ĐàoKỳvộivãlắcđầu.Chàngsống

nhưconchimtrời,concánước,sốngthếquenrồi.Nửathángqua,ĐàoKỳ,PhươngDungcàngthươngnhauvàĐàoKỳthấybuồnkhiPhương

DungsắptheomẹvềVĩnhTế.…Tiếngsấmvangrềnvangtrênbầutrờichồngchấtmâyđen.Chiềucuốixuânoibức,ngột

ngạtrồimưatrútxuống.PhươngDunglongạivìmẹlạivừabịmệt,cònnàngcũngcảmthấytrongdạbồnchồn.Nàngkhôngchớpmắtkhitiếngsétnổtungtrênđầunhưngnàngthấylolắng,ngồiđứngkhôngyên.Bỗngcửabịxômạnhđểmưagióthốccảvàonhà…ÔngcậuvàĐàoKỳbướcvộivào,liềntheo

saulàmộtngườimáitóchoarâm:ôngNguyễn,ngườihầuthântínnhấtcủachanàng!Bảyngàyđãqua…mẹPhươngDungchỉnằmkhóc,nướcmắtướthếtcảchiếugiường,vàbà

tắtthởtrongnướcmắt.PhươngDungkhôngkhócnữavìnàngđãkhóccùngmẹnhiềurồi.Nànglaunướcmắtcùnghọhàngbênngoạichôncấtmẹ.Giờđây,nàngcũngnhưĐàoKỳ.Chavàcácanhnàngđềumấtrồi.Chamẹ,cácanhnàng,cảcơ

nghiệpnhànàng,tấtcảkhôngcòngìnữa,vụttanđinhưángmây.BâygiờthìnàngcũngnhưĐàoKỳ,cũngmồcôicảchamẹ,cũngchẳngcònanhem,cũngmộtthânmộtmìnhnhưĐàoKỳ.Cókhácchănglànàngvẫncònchỗdựalàhọhàngbênngoại.Lòngnàngsôisụccămthù.Nàngnhớthươngchamẹvàcácanhvũdũngcủanàng.Nàng

cũngnhớtớihàngtrămconngườinghèokhổđãtheochanàngcùngnhauxâydựngnênmộtcơnghiệpgiàucó.TấtcảđềutantáchếtsauđêmTôĐịnhvâyđánhvớihàngtrămquântừphủtháithúkéovề,vớitấtcảbọntaysaicườnghàoácbátronghuyệnLangTài.Đêmlửavàmáu.Đêmấynhữngngườianhhùngcònđangmêmệttronggiấcngủnồnghơi

rượucủacảbangàytiệcmừngkhởicônglàmđình,saubangàyhộilớncóđủmặttừviênhuyệnquanngườiHánchotớicáchàotrưởngtrongvùng.Nhữngngườianhhùngvôtưkhônghềđềphòng,vàtrongđêmthứba,đaocủahọbịnhấcđi,khiêncủahọbịgiấuđi,hàngtrămtêngiặcHáncùngbọncườnghàoồạt,hùnghổ,hòhétkhoađaochémgiết,hãmhiếp,đốtphá…ÔngNguyễnnướcmắttrànđầymánóivớiPhươngDung:-Ôi,nàngPhươngDung!Dânlàngvàbaongườicựckhổkháctrôngchờnàng,vìnànglà

ngườianhhùngduynhấtcònlạicủanhàNguyễncông.Hãytrảthù!***

ĐàoKỳchốngsàođẩythuyềnđưaPhươngDungvàôngNguyễnrakhỏilàngCốinhỏnghèo,trốntránhsựtruylùngcủaTôĐịnhvìtênnàybiếtrằngPhươngDungcònsốnglàcònnguyhiểmđốivớibọnnóhơncảNguyễnTrátvàcáccontraicủaNguyễn.Trướckhiconthuyềnrờibến,ôngcậunóivớiPhươngDungvàĐàoKỳ:-Nếucáccháuthươngnhau,cáccháuhãyhứahônvớinhauvàcóthểsốngvớinhaunhưvợ

chồng.PhươngDunghãynhậnôngNguyễnlàcha,baconôngcũngbịgiặcHángiếtcùngvớibaanhcủacháuđó.TừđấynhữngngườitrốntránhsốngtrongsựchechởcủadânlàngquêôngNguyễn.MộthômPhươngDungnóivớichanuôi:-Chahãytìmnhữngngườibiếtmúađao,đánhgậy

ởtrạitacònsốngsót,tìmnhữngngườimangkhăntangtrênđầuvàmốithùgiặctronglòng,đitìmnhữngngườiấyvànóivớihọhãytậphợplại,theovềvớiPhươngDung!PhươngDunglạinóivớiĐàoKỳ:Chàngkhỏevàkhônngoan,nhưngmuốntrảthùnhà,chàng

phảibiếtmúakhiênnhưanhbavàmúagậycũnggiỏinhưanhhaimớiđược.Từđấy,PhươngDungdạyĐàoKỳmúaroiđánhkiếm,bàychoĐàoKỳcáchchốngsàomà

nhảynhưchamình,bàychoĐàoKỳmúakhiênvàđaonhưcácanhmình.Sauđóhaingườilạitậpluyệnvớitrailàng,gáilàng.Chỉcóvàibachụcngười,vìđấycũngchỉ

làmộtlàngnhỏnhoi,hẻolánh.Họtậpkínđáovớinhau,vàcánhđồngchiêmmênhmôngnướcvớilũytrelàngdàyđặcđãchechởchohọ.

***NhữnganhhùngcủaTrưngnữchủkhôngnénnổixúcđộngkhigặpnhữngngườimớiđến.

Nhữngngườinàynghiêmtrangnhìnvềphíatrước,chờđợiTrưngnữchủxuấthiện.KhiTrưngnữchủbướctớikhoanthaivàtươicười,họđềuchắptaycúiđầulàmlễvàchủ

tướngcủahọvộiquỳxuống,thếlàhọđềuquỳcảxuốngtheo.Haitrămngườimớiđếnấyđềuchítkhăntangtrắng,quầnáobụibặm.Chủtướngcủahọlà

mộtđôitraigáixinhđẹpnhưhaiquảđàotơnởđôibênnhau.PhươngDung,ĐàoKỳvàôngNguyễnđãcùnghaitrămtrángsĩtìmđếnvớiTrưngnữchủvà

họmangkhăntrắngđểtỏrằnghọđềucónợmáuvàquyếtsốngmáivớikẻthù.TrưngnữchủđưatayđỡôngNguyễnvàvợchồngPhươngDung,Đàokỳđứngdậy,miễnlễ

chocáctrángsĩcủaPhươngDung.Khiđượcbiếtcảhailàmộtđôibạnmồicôi,khôngcònanhemchamẹ,ThiềuHoavàVĩnh

Hoađềukhóc,cònBátNạnvàẢNangthìnhớngayđếnmốithùcủamình.LêChânvàHồĐềnươngcũngkhôngcầmđượcnướcmắt.Xuânnương,nétmặtnghiêmtrang,bướctớicầmtayPhươngDungnhẹnhàngnói:-Emchớkhóc.ChịđâycũngbịTôĐịnhgiếtchavàcácanh,NàngNộiởPhongChâucũngvậy

vàcònnhiềungườikhácnữamàemsẽbiết.Thùvớigiặcđâuphảichỉriêngem.Nóiđoạn,nàngnhìnđoàntrángsĩkhăntrắngvàvẫnnóigiọngdịudàng:-NhữngngườiđếnđứngdướicờcủaTrưngnữsoáiđềulànhữngngườibịápbức,nungnấu

thùsâuvớigiặcnước.Cứunướcvàgiànhlạitựdochonhândân,đólàýchícủachúngtakhitheovềvớiTrưngnữchủ,vợgóacủaĐặngcôngThiSách.

***Trốngtrậnnổnhưsấmnhưsét,trốngtrậnngàyđêmrungtrờiđộngđất,gầmlênnhưtiếng

núiđổ,rềnvangđikhắpnơi.ThànhLuyLâunàytiếngtrốngvangđixamãitớinhữngrừngđạingànvàlàmnổisóngbểcả,nơimặttrờiẩnnáu.Tùvàrúclêntronghangsâu,nhưgầmbãocuốnđổtấtcảtrênđườngđi,inhỏiđêmngày.Ngườiđôngnhưkiến,nhiềunhưong,kiếmvàgiáosansátnhưlaulấplánhloánglên,khiên

đồngsángxoaytrònlàmcátbụibốclênmùmịt.Mũitênlòesángbayvunvútdàyđặcnhưđànchâuchấuvànhữngconchiếnmãchồmlênhívang,bờmtungtrướcgió!Mộtvạnchiếnsĩcùngvớihàngtrămtướnganhhùng,traicógáicó,giàcótrẻcó,đánhtan

tácquântháithúTôĐịnh,TôĐịnhluivềcốthủởtrongthành,sauhàngràochông,saubứctườngthànhcaovútchơmchởmgiáovànỏ.Têntừtrênbắnxuống,têntừdướibắnlên.Đátừmặtthànhđổxuốngầmầm.ThànhLuyLâu

quâncònđông,lươngthựccònnhiều,váchcaohàosâu,TôĐịnhcốgiữchờquânviệntừphươngBắcxuốngvàtừcáctrấnmạnbểtiếnvề.VâyđánhmườilămngàyròngrãmàđoànquânViệtvẫnkhôngphánổithành,khônghạnổi

LuyLâu!Trưngnữsoáihạlệnhchiacáctướnggiỏiđiđánhphácáchuyệnthànhmạnhcủagiặcđểlàm

tannguồnquânviện,LêChânquétgiặcởcáctrấnmiềnĐông,QuỳnhHoa,QuếHoacầmquântuầntiễu.Mộtsốtướngkhácđivềcácđịaphươngmộthêmquân,lấythêmlươngđểvâypháLuyLâuchobằngđược.Trốngtrậnvẫnnổiầmầm.Tùvàrúcđêmngày.CácchiếnsĩViệthăngháixônglên,dùng

thangtre,thangmâytìmlốivàothành.ThànhLuyLâucaobằngtầmcâytre,dàybằngtầmcâynứa,đáxếpnhưáogiáp.Hàngnghìn

quânđứngtrênthànhđổcátvàđá,némlửa,bắntên,phónglaoxuốngdưới.Trưngnữchủhạlệnhngừngpháthànhtrongbangàyvàhọpvớicáctướngbànmưukế.

***…Bểlặngsôngyên,đấtcũthuvềmộtmối,nonsônghếtbónggiặcthù,ĐàoKỳđượcphong

trấnthủhuyệnĐôngNgàn,vàPhươngDungphongtướccôngchúa,cùngchồngchămlomọiviệctrongquậnhạt.HuyệnthànhđượcxâydựngngaynơithànhcũCổLoacủaAnDươngVươngxưa,trênmảnhđấtgọilàlàngỐc.ChínhquyềnđôhộHánchỉđặtởđâymộtđồnquân.VợchồngĐàoKỳvềsửalạithànhquách,lậpdinhsở,mởđườnglàmcầu.Loathànhlạitrởthànhmộtnơiđôhộiđôngvui.Ngàyquathángtới,banămliềnđượcmùa,dânno,làngvui,nhữngthônxómmớimọclên,dânhuyệnĐôngNgànđềucangợivợchồngquantrấnthủlàhiềntừvàchămsóctớidân.BấygiờgiặcHánlàMãViệnlạikéosanguyhiếpvùngbiêngiới.BiếtMãViệnlàmộtdanh

tướngcủatriềuHán,TrưngvươngcholệnhgọihaivợchồngPhươngDung,ĐàoKỳvềtriều,truyềnrằng:“Biêngiớiphảicótướngtàilênchặngiặc.NaytagiaocácngươiđemquânbảnbộlêntớitrấnLạngSơnlấyquântrấncùngnhaurasứcchốnggiặc”.HaivợchồngPhươngDung,ĐàoKỳhăngháilĩnhmệnhrađi.Haitướngđánhvớigiặcbảytrậntrongbangày,giặcphảibỏđườngLạngSơnmàchialàm

nhiềuđạomớitiếnđượcvàosâutrongnộiđịa.GiặchợpquânởvùngBắcsôngĐuống,chínhlàvùngtrấnthủcủaĐàoKỳ.VợchồngĐàoKỳ,PhươngDungnónglòngđượctrởvềđánhgiặcngaytrênđấtquêhương.Trưngvươngkhôngcholệnhgọivề.Haivợchồngđànhnắmquânchờđểchặnđánhgiặckhichúngbịquétphảirútchạyvềbiêngiới.QuảnhiêngiặcvấpphảisứckhángchiếnquyếtliệtcủaquândânViệtđãphảirútvềphương

Bắc.Haitướngchặnđánh.Giặccắmđầu,quẳnggiápmàchạy.TrưngvươngcholệnhhaitướngvẫnđónglạiởLạngSơn.Lầnthứhai,giặctrànsang.Trưngvươngthua,lệnhchoPhươngDung,ĐàoKỳvềmởmặt

trậnBắcsôngĐuốngđểgỡthếnguy.Haivợchồngđemquânvềcứu.VừalúcđóđangbịkhốnởvùngLãngBạc.TrưngvươngrútvềCấmKhê.NhiềutrậnđánhlớndiễnraởvùngBắcsôngĐuống.Cólần,PhươngDung,ĐàoKỳcùngquângiặcđụngnhau.Giặcdàntrậnkhiêuchiến.PhươngDung,ĐàoKỳcưỡingựasóngnhauđứngtrênđồicaonhìnthếtrậngiặcđóngquânkéodàitừđồinọtớilũngkia,giáodựngtuatủa,cờxírợptrờitrôngchẳngkhácmộtconrắnhoađangtrườnmình,màkhôngbiếtchủtướnggiặcđóngởchỗnào.Haingườinhìnngắmmộthồirồimàbảonhaucứgiữatrậnmàđánh,bènruổingựaxuốngđồi,quânbốctheosaumúagiáokhuađao.ChẳngngờquântavừaxônhauvàogiữatrậnthìtừhaiđầutrậngiặccuộnlạivâychặthaitướngViệtvàogiữa.Giặcdồnđếnlớplớpđandàynhưđóahoacúclớn,tiếngchiêng,trống,tiếnglathétvangtrời.QuâncủaĐàoKỳ,PhươngDungbịchiaratừngmảnh,khôngcònsứcmạnhnữa.Haitướngbiếtmìnhlầmlỡ,cốsứcmởđườngmáutìmlốira,vợmộtnơi,chồngmộtngảđềuđãbịthươngnặng.ĐàoKỳbịtướnggiặckhuađaochémngangsườn,máuphọtraướthếtcảáogiáp.Đàotướng

quâncắtmảnhđaiáobuộcvếtthươngrồiphóngngựarakhỏitrận.Lúcấyquântantướnglạc,tướngquânmộtmìnhmộtngựaphóngđi,chạytớimộtgốcđalớn,bèngòngựalại.Dướigốcđacómộtbàlãođangquétlá.Đàotướngquâncấttiếngchàohỏi:“Bàcụquétlálàmgìđó?”.Bàgiàđáp:“Lãoquétlávềnấunước”.Đàotướngquânlạihỏi:“Đâylànơinào”.Bàcụđáp:“Đàotướngquân,đâychỉcáchbadặmlàtớidinhcơtướngquânởtrongthànhnộikia,tướngquânquênrồisao”.Đàotướngquânxuốngngựa,lúcấybàlãomớibiếtĐàoKỳbịthươngnặng,sợhãihỏi:“Tướngquânơi,thếraquântathuatorồisao?Cònnữchủtướngđâu,thấtlạcphươngnào?”.NóirồibànắmlấytayĐàoKỳ,ứanướcmắtkhóc.ĐàoKỳngửamặtlêntrờikêutomộttiếng.Lárụngràorào,gióàoàothổi,mộtđànquạtừ

đâutớiliệngthànhvòng,ĐàoKỳngãxuống,mũiđaocắmphậpxuốngđất.BàlãophụccạnhĐàoTướngquânmàkhóc.PhươngDungpháđượcvòngvâycùngvàibộtướngphóngngựatìmvềLoathành.Chợtthấyxaxacóbầyquạlượnđentrời,tiếngquạkêudữtợn,PhươngDunghồihộptronglòng,phóngngựachạythẳngtớinơi.Thấyxácchồngnằmtrênđất,đaocắmbênmình,nàngbènnhàoxuốngômlấychồng,ngấtđi.Bàlãovàcáctướnggọihồilâu,nàngtỉnh

dậy,liềnnânglưỡiđaocủachồngtrêntaythanrằng:“Quântatantáchếtrồi,chúamất,chồngcũngmất,tacònsốngsaođượcnữa!”.CáctướngchưakịpcanthìPhươngDungđãgụcxuống,máuđỏđaobáu.Mọingườiđàođấtđắpmộchođôivợchồnganhhùngngaydướigốcđa.HaingôimộcủađôivợchồngPhươngDung,ĐàoKỳnằmsóngbênnhau,dướibóngrợpmátcủacâyđacổthụ.HômđólàngàymườisáuthángtámnămQuíMão(20).

TRẦNNANGTRƯỞNGLĨNHTRUNGQUÂN

TrangTuầnLiệtcónàngcongáixinhđẹpnổitiếng,mọingườiđềunói:“đẹpnhưẢNang”đểcangợisắcđẹpcủanàng.TócẢNangdàivàóngnhưtơ,đennhưmun,buôngthànhbímsaulưngnhưtấtcảcáccôgáichưachồngkháctrongvùng.DaẢNanghồngvàmátnhưcánhhoasenthắm,môiNangtươiđỏ,mắtNangláyđen.ẢNangđứngtrongvườndâu,ngóntaybúpmăngthoănthoắtbứtlá,giọnghátmềmmạicấtlênhòatiếnggiórìràolúcbổnglúctrầmnhưcánhénmùaxuânlướtbaytrênbầutrờilồnglộng.Ngườilàmvườncũngphảidừngtaycuốc,ngườiđánhcátrênsôngngơngẩnbuôngchài,contraichốngcàyđểtrongchốclátlắngnghegiọnghátẢNang.ẢNangxinhđẹpchínhlàcongáiôngTrầnHậu,mộtvịhươngtrưởng.Haiôngbàđềuhiền

lànhphúchậu,chămchỉcăncơ.Nhàchỉcóbangườinhưngkhôngquạnh.TraigáitronglàngthườngđếnchơivớiẢNang.CáccụgiàcũngđếnăntrầuuốngnướccùnghaivợchồngTrầnHậunênlúcnàonhàcửacũngđông,vuiấmcúng.NămTrầnNangmườisáutuổi,cóhàotrưởngĐinhCôngDũngđếnhỏilàmvợ.ĐinhCông

Dũngtuổiđãbốnmươi,mắtnhưmắtdiềuhâu,mặtdơi,mồmchuột,nhàgiàubậcnhấttrongbamươisáutrangbênsôngMêLinh.HọĐinhnuôithủhạtrênmộttrămtênđầutrâumặtngựa.Bọnnàylúcnàocũngtayđaotaygậyhunghăngđicáclàngthulúa,thunợ,hãmhiếpdânlành,cókhibắtcongáicósắcvềchochủ,cókhibôimặtbậtđuốccướpphátrangtrạicáchàomụckìnhđịchvớihọĐinh.BọnquancaitrịnhàHánqualạivùngnàyđềurẽvàotrangtrạiĐinhCôngDũngnghỉngơi,chèchén.ĐinhCôngDũngđãcómườivợnhưngmêsắcđẹpnàngTrầnNangvàcậyquyềnthế,ymượn

ngườimốiđếnhỏixincướinàng.MốinóivớiôngbàTrầnHậurằngnếuhọĐinhcướiđượcTrầnNangsẽtônnànglàmchínhthất,giaochocaiquảncảdinhcơ,điềnsảnvàsẽhếtlòngphụngdưỡnghaiôngbà.ChamẹẢNanglựalờichốikhéo,nóilàcongáimìnhcònthơdạivàlạinhànghèokhôngdám

sánhvớinhàhọĐinh.Vàingàysau,họĐinhthânđemtrâurượu,trầucauđếnhỏi.ChamẹTrầnNangchocongáira

tiếp.TrầnNangcựtuyệtthẳnglờicầuhôn.ĐinhCôngDũngnuốtgiậnravề.QuámênhansắcTrầnNang,ĐinhCôngDũngkhôngthểbỏquanênlạisangnhàTrầnNang

hếtcầukhẩnlạidọanạt.TrầnNangvẫnmộtmựcchốitừ.ĐinhCôngDũngbướcrakhỏinhàTrầnNangtuốtkiếmchémvàocộtcổngđedọasẽcódịprửahờn.MọingườiđềulosợchoôngbàTrầnHậu.CôgáiTrầnNangthưavớichamẹ:“Xinchamẹchớquálonghĩ,consẽcùngvớicáctrángđinhnghiêmphòngthônxóm,vàlạiconcũngbiếtđôibađườngđaomũikiếm,hásợgìhọĐinh!”TrầnNanglạinóivớicácbạntrai,bạngái:“ĐinhCôngDũngngangtàngbạongược,mưu

cướptôi,nósẽphátrangToànLiệt.Chúngtahãycùngnhautuầnphòngnghiêmngặt,sẵnsàngđánhlạibọnhungthầnácquỷấy”.Contrai,congáicùngnói:“KhôngkhinàochúngtôiđểchotênĐinhCôngDũngcướpđượcẢNangxinhđẹp”.Cáccụgiàcùngnói:“KhôngkhinàotrangToànLiệttalạichịumấtẢNangxinhđẹp”.ThờibấygiờtạibộThượngHồng(thuộcHảiHưng)cóbộchủHùngTrọnglàngườikhoan

hòanhânhậu,trọngnghĩakhinhtài,đượcnhândânmếnphục,làmbạnvớibàVũĐường.QuêcủaHùngTrọngởlàngTháiLai,bộVũTuyên,gầnlàngToànLiệtlàquêẢNang.HùngTrọngvàTrầnHậulàchỗbạnthân,mỗikhivềthămquêHùngTrọngvàVũĐườngkhôngquênsangchơithămôngbàTrầnHậu.HaiôngbàHùngTrọngvàVũĐườngcũnggặpcảnhhiếmmuộn,tuổiđãcaomớisinhđượcmộttrai,đặttêncholàHùngBảo.

NămHùngBảomườichíntuổi,chamất,HùngBảođượcthếtậpcầmquyềnthaycha.Tuycòntrẻtuổinhưngđượcmẹbảoban,đượccácngườithâncậnvàquanchứcdướiquyềntinyêuhếtlònggiúpđỡ.HùngBảodầnthôngthạocôngviệc,xétđoánsángsuốt,lạinhânhậuvàquíngười,gặpcáccụgiàthìchàohỏi,gặpngườitàntậtthìnângđỡ.Dânchúngtrongbộhạtđềucangợi.Nămhaimươihaituổi,HùngBảocùngmẹvềthămquêquánởtrangTháiLại.VềtớiquêhômtrướcthìhômsauhaimẹconHùngBảosangthămôngbàTrầnHậu.NămấyẢNangcũngvàotuổimườibảyđangthìcongáitươiđẹp.ÔngbàTrầnHậucũngcùngcongáisangchơitrangTháiLai,ởchơitừsángđếnchiều.TừlúcHùngBảogặpTrầnNangtựthấykhôngxaNangđượcnữa,cònTrầnNangcũngthầmmếnHùngBảolễđộkhiêmcung,khôingôđẹpđẽ.Tronglúcmờitrầu,TrầnNangbọctrầuvàokhănthêutraochoHùngBảo,HùngBảogiữlấykhănkhôngtrảlạimàTrầnNangcũngkhôngđòi.HùngBảođượcbiếttruyệnTrầnNangcựhônĐinhCôngDũngcàngquýtrọngnàng,mớithưavớimẹchođượchỏiTrầnNanglàmvợ.ÔngbàTrầnHậuvuivẻnhậnlờimàTrầnNangcũngưngthuận.Mùaxuân,thánggiênglàmlễcưới.TrongbuổilễđóndâutạiToànLiệt,đanglúchaihọcỗbànhátxướng,kháchkhứaravàotấpnập,chợtĐinhCôngDũngđemlâulađếnđểpháđámcướivàbắtcôdâu.ĐinhCôngDũngcưỡingựacầmđao,hòhétHùngBảomaumaucúiđầuđemnộpTrầnNangthìđượcthamạng.Bọnlâulađitheocũnghoachânmúataykêuthétầmĩ.HùngBảoliềncầmđaolênngựacùngvàiquânthủtúcrakhỏitrại,vừanhìnthấyĐinhCôngDũngliềnmúađaoxôngtớiđánhluôn.ĐinhCôngDũnggiậtmìnhvộiluingựalạiquátthủhạtiếpcứu.TrầnNangsợHùngBảobịnguycũnglênngựacầmkiếmrađánhvớiĐinhCôngDũng.CáctrángđinhToànLiệtgọinhaumanggiáomáctiếnracácngả.TrầnNangđanggiaochiếnvớihọĐinhthìHùngBảoquấtngựalaotớithéttomộttiếng,lưỡi

đaovừađưalên,đầuhọĐinhđãrụng.Bọnlâulatantácchạydài.Sautrậnđánhthắng,đámcướilạicàngvuihơntrước.Ngàymồngmộtthángtư,mùahạ,vợchồngHùngBảo,TrầnNangcùngnhauxuôivềThượngHồng.DưđảnghọĐinhtụhọptheotheoquânHánnhũngnhiễunhândân.ChúngthừacơTrần

NangđãtheoHùngBảovềxuôi,biếtlàtrangToànLiệtkhôngcònngườitrídũngcầmđầumớikéonhauđếnđánhphátanhoang,giếtchếtchanàngTrầnNang.TrầnNangởThượngHồngnhậnđượctindữ,cấptốcđemgiađìnhvềToànLiệtthìsựđãrồi,

chỉcònbiếtthankhóckêutrời,rồiđemthihàichachôncấtởTháiLai.NàngởluônlạiđótrôngnomphầnmộphòngmọisựlăngnhụccủadưđảnghọĐinhvàphụngdưỡngmẹgià.HùngBảonhândịpnàycũngmuốntrởvềquêquánmưusựlâudài.Chàngvẫnnungnấu

tronglòngnhiềunỗibấtbìnhtrướcnhữngsựlấnlướtcủabọnquânHán.Chàngđãđôibalầnchốnglạinhữnglệnhbạongượccủakẻthốngtrịdịtộc.Hùngcôngnóivớicácngườithântínrằng:“Làmkẻtrượngphumàkhônggỡđượcnạnnước,cứuđượcsinhdânkhỏicảnhcơcực,khỏikiếpngựatrâu,lạicònvìchútdanhlợimàcònglưngcúiđầuchịusựsaikhiếncủakẻngoạitộc,hỏicònđángsốngởđờinàynữakhông?”.CóbộtướngngườicùngquêlàLêĐứcHoàngnóirằng:“Tavềquêchăng?Ởđócóthểtínhchuyệnlâudàiđược”.HùngBảobènbỏquan,vềbảnhương.Mộtbuổi,nàngTrầnNangnóivớiHùngBảo:“Thùchacanhcánhbênlòng,thiếplẽnàongồi

yênđược.Xinchànggiúpđỡchothiếprửamốithùnày”.HùngBảokhenrằng:“Nàngtuylàgáimàcóchíkhícủakẻanhhùng”,lạinói:“NàngchỉnghĩđếndưđảngĐinhCôngDũnghaysao?Còntalạimuốntuốtthanhkiếmbáu,quétsạchgiặcHán,rửahờnchocảtrămhọ,nàngnghĩthếnào?”.TrầnNangmừngmàrằng:“Naycảnướcđềutrongcảnhđauthươngsầuoán,dânchúngGiaoChỉnhưđàntrâugầycònglưngkéocàynuôibọnthốngtrịnướcngoài,đổmồhôi,sôimáuchochúngphèphỡnlàmgiàu.Cácquantađềungậmhờnnuốtgiậnmànhìnsinhdântrongcảnhlầmthan.Thiếpnghehàokiệtcácnơicũngđãnhiềungườiđứngdậyrồi!TừkhiĐặngcôngThiSáchbịbêuđầuởcổngthànhLuyLâuthìđấtGiaoChỉtađãthấmmáuanhhùngmàchuyểnđộng.Nếuchàngtuốtgươmchínhnghĩatrừkẻbạotàn,thiếpxintheochànglàmmộtviêntìtướngsốngchếtcùngchủsoái”.HùngBảovuilòng,lạihỏi:“Nếuchúngtamuốntuốtgươmvùngdậy,nàngcókếsáchgìhaythửnóitanghe”.TrầnNangnóivớichồng:“NayToànLiệtđãbịdưđảnghọĐinhpháphách,chợToànLiệttrênbến,dướithuyềnlànơiđông

vui,tứxứvềđổicháccũngbịmấtrồi.Theothiếptrướchếttahãychongườiđibamươisáutrangbáochobiếttasẽmởlạichợ,rồimởhộibảyngày.Đóchínhlàdịptìmngườivũdũngđấy”.HùngBảokhenlàkếhay.Haivợchồngcùngnhaubànbạcthậtlàtâmđầuýhợp.Mấyngàysau,vợchồngHùngBảo,TrầnNangđemchuyệnmởchợbànvớicáccụ,cáccụđềuvuivẻhưởngứng,liềnchongườimangtrầucaubáochocáclàngchạtrongvùngbiếtsẽmởhộidựnglạichợToànLiệt,vàhộimởbảyngàybắtđầutừngàyrằmthángchín.Tớingàymởhội,dânchúngcáclàngnônứckéovềToànLiệt.Thuyềnđỗđầybến,traigáichennhau,nơinàyđánhđu,nơikiađấuvật,cóchỗchạycướpcờ,cónơiđứngkéoco.Ngàythìvuichơi,tốithìhátđúm.Cứtrờivừabảnglảngbóngđêmvề,ngôisaohômhiệnralonglanhtrênbầutrờithutrongsánglàcontrai,congáilạitìmđếnvớinhau,hátsuốttớisáng.LàngTháiLaicócôgáimộtbuổisángchạybalầnchạythiđềuchiếmđượccờđỏ.Mọingười

reomừng.TrầnNangđíchthântraothưởng,ngườicongáichưakịpnhận,chợtcótiếngnóito:“Chớlấygiảivội,hãythửsứcvớitaxemthếnào!”.Mọingườingoảnhnhìnthìlàmộtchàngnướcdanhưsành,mìnhbeođùidế,đóngkhốbỏdải,chítkhănđầurìu,đanggiươngmắtnhìncôgái.TrầnNangchohaingườichạysongvớinhau,bốnchâncùngphóngnhưsaobănggióthổi,vụtchốcđếnbênngọncờđỏ,haicánhtayvươnra,mộtcánhtaynâuthẫmgânguốc,mộtcánhtaytrắngnõnnànhưngósen,cùnggiằngngọncờ.TrầnNangcanrarồichohaingườichạylạilầnnữa.Lầnnàycôgáibịthuamộtbướcchân,chịunhổngọncờxanhđemvề.TrầnNangtraothưởngchocảhaingườirồinóivớingườicontrairằng:“ẢLúasứckhôngthuangươiđâu,chỉlàvìđãchạyluônbabốnlượtrồi.Lầnthứtưảthivớingươimớilầnđầuchạymànàngđãgiằnglácờđỏ,thếchẳngphảilàtàigiỏiđósao?”.NgườicontraichịulờinóicủaTrầnNanglàphải.TrầnNanghỏihọtên,quêquánrồichomờitấtcảcácngườiđãgiậtđượccờđỏ,cờxanhtrongcáclầnthichạyđếngặpHùngBảo.Saubảyngàyhội,HùngBảo–TrầnNangbiếtđượctrênbamươingườiđềulàgáitàitraigiỏi,

bấygiờmớichongườitìmgặptậnlàng,đếnthămtậnnhà,kếtgiaovớihọ.TrongsốnhữngngườiđượcHùngBảođểýcómộtngườituổivừabamươitênlàTrươngHoànhgiữgiảivậtkhôngaiđịchnổi.HùngBảotiếpđãiâncần,sauTrươngHoànhxinởlạilàmthủhạcủaHùngBảo.Từđó,vợchồngHùngBảochiêumộdânxiêutáncácnơivề,nóilàđểmởmangtrạiấp,kỳ

thựclànuôibinh,tíchtrữlươngthực.TrầnNangcũnghọpcáccôgáikhỏemạnh,nhanhnhẹnlậpmộtđộinữbinh.Mộtnămsau,vợchồngHùngBảođãhọpđượcvàitrămngười,trongđócóbốnmươihaingườiởTháiLai,ToànLiệtlàquânthủtúccắpgiáođeogươmtheobênchủtướng.TiếngtămHùngBảo–TrầnNangtừđấybắtđầunổilên,ngườicácnơitheovềcàngngàycàngthêmđông.

***TrưngTrắcnghebiếtHùngBảo–TrầnNangcũngmangtheothùsâucùngTôĐịnh,lạicótài

thaolược,cóchíxoaychuyểnthờithế,mớicửTrưngNhịđemhịchđếnvời.HùngcôngvàTrầnphunhânđượctiếphịch,vuimừngchỉnhđốnquânmã.HùngBảochọntuyểnhaitrămbamươidũngsĩđặtlàmquânnộithịđềulàngườitraibảnquán,giaochoLêĐứcHoàngquảnlĩnh.CửTrươngHoànhvàTrầnMãng(làngườichạyđuacùngnàngLúa)làmtướng,chiatámtrămnghĩabinhlàmbốnđội,cònđộinữbinhlàquânriêngcủaTrầnNang,khôngthuộcquyềnHùngBảo.Ngàymườimộtthángtám,vợchồngHùngBảomởtiệckhaoquân,ngàymườibathángtámcấtquânlênđường,TrầnNangđôimắtlonglanh,miệngcườihớnhở,cưỡingựahồng,mangkiếmbáu,áotrắngyếmđào,thắtdảixanhthêuchiménđùamây,cổđeovòngbạc,tayđeovòngngọc,haimươitưcôgáixinhtươikhỏemạnhcưỡingựacầmgiáođitrước,theosaucóhaitrămnămmươimốtnữtốthùngdũngoaiphong.Trốnggióngnhịpnhàng,cờbayphấpphới,đạonữquântừtừtiếntheoquâncủaHùngBảovềhộivớiTrưngnữchủ.TạithànhBạchHạc,quâncácđạokéovề,khaoquânlớn.TrưngnữchủtếcácvuaHùngởnúi

ThứurồihọpbinhởbãiTrườngSa,phongHùngBảolàmtướngquântrưởnglĩnhquâncơ,phótướngtiềnquântheoBátNạnđạitướngquânđốclĩnhtiềnđạo,cònTrầnNangđượccửlàmtrưởnglĩnhtrungquânnữtốt.TrưngnữchủlạisaiTrầnNangđichiêudụnghĩaquântrong

mườilămngàyvềbáimệnh.TrầnNangvânglệnhchiêudụđượcvàitrămngườichialàmhaiđội.Sauđó,nghĩaquânđạihộiởHátMôn.TrưngnữchủraquântiếnđánhLuyLâu,TôĐịnhbỏthànhmàchạy.Nghĩaquântớiđâu,giặc

tantớiđó.Chưađầymộtnăm,TrưngnữchủđãthuhồisáumươilămthànhcõiLĩnhNam,đóngđôởMêLinh,dựngnềnđộclập,xưnglàTrưngnữvương.HùngBảođượcphongThiênBảoHộquốccông,TrầnNangđượcphonglàHoàngcôngchúa.Từđó,trămhọđượcyênổnlàmăn,hưởngcảnhtháibình,cùngnhaudựngxâyđấtnước.NgườiđờisaucóthơcangợiTrưngnữvươngnhưsau:“NhấttrậnphátanTôgiặctướng,Ứcniênhươnghỏanữvươngdanh.Anhhùnghàokiệtgiaiquyphục,Thếthượngđồngxưngthửnữanh”.(Tạmdịchnghĩa:MộttrậnđánhtantướnggiặchọTô,Danhtiếngnữvươngmãimãingànđờithờphụng.Anhhùnghàokiệtđềukínhphụcmàtheovề,Ngườiđờimộtlờitônxưngnữvươnglàbậcquầnthoaanhkiệt).TrưngvươngchoHùngBảolấytrangTháiLailàmthựcấpvàTrầnNanglấytrangToànLiệt

làmthựcấp,khisốnglànơinghỉngơi,khichếtlànơithờtự.HùngBảo,TrầnNangvềtrangxâydựngcungsở,giaochoLêĐứcHoànglậpmộttrạiởbênsông,giaochovợchồngTrầnMãng-ẢLúalậphaitrạihaibênbảovệchonơiquánsở.TừđóvợchồngHùngcôngbàncáchlàmănvớidântrang,ngườicàyruộngngườinuôitằm,dânchúngđượcancưlạcnghiệp.

***TrongcuộckhángchiếnchốngquânxâmlượcdoMãViệncầmđầu,Hùngbảođượccửvề

đuổigiặcởThượngHồng,cònTrầnNangcũngvềHảiDươngxứcựgiặc.Ngàymồngmộtthángmười,HùngBáocửtướngđiểmquânrồimởtiệckhaothưởngtướng

sĩ,phụlãovàdântrang.Đanglúctiệcvui,HùngBảonóivớicácphụlãorằng:“Tavớidântrangtìnhsâunghĩanặngnhưcávớinước,dântrangvớitamộtdạthủychung,nayphảichiatay,aichẳngthươngnhớ.Nhưngnướcnhàđanglúcnghiêngngửa,giặcngoàiđãkéovàođánhphácácnơi,talàngườitướngkhôngthểngồinhìn.Nayvânglệnhquânvươngcầmquânđuổigiặc,tacoicáichếtnhẹnhưlônghồng,coinợnướcnặngnhưnúiThái.Cáccungsởcủavợchồngtaxingiaolạichophụlãovàdântranggiữgìntrôngnom.Nếusaunàyvợchồngtakhôngtrởvềnữathìlấyđólàmnơiphụngtựlâudài”.Cáccụđềuvânglời.Từngàyấy,HùngBảovàTrầnNangmỗingườicầmquânmộtnơi,cùngmộtlòngtậntrung

báođềnnợnước.Cầmcựvớigiặcđượcbatháng.Mùađông,TrầnNangbịgiặcdùngkỵbinhđánhúp.Lúcấylàtrốngcanhtư.Lửacháyđỏmộtgóctrời,giặchòhétđiêncuồngxôngvàophátrạiTrầnNang.Trạilớnbịlửabắnbốccháyngùnngụt.ẢLúacướpgiáo,cướpkhiêngiặcmàcheđỡchoTrầnNang.Nàngnói:“Taquânthiếulươngít,cầmcựvớigiặcbathángrồikhôngcóviệnbinh.Nghetincácnơiquântađềubịthua.Lòngtrờikhôngtựatanữahaysao?”.Lúavừađỡđaogạttêncủagiặc,vừakhuyênnhủTrầnNang,haingườimởđượcmộtđườngmáuchạykhỏivòngvây,ngoảnhlạiquânkhôngcònmộtainữa.Dừngngựanghỉlại,Nangnói:“Chỉcònhaichúngtathôi!Talàmtướngmàđểquânthua,trạimất,cònmặtmũinàogặpnhàvuanữa”.Lúcấygiặctìmđượctớichỗhaingười.TrầnNangnóivớiảLúa:“EmhãycùngtagiếtquânchémtướngchochúngbiếtđànbàGiaoChỉlànhưthếnào,dùtacóchếtchăngnữacũngphảilàmchogiặckhiếpsợ!”.Nóidứtlời,phingựaxôngra.Nangđánhmộtphía,Lúađánhmộtphía,dữtợn,mạnhmẽnhưmãnhhổ,thấygiặcđổngổnngang,tướnggiặcxácnằmdưới

vóngựa.Giặcchạytanđi.NangvàLúachốngđaonghỉ,máuướtđẫmmình.Lúcấy,phươngĐôngmâyđãửnghồng.Giặclạiồạtkéođến.Trờisángrõ,chỉcóhaingườicongáiáothẫmđỏmáu.Chúnglạihò

nhauvâyđánh.NgựacủaẢNangđãnằmxuốngkhôngdậyđượcnữa.NangvàLúađềuđiđất,đấulưngvàonhaumàđánh.Lúa,tócxổtungtrênlưng,áoquầnđềurách,tayphảicầmđaođãbịchémxệxuống,còntay

tráimúakhiêncheđỡchoNang.Giặckhiếpsợ,rãcảramànhìn,khônghiểutrướcmắtlàthầnhayngười.Mộtviêntướnggiặcnói:“TatheoMãtướngquânđánhhàngtrămtrậnchưahềgặptướngnàovũdũngnhưhaingườicongáiGiaoChỉnày,dùPhànKhoáivàBạchKhởicógiángsinhcũngkhônghơnđược!”,bèngọihainàngbảođầuhàngsẽđượctrọngđãi.TaytráiLúanhấcthanhđaocắmbênchânphóngthẳngtới,viêntướnggiặclậptứcngãnhào

xuốngngựa.Giặclạihétnhauxôngvào.Chợtsấmsétnổilênvangđồng,mưađổnhưtrút,NangvàLúacùngtuẫntiết.Giặcrúthết.Bangàysau,HùngBảovàTrươngHoànhcũngđềuhysinhtạitrận.TrầnMãngvàLêĐức

HoàngcướpđượcxáchaingườiđemvềchôncấttạiToànLiệtrồirútquânvềTháiNguyêntiếptụcchốngvớiMãViện(21).

NÀNGQUỐCTRUNGDŨNGĐẠITƯỚNGQUÂN

TrênnúiThiênThaicómộtngôichùanhỏ.DântrangĐôngCửudànhchochùabasàoruộngvàvàithướcvườnđểnhàchùanhangđăngcúngPhật,cầuPhậtphùhộcholàngdânkhangvậtthịnh,thóclúadồidào.Cácsưnữcùngvớicácvãiháidâucấygặt,cònviệccàybừanặngnhọcđãcólàngloliệu.TuylàchùanhỏnhưngThiênThaitựlạinổitiếngtrongchâuquận.Hàngnăm,cứvàongày

rằmthánggiêngvàmồngtámthángtư,cácvãivàcáccôgáiởcáclàngtronghuyệnGiaBìnhlạinônứcđếnchùavãncảnhvàlễPhật,thànhrachùakhôngmởhộimàhóaracóhội.ContrailàngtuykhônglễPhậtnhưngcũngrủnhauquầnáomớiđichơixuân,hátvívớicáccôgáitừcáclàngxađến.ChùaThiênThainổitiếngkhôngphảivìcómộtkiếntrúclớnlaotuyệtmỹmàvìtừxưatới

nayởđóchỉtoànsưnữtrụtrì,nhiềunicôtrẻtuổixinhđẹpmàchùavẫnkhôngcóđiềutiếnggì.Cácbậcsưcảthìđờinàocũngvậy,đềunổitiếnglàđạocaođứctrọng.Khicácngàitịchđềuđượchỏathiêuvàxálỵđượcđựngvàobìnhđồng,đặtvàođảotháp.NgôichùanhỏcònnổitiếngvìThiênThailànúihoađảo.Nhữngcâybíchđàomỗimùaxuân

nởrộ,tòanúinhìnxanhưmộtđảođàorựcthắmlộnglẫynắngxuân.Hộichùadướibónghoađào,giàtrẻchenvai,tiếngháttìnhtứxenlẫntiếngnammô,batrămbựcđátừchânnúilêntớicổngtamquanrắckínhoađào.ChùaThiênThaicósưnữhọĐào.SưnữhọĐàođượcsưthầyđặttêncholàTuyếtTĩnh.Nicô

TuyếtTĩnhmặtnhưhoabầu,cổnhưcuốnghuệ,khoanthai,yểuđiệu,đôimàyvòngcungxanhnhưsắcnúixuân.Mộtbuổisớmxuân,trênnúiThiênThaimơnmởnhoađàothơmmát,haisưnữmởtam

quanđểquéthoađạirơitrắngsânchùa,quéthoađàorơithắmcửachùa.Bỗngnghetiếngtrẻkhócoaoa.Cácsưnữvộiquayvàothưavớisưthầy.Sưthầykhoanthaicùngcácsưnữbướcrangoàitamquan.Trướcmắtnhàchùa,mộtembésơsinhcuộntrongbọcvảinằmdướigốcđàovàmộtcànhđàocònnụđặtngangmìnhembé.SưthầyniệmPhậtrồibảocácsưnữbồnghàinhivàochùa,lúcđómọingườimớibiếthàinhi

làmộtembégái.Embégáiđượcnhàchùagiaochomộtbàvãiđemvềgiađìnhnuôi.Tớinămembélênnăm,nhàchùalạiđónvềđểemnươngnhờbóngPhật.EmbénhỏđóngàynaychínhlàsưnữhọĐào.SưnữhọĐàonổitiếngvìsắcđẹp,điềuđólạilàmchosưthầykhôngvuilòng.Nhưngaicũng

phảimếnsưnữhọĐàovìtínhtìnhĐàothùymị,aicũngphảikínhtrọngsưnữvìtưthếđoantrang.Miệngnàngtươinhưhoamàlạiítcười,mắttrongnhưnướcgiếngmàlúcnàocũngnhìnthẳng.ChỉcómộtlầnsưnữhọĐàobịsưthầyquởvìngắtmộtcànhđàocònngồnngộnhoamãnkhaiphôhếtsắcđẹp,đemvềbuồngriêngmàcắmchơi.Sưthầythanrằng:“Duyênnợphùsinhchưadứtchăng?Sắcsắckhôngkhông,saoconkhôngbiếtđiềuđó.Lòngconhamvẻđẹplộnglẫycủavậtsắptàn,talochoconkhóthoáttrầnaitụclụy.TađặttênchoconlàTuyếtTĩnh,conkhônghiểuýtasao?”.Từđó,nicôTuyếtTĩnhcàngnghiêmtrang,chỉquanhquẩnbênsưthầy,cầukinhtiếngkệ,khôngmấykhibướckhỏibatrămbậcđánúiThiênThai.Sưnữsinhrakhôngcóchacómẹ,khôngcóhọcótên,từthuởlọtlòng,nằmdướigốcđào,

hoađàophủbọcchonênsưthầyđặthọcholàĐào.Tínhsưthầynghiêmkhắcvàthườngnóingay.CònsưnữhọĐàonétmặtlúcnàocũngphảngphấtbuồnvàítcười,ítnói.Cómộtngàynọ,sưthầytruyềnbảoTuyếtTĩnhvàDiệuHươngđembảnkinhPhápHoađến

nhàmộttínchủởlàngbênnhờtìmhộthợkhắcmộcbản.Cảhaivânglờirađi.Trờihômấyoibức,TuyếtTĩnhbảoDiệuHươngnghỉởbênsôngcùngtắmnơimỏmđáchìaranhưconrùa

ngoikhỏimặtnước.DiệuHươngkhôngtắm,TuyếtTĩnhkhỏachânvẫytaynhưmộtcànhhoanhàinổiởnước.Chợtmâyđensậpđến,mưatrútàoào,mộttiếngsétnổnhưxétoangtrờiđất.Sóngsôngvỗmạnh.DiệuHươngngấtđi.TuyếtTĩnhcũngbànghoàng,cảngườibậpbềnhđờđẫn,mơmàngcảmđộng,nửatỉnhnửamê…Tạnhmưa,TuyếtTĩnhvàDiệuHươngrảobướcvềchùa,khôngainóivớiaimộtlời.Tốihôm

đó,DiệuHươngbạchvớisưthầymọiviệcđãxảyđếnvớihaingườiởbênsông.ChùanúiThiênThaitừấyvắngbóngsưnữhọĐào.Sauhaithángkểtừbuổichiềugiôngtốở

bênsông,TuyếtTĩnhxinsưthầychođượchoàntục.NàngtựthấykhôngcòncóthểnươngmìnhcửaPhậtvìnhữngnỗilocủamộtngườisắplàmmẹđãđếnvớinàng.Cấtmìnhrakhỏitamquan,TuyếtTĩnhlưuluyếnvàhổthẹn.Nàngthấylạlùngvìcảnhngộ

củamình.Sựbấtngờtaiácđãlàmđảolộncảcuộcđờinàng.NàngtựthấynhưcótộivớiPhậttổ,vớinhàchùa.NàngkhócướtđẫmmảnháonâuvàthiếtthaPhậttổthatộichonàng.Côgáixinhđẹpbấygiờđilangthangtrênđường,bụngmangdạchửavìnàngkhôngcógia

đình.CôgáihọĐàovaimangmộtbọcnhỏgóimấychiếcáođổithay,đilàngnàylàngkhác,đểtócrốibùvàbôilấmmặtđivìnàngsợmọingườinhậnramình,vànhấtlàsợsắcđẹpcủamìnhlạilàmchomìnhkhổ.…Mùaxuânđến,núiThiênThaiđỏthắmsắchoađào.Nhữngcánhđàomịnmàngrơirắcba

trămbậcđálênchùa.HộichùanămấykhôngcònaiđượcgặpsưnữhọĐào.CũngvàođúngngàyhộichùaThiênThai,tạitrangHạTốncómộtbàcụgiàtừsớmtinhmơ

đãlầnbướctớichùalàngchợthốthoảngquayvềgọilàngxómlánggiềng.Látsaudânlàngđãđếnvâyquanhcâyđàovạnthọtrướcmáitamquan:Hoađàorơithắmtrênthânthểmộtngườimẹtrẻxinhđẹpnằmthiêmthiếpbênmộttrẻsơsinh.

***Mườitámnămquanhanhchóng,đứatrẻsinhrabêngốcđàolàngHạTốnnayđãlàmộtcô

gáixinhtươi.Côgáiấykhoanthaiyểuđiệu,đôimàyvòngcungxanhnhưsắcnúixuân.TêncôlàQuốc.ThựcrathìtêncúngcơmcủacôlàNước.Mẹcôvàbàcondânlàngvẫngọicô

từtấmbélàcáiNước.Mẹcôngâmmìnhdướinướcmàđượccônênđặttênconnhưthế.Mẹbuồnkhôngmấykhicười.Nghĩđếncảnhéolecủamình,đêmđêmmẹthườngtràonướcmắtnhưnglòngmẹcũngvuimừngvìthấyconmỗingàymộtlớnkhôn.Bấygiờ,haimẹconởvớibàcụđãgặpmẹconnằmdướigốcđàotừbuổiđầutiênấy.Cónơinươngtựa,mẹlàmlụngnuôicon,trúthếtthươngyêuvàđặtcảhạnhphúccuộcđờivàođứaconđộcnhấtcủamình.Ngườilàngthườngkhuyênmẹlấychồng.Bàcụcũngdỗmẹlấychồng.Ngườiđẹpnhưngó

sennhưngmẹcứởvậynuôicon,nuôichoconbâygiờđãlớnđãkhônbiếtsuynghĩvềtìnhnhà,vậnnước.Khiconlênnămtuổi,mẹdắtconđếnchùalàng,xinsưthầychođượcđặtmộtbáthươngở

chùa,gửiconchoPhật,đểPhậtphùhộchoconmẹ.SưthầykhenngợibéNướcvàđặttênchonólàQuốc.Từđó,mọingườiđềugọibéNướclàQuốc.Quốcmườitámtuổikhôngkhácgìmẹkhixưa.Tínhtìnhhiềnhậu,khoanhòa,nghiêmchỉnh,

môithắmnhưsonmàítcười,mắttrongnhưnướcmàchỉnhìnthẳng.NhưngQuốccũngcónhiềunétvềtínhtìnhkhônggiốngmẹ.MẹxưachỉyênthânnươngbóngPhật,khôngtòmò,khôngsuynghĩvềcuộcđờitrầntục

xungquanh,coiviệcđểýtớicõiđờilàmộttộilỗi.CònQuốcthấycáigìcũngmuốnbiết,cũnghỏimẹ.Quốcthânmậtvớimọingười,tuyítnóinhưngcấtlờilênaicũngvuilòngnghetheo.TuổiQuốctrẻmàcácbạnđềukínhnể.Quốcưabơilội,lặnnướcnhưthuồngluồng,mộtmáichèovớimộtchiếclưới,rỗiviệcđồngruộnglạilàmbạnvớisôngnước,đólàthúvuicủaQuốc.Nămmườihaituổi,cólầnđangcọthuyềnởbênsông,chợtQuốcthấymộtđoànngườikéo

mộtchiếcthuyềnlớnngượcdòng.Trênthuyềncócờ,cótàn,cógươm,cógiáo,cónhiềungười

mặcnhữngbộquầnáolạmắt.Quốcđếmcờtrênthuyềnlớn,vàkhinhữngngườikéothuyềnđingangquamặtQuốc,Quốccũngđếmxembaonhiêungười.Mườihaingườitấtcả,trongđócómộtngườiđànbàvàmộtcôgáichỉkhoảngmườibatuổi.Quốctòmòyênlặngnhìnngắmnhữngngườikéothuyền.Tấtcảđềugầygòvàgươngmặthọ,dángđiệuhọcómộtcáigìnặngnề,uuấtlàmchoQuốcphátsợ.Họcònglưngxuống,đầuđưavềphíatrước,vailệchđi,mìnhnghiêngmộtbênkéomộtsợidâychãodòngtừmũithuyềnlớn.Chiếcdâynhưbuộchọvàovàochiếcthuyền.Quầnáoráchrưới,ngườinhớpnhúabẩnthỉu,bànchândẫmlênđấtrệsông.Họcứthếđimenbờsông,quabãicát,nhảyquacáccửangòi,xéolêncỏsắcvànécácbụicâydại.Họđimensông,lưngcòngxuống,đầucúixuống,mắtcắmxuống,chỉcầncómộtchỗđặtchân.Gióbấchunhútthổinhưdaocứa.Ngườiđànbàmặcphongphanhmộtmanháomỏng,datáixanh,vúteotóp,mắtvàmũiđỏ

lêncólẽvìrétquá.Côcongáiđigầnmécuốidây.Ngườitímngắtnhưngchântócvàquanhvànhmôiselạilấmtấmmồhôi.Tấtcảmườihaingườiđigiữabanngàymànhưnhữngbóngmahiệnhình.Họnặngnhọckéochiếcthuyềnlớnnhưkéomộtcáinợtruyềnkiếp,kéodàisốphậnnặngnềđètrĩuvaihọ.Quốckhôngnóiđượcmộtlờinàotuycôrấtmuốnhỏihọtừđâuđếnvàchiếcthuyềnhọkéo

dâylàthuyềngì.Sựkinhngạcvàsợhãilàmcôgáinhỏnghẹnlời.Vàkhingườiđànbàkéothuyềnđưamắtnhìncô,mộtcáinhìnbuốtlạnhnhưkimchâm,thìcôbỗngthấyxúcđộngvànướcmắttràora,côkhóctứctưởivàchạyvềnhàhỏimẹ.Mẹchocôbiếtđólàthuyềnquanchâuúyđituần.QuanchâuúylàngườiHántộc.Mẹnóitrên

thuyềnấyhẳncóbiếtbaocủacảivétđượckhiquacácđịaphương.Trênthuyềnấy,mẹbiếtcòncónhữngngườicongáixinhđẹpbịchúngbắtgiữlàmnôtìphảilàmcơmnướchầuhạchúng,nhữngtêngiặcHán.Cóthểcòncómộtvàingườikhẳngkháinàođãchốnglạichúngvàbịchúngbắtgiữtrênthuyền.Khivềtrụsởchâu,chúngsẽđemratrịtộivớinhữnghìnhphạtnặngnề,thảmkhốc.Côgáimườihaituổinghenhữngchuyệnấygiậnsôilênvàchỗđólàđiềukhácnhauvềtính

tìnhgiữamẹcôvàcô.Hìnhảnhnhữngconngườikhốnkhổcònglưngkéochiếcthuyềnlớncứámảnhmãinàng

Quốc.Từnhỏtớinămmườitámtuổi,nàngQuốcđãlàmchobàmẹđángthươngphảisuynghĩrất

nhiềutrướcnhữngcâuhỏicủacon.Điềugìconcũngmuốnhỏi.Nhữnglờigiảnggiảiđãlàmchocongáihiểuđượcmọinỗikhổcựcmàdânchúngkhắpnơiphảichịu,mọinỗikhổcựcđènặnglênlưngmọingườivàlêncảmẹconnàng.CólầnnàngQuốchỏimẹcảvềtênmình.TạisaomẹlạiđặttênnànglàNước,tạisaosưthầy

lạiđặtchonàngtênlàQuốcmàkhônglàThủy?Ngườimẹlúngtúngvàđànhnhờsưthầygiảnghộ,còncáitênnômnalàNướcmàmẹđặtthìmẹđànhgiấukíncáitâmsựnặngnềấy.Chaconbévìđóiđãnhảyxuốngnướcmàchếtchothoátnợđời.Đó,mọingườidânlàngHạ

TốnđãhiểuvềcuộcđờicủanicôTuyếtTĩnhlànhưthế.Vàmẹcũngnóinhưthếvớicon:đặttênchoconlàNướcđểnhớtớingườiđãsinhraconphảichìmmìnhởdướinước.Vìđóiquá!Tạisaochanàngđóiđếnnỗiphảitựtử?Phảibỏmẹconnàng?NàngQuốctựhỏi.Nhờsưthầy,nàngQuốchiểurõthêmsâusắcđiềuđãlàmnàngsuynghĩbaonhiêulần.Đúng,

“nước”,chữlà“thủy”.Nhưngcòncómột“nước”khácnữa,nướcđólàcủatổtiênxưađểlại,củacácVuaHùngđểlại,nướcnàylàxươngmáubaođờichaôngkhónhọcxâydựngnên.Nướcnàyđãmấtrồi,haylàcònđâymàcũnghóanhưmất.Khóihươngmơhồtỏabay.Vàicánhhoađạinhẹrơitrênthềmchùa.Sưthầyngồilặngim,

nếpáonâubuôngthẳngxuống,bấtđộng,cùngvớidángngồinhậpđịnhkhôngkhácmộtphotượngtạcbằngđá,mắtnhắmlạinhưthảhồnyêntĩnhvềcõiNátBàn.NàngQuốcquỳxuống,kínhcẩnnângtàáonhàchùalênchùinướcmắttràntrênmávàlặnglẽluivề.Nàngđãhiểuý

nghĩacủatênnàng.GiặcHánngàycàngngangngược.ViênquanHánthảquâncướpbóccáclàng.Bọnchúngthấy

congáiđẹplàmắtdiềumắtquạ.CólầngiặcvềtrangHạTốnnhũngnhiễu.ChúngbắtgặpnàngQuốcbènhònhauvâybắt.Quốcchạyvượtlên.Giặcđuổi.Quốcnhảytùmxuốngsônglặnmộthơirồilạitìmlênbờ,cáchlàngmộtquãngkháxa,ngồinấpmộtchỗkín.KhiQuốctrởvềlàngthấycongáilàngcóngườibịchúnglàmnhụcđãđâmđầuxuốnggiếngmàchết.MáuQuốclạisôilên.Trongkhilàmtanglễchongườicongáixấusố,ngườilàngtừgiàchítrẻaicũngbầmgantímruột.Quốcđứngtrướchuyệt,kểtộigiặcHán,ngườigiàaicũngkhóc,cònbọntrẻthìmímmôinghiếnrăng.Lúcấy,chợtmẹnàngQuốcnói:“Bâygiờmẹxintheocon,conbảolàmgìmẹcũnglàmđểrửanhụcchongườicongáinày!”.Câunóiđơngiảnnhưlửachâmvàogiàncủikhô.Ngườigiàngườitrẻ,congáicontraiđềuhăngháinói:“Chúngtôixintheonàngđểrửanhục!”.Mẹcùngcongáiđitìmngườigiỏivật,giỏimúađao,đánhgậyvềdạycontrai,congáiởlàng.

CáclàngtrongvùngdầnvềtheonàngQuốc.ĐanglúctìnhhìnhnhưlửabắtđầubốcthìmẹnàngQuốcốmnặng.Ngườimẹđángthươnglúchấphốirấttỉnh.Bàxinsưthầychomìnhđượcmặcyphụcnhàchùa,xinsưthầylàmlễcầuchomìnhđượcsiêusinhtịnhđộlêncõiNátBàn.Mọingườiđếnthămbàmẹkhôngaikhôngứanướcmắt.Chợtbàmẹgắnggượngnói,tiếngnóinhỏnhưngngherấtrõràng:“Nàycácngười,cácngườihãyvữnglòngtheocontôi!NàngQuốcchínhlàconcủaGiaoLonggiangthầnđấy!”.Bàmẹnóixongthìtắtthở.CólẽbàmẹnóimêsảnghoặccũngcóthểbàmẹđãđượcGiaoLonggiangthầnứngmộng?

NhưngdùthếnàothìmọingườicũnglạicàngtincậynàngQuốc.Cũngtừđó,khắpvùngđềutruyềnđicâuchuyệnvề“GiaoLongnữ”rađờiđểcứudânkhỏiáchápbứcbóclộtcủabọnquanlạiHántộc.Ngườitheovềvới“GiaoLongnữ”ngàycàngđông.“GiaoLongnữ”chọnhaitrămtrángsĩlậpmộtđộithủybinhdùngbơithuyềnnhưbaytrên

mặtnước.CáctrángsĩđềuxămhìnhGiaoLongởngựcđểtỏlòngtônphục“GiaoLongnữ”.Độithủybinhtậpbơilặn,tậpthủytrận,tậpđánhbằnglaobằnglưới.Phéplấy“lướilàmbinhkhí”màđánhđịchởthủytrậncũnglàdo“GiaoLongnữ”nghĩra.“GiaoLongnữ”nghiêmtrangmàdịudàng,aicócôngthìkhenngợi,aicólỗichỉbảongay.Vì

nàngítnóichonênnóicâunàocũngđượcmọingườilắngnghe.Mùađông,giặcHánđếnchinhphạtnghĩaquâncủa“GiaoLongnữ”,bịnghĩaquânđánhmột

trậnthủychiến,giặcthuato.Từđó,danhtiếng“GiaoLongnữ”lạicàngnổinhưcồn.Nămsau,cótinLêChânnổilênởvùngbiển,BátNạntụnghĩaởđồngbằng,NàngNộiởBạch

HạcchémrụngđầutướngquâncủaTôĐịnh.NàngQuốcchongườiđicácnơiđểthămdòtintức,lạicótinbàTrưngTrắcđãtruyềnhịchkhởinghĩa,nàngQuốcvuimừngbèncùngnghĩaquânthủybộvẫygươmchỉgiáoquétcácđồntrạiquânHándọcsôngHồngrồitiếnvềMêLinhyếtkiếnHaiBàTrưng.QuétsạchgiặcHánrakhỏibờcõi,thuphụclạinướcNam,Trưngvươnglênngôibáuphong

thưởngchứctướcchocáctướngsĩ.Bấygiờ,nàngQuốctâurằng:“Thầnlàmộtngườicongáiquêmùa,sinhrakhôngđượcbiết

mặtcha,nhờmẹcủathầndạydỗmớinênngười,thầnđemchúttàihènmàứngnghĩa,mayđượcbệhạthươngmàchotheo,lậpđượcchútcôngnhỏ.Thầnkhôngdámnhậnphongchứctước,chỉxinbệhạchothầnđượctrởvềquêquánlàmăn,lậpmộtngôiđềnnhỏmàthờmẹ,thếlàthỏacáichícủathần”.TrưngvươngkhenngợiphongchonàngQuốclàmTrungdũngđạitướngquân,banchovànglụa,lạibanphongchomẹnànglàHoanươngphunhân,truyềnchỉđưavềtrangHạTốnchonhândânlậpđềnthờtự.MãViệnđemquânchiếmlạinướcNam.NàngQuốclạicầmquântheoTrưngvươngđánh

giặc.TrậnđánhởLãngBạc,quânNamkhôngcựnổiMãViện.NàngQuốcphògiávuaTrưng

xôngxáotrongtrậnmởđườngmáuđưavuaTrưngvềCấmKhê.GiặcđuổitớiCấmKhê.TrongtrậnCấmKhêquyếtliệtvàtuyệtvọng,Quốcmộttaycầmmộc,

mộttaycầmđao,nhảytừthuyềnlênbờtìmđónTrưngvươngrúttheođườngthủy.Balầnvàotrận,balầnnàngphảiluira.Cácdũngsĩtheonàngchỉcònhơnchụcngườiđềuliềuchếtmàđánh.NàngQuốcngãlănxuốngđấtvìmệt.Cácdũngsĩcủanàngvừađánhvừadìunàngxuốngthuyền.LúcấynàngQuốclạithấyhiệnratrướcmắtconthuyềnlớnvớicờxívàgươmgiáo,vớinhữngbộquầnáolạmắt,vàđoànngườikhốnkhổcònglưngkéoconthuyềntànbạo,conthuyềnngạonghễđètrêndòngsôngquêhươngmàlướttới.Máulạisôilên,nàngQuốcvùngđứngdậy,xôngvàotrậnđánh.Lúcnàygiặcđãậpđếnchặn

kíncảmặtsông.Quốcngửamặtlêntrời.Trờicaothămthẳm.Quốcnhìnrasông.Mộtchiếcthuyềnlớnđầycờ

xívàgươmgiáolừnglữngđètrênsông:thủyquâncủatướngHánLưuLongđangquétmặtsôngrồi!MộtmìnhQuốctảxunghữuđột,Nàngbướctớiđâugiặcdạttớiđó.QuânNamtanrồinhưng

Quốckhôngchịunhục.VàQuốcđãchếtcáichếtcủamộtanhhùng(22).

ĐẠMNƯƠNG,HỒNGNƯƠNGTHANHNƯƠNGTẢĐẠOTƯỚNGQUÂN

Tiếngtrốnghộilàngrộnrãcấtlêntừlúcgàgáysớm.Mặttrờichưathứcgiấc,nhànàonhànấyđãđỏlửanấucơmnước.Tiếngcáccôgáiríuríthỏinhau,gọinhauvàtiếngtrẻkhócđòiđihội.HộiQuấtLưunămnaymởđúngmườingàyvàodịpđầuxuân.Làngvuivàohội,vàtiếnghội

vậtQuấtLưuđãvangkhắpcácvùngthuhúthàngngànconngười.HàngtrămhóivậtđãtìmvềQuấtLưuđểthitài,“vuốtgiải”.HộivậtQuấtLưudobachịem:Đạmnương,HồngnươngvàThanhnươngđứngratổchức

vớimụcđíchquantrọng:kếtgiaohàokiệt,lựachọnngườitàiđểcầmquânkhởinghĩa.Nhữngngườiđếndựhộinàymangnhiềumụcđíchkhácnhau.Cóngườiđếnchỉcốtnhìnmặttamnươngnổidanhhùngkiệt,conquanhuyệnlệnhhọLê,trấnnhậmTamDươngânđứcnhuầnthấmtớitrămhọtrongquậnhạt.Cũngcóngườiđếnđểnghengóngtìnhhình.Từkhitamnươngcầmquyềnthaycha,đãđuổihếtcácđồnHánđóngtrongxứ,cựtuyệtvớiphủtháithú.NgườiemtraiútlàAnBìnhLýngàyđêmluyệntậpsĩtốt,cònnàngcảĐạmnươngtrựctiếpnắmquânquyền,quảnlímọiviệctrongchâuquận.Trongsốnhữngngườivềdựhộicũngcónhiềutaytuấnkiệtmuốnnhândịpnàyứngnghĩavớitamnương.…Cờđuôinheo,cờvuôngmúalượnuốnéotheochiềugió,chiêngtrốngvangvang.Cáccô

gáimáđỏhồng,môiướttrầutươithắm,yếmđỏyếmvàng,thắtlưnghoalý,nguyệtbạch,cánhsen,bávainhaucườicườinóinói.Traicáclànglượnchỗnàychỗkhác,vuicườichàohỏi,cấtlờicợtghẹocáccôgáixinhtươi.Cáccụgiàchốnggậycàngcua,nhaitrầubỏmbẻm.Bahồitrốngchiêngcấtlênuynghidõngdạc.Tamnươngđãxuấthiện,ngồinghiêmtrang

trênsập.Sậpnhất,chetànmàuvàngđỏlànàngcảĐạmnương,áomàunguyệtbạch,khuônmặtđềuđặn,đôimắtđenláy.NànghaiHồngnươngvànàngbaThanhnươngcùngsánhvaingồisậpthứhaichetànxanh.Nànghaimặcáohồng,nàngbamặcáoxanh.Cảhaiđềucónétmặttươitắn,datrắngnõnnhưtrứnggàbóc,môithắmnhưđóahảiđường.Haibênsậpcócáccôgáicầmgươmtrần,giáobuộcngù(23)đỏ,cầmhộptrầuđứngvâyquanh.Mọingườixôđẩynhauđểđượcxemmặttamnương.Cácvõsĩcầmnganggậytredẹpđám.Tiếngloahôvangnhắcnhủmọingườikhôngđượcchenlấnvàbáochobiếthộilàngđãbắt

đầu.Tamnươngtruyềncáchóivậtaidựgiảithìtiếnvàotrườngđấu.Trườngđấulàmộtkhoảngđấtrộngcóđónggióngtrexungquanh,bốngóccắmbốnlácờ

đuôinheo,lốivàocắmcờ,kếtlá.Cáchóivậttừtừbướcvàocửađấutrường,đếnngồixếphàngbằngtròntrênmấytấmchiếucóitrảitrênnềncỏ,trênchiếucómấyấmnướcsành,bátsànhvàvàiđĩatrầu.Cáchóivậttrẻcó,đứngtuổicó,ainấyđềucởitrần,đóngkhốbỏvạtđằngtrướcbằngsồi,bằngnáinhuộmcácmàuđen,lục,đỏ,vàng.Cáchóivậtdựđấungồinghiêmchỉnh,mắtnhìnthẳngphíatrước.Mộtvàingườinhặtmiếngtrầu.Ấmnướcchètươinóngkhôngaiđụngđến.Lạimộthồitrốngcáicấtlên.Nhữngngườivàodựđấuđứngcảdậy,quaymặtvềphíatam

nươngváibavái.Mộtcụchủtếtiếnđếntrướcnhangán,làmlễxinâmdươngrồigõliênhồivàomộtchiếckẻngcon.Thếlàtrốngchiênglạinổilênồnã,tiếngloacũngcấtlên,nhắclạilờinàngCảmiễnlễchocáchóivật,vànhắccònaidựđấumờivào,cuộcđấusắpbắtđầu.Bấygiờcóhaingườikhiêngmộtchiếctrốnglớnvàobãivật,đặtcạnhchỗcáchóivậtngồi,vàmộtngườitrạcbốnmươituổichítkhănxéomàuđiều,áolendài,thắtlưngquanlục,ngồivàoghếcầmdùigõthửmấytiếngvàomặttrống.ĐólàôngHaiLý,giatướngthântíncủaLêhuyệnlệnh,đượcgiaocầmtrốnggiữtrịch.Khinàoôngcầmtrịchgõ“cắc,cắc,cắc”,batiếngmaulàcáchóivậtdùhăngmấycũngphảibuôngtay.Vớinhữngmiếngvậthay,ôngcầmtrịchgõthưởngmấytiếngtrống.Trốngcấtbatiếngđĩnhđạclàcáchóiđượclệnhnghỉ,hếtmộthiệp

đấu.Haitiếngtrốngmạnhkèmmộttiếngcắclàbáohiệukếtthúctrậnđấu,đãcóngườithắng,kẻthua.…Cảbuổisángmớixongbacặpvật.Ngườigiữgiảisángnaylàmộtchàngtuổimớingoàiđôi

mươi,ngườicaovàdẻonhưmộtcâytáu,dangămđen,mắtto.Chàngđãdùngmiếng“vồgiả”đểlừađốithủvàđãthắngbằngmộtmiếnghiểm:hấtmôngvàosườnđốiphươngmàquậtngửara!Tuyvậy,mọingườiđềubiếtrằngnhữngtayvậtsừngsỏcònchưaxuấtđầulộdiện.Họcònnghengónglẫnnhauvàxemcuộcđấudiễnratrướcmắtnhưxemcuộcbiểudiễncủađámhọctròhănghái.Buổichiều,tếlễ,chạycờ.Từngàythứbatrởđicuộcđấuđãsôinổi,quyếtliệt.Mộtdũngsĩkhoảngbamươituổi,ngực

xămmộtchiếcđầuhổnhenanhdữtợn,trongmộtbuổisánghạluônnămđốithủ.NhiềumiếngvậtcủachàngđãđượcHaiLýgõtrốngtánthưởng.ĐinhQuang–tênngườidũngsĩ–giữđượcgiảitớichiềuthìbịhạ.Chàngmúabáitổrồiđilạivẻkiêucăng,tháchthức.Chínhcáibộdạngấyđãlàmchomộthóivậtđứngtuổithấyphảirataychochàngkiamộtbàihọc.Đó,LêĐạtởNgoạiXáthượngmàlàngvậtđềubiếttiếng!Ngườibénhỏ,mắtlừlừ.LêĐạt

múaxongbàibáitổbènquayvềphíatamnươngváichàomộtvái.Mọingườixemđềureolên:“Đánggiảirồi,đánggiảirồi!”.LêĐạtvàĐinhQuangvờnnhaurồinhanhnhưcắtbốncánhtaykhóalấynhau.Hổbáoquần

nhaucũngkhôngdữhơn,loanphượngvờnnhaucũngkhôngđẹphơn!Tớihiệphai,LêĐạtlừamiếng,bắtngaychânĐinhQuang,quaymìnhmộtvòng,némĐinhQuangrangoàigióng,rơiphịchngaydướichânmấycôgáiđứngđó.Cảngàyhômđó,khôngaiđịchnổiLêĐạt.Sánghômsau,nàngCảtruyềnchoLêĐạtđứngriêngvàođấulọccuốicùng.Buổisángcó

PhạmLanởTrungXágiữgiải.BuổichiềuvừavàocuộcđấucóĐỗKhảởLũngNộihạPhạmLanbằngmộtmiếngđộcthủ:bócnang.BàntaynhưsắtcủaĐỗKhảbópmiếngthịtsườn,dướináchrồivuốtngượcvềphíabảvaiđịchthủ.PhạmLannếukhôngđượcthầygiỏi,thuốchaysẽsuốtđờimangtật.PhạmLanởTrungXálạilàhọctròyêucủaDươngĐìnhngườiởlàngSổ,ngaycạnhQuấtLưu.

Từngàyhộivậtthứhaitrởđi,DươngĐìnhởnhàđicày.Buổisángấy,DươngĐìnhđangcày,cóngườichạyđếnbáoPhạmLanbịmiếngbócnangnằmchếtngất.DươngĐìnhnổigiận,bèntróingaybòlại,cõngtrênvairảobướcvềnhà,thayquầnáo,đóngkhốđenđếnhộivật.ĐỗKhảlàmộthóivậtnổidanhthườngđãvuốtgiảilàđược.Chàngcóthểnằmngửa,xếpbốn

cốiđálênbụng,vẫnhấtdậyđược.VợĐỗKhảbịmộtviênđầumụcngườiHánhãmhiếp,ĐỗKhảhaitayquậtchếtviênđầumụcrồilẩntrốnnayđâymaiđó,tớihuyệnTamDươngthìởlại.Naynghetamnươngmởhộivật,ĐỗKhảđếndựđấumongcódịptiếnthân,vừađềnnợnướcvừarửathùnhà.DươngĐìnhđến,trừngmắtnhìnĐỗKhảmộtlúcrồivàonóivớiHaiLýxindựđấu.HaiLý

biếtDươngĐình,nóirằng:“ĐỗKhảlàngườitàituấnlạicóchí,ôngchớvìhọctròmàsáthạihắn”.DươngĐìnhgậtđầuvàođấuvớiĐỗKhả.Haingườiđấuvớinhaubahiệpkhôngphânthắngbại.Ngườinhanhnhưbáo,kẻvữngnhư

thành,lúckhóachânlúcxốcnách,miếngkhèo,miếngvét,miếnghụt,miếnggồng,ngựcchạmngựcnhưnúixô,taykhóataynhưrắncuộn.Mọingườiđềunínthởmàxem.Tronghiệpthứba,cuộcvậtđanglúcquyếtliệt,haingườiđềucóchísốngmái.HaiLýgõbatiếngtrốngcholệnhnghỉrồithưavớitamnươngrằng:“Haingườinàyđềulàtuấnkiệtởđời,khôngnênđểmộtngườinàobịhại!TôixemĐỗKhảkhóđịchnổiDươngĐìnhvìDươngĐìnhmangchítrảthùchohọctròyêu.Xintamnươngđịnhliệu!”.Đạmnươngbèntruyềngọicảhaiđếntrướcmặt,traochomỗingườimộttấmlụađiều,cổvũcảhai,rồichođứngcùnghàngvớiLêĐạt.Bấygiờcómộtngườirẽđámđông,xămxămbướcthẳngtớitrướcsậptamnươngnóitolên

rằng:“Đểlạibatấmlụađiềuấychota!”.Nóiđoạn,ngườiấyváitamnươngmộtvái,tựxưnglà

NgôHàoởxứThượngHồngxinđấu,vànóirằng:“HọctròcủaDươngĐìnhbịđánhvàochỗhiểmthànhtật,nhưngtôicóthểchữađược.ChỉxinđấuvớiDươngĐìnhchobiếttàicaothấpmàthôi!”.LêĐạtxinrađấuvớiNgôHào.DươngĐìnhcũngxinđấu.ĐạmnươngliềnbảoLêĐạiravật.Đấunhaubahiệp,NgôHàogiậtchânLêĐạt.LêĐạtngãsấpxuống,bènkéoNgôHàotheo,cảhailạiômnhaumàlăntrênbãi,cùngkhóataynhaukhôngaigỡrađược.HaiLýmảixemquêncảtrống,taycầmdùigiơcaomàkhônggõmộtdùinào.NgôHàovậtđượcLêĐạtnằmngửanhưngLêĐạtnhanhnhưchớpchồmdậylấylưnghấtNgôHàonằmngửara,mộttaygiữnách,mộttayvỗbụngNgôHào.Tiếngreohòvanglênnhưsấmkhắpcảbãivật.Mườingàyhộiqua,ĐạmnươngbiênthưchochồnglàTuấncônghiệnởMêLinh,mờiđểvề

bànviệckhởinghĩa.TuấncônglàemvợcủaTrưnglạctướngởMêLinh,emTrưngTrắc,TrưngNhị.LúcấyhainàngTrưngđãchuẩnbịkhởinghĩa,tìnhthếsôisục.ĐượcthưĐạmnương,TuấncôngkhôngvềTamDươngđược,mớiviếttrảlờiĐạmnươngdặnkhởinghĩangay.

***Đạmnươngbócthưxem,thấynóiThánhThiên,LêChân,BátNạnđềuđãdựngcờ,họpquân,

TôĐịnhbậnphátbinhđánhdẹp,nhờthếTamDươngcònđượcyên,vậyphảigấprútphấtcaocờnghĩa,hưởngứngvớicácnơisẵnsàngchốngvớiquânTôĐịnh.Đạmnươngđượctin,vàothưavớicha,xinýkiến,rồirahọpemvàcáctướng,tựnhậnlàsoái,

đóngđạiquândoanhởQuấtLưu,đắplũyđàohào,phongchoThanhnươnggiữTảquândoanhđóngởVịXuyên,HồngnươnglĩnhấnHữutướngquảnquân,đónghữuquândoanhởNgoạiTrạch.Lạichiaquânlàmsáutrại,cắtđặtcácđầumục:TrạinhấtởTrungChínhgiaochoLêĐạt.TrạihaiởĐôngBáigiaochoNguyễnPhương.TrạibaởKhảLũnggiaochoĐỗKhả.TrạibốnởSơnTiêugiaochoDươngĐình.TrạinămởSơnPhổgiaochoNgôHào.TrạisáuởXuânMaigiaochoĐinhQuang.Chủsoáitruyềnchocácdoanh,cáctrạiđàogiếnglớnlấynướcăn.Mỗitrạiđàomộtgiếng,lại

truyềnlàmnỏvóttên,mỗichiếnsĩphảicómộtchiếcnỏ,haitrămmũitênvàmộtlưỡimác.Sỹtốtbuổisángcàyruộng,buổichiềuluyệntập.CácngảđườngvàoTamDươngđềucótrạmcanhphòng.Mỗitrạimộttrốngbáotruyềnnhau.AnBìnhLýđốclĩnhquâncảsáutrạikiêmlĩnhấntiênphong.Cắtđặtxongđấuđấy,ĐạmnươngviếtthưchoTuấncôngđượcbiết.TôĐịnhhailầncắtquânđánhTamDươngđềubịthua.

***Ngàymồngmườithánggiêngnămsau,TuấncôngtừMêLinhvềTamDương,đemhịchcủa

TrưngnữchủphongchoĐạmnươnglàmTảđạotướngquân,mangquântheoTrưngnữchủđuổigiặc.ĐạmnươnglênđườngcùngTuấncông,cóHồngnươngvàThanhnươnglàmphótướng,AnBìnhLýgiữhuyệnTamDương.TamnươngcùngTrưngnữchủtiếnđánhLuyLâu.SauhơnnửathángLuyLâutanvỡ,Tô

Địnhphảibỏcảấntín,cạorâutócmàchạytrốn.SaungàyđạipháLuyLâu,bachịemĐạmnươngđượcphéptrởvềTamDương.Nhândânnô

nứcdắttrâulợn,mangrượuvàgạođiđónđoànquânchiếnthắng.Đạmnươngcholệnhmởhộimừngcông,hộilớnmởnămngàyvớinhiềutròvui,nàođutiên,némcầu,nàođánhvậtkéoco,đêmđêmlửađuốcnhưsao,ngàyngàytrốngchiêngdậyđất.Đạmnươnglạichomởcuộcthilàmbánhđểthitàikhéoléocủacácnữbinh.Bấygiờ,nữbinhtháonỏbuônggiáo,cầmlấycáichàygiãbột,cáirávogạo,họpnhauthilàmcácthứbánhbằnggạonếp,tấtcảmườibốnthứ,trongmỗithứlạichọnnhữngchiếcngonnhấtlàmlễtếthầnvàtraothưởngchongườilàm.Hội

bánhmừngcôngcủatamnươngđượccácnữbinhnônứchưởngứng,làmtấtcảmườibốnthứbánhnhưsau:-Bánhchưngnhânđỗxanhthịtlợn.-Bánhchưngtàygóitrònhìnhống.-Bánhdàytrắng.-Bánhdàyxoađỗxanh.-Bánhdợm.-Bánhống,nhưbánhchưngtàytrộnmật.-Bánhmật,nhưbánhdợmtrộnmật.-Bánhmật,hìnhnhọnnhưsừngbò.-Bánhnẳngtrongnhưhổpháchmàuvàng.-Bánhphồng.-Bánhránmật.-Bánhtrôi.-Bánhdùng.-Bánhbột.BánhtrôidoĐạmnươngnghĩra;bánhdùngdoHồngnươnglàmra;bánhbộtdoThanh

nươngbàyra.Nhândâncũngtheocácnữbinh,làmđủmườibốnthứbánhđểthivuivớinhauvàăntrongngàyhội.Gạonếpchọnkĩtừnghạt,đổvàothuyềnthúngmàvo,giãgạochàyđôivàocốiđá;bắtbánhdày,đầuchàyxoamỡ,lótchiếucóitrênván,mỗivánhaingườigiã,haingườibắtbánh.Làmbánhchưngtày,cáccôthimịnvàdẻo,thilágiữđượcmàuxanh,gânsốngládongđặtsaochovạchthẳngmộtđườngcắtđôichiếcbánh.BánhốnglàdomộtnữtùytướngcủaĐạmnươngnghĩralàmtheobánhchưngtàynhưnggạocótẩmmật.Cácnữbinhvàcácgáilàngthitàikhéoléo,vừalàmbánhvừahátđốiđápvớinhau.AnBìnhLýlạichonambinhđánhtrốnghátthivớinữbinh,treogiảibằnglụa,dângọilàháttrốngquâncủaquântamnương,gọitắtlà“háttrốngquân”.Đạmnươngrấtvui,bảocácgáilàngQuấtLưubắtbúnvàkhocáđemđếnthi.Đạmnươngchấmvàtreogiải.Hộibánhtừđóthànhtụclệ,cứtớingàymồngmườithánggiêng,Đạmnươnglạichomởhội,hộithếnàocũngphảicóđấuvậtvàthimườibốnthứbánh.

***…QuânMãViệnhùnghổtiếnvàobờcõinướcta.Trưngvươngtruyềnlệnhcáctướnggiữ

vữngthànhtrìrồimangđạiquânđónđánhMãViệnởLãngBạc.Haiquânchọinhau,sátkhímờtrờiđất.Đánhbangày,TrưngvươngphảirútvềHátMôn.Tamnươngvộiđemquânứngcứu,giaoTamDươnglạichoAnBìnhLý.MãViệnchiaquânđónđánhtamnương.Banàngcùngsáuvịđầumụcáogiápđỏmáugiặc,

tảxunghữuđột,gươmchémgiáođâm,đánhsuốtmộtngày,kìmchânquânMãViệnđểTrưngvươngrútvềMêLinh.Sautrậnấy,banàngtrởlạiTamDươngchỉnhđốnquânmã,thángmườilạiđemđạiquân

tiếnđánhMãViệnmộttrậnlớnbênsôngHồngđểgiảivâychoCấmKhê.MãViệnđánhquântamnươngtanvỡ,nămvịđầumụcđãchết,giáovẫncầmtrêntay.CònlạiĐỗKhảbèncởitrần,điđất,quẳngbảođao,haitaykhôngxôngvàovậttướnggiặc,bópchếtmộttướng,quậtchếtmộttướng,chịumườiphátgiáođâm,chếtcònmởmắttrừngtrừng,giặcđềukhiếphãikhôngtênnàodámđếngần.TamnươngrútchạyvềQuấtLưu.PhụcBađuổitheorấtgấp.AnBìnhLýđemhếtdânbinhracựnhauvớigiặc.Từngàymườitớingàymườihaithángmườimột,cáccụ

giàvàđànbà,trẻconcũngđềucầmmácvàgậytremàđánhgiặc.Ngàymườimột,HồngnươngvàThanhnươngđềutửtiết.Ngàymườihai,AnBìnhLýbịthương,mấtngaytrênlưngngựa.Tớiđêm,Đạmnươngthấyquândântantác,cácemvàcáctướngđềuđãmấtcả,giặcvẫnvâykínvàđổthêmquânviện,biếtviệclỡrồi,ngửacổlêntrờikêutogọiTuấncôngbalần,lạithầmkhấnTrưngvương,váimấylầnrồituốtkiếmtựsát(24).

QUÝLANNỘITHỊTƯỚNGQUÂN

VàothờinhàĐôngHánđôhộnướcta,ởhuyệnChíLinh,bãiLũngĐộngcóhàotrưởngNguyênHồlấyvợngườicùnglànglàTrầnThịÝ.Vợchồngđềutrunghậu,đượcmọingườiquýmến.Nhàcócủamàkhôngcócon,tuổiđãgầnnămmươihaivợchồngvẫnkhôngđượcvuivẻ.ChíLinhlànơiquanđôhộthườngquấynhiễu,vơvét,huyệnlệnhthamtànhốnghách,nhândânrấtkhổcựctathánkhôngcùng.VợchồngNguyênHồcũngkhôngtránhkhỏibịgiặcứchiếp,gâyphiềnnhiễu,nayphảinộptiền,maidângđồquý,nêntronglòngbựcbội.Mộthôm,chồngbànvớivợ:“ĐấtChíLinhngườiđôngthócnhiều,thậtlànơiquýđịa,nhưngcũngvìthếmàgiặccàngratayvơvétvàhàhiếpdânlành.Chúngtaởđâycũngkhôngthoátđượcsựtróibuộccủachúng.Chibằngchúngtalánhtìmnơinonxanúithẳmmàở,mộtgánhrađi,chưađamangconbồngconbếnêncũngthậtnhẹnhàng.Haivợchồngtataylàmhàmnhaiđếnđâumàchẳngsốngđược”.Vợgậtđầukhenphải,bánrẻruộngvườnnhàcửa,làmlễbáiyếttừđường,chàobiệthọhànglàngxómrồicùngnhaucấtbước.Haivợchồngngàyđiđêmnghỉtừbiểnlênrừng,cókhingắmtrăngnơiđiếmcỏ,cókhihứnggióchốnđồngkhông,chiềuhômđủngđỉnhbếnđòngang,rạngsángchonvongócnúi,mắtđượcngắmcảnhđẹp,nonsônghùngvĩthêmlòngphấnkhích,lạiđượcthấybaonỗilầmthancủadânchúng,thêmdạcămthù.Chẳngbaolâu,haivợchồngtớimộtnơiphongcảnhâmu,rừnglimxanhngắt,khenướcquanhco,núicaotiếpnúithấp,ruộnglượnchângò,làngbảnxaxathấpthoáng,mớibànnhaunơiđâyhẳnlàởđược.HỏithămmớibiếtnơiđólàtrangTinhLuyện,haivợchồngxinvớicáccụvàdântrangchocưngụrồidựngnhàlàmnương,từđóởlạivớinúirừng.Mộtđêm,NguyênHồthiuthiutựaánchợtthấymộtcụgiàrâutócbạcphơchốngcâygậy

trúclữngthữngđitới,vỗvaiNguyênHồ.NguyênHồchoàngdậy.Cụgiàvuốtrâucười,rúttrongốngtayáoramộtcànhlanbạchdiệptrắngmuốttraochoNguyênHồrồibiếnmất.NguyênHồtỉnhrabiếtlàmộng,bànghoàngvuisướngvộivàophòngtrongthuậtlạigiấcmộnglạchovợnghe.Bấygiờtrăngrọiquasongchiếuvàochiếcgiườngtre.HaivợchồngNguyênhồvuivẻchuyệntrò,câutocâunhỏ.Ítlâusau,TrầnThịÝsinhmộtcongáiđặttênlàQuýLan.QuýLanlớnlênxinhđẹpkhácthường,đoantranghòanhã,đượcchamẹchiềuchuộngcoinhưviênngọctrêntay.QuýLanđượctheohọcchữnghĩa,họcmộtbiếtmười,nétchữbaybướmmềmmại,cũngđôikhilàmthơvịnhphongcảnhvàngụýmình.NguyênHồdạyconhọcthấyconsángdạnênrấtvuilòng…nhưngôngnghĩthờinàygáicũngnhưtrai,cóvăntàikhôngđủmàcònphảibiếtbinhthưvũnghệmớicóthểchốngđươccườngquyềnđôhộ.NghĩnhưvậynênHồcônglạiđónthầyvõvềchỉbảoQuýLan.QuýLanđếntuổitrưởngthànhvănvõtoàntài,nhansắcđằmthắm,ôngbàNguyênHồvuisướngkhôncùngchỉmongconsớmthànhgiathấtchoôngbàcóchútcháubế.Nhưngkhiôngbàmangchuyệnchồngconranóivớicongái,QuýLanchỉcười,xinchamẹchớvộivàng.HọTrưngởMêLinhcầucácbậcanhkiệtcùnghợpsứccứunước,QuýLanđếntìmhaiBà

Trưng.HaiBàTrưnggặpQuýLannhưgặpngườitrikỷ,cùngnhauchuyệntròkhôngbiếtmệt.BàTrưngkếtnghĩachịemvớiQuýLan,giaochođichiêudụcácgáitàiđểxungvàoquânnộithịgầncậnxungquanhHaiBàvàtìmngườitrídũngracầmquân.QuýLanđimộtthờigian,chiêudụđược:mộtngườiởthônNgạnh,huyệnTừLiêm,mộtngườiởMộChu,huyệnBạchHạc,mộtngườiởVânThụy,mộtngườiởNhậtChiêu.HọđềumangquânbảnhộvềvớiHaiBà.SauđóQuýLanđượcgiaođivậnđộngcácquanlang,phụđạo.QuýLanđượcvềthămchamẹrồitựhọpdânbinhnămtrangTinhLuyện,ThảnSơn,LiênSơn,NgọcSơn,LiênHồlậpthànhquânbảnbộđượcnămtrămngười.HaiBàTrưngcóchínchiquânmã,họpvớiquâncácnơiđượcsáuvạnngười,khíthếmạnhnhưnướctriềudâng,mớiđịnhngàytếcờkhởinghĩa.QuýLanđượcgiaoấnNộithịtướngquân,ngàyđêmgầncậnTrưngnữchủ.DẹpsongTôĐịnh,quétgiặckhỏibờcõi,BàTrưnglênngôivua,đóngđôởMêLinh,QuýLan

đượcphonglàAnBìnhcôngchúa.VuaTrưngchophépAnBìnhcôngchúavềthămchamẹvà

cholậpcungsởởThảnSơn.Cóngàytiếtxuânthưthả,vuaTrưngchovờiAnBìnhcôngchúavàotriềucùngbànviệcnước

rồigiữAnBìnhnghỉlạinơinộicunghàngngàytròtruyện.MộthômvuaTrưngnóivớiAnBìnhrằng:“Nayemđãlớntuổi,nướcđượcthanhbình,saokhôngnghĩtớiviệclậpgiađìnhđểnốidõitôngđường,báohiếuchochamẹ?”AnBìnhcôngchúamặtđỏnhưgấcchíncúiđầukhôngbiếtnóisao.VuaTrưnggọiemlàBìnhKhôicôngchúabảorằng:“EmcóbiếttrangnamtửnàoxứngđángsánhđôicùngAnBìnhcôngchúahaykhông?”.BìnhKhôivuivẻcườinói:“Kểrathìcũngcónhiềutranghàokiệtđãcùngchúngtavàosinhratửcứunạnnước,lậpcôngtonhưngcứtheoýem,emxinlàmmốichoAnBìnhmộtngườinày,chẳngbiếtemAnBìnhcóưngýhaykhông?”.SauđóTrưngvươngđứngralàmchủhônchoAnBìnhhợpduyêncùngtướngquânhọĐịnh,quêtrangĐàoKhêbênsôngĐà,nhànốiđờilàmquanlangphụđạo.MãViệnvânglệnhHánđếmangbavạnquânsangxâmlượcnướcNam.Đượctincấpbáo,

QuýLannươngmangquânbảnbộngàyđêmđigấpđếnMêLinhhộicùngTrưngvương.MãViệntiếnquânquacửaảiLạngSơn.Trưngvươngchiaquâncácngảchốngđánh.MãViệnvâyvuaTrưngởLãngBạc.VuaTrưngrútquânvềCẩmKhê.QuýLanngàyđêmtheosátVua,giữđộinữvệquân,đêmthườngkhôngngủ.Giặctiếnđánh.HaiBàđónđánhquânMãviệnởngãbaBạchHạc.Haiquânđánhnhaulớnmộttrận.QuýLannươnghaitayhaikiếm,máugiặcnhuộmđỏcảáogiápquyếtbảovệvuaTrưngkhôngchogiặcphạmđến.Giặcvâykínbốnmặt,quânNamtan.VuaTrưngcùngQuýLanchạytớiGòMaixuốngngựangồinghỉởgốccây,lắngnghequânMãViệnhòreokhắpcácngả.Biếtviệclớnđãhỏng,vuacầmtayQuýLannươngứanướcmắtmàrằng:“Tavớiem,nghĩalàvuatôi,tìnhlàchịem,naygặplúcthếcùngviệcngặtnóisaochoxiết”.Haichịemđanglúcbốirối,giặcđãậpđến.VuaTrưngnhìnQuýLanmàcườirồitắtthở.LúcđóchỉcóQuýLannươngvàhaimươinữcấmquânởbêncạnhVua.Giặcxôngvàocướpxácvua.QuýLanđặtthihàivualênngựacùngcácnữcấmquânquyếtchiếnmởđườngmáuchạyvềphíanúiHùng.Giặchòhétrượttheo.Đangcơnnguycấp,QuýLanchợtthấymộtđạoquânkéođến,điđầulàchồngmình.ĐinhtướngquânnóivớiQuýLan:“Tacũngbịthươngnặngkhósốngnổi.Naytaquyếtchặnđứngđịchlạiđây.NàngđưavuavềHySơnantángrồitìmnơisinhđẻ,nuôiconkhônlớnsẽmưuviệclâudài”.QuýLannươngứanướcmắtkhôngnóiđượclờinào,thúcngựaphóngnhanh.TớiHySơnđắpmộVua,nươngvừarútkhỏiHySơnmộtquãngthìgiặcậpđến.QuýLanngoảnhlạichỉcònmườimộtnữhàokiệtcầmquân,ngườinàoquầnáocũngđẫmmáuvớimồhôi,dungnhanphờphạc.QuýLanbảocáctướngquân:“Naytacốđánh,emnàochạyđượccứtựtìmđườngchạy,mưuviệcvềsau,nếuchạykhôngthoátchỉcómộtcáichết,quyếtkhôngđểgiặclàmônhục!”.Cácnữhàokiệtđềukhôngnói,vâyquanhQuýLanchờgiặc.Giápchiếnhồilâu,QuýLanbịthươngnặngởsườn,thaitrongbụngcựaquậy,bụngđaunhưdùiđâm,tưởngđãngãngaytạitrậntiền.TướnggiặcthấyQuýLanxinhđẹpmuốnbắtsốngđểlậpcông,hôquânchỉvâybắtmàkhôngđượcdùngđếncungtên.Nhờgiặcđắcchítrễtràng,QuýLanliagươmthoátđượcvòngvâycùngcácnữbinhvượtsôngLôrútvềThảnSơn.DânnămtrangmừngrỡđónAnBìnhcôngchúa.Côngchúacùngcáccụvàdântrangchuyện

tròhồilâurồiđinghỉ.Vàihômsaugiặcdòbiếtđemquânđếnvâytrang.AnBìnhcôngchúacưỡingựatrắng,múahaikiếmcùngdânđinhratrận.Đánhđượchồilâu,AnBìnhcôngchúathấybụngquặnđaubènngồinghỉdướibóngmộtcâygạolớn.Mộtlúcnàngđứngdậynhìnxuốngchỗngồicómáu,tựthấytrongngườimệtmỏikhôncùng.Nươngnươngbiếtlàđộngthai,bènhạlệnhchoquândồngiặcraxarồicùngvàinữbinhthântíntìmlốitránhvàonúi.Nghetiếngquângiặcreovangxaxa,biếtthếđãhếtlựcđãtận,nghĩtiếcVua,thươngchồng,

xóthònmáutrongbụngkhôngđượclàmngười,QuýLanthổnthứcbồihồi,truyềnchocácnữquânluivề.QuýLannươngthảngựabênsuốixuốngsuốitắmrửarồilênnúinghỉ,mộtlúcngửamặtkêutrời,quaykiếmtuẫntiết,hồnbaytìmvuaTrưngvàĐịnhtướngquân(25).

SáchgốcghiPhạmĐìnhHổmấtnăm1840,nhưngchúngtôitheoTrầnVănGiáp,trongLượctruyệncáctácgiaViệtNam(tập1)thìPhạmĐìnhHổmấtnăm1839.(BT)HuyệnnàydophủBìnhGiangkiêmlý.VuaTầnThủyHoàngđốtsáchchônhọctrò.BanCốvàTưMãThiênlàhainhàlàmsửđờiHán.BínhThân(1896).TiểuxuânlàthángMười,thượngcánlàthượngtuần.Tiếngxưngchamìnhđốivớingườikhác.(BT)Toànbộnhữngchúthíchcóđề(BT)làcủangườibiêntậpÔngNguyễnHoàn.Chưarõtên.ÔngtrạngVũDuệ.ĐờinhàChubênTàu,trongtriềuđặtrahaichứcTảsửvàHữusử;Tảsửchépviệcvualàm,Hữusửchépviệcvuanói.CâunàyởthiênLễvậntrongKinhLễ.Phầnnhiềuchuyệnghirõtêncủamộttronghaitácgiả,nhưngthỉnhthoảngcũngcónhữngchuyệnbỏtrống,vậyxincứđểkhuyếtnghi.ChợnàyởphíaTâyNamhồGươmbấygiờ.Nơivuatạmtrú(BT).NúiThầy.QuântửchỉnhàNhochânchính.PhủPhụngThiênbấygiờlĩnhhaihuyệnThọXương,QuảngĐức,làđấtkinhkỳ,chứkhôngthuộcvàotrấnnào.CũngnhưphủThừaThiênởTrungkỳsaunàythốnghạtsáuhuyện,làđấtkinhkỳ,chứkhôngthuộctỉnhnào.QuảngĐứcđếnnămGiaLongthứtưđổilàVĩnhThuận.NguyễnCôngHãng(1679-1732)ngườilàngPhùChẩn,huyệnĐôngNgạn,trấnKinhBắc,làmtểtướngvềtriềucácvuaDụTôngvàVĩnhKhánh,rồibịchúaTrịnhGiangbiếmchứcvàbắtphảitựtửtừnămLongĐứcnguyênniên(1732).ỞđâyphảilàNguyễnHoãn(1731-1791),ngườilàngLanKhê,huyệnNôngCống,tỉnhThanhHóa,đậutiếnsĩnăm1743,đờiTrịnhSâm,làmđếnchứcTháiphóquốclãophongtướcHoãnquậncôngchứkhôngphảiNguyễnCôngHãng.NiênhiệucủavuaHyTông(1680-1705).Mỗikỷlà12năm.BấygiờvuaHiểnTôngtrịvìnămthứ46.Cáivạcđểthờởtrướcmiếunhàvua.Vạcđổilànóisựthaytriềuđổihọ,nhàLêmất.TâySơnlên,tứcnăm1788.TứcTrịnhSâm(1767-1782)Quảnghànlàcungtrăng.Quânthiênlàkhúcnhạctrêntrời.Khảinghĩanhưtâu.(BT)ThuộctỉnhVĩnhPhúc.Phủtứclànhàởcủanhữngôngquanto.(BT)Nghịviệcquốcchính.NămnàyBắcBìnhVươngđemquânraBắcdiệtTrịnh(1786).NaylàhuyệnCanLộc,tỉnhHàTĩnh.NguyễnVănGiaingườilàngPhùLưutronghuyệnnày.Conrểchúa.ChúaởđâylàTrịnhTùng(1570-1623).Phómẫulàngườigiữviệctrôngnomdạybảoquậnchúalúcnhỏ.Vìôngnghĩcákhôngcóđuôi,tứclàkhôngcóhậu.Chỗnàycóhaidònghìnhnhưmấtchữnênthiếunghĩa,tạmlược.NaylàlàngCôiTri.(BT)Tụcgọikhănmàogà.Lúctrước,bácnôngphucònđộicáikhănma,nênkhôngaitrôngthấy;mấtcáikhăn,bácmớihiệnchânhình.Mũphốcđầutứclàmũcánhchuồn.Haicánhnguyênxưalàhaicánhđaibuộcởđằngsau,saumớilàmbằngsắtđểgiươngranhưvậy.1709-1729.(BT)ThuộcLạngSơn.Hặccũngnhưbắtbẻ.(BT)ChỉnhàThanh.(BT)Tươngtruyền,nướcgiếngởthànhCổLoamàđemrửangọcthìviênngọcsángngời.(BT)Áocómiếngthêuđínhvàođằngtrướcvàđằngsau,gọilàbổphục.Dùngcáchìnhthêuchimmuôngđểchiađịnhvănvõvàcaothấp.ĐờiLê,giấytờcủacácquanđệlênchúaTrịnhgọilàtờkhải;nóivớichúacũnggọilàkhải.ÔngtổnămđờiTrungLiệtcônglàngườinướcta,theoquânMinhsangTrungHoa,nốiđờiởlạithànhỨngSơn(HồBắc).TrungLiệtcôngtênlàLiễn,đỗtiếnsĩnhàMinh,làmquanđếnTảđôngựsử,vìhặcNgụyTrungHiềnmàbịhại.Sauđượctruyphongvàlậpđềnthờ.Nhàcũhãycòn.KhiôngCôngHãngđisứ,concháucóđemnhữngđạosớcũrachoxem.Xemchữviết,đếmnétmàbói.(BT)Cấplưulàdòngnướcchảyxiết;dũngthoáilàmạnhdạnrútlui.Ýnóilàmquanđươnglúcđắcýnêncáovề.Chữcảnhtrêncóchữnhậtlàmặttrời,dướicóchữkinhlàkinhđô.Chúsinhlàviệcsinhtử.(BT)Mộtkỷlàmườihainăm.Nhàriêng.(BT)TứcTrịnhSâm(1767-1782).(BT)Tìnhhìnhgầnđây.(BT)LàđấtcủachúaNguyễnthờikỳđó,naylàQuảngNamvàThừaThiên.TứcsôngGianh.(BT)ChàngNămởtrongchuyệnnàylàôngĐàoDuyTừ.Tiềmđể:Ngôinhàcủavịvualúcchưalênlàmvua.(BT)ChuyệnNgưphủvàoĐàonguyên.TụcgọilàngGia,thuộchuyệnĐanPhượng,thànhphốHàNộibâygiờ.ThônglàlàngĐoànTùng.ThượngThôngtrỏôngĐỗUông,ThượngNhữtrỏôngNhữCôngTòng.ĐôngLuânlàlàngôngBùiThếVinh.ThuộcSơnTây,HàNội.BíchCơlàtênmộtngườiđànbà.Chưarõviệcnàylàviệcgì.Hồilang:hànhlanguốnkhúc.(BT)Nơiđượcngườitathờcúngđờiđời.(BT)Phùlục:Bùaphép,bùachú.(BT)Tinhbiểu:bankhen,khenngợi.(BT)Tỉnhnguyênlàđỗđầutỉnh.(BT)Nghĩalà:Soigươngvẽmày,mộtnéthóathànhhainét.SongchữđiểmởđấylàtênbàĐiểm,thànhranghĩalàmộtbàĐiểmhóahaibàĐiểm.Nghĩalà:Kềaongắmnguyệt,mộtvầnghóathànhhaivầng.SongchữluânởđấylạilàtênôngLuân,thànhranghĩalàmộtôngLuânthànhhaiôngLuân.Tứcngàygiỗ.(BT)TứcHàNộingàynay.(BT)BànàykhôngphảisinhmẫuvuaTháiTông,nhưngcó

côngnuôidạy,nênvuacũngcoinhưmẹ.HánCaoTổkhicònhànvi,hayvàoẩnnáuởnúiMangĐường;sáchnóilàkhiấy,thườngcóđámmâyngũsắccheởtrên.HánCaoTổbịquânSởvâyởTuyThủy,nhờcómộttrậngióbãotungcátmùmịt,mớiđượcgiảivâymàthoátnạn.KhivuaQuangVõhếtlươngởsôngHôĐà,cóPhùngDịdângcơmchiêmđểvuaxơi,lạikhivuabịđóiởVuLânđình,PhùngDịdângcháođậu.Tônkínhsaukhiđãchết.(BT)Chỉcõiâmphủ.(BT)TứcLêTrãiCônglaotolớn.(BT)Đờixưa,cúngtếthườngtếtchócỏ,nặnrồngđấtđểcúng,cúngxongthìvấtđi.Vìthế,ngườitathườnglấychócỏrồngđấtđểnóivíngườihayvật,khikhôngđượcngườitacầndùngđếnnữa.Ngườitacũngthườngdùngvínhữngcôngthầnkhiđãđánhdẹpchonhàvuaxongrồi,bịnhàvuarẻbỏ.NaylàhuyệnCanLộc,tỉnhHàTĩnh.(BT)NghệAn.(BT)Tềchỉnh,ngayngắn,nghiêmtúc.(BT)Giườngnghĩalàmối(tứcquân,sư,phụ).(BT)ĐàoKhảnlàmộtvịdanhtướngđờiTấn(265-420)ởTrungQuốc.ChuyệnnàynhiềuchitiếtgiốngchuyệnMạnhKhươngnữ.NàngMạnhKhươngđờiTầnThủyHoàngkhócđổTrườngThành,chuyệncótừđờiĐường.TứcthángSáu.(BT)Thángchạp.(BT)ChữsẵntrongKinhdịch.(BT)Mộtdanhmụcvềkhoacử,suýtsoátvớitútài.LấytênlànggọithaytênngườitứcôngNguyễnCôngPhong.(BT)CôngdưtiệpkýlàsáchcủaVũPhươngĐề,ngườilàngMộTrạch,huyệnĐườngAn(HảiDương)đỗtiếnsĩ,làmquanđếnĐôngcáchọcsĩ.(BT)Dàidòng,nhiềulời.(BT)Trạmđặtquantàikhinghỉởdọcđườngvàbàylễcúngtế.(BT)GầnRúThành(NghệAn).Huyếtthựclàđượcngườitacúngtế.Vìcúngtếcógiếttrâubò,nêngọilàhuyếtthực.PhanHuyChúnóiTảAotiênsinhtênlàHoàngChiêm.CóbảnviếtQuỷmiếunhamyêusơnbấtcải,nghĩalàmiếumaởtrênnúikhôngthayđổi.Trongsáchnày,cóhaichuyệnvềNguyễnVănGiai,chắcdohaitácgiảviếtvềmộtngười.KhấuChuẩnlàngườiđờiTống,đỗtiếnsĩ,làmđếnTểtướngđờiTốngChânTông.GiặcKhiếtĐanvàocướp,ThamtrichínhsựlàVươngKhâmNhượckhuyênvuachạyxuốngKimLăng,nhưngKhấuChuẩnkhuyênvualênbắcthânchinhchovữnglòngquânsĩ.Sauđó,vuaTốngđánhluiđượcquânKhiếtĐan,cùngnghịhòaởThiềnUyên,đấtnướcđượcyênổn.NhưngvuaTốnglấyviệcnghịhòaấylàmxấuhổ,lạinhânVươngKhâmNhượcvốnthùghétKhấuChuẩn,hếtsứcđặtlờigièmpha,vìthếKhấuChuẩnbịbãichứcTểtướnglêntrấnthủmiềnBắc.Khisaiôngđi,vuacónói:“Thenkhóacửabắc(bắcmôntỏathước)phiKhấuChuẩnkhôngxong”.ĐóngcửabótaychỉviệcKhâmNhượcgiữThiềnUyêngặpquângiặcđến.ĐàntếtrênđỉnhTháiSơnlàviệcphongthiệndoKhâmNhượcbàyrachovuaChânTông.104.GiặcNinhXáchỉcuộckhởinghĩacủaNguyễnTuyển,NguyễnCừởlàngNinhXá(HảiDương),nămKỷMùi(1739)vàthấtbạinămTânSửu(1741).GiặcNinhXáchỉcuộckhởinghĩacủaNguyễnTuyển,NguyễnCừởlàngNinhXá(HảiDương),nămKỷMùi(1739)vàthấtbạinămTânSửu(1741).NguyễnHữuCầutụcgọilàQuậnHe,ngườiHảiDương,thamgiacuộckhởinghĩacủaNguyễnCừ,hoạtđộngởvùngĐồSơn,VânĐồn,từngđemquânđánhthànhKinhBắc.MấtnămTânMùi(1751).PhạmĐìnhTrọngcómộngườitỉnhHảiDươnglàmmộtđạoquânriêng.ĐỗThếGiailấychuyệnấynóigièmvớiTrịnhDoanh,vìthếmàhaingườihiềmkhích.Bảykhiếulàmắt,tai,mũivàmiệng.(BT)Lễđốivớimộtvịtháitửsắpđượcnốingôivua.NghĩalàniênhiệuChínhLịchthứhaitạora.Nhưngởnướctakhôngcóniênhiệuấy.ChỉcóởbênTàu,vềđờinhàĐường,TungLânlàvuanướcBộtHảiởmiềnđôngbắcnướcTàu,vàởbênNhậtđờiCaoThươngViênThiênhoàngxưngniênhiệunày.Khônghiểucáikhánhấytừđâumàlạicóniênhiệunhưthế?HaylàhaichữChínhLịch,sáchchéplầmchăng?HiệngiờởchùaThiênMụcócáikhánh,nhưngkhôngđúngnhưcáikhánhchépởđây.UyVươngtứcTrịnhGiang(1729-1740).(BT)NghĩalàtámcảnhởmiềnsôngTiêuTươngnướcTàu,doTốngĐịchđờiTốngvẽ.SôngTiêuTươngthuộcvềđấtSởđờixưa.KháchSởchỉKhuấtNguyên.Ônglàngườitôitrungbịgièmrồibịđuổi,phẫnuấttựtrầmởsôngMịchLa.TrongkhúcLytaocủaôngcócâu:“Hộphụcngảidĩdoanhyêuhề,vịulankỳbấtbội”.Cóýthanthởkẻdởthìđượctiếndụngmàngườihaythìbịghétbỏ.NgaHoàng,NữAnhlàhaivợvuaNguThuấn.TụctruyềnvuaThuấnbăngởđấtThươngNgô,haibànàytheoxuốngđếnsôngTương,khóclócthảmthiết,nướcmắtvẩyvàonhữngkhómtrúcthànhravằnngấn.Từđấyvùngnàyriêngsinhramộtgiốngtrúccóvằn.TrongbàiNgưphủtừcủaKhuấtNguyên,cónóikhiôngbịđuổi,chơiởbếnsông,gặplãophườngchài,cùngnhaunóichuyện.Sauđólãophườngchàivừachởthuyềnđivừahát:“NướcsôngThươngLươngtrongchừ,đểrửadảimũta.NướcsôngThươngLươngđụcchừ,đểrửabànchânta”.VuaTốngTháiTổđêmtuyếtđến

nhàTểtướngTriệuPhổ,gõcửavàochơi,hỏiýkiếnvềviệcnênđánhBắcHánhaykhông.Cóthểtạmhiểu2câunàynhưsau:“Cửangoàigõmấytiếng,ngóntaytruyềnbáotờchiếuchỉkhônglời;Quymơrộngmộttrời,cổhọngthôngtớinơiquanhàchưađến”.ÝnóivuavàonhàtểtướngđểbànviệcBắcHán(theoTrươngChính).ĐêmhômấyTốngTổcùngTriệuPhổuốngrượu,bàntínhviệcnước;nonsôngngủngàybêncạnhtrỏnướcBắcHán.TrongKinhThưgọiôngNghiêulàPhóngHuân,gọiôngThuấnlàTrùngHoa.HaicâunàynóiđứccủathánhKhổng,nhưhaivuaNghiêuThuấn,chỉkhácNghiêuThuấncóngôilàmvuamàngàithìkhôngngôi;nhưgiờiđất,nhưnggiờiđất,màgiờiimlặngkhôngnóigìmàngàithìlạinóiramọinhờiđểdạybảothiênhạ.VuaADụclàvuanướcẤnĐộđờixưa,mớiđâyngườitadịchlàDuDuGià,nghĩalàkhônglolắnggìcả.SaukhiPhậtThíchGiàtịchdiệtđượcmộttrămnăm(266trướcTâylịch),vualêntrịvìxứTrungẤnĐộ.KhitrướctheođạoBàLaMôn,làmnhiềusựtànbạo,giếthạicảanhem.Saukhilênngôivua,đổithờđạoPhậtthihànhnhânchính,hếtsứcủnghộchođạoPhật.ĐạoPhậttruyềnrộngranướcngoài,phầnnhiềunhờsứcnhàvua.MấttrướcTâylịch3năm.Phongnguyệtvôbiênlàchữsẵntrongsáchnghĩalàgiólặngrấtnhiềukhôngcóbờbếnnào.ĐâyôngCảoviếthaichữ虫二,tứclàchỉviếtphầnruộtcủahaichữ風月,ýbảophongnguyệtkhôngcónhữngnétngoàibiên,tứcthànhraýnghĩabốnchữphongnguyệtvôbiên.BốncôngtrìnhlớnlàtượngQuỳnhLâm,vạcPhổMinh,chuôngQuyĐiềnvàthápBáoThiên.Kỷthực:Ghichépsựthực.(BT)HọNguyễncũtứclàchúaNguyễnởphươngNam,tiêntổcủabảntriều,gọithếđểphânbiệtvớihọNguyễnmớilànhàTâySơn.BáDi,ThúcTềlàngườiđờinhàÂn,nốiđờichịutướcphongcủanhàÂn.NhàÂnmất,nhàChulên,haiônglênẩnởtrênđỉnhnúiThủDương,ănrautrừbữarồichếtđóichứkhôngchịuxuốngănthócnhàChu.TriệuPhổ,VươngChấtlàhaivịđạithầnnhàHậuChu.TốngTháiTổchiếmngôinhàHậuChu,haingườitrướccòntrùtrừ,saucũngsụplạyởdướithềmrồinhậnquanchức.ÔngCơTửlàbầytôinhàÂn,saukhimấtnướcvềthămcốđô,trôngthấynhữngdinhtòacũthànhracánhđồnglúa,buồnrầucảmđộng,cólàmbàicaMạchtú.ÔngVănThiênTườngđờiTống,saukhinướcmấtbịbắtgiảilênmiềnbắc,lúcđiquabểLinhĐinh,ônglàmbàithơtrongcócâu:零丁洋裡嘆零丁Linhđinhdươnglýthánlinhđinh,nghĩalàtrongbểLinhĐinhthannỗimìnhlinhđinh.Nghĩalàvuatôichânchínhgặpgỡnhau,nóiLưuBịvàGiaCátLượng.Haivếđốinhaugọilàmộtliên.Bắttrói.ÔnKiệnđờiTấnquahònNgưuChửđốtcáisừngtêsoixuốngvực,thấycáchìnhyêuquáihiệnra.Vềnhà,đêmmộngthấyngườiđếntráchvàravẻthùoán.Nghĩalàcởi.Chỗnàynóithànhlệthếnào,dịchgiảchưahiểu.Theosửvàsáchngoàithìkhoanày(VĩnhTộ,QuýHợi-1623)vìviệcgiảmạoấytiếtlộra,triềuđìnhbãikỳthiđình.Saulâumớichocácngườitrúngcáchcứtheobảnghộivềvinhquy,khôngđượcyếttênlênbảngvàng.ĐềnVoiPhụcởThủLệ,HàNộibâygiờ.Tứcnăm1896.Theexpansion,approvedbytheNationalAssemblyinlateMay,2008,makesHanoithe17thlargestcapitalintheworldwithatotalareaofmorethan3,300sq.km.ThenewcapitalalsoseesinitsfoldVinhPhucprovince’sMeLinhdistrictandfourcommunesofHoaBinhprovince’sLuongSondistrict.AbrahamMaslow’shierarchyofneedsisatheoryinpsychology:Physiological(breathing,food,water,sleep,sex…);Safety(securityofbody,ofemployment,ofhealth,ofproperty…);Love/Belonging(friendship,family…):Esteem(achievement,respectofothersorbyothers…);Self-actualization(morality,creativity,spontaneity…)HunchbackedLiuwasafamouscharacterinChinesehistory,underQianlongDynasty.Hewashunchbackedanduglybuttalented.Aprincessfellinlovewithhimbecauseofhisintelligence.HewasalsoappointedPrimeMinisterbyKingQianlong.HaiThuongLanOngwasatalentedphysicianworkingunderKingLeandLordTrinh.GiaoChi:FormerplacenameofapartofVietnam,knownsinceabout250BC.Accordingtolegend,LacLongQuanandAuCowerethefirstancestorsofVietnamesepeople.InXuanDieu’snovel“ToaNhiKieu”,theauthornamedthetwoinsipidfemalecharacters“GrainofRice”GhostsinthelegendsretoldbythelocalsinVietnamGhostsinthelegendsretoldbythelocalsinVietnamGhostsinthelegendsretoldbythelocalsinVietnamGhostsinthelegendsretoldbythelocalsinVietnamNamesofthefamouspedagoguismsJanAmotComenski:Pedagogicstheoristthatwascalled“Thefatherofpedagogismofmoderntimes”November20th:NationalTeacher’sDayTứcNgôThờiSỹKéo.(BT)Bắpđùi.(BT)Khoảnggiữathếkỷ.(BT)TrịnhBồnglàconcảUyNamvương,thuộcvềngànhtrưởng.TướngcủaNguyễnHữuChỉnh.

TrịnhBồng.Chỗmọingườiđềunghe,thấy.(BT)Khóm.(BT)Dòngchữviếtnhỏđềtênhọvàngàythángởtrêncácbứchọahaycácbứcđốitrướng.(BT)Bầurượukhivềnêngượnguống.TờmâylúcrảnhchớnăngcoiBônghoatrongđộngcòntươimãi,Dòngnướcvòngtrầnluốngchảyxuôi!BàinàynguyêncótênlàTiêntửtốngLưuNguyễnxuấtđộng.(BT)Trongđộngcátxanhtrờiđấtlạ,Bêncâyláthắm,thángngàydài.Dướihoaướccóairađó,Đểchónhàtiênkhỏisủangười.TiêntửtốngLưuNguyễnxuấtđộng.(BT)ỞđâyýnhắcđếnbàiLưuNguyễnđộngtrungngộtiêntử.(BT)Lấyvợkhác,saukhivợtrướcchết.Nhất.Nhị.Thángthứhaicủamùaxuân.(BT)Tức“cửathànhbịcháy,taihọalâycảcá”,ýnóitớinhữngtaihọadobênngoàiđưađếnmộtcáchoanuổng.(BT)Lòira,trồira.(BT)Dịch:Tựathuyềnngửamặttrôngtrờirộng.Lạnhlẽosaomờbabốnngôi.Khôngănkhớp,khônghòanhập.Banămđạohiếuđãđầyđủ.Mộtnghĩavuatôichửahếtnào.1.dịchvăn:Gàokhóctrờikhônhỏi.Buồnthảmcócònchi?SốngthẹncùngHọcsĩ,Mộtchếtchỉnhưvề.Ýnóibệnhnặng,sắpmất.Thuộcquảnhạt.TứcBiểnĐông.TheotruyềnthuyếtcổphươngĐôngcócâydâurỗnglònggọilàPhùTanghayKhổngTang,lànơithầnMặttrờinghỉngơitrướckhicưỡixelửaduhànhngangquabầutrờitừĐôngsangTây,dođóPhùTanghàmnghĩavănchươngchỉnơiMặttrờimọc.ChínhvìvậyNhậtBảncònđượcgọilàPhùTang.AiLao:ĐấtnướcLàongàynay.BồnMan:CòngọilàMườngBồnhayMuangPhuan,vàsaulàTrấnNinh,làmộtquốcgiacổ,naykhôngcòn,từngtồntạitrênbánđảoĐôngDương,tạivịtríngàynaythuộctỉnhXiêngKhoảng,mộtphầncáctỉnhHủaPhănđếnKhămMuộn,ởphíaĐôngnướcLào,vàmộtphầncáctỉnhmiềnBắcTrungbộViệtNam(khoảngNghệAnđếnQuảngBình).CótàiliệuchéplàLêThìHiến.CongáiTriệtKhanhcôngNguyễnĐìnhTưNaythuộcHàNội.TụcgọiBàChúaVang.Mẫuvịtửquý.TríchKhâmđịnhViệtsửthônggiámcươngmục,Quyển43tr.29A.TrịnhCăn.CòngọilàQuốcsưQuậncông.NhữngđịadanhthuộchuyệnChươngMỹ(HàNội)ngàynay.Năm1516,vuaLêChiêuTôngđãchodựnghànhcungrồisaiđàosông,khaisuốiquanhnúiđểdungoạnmỗikhinhànrỗi.CòngọilàLêHiểnTông.TrừTrịnhDoanh.NguyễnThịNgọcDiễm.TụcgọilàBàChúaĐỗ.CòngọilàlễCầuđảo.CótàiliệuchéplàLêDuyCận.TháitửLêDuyVỹ.TrịnhCương(1709-1729).ConTrịnhBính.Chứcvõquancaocấpchỉhuymộtđạoquânthờixưa.TàiliệukhácchéplàHoàngCôngChất,thủlĩnhmộtcuộckhởinghĩanôngdânĐàngngoàilớnvàogiữathếkỷXVIII,chốnglạitriềuđìnhvuaLêchúaTrịnhtrong30năm.ĐứngđầuQuốcTửGiámlàcácchứcquanTếtửu(tươngđươngHiệutrưởngđạihọc),Tưnghiệp(tươngđươngvớiHiệuphóđạihọc)Thánggiữamùa.TríchKhâmĐịnhviệtsửthônggiámcươngmục,Quyển43tr.12.GiámđốcQuốcTửGiám.ChứcquantonhấttrongtriềuđìnhphongkiếnthờiLê-Trịnh.Chứcquanđạithầnđứnghàngthứ2trongphủchúa.1.TríchVũtrungtùybút.Trâmhốt:Trâmcàivàhốtcầm(mộtdụngcụcàitóccủangườixưa);Hoabào(áocóthêuhoặcvẽhoavăntrangtrí).Con,chauquanlaiđươccapdanhviamsinhđethưahươngdanhvongcuacha,ong.ContraiLêQuýĐôn.VợTrịnhDoanh.HoàngNgũPhúc(1713-1776)làdanhtướngthờiLêTrungHưng.ÔngquêởYênDũng(BắcGiang).HoàngNgũPhúccócônglớntrongviệcđánhdẹpcáccuộckhởinghĩanôngdânĐàngNgoàivàlàtổngchỉhuycuộc“Namtiến”đánhĐàngTrong,mởmangđấtđaiBắcHàtớiQuảngNam.CósáchchéplàẢiVânquan.CòncótênlànúiĐáBia,ngọnnúicaonhấttrongkhốinúiĐạiLãnhthuộcdãynúiĐèoCả,hiệnởxãHòaXuânNam,huyệnĐôngHòa,phíaNamtỉnhPhúYên.Tươngứngvớihaichữ“ĐàngTrong”vàkhuvựccủachúaNguyễn.VềđờiLê,tỉnhHàTĩnhthuộcvềđấtNghệAn.ThượngkinhkýsựcủaHảiThượngLãnÔng.KẻChợ.CòngọilàsôngHồng.Ngàymùngmộtvàngàyrằm.Suygiảm.ỞvàođịaphậnhailàngKimLiênvàTrungTự(HàNội)bâygiờ.TrịnhTùng.500người.TríchVũtrungtùybút.Nghĩalàphụngmệnhcanhgiữ.Ýởđâylàlấyđểdânglênchúa.Đêmcácnộigiámphảiởluôntrongphủnhưhọcsinhlưutrúngàynayvậy.(từcũ)nhữngngườicùngmộtlớp,nganghàng.Giấugiếmmộtcáchphipháp.TríchTangthươngngẫulục.TháiphiVũThịNgọcNguyên,còngọilàbàChúaMe,ngườiBìnhGiang(HảiDương).Nhữngcuộchọpmặtquantrọnggiữavuavàbáquanvănvõ,mỗithánghailầnvàomùngmộtvàngàyrằm.DescriptineduruyanmedeTonquin.PhiênởphủcũngnhưcácbộbêntriềuđườngvuaLê.BùiSĩLâmngườiQuảngXương(ThanhHóa)lànhàchínhtrịquânsựđầuthếkỷXVII.ÔngđóngvaitròtolớntrongcôngcuộcphụchưngnhàLê(LêTrungHưng).ÔngcũnglàngườicócônglớnđốivớihọTrịnh,đặcbiệtlàchúaTrịnhTùngKhâmđịnhViệtsửthônggiámcươngmụcchéplàNguyễnQuốcTrinh.TríchĐạiViệt

sửkýtoànthư.VươngquốcAnh.Nghìnlẻmộtđêm.Loạisúngmồibằnglửa.VõhọcVõkinh.TônVõđờiChiếnQuốc.VănlàHươngthí.LụcThao(KhươngTháicông),Tamlược(HoàngThạchCông),TưMãpháp(TưMãNhươngThư),TônTửbinhpháp(TônVũ),NgôTử(NgôKhởi),ÚyLiêuTử(ÚyLiêu),ĐườngTháiTôngLýVệcôngvấnđối(VệCảnhVũcôngLýTĩnh).QuậnHe:TứcNguyễnHữuCầu,ngườihuyệnThanhHà(HảiDương),trướcvìnghèonênđilàmcướp,sautheoNguyễnCừkhởinghĩa.KhiNguyễnCừbịbắt,NguyễnHữuCầuđemthủhạvềgiữnúiĐồSơnvàđấtVânĐồn.Năm1743,QuậnHegiếtđượcThủyĐạođốcbinhlàTrịnhBảng,tựxưnglàmĐôngĐạoThốngQuốcBảoDânĐạiTướngQuân,thanhthếlừnglẫy.QuậnHẻo:TứcNguyễnDanhPhương,ngườixãTiênSơn,huyệnYênLạcnaylàxónTiênSơn,phườngHộiHọp,thịxãVĩnhYên,trướclàmthủhạcủacácthủlĩnhTếvàBồngkhởinghĩaởSơnTây..supChỉLêDuyMậtđộng.LànhữngđạicôngthầncủachúaNguyễntạiĐàng.TrongthờiTrịnhNguyễnphântranh.cócôngphòtánhiềuđờichúa.Nguyễn,đánhluinhiềucuộc“Namtiến”củachúaTrịnh,giữvữnglãnhthổĐàngTrong,Tàinăngởmứctrungbình.HoàngNgũPhúc:SđdPhạmĐìnhTrọng:TướngthờiLêMạt,cócôngdẹpkhởinghĩanôngdânĐàngNgoài.VìnhàLêvớinhàHánbênTrungHoa.NguyễnKiệm.TrỏtổtiênhọNguyễn.TríchĐạiNamthựclụctiềnbiên.HoàngNgũPhúctuổigià,đãvềhưu,vìviệcnàylạiđượcralàmquan.TrỏNgũPhúc.Saukhimưatạnhnênđichơithuyền.CâycỏsợkhôngphảicâycỏnhàChu.NghĩabóngchỉchúaTrịnhcướpquyềnvuaLê.TrịnhSâm.TrọngTếđỗtiếnsĩ,trướcđãlàmquan,vìcótộibịbãi.TriêuviViệtkhênữ,mộtácNgôcungphi.Thưởngquantươngsư(chỉNguyễnHoànvìôngđượcphonglàQuốcsư)mànàngtiênnga(ĐặngThịHuệ)khéocắt.公每得蓮茶卽走馬上進盛王卽命烹召宣妃同賞宣妃最好蓮蕊Cưanhothongsangbuonghoacnhabencanh.Lao,phong,cổ,lạigọilàtứchứngnany.Hangchansongbaoquanhbaolơn(phầnnhôrangoàihiêncólancan).Nếntrắng.PhầnnhiềutàiliệukhácchéplàĐiệnĐôvươngTrịnhCánchỉsốngđếnnăm6tuổi.Còngọilà“giấcHoàngLương”hoặc“giấcHòeAn”,ýnóicôngdanhphúquýlàhưảo,đờingườichẳngquachỉngắnngủinhưmộtgiấcmộng.Mộtthứlễnghikhinhàvừacótang,ởđâyýchỉmộtbuổilễsaukhiTĩnhĐôvươngquađời.KhiTĩnhĐôvươngmớimất,DươngTháiphingờlàsinhthờivươngđãbịTuyênphibùathuốcnênchomởquantàiramàđổicảcácđồkhâmliệm.Tứcgiỗ2năm3thángsaungàymất.CanhTý.PhốPhanBộiChâu.PhốHaiBàTrưng.PhốLêDuẩn.Tácgiả.NămCảnhHưng41,CanhTý(1780).Chồngcủavúem,tiếngBắcgọilàbõTuyênPhiĐặngThịHuệ.Trẻconđạitiểutiệngọilàbĩnh.Đểchongườikhácgặpmặthoặctiếpxúctrựctiếp.Thiệnphu:Ngườiđầubếp.Chọctức,chọcgiận.Nénchịu,nínnhịntronglòng.Ýnóisaukhimọingườiđãănxong.Cướpngôi.Âmthầmcâukết.Chứcgiữviệcviếtláchsáchvở.HàNhưSơnlàđiểnthưriêngchoVươngtửKhải.LúcấyKhảicònlàTông.NghĩanhưbấtphápTứcHuyQuậncông.ThầydạyhọcchoVươngtửBạncủacha.SauvìkiênghaitênvuaTựĐức(PhúcThì,HồngNhậm)nêngọitránhlàNgôThờiNhiệmÝchỉconngườisốnghaimặt.Thaothủ:Đứchạnhhằngngày,cáchxửthếlậpthânởđời.Nhữngchứcquantrongbộmáynhàchúa.Tangvậtlàmchứngchosựthamnhũng.Ýchỉngườicha.TứclàphủchúaTrịnh.TứclàchúaTrịnhSâmTứclàĐặngThịHuệ,BàchúaChè.SởMụcVươngvàTùyDươngQuảngđềugiếtbốđểcướpngôi.Sắpnguyđếnnơi.ChữtrongTảtruyện.Dịchtạmlà:Àocừulungtung,mộtnhàbaông,theoaichoxong?ChỉHoàngĐìnhBảovìylàphòmã.Tụcngữcócâu:Tốtáonhưôngphòmã.ChỉĐặngThịHuệ:TuyênphicủaTĩnhVương,mẹđẻraVươngtửCán.Vềsau.RamắtChúathượng.SauđổilàNguyễnKhảnÝchỉChúathượngchết,giốngnhư“bănghà”.Tụhợplàmđiềubấtchính.ThếtửThươngThầnnướcSởgiếtchamàcướpngôi.Tựnhiên,bỗngnhiênĐươnglàmquanmàchamẹchết,thôilàmquanvềchịutang,gọilàđinhgianThamtụngbấygiờquyềnnhưTểtướng.ChỉDươngTrọngTế.Giườngcủavua,chúa.Thuậtđểmả,đặthướngnhà.Thườnggọilầmlàđịalý.Khônglàvua,khônglàbámàquyềnnghiêngthiênhạ.Hơnhaitrămnămrồithìvạxảyrangaybêncạnhnách.Đemratratấnởgiữatriềuđình.Lênmặttađâyhơnngười(BT).KhiđóVươngtửTôngđãbịtruấtxuốnglàmQuýtửvàđổitênlàKhải.TạDanhThùydùngchữtrongTảtruyện:“Vôhữuphếgiả,quânhàdĩhưng?”Chữsáchvẫncóảnhhưởngtolàmcholờinóicóuythanhhơn.Thứtựvợchúatrongcung:Chínhphihoặcnguyênphi,tần,tiệpdư,tudung.TrịnhLệlàconTrịnhDoanh,emTrịnhSâm,chúTrịnhKhải.CongáiTrịnhDoanh,vợHoàngĐìnhBảo.LàngHoàngMainằmtrênđấtKẻMơ.KẻMơxưabaogồmcảbalàngHoàngMai,TươngMai,MaiĐộngngàynay.

NgườitavẫnquengọilàngHoàngMailàMơrượu–vìởđâynấuđượcrượungonnổitiếng,MaiĐộnglàMơtáocònTươngMailàMơxôi.RượuMơđãđivàophươngngôn,cadao:“RượuKẻMơ,cờMộTrạch”.NghềnấurượuởKẻMơđếnnaykhôngcònnữaEquinoxed’automne:Hômngàyđêmđềunhau.Rụcrịchtiếnhànhhoạtđộng.KhuvựctrướccửagaHàNộingàynay.ÔĐồngLầmnằmtrênlàngcổĐồngLầmnaylàngãtưKimLiên-ĐạiCồViệt.Bạncùngđọcsách.BóibằngcỏthilàmộthìnhthứcbóiDịch,lậpquẻbằngcáchsắpcáccọngcỏthitheomộtquytắcriêng.Lònggiậncủachúngnhânkhôngthểxúcphạmđược.Năm1674línhTamphủgiếtThamtụngNguyễnQuốcTrinhvàphánhàPhạmCôngTrứ;năm1741họlạiphánhàvàchựcgiếtThamtụngNguyễnQuýCảnh.LínhTamphủnóicâuấyđểdọaNguyễnTrọngViêm.Khôngthểđừng,cựcchẳngđã.NguyễnHoãn,Tiếnsĩ(1743),tướcHoànQuậncôngTrịnhDoanhTrịnhGiang,anhruộtDoanh.TrườngAlbertSarraut(tiếngPháp:LycéeAlbertSarraut)làmộttrongnhữngtrườngtrunghọcnổitiếngnhấtởĐôngDương,đượcthànhlậptừnăm1919tạiHàNội,giảithểnăm1965.Bàithơấy,xintạmdịchraquốcâm:Khuyakhoắtnghetinđãsởnlòng,Mởthưđậpánxiếtkinhhoàng!Cácôngđếnthế,monggìnữa!Thiênđạongàynaycónữakhông?Sắcviếtđểtrốngtênđểngườiđượchưởngthahồmuốnđiềntênaithìđiền.NămBínhNgọ,niênhiệuCảnhHưngthứ47,lịchTây1786.ChúaTrịnhđốivớinhữngvịlãothầnnhiềukhigọilàtiênsinh(đốivớiquanvăn)hoặccông(đốivớiquanvõ).Mộtdạngvănbảncủachúatruyềntớicácquanđầutrấn,phủ.ẤnriêngcủachúaTrịnh,việcquantrọnglắmmớidùngđến.Nướcnhàcònmấtởmộttrậnnày,ônggắngsứcnhé.Hoạnquanhầugầnnhàchúa.TứcTrịnhTùng.Trungthành,ngaythẳng,trongsạch.TứclàTiếnsĩNguyễnThưởng,ngườilàngVânĐiềm,huyệnĐôngNgàn,trấnKinhBắc.Mấtngôi,mấtchức.Lênngôitrịvì.Mưuviệclanhlẹn,loviệcchuđáo,thậtlàkhítượngmộtvịlãothành.Tậpkhảitấu(báocáo).Mộtloạimũcógắnmóngrồng.XướngtêncácôngTiếnsĩ.Thịlàcoi,sưlàquân.Chămchỉ,lanhlẹ.BùiHuyBíchlàmHànhthamtụng.Hysinhvìtổquốc.KhuQuảngBángàynay.Thamquanôlại.NgườiMôngCổđếnnămTânMùi(năm1271)niênhiệuThiệuLongthứ14đờivuaTrầnThánhTôn(1258-1278)thìđổiquốchiệulàmĐạiNguyên.CònThátĐátvốnlàtêngọibiệtbộgiốngMạtHạt;saubènlàtêngọiMôngCổ(đờiTrầnta,quânsĩthíchhaichữ“sátThát”nghĩalàgiếtrợThátĐát).ĐếnkhinhàNguyênmất(1367),tônggiốngMôngCổchạyvềMạcBắc,bỏquốchiệuNguyên,xưnglàThátĐát.Vìvậy,sáchnàytùytiện,hoặcgọiMôngCổhoặcgọiNguyên,đềulàmộtcả.*TrầnThánhTôn(1258-1278):Đâylàthờigiantạivị.(BT)*TấtcảchúthíchđềBTtrongsáchnàylàcủangườibiêntập.Thờigiantạivị.(BT)Tuycómấysáchchépngàysinhcủangài,nhưngthiếttưởngkhôngđủcăncứ.CuốnTrầntriềuthếphảhànhtrạng(sáchviếttrườngBácCổ,sốA663,tờ22a)chépngàisinhngàymồngmười,thángchạp,nămNhâmTý,niênhiệuNguyênPhongthứhai.Thếtứclànăm1252.Nếungàisinhvàonămấy,màđếnnămĐinhTỵ(1257),NguyênPhongthứbảy,theosửToànthư(quyển5tờ22a)thìngàiđãlàmTiếtchế,coiquảnhếtcáctướngtrongcácquânthủy,bộchốnggiữbiêngiới,chẳnghóarabấygiờngàimớilên5tuổimàđãlàmTiếtchếnhưmộtvịTổngTưlệnhthủylụcquânngàynayư?TrongcuốnHưngĐạođạivươngcủaLamSơn(xuấtbảnnăm1946)dựatàiliệutrongĐàokhêdãsửcũngchépngài“sinhngày10thángchạp(khôngchépnămtamàchỉchua1228)thọ72tuổi”.Nayxétngàyngàisinhấynếukhôngcóxuấtxứtừchínhsửthìđềulàdongườisauướcđoáncả.Thờigiantạivị.(BT)SaubàđượctruytônlàKhâmTừBảoThánhhoàngtháihậu.SaubàđượcsắcphonglàTrangchínhtừthụcnghiphạmtrinhthuậnunhàntrinhnhất.MộtnhánhthuộcsôngTháiBìnhởgiápgiớihaitỉnhKiếnAnvàTháiBình.Thờigiantạivị.(BT)NaythuộchuyệnĐôngTriều,tỉnhHảiDương.*Mộtsốđịadanhphânđịnhranhgiớihànhchính(huyện,tỉnh...)đượctácgiảcướcchútrongsáchnàynayđãđổikhác.Việckhảocứuchorõràngxinđượchoànthiệntronglầnxuấtbảnsau.(BT)Xưatanói“thiênhạ”làtheonghĩahẹp,tứccũngnhưnaynói“nước”hoặc“quốcgia”.TướngcủaHưngĐạovương,ngoàimấyngườicótêntrongsửnhưDãTượng,YếtKiêuvàNguyễnĐịaLô,còncónhữngtướngnàymàchínhsửkhôngthấychép:CaoMang,ĐạiHành,HùngThắng,NghĩaXuyên,TàoBân,HuyềnDu…(theoTrầntriềuthếphảhànhtrạngvàTrầngiađiểntíchthốngbiên).Ngoạixâm.(BT)ThượngtướngcũngnhưThủtướngngàynay.NaylàKiếpBạcởLụcĐầugiangthuộchuyệnChíLinh,HảiDương.ChỉđứcTrầnQuốcTuấn.Nguyênsử,AnNamchílượcvàToànthư…đềuin“mộcbằngchữxuân”(椿).Cónhiềusách,báoquốcngữchéplàSàiThung,

vì“Xuân”(椿)và“Thung”(樁)mặtchữgầngiốngnhau.NaylàhuyệnPhụDực,tỉnhTháiBình.Toànthư,quyển6,tờ10b-11achéplà“hoànkhí”(環器),cólẽsửthầnmuốnnóilàcáichĩnhhaycáivạichăng?SáchTrầngiatựđiểnthốngbiên,tờ84bchéplàtángvàomộtthứđồbằngđồng.Ởphầnrừng,ấpAnSinh,thuộchuyệnĐôngTriều,HảiDương.TrongsửToànthưquyển6,tờ10b-11achéplà“thảyêutốchủ”(旦要速朽).Sửcũgiảithíchvềviệcngàidichúcấy:“ChừngvìtừkhithốnglĩnhquânđộiphòngngữởLạngGiang,giặcNguyênhailầnsangxâm,đềubịđánhbại,nênngàilorằngsaunàyhoặcgiacónạnbịgiặckhaiquậtmồmảlênchăng”.Toànthưquyển6,tờ10b-11a.Năm1245nhằmnămẤtTỵ.Trongsáchnày,đôichỗtácgiảcósựnhầmlẫnvềniêncan,niênchi,chúngtôixincướcchúthêm.(BT)Năm1247nhằmnămĐinhMùi.(BT)CácquânnàyđềulàTúcvệbinh,gồmquânThiênthuộc,quânThánhdựcvàquânThầnsách.Sốbốn(Tứthiên,TứThánh,Tứthần),chắclàmỗiquânchialàmbốnvệ,nênmớigọilà“tứ”nhưngsửcũkhôngchéprõ.ThiênTrường(naylàphủXuânTrường,NamĐịnh)làquênhàTrần,nênlấybinhThiênTrườngvàcáclộxungquanhlàmquânTúcvệ.NguyênvănchữHánchéplà:“KỳdưsungCấmvệ,Cấmbinhtamđẳngsungtrạonhiđoànđội”(其餘充禁衛禁兵三等充掉兒團隊).NguyênvăntrongAnNamchílượcchéplà:“Hựuquyềntiệptuấngiảnhị,chưởngtậpvũnghệ”(又權捷俊者二掌習武藝).Nghĩalàbốnđôvàmộtlangấyđềucótảvàhữu.Vídụ:TảThánhdựcđô,HữuThánhdựcđô…會稽舊事,君須記；驩,演猶存十萬兵。Hoan,DiễntứcHoanchâuvàDiễnchâunaylàNghệAn.ĐinhMùi.(BT)ChếđộnàycònthihànhđếnmãinămMậuNgọ(1378)đờiTrầnPhếĐế(1377-1388).Đơnbinhởcáclộđờiđờiphảiđilính,khôngđượclàmquan(Toànthư,quyển8,tờ2a-b;Cươngmục,quyển10,tờ44b).*TrầnPhếĐế(1377-1388):Đâylàthờigiantạivị.(BT)Tứclàđảo“Delatable”,mộthònđảohìnhdài,hướngđôngbắc–tâynam,lớnvàởngoàihơnhếtđámquầnđảo(gầnHònGai)trongvịnhBắcBộ.(Xembảnđồởcuốisách).Thứnónđanbằngnandương(thanhbìtrúc),dolàngMaLôiởHồngLộ(naylàHảiDương)chếtạo,nênmớigọitheotênlàngấy.Nhưngvìlâungày,tênriêngcủanónđãchuyểnthànhtênchung,nênchữ“nónmalôi”khôngphảiviếthoa.HồiMinhthuộcđổilàmhuyệnChíLinh.NaythuộctỉnhHảiDương.NaythuộcLạngSơn.ĐờiLêđổilàmhuyệnPhượngNhãn(hoặcPhượngNhỡn),naythuộctỉnhBắcGiang.Khobạcnhànước.(BT)ĐờiTrầnđặtlàngTứcMặc(quêcácvuaTrần,naythuộcphủXuânTrường,tỉnhNamĐịnh)làmlàngThiênThuộc;phàmbinhlínhtuyểnởlàngấythìgọilà“Thiênthuộcquân”.NguyênvăntrongToànthư,quyển5,tờ41achép:“Khủngkhílựcnỗidã”(恐氣力餒也)NguyênvăntrongCươngmục,quyển7,tờ23bchép:“Vũdũnglựcdã”(務勇力也)Biếtsơqua,khôngsâu.(BT)NhàthiệnxạởTrungHoaxưa.NhàthiệnxạởTrungHoaxưa.XincoitoànvănbàiHịchquabảndịchởchươngchín.CăncứvàolờiĐỗKhắcChungnói:“Dolòngtrungphẫn,họtựthíchchữđấythôi”.(Toànthư,quyển5,tờ46b).GiếtrợThátĐát,tứclàMôngCổ.BếnĐôngsôngCáinaylàHồngHàởđịaphậnhuyệnThượngPhúc(HàĐông).Toànthư,quyển5,tờ45b-46b;Cươngmục,quyển7,tờ33a-34b.TứclàThiênTrường,LongHưng,QuốcOai,BắcGiang,HảiĐông,TrườngYên,KiếnXương,Hồng,Khoái,ThanhHoa,HoàngGiangvàDiễnChâu.LộởđờiTrầncũngnhưthừatuyênởđờiLêvàtỉnhởđờiNguyễn.NhưTânBình,NghệAn,TháiNguyênvàLạngGiang.NhưtrạiQuyHóa,trạiAnBang...Cươngmụcgiảinghĩa“sách”là“thôn”,echưađượcđúng.Tưởngphảinênnói:“sáchlàlàngmọitứclànhữnglàngtrìnhđộhãycònchưatiếnhóa”.“Hoành”làhạngngườiphảitộiđồ,bịliệtlàmnôlệ.BaxãnàythuộchuyệnĐôngTriều,HảiDương.Tênmộttrại,thuộchuyệnYênHưng,QuảngYên.NaylàBànThanthuộchuyệnQuếDương(giápLụcĐầu)tỉnhBắcNinh.Nguyênvăn:Giaiviết:“Chiến!”Vạnnhânđồngtừ,nhưxuấtnhấtkhẩu(皆曰:“戰”萬人同許，如出一口).Toànthưchéplà:“Mễtamthăngtrịtiềnnhấtcưỡng”.Cươngmụcchéplà:“Mễnhấtthăngtrịtiềnnhấtcưỡng”.ĐâytheoToànthư–Mỗithưnglà316tấckhối,ăn10,354688côngthăng.Ngườitrưởnghọtrongtôngthất.AnNamchílượcchỉchépnhưthế,chứkhôngcắtnghĩa.Vậynaytưởngnêngiảithíchchorõ:Đólàmộtviệcngụýkhuyếnnông.Nhântiếtlậpxuân,bắtđầuấmáp,cóthểkhởisựcanhnông,chonênquốcquâncửmộtngườitronghọđứngthaymá,dùngroihốitrâucàyruộng.Làmlễxongthìdựtiệcănmừng.Năm1244nhằmnămGiápThìn.(BT)Nguyênvănchéplà“tiếntân”(dângcủamới).Nguyênvănlà“bộliệp”.Ngườibịhìnhphạtgiamcầmnhiềunăm.(BT)Hạngnôlệ(hoành)phảilàmruộng“cảođiền”.Đơnvịđonglườngngàyxưa.Nguyênvănlà“thăng”(升).“Thăng”củaTrungHoaxưa:10hợplà1thăng.Mỗithăngbằng316tấckhối,tứclà

10,354688côngthăng.TheoAnNamchílượcthìlốiđonglườngcủataxưacũngnhưcủaTrungHoa,vậycóthểnói:“thưng”tavới“thăng”tàulàmột.Câunàyrấtkhóhiểu.TraTừnguyênthì“lương”cónghĩalà“thuếruộng,thuếđất”;“thuế”theoHánthưcónghĩalàthuêmộtphầnmườivềruộngcôngvàthuếdonhữnghạngcông(thợ),thương(buônbán),ngu(quancoinútvàchầm),hành(quancoirừngnúi)gópvào.VậyýchừngcâutrongAnNamchílượcấymuốnnói:nôngkhôngphảiđóngthuếruộng,thươngkhôngphảigópthuếbuônbán.Cólẽtứclàthứtiền“thândịch”nhưAnNamchílượcđãchép.Năm1248nhằmnămMậuThân.(BT)TrầnPhếĐế.(BT)ĐờiTrần,mỗiquan10tiền,mỗitiền70hoặc69đồngkẽm.Quyêngópđểlàmviệcthiện.(BT)Cóđiềunênnhớ:đờiTrầntuycócôngnghiệpsinhhoạtrồi,nhưngngườithợbấygiờchỉlàhạngngườilàmviệcthủcôngtheolốicôngnghệgiađình,chứkhônggiốngnhưcôngnhânlàhạngthợthuyềnbánsứclaođộngngàynay.Bấygiờgọi“mẫu”là“diện”;mỗi“diện”tứcmột“mẫu”.Phạmtộitrộm,cướp.Nguyênvăn:“nhấtthườngcửuphần”(一償九分).Nguyênvăn“Cùngdânbấtcấpgiảhứađiểnthụcưnhân”(窮民不給者許典贖於人).Phiêubạt.(BT)ĐờiTrầnThuậnTônmớiđặtphéphạnchếruộng,chỉtrừđạivươngvàtrưởngcôngchúathìruộngkhôngphảihạnchế,cònthứdânthìruộngkhôngđượcquá10mẫu.Thờigiantạivị.(BT)ĐờiLêgọilàđài“khánxuân”.TheolịchthìHànthựcvàohaingàytrướctiếtThanhminh.TụctathườngăntếtHànthựcvàongàymồngbathángba.ThụyBàlàchịvuaTrầnTháivàlàcôđứcHưngĐạo.TrongAnNamchílược,cóchỗcũngnóiđếnmộtcôngchúahồiđầuTrầntênlàThụyTư.Cólẽcùnglàmộtngườimàmỗisáchinmộtkhác,vìchữ“bà”(婆)vàchữ“tư”(姿)gầngiốngnhau.CoibàiHịchtướngsĩcủaTrầnHưngĐạo.Coiphần“Phongtục”trongAnNamchílược.Toànthư,quyển5,tờ7a;Cươngmục,quyển6,tờ11b.NaythuộcphủXuânTrường,tỉnhNamĐịnh.AnNamchílược,quyển1,tờ12a.AnNamchílược,quyển1,tờ11a.AnNamchílược,quyển1,tờ11a.CăncứvàolờicủasửthầnNgôSĩLiên(ngườithếkỷmườilăm)bànởsửToànthư,quyển5,tờ18a:“...Khôngvớingườikháchọmàvớingườicùnghọ,kếthônnhân:chỉcónhàTrầnlàmthế...”(DịchtheonguyênvănchữHán).NgườihuyệnThanhLâm,tỉnhHảiDương.Toànthư,quyển5,tờ41chépvềviệcnàyrằng:bấygiờcócásấuđếnsôngLộ.Vua(TrầnNhânTôn)saiHìnhbộThượngthưNguyễnThuyênlàmvănnémvàotrongsông:cásấutựrờiđi.VuachoviệcđógiốngchuyệnHànDũ(đờiĐường)bènchođổihọlàmhọHàn.Thuyênlạigiỏiphúthiquốcngữ(nôm).Nướctaphúthihaydùngquốcngữthựcbắtđầutừđấy.ĐếnđờiTrầnAnhTôn(1293-1314)cóThiênchươngHọcsĩNguyễnSĩCốcũnggiỏithơphúnôm.*TrầnAnhTôn(1293-1314):Đâylàthờigiantạivị.(BT)Nguyênvăncâunày:“...Hoặcdụngthổngữvithiphú,nhạcphả,tiệnưcangâm”.ĐóvìtácgiảAnNamchílược,tuylàngườiViệtnhưngkhiviếtsáchấy,lạitựđứngvàođịavịnhưmộtngườiMôngCổmàviết,nênmớigọitiếngtalà“thổngữ”(土語).TrongAnNamchílượcchépTrầnTấn“thườngtácViệtchí”và“LêHưu”(khôngcóchữ“văn”đệmgiữa)“tuViệtchí”.NhưvậyrấtcóthểlàcùngmộtbộĐạiViệtsửkýmàTrầnTấnlàngườilàmtrước(tác),cònLêVănHưulàngườisửalại(tu).Vềvấnđềnày,xincoithêmbàiNướctacósửtừđờinàocủaHoaBằng,đăngTriTânsố6,trang2.Nhogiáo,Đạogiáo,Phậtgiáo.(BT)Giápthứnhất,giápthứba.ViệcgiảngnàyđếnđờiTrầnAnhTônvẫncứtiếnhành.Sửchép:nămHưngLongthứ14(1306),NguyễnSĩCốdochứcThiênchươngHọcsĩlàmviệcgiảngNgũkinh.Xưadùngtiếng“tútài”cónghĩanhưlàkẻsĩ,tứclàchỉvềhạngngườinhosĩvàthầythuốc,...NguyênvăncóchéptrongNguyênsử,quyển209.Sẽdẫnvàdịchởchươngnăm.Xinđơncửmộtviệcnhư:thánggiêng,nămMậuThìn(1268),vuaTrầnThánhTônbảocácvươnghầutronghọtôngthất,tanchầu,vàotrongđiệnnộivànhàLanđình,cùngnhauănuống,cókhitốiđến,khôngvềđượcthìđặtgốidài,chănrộng,liêngiườngngủchungđểtỏtìnhhữuái.Đólàthựchànhlờingàithườngnóicùngcácanhembàcontronghọ:“...Chỗđồngbàomáumủ,lothìcùnglo,vuithìcùngvui”(Toànthư,quyển5,tờ31b).TuycũngcómộtvàitênphảnquốcnhưTrầnÍchTắcvàTrầnKiện,nhưngđólàconsốrấtnhỏ.Điềunhậnthứcđượcsaumộtquátrình.(BT)Giácngộngườikhác,tếđộngườikhác.Phầnlớnsửliệughi618-907.(BT)CósáchchéplàALoaĐàivàchualàAgôtai.Cósáchchéplà:“Koubilai”.TriềuTiên.(BT)Nga.(BT)TiếngMôngCổ,cóýnghĩalànhữngkẻ“đượcnhờânsủngcủaThiêntử”.Quâncácvệnhưnămvệ:Tả,Hữu,Trung,Tiền,HậuvàĐườngNgộtvệ,QuýXíchvệ,VũvệTảhữuđôúyvệ...2.TrậnBạchĐằngnămMậuTý(1288),tabắtđượcnhiềutướngMôngCổtrongcóVạnhộ,Thiênhộ,tứclàhạngvõquancaocấpcầmđầuquân

độitrongVạnhộphủởlộhoặctrongThiênhộsởởhuyệnbênNguyênđấy.“QuânMôngCổ”(danhtừquânsự)làquântrongbảntộcMôngCổ,quânthámmãxíchlàquântrongcácbộtộc.Thámmãxíchnghĩalàquântrấnthú.SaukhidiệtđượcKim,MôngCổtuyểnngườibắcbộTrungQuốclàmlính,gọilàHánquân;saukhidiệtđượcTống,lạituyểnnhữngngườinambộTrungQuốclàmlính,gọilàtânphụquân.TứclàNgộtLươngHợpThai(Wouleangotai).Toànthư,chéplà“nămmươivạnquân”.TheoTânbiêncaotrungbảnquốcsử,quyểngiữa,trang139.CoiLesMongotsetlaPapautécủaPaulPelliot,chươngnhất,trang4.Sẽtrìnhbàyởchương“CuộcchiếnthắngMôngCổlầnthứnhất”.TứcnămĐinhTỵ(1257).Haisứgiảnàyđềubịtagiamgiữởtrongngục,đếnkhithảrathìmộtngườichết.Xưadùngtiếng“tútài”cónghĩanhưlàkẻsĩ,tứcchỉnhữnghạngnhosĩ,thầythuốc,...nóitrên.Tứclà“ĐạtlỗHoaxích”.TiếngMôngCổ,màđờiThanhdịchlại,nghĩalàQuantrưởngMôngCổ.TheochếđộnhàNguyênthìcáccấphànhchínhvàquânsự,trêntừlộ,dướiđếnhuyện,ởcáchànhsảnh,đềudùngngườiMôngCổlàm“ĐạtlỗHoaxích”hoặcgọi“ĐạtlỗCáttề”.Thángmộtởđâychỉtháng11âmlịch.(BT)ChỉtriềuđìnhMôngCổ.ChỉtriềuđìnhMôngCổ.Thángchạp,nămCanhThân(1260),MôngCổđưachiếuthưsangbảota:Đốivớiquanliêu,sĩ,thứtrongnước,phàmmũáo,điểnlễ,phongtục,nhấtnhấtcứđểytheophápchếcósẵncủaBảnquốc.TứcnămQuýHợi(1263)đờiNguyênThếTổHốtTấtLiệt.ChỉviênđứngđầuTrungthưsảnhbênMôngCổ.ChỉnướcMôngCổ.ChỉvuaMôngCổ.CósáchphiênâmlầmlàSàiThung.TứclànhữngkhoảnđòiQuốcvươngphảisangchầuvàconemnhàvuaphảisanglàmcontin,...nhưtrênđãnói.ChỉvuaTrầnTháiTôn.BọnTrịnhQuốcToảnvàmộtngườihọPhạmtướcMinhtựsangsứMôngCổtừnămKỷMão(1279).CólẽlàsảnhBìnhChươngnhưdinhthủtướngngàynay.ChỉcuộcMôngCổsangxâmlầnthứnhất(ĐinhTỵ,1257).ChỉvuaTrầnTháiTôn.Sẽtrìnhbàyởchương“CuộcchiếnthắngMôngCổlầnthứhai”.DoSứbộTrunglượngĐạiphuTrầnĐứcQuânvàTảnlangTrầnTựTôngđemquốcthưsang.Xembảnđồsố1ởcuốisách.NaylàhuyệnUngNinh,tỉnhQuảngTây.NaylàhuyệnQuếLâm,tỉnhQuảngTây.NaylàtỉnhHồBắc.KhúcsôngCái(naygọiHồngHà)từmạnLàoCaixuốngNgãBaHạcgọilàsôngThao.Khôngrõởđâubâygiờ.TrongAnNamchílượcchéplàLêTần.CólẽTầnlàtêncũ,sauđượcvuaTrầnkhenthưởngvìcócônglớntrongcuộckhángchiếnMôngCổlầnthứnhấtnày,nênTầnđượcđổitênlàPhụTrần,lấynghĩarằnghọLêgiúpnhàTrầnchăng?SửcũchéplàsôngPhúLương.ThếlànhậnnhầmsôngHồngHàlàmsôngPhúLương,tứcsôngCầu,ởđịaphậnhuyệnPhúcLương,tỉnhTháiNguyên.TrongAnNamchílượcchỗthìinlà“KỳTrích”,chỗthìinlà“CụTrích”,vìchữ“kỳ”vàchữ“cụ”gầngiốngnhau.BếnĐông(ĐôngTân)sôngCáiởđịaphậnhuyệnThượngPhúc(HàĐông).CũnggọiThiênMạc,tứclàkhúcsôngCáibênbãiMànTrùthuộctỉnhHưngYên.TứcnhưchứcKinhdoãnđờisau.TheoNguyênsử.quyển209,tờ5b.Cólẽtróibằngthứthừngbệnbằnglạttre?CũngtheoNguyênsử.NaythuộcHưngHóa,PhúThọ.Xembảnđồsố2ởcuốisách.NaythuộclàngBànThan,huyệnQuếDương,tỉnhBắcNinh.NaylàVânHảithuộctỉnhQuảngYên,tứclàhònđảo“DeLaTable”(xembảnđồ).MộtnhánhsôngTháiBình(xembảnđồ).BếnĐông(ĐôngTân)sôngCáinaygọilàHồngHàthuộcđịaphậnhuyệnThượngPhúc(HàĐông).ChẳnghạncáccửaảiởmiềnLạngSơnvàmạnThanh,Nghệ...BấygiờđượcvuaMôngCổphonglàmTrấnNamvương.ĐâydựatàiliệutrongAnNamchílược,nhưngchưarõlàtênmộtngườihayhaingười.Đợikhảosau.ThuộcLạngSơn(xembảnđồ).TrongAnNamchílượcchéplàCấpLĩnh.ThếtứclàKhưuCấpLĩnhmàsửCươngmụcchualàphốKỳLừathuộcÔnChâu,tỉnhLạngSơnngàynay.CũngđọclàKhảLị,cósáchchéplàKhảLy,thuộcLạngSơn.CũngthuộcLạngSơn,trongAnNamchílượcchéplà“AnhNhi”;cònToànthư,vàCươngmụcđềuchéplà“NữNhi”.ThuộcLạngSơn.ViệccửTrầnQuangKhảinàyvàongày28thánggiêngnămẤtDậu(1285).Nguyênvăn:“Phàmquốcnộiquậnhuyện,giảhữungoạikhấuchí,đươngtửchiến,hoặclựcbấtdịch,hứaưsơntrạchđàothoán,bấtđắcnghinhhàng”.(Nguyênsử,quyển209,tờ5b).ĐâytheoAnNamchílượcquyển4,tờ1b.CònToànthư,quyển5,tờ44bchép:ngày26thángchạpnămGiápThân(1284),giặcNguyênxâmphạmcáccửaảiVĩnhChâu,NộiBàng,ThiếtLược,ChiLăng.TheoNguyênsử,quyển209,tờ5.ThuộcmiềnQuảngYênngàynay.TụcgọilàbầuChiLăng.NaythuộctổngChiLănggầngaTuầnMuộiởchâuÔn,tỉnhLạngSơn.AnNamchílượcchépChiLăngtứclà“Lãothửquan”(nghĩalàcửachuộtgià).ĐềnhồiMinhthuộcđổilàmhuyệnChíLinh.NaythuộctỉnhHảiDương.ĐếnđờiLêđổilàmhuyệnPhượngNhãn(hoặcNhỡn).Nay

thuộctỉnhBắcGiang.ĐâytheoAnNamchílược.NaykhôngrõBàiThanởvàođâu.NhưngcólẽlàBìnhThan.Vì“Bài”và“Bình”âmgầnnhau.SửToànthư,chéplà“dụcthủytrận”.NayđềuthuộctỉnhBắcNinh.Khoảng5-7giờsáng.TứclàThiênMạcởbênsôngCáithuộcHưngYên.TrongAnNamchílượcchéplà“ảiThiênHán”vàchỉchéptướccủaTrầnBìnhTrọnglàBảoNghĩahầuchứkhôngchéptên.NaylàbahuyệnBinhChính,MinhChínhvàBốTrạchthuộctỉnhQuảngBình.ViệccửTrầnQuangKhảinàyvàongày28thánggiêngnămẤtDậu(1285),tứclàsaukhiTrầnBìnhTrọngđãtửquốcđượcbảyhôm,vậymàcuốnViệtNamsửlược,quyểnthượng(inlầnthứhai,năm1928,trang121),tácgiảTrầnTrọngKimchép:“...SaiThượngtướngTrầnQuangKhảiđưabinhvàođóngmặtNghệAn...vàTrầnBìnhTrọngởlạigiữThiênTrường...”.ConcủaTinhquốcĐạivươngTrầnQuốcKhang.ThuộcđịaphậnThanhHóa.KhúcsôngCáithuộchuyệnNamXangtỉnhHàNam.TrongAnNamchílượcinlàTrầnTúTuấn.AnNamchílượcchépngàyấy(mồngsáuthánghai)ThanhHóavàNghệAnđềuhàng.ĐâytheoAnNamchílược.CòntrongToànthư,quyển5,tờ47achép:“saingười(khôngnóirõsaiai),đưacôngchúaAnTư(emútcủaTrầnThánhTôn)choThoátHoanđểthưnghịnước”.Khôngrõngàynayởđâu.ThuộcđịaphậnxãĐạiBàng,huyệnNghiDương,tỉnhHảiDương.ThuộcxãTamTrĩchâuTiênYên,tỉnhQuảngYên.AnNamchílược,quyển4,tờ2binlầmlà“TamThì”.ThuộcmiềnbiểnThanhHóa.ConthứvuaTrầnTháiTôn,vẫnngầmcóýmuốncướpngôinênđãtừngviếtthưbímậtgửikháchbuônởVânĐồn“rước”MôngCổđemquânsangxâmlược.Saukhihànggiặc,TắcđượcgiặcphongAnNamquốcvương.KịpkhiMôngCổthuatrận,Tắcxấuhổ,chếtgiàởbênNguyên.ThuộcxãChươngDương,huyệnThượngPhúc,phủThườngTín,tỉnhHàĐông.Việckhắcphụckinhđônày,AnNamchílượcchépvàothángtư,cònsửToànthư,vàsửCươngmụcđềuđặtvàoviệcởthángnăm,làvìmãiđếnmồngmườithángnămấyhaivuaTrầnmớibiếttin.NaylàThuậnHóa,tứcHuế.Xembảnđồsố2.ĐâylàlờivuaTrầnNhânTôn,vậymàtrongViệtNamsửlược,quyểnthượng(inlầnthứhai,1928),tácgiảTrầnTrọngKimlạichéplàlờitâucủaHưngĐạovương,vàđoạndướidịchkhácđirằng:“...Vậynaynênsaimộttướngđemquânrađónđườngmàđánhthìchắcpháđược”(trang123).KhúcsôngCáithuộchuyệnĐôngAn,tỉnhHưngYên.AnNamchílược,quyển4,tờ3achép“TướngToaĐôlàLễCướcTrươnglàmphản”.CólẽLễCướcTrươngtứclàTrươngHiển,mà“làmphản”làchỉvềviệcđầuhàngbênta.TrongtrậnnàytabắtđượccảbọnTếthần(nhưThủtướngngàynay)ChiêmThànhlàBaLậuKê,NaLiên30ngườivìtheoToaĐô.ĐếnthángsáunămẤtDậu(1285),tasaingườiđưachúngvềnước.TứclàÔnChâu,thuộcLạngSơn.(Xembảnđồsố2).TheoToànthư,quyển5,tờ46b-47a;AnNamchílược,quyển19,tờ3a-b.XưaởmiềnthượngdutỉnhSơnTây,naythuộcPhúThọ.NhưchứcThổtrichâu.Khôngrõbâygiờởvàođâu.TheoToànthư,quyển5vàAnNamchílượcquyển4.ĐâytheođúngnguyênvănintrongsửToànthưlàbảnratrướchơncả.TrongHoàngViệtvăntuyển,quyển2,tờ2b,đặtbàithơnàycủaTrầnQuangKhảivàodướiđầuđềlàTònggiáhoànkinhsư(theongựgiávềkinhđô),cóinkhácmộtchữ“đương”trongcâuba:“Tháibìnhđươngtrílực”.Nếucầnphảidịchcảbàithơnàyravănvầnthìdịchthếnày:CướpgiáobếnChươngDương,BắtHồcửaHàmTử.Tháibình,gắngsứclên!Nonnướcnàymuônthuở..Xembảnđồsố3ởcuốisách.TheobinhchếMôngCổ,thìMôngCổquânlàquânlínhtuyểnởnhữngngườitrongMôngCổtộc;HánquânlàquânlínhtuyểnởnhữngngườitạiBắcbộTrungQuốc,saukhiMôngCổđãdiệtđượcKim;VânNambinhlànhữngquânlínhtuyểnởtỉnhVânNam.QuânlínhtuyểnởcácđôngmánnhưLêManđộngởQuảngĐônggọilàLêbinh.BinhchếMôngCổcóđặt12cánh(dực)Lêbinh.ĐềuthuộcQuảngĐông.AnNamchílượcquyển4,tờ3achépcómườivạn;sửToànthư,chépnămmươivạn;sửCươngmụctheoNguyênsửchépbamươivạn.LàKhâmhuyệnthuộctỉnhQuảngĐông.VạnNinhnaylàHảiNinhMóngCái.TrầnDachắclàmộttướngtrongtôngthấtnhàTrần,đónggiữmặtbiển.SửToànthư,vàsửKhâmđịnhkhôngchépviệcTrầnDanày.ĐâytheoAnNamchílược.CólẽlàmộtnúiởgầnmiềnMóngCáingàynay.Đâylàchuyếnvậnlươngthứnhấtbịtađánhđắm.Cònchuyếnthứhaivàongày11thánggiêng,nămMậuTý(1288)lươngthuyềnTrươngVănHổbịphótướngTrầnKhánhDưđánh:đắmởcửaLục.AnNamchílượcchéplàTrìnhBằng;CươngmụcchéplàTrìnhBằngPhi.ThuộchuyệnGiaBình,tỉnhBắcNinh.SauđổilàKinhBắc,naygồmBắcGiangvàBắcNinh.ThuộctỉnhQuảngTây.ThuộctỉnhLạngSơnngàynay.ThuộcđịaphậntỉnhCaoBằngngàynay.TrongAnNamchílược,quyển19,tờ3bchéplàBìnhGiang.

NaythuộchuyệnHưngNhântỉnhTháiBình.Quantàinhàvualàmbằnggỗtử,gọilà“tửcung”(梓宮).CáctỉnhduyênhảibênTrungQuốcbấygiờđềucótiễuthuyềnđểthaoluyệnthủybinhrabiển,đituần,bắtgiặccướp.TrongAnNamchílượcchép:“TrươngVănHổthoạttiênđụngphảiquântaởcửaAnBang”(thuộcQuảngYên).ỞphầnbiểngầnHònGaingàynay.HánvăntrongToànthư,vàCươngmụcchéplà“Lụcthủydương”.AnNamchílượcchép:“Thuyềnlươngbịhãm,VănHổcưỡimộtchiếcthuyềncôi,chạyvềKhâmChâu”.(LàKhâmhuyện,thuộctỉnhQuảngĐông).ĐâytheoCươngmục,quyển8,tờ4a-5b.CònToànthư,quyển5,tờ54a-bchépTrươngVănHổbịbạivàotrậnBạchĐằng,chứkhôngphảivàotrậnVânĐồn:“...KịpVănHổđến,phụbinhởhaibênbờ(sôngBạchĐằng)hăngháiđánh:VănHổlạibịthua.Nướcthủytriềurútxuốngrấtgấp.ThuyềnlươngTrươngVănHổmắcvàocọc,đắmchìmgầnhết.NgườiNguyênchếtđuốirấtnhiều...”(Quyển5,tờ54a-b).TheoAnNamchílượcquyển4,tờ4b,thìnhờcótảhữucanngăn,ThoátHoanmớithôiviệcđốtthành;nhưngsửToànthư,chépThượnghoàngThánhTônphảingựởThịvệlang,làvìcungđiệngiặcđốtcả.TheoTrungHoathôngsử,trang125.ThuộctỉnhLạngSơn.ThuộcLạngSơn.ĐâythuộcLạngSơn.ĐâytheosửCươngmục,quyển8,tờ8a-b.CònAnNamchílượcchép:HữuthừaTrìnhBằngbènhỏidònhữngbôlãobịchúngbắtđượcvàđangđêmbắtépphảidẫnchúngdòđườngkhácchạytrốn.KhiđạiquânMôngCổrakhỏiảiNộiBàngquântalạiđánhchặn,cắtđứttoánsaucủagiặc.VạnhộĐápThíchXíchvàLưuThếAnhđánhlại:quântaphảichạy...ThuộcLạngSơn.TrongAnNamchílượcchéplà“AnhNhi”.XưathuộcchâuTưMinhbênTrungQuốc.Đếnnăm1426mớithuộcvềta.ĐờiLê,gộpcảLộcChâuvớichâuTâyBình,đặtlàmchâuLộcBình.NaythuộcLạngSơn.(Xembảnđồsố3).ĐâytheoAnNamchílượcquyển4,tờ4b-5a;Cươngmục,quyển8,tờ9a.CònToànthư,quyển5,tờ54bchépThoátHoanvàAThaiđemquânvềTưMinh,bịthổquanHoàngNghệbắtđược,đemdângvuaTrần.Toànthư,quyển5,tờ54a-bchépNguyễnKhoáitrongtrậnnày,cóbắtđượcBìnhchươngMôngCổÁoLỗXích.MộttướcphongđờiTrần.TênmộttướngMôngCổ.Nhiềusáchbáoquốcngữlầmlàmhaingười.Toànthư,quyển5,tờ54b.MộvuaTrầnTháiTôn,ởphủLongHưng(nayởlàngTháiĐươngthuộchuyệnHưngNhân,TháiBình,cònmộvuaTrầnvàđềnthờnhữngbậcvĩnhânđờiTrần).Toànthư,quyển5,tờ54b.HánCaoTổ(206-195TCN)bịHạngVũvây,gấpquá,TínbèngiảlàHánCao,thayrahàngSở:vìthế,HánCaotrốnthoátcònTínbịHạngVũthiêuchết.SáchTảtruyệnchépSởChiêuvươngbịgiặclấygiáođâm,DoVuchìalưngmìnhracheđỡchoSởChiêu.DựNhượngngườinướcTấn,đờiChiếnQuốc(481-221TCN);thờTríBá.KhiTriệuTươngTửvàHànNgụydiệtTríBá,Nhượngbènsơnmìnhnhưquỷ,nuốtthanlàmcâm,mưugiếtTươngTửđểbáothùchoTríBá;nhưnghailầncùngbịTươngTửbắtđược.Lầntrước,đượcTươngTửthảra;lầnsau,NhượngđòixincáiáocủaTươngTửmàđánhđểtỏýtrảthùchoTríBárồitựsát.ĐườngTháiTôn(627-649)tênlàLýThếDân,khicònlàmTầnvương,cóđánhnhauvớiVươngThếSung,bịThếSungvâykhốn,nhờcóKínhĐứccứugiúpmớithoátđượcvòngvây.*ĐườngTháiTôn(627-649):Đâylàthờigiantạivị.(BT)ĐờiĐườngHuyềnTôn(713-755),AnLộcSơnnổiloạn,KiểuKhanhgiữlòngtrungnghĩa,khôngchịutheogiặc.*ĐườngHuyềnTôn(713-755):Đâylàthờigiantạivị.(BT)NgườiđờiTống.HoặcNguyễnSơnLập.TứclàthànhHợpChâu,vìthànhnàyởnúiĐiếuNgư,nênmớiđặttênnhưthế.NaythuộcphủTrùngKhánh,tỉnhTứXuyên,TrungHoa.KhiMôngKhabênNguyênxâmnhàTống,vâythànhnày,viênTrichâuthànhĐiếuNgưbênTốnglàVươngKiên(NguyênsửchéplàVươngKiên,khôngcóchữđệmlà“Công”),cốsứcchốnggiữđượchàngnămtháng,khiếnquânđịchkhônghạnổithành.QuânNguyênphảigiảivây,rútvề.TứcMôngKé,vuaMôngCổ,miếuhiệulàHiếnTôn,anhHốtTấtLiệt.TứcWouleangotaimàNguyênsửchéplàNgộtLươngHợpThai(hoặcNgộtLươngCápThai).ThônggiáptậplãmchéplàÔĐặcLýCápĐạt.Toànthư,vàCươngmụcđềuchéplàCânTuTư,cònHoàngViệtvăntuyểninlàXíchTuTưvì“Cân”(斤)và“Xích”(斥)mặtchữgầngiốngnhau.SaulàĐạiLễ,hoặcĐạiLý,naylàVânNam.TứcMôngCổ.TứcNguyênThếTổ.SaukhilấyđượcĐạiLý(naylàVânNam)NguyênThếTổbènphongchoconlàHốtKhaXíchlàmVânNamvươngđểcaitrị.TheoCươngmụccóhaichữ“bấtnăng”,Toànthư,khôngcó.TheoToànthư,chéplà“thường”(嘗).CònCươngmụcvàHoàngViệtvăntuyểnđềuinlà“đương”(當).ĐâytheoToànthư,quyển6,tờ11b-14achéplà“trungquốc”,nêndịchlà“nướctrungương”.ChừngđứcTrầnHưngĐạo,tácgiảbàihịch,bấygiờ,muốnnângcaođịavịquốcgialênđể

khíchlệtướngsĩ,nênmớinóinướcmìnhlà“trungquốc”,màmạtsátMôngCổlàdiđịch(gọitrùmMôngCổlà“ditù”).BùiTồnAm,khisoạnbộHoàngViệtvăntuyểncólẽkhôngthấurõcáithâmýấycủađứcTrầnHưngĐạo,nêntưởngsửcũinlầmbèndámtựtiệnđổihaichữ“trungquốc”làm“bangquốc”.(XemHoàngViệtvăntuyển,quyển7,tờ1b-4b).TheoTừnguyên,thì“tháithường”chỉcóhainghĩa:cờtháithườngvàchứcquanđờiHángiữlễnghinơitônmiếu.Đâynói“nhạctháithường”cólẽlàmộtthứnhạcthờđờiTrầndùngđểtếtựnơitôngmiếuchăng?Đờiphongkiến,phàmđấtmàkhanh,đạiphuđượcphongđểthulấythuếmálàmbổnglộc,gọilà“tháiấp”hoặc“thựcấp”.Lốixưa,khiaiđãchết,sắpđemchôn,thìngườitaxéttheođứctínhbìnhsinhcủanấymàđặtchotênhiệuđểthaychotênhúy.Sautheochếđộphongkiến,xãhộichianhiềugiaicấp:vuaquanmớiđượcgọilà“tênthụy”ngườithườnggọilà“tênhiệu”.Tênthụyxấunhư“Uvương”(vuaTốităm)và“Lệvương”(vuaHungdữ)đờiChu.Nguyênvănlà“thổhỏatíchtân”,chữtrongHánthư,đemlửađểởdướichỗchứacủimànằmlêntrên;thấylửachưakịpbốccháy,đãvộigọilàyênổn.Ýnóiphảilocáivạngấmngầm.Nguyênvănlà“trừngcanhsuytê”,chữtrongSởtừ.Ýnóiphảikiêngrănquálắm.ĐềulànhữngthiệnxạbênTrungQuốcxưa.ĐềulànhữngthiệnxạbênTrungQuốcxưa.ĐờiTống,chỗnhàđểchománmọiở.Khihọvàotriềucậngọilà“cảonhai”.DođiểntrongThếthuyết(VươngTửKínhđêmnằmtrongnhà,cóbọntrộmvàonhà,vơvéthếtcảđồđạc.Vươngthủngthẳngbảo:“Chiếcchiênxanhlàđồlâuđờicủanhàta,cácanhphảibớtlạiđấy”.)Xưadùnghuyếtconsinhđểcúngtế,nêngọisựđượchưởngcúngtếlà“huyếtthực”.TheolờichuatrongDưđịachícủaNguyễnTrãi,thìtriềuLýcóđàosôngBìnhLỗđểtiệnđilạiởmiềnTháiNguyên.VậythànhBìnhLỗchắcởđịaphậnTháiNguyênChỉđứcTrầnHưngĐạo.Kim,Mộc,Thủy,Hỏa,Thổ.Cửucungquithânlà:Tháinhất,Nhiếpđề,Quyềnchủ,Chiêuđao,Thiênphù,Thanhlong,Hàmtrì,TháiâmvàThiênnhất.Nếutínhtheophéplịch,thìCửucunggồmchínvìsaonày:Thiênbồng,Thiênnhuế,Thiênhành,Thiênphụ,Thiêncầm,Thiêntâm,Thiêntrụ,ThiênnhậmvàThiênanh.Giếtchết.Phươnghướngthuậnlợi.Saolành.Thầndữ.Ôngtướnghungác.Bađiềulành.Nămđiềudữ.Nguyênvăn:“Cửquốcnghênhđịch”(舉國迎敵).Nguyênvăn:“Cửquốccựđịch”(舉國拒敵).Dọnsạchđồngnội,khôngđểthóclúachoquânđịchđượclợi.ỞHònGaibâygiờ.AnNamchílược,quyển13,tờ4achép:“Quanquân(chỉquânMôngCổ)dụcchiếnbấtđắc”.Chẳnghạn:trậnTâyKếtcónhiềuđạoquânnhưquânTrầnNhậtDuật,quânTrầnQuangKhải,quânTrầnQuốcToản,quânNguyễnKhoáivàquânhaivuaTrầncùngđếndựchiến.Làmtrướcđểchếtrịngười.TheotàiliệutrongAnNamchílượcnhưtrongchươngtámđãthuật.Nắngnóng.(BT)Xemthêm“Bảngkênhữngtênphảnquốc,hànggiặcNguyên”ởcuốisách.Vềđiểmđịalýnày,tácgiảTrầnTrọngKimcóviếtởViệtNamvănhọcsử,quyểnthượng(inlầnthứhai,năm1928)trang140rằng:“...TriệuVõVươngđóngđôởPhiênNgung,tứclàgầnthànhQuảngChâubâygiờ,màchâuKhâm,châuLiêmthìởgiápgiớinướcta.LẽnàođiđánhTrườngSaởtỉnhHồNammàlạiquaytrởlạichâuKhâm,châuLiêm...CólẽrằngHưngĐạovươnglúcnóichuyệnđótưởngrằngkinhđôcủaTriệuVõVươngởđâubênnướctabâygiờ,chonênmớinóinhưthếchăng”.Cũngnhưngàynaygọilà“quốctế”.(德威遠暢)nghĩalà“côngđứcvàoaidanhtruyềnrộngratrậnnơixa”.HưngĐạođạivương.TheobáoKiếnquốc,số1,ngày11,tháng10,năm1949.Câuđốiấythếnày:“VạnKiếphữusơngiaikiếmkhí−LụcĐầuvôthủybấtthuthanh”.Vớitấtcảmọisựdèdặt,kẻviếtchỉxinthuậtbàithơcủanhàbáoNhậtnàytheonhưôngLamSơnđãkểlạitrongcuốnHưngĐạođạivương,trang11.LạitheoôngLamSơn,thìdướibàithơnày,nhàbáoNhậtấycóviếtthêmmấycâu,đạiý:“Cũnghồithếkỷmườihai(cólẽinlầmhoặcnhớlầm;thựcrabấygiờlàthếkỷmườiba,chứkhôngphảimườihai),hơnhaimươivạnquânMôngCổcũngdầmdộ(rầmrộ)chựckéosangđánhchiếmnướcNhật,nhưngchưatớinơiđãbịtrậnsónggiógớmghê,dao(bao)nhiêuchiếnthuyềnđềubịchìmđắm,quânđịchchếtđuốigầnhết,sốngsóttrởvềkhôngcònđượcvạnngười...”(VềviệcnướcNhậtgặpcáimaynàymàthoátvạMôngCổxâmlược,nhiềubộsửtavàsửTrungHoacũngđãnóiđến).1.Ruộngởnơiđầmlầy,dướilàbùnloãng,nướcởmặttrêncùngcỏdạimọcthànhtầng,thànhlớp.Ruộngrộcthườngrấtsâu,đếnthắtlưngthậmchícònđếnngựcngười.Dođó,canhtáctrênđấtruộngloạinàythườngkhókhănvìkhôngthểcàybừadễdàngnhưruộngbậcthanghayruộngnướcởđồngbằng.(BT)*TấtcảchúthíchđềBTtrongsáchnàylàcủangườibiêntập.2.ThánhThiênkhôngnhữnglàmộtđạicôngthầnkhaiquốcmàcònlàmộttướng

lĩnhcaocấpđãđượcHaiBàTrưnggiaophónhữngtrọngtráchtrongcuộckhángchiếnchốngquânxâmlượcMãViện.TruyềnthuyếtdângianchobiếtchínhThánhThiênđãđánhtanquânMãViệnởHợpPhốvàsauđóđãdựtrậnLãngBạcvớiHaiBàTrưng.CũngcótruyềnthuyếtnóiThánhThiênđãchặnđánhquânMãViệnngayởQuỷMônQuan(LạngSơn)khiếnMãViệnphảiluilạivàtìmđườngkhácvàoÂuLạc.NhândânthờixưađãdựngđềnNghèởAnBiên(HảiPhòng)đểmãimãitưởngnhớLêChân,ngườinữanhhùng.TruyệntrênsoạntheothầntíchmiếuthờThụcnươngởxãPhượngLâu,huyệnPhùNinh,VĩnhPhú.ThụcnươngđượcthờởTiênLa(TháiBình),ởPhượngLâuvàởĐứcBác(tứcLiệpTrang,huyệnLậpThạch).NgàysinhthầnlàngàymườilămthángtámnămTânSửu,ngàykhánhhạvàomồngmườithángbavàngàyhóathầnlàngàymườitámthángba.TheothầntíchthờihậuLêdoHànLâmĐôngcácĐạihọcsĩNguyễnBínhphụngsoạn,vàbảnsaocủadânPhượngLâu,cóphụlụccáctriềuvuabaophongchoThụcnươngthìThụcnươngđượcphongthầnlầnlượtnhưsau:ThờiTrưngvương,sắcphong:BátNạnđạitướngquânTrinhThụccôngchúa.ThờivuaLêThánhTôn,sắcphong:ÝđứcđoantrangTrinhThụccôngchúa.ThờiMinhMạngnhàNguyễn,sắcphong:Dụcbảotrunghưnglinhphùchithần.ThờiKhảiĐịnhnhàNguyễn,sắcphong:DụcbảotrunghưnglinhphùThượngđẳngthần.Vàothờitrước,trongcácngàylễtưởngnhớThụcnươngtứcBátNạncôngchúa,ởVĩnhPhúcóbơitrải,hátXoan,tứchátđúm,cỗđềubàytrênmâmđanlótlá.BiếnâmcủaSưu.Việcnặngnhọcmàngườidânphảilàmtrongthờiphongkiến,thựcdân.(BT)NàngNộivàchamẹđềuđượcthờởxãMinhNôngvàxãMinhPhương,huyệnHạcTrínaylàthànhphốViệtTrì.ỞđâycòncómộtcánhđồngcótênlàĐồngCô,nhândânnóirằngđólàruộngcủaNàngNộigiaochodânlàngđểthuhoalợithờcúngchamẹnàng.LêThịHoangườiđạoSơnNam,huyệnThiênBản(thuộctỉnhNamHà),chalàLêTháivàmẹlàDươngThịTạo.Nàngnổilênchốnggiặctrảthùchồngởquêmình.Saukhithấtbại,nàngkhônghềnảnchí,lánhvàoquậnCửuChân,huyệnNgaSơn(ThanhHóa)kiêntrìxâydựngcăncứ,tậphợplựclượngtrongbảynămđểtiếntheoHaiBàTrưngđánhđổáchthốngtrịngoạitộcngóthaitrămnămđènặnglêndânViệt.TheotàiliệuTyVănhóaThanhHóathìnơimàLêThịHoatìmđếnđểkhaikhẩnđấthoang,chuẩnbịlựclượngkhởinghĩaởThanhHóalàlàngAnHội.SaukhinhândântagiànhlạiđượcđộclậpdântộcvàbàTrưngTrắclênngôivua,bàLêThịHoacùngbốncontrởlạiNgaSơnđểxâydựngvùngnàythànhmộtnơidâncưđôngđúc,trùphúvàbàmấtvàomùaxuânnămsau,ngày25thánghaiâmlịch.“ThiênSớ”nóitrongtruyệntrênthuộctỉnhTháiNguyên.HồĐềvàHồHácđềuđượcthờởđềnNhàBàvàđìnhthônĐôngCao,xãTrángViệt,huyệnYênLãng,tỉnhVĩnhPhúNơiXuânnươnggieomình,theotruyềnthuyết,hômsaumốiđùnlênthànhgò,nhândângọiđấylàmộXuânnương.NămngàysaukhiXuânnươngtửtiết,ngàyhaimươithánghai,đồntrạiHươngNhabịgiặcphá,cácthầnquanđềutửtiết.ChâuĐạiMangồmcácmiềnrừngnúiđồngbãithuộccáchuyệnTamNông,ThanhThủy,ThanhSơn,CẩmKhê.DọcđườngquốclộtừbếnđòNgọcTháp(PhúThọ)tớibếnTrungHà,cácxãHươngNha,VựcTrường,ThanhUyên,TamCường,CổTiết,HươngNộnđềucóthờXuânnương.TheocáccụởđịaphươngthìcácđềnmiếunàyxâydựngtrêndấumáunhữngnơinàngXuânđánhvớiMãViệntrongtrậncuốicùngcủađờinàng.ChùaởHươngNộnnóitrongtruyềnthuyếttrênlàchùaKhánhLongtựdựngởmỏmcaobênsôngThaogọilàPhácSơn,thuộcxãHươngNộntrướcgọilàhươngTuếPhong,cũnggọilàKẻXoan.CácxãThanhUyên(gồmTiềnÁo,GiáÁo,NamCường),TamCườngvàHươngNhalàkhuvựcchiếntrườngXuânnươngvàThiBằngđánhvớiquânHán.MiếuthờXuânnươngởHươngNhacóhaiđôicâuđốinhưsau:1-“YểuđiệuphùTrưngtrungquánnhậtQuậtcườngcựHántiếtlăngsương”(Đạiý:NgườiyểuđiệuphùvuaTrưng,lòngtrungtranhsángvớimặttrời.QuậtcườngcựvớigiặcHán,khítiếtthắngcảthờigian).2-“Anhkiệtvôsong,vạncổthanhdanhlưunữsửQuânthầncâuhóa,nhấtkhôngtrungnghĩatốithanhthiên”(Đạiý:Anhkiệtkhônghai,danhtiếngngànđờilưuvàosửsáchnhữngngườicongái.Vuatôicùngmất,lòngtrungnghĩalàmtrờixanhvằngvặccũngkhôngbằng).NóiriêngvềtụclệcầutếởxãHươngNha:mọilễdângXuânnươngđềulàmcỗchay,cóbánhdày,mậtmíavàcủmài.Cáclễtếmườivịthầnquanvàquânsĩđềumổtrâu,nồidanấuthịt,cỗbàytrênmâmtređanlótláchuối,lángõa,lángôđồng.Ngàytiệc,mởhộiởbếnLãoChâutứcbếnĐông,cótròtrìnhnghề(rướccácnghềnghiệp),càybừa,ténướcvàonhau(diễnxướnglễnghinôngnghiệp)háidâu,bánkén,chọigà,đánhvật,kéoquân,traigáihátđốiđáp.Xã

QuangHúcởđầuconsôngBứa(còncótênlàsôngMỹGiang)cómiếuCâyQuânthờnàngQuỳnhvàmiếuCâySấuthờnàngQuế.NúiBứatrongtruyềnthuyếttrên,naycótênlànúiNànghỡiNànghỡi,cóthuyếtchorằngvìhainàngmấttrênnúinênnúicótênnhưvậy,vớiýnghĩalànhândânthankhóchainàng.NguyệtĐiệnĐàmNgọcNgalàngườicongáibấtkhuấtcủasôngĐàđãcùngvớinhândânkhởinghĩaởhữungạnsôngvùnghuyệnThanhThủyvàmộtphầnThanhSơn(thuộctỉnhVĩnhPhú)mànơicăncứlàcácxãTuVũ,YếnMao(ThanhThủy)vàYênSơn,YênLương(ThanhSơn).CáchangđộngnóitrongchuyệnkểtrênnaylàHangPheoởYênSơnchứađượchàngtrămngườivàcáchangTôm,hangCá,hangLợn,hangGà,hangTrâu…ởxãYênLương.NơiNguyệtĐiệnxâydựngđồntrạiởđầusôngChảytheolệnhHaiBàTrưngthuộcxãTâyCốcvàxãNgọcQuan,huyệnĐoanHùng(VĩnhPhú)vàxãYênKỳ,huyệnHạHòa(VĩnhPhú),ởnhữngnơinàycòndấuvếtđồntrạibằngđátươngtruyềncủaNguyệtĐiệnxâydựng.ỞTâyCốccómồNguyệtĐiệnthuộcxómCaĐìnhđắpbằngđá.ỞnơiđồntrạinàyhiệncòndấutíchcủanhữnggiếngđámàtheotruyềnthuyếtlàcủaquânbàNguyệtĐiệnđàođểlấynướcăn.TrênsườnnúiĐẫuthuộcCaĐình(TâyCốc)giápNgọcQuanbâygiờcònmộtnềnđấtvàcáctảngđákê,tụctruyềnlàvọnggáccủakhuđồntrại.ĐìnhlàngCảĐinhđượcxâydựngngaytrênmảnhđấtmàcáccụtruyềnrằngđólànơiNguyệtĐiệnđặttrungdinh.ThầntíchchobiếtvuaTrưngphongĐàmNgọcNgalà:“NguyệtĐiệnTếthếcôngchúa”,vậyNguyệtĐiệnlàtướchiệucủaĐàmNgọcNga.ThờiTrầnNhânTôn,NguyệtĐiệnđượcphong“NguyệtĐiệnTiênNgacôngchúa,Huệhòagiahạnhuyểnmịphunhân”.VuaLêTháiTổphong:“NguyệtĐiệnNgahoàngcôngchúa,Anhlinhsắcchỉtrinhnhấttừđườngphunhân”.Ngàysinh:thánghaingàymườilăm.Ngàyhóa:thángnămngàymồngnăm.TrangSongQuantrongtruyệnThiềuHoanàylàxãHiềnQuan,huyệnTamNông,VĩnhPhú,cóđềnvàmiếuthờThiềuHoavàchùaPhúcKhánhlàchùalàngcũngcóthờ.MiếuThiềuHoadựngngaybênbờsông,theotruyềnthuyếtlànơithuởchăntrâu,ThiềuHoathườngngồiváquầnáo.Trongmiếu,trênbànthờcóbàymộtcáimủngsơnsonthếpvàngtrongcóvàimụngiẻráchtượngtrưngchothờiniênthiếukhổcựccủaThiềuHoa.Hàngnăm,trongcácngàyhộilàngkỉniệmThiềuHoa,dânđềutổchứcđánhphết,diễuquânđểtưởngnhớvịnữanhhùng.NhậtChiêunơiKhâuNituhànhvàkhởinghĩanaylàthônCựuẤp,xãLiênChâu,huyệnYênLạc,thờiHậuLêtênlàNhậtChiêutrang,thờiNguyễnđổilàNhậtChiểu.ỞđâycóđềnthờKhâuNicôngchúa,cònđạosắcphongtừthờiĐinhTiênHoàng.TụctruyềnrằngkhiĐinhTiênHoàngđiđánhsứquânKiềuCôngHãnởPhongChâu-BạchHạc,cónghỉởHuyềncổtự,mộngthấyKhâuNihiệnđến,xinâmphùvàtựxưnglà“ChuyểnphàmtửKhâuNi”.Saukhidẹpxongcácsứquân,thốngnhấtđấtnước,ĐinhTiênHoàngphongchoKhâuNilàmThượngđẳngphúcthần,giaochotrangNhậtChiêulàmhộnhigiữviệccúngtế.LêĐạiHànhnămThiênPhúcphong“Côngchúahuệgiatrinhphụcphunhân”.LêTháiTổcũngcósắcphong,chokiêngbốnchữ“AnươngKhâuNi”.KhivuaTrầnTháiTônđánhgiặcNguyênởsôngLô,nóilàđượcKhâuNibáomộngâmphùnênsaucũngphongchoKhâuNi.Cầusinhngàymườilămthánghai,bàntrêncỗchay.Cầuhóangàymườithángchạp,bàntrêncỗchay.KiêngmặcquầnáomàuvàngđỏkhihànhlễvìkhiraquânKhâuNimặcyphụcvàngđỏ.Cácngàycầutếnóitrêncótiệctrâuthuicảcon,dânlàngvàngườiquađườngkhôngphângiàtrẻ,lớnbé,mỗingườimộtdaoxẻothịtănngaytạichỗ.Ngàymồngsáuthánggiêngcótụccướpcầu,cướpcờ,bơitrải.VĩnhHoacôngchúađượcthờởđìnhNghênhTiên,xãNguyệtĐức,huyệnYênLạc.TiênNhatrangnóitrongtruyềnthuyếttrênchínhlàNghênhTiên,cóthểgồmthêmmộtsốthônlâncận.VuaLêĐạiHànhphonglà“VĩnhHoanươnglinhhiểnnữquốccôngchúa”,lạiphonglà“HằngNgauyểnmịtrinhthụcphunhântônthần”.LêTháiTổ(LêLợi)phonglà“Đứchạnhđoantrangtrinhtiếtphunhân”.TrangLũngNgòi,GòMayvàĐàmLuânthuộcxãLũngHòa,huyệnVĩnhTường,VĩnhPhú,cóthểthờiLêNgọcTrinhcăncứĐàmLuâncòngồmcảxãBồSao.KhucăncứnàynằmởgầncầuViệtTrì,ngãbaBạchHạc,méHàNộivềvàđườngquốclộ2chạyquaxãngàynay.NhândânđịaphươngthờLêNgọcTrinhvớilòngtưởngnhớanhhùngởmiếuLũngNgòi,đìnhLũngNgòivàđìnhHòaLoan.Trongcácngàycầutếcótụchúđáo,kéocomangtínhchấtkỷniệmdựatheotruyềnthuyết.HúđáothônLũngNgòi(hayLũngNgoại):traigáilấyđánémvàomộtcáicọcchôncáchmườibướcchân,cứtrúngcọclàđược.Kéoco,traigáichialàmhaiphethinhaukéocobằngmộtchiếcdâysong.Cáccụnóirằnghúđáovàkéocoởđâykhôngphảilàtròchơihộilàngmàlàđểnhắclại

kỳtíchanhhùngcủaNgọcTrinhnương,khinươngbịvâyhãmlấydảiyếmbọcđáđểđánhgiặc.SauhònđárơivềđịaphậnLũngNgòinênLũngNgòihúđáocòndảiyếmbayvềđịaphậnHòaLoannênHòaLoankéoco.Thietlınh(鐵領)lamotbinhkhıcotruyen,thuocloaibinhkhıcandai,phoithaitưdungcunongnghiepđeđaplua.ĐolaloaiconnhikhucđacthucuangươiViet,comotkhucdaivamotkhucngannoiliennhaubangdaythưnghoacxıchsat.(BT)ThầntíchxãVănLang,huyệnHạHòa,VĩnhPhúchéprằngsautrậnhạthànhLuyLâu,haichịemLêThịLan,LêAnhTuấnđượcphongấpởĐườngLâmvàcótrởlạitrangVănLangrồicảhaiđềumấtởđóvàongàyhaimươilămthángtámâmlịch.Núinonđịathếmiêutảtrongtrậntrên,đượckểlạitheotruyềnthuyếtđịaphương.DãynúinàylànơibahuyệnHạHòa,CẩmKhê,YênLậptiếpgiápnhau,vàngọnnúicaonhấtcóAoGiờisaunàyđượcđặttênlànúiAn.Theolờicáccụ,nàngLêThịLanđãmấtởđó.CácđịahìnhvàđịadanhAoGiời,TiênmẹTiêncon,kheNướcchồi,Đồngthóc,Đồngphìnhiêuđềulàcóthật.Ởđâychúngtôingờrằng,chữ“Phật”(佛)trongtên“PhậtNguyệt”đượcghéptừbộ“Nhânđứng”(亻)trongchữ“Đinh”(仃)họcủaôngvàchữ“Phất”(弗)trongchữ“Phí”(费)(?)họcủabà.(BT)PhậtNguyệtcôngchúalàmộtngườicongáianhhùngcủasôngThao,vìbấtbìnhtrướccảnhlầmthancủanhândânmàtuốtgươmđứngdậy,kiêntrìmưutrí,thuphụcđượchàokiệt,tuổitrẻgánhviệclớn,làmnênđượccôngnghiệphiểnhách,nêucaochủnghĩaanhhùngcủadântộctahồiđầuCôngnguyên.PhậtNguyệtđượcthờởcácxãThanhVân,PhươngLĩnhthuộchuyệnThanhBa,VĩnhPhú.ĐềnthờPhậtNguyệtởPhươngLĩnhcóđôicấuđối:“TíchtrùĐộngĐìnhuytrấnHánPhươnglưuthanhsửlựcphùTrưng”.Nghĩa:“SựtíchhiểnháchcònlưuởĐộngĐình,uytrấnnhàHán.Danhthơmlưutruyềnsửxanh,sứcmạnhphùvuaTrưng”.ViếttheotàiliệucủaVũTuấnSán.VũTuấnSáncódịchthơcổvàcâuđốiđểvịnhPhươngDung,ĐàoKỳ,xinđượcgiớithiệunhưsau:“Sinhvitướng,tửvithầnVạncổcươngthườnghệthửthânLoađịasongđôithunguyệtảnhAnhhùngliệtnữtướngquânphần”.Dịch:“Sốnglàmtướnggiỏi,chếtlàmthầnMuônthuởcươngthườngnặngtấmthânĐôinấmthànhLoatrăngchiếusángHàokiệtanhthưmộtướngquân”.Câuđối:“VìlýPhụcBathi,loangiálâmlưukhôngẩmhận.BấtliTiênTrấngiáp,Loathànhquymãthượngtrìthanh”.Dịch:“ChưabọcxácPhụcBa,sốngcảnhxaloancònvanguấthận.ChẳngrờigiápTiênTrấn,ngựavềthànhỐcvẫnvọngâmthanh”.ĐôivợchồnganhhùngHùngBảo–TrầnNangđượccáctriềuđạitrướckiaphonglà“thượngđẳngthần”,đượcthờởToànLiệt(xãTựLập,huyệnYênLãng,VĩnhPhú),vàởTháiLai(xãTiếnThịnh,YênLãng).TháiLaicònthờcảôngTrầnHậulàchanàngTrầnNangvìđâylànơiTrầnHậuđượcchôncấttạiVườnQuàn.TheothầntíchnàngQuốcởđìnhHoàngXá,xãKiêuKỵ,huyệnGiaLâm(ngoạithànhHàNội)thìmẹnàngQuốchọĐào,quêởKiệtĐặc,ChíLinh,HảiHưng,tuởnúiThiênThai,trangĐôngCửu,huyệnGiaBình(huyệnGiaHưng,HàBắc).CũngthầntíchnàynóirằngnàngQuốcsinhradướimộtgốcđàokhuHoàngXá,trangHạTốn(thuộcxãKiêuKỵ).Vậttrangsứchìnhcáinắpcóđínhnhữngtuamàuđẹphoặcchòmlôngdài.(BT)Tamnương,TuấncôngvàAnBìnhLýđềuđượcthờởđìnhQuấtLưu,huyệnBìnhXuyên,VĩnhPhú,cácvịđầumụccũngđượcthờởhạban.ĐìnhQuấtLưucócâuđốighilạicôngđứccácanhhùngnhưsau:“Hộquốctiêmcừu,tamnoãnlinhthầntamtáctướng.Xảsinhthủnghĩa,lụctrùngdũngsĩlụcthànhnhân”(Giúpnướcrửathù,bavịlinhthầncùngsinhlàmtướng.Quênmìnhgiữnghĩa,sáutrangtrángsĩnayđãnêndanh).Trênthượngbancóđôicâuđối:“TrươngVươngtảquântướng–Lêgiathứphúcthần”.HộiđìnhQuấtLưuđượctổchứcvàongàymườithánggiêng,lệcóđánhvậtvàthimườibốnthứbánhnếp;ngàymườihaithángmườimộttiệckỵnhật,tụchèmcóbúnvàcákho.Theocáccụ,huyệnTamDươngtrongtruyệnTamnươnggồmhuyệnBìnhXuyênvàmộtphầnđấtđaicáchuyệnVĩnhTườngvàYênLạc(VĩnhPhú).QuýLanđượcthờphụnghươngkhóivớilòngtưởngnhớanhhùngởxãLiễnSơn,huyệnLậpThạch,VĩnhPhú.ĐóchínhlàtrangTinhLuyện,nơinàngđãsinhravàđãhysinhoanhliệt.QuýLanđượcthờởcácmiếuKhuôn,Đáp,Cầu,đỉnhThảnSơn.NơiQuýLantắmtrướckhilênnúi,theocáccụ,làconsuốiMảMèo.NgọnnúimàQuýLantửtiếtsauđượcđặttênlànúiNái,cũnggọilànúiMồ.QuýLancũngcònđượcnhândânđịaphươnggọilàNáiSơncôngchúa.Theothầntích,QuýLansinhngàymồngmườithánghaiâmlịchvàmấtngàymườibốnthángbảyâmlịch.ỞxãHươngNộn,ngàycầuXuânnương,cácphườngxoanKimĐứcvàAnThái(PhùNinh)sanghátchầutheotụctệ,háttừchậptốitớigàgáysángvàliềntrongbangày.Trongcácbuổihátthờấy,trướcbànthờ

Xuânnươngcósáungườicongáixinhđẹpchưachồng,mặcquầnáoxanhđỏ,chítkhănchéohaibênsườn,cầmkiếmvàhộptrầu,đứngnghiêmsuốtbuổilễ.MiếuHươngNộnchotớikhángchiếnchốngPhápcònmộtbứctranhthờvẽXuânnươngngồigiữa,saulưngcósáunữtốtcầmkiếmđứnghầu,xungquanhlàcâycảnhvàcácnambinhnữtốt.Tranhấynayđãmất.DânđịaphươngkiêngtiếngXuân,tiếngả,tiếngnương,vàcáctiếngHiên,HoalàtênmẹXuânnương,tiếngSátlàtênchaXuânnương.TheothầntíchởHươngNha,khiquantháithúLêThiệnlàtướngcủavuaLêTháiTổ(LêLợi)đemquânđánhgiặcMinhcóquađây,đêmmộngthấyXuânnươnghiệnlênchobiếtsẽâmphùchonghĩaquânthắnggiặc.Saukhilênngôi,vuaLêTháiTổcósắcphongchoXuânnươnglà“ĐệbátvịĐôngcungcôngchúaXuânnương”,phongcácthậpbộthầnquanlàđạivương,giaochodânsởtạitusửađềnmiếuhươngkhóiđờiđời.PhongXuânnươnglà“Đệbátvị”vìnànglàconthứtám.NiênhiệuThiệuBảo.Cácnămtrongngoặcđơncủasáchnàychỉthờigiantạivịcủacácvịvua.Cuốnsáchbiênchépnhiềutưliệulịchsử,thamkhảoởcácnguồnkhácnhau,nêncómộtsốđiểmchưađồngnhất.NgườibiêntậpsửdụngKhâmđịnhviệtsửthônggiámcươngmục(QuốcSửQuán),Lịchtriềuhiếnchươngloạichí(PhanHuyChú),ViệtNamsửlược(TrầnTrọngKim)…làmtưliệuđốichiếu.VềbảnchữHán,dochấtlượngbảngốckhôngthựcsựtốt,chúngtôiđãhếtsứccốgắngđảmbảođộchínhxácnhấtcóthểvàcóthamkhảođốichiếuvớinhiềutàiliệukhác.Tàisơhọclậu,khótránhkhỏisaisót,rấtmongnhậnđượcýkiếnđónggópcủabạnđọcgầnxa.Chúthíchtrongsáchnàylàcủangườibiêntập,ngoạitrừmộtvàichúthíchcódấu(*)làcủasáchgốc.Thôkệch.Sáchgốcchéplà“Namdi”,đốichiếuvớibảnchữHánthìlà“Mandi”.Nghephongphanh,ngheđồn.Sáchgốcchéplà“Vũthị”,nhưngởđâyđangnóivềCùthị.ĐốichiếuvớibảnchữHánthìchữởđâyđúnglà“Cùthị”.Sáchgốcchéplà“TriệuKhuôngDận”.Giaophótrọngtráchquânsự.Vốn,vẫn.Nhậmchức.Bảovệ.Đầuđuôicủasựviệc.HayPhạmCựLượngSáchgốcchéplà“LýNhượcKhuyết”,đốichiếulạibảnchữHánthìlà“LýNhược”.Traotrả.Sáchgốcchéplà1018-1225Sáchgốcchéplà1034-1078.Sáchgốcchéplà1068-1078.SáchgốcchéplàLưuGi.Ngườixemxétviệccôngtạiđịaphương,thờixưa.Sáchgốcchéplà1048.Sáchgốcchép1133-1175.Sáchgốcchéplà“TốngHiếnTông”.TrongsửsáchTầu,đờinhàTốngkhôngcómiếuhiệuTốngHiếnTông,trướcđócónóiđếnnămGiápThân(1164)thìphùhợpvớiđờiTốngHiếuTông(1162-1189).Sáchgốcchéplà1040-1225.SáchgốcchéplàNgộtLườngHợpThai(Vouleangotai).HốtTấtLiệtSáchgốcchéplà“Báchlạcthiên”,đốichiếubảnchữHánthìlà“Bạchlạcthiên”.Sáchgốcchéplà“Giángchâulong”,đốichiếubảnchữHánthìlà“Giangchâulong”.Áchtắc.Sáchgốcchéplà“NguyễnHạnhThông”,đốichiếubảnchữHánthìlà“NguyễnMạnhThông”.Sáchgốcchéplà“NguyễnĐạiPháp”.Sáchgốcchéplà1364.SáchgốcchéplàHồHánThượng.Sáchgốcchéplà“LêCanhTuần”,đốichiếubảnchữHánvàmộtsốtàiliệukhácthìlà“LêCảnhTuân”.SáchgốcchéplàThânBáoTư.SáchgốcchéplàTrầnKhoang,đốichiếulạibảnchữHánthìlàTrầnKhang.Sáchgốcchéplà“YếnKinh”.Ởđâychínhxácgọilà“YênKinh”làmộttênphổbiếnkháckhôngchínhthứccủaBắcKinh,TrungQuốc.VềtênthậtcủaTrầnThiêmBình,sửsáchđềcậpkhácnhau.TheoĐạiViệtsửkýtoànthư,ThiêmBìnhcótênlàNguyễnKhang,KhâmđịnhViệtsửthônggiámcươngmụcthìghiThiêmBìnhvốncótênlàTrầnKhang.Sáchgốcchéplà“LêTrân”,đốichiếubảnchữHánthìlà“LêVận”.SáchgốcchéplàLươngNhưHốt.Dung.NămẤtTỵ(1425)vuaMinhNhânTôngmất.(*)QuýthịlàquanđạiphunướcLỗđờiXuânthu.ChuyênDulàmộtnướcphụthuộccủanướcLỗ.CâunàylàmượnlờicủađứcKhổngTử,ýnóitriềuđìnhnhàMinhcứđểývàoviệcviễnchinhkhônglonộitrị,khéomàhọabiếnlạixảyrangaybênkẽváchnhưlàviệcCaoHưlàmphảncũngchưabiếtchừng.(*)Sửký:VươngThônglấychuôngQuyĐiền,vạcPhổMinh,hủyđiđểđúcsúngđạn,lạiđắpcaothêmlũythànhĐôngQuan,đàohào,đóngcọc.(*)ĐinhMùi.ẢiNamquan,naylàHữuNghịQuan.Thấtphu.MinhTháiTổlúcmớikhởibinh,dựngnướclànướcNgô.(*)BấygiờhậuchúanhàNguyêncòngiữởphíaBắc,đặtniênhiệulàThiênNguyên.(*)LưuBịChiêuLiệtđếnhàThụcHán.KhiấyvuaLêLợitạmlậpTrầnCảolênngôi,tựxưnglàconcháunhàTrần.(*)SáchLịchtriềuhiếnchươngcủaPhanHuyChúnóicómộtngườivàng.(*)SáchgốcchéplàChinhlự.NướcLào.Bảngnhãn.KỷMùi.Cầumưa.BảnchữHánchéplà9lạng.BảnchứHánchéplàmộtđôihạcbằngbạc.Sáchgốcchéplà1570-1620.SáchgốcchéplàNguyễnNhânThiềm.Sáchgốcchéplà“TriềuKhánhthuộcQuảngTây”.Ởđâycósựnhầmlẫnvềđịadanh.TheosửsáchTàu,năm

1644,quânThanhtiếnvàoquannội,triềuthầnnhàMinhdờixuốngphíaNam.MinhQuếVươngChuDoLangcháuMinhThầnTôngxưngđếtạiđấtTriệuKhánh,QuảngĐông,lấyniênhiệulàVĩnhLịch,tạivị16năm(1646-1662).Saunày,nhàThanhtruyđuổigắtgao,ôngchạysangMiếnĐiện,nhưngrồivẫnbịNgôTamQuếbắtđượcvàxửtửtạiCônMinh.Sáchgốcchéplà“TrinhTrang”,đốichiếubảnchữHánthìlà“TrịnhTráng”.Sáchgốcchéplà1781-1788.Sáchgốcchéplà1662-1622.Loạivảitrắngmịn,khổrộng.HiệncónhiềutàiliệughichépkhácnhauvềthờigianvuaQuangTrunglênngôi.TheoĐạiNamchínhbiênliệttruyệnlàngày25tháng11nămMậuThân(1788);HoàngLênhấtthốngchí(NgôGiaVănPhái)làngàyngày25thángchạpnămMậuThân(1788).Sáchgốcchéplà“KiềnLong”.TrongcuốnsáchnàysửdụngsongsongcảhaitêngọiKiềnLongvàCànLong,đểthuậntiệnchotracứuchúngtôimạnphépđượcđổithốngnhấtlà“CànLong”.CóthểlàTrịnhBồng.VuaLêHiểnTông(1740-1786)mấtngày17tháng7nămBínhNgọ(1786).(*)Chuốc.HayNgôVănSở,mộtdanhtướngnhàTâySơn.Sáchgốcchéplà“HắcThiệuTông”,đốichiếubảnchữHánthìlà“HáchThiệuTông”.NguyênvănchéplàsôngPhúLương.(*)Ralệnh,rănđe.Quáquắt.Vùngbiêngiới.Bảngốcchéplà“ĐặngVănChấn”,đốichiếubảnchữHánthìlà“ĐặngVănChân”.Voiđực.Nguyênnhân,lýdo.(Haykhúcnôi,khúcnhôi)nỗiniềmkhónói,đầuđuôisựviệc.Gầngũi.Sáchgốcchéplà“VũVănDung”.CótàiliệuchéplàChưởngChấnvõquân.Sáchgốcchéplà“Hổxá”,đốichiếubảnchữHánthìlà“Hộxá”,nghĩalànơitiếprước,hộtống.Sáchgốcchéplà“LêThân”,đốichiếubảnchữHánthìlà“LêTuấn”.Sáchgốcchéplà“NguyễnTửGiản”,đốichiếubảnchữHánthìlà“NguyễnTưGiản”.Cótàiliệuchéplà“BùiÂnNiên”,tứcBùiVănDị(1833-1895),còngọilàBùiDị,tựÂnNiên.JulesPatenôtre-SứthầnCộnghoàPháp.TàiliệukhácchéplàTrìnhTuyền.(1)NamĐế:lẽraphảidịchlà“hoàngđếnướcNam”nhưngđâyvìdịchthơcốtgiữvầnđiệunêntạmdịchlàVuaNam.LýThườngKiệtviếtNamđếlàđểkhẳngđịnhNamđếđườngđườngsánhvớiBắcđề(hoàngđếTrungQuốc).NgườiViệtdùngchữvuađểhỉcảđếlẫnvương,nhưngtheocáchviếtcủangườiTrungQuốc(màxưatatiếpnhận)thìđếvàvươngkhácnhau.Đếlàngôicaonhất(thiêntử)vàvươnglàbậcsauđế(chưhầucủathiêntử).(2)NamĐế:lẽraphảidịchlà“hoàngđếnướcNam”nhưngđâyvìdịchthơcốtgiữvầnđiệunêntạmdịchlàVuaNam.LýThườngKiệtviếtNamđếlàđểkhẳngđịnhNamđếđườngđườngsánhvớiBắcđề(hoàngđếTrungQuốc).NgườiViệtdùngchữvuađểhỉcảđếlẫnvương,nhưngtheocáchviếtcủangườiTrungQuốc(màxưatatiếpnhận)thìđếvàvươngkhácnhau.Đếlàngôicaonhất(thiêntử)vàvươnglàbậcsauđế(chưhầucủathiêntử).1.Làăncâytrái,giốngnhưcâyxoàiởphíaNamnhưngtráinhỏ,khichínthìchuahơn.1.ThuyếtnhàPhậtgọixálịlàtinhtúydotinhkhítụlạikhiđốtxác,lửakhôngđốtcháyđượcnêngọilàbảo.Tươngtruyềnngườinàohọcphậtthànhthìthânhóanhưthế.(1)Lờisấmtruyềnbaogiờcũngchứađầysựbíhiểm,vìthếmàrấtkhódịch,thậmchí,rấtkhómàhiểunổi.Trênđâychỉlàlờidịchđạiđểvềýmàthôi.(1):Hòa–đao–mộcghéplại,cóâmHánViệtlàlê,đâychỉhọLê,chỉngôivuacủaLêLongĐĩnh.Rụnglàrụngxuống,ýnóisẽmấtđi.(2):Thập–bát–tửghéplạicóâmHánViệtlàlý,chỉhọLý.Chữthànhngụýđượcdựnglên.CảcâunóitriềuLýsẽđượcdựnglên.(3):Đông–aghéplạicóâmHánViệtlàtrần,chỉhọTrần.HọvốncónguồngốctừTrungQuốcnênmớicóhaichữnhậpđịa.(4):Câylạsẽtáisinhngụýrằng,saucũngcótriềuLêu,songđólạilàmộthọLêhoàntoànkhác.(5):ÝchỉrằngsẽcóThiênTử.Xưa,ngườitavẫncoiThanhHóalàTâycònThăngLonglàĐông.(6)Xinvuilòngđọcthêmtập51giaithoạithờiLý(tậpthứhaicủabộViệtsửgiaithoại)đểrõthêmnhữngtíchnày.Bấtcộngđớithiên:khôngđộitrờichung.Ýnóiđấmchovàicúđấm.Ýnóimuốnchémđầu.Ngườihảitần:(Những)ngườisốngvenbiển.TươngDựcĐếlàmvuatừ1510đến1516,ngangđờiVõTônnhàMinh.NiênhiệuHồngThuậnthứ5,tâylịch1514.ChữPháp.Binhkhíxưa,mũidài,cánnhọn,dùngđểđâm.Mộtloạivũkhítrongthậpbátbanvõnghệ.Giảntheonhưgốctíchbanđầulàmộtcâyroibằngtrehoặccànhgỗ,cóchiềudàikhoảng60–70cm.Vềsauthìngườitacòndùnggiảnlàmbằngkimloại.Bảngốcdùngngônngữbiểuđạtphầnnhiềukhácvớivănphạmhiệnnay,ngườibiêntậpmạnphépthốngnhấttừngữchogầngũivớibạnđọchiệnnay.Rấtmongnhậnđượcýkiếntíchcựccủabạnđọcgầnxa.Búa,rìutodùngđểphánúihoặcsửdụngnhưmộtloạibinhkhícổ.Dứtlời.Cúvọ.Xàoxạc.Lácọ.NgườiđứngđầuvùngdântộcMườngthờitrước.Quay,xoaySuyyếutrướctácđộngbênngoài.(từcũ)ngườilàmruộngthuê.Daoquắmhìnhlưỡiliềm,lắpvàocándài,dùngđểcắtnhữngvật

trêncaohoặcchữacháy.Đodungkimloai,nhonđau,xienvaolongvatgıđethamdo.Vậtcóđầungọnhìnhcungphíatrênbằngsắthoặctre,cắmvàomộttấmgỗđểđánhbẫy.Rênrẩm.Nhàthờ,báiđường.Dồnvàothếbắtbuộc,épbuộc.Cáchnhau.Chồmdậytrênhaichânvớimộtsứchăngđộtngộtdoquáhoảngsợ.Gặp,đốidiện.Vũkhícổ,cándài,đầunhọnvàcongnhưconrắn.Lanhlẹ.MỏimệtĐộcgiả,bạnđọc.CótàiliệuchépbàsinhtạimiềnnúiQuânYên(hayQuanYên),quậnCửuChân(naythuộclàngQuanYênhaycòngọilàYênThôn,xãĐịnhTiến,huyệnYênĐịnh,tỉnhThanhHóa).LịchsửvuaTrưngởtruyệnHaibàđánhgiặc.(chúthíchgốc)Bảngốcchéplà“SơnTây”,ởđâycómộtsựnhầmlẫn,vùngnướcLỗkhixưanaythuộctỉnhSơnĐôngTrungQuốc.NaylàhuyệnThươngNgôtỉnhQuảngTâyTrungQuốc.CótàiliệuchéplàVuDương.(từcũ)Tàigiỏihơnngười.Trằntrọc.Phòngbêncạnh.Nến,sápnến.Cấtlêntiếngnhạc.Lớn.Lễhaivợchồnguốngchungmộtchénrượutrongđêmtânhôn,theophongtụcthờitrước.Loàicámực,trongcóthứnướcđen,dùngthứấyviếtthànhchữ,chỉđểlâuthờiphaihết–cổnhângọilà“Ôtặcmặc”.Chạmđến,cảmđộngđến.CâunàyvốnởtrongKinhThi,nghĩalà:Lòngtôichẳngphảichiếu,cuốnlạiđượcnào?Lòngtôichẳngphảiđá,chuyểnđiđượcnào?Cáiđanh,cáiđinh.Giọtnướccủađồnghồthờixưa.ĐờiXuânThu,SởTươngvươngđếnnúiVusơndungoạn.Mộthômnằmmơgặpmộtthiếunữtuyệtsắc,rồicùngchungchăngối.Saukhicùnggiainhânthoảtìnhânái,nhàvuahỏithìnàngấythưarằng:-ThiếplàthầnnữnúiVuSơn,quachơiđấtCaoÐường,vốncùngnhàvuacótiềnduyên,nayđượcgặpgỡthậtthoảlòngmongước.Thiếpcónhiệmvụbuổimailàmmây,chiềulàmmưaởDươngÐài.Nóixongđoạnbiếnmất.Ngoảnhlại.Rốtcuộc.TênđầyđủlàSởVănVương,vuathứ21nướcSở,chưhầucủanhàChutronglịchsửTrungQuốc.Ngâyngất.Âmkháccủaanủi.Quanlàmviệcdướiquyềnmộtquanlớnthờiphongkiến.Tênkháccủachimhồnghoàng.Biểuthịsựquýtrọng.Hầuhạvàngủcùng.Kiệthiệt,tàigiỏihơnngười.Cônglao.Giámsát,chỉhuy.Đánhđuổi,xuađuổi.TêntựcủaTàoTháo.Đềphòng,ngănchặnsựtranhgiành.HayTàoAMan,tênhồinhỏcủaTàoTháo.Bảnđồmộtvùng,mộtnước.Âmkháccủasoái,tướngchỉhuyquânđộithờiphongkiến.(hayxảy)chợt,bỗng.Bằnglòngnhưthế.Cóquanhệmậtthiết.Giảsửnhư.Đổilại.MộttrongnhữngkếtrongTamthậplụckế,đượchiểunômnalàrataytrướcđểchiếmưuthế,đểđoạtlợi,đểgiànhlấychiếnthắngtrướckhiđốiphươngkịphànhđộng.Đặtđiềunóixấu.Rửasạchmốigiậnlớn.Phầnmặtphẳngnhôrangoàihiên,xungquanhcólancan.Âmkháclàbaolơn.Áogiápcómộtmiếngcứngđệmngực.Tụhợplạilàmđiềubấtchính,nhưngởđâylàtừmangnghĩatốt.Nhânchỗtrống,thừalúcsơhở.Duytrìcáicũ.Chẳngbiếtphảilàmsao.Trằntrọc.Nhánhquân.Quândothám.Năm201sauKỷnguyên,tralịchphápthìnhằmnămTânTỵ,năm210mớilànămCanhDần.Lôngchimtrả.Ngàvoi.Lệchilàquảvải.Ngườichađãkhuất.Lờituyênthệ.Viênchứcsơcấpthờiphongkiến.Đơnvịhànhchínhthờitrước.Tínhkếlâudài.Cũngnóigiởgiói,bàyvẽthêm.CôngthầnkhaiquốcnhàHántronglịchsửTrungQuốc.Chiểutheosựthươnglượng,bànbạc.ÂmHánViệt,ýnóikếtthúc.Lờikhuyênbảo.Nằmsóngsượt.Xuấtxử:kẻsĩralàmquanhoặcluivềởẩn.Thăngtiếnnhanh.Đềbạt,cấtnhắc.Chứngcứthực.Nơigiamhãm,ýởđâylàdùngkếđểgiamlỏng,giámsát.Haydầmđỡ(mộtdạngkếtcấutrongxâydựng).Dụngcụlàmbằngốngtrenhỏ,đẽonhọnhaidầuđểxóclúa,rơm.(từcũ)Chamẹ.Chimcùnghọsáo,lôngđenmượt,haitaicóvệttrắng,saumắtcóhaimẩuthịtvàng,bắtchướcđượctiếngngười.Đồđựngbằngsành,hìnhtrụ,thânhơiphình,đáylồi.Dụngcụthờicũdùngđểđolườngchấthạtrời,phầnmườicủađấu,khoảngbằngmộtlít.Cáchnóitắt,ýnóiconcásấu.(haygiày)giẫmđigiẫmlại.Đẫm.Kýthác,gửigắm.(từcũ)biểuthịýnghingờ.Dòmngó,nghetrộm.Thờikỳxaxưanhấttronglịchsửloàingười.Từngđống.Cânnhắc,đắnđo.Thôngbáo.Khuyên.Ýnóiđảngthuộcđịaphươngđứngrakhởibinh.Vậynên.Lợidụngviệccôngđểmưulợi.Ngườiđầytớgià.Nắmthậtchặt,khôngbuông.Cởi.HaithíchkháchnổitiếngbậcnhấtthờiXuânThuChiếnQuốc.Chặtbằngvậtcólưỡisắc.Hiệp.Vươndàiđểvới.Lấynhànđểđốiphóvớimỏimệt.Ngaythẳng,đứngđắn.Vạttrướcáo.Lẩmbẩm.Hưởngứng.Hayroró,rurú.Cờxí.Nóirõquyếtđịnh,ýnghĩacủaviệccầnlàm.Mưusâuloxa.Tụtậpđôngđảo.Quaylại.Cóthùvớinhau.Đểlại,lưulạilâu.Gậylớn,haiđầubằngnhaudùnglàmkhígiới.Nhôra,thòra.Daoquắm.Nơicanhgácđầulàng.Câycùnghọdâutằm,lácórăngcưa,cứngvàsắc,thườngtrồnglàmhàngrào.Phươngngữ,ýnóikém.Thiêucháyđenthui.Ngườiở.Mộtloạivũkhí,dùngđểbắntên,gầngiốngnỏ.Nhẵnnhụi.Ôi!Hiềnthê!...Hiềnthêhayácphụ?!Ýnóiquyêngóp,ủng

hộ.TrậnpháptrongbinhphápcổđạiTrungQuốc,còncótêngọilàNgũhànhtrận.NódựatheothếtrậnbiếnhóacủaNgũhành(Kim,Mộc,Thủy,Hỏa,Thổ).TrậnphápdùngđểtuluyệnBộLiênHoa.Chialàmhailoạilớnnhỏ.TiểuLiênHoatrậndo16mộcnhântạothành,đạiLiênHoaTrậncó64cái,sắpxếptheobốcụcbátquái.Cởi.Âmkháccủatrình.Dânbinhmiềnnúi.Thunhận,nạpdụng.Chuyểngiaolươngthực.(từcũ)ngườiphụnữcótài.Đườngdẫnnướchẹpvànônghoặcchỗsâunhấtcủadòngsông.Rúcvào.Cầutreo.Bìnhđựngrượubằngsành,thânphìnhto,cổdài.Đichơikhôngcómụcđích.Tứcmộckhiên.Cầuphao.Tinbáothắngtrận.Quântuầntrađểgiữgìnanninh.Âmkháccủabaovây.Đimộtcáchnhanhchóng.Dùng,sửdụng.VuaBàLệHải.TứcMêLinh.Đemgôngcổrồiápgiảiđi.Ýlànêndùngmưu,khôngthểdùngsức.Khởihànhngaytrongngày.Sấmnhanhkhôngkịpbịttai,xuấtkỳbấtý,hànhđộngbấtngờkhiếnđốiphươngkhôngkịptrởtay.QuảnTrọng,NhạcPhihainhàquânsựnổitiếngTrungQuốc.Lượmlúanhỏđượcbuộcgọnlại.Conđỏ.Chếtdogiặcgiết.Lấyyếuthắngmạnh,lấynhukhắccương,thậtthậtgiảgiả.Đitheo,theovề.Đườnglui.Rầyrà,phiềnphức.Lolắng.Chặnđánh.Chạytrốntìmđườngthoátchết.Dodự,chưaquyếtđịnhdứtkhoát.Đánhchặnngang.NaylàlàngPhúĐiền,xãTriệuLộc,huyệnHậuLộctỉnhThanhHóa

TableofContentsLỜIGIỚITHIỆULờinóiđầuTHÁNHTHIÊNNỮTƯỚNGANHHÙNGLÊCHÂNTƯỚNGQUÂNMIỀNBIỂNBÁTNẠNĐẠITƯỚNGNÀNGNỘITƯỚNGVÙNGBẠCHHẠTLÊTHỊHOANỮTƯỚNGHỒĐỀPHÓNGUYÊNSOÁIXUÂNNƯƠNGTRƯỞNGQUẢNQUÂNCƠNÀNGQUỲNH,NÀNGQUÊTIÊNPHONGPHÓTƯỚNGĐÀMNGỌCNGATIỀNĐẠOTẢTƯỚNGTHIỀUHOATIÊNPHONGHỮUTƯỚNGQUÁCHATIÊNPHONGTẢTƯỚNGVĨNHHOANỘITHỊTƯỚNGQUÂNLÊNGỌCTRINHĐẠITƯỚNGLÊTHỊLANTƯỚNGQUÂNPHẬTNGUYỆTTẢTƯỚNGTHỦYQUÂNPHƯƠNGDUNGNỮTƯỚNGTRẦNNANGTRƯỞNGLĨNHTRUNGQUÂNNÀNGQUỐCTRUNGDŨNGĐẠITƯỚNGQUÂNĐẠMNƯƠNG,HỒNGNƯƠNGTHANHNƯƠNGTẢĐẠOTƯỚNGQUÂNQUÝLANNỘITHỊTƯỚNGQUÂN