SYLLABUS - RCCMrccmindore.com/wp-content/uploads/2015/06/bcom-III-year... · 2020. 2. 24. · B.Com...
Transcript of SYLLABUS - RCCMrccmindore.com/wp-content/uploads/2015/06/bcom-III-year... · 2020. 2. 24. · B.Com...
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
SYLLABUS
BCom III YEAR
Subject ndash Hindi
UNIT ndash I
1- esjs lgk=h frac14k=k o`rkarfrac12 amp ve`ryky csxM+
2- eiznsrsquok dh yksd dyka frac14ladfyrfrac12
3- yksdksfDrkW oa eqgkojs frac14ladfyrfrac12
UNIT ndash II
1- tulapkj eke fizUV] byS- oa lksrsquoky ehfMk
2- VwVrs gq adkdh lqjsrsquok kqDypanz
3- LakfkfIrkW
UNITndash III
1- i=dkfjrk ds fofHkUu vkke frac14ladfyrfrac12
2- eiznsrsquok dk yksd lkfgR frac14ladfyrfrac12
3- i= ys[kuamp vkosnu] izkik] vknsrsquok ifji= Kkiu] vuqLekjd
frac14ladfyrfrac12
UNITndash IV
1- jktHkkkk fgUnh frac14ladfyrfrac12 fgUnh dh laoSkkfud oa Okogkfjd
fLFkfr
2- nwjHkkk vkSj eksckbZy frac14ladfyrfrac12
3- fgUnh dh kCn lEink frac14ladfyrfrac12
4- vuqokn vFkZ izdkj oa vHkl
UNIT ndash V uSfrd ewY
1- forsquoo ds izeq[k keZ o egRoiwkZ forsquokskrka fgUnq keZ tSu keZ ckS)
keZ fl[k keZ] bZlkb keZ] bLyke keZ
2- lR ds lkFk esjs izksx egkRek xkWkh dh vkRe dFkk dk lafkIr
laLdjk
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT I
उनहआन नभमदा नदी क ककनाय-ककनाय ऩय चाय हजाय ककरोभीटय की मातरा ऩदर कय डारी कोई साथ
मभरा तो ठीक ना मभरा तो अकर ही कहीॊ जगह मभरी तो सो मरम कहीॊ अनन मभरा तो ऩट बय मरमा सफ कछ फहद भौन चऩचाऩ औय जफ उस मातरा स सॊसभयण शबद औय यखाॊकनआ क दवाया साभन आम तो नभमदा का समऩणम सवरऩ ननखयकय साभन आ गमा
अभतरार वगड अऩनी अॊनतभ साॊस तक मानन नबफ सार की उमर तक नभमदा क हय कण को सभझन सहजन औय सॊवायन की उतकॊ ठा भ मवा यह उनहआन अऩनी मातरा क समऩणम वतानत को तीन ऩसतकआ भ मरखा ऩहरी ऩसतक lsquoसौनदमम की नदी नभमदाrsquo 1992 भ आई थी औय अबी तक इसक
आठ सॊसकयण बफक चक हऄ वगडजी अऩनी इस ऩसतक का परायमब कयत हऄ- sbquoकबी-कबी भऄ अऩन-आऩ
स ऩछता हॊ मह जोखखभ बयी मातरा भऄन कमआ की औय हय फाय भया उततय होता अगय भऄ मातरा न
कयता तो भया जीवन वमथम जाता जो जजस काभ क मरम फना हो उस वह काभ कयना ही चाहहए
औय भऄ नभमदा की ऩदमातरा क मरम फना हॊrsquorsquo
वगडजी न अऩनी ऩहरी मातरा सन 1977 भ शर की थी जफ व कोई 50 सार क थ औय अजनतभ मातरा 1987 भ 82 सार की उमर भ कोई चाय हजाय ककरोभीटय स अधधक व इस नदी क तट ऩय ऩदर चरत यह इन गमायह सारआ की दस मातराओॊ का वववयण इन ऩसतकआ भ ह रखक अऩनी मातरा भ कवर
रोक मा नदी क फहाव का सौनदमम ही नहीॊ दखत फयगी फाॊध इॊहदया सागय फाॊध सयदाय सयोवय आहद क कायण आ यह फदराव ववसथाऩन की बी चचाम कयत हऄ
नभमदा क एक छोय स दसय छोय का सपय 1312 ककरोभीटय रमफा ह मानी ऩय 2614 ककरोभीटय रमफी ऩरयकरभा कामद स कय तो तीन सार तीन भहीन औय 13 हदन भ ऩरयकरभा ऩयी कयन का ववधान ह जाहहय ह इतन रमफ सपय भ ककतनी ही कहाननमाॊ ककतन ही दशम ककतन ही अनबव
सहजता चरता ह मातरी औय वो मातरी अगय धचतरकाय हो कथाकाय बी हो तो मातराओॊ क सवाद को मसपम अऩन तक सीमभत नहीॊ यखता
व भर रऩ स धचतरकाय थ औय उनहआन गर यवीनरनाथ टगोय क शाजनत ननकतन स 1948 स 1953 क
फीच करा की मशा री थी कपय जफरऩय क एक कॉरज भ धचतरकरा क अधमाऩन का काभ ककमा तबी उनक मातरा वतानत भ इस फात का फायीकी स धमान यखा गमा ह कक ऩाठक जफ शबद फाॊच तो
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
उसक भन-भजसतषक भ एक सजीव धचतर उबय जस कक नदी क अधमचनराकाय घभाव को दखकय रखक मरखत हऄ lsquolsquoभॊडरा भानो नभमदा क कणम-कणडर भ फसा हrsquorsquo
उनक बावआ भ मह बी धमान यखा जाता यहा ह कक जो फात धचतरआ भ कही गई ह उसकी ऩनयावनत
शबदआ भ ना हो फजकक धचतर उन शबदआ क बाव-ववसताय का काभ कय व अऩन बावआ को इतनी सहजता स परसतत कयत हऄ कक ऩाठक उनका सहमातरी फन जाता ह रखक न lsquoनछनगाॊव स अभयकॊ टकrsquo अधमाम भ म उदगाय तफ वमकत ककम जफ मातरा क दौयान दीऩावरी क हदन व एक गाॊव
भ ही थ
lsquolsquoआखखय भझस यहा नहीॊ गमा एक सतरी स एक दीमा भाॊग मरमा औय अऩन हाथ स जराकय कणड भ छोड हदमा कपय भन-ही-भन फोरा lsquoभाॊ नभमद तयी ऩजा भ एक दीऩ जरामा ह फदर भ त बी एक
दीऩ जराना- भय रदम भ फडा अनधया ह वहाॊ ककसी तयह जाता नहीॊ त दीऩ जरा द तो दय हो जाम इतनी मबा भाॊगता हॊ तो दीऩ जराना बराrsquorsquo एक सॊवाद नदी क साथ औय साथ-ही-साथ
ऩाठक क साथ बी
इस ऩसतक की सफस फडी फात मह ह कक मह भहज जरधाया की फात नहीॊ कयती उसक साथ जीवन
ऩात जीव वनसऩनत परकनत खत ऩॊी इॊसान सबी को इसभ गॊथा गमा ह औय फतामा गमा ह कक
ककस तयह नदी भहज एक जर सॊसाधन नहीॊ फजकक भनषम क जीवन स भतम तक का भर आधाय ह इसकी यत बी उतनी ही भहततवऩणम ह जजतनी जर धाया औय इसभ भछरी बी उतनी ही अननवामम ह जजतना उसक तट ऩय आन वार भवमशमआ क खयआ स धयती का भॊथना
अधमाम 13 भ व मरखत हऄ- lsquolsquoनभमदा तट क छोट-स-छोट तण औय छोट-स-छोट कण न जान ककतन
ऩयवराजकआ ऋवष-भननमआ औय साध-सनतआ की ऩदधमर स ऩावन हए हआग महाॊ क वनआ भ अनधगनत
ऋवषमआ क आरभ यह हआग वहाॊ उनहआन धभम ऩय ववचाय ककमा होगा जीवन भकमआ की खोज की होगी औय सॊसकनत का उजारा परामा होगा हभायी सॊसकनत आयणमक सॊसकनत यही रककन अफ हभन
उन ऩावन वनआ को काट डारा ह औय ऩश-ऩकषमआ को खदड हदमा ह मा भाय डारा ह धयती क साथ
मह कसा ववशवासघात हrsquorsquo
वगडजी कहत हऄ कक मह उनकी नभमदा को सभझन-सभझान की ईभानदाय कोमशश ह औय व काभना कयत हऄ कक सवमसव दसयआ ऩय रटाती ऐसी ही कोई नदी हभाय सीनआ भ फह सक तो नषट होती हभायी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सभमता-सॊसकनत शामद फच सक नगयआ भ सभमता तो ह रककन सॊसकनत गाॊव औय गयीफआ भ ही थोडी फहत फची यह गई ह
इस ऩसतक को ऩढन क फाद नभमदा को सभझन की नई दजषट तो मभरती ही ह रखक की अनम दो ऩसतकआ को ऩढन की उतकॊ ठा बी जागत होती ह मह जानना जरयी ह कक रोग फसट सरय क बर ही फड-फड दाव कय रककन अनऩभ मभशर की आज बी खय ह ताराफ क फाद फगडजी की ऩसतक सॊबवतमा सवामधधक बफकन वारी हहॊदी कक ऩसतकआ भ होगी इनकी सॊखमा दो राख स अधधक ह
ऱोक नतय
बायत क ककसी अनम हहसस की तयह भधमपरदश बी दवी-दवताओॊ क सभ ककए जानवार औय ववमबनन
अनषठानआ स सॊफॊधधत रोक नतमआ दवाया अऩनी सॊसकती का एक ऩरयऩणम दशम परदान कयता ह रॊफ सभम स सबी ऩायॊऩरयक नतम आसथा की एक ऩववतर अमबवमजकत यह ह भधमपरदश ऩममटन ववबाग औय भधमपरदश की आहदवासी रोक करा अकादभी दवाया खजयाहो भ आमोजजत lsquoरोकयॊजन - एक वावषमक नतम भहोतसव ह जो भधमपरदश औय बायत क अनम बागआ क रोकवपरम रोक नतम औय आहदवासी नतमआ को ऩश कयन क मरए एक
फहतयीन भॊच ह
जफ फॊदरखॊड तर का पराकनतक औय सहज नतम भॊच ऩय आता ह तफ ऩया भाहौर रहया जाता ह औय दखन वार
भधमपरदश की रम भ फहन रगत ह भदॊग वादक ढोरक ऩय थाऩआ की गनत फढाना शर कयता ह औय नतम भ बी गनत आ जाती ह गदम मा कावम सॊवादआ स बया मह नतम परदशमन lsquoसवाॊग क नाभ स भशहय ह सॊगीत साधनआ क साथ भाधमम औय सॊगीत स बय नतमक क सॊदय रोकनतम का मह अदववतीम सॊकरन ह फढती धडकन क साथ
गनत फढती जाती ह औय नतमकआ क रहयात शयीय दशमकआ को भॊतरभगध कय दत हऄ मह नतम ववशष रऩ स ककसी भौसभ मा अवसय क मरए नहीॊ ह रककन इस आनॊद औय भनोयॊजन की एक करा भाना जाता ह
फाघरखॊड का lsquoय नतम ढोरक औय नगाय जस सॊगीत वादममॊतर की सॊगत क साथ भहहरा क वश भ ऩरष ऩश
कयत ह वशम सभदाम भ ववशष रऩ स फचच क जनभ क अवसय ऩय फाघरखॊड क अहीय सभदाम की भहहराएॊ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मह नतम कयती ह इस नतम भ अऩन ऩायॊऩरयक ऩोशाक औय गहनआ को ऩहन नतमककमाॊ शब अवसय की बावना वमकत कयती ह|
मटकी
lsquoभटकी भारवा का एक सभदाम नतम ह जजस भहहराएॊ ववमबनन अवसयआ ऩय ऩश कयती ह इस नतम भ नतमककमाॊ ढोर की तार ऩय नतम कयती ह इस ढोर को सथानीम सतय ऩय lsquoभटकी कहा जाता ह सथानीम सतय ऩय झरा कहरान वारी अकरी भहहरा इस शर कयती ह जजसभ अनम नतमककमाॊ अऩन ऩायॊऩरयक भारवी कऩड
ऩहन औय चहय ऩय घॊघट ओढ शामभर हो जाती ह उनक हाथो क सॊदय आॊदोरन औय झभत कदभ एक
आशचममजनक परबाव ऩदा कय दत हऄ
गणगौर
मह नतम भखम रऩ स गणगौय तमोहाय क नौ हदनआ क दौयान ककमा जाता ह इस तमोहाय क अनषठानआ क साथ
कई नतम औय गीत जड हए ह मह नतम ननभाड तर भ गणगौय क अवसय ऩय उनक दवता याणफाई औय धननमाय सममदव क समभान भ की जानवारी बजकत का एक रऩ ह
बधाई
फॊदरखॊड तर भ जनभ वववाह औय तमोहायआ क अवसयआ ऩय lsquoफधाई रोकवपरम ह इसभ सॊगीत वादममॊतर की धनआ ऩय ऩरष औय भहहराएॊ सबी जोय-शोय स नतम कयत हऄ नतमकआ की कोभर औय कराफाज हयकत औय उनक
यॊगीन ऩोशाक दशमकआ को चककत कय दत ह
बरडी
हदवारी क तमोहाय स ऩखणमभा क हदन तक की अवधध क दौयान फयडी नतम ककमा जाता ह भधमपरदश क इस सफस
आशचममजनक नतम परदशमन भ एक ऩरष कराकाय की परभखता भ यॊगीन कऩड ऩहन 8-10 मवा ऩरषआ का एक
सभह नतम कयता हऄ आभतौय ऩय lsquoदीवायी नाभक दो ऩॊजकतमआ की बजकत कववता स इस नतम परदशमन की शरवात होती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
नौराता
भधमपरदश क फॊदरखॊड तर भ अवववाहहत रडककमआ क मरए इस नतम का ववशष भहततव ह नौयाता नतम क
जयीम बफनबमाही रडककमाॊ एक अचछा ऩनत औय ववाहहक आनॊद की भाॊग कयत हए बगवान का आहवान कयती ह नवयाबतर उतसव क दौयान नौ हदन घय क फाहय चन औय ववमबनन यॊगआ स नौयाता की यॊगोरी फनाई जाती ह
अहहराई
बयभ सटभ सरा औय अहहयाई भधमपरदश की lsquoबायीमाॊ जनजानत क परभख ऩायॊऩरयक नतम हऄ बायीमाॊ जनजानत का सफस रोकवपरम नतम वववाह क अवसय ऩय ककमा जाता ह इस सभह नतम परदशमन क मरए ढोर
औय हटभकी (ऩीतर धात की थारी की एक जोडी) इन दो सॊगीत उऩकयणआ का इसतभार ककमा जाता हऄ ढोर औय हटभकी फजात हए वादक गोराकाय भ घभत ह ढोर औय हटभकी की फढती धवनी क साथ नतमकआ क हाथ औय कदभ बी तजी स घभत ह औय फढती-चढती धन क साथ मह सभह एक चयभोतकषम तक ऩहॉचता ह सॊकषपत
ववयाभ क फाद कराकाय दफाया भनोयॊजन जायी यखत ह औय यात बय नतम चरता यहता ह
भगोररयाॊ
ववरण रम वार दशहया औय डाॊडरयमाॊ नतम क भाधमभ स भधमपरदश की फगा आहदवासी जनजानत की साॊसकनतक ऩहचान होती ह फगा क ऩायॊऩरयक रोक गीतआ औय नतम क साथ दशहया तमोहाय की उकरासबयी शरआत होती ह दशहया तमोहाय क अवसय ऩय फगा सभदाम क वववाहमोगम ऩरष एक गाॊव स दसय गाॊव जात हऄ जहाॊ दसय गाॊव की मवा रडककमाॊ अऩन गामन औय डाॊडयीमाॊ नतम क साथ उनका ऩयॊऩयागत तयीक स सवागत
कयती ह मह एक हदरचसऩ रयवाज ह जजसस फगा रडकी अऩनी ऩसॊद क मवा ऩरष का चमन कय उसस शादी की अनभनत दती ह इसभ शामभर गीत औय नतम इस रयवाज दवाया पररयत होत हऄ भाहौर खखर उठता ह औय सायी ऩयशाननमआ स दय अऩन ही तार भ फह जाता ह ऩयधौनी फगा सभदाम का एक औय रोकवपरम नतम ह मह नतम भखम रऩ स दकह की ऩाटी का सवागत औय भनोयॊजन कयन क मरए कयत हऄ इसक दवाया खशी औय शब अवसय की बावना वमकत होती ह कभाम औय सरी (गआड) बगोरयमाॊ (मबर) रहॊगी (सहारयमाॊ) औय थापती (कोयक) मह कछ अनम जानभान आहदवासी नतम ह
ऱोक गीत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ककसी बी दश का इनतहास वहाॊ क रोकवपरम गीतआ क दवाया फतामा जाता ह ऩायॊऩरयक सॊगीत क चाहन वारआ क
मरए भधमपरदश फहतयीन दावत परदान कयता ह मह रोक गीत गामन की ववमशषट शरी क दवाया फमरदान
पमाय कतमवम औय वीयता की कहाननमाॊ सनात हऄ भर रऩ स याजसथान क lsquoढोरा भार रोकगीत भारवा ननभाड औय फॊदरखॊड तर भ रोकवपरम ह औय इन तरआ क रोग अऩनी ववमशषट रोक शरी भ पमाय जदाई औय ऩनमभमरन क ढोरा भार गीत गात ह
भधमपरदश क ननभाड तर भ हय अवसय ऩय महाॊ तक कक भौत ऩय बी भहहराओॊ को रोक गीत गात दखना कोई
आशचमम वारी फात नही ह
रोक गामन का एक रऩ lsquoकरगीतयाम भॊडरा भारवा फॊदरखॊड औय ननभाड तरआ भ रोकवपरम ह जो चाॊग औय डप की धन क साथ परनतमोधगता की बावना भ जोश बयता ह इसभ भहाबायत औय ऩयाणआ स रकय वतमभान
भाभरआ ऩय आधारयत गान शामभर होत हऄ औय एक दसय को चतयाई स भात दन की कोमशश यात बय चरती ह इस ऩायॊऩरयक गामकी का भर चॊदयी याजा मशशऩार क शासनकार भ ऩामा गमा ह ननभाड तर भ lsquoननगमनी शरी क नाभ स रोकवपरम इस गामकी भ मस ॊगजी कफीय भीया दाद जस सॊतआ दवाया यधचत गीत गाम जात हऄ इस
गामन भ आभ तौय ऩय इकताया औय खयतार (रकडी स जड छोट धात ऩटर वारा एक सॊगीत उऩकयण) इन
साजआ का साथ होता ह ननभाड भ रोकगामन का एक अनम फहत रोकवपरम रऩ ह lsquoपाग जो होरी क तमोहाय क
दौयान डप औय चाॊग क साथ गामा जाता ह मह गीत परभऩणम उतसाह स बयऩय होत ह
ननभाड भ नवयाबतर का तमोहाय रोकवपरम रोक-नतम गयफा क साथ भनामा जाता ह गयफा गीत क साथ गयफा नतम दवी शजकत को सभवऩमत होता ह ऩायॊऩरयक रऩ स गयफा ऩरषआ दवाया ककमा जाता ह औय मह ननभाडी रोक-
नतम औय नाटक का एक अमबनन हहससा ह गामन को भदॊग (ढोर एक रऩ) का साथ होता ह यासरीरा क
दौयान मह गौरन गीत गाए जात हऄ भारवा तर क नाथ सभदाम क फीच बतमहयी रोक-कथा क परवचन सफस
रोकवपरम गामन पाभम ह धच ॊकाया नाभक (सायॊगी का एक रऩ जो घोड क फार स फन तायआ वारा वादम होता ह
भखम शयीय फाॊस स फना होता ह औय नारयमर खोर स धनष फनामा जाता हऄ) सथानीम साज क साथ भहान याजा बतमहयी औय कफीय भीया गोयख औय गोऩीचॊद जस सॊतआ दवाया यधचत बजन गाए जात ह इसस एक अदववतीम
धवनन ननकरती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भारवा तर भ मवा रडककमआ क सभह दवाया गाम जान वार गीत रोक सॊगीत का एक ऩायॊऩरयक भधय औय रबावना पॉभम ह सभदधध औय खशी का आहवान कयन हत रडककमाॊ गाम क गोफय स सॊजा की भयत फनाती ह
औय उस ऩतती औय परआ क साथ सजाती ह तथा शाभ क दौयान सॊजा की ऩजा कयती ह 18 हदन फाद अऩन साथी सॊजा को ववदाई दत हए मह उतसव सभापत होता ह भानसन की फारयश पमासी ऩथवी की पमास फझाती ह ह ऩडो ऩय झर सजत हऄ औय ऐस भ भारवा तर क गीत सनना भन को फहद बाता ह हहड गामन भ कराकाय ऩणम गर
की आवाज क साथ औय शासतरीम शरी भ आराऩ रकय गात हऄ भारवा तर भ भानसन क भौसभ क दौयान
lsquoफयसाती फयता नाभक गामन आभतौय ऩय होता ह फॊदरखॊड तर मोदधाओॊ की बमभ ह अऩन मोदधाओॊ को पररयत कयन हत फॊदरखॊड क अरहत सभदाम न अकराह उदर क वीय कभो स बय गीतआ की यचना की 52 मदध
रडनवार अकराह उदर की फहादयी समभान वीयता औय शौमम क ककसस इस तर क रोग फयसात क भौसभ क
दौयान ऩयॊऩयागत रऩ स परदमशमत कयत हऄ इस ढोरक (छोटा ढोर जजस दोनो तयप स हाथ क साथ फजामा जाता ह) औय नगाय (रोहा ताॊफा जस धात क दो ढोर खोखर फतमन क खर चहय ऩय तानकय परी बऄस की तवचा जो ऩायॊऩरयक तरयक स रकडडमा स ऩीटा जाता ह) क साथ गामा जाता ह
होरी ठाकय इसयी औय याम पाग उतसव स सॊफॊधधत गान बी होत हऄ हदवारी क तमोहाय क अवसय ऩय ढोरक
नगाया औय फाॊसयी की धन क साथ दवयी गीत गाए जात हऄ मशवयातरी फसॊत ऩॊचभी औय भकय सॊकराॊनत क तमोहाय क भौकआ ऩय फॊफमरमा गीत गाए जात हऄ फाघरखॊड तर क रोक-गीतआ की गामन शरी भधमपरदश क अनम तरआ स
अरग ह इसभ ऩरष औय भहहरा दोनआ की आवाज भजफत औय शजकतशारी होती हऄ इन गानआ भ सभदधध औय ववववधता होती ह जो इस तर की सॊसकनत औय ववयासत को दशामत ह गीतआ क ववषम भ कापी ववववधता होती ह
औय उनभ ववमबनन ववषम शामभर होत ह
फासदव फाघरखॊड तर क गामकआ का ऩायॊऩरयक सभदाम ह जो सायॊगी औय चटकी ऩऄजन क साथ ऩौयाखणक फट
शरवण कभाय स जड गीत गाता ह ऩीर वसतर औय मसय ऩय बगवान कषण की भनत म स उनकी ऩहचान होती हऄ गामकआ की जोडी मह गीत गाती ह याभामण तथा कणम भोयधवज गोऩचॊद बतमहयी बोरफाफा की कहाननमाॊ फासदव क गीतआ क अनम ववषम ह गामकआ की भनोवसथा दशामती बफयहा औय बफदसीमाॊ फाघरखॊड की गामकी की दो अनम भहतवऩणम शमरमाॊ ह बफदसीमाॊ गीत पमाय जदाई औय परभी क साथ ऩनमभमरन क ववषम स सॊफॊधधत
होत ह बफदसीमाॊ गीत पमाय कयनवार स जकदी रौटन की गजारयश कयता ह होरी क तमोहाय ऩय गाए जानवार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
lsquoपाग गीत फसॊत भौसभ औय वमजकतगत सॊफॊधआ की अमबवमजकत कयत हऄ नगाया जोय-शोय स फजता ह औय गान वार उस धन ऩय सवाय हो जात हऄ
भधमपरदश भ खयाफ ऩय रकडी को सडोर रऩ दन की करा अनत पराचीन ह खखरौन औय सजावट की साभगरी तमाय कयन की अनॊत सॊबावनाएॊ होती ह फायात कराकाय ऩयॊऩयागत होत हऄ मशवऩय करा फधनी घाट यीवा भयना की खयाद करा न परदश ही नहीॊ फजकक परदश क फाहय की परमसदधध ऩाई ह
रकडी ऩय चढाए जान वार यॊगआ का ननभामण इन कराकायआ दवाया अऩन डट रऩ भ
आज बी भौजद ह खयाद सागवान दधी कदॊफसराई गयजर भडराखय की रकडी ऩय की जाती ह
रकडी चऩडी याजनसयश गआदजजॊक ऩाउडय स यॊग फनाए जात हऄ कवड क ऩतत स यॊगआ भ चभक ऩदा की जाती ह शमोऩय करा यीवा औय फधनी घाट खयाद करा क ऩायॊऩरयक क र ह
Comb Art ( कॊ घी कऱा )
कॊ घी करा सॊऩणम बायत क गराभीण सभाज भ आभतौय ऩय औय आहदवासी सभाज भ खासतौय ऩय अनक परकाय की कॊ नघमआ का पराचीन कार स ही परचरन चरा यहा ह
आहदवामसमआ भऄ तो कॊ नघमआ का इतना अधधक भहतव ह की कमभमाॊ अरॊकयण गोदना एवॊ मबवतत धचतरआ क भऄ एक
अमबपराम क रऩ भ परनतषठा परापत कय चकी ह इन ऩॊजकतमआ भ घडाई क सॊदय काभ क साथ ही यतनआ की जडाई
भीनाकायी औय अनकआ अमबपरामआ का दवाया उनका अरॊकयण ककमा जाता ह कॊ नघघी फनान का शरम फॊजाया जानत को ह भारवा भ कॊ घी फनान का कामम उजजन यतराभ नीभच स होता ह
Arrow bow art ( तीर धनष कऱा )
वनम जानतमआ भ भऄ तीय धनष यखन की ऩयॊऩया ह तीय धनष फाण भोयऩॊखी रकडी रोहयससी आहद स फनाए
जात हऄ तीय धनष मशकाय क मरए फनाए जात हऄ बीर ऩहाडी कोयवा कभाय आहद जनजानतमाॊ तीय धनष
चरान भ कशर होत हऄ तीय धनष बीर आहदवामसमआ की ऩहचान फन गई ह परतमक बीर धनष फाण अऩन
साथ यखता ह बीर तीय चरान भ ननऩण औय ननशाना रगान भ अचक होत हऄ सफस फडी फात मह ह कक
परतमक आहदवासी तीय कभान अऩन हाथ स तमाय कयत हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
Bamboo crafts ( बाॊस शिलऩ )
फाॊस स फनी करातभक वसतएॊ सौदमम ऩयखता औय जीवन उऩमोगी बी होती ह इसमरए मशकऩ की भहतता जीवन
भ औय फढ जाती ह फसतय झाफआ भॊडरा आहद जजरआ भ जनजानतमआ क रोग अऩन दननक जीवन भ उऩमोग
क मरए फाॊस की फनी करातभक चीजआ का सवमॊ अऩन हाथआ स ननभामण कयत हऄ फाॊस का कामम कयन वारी कई
जानतमआ भ कई मसदधहसत कराकाय हऄ झाफआ भॊडरा भ फाॊस मशकऩ क अनक ऩयॊऩयागत कराकाय ह
Card Carft ( ऩतता शिलऩ )
ऩतता मशकऩ क कराकाय भकमत झाड फनान वार होत हऄ ऩड ऩौधआ क ववमबनन आकायआ स मभरन वार ऩततआ क
मरए भनषम का भन आहद कार स ही आकवषमत यहा ह भनषम न इन ऩततआ भ करा क आमाभ ढॊढ हऄ नछनद ऩततआ स करातभक खखरौन चटाई आसन दकहा दकहन क भोड आहद फनाए जात हऄ ऩततआ की कोभरता क अनरऩ
उनह ववमबनन करा अमबपराम को फनन भ अनक जानतमआ औय जनजानतमआ क ऩायॊऩरयक कराकाय आज बी रग हऄ
Puppet ( कठऩतऱी )
कथा औय ऐनतहामसक घटनाओॊ को नाटकीम अॊदाज भ वमकत कयन की भनोयॊजक ववधा कठऩतरी ह इसभ भानवीम ववचायआ औय बावआ को अमबवमकत कयन की गॊजाइश नहीॊ ह कठऩतरी क परमसदध ऩातर अनायकरी फीयफर फादशाह अकफय ऩॊगी वारा घडसवाय साॊऩ औय जोगी होत हऄ
बायतवषम भ कठऩतरी का इनतहास बायतीम नाटम स ही पराचीन ह फट ऩतमरमाॊ कहठन स कहठन भानवी जसथनतमआ को परसतत कयन भ असभथम होती ह कठऩतरी की चाय परकाय की शमरमाॊ हऄ - दसताना ऩतरी धडऩतरी सतरी सॊफॊधी ऩतरी औय छामा ऩतरी कठऩतमरमआ क ववमबनन कराकाय दर अऩनी शरी भ बायतीम ऐनतहामसक आखमानआ को करातभक ढॊग स गाॊव-गाॊव भ परसतत कयत हऄ जजनह व कठऩतरी का खर
कहत हऄ
Doll crafts ( गडिया शिलऩ )
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
नई ऩयानी यॊगीन धचॊहदमआ औय कागजआ स गडडमा फनान की ऩयॊऩया रोक भ सफ दय दखी जा सकती ह खखरौन
भऄ गडडमा फनान की परथा फहत ऩयानी ह ऩयॊत कछ गडडमा ह ऩवम तमोहायआ स जडकय भाॊगमरक अनषठान ऩय एक बी होती ह जन का ननभामण औय बफकरी उसी अवसय ऩय होती हऄ
गवामरमय अॊचर भ कऩड रकडी औय कागज स फनाई जान वारी गडडमआ की ऩयॊऩया अनषठाननक ह गडडा गडडमा का बमाह यचामा जाता ह उनक नाभ स वरत ऩजा की जाती ह गवामरमय अॊचर की गडडमा आएॊ अऩन
आकाय-परकाय सहहत सजा सजजा वशबषा औय चहय की फनावट क मरए परमसदध ह झाफआ बीरी गडडमआ का क र फन गमा ह
बीरो की शायीरयक फनावट उनकी वशबषा आबषण अरॊकयण तीय धनष आहद को दखकय उनकी आकनत को कऩड रकडी ताया आदी स फनान का काभ सथानीम कराकायो न ककमा ह तफ स झाफआ की बीरी गडडमा परदश औय परदश क फाहय तक परमसदधध ऩा गई ह झाफआ की गडडमा याजम सतय ऩय परशॊसा ऩयसकाय परापत कय चकी ह गवामरमय की गडडमा दश तथा ववदश भ ववखमात हई ह
छीऩा शिलऩ
कऩड ऩय हाथ स फनाए जान वार छीऩा मशकऩ भ ववमबनन भ ववचायआ को उकया जाता ह इनभ बीर
आहदवामसमआ क ववमबनन भ जातीम परतीकआ का सभावश होता ह आज बी अधधकाॊश बीर आहदवामसमआ दवाया इनहीॊ वसतओॊ का उऩमोग ककमा जाता ह वऩछर वषो भ छीऩा मशकऩ करा न एक वमवसानमक उदमोग का रऩ
र मरमा ह
फागकी भनावय गोवावाॊ खखयारा उजजन छीऩा मशकऩ क ऩायॊऩरयक क र हऄ उजजन को मशफा सकपी बरगढ
क नाभ स दश तथा ववदश भ ववखमात ह नछऩा मशकऩ भ कई कराकायआ को परदश सतय ऩय औय याषरीम सतय क समभान मभर चक हऄ
Maheshwari Sarees ( महशवरी साडियाॊ )
भहशवयी साडडमाॊ अऩनी फनावट सजावटी यॊग औय करातभकता क मरए बायत ही नहीॊ अवऩत ववदशआ भ बी सयाही जाती हऄ भहशवय क ऩायॊऩरयक फनकयआ दवाया फोरी गई सती औय यशभी साडडमाॊ सॊदय हटकाऊ एवॊ ऩकक
यॊग की होती हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजन ऩय जयी औय कर क धागआ स छोट फर-फट गड जात हऄ भहशवयी साडी की परभख ववशषता चोखाडा चौकडी करातभक ककनायाभनभोहक ऩकर हकक कस चभकदाय चाॊदी औय सोन भ यॊगआ भ जयी यशभ क
हथकयघा की कढाई ह भहशवयी साडडमआ उदमोग को सथावऩत कयन का शरम परमसदध शासक आहहकमाफाई को ह
भहशवयी साडी ऩणमता दसी वसत करा की दन ह मह करा भहशवय भ जनभी ऩनऩी औय ववसतारयत हई ह
Chanderi sari ( चॊदरी सािी )
चॊदयी भ फनन क कायण इस साडी का नाभ चॊदयी साडी ऩडा चॊदयी साडी यशभी औय सती दोनआ तयह की फनाई
जाती ह साडी भ सजकत औय यशभी फड छोट फट डार जात हऄ चॊदयी साडी की ववशषता उसक हकक औय गहय यॊग करातभक चौड फॉडमय तयह साडी क फीच भ फडा जयी क जरयए यशभ औय सती फर फट होत हऄ चॊदयी साडी की फनावट ऩय आमा शादी होती ह रककन उसक ऩकर ऩय ववमबनन यॊगआ धागआ स सननमोजजत फड आकाय क
फर-फट भोय फतक आहद की आकनतमाॊ गाडी जाती ह चॊदयी साडी की रोकवपरमता परदश क फाहय ववदशआ तक
ऩहॊची ह
भीऱी चोमऱ बटआ थशऱयाॊमोतीमाऱा-
बीर मबरार भहहराएॊ दननक उऩमोग क मरए यॊगीन धागआ स सॊदय कोभर फटआ औय थमरमाॊ फनाती हऄ धाय झाफआ तर भ करातभक कोभर फटआ अतमधधक रोकवपरम ह बीरी भहहराएॊ उनह फनान भ ऩायॊऩरयक रऩ स
ऩायॊगत होती ह बीर भहहराएॊ तयह-तयह क भोनतमआ की भारा ऩहनन की अतमधधक शौकीन होती ह मह
भाराएॊ बीरी जसतरमाॊ सवमॊ तमाय कयती हऄ बीर रडककमाॊ फचऩन भ घय भ अऩन स फडी उमर की भहहराओॊ स
खाना फनाना सीख जाती ह भोती भारा की परभख ववशषता उनकी गथाफन ह जजसस भहहराओॊ भ सॊदय जामरमाॊ तथा परआ का आकाय फनता ह भारा भ छोट-छोट यॊगीन तथा सपद भोनतमआ का उऩमोग अधधकता स
होता ह
परसतार शिलऩ
भॊदसौय औय यतराभ जजरा इसक क र कह जा सकत हऄ जहाॊ ऩतथय को ववमबनन परकाय परदान कयन वार शरषठ
औय ऩयॊऩयागत कराकाय भौजद हऄ मह मशकऩकाय गजमय गामयी जाट बीर आहद जानतमआ औय जनजानतमआ क
मरए दवनायामणफाधा ऩाठमचमाम नाग फावजीबर फावजी याभदवजी शजकत भहशवयीभातानाहय शरी भाता गऩकमा वीय तजाजी गणऩनत दगाम हनभान आहद हहॊद रोग दव रोक स जडी भनत ममआ का ननभामण कयत हऄ इनक
अरावा बी कछ भनत ममाॊ तथा मशकऩ ऐस बी फनात हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजसका भहतव सौदमामतभक अथवा दननक उऩमोगी वसतओॊ का ह दवडा घाट सॊगभयभय की भनत ममाॊ औय गवामरमय ऩौयाखणक दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनान का क र ह
Lakh craft ( ऱाख शिलऩ )
व क गआहदमा यस स राख फनाई जाती ह राख को गभम कयक उसभ ववमबनन यॊगआ को मभराकय अरग-अरग
यॊगआ क पर फनाए जात हऄ राख का काभ कयन वारी एक जानत का नाभ ही राख ह राख कराकाय जानत की सतरी ऩरष दोनआ ऩायॊऩरयक रऩ स रखा कभम भ द होत हऄ
राख क चड करातभक खखरौन मसॊगाय ऩटयी डडजबफमाॊ राख क अरॊकत ऩश ऩी आहद करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह उजजन इॊदौय यतराभ भॊदसौय भहशवय राख सकप क ऩयॊऩयागत क र भ स हऄ
आहदवासी और ऱोक चचतरकऱा ( Tribal amp Folk Painting )
आहदभ जानतमआ भ परागनतहामसक कार स ही जीवन औय सौदमम फहत ववकमसत हआ गहा गरहआ की दीवायआ ऩय अरॊकयण औय मशकाय धचतर इसक परभाण ह घय की धायणा फनत ही घय की दीवायआ को अरॊकत कयन की तीवर
रारसा बीतो ऩय धचतर औय अरॊकयण क ववमबनन रऩआ कामम भ सबी जानतमआ औय जानतमआ क गराभीण
सथाऩतम करा भ आज बी हदखाई दत हऄ
भॊडरा क गआड फगाऩयधानफगा फतर क गआड कोयक नछॊदवाडा क गोनड बारयमा झाफआ क बीर मबरारा यीवा शहडोर क गआड कोर आहद भ ऩायॊऩरयक धचतरकरा आरखन करा औय मभटटी स तयह-तयह की करातभक
जामरमा कोषहठमा ऩश-ऩी भनत ममाॊ सथानीम दवी दवताओॊ की भनत म फनान की परथा हदखाई दती ह
Terracotta craft ( टराकोटा शिलऩ )
भॊडरा जजर भ ननवास कयन वारी कौन दगा परधान धीभा जन बायत ऩननमा औय अयहरयमा जनजानतमआ क
ऩाटयी औय टयाकोटा मशकऩ क मशकऩी होत हऄ इस मशकऩ भ धामभमक भानमताओॊ औय ऩयॊऩयाओॊ भ काभ आन वारी परनतबाओॊ का ननभामण होता ह इसभ फडी दवी परवायी दवी की परनतभाए परमसदध हऄ इस मशकऩ भ तयह
तयह क खखरौन सजावटी साभान औय गभरो का ननभामण बी होता ह
भरवा शिलऩ- फतर क आहदवासी दवाया धात स दननक उऩमोग की करातभक वसतएॊ तथा दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनाई जाती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩीतऱ शिलऩ- ऩीतर एवॊ ताॊफ स नयमसॊहऩय जजर (धचॊचरी) भ करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह महाॊ परभख
रऩ स फतमन फनान का काभ होता ह जजसभ ऩयात डचकी व गॊज शामभर ह
धात शिलऩ- सतना क उचहया कसफ भ कास स परमसदध फटरोही नाभक ऩातर फनाए जात हऄ
सऩारी शिलऩ- यीवा भ सऩायी ऩय भनत ममाॊ फनाई जाती हऄ
खखऱौना शिलऩ- सीहोय जजर क फधनी तहसीर काषठ करा कनतमआ क मरए परमसदध ह महाॊ ऩय रकडी क
खखरौन फनाए जात हऄ
भहावय एवॊ रोकोजकत
साभानम अथम का फोध न कयाकय ववशष अथवा ववरण अथम का फोध कयान वार ऩदफनध को भहावया कहत हः इनह वागधाया बी कहत हः
भहावया एक ऐसा वाकमाॊश ह जो यचना भ अऩना ववशष अथम परकट कयता ह यचना भ बावगत सौनदमम की दजषट स भहावयअ का ववशष भहततव ह इनक परमोग स बाषा सयस योचक
एवॊ परबावऩणम फन जाती ह इनक भर रऩ भ कबी ऩरयवतमन नहीी होता अथामत इनभ स ककसी बी शबद का ऩमाममवाची शबद परमकत नहीी ककमा जा सकता हाॉ ककरमा ऩद भ कार ऩरष वचन
आहद क अनसाय ऩरयवतमन अवशम होता ह भहावया अऩणम वाकम होता ह वाकम परमोग कयत
सभम मह वाकम का अमबनन अॊग फन जाता ह भहावय क परमोग स वाकम भ वमॊगमाथम उतऩनन
होता ह अत भहावय का शाजबदक अथम न रकय उसका बावाथम गरहण कयना चाहहए परभख भहावय व उनका अथम
अकर चयन जाना ndash फदधध का न होना bull अकर का ऩतरा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ndash फदधधभान bull अकर क ऩीछ रठ मरए कपयना ndash भखमता का काभ कयना bull अऩनी खखचडी खद ऩकाना ndash मभरजर कय न यहना bull अऩना उकर सीधा कयना ndash सवाथम मसदध कयना bull अऩना सा भॉह रकय यहना ndash रजजजत होना bull अयभान ननकारना ndash भन का गफाय ऩया कयना
एक ही थरी क चटटndashफटट
ndash सफ एक स सबी सभान रऩ स फय वमजकत bull एक हाथ स तारी न फजना ndash ककसी एक ऩ का दोष न होना bull एक ही नौका भ सवाय होना ndash एक सभान ऩरयजसथनत भ होना ककसी बी कामम क मरए सबी ऩअ की सककरमता अननवामम होती ह bull एक आॉख न बाना ndash तननक बी अचछा न रगना
रोकोजकत का अथम ह रोक की उजकत अथामत जनndashकथन रोकोजकतमाॉ अथवा कहावत रोकndash
जीवन की ककसी घटना मा अनतकम था स जडी यहती हः इनका जनभ रोकndashजीवन भ ही होता ह परतमक रोकोजकत सभाज भ परचमरत होन स ऩवम भ अनक फाय रोगअ क अनबव की कसौटी ऩय
कसी गई ह औय सबी रोगअ क अनबव उस रोकोजकत क साथ एक स यह हः तफ वह कथन
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सवमभानम रऩ स हभाय साभन ह रोकोजकतमाॉ हदखन भ छोटी रगती हः ऩयनत उनभ अधधक
बाव यहता ह रोकोजकतमअ क परमोग स यचना भ बावगत ववशषता आ जाती ह
भहावय एवॊ रोकोजकत भ अनतयndash
भहावया वाकमाॊश होता ह तथा इसक अनत भ lsquoहोनाrsquo lsquoजानाrsquo lsquoदनाrsquo lsquoकयनाrsquo आहद ककरमा का भर रऩ यहता ह जजसका वाकम भ परमोग कयत सभम मरॉग वचन कार कायक आहद क
अनसाय रऩ फदर जाता ह जफकक रोकोजकत अऩन आऩ भ ऩणम वाकम होती ह औय परमोग
सवतनतर वाकम की तयह जमअ का तमअ होता ह
हकदी रग न कपटकयी यॊग आए चोखा ndash बफना कछ खचम ककए काभ फनाना bull हाथ सभयनी ऩटफगर कतयनी ndash ऊऩय स अचछा बीतय स फया bull हाथ कॊ गन को आयसी कमा ऩढ मरख को पायसी कमा ndash परतम को परभाण की आवशमकता नहीी bull हाथी क दाॉत खान क औय हदखान क औय
ndash बीतय औय फाहय भ अॊतय होना
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT II
जनसॊचार
1) रडडयो- यडडमआ जनसॊचाय का सशकत भाधमभ यहा ह इस आकाशवाणी बी कहा जाता ह कमआकक सभाचायआ को आकाश भ परसारयत कय साभानम जनता तक ऩहचाम जात ह जहा सभाचाय ऩतर नहीॊ ऩहॉचता वहा यडडमआ दवाया जनसॊचाय का कामम होता ह भनोयॊजनातभक औय ऻानवधमक काममकरभआ की वजह स यडडमआ ननयय औय गरयफ जनता भ रोकवपरम औय परबावी भाधमभ आज बी ह
2) दरदिशन- दयदशमन दशम शरावम भाधमभ ह ऩहर मसपम सभाचाय यडडमआ ऩय सन सकत थ ऩय दयदशमन क आगभनस रोग घय ऩय ही ववशव भ घटीत होन वारी अचछी फयी घटना का सीधा परसायण दयदशमन तयॊगो दवाया दख औय सन सकत ह इसी कायण वह जनसॊचाय क भाधमभ भ परबावशारी भाधमभ फना ह rsquorsquo rsquorsquo अतवववशवास तथ साभाजजक कयीनतमआ क खखराप दयदशमन जफयदसत धभममधद छड सकता ह औय इसकी भता दयदशमन भ ह 3) इसी कायण दशमकआ की ऩहरी ऩसॊद दयदशमन ह दयदशमन ऩय आज कई चनर ह जो हदनबय रगाताय सभाचाय परसारयत कयत यहत ह जजसभ हय घटना का ववसतत सऩषटीकयण बी होता ह इसमरए दयदशमन जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
3) ववऻाऩन- आज कर फाजाय भ आन वारी हय वसत औय सवा को समभोहक जानकायी दन का ठोस भाधमभ ववऻाऩन ह फाजाय भ अऩना अजसतव जभान क मरए हय उदमोग सभह ववऻाऩन क भाधमभ स अऩनी वसत सवा दसयआ क भकाफर ककतनी अचछी ह मह हदखान का कामम ववऻाऩन दवाया ककमा जाता ह ववऻाऩन भनषम की आशा ऩनत म भ सहामक मसधद हो यह ह rsquorsquo ववऻाऩन का उददशम वसत मा सवा क फाय भ जानकायी दना उऩबोकतओॊ का धमान आकवषमत कयना उनभ रधच उतऩनन कयना भाॊग फढाना ववकरी फढाना आहद ह rsquorsquo 4) जीसस आदभी वसत की औय आकवषमत होता ह सवचछता ऩरयवाय ननमोजन नशा भजकत क ववऻाऩनो दवाया बी जनसॊचाय का कामम होता ह 4) कपकभ- कपकभ दशम शरावम भाधमभ ह वह बी जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह मह करातभक भाधमभ होन क कायण इसभ अमबनम क साथ साथ नाटम सॊगीत नतम मशकऩ का परमोग बी होता ह मसनभा क ननदशक गीतकाय अमबनता गण सभाज हहत साभन यखकय कपकभ का ननभामण कयत ह कपकभ की कथा भ साभाजजक सभसमा दशपरभ यसाननमत दोसती ओय सॊसकनत होती ह कई कपकभआ भ फार भजदयी नायी ऩीडा दहज सभसमा एडस नशा ऐस जन जागनत ऩयक ववषम बी कपकभ भ हदखाम जात ह जजसस जनसॊचाय का कामम होता ह 5) कमपमटय- वतमभान मग भ जनसॊचाय क तर भ सफस परबावी भाधमभ कमपमटय ह वमाऩाय वऻाननक अनसॊधान अॊतरय ऩमामवयण धचककसा इन तर भ जो परगती हई ह वह कमपमटय दवाया ही सॊबव हो सकी ह औय उस सपर कयन भ इॊटयनट फडा भदतगाय साफीत हो यहा ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT I
उनहआन नभमदा नदी क ककनाय-ककनाय ऩय चाय हजाय ककरोभीटय की मातरा ऩदर कय डारी कोई साथ
मभरा तो ठीक ना मभरा तो अकर ही कहीॊ जगह मभरी तो सो मरम कहीॊ अनन मभरा तो ऩट बय मरमा सफ कछ फहद भौन चऩचाऩ औय जफ उस मातरा स सॊसभयण शबद औय यखाॊकनआ क दवाया साभन आम तो नभमदा का समऩणम सवरऩ ननखयकय साभन आ गमा
अभतरार वगड अऩनी अॊनतभ साॊस तक मानन नबफ सार की उमर तक नभमदा क हय कण को सभझन सहजन औय सॊवायन की उतकॊ ठा भ मवा यह उनहआन अऩनी मातरा क समऩणम वतानत को तीन ऩसतकआ भ मरखा ऩहरी ऩसतक lsquoसौनदमम की नदी नभमदाrsquo 1992 भ आई थी औय अबी तक इसक
आठ सॊसकयण बफक चक हऄ वगडजी अऩनी इस ऩसतक का परायमब कयत हऄ- sbquoकबी-कबी भऄ अऩन-आऩ
स ऩछता हॊ मह जोखखभ बयी मातरा भऄन कमआ की औय हय फाय भया उततय होता अगय भऄ मातरा न
कयता तो भया जीवन वमथम जाता जो जजस काभ क मरम फना हो उस वह काभ कयना ही चाहहए
औय भऄ नभमदा की ऩदमातरा क मरम फना हॊrsquorsquo
वगडजी न अऩनी ऩहरी मातरा सन 1977 भ शर की थी जफ व कोई 50 सार क थ औय अजनतभ मातरा 1987 भ 82 सार की उमर भ कोई चाय हजाय ककरोभीटय स अधधक व इस नदी क तट ऩय ऩदर चरत यह इन गमायह सारआ की दस मातराओॊ का वववयण इन ऩसतकआ भ ह रखक अऩनी मातरा भ कवर
रोक मा नदी क फहाव का सौनदमम ही नहीॊ दखत फयगी फाॊध इॊहदया सागय फाॊध सयदाय सयोवय आहद क कायण आ यह फदराव ववसथाऩन की बी चचाम कयत हऄ
नभमदा क एक छोय स दसय छोय का सपय 1312 ककरोभीटय रमफा ह मानी ऩय 2614 ककरोभीटय रमफी ऩरयकरभा कामद स कय तो तीन सार तीन भहीन औय 13 हदन भ ऩरयकरभा ऩयी कयन का ववधान ह जाहहय ह इतन रमफ सपय भ ककतनी ही कहाननमाॊ ककतन ही दशम ककतन ही अनबव
सहजता चरता ह मातरी औय वो मातरी अगय धचतरकाय हो कथाकाय बी हो तो मातराओॊ क सवाद को मसपम अऩन तक सीमभत नहीॊ यखता
व भर रऩ स धचतरकाय थ औय उनहआन गर यवीनरनाथ टगोय क शाजनत ननकतन स 1948 स 1953 क
फीच करा की मशा री थी कपय जफरऩय क एक कॉरज भ धचतरकरा क अधमाऩन का काभ ककमा तबी उनक मातरा वतानत भ इस फात का फायीकी स धमान यखा गमा ह कक ऩाठक जफ शबद फाॊच तो
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
उसक भन-भजसतषक भ एक सजीव धचतर उबय जस कक नदी क अधमचनराकाय घभाव को दखकय रखक मरखत हऄ lsquolsquoभॊडरा भानो नभमदा क कणम-कणडर भ फसा हrsquorsquo
उनक बावआ भ मह बी धमान यखा जाता यहा ह कक जो फात धचतरआ भ कही गई ह उसकी ऩनयावनत
शबदआ भ ना हो फजकक धचतर उन शबदआ क बाव-ववसताय का काभ कय व अऩन बावआ को इतनी सहजता स परसतत कयत हऄ कक ऩाठक उनका सहमातरी फन जाता ह रखक न lsquoनछनगाॊव स अभयकॊ टकrsquo अधमाम भ म उदगाय तफ वमकत ककम जफ मातरा क दौयान दीऩावरी क हदन व एक गाॊव
भ ही थ
lsquolsquoआखखय भझस यहा नहीॊ गमा एक सतरी स एक दीमा भाॊग मरमा औय अऩन हाथ स जराकय कणड भ छोड हदमा कपय भन-ही-भन फोरा lsquoभाॊ नभमद तयी ऩजा भ एक दीऩ जरामा ह फदर भ त बी एक
दीऩ जराना- भय रदम भ फडा अनधया ह वहाॊ ककसी तयह जाता नहीॊ त दीऩ जरा द तो दय हो जाम इतनी मबा भाॊगता हॊ तो दीऩ जराना बराrsquorsquo एक सॊवाद नदी क साथ औय साथ-ही-साथ
ऩाठक क साथ बी
इस ऩसतक की सफस फडी फात मह ह कक मह भहज जरधाया की फात नहीॊ कयती उसक साथ जीवन
ऩात जीव वनसऩनत परकनत खत ऩॊी इॊसान सबी को इसभ गॊथा गमा ह औय फतामा गमा ह कक
ककस तयह नदी भहज एक जर सॊसाधन नहीॊ फजकक भनषम क जीवन स भतम तक का भर आधाय ह इसकी यत बी उतनी ही भहततवऩणम ह जजतनी जर धाया औय इसभ भछरी बी उतनी ही अननवामम ह जजतना उसक तट ऩय आन वार भवमशमआ क खयआ स धयती का भॊथना
अधमाम 13 भ व मरखत हऄ- lsquolsquoनभमदा तट क छोट-स-छोट तण औय छोट-स-छोट कण न जान ककतन
ऩयवराजकआ ऋवष-भननमआ औय साध-सनतआ की ऩदधमर स ऩावन हए हआग महाॊ क वनआ भ अनधगनत
ऋवषमआ क आरभ यह हआग वहाॊ उनहआन धभम ऩय ववचाय ककमा होगा जीवन भकमआ की खोज की होगी औय सॊसकनत का उजारा परामा होगा हभायी सॊसकनत आयणमक सॊसकनत यही रककन अफ हभन
उन ऩावन वनआ को काट डारा ह औय ऩश-ऩकषमआ को खदड हदमा ह मा भाय डारा ह धयती क साथ
मह कसा ववशवासघात हrsquorsquo
वगडजी कहत हऄ कक मह उनकी नभमदा को सभझन-सभझान की ईभानदाय कोमशश ह औय व काभना कयत हऄ कक सवमसव दसयआ ऩय रटाती ऐसी ही कोई नदी हभाय सीनआ भ फह सक तो नषट होती हभायी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सभमता-सॊसकनत शामद फच सक नगयआ भ सभमता तो ह रककन सॊसकनत गाॊव औय गयीफआ भ ही थोडी फहत फची यह गई ह
इस ऩसतक को ऩढन क फाद नभमदा को सभझन की नई दजषट तो मभरती ही ह रखक की अनम दो ऩसतकआ को ऩढन की उतकॊ ठा बी जागत होती ह मह जानना जरयी ह कक रोग फसट सरय क बर ही फड-फड दाव कय रककन अनऩभ मभशर की आज बी खय ह ताराफ क फाद फगडजी की ऩसतक सॊबवतमा सवामधधक बफकन वारी हहॊदी कक ऩसतकआ भ होगी इनकी सॊखमा दो राख स अधधक ह
ऱोक नतय
बायत क ककसी अनम हहसस की तयह भधमपरदश बी दवी-दवताओॊ क सभ ककए जानवार औय ववमबनन
अनषठानआ स सॊफॊधधत रोक नतमआ दवाया अऩनी सॊसकती का एक ऩरयऩणम दशम परदान कयता ह रॊफ सभम स सबी ऩायॊऩरयक नतम आसथा की एक ऩववतर अमबवमजकत यह ह भधमपरदश ऩममटन ववबाग औय भधमपरदश की आहदवासी रोक करा अकादभी दवाया खजयाहो भ आमोजजत lsquoरोकयॊजन - एक वावषमक नतम भहोतसव ह जो भधमपरदश औय बायत क अनम बागआ क रोकवपरम रोक नतम औय आहदवासी नतमआ को ऩश कयन क मरए एक
फहतयीन भॊच ह
जफ फॊदरखॊड तर का पराकनतक औय सहज नतम भॊच ऩय आता ह तफ ऩया भाहौर रहया जाता ह औय दखन वार
भधमपरदश की रम भ फहन रगत ह भदॊग वादक ढोरक ऩय थाऩआ की गनत फढाना शर कयता ह औय नतम भ बी गनत आ जाती ह गदम मा कावम सॊवादआ स बया मह नतम परदशमन lsquoसवाॊग क नाभ स भशहय ह सॊगीत साधनआ क साथ भाधमम औय सॊगीत स बय नतमक क सॊदय रोकनतम का मह अदववतीम सॊकरन ह फढती धडकन क साथ
गनत फढती जाती ह औय नतमकआ क रहयात शयीय दशमकआ को भॊतरभगध कय दत हऄ मह नतम ववशष रऩ स ककसी भौसभ मा अवसय क मरए नहीॊ ह रककन इस आनॊद औय भनोयॊजन की एक करा भाना जाता ह
फाघरखॊड का lsquoय नतम ढोरक औय नगाय जस सॊगीत वादममॊतर की सॊगत क साथ भहहरा क वश भ ऩरष ऩश
कयत ह वशम सभदाम भ ववशष रऩ स फचच क जनभ क अवसय ऩय फाघरखॊड क अहीय सभदाम की भहहराएॊ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मह नतम कयती ह इस नतम भ अऩन ऩायॊऩरयक ऩोशाक औय गहनआ को ऩहन नतमककमाॊ शब अवसय की बावना वमकत कयती ह|
मटकी
lsquoभटकी भारवा का एक सभदाम नतम ह जजस भहहराएॊ ववमबनन अवसयआ ऩय ऩश कयती ह इस नतम भ नतमककमाॊ ढोर की तार ऩय नतम कयती ह इस ढोर को सथानीम सतय ऩय lsquoभटकी कहा जाता ह सथानीम सतय ऩय झरा कहरान वारी अकरी भहहरा इस शर कयती ह जजसभ अनम नतमककमाॊ अऩन ऩायॊऩरयक भारवी कऩड
ऩहन औय चहय ऩय घॊघट ओढ शामभर हो जाती ह उनक हाथो क सॊदय आॊदोरन औय झभत कदभ एक
आशचममजनक परबाव ऩदा कय दत हऄ
गणगौर
मह नतम भखम रऩ स गणगौय तमोहाय क नौ हदनआ क दौयान ककमा जाता ह इस तमोहाय क अनषठानआ क साथ
कई नतम औय गीत जड हए ह मह नतम ननभाड तर भ गणगौय क अवसय ऩय उनक दवता याणफाई औय धननमाय सममदव क समभान भ की जानवारी बजकत का एक रऩ ह
बधाई
फॊदरखॊड तर भ जनभ वववाह औय तमोहायआ क अवसयआ ऩय lsquoफधाई रोकवपरम ह इसभ सॊगीत वादममॊतर की धनआ ऩय ऩरष औय भहहराएॊ सबी जोय-शोय स नतम कयत हऄ नतमकआ की कोभर औय कराफाज हयकत औय उनक
यॊगीन ऩोशाक दशमकआ को चककत कय दत ह
बरडी
हदवारी क तमोहाय स ऩखणमभा क हदन तक की अवधध क दौयान फयडी नतम ककमा जाता ह भधमपरदश क इस सफस
आशचममजनक नतम परदशमन भ एक ऩरष कराकाय की परभखता भ यॊगीन कऩड ऩहन 8-10 मवा ऩरषआ का एक
सभह नतम कयता हऄ आभतौय ऩय lsquoदीवायी नाभक दो ऩॊजकतमआ की बजकत कववता स इस नतम परदशमन की शरवात होती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
नौराता
भधमपरदश क फॊदरखॊड तर भ अवववाहहत रडककमआ क मरए इस नतम का ववशष भहततव ह नौयाता नतम क
जयीम बफनबमाही रडककमाॊ एक अचछा ऩनत औय ववाहहक आनॊद की भाॊग कयत हए बगवान का आहवान कयती ह नवयाबतर उतसव क दौयान नौ हदन घय क फाहय चन औय ववमबनन यॊगआ स नौयाता की यॊगोरी फनाई जाती ह
अहहराई
बयभ सटभ सरा औय अहहयाई भधमपरदश की lsquoबायीमाॊ जनजानत क परभख ऩायॊऩरयक नतम हऄ बायीमाॊ जनजानत का सफस रोकवपरम नतम वववाह क अवसय ऩय ककमा जाता ह इस सभह नतम परदशमन क मरए ढोर
औय हटभकी (ऩीतर धात की थारी की एक जोडी) इन दो सॊगीत उऩकयणआ का इसतभार ककमा जाता हऄ ढोर औय हटभकी फजात हए वादक गोराकाय भ घभत ह ढोर औय हटभकी की फढती धवनी क साथ नतमकआ क हाथ औय कदभ बी तजी स घभत ह औय फढती-चढती धन क साथ मह सभह एक चयभोतकषम तक ऩहॉचता ह सॊकषपत
ववयाभ क फाद कराकाय दफाया भनोयॊजन जायी यखत ह औय यात बय नतम चरता यहता ह
भगोररयाॊ
ववरण रम वार दशहया औय डाॊडरयमाॊ नतम क भाधमभ स भधमपरदश की फगा आहदवासी जनजानत की साॊसकनतक ऩहचान होती ह फगा क ऩायॊऩरयक रोक गीतआ औय नतम क साथ दशहया तमोहाय की उकरासबयी शरआत होती ह दशहया तमोहाय क अवसय ऩय फगा सभदाम क वववाहमोगम ऩरष एक गाॊव स दसय गाॊव जात हऄ जहाॊ दसय गाॊव की मवा रडककमाॊ अऩन गामन औय डाॊडयीमाॊ नतम क साथ उनका ऩयॊऩयागत तयीक स सवागत
कयती ह मह एक हदरचसऩ रयवाज ह जजसस फगा रडकी अऩनी ऩसॊद क मवा ऩरष का चमन कय उसस शादी की अनभनत दती ह इसभ शामभर गीत औय नतम इस रयवाज दवाया पररयत होत हऄ भाहौर खखर उठता ह औय सायी ऩयशाननमआ स दय अऩन ही तार भ फह जाता ह ऩयधौनी फगा सभदाम का एक औय रोकवपरम नतम ह मह नतम भखम रऩ स दकह की ऩाटी का सवागत औय भनोयॊजन कयन क मरए कयत हऄ इसक दवाया खशी औय शब अवसय की बावना वमकत होती ह कभाम औय सरी (गआड) बगोरयमाॊ (मबर) रहॊगी (सहारयमाॊ) औय थापती (कोयक) मह कछ अनम जानभान आहदवासी नतम ह
ऱोक गीत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ककसी बी दश का इनतहास वहाॊ क रोकवपरम गीतआ क दवाया फतामा जाता ह ऩायॊऩरयक सॊगीत क चाहन वारआ क
मरए भधमपरदश फहतयीन दावत परदान कयता ह मह रोक गीत गामन की ववमशषट शरी क दवाया फमरदान
पमाय कतमवम औय वीयता की कहाननमाॊ सनात हऄ भर रऩ स याजसथान क lsquoढोरा भार रोकगीत भारवा ननभाड औय फॊदरखॊड तर भ रोकवपरम ह औय इन तरआ क रोग अऩनी ववमशषट रोक शरी भ पमाय जदाई औय ऩनमभमरन क ढोरा भार गीत गात ह
भधमपरदश क ननभाड तर भ हय अवसय ऩय महाॊ तक कक भौत ऩय बी भहहराओॊ को रोक गीत गात दखना कोई
आशचमम वारी फात नही ह
रोक गामन का एक रऩ lsquoकरगीतयाम भॊडरा भारवा फॊदरखॊड औय ननभाड तरआ भ रोकवपरम ह जो चाॊग औय डप की धन क साथ परनतमोधगता की बावना भ जोश बयता ह इसभ भहाबायत औय ऩयाणआ स रकय वतमभान
भाभरआ ऩय आधारयत गान शामभर होत हऄ औय एक दसय को चतयाई स भात दन की कोमशश यात बय चरती ह इस ऩायॊऩरयक गामकी का भर चॊदयी याजा मशशऩार क शासनकार भ ऩामा गमा ह ननभाड तर भ lsquoननगमनी शरी क नाभ स रोकवपरम इस गामकी भ मस ॊगजी कफीय भीया दाद जस सॊतआ दवाया यधचत गीत गाम जात हऄ इस
गामन भ आभ तौय ऩय इकताया औय खयतार (रकडी स जड छोट धात ऩटर वारा एक सॊगीत उऩकयण) इन
साजआ का साथ होता ह ननभाड भ रोकगामन का एक अनम फहत रोकवपरम रऩ ह lsquoपाग जो होरी क तमोहाय क
दौयान डप औय चाॊग क साथ गामा जाता ह मह गीत परभऩणम उतसाह स बयऩय होत ह
ननभाड भ नवयाबतर का तमोहाय रोकवपरम रोक-नतम गयफा क साथ भनामा जाता ह गयफा गीत क साथ गयफा नतम दवी शजकत को सभवऩमत होता ह ऩायॊऩरयक रऩ स गयफा ऩरषआ दवाया ककमा जाता ह औय मह ननभाडी रोक-
नतम औय नाटक का एक अमबनन हहससा ह गामन को भदॊग (ढोर एक रऩ) का साथ होता ह यासरीरा क
दौयान मह गौरन गीत गाए जात हऄ भारवा तर क नाथ सभदाम क फीच बतमहयी रोक-कथा क परवचन सफस
रोकवपरम गामन पाभम ह धच ॊकाया नाभक (सायॊगी का एक रऩ जो घोड क फार स फन तायआ वारा वादम होता ह
भखम शयीय फाॊस स फना होता ह औय नारयमर खोर स धनष फनामा जाता हऄ) सथानीम साज क साथ भहान याजा बतमहयी औय कफीय भीया गोयख औय गोऩीचॊद जस सॊतआ दवाया यधचत बजन गाए जात ह इसस एक अदववतीम
धवनन ननकरती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भारवा तर भ मवा रडककमआ क सभह दवाया गाम जान वार गीत रोक सॊगीत का एक ऩायॊऩरयक भधय औय रबावना पॉभम ह सभदधध औय खशी का आहवान कयन हत रडककमाॊ गाम क गोफय स सॊजा की भयत फनाती ह
औय उस ऩतती औय परआ क साथ सजाती ह तथा शाभ क दौयान सॊजा की ऩजा कयती ह 18 हदन फाद अऩन साथी सॊजा को ववदाई दत हए मह उतसव सभापत होता ह भानसन की फारयश पमासी ऩथवी की पमास फझाती ह ह ऩडो ऩय झर सजत हऄ औय ऐस भ भारवा तर क गीत सनना भन को फहद बाता ह हहड गामन भ कराकाय ऩणम गर
की आवाज क साथ औय शासतरीम शरी भ आराऩ रकय गात हऄ भारवा तर भ भानसन क भौसभ क दौयान
lsquoफयसाती फयता नाभक गामन आभतौय ऩय होता ह फॊदरखॊड तर मोदधाओॊ की बमभ ह अऩन मोदधाओॊ को पररयत कयन हत फॊदरखॊड क अरहत सभदाम न अकराह उदर क वीय कभो स बय गीतआ की यचना की 52 मदध
रडनवार अकराह उदर की फहादयी समभान वीयता औय शौमम क ककसस इस तर क रोग फयसात क भौसभ क
दौयान ऩयॊऩयागत रऩ स परदमशमत कयत हऄ इस ढोरक (छोटा ढोर जजस दोनो तयप स हाथ क साथ फजामा जाता ह) औय नगाय (रोहा ताॊफा जस धात क दो ढोर खोखर फतमन क खर चहय ऩय तानकय परी बऄस की तवचा जो ऩायॊऩरयक तरयक स रकडडमा स ऩीटा जाता ह) क साथ गामा जाता ह
होरी ठाकय इसयी औय याम पाग उतसव स सॊफॊधधत गान बी होत हऄ हदवारी क तमोहाय क अवसय ऩय ढोरक
नगाया औय फाॊसयी की धन क साथ दवयी गीत गाए जात हऄ मशवयातरी फसॊत ऩॊचभी औय भकय सॊकराॊनत क तमोहाय क भौकआ ऩय फॊफमरमा गीत गाए जात हऄ फाघरखॊड तर क रोक-गीतआ की गामन शरी भधमपरदश क अनम तरआ स
अरग ह इसभ ऩरष औय भहहरा दोनआ की आवाज भजफत औय शजकतशारी होती हऄ इन गानआ भ सभदधध औय ववववधता होती ह जो इस तर की सॊसकनत औय ववयासत को दशामत ह गीतआ क ववषम भ कापी ववववधता होती ह
औय उनभ ववमबनन ववषम शामभर होत ह
फासदव फाघरखॊड तर क गामकआ का ऩायॊऩरयक सभदाम ह जो सायॊगी औय चटकी ऩऄजन क साथ ऩौयाखणक फट
शरवण कभाय स जड गीत गाता ह ऩीर वसतर औय मसय ऩय बगवान कषण की भनत म स उनकी ऩहचान होती हऄ गामकआ की जोडी मह गीत गाती ह याभामण तथा कणम भोयधवज गोऩचॊद बतमहयी बोरफाफा की कहाननमाॊ फासदव क गीतआ क अनम ववषम ह गामकआ की भनोवसथा दशामती बफयहा औय बफदसीमाॊ फाघरखॊड की गामकी की दो अनम भहतवऩणम शमरमाॊ ह बफदसीमाॊ गीत पमाय जदाई औय परभी क साथ ऩनमभमरन क ववषम स सॊफॊधधत
होत ह बफदसीमाॊ गीत पमाय कयनवार स जकदी रौटन की गजारयश कयता ह होरी क तमोहाय ऩय गाए जानवार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
lsquoपाग गीत फसॊत भौसभ औय वमजकतगत सॊफॊधआ की अमबवमजकत कयत हऄ नगाया जोय-शोय स फजता ह औय गान वार उस धन ऩय सवाय हो जात हऄ
भधमपरदश भ खयाफ ऩय रकडी को सडोर रऩ दन की करा अनत पराचीन ह खखरौन औय सजावट की साभगरी तमाय कयन की अनॊत सॊबावनाएॊ होती ह फायात कराकाय ऩयॊऩयागत होत हऄ मशवऩय करा फधनी घाट यीवा भयना की खयाद करा न परदश ही नहीॊ फजकक परदश क फाहय की परमसदधध ऩाई ह
रकडी ऩय चढाए जान वार यॊगआ का ननभामण इन कराकायआ दवाया अऩन डट रऩ भ
आज बी भौजद ह खयाद सागवान दधी कदॊफसराई गयजर भडराखय की रकडी ऩय की जाती ह
रकडी चऩडी याजनसयश गआदजजॊक ऩाउडय स यॊग फनाए जात हऄ कवड क ऩतत स यॊगआ भ चभक ऩदा की जाती ह शमोऩय करा यीवा औय फधनी घाट खयाद करा क ऩायॊऩरयक क र ह
Comb Art ( कॊ घी कऱा )
कॊ घी करा सॊऩणम बायत क गराभीण सभाज भ आभतौय ऩय औय आहदवासी सभाज भ खासतौय ऩय अनक परकाय की कॊ नघमआ का पराचीन कार स ही परचरन चरा यहा ह
आहदवामसमआ भऄ तो कॊ नघमआ का इतना अधधक भहतव ह की कमभमाॊ अरॊकयण गोदना एवॊ मबवतत धचतरआ क भऄ एक
अमबपराम क रऩ भ परनतषठा परापत कय चकी ह इन ऩॊजकतमआ भ घडाई क सॊदय काभ क साथ ही यतनआ की जडाई
भीनाकायी औय अनकआ अमबपरामआ का दवाया उनका अरॊकयण ककमा जाता ह कॊ नघघी फनान का शरम फॊजाया जानत को ह भारवा भ कॊ घी फनान का कामम उजजन यतराभ नीभच स होता ह
Arrow bow art ( तीर धनष कऱा )
वनम जानतमआ भ भऄ तीय धनष यखन की ऩयॊऩया ह तीय धनष फाण भोयऩॊखी रकडी रोहयससी आहद स फनाए
जात हऄ तीय धनष मशकाय क मरए फनाए जात हऄ बीर ऩहाडी कोयवा कभाय आहद जनजानतमाॊ तीय धनष
चरान भ कशर होत हऄ तीय धनष बीर आहदवामसमआ की ऩहचान फन गई ह परतमक बीर धनष फाण अऩन
साथ यखता ह बीर तीय चरान भ ननऩण औय ननशाना रगान भ अचक होत हऄ सफस फडी फात मह ह कक
परतमक आहदवासी तीय कभान अऩन हाथ स तमाय कयत हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
Bamboo crafts ( बाॊस शिलऩ )
फाॊस स फनी करातभक वसतएॊ सौदमम ऩयखता औय जीवन उऩमोगी बी होती ह इसमरए मशकऩ की भहतता जीवन
भ औय फढ जाती ह फसतय झाफआ भॊडरा आहद जजरआ भ जनजानतमआ क रोग अऩन दननक जीवन भ उऩमोग
क मरए फाॊस की फनी करातभक चीजआ का सवमॊ अऩन हाथआ स ननभामण कयत हऄ फाॊस का कामम कयन वारी कई
जानतमआ भ कई मसदधहसत कराकाय हऄ झाफआ भॊडरा भ फाॊस मशकऩ क अनक ऩयॊऩयागत कराकाय ह
Card Carft ( ऩतता शिलऩ )
ऩतता मशकऩ क कराकाय भकमत झाड फनान वार होत हऄ ऩड ऩौधआ क ववमबनन आकायआ स मभरन वार ऩततआ क
मरए भनषम का भन आहद कार स ही आकवषमत यहा ह भनषम न इन ऩततआ भ करा क आमाभ ढॊढ हऄ नछनद ऩततआ स करातभक खखरौन चटाई आसन दकहा दकहन क भोड आहद फनाए जात हऄ ऩततआ की कोभरता क अनरऩ
उनह ववमबनन करा अमबपराम को फनन भ अनक जानतमआ औय जनजानतमआ क ऩायॊऩरयक कराकाय आज बी रग हऄ
Puppet ( कठऩतऱी )
कथा औय ऐनतहामसक घटनाओॊ को नाटकीम अॊदाज भ वमकत कयन की भनोयॊजक ववधा कठऩतरी ह इसभ भानवीम ववचायआ औय बावआ को अमबवमकत कयन की गॊजाइश नहीॊ ह कठऩतरी क परमसदध ऩातर अनायकरी फीयफर फादशाह अकफय ऩॊगी वारा घडसवाय साॊऩ औय जोगी होत हऄ
बायतवषम भ कठऩतरी का इनतहास बायतीम नाटम स ही पराचीन ह फट ऩतमरमाॊ कहठन स कहठन भानवी जसथनतमआ को परसतत कयन भ असभथम होती ह कठऩतरी की चाय परकाय की शमरमाॊ हऄ - दसताना ऩतरी धडऩतरी सतरी सॊफॊधी ऩतरी औय छामा ऩतरी कठऩतमरमआ क ववमबनन कराकाय दर अऩनी शरी भ बायतीम ऐनतहामसक आखमानआ को करातभक ढॊग स गाॊव-गाॊव भ परसतत कयत हऄ जजनह व कठऩतरी का खर
कहत हऄ
Doll crafts ( गडिया शिलऩ )
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
नई ऩयानी यॊगीन धचॊहदमआ औय कागजआ स गडडमा फनान की ऩयॊऩया रोक भ सफ दय दखी जा सकती ह खखरौन
भऄ गडडमा फनान की परथा फहत ऩयानी ह ऩयॊत कछ गडडमा ह ऩवम तमोहायआ स जडकय भाॊगमरक अनषठान ऩय एक बी होती ह जन का ननभामण औय बफकरी उसी अवसय ऩय होती हऄ
गवामरमय अॊचर भ कऩड रकडी औय कागज स फनाई जान वारी गडडमआ की ऩयॊऩया अनषठाननक ह गडडा गडडमा का बमाह यचामा जाता ह उनक नाभ स वरत ऩजा की जाती ह गवामरमय अॊचर की गडडमा आएॊ अऩन
आकाय-परकाय सहहत सजा सजजा वशबषा औय चहय की फनावट क मरए परमसदध ह झाफआ बीरी गडडमआ का क र फन गमा ह
बीरो की शायीरयक फनावट उनकी वशबषा आबषण अरॊकयण तीय धनष आहद को दखकय उनकी आकनत को कऩड रकडी ताया आदी स फनान का काभ सथानीम कराकायो न ककमा ह तफ स झाफआ की बीरी गडडमा परदश औय परदश क फाहय तक परमसदधध ऩा गई ह झाफआ की गडडमा याजम सतय ऩय परशॊसा ऩयसकाय परापत कय चकी ह गवामरमय की गडडमा दश तथा ववदश भ ववखमात हई ह
छीऩा शिलऩ
कऩड ऩय हाथ स फनाए जान वार छीऩा मशकऩ भ ववमबनन भ ववचायआ को उकया जाता ह इनभ बीर
आहदवामसमआ क ववमबनन भ जातीम परतीकआ का सभावश होता ह आज बी अधधकाॊश बीर आहदवामसमआ दवाया इनहीॊ वसतओॊ का उऩमोग ककमा जाता ह वऩछर वषो भ छीऩा मशकऩ करा न एक वमवसानमक उदमोग का रऩ
र मरमा ह
फागकी भनावय गोवावाॊ खखयारा उजजन छीऩा मशकऩ क ऩायॊऩरयक क र हऄ उजजन को मशफा सकपी बरगढ
क नाभ स दश तथा ववदश भ ववखमात ह नछऩा मशकऩ भ कई कराकायआ को परदश सतय ऩय औय याषरीम सतय क समभान मभर चक हऄ
Maheshwari Sarees ( महशवरी साडियाॊ )
भहशवयी साडडमाॊ अऩनी फनावट सजावटी यॊग औय करातभकता क मरए बायत ही नहीॊ अवऩत ववदशआ भ बी सयाही जाती हऄ भहशवय क ऩायॊऩरयक फनकयआ दवाया फोरी गई सती औय यशभी साडडमाॊ सॊदय हटकाऊ एवॊ ऩकक
यॊग की होती हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजन ऩय जयी औय कर क धागआ स छोट फर-फट गड जात हऄ भहशवयी साडी की परभख ववशषता चोखाडा चौकडी करातभक ककनायाभनभोहक ऩकर हकक कस चभकदाय चाॊदी औय सोन भ यॊगआ भ जयी यशभ क
हथकयघा की कढाई ह भहशवयी साडडमआ उदमोग को सथावऩत कयन का शरम परमसदध शासक आहहकमाफाई को ह
भहशवयी साडी ऩणमता दसी वसत करा की दन ह मह करा भहशवय भ जनभी ऩनऩी औय ववसतारयत हई ह
Chanderi sari ( चॊदरी सािी )
चॊदयी भ फनन क कायण इस साडी का नाभ चॊदयी साडी ऩडा चॊदयी साडी यशभी औय सती दोनआ तयह की फनाई
जाती ह साडी भ सजकत औय यशभी फड छोट फट डार जात हऄ चॊदयी साडी की ववशषता उसक हकक औय गहय यॊग करातभक चौड फॉडमय तयह साडी क फीच भ फडा जयी क जरयए यशभ औय सती फर फट होत हऄ चॊदयी साडी की फनावट ऩय आमा शादी होती ह रककन उसक ऩकर ऩय ववमबनन यॊगआ धागआ स सननमोजजत फड आकाय क
फर-फट भोय फतक आहद की आकनतमाॊ गाडी जाती ह चॊदयी साडी की रोकवपरमता परदश क फाहय ववदशआ तक
ऩहॊची ह
भीऱी चोमऱ बटआ थशऱयाॊमोतीमाऱा-
बीर मबरार भहहराएॊ दननक उऩमोग क मरए यॊगीन धागआ स सॊदय कोभर फटआ औय थमरमाॊ फनाती हऄ धाय झाफआ तर भ करातभक कोभर फटआ अतमधधक रोकवपरम ह बीरी भहहराएॊ उनह फनान भ ऩायॊऩरयक रऩ स
ऩायॊगत होती ह बीर भहहराएॊ तयह-तयह क भोनतमआ की भारा ऩहनन की अतमधधक शौकीन होती ह मह
भाराएॊ बीरी जसतरमाॊ सवमॊ तमाय कयती हऄ बीर रडककमाॊ फचऩन भ घय भ अऩन स फडी उमर की भहहराओॊ स
खाना फनाना सीख जाती ह भोती भारा की परभख ववशषता उनकी गथाफन ह जजसस भहहराओॊ भ सॊदय जामरमाॊ तथा परआ का आकाय फनता ह भारा भ छोट-छोट यॊगीन तथा सपद भोनतमआ का उऩमोग अधधकता स
होता ह
परसतार शिलऩ
भॊदसौय औय यतराभ जजरा इसक क र कह जा सकत हऄ जहाॊ ऩतथय को ववमबनन परकाय परदान कयन वार शरषठ
औय ऩयॊऩयागत कराकाय भौजद हऄ मह मशकऩकाय गजमय गामयी जाट बीर आहद जानतमआ औय जनजानतमआ क
मरए दवनायामणफाधा ऩाठमचमाम नाग फावजीबर फावजी याभदवजी शजकत भहशवयीभातानाहय शरी भाता गऩकमा वीय तजाजी गणऩनत दगाम हनभान आहद हहॊद रोग दव रोक स जडी भनत ममआ का ननभामण कयत हऄ इनक
अरावा बी कछ भनत ममाॊ तथा मशकऩ ऐस बी फनात हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजसका भहतव सौदमामतभक अथवा दननक उऩमोगी वसतओॊ का ह दवडा घाट सॊगभयभय की भनत ममाॊ औय गवामरमय ऩौयाखणक दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनान का क र ह
Lakh craft ( ऱाख शिलऩ )
व क गआहदमा यस स राख फनाई जाती ह राख को गभम कयक उसभ ववमबनन यॊगआ को मभराकय अरग-अरग
यॊगआ क पर फनाए जात हऄ राख का काभ कयन वारी एक जानत का नाभ ही राख ह राख कराकाय जानत की सतरी ऩरष दोनआ ऩायॊऩरयक रऩ स रखा कभम भ द होत हऄ
राख क चड करातभक खखरौन मसॊगाय ऩटयी डडजबफमाॊ राख क अरॊकत ऩश ऩी आहद करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह उजजन इॊदौय यतराभ भॊदसौय भहशवय राख सकप क ऩयॊऩयागत क र भ स हऄ
आहदवासी और ऱोक चचतरकऱा ( Tribal amp Folk Painting )
आहदभ जानतमआ भ परागनतहामसक कार स ही जीवन औय सौदमम फहत ववकमसत हआ गहा गरहआ की दीवायआ ऩय अरॊकयण औय मशकाय धचतर इसक परभाण ह घय की धायणा फनत ही घय की दीवायआ को अरॊकत कयन की तीवर
रारसा बीतो ऩय धचतर औय अरॊकयण क ववमबनन रऩआ कामम भ सबी जानतमआ औय जानतमआ क गराभीण
सथाऩतम करा भ आज बी हदखाई दत हऄ
भॊडरा क गआड फगाऩयधानफगा फतर क गआड कोयक नछॊदवाडा क गोनड बारयमा झाफआ क बीर मबरारा यीवा शहडोर क गआड कोर आहद भ ऩायॊऩरयक धचतरकरा आरखन करा औय मभटटी स तयह-तयह की करातभक
जामरमा कोषहठमा ऩश-ऩी भनत ममाॊ सथानीम दवी दवताओॊ की भनत म फनान की परथा हदखाई दती ह
Terracotta craft ( टराकोटा शिलऩ )
भॊडरा जजर भ ननवास कयन वारी कौन दगा परधान धीभा जन बायत ऩननमा औय अयहरयमा जनजानतमआ क
ऩाटयी औय टयाकोटा मशकऩ क मशकऩी होत हऄ इस मशकऩ भ धामभमक भानमताओॊ औय ऩयॊऩयाओॊ भ काभ आन वारी परनतबाओॊ का ननभामण होता ह इसभ फडी दवी परवायी दवी की परनतभाए परमसदध हऄ इस मशकऩ भ तयह
तयह क खखरौन सजावटी साभान औय गभरो का ननभामण बी होता ह
भरवा शिलऩ- फतर क आहदवासी दवाया धात स दननक उऩमोग की करातभक वसतएॊ तथा दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनाई जाती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩीतऱ शिलऩ- ऩीतर एवॊ ताॊफ स नयमसॊहऩय जजर (धचॊचरी) भ करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह महाॊ परभख
रऩ स फतमन फनान का काभ होता ह जजसभ ऩयात डचकी व गॊज शामभर ह
धात शिलऩ- सतना क उचहया कसफ भ कास स परमसदध फटरोही नाभक ऩातर फनाए जात हऄ
सऩारी शिलऩ- यीवा भ सऩायी ऩय भनत ममाॊ फनाई जाती हऄ
खखऱौना शिलऩ- सीहोय जजर क फधनी तहसीर काषठ करा कनतमआ क मरए परमसदध ह महाॊ ऩय रकडी क
खखरौन फनाए जात हऄ
भहावय एवॊ रोकोजकत
साभानम अथम का फोध न कयाकय ववशष अथवा ववरण अथम का फोध कयान वार ऩदफनध को भहावया कहत हः इनह वागधाया बी कहत हः
भहावया एक ऐसा वाकमाॊश ह जो यचना भ अऩना ववशष अथम परकट कयता ह यचना भ बावगत सौनदमम की दजषट स भहावयअ का ववशष भहततव ह इनक परमोग स बाषा सयस योचक
एवॊ परबावऩणम फन जाती ह इनक भर रऩ भ कबी ऩरयवतमन नहीी होता अथामत इनभ स ककसी बी शबद का ऩमाममवाची शबद परमकत नहीी ककमा जा सकता हाॉ ककरमा ऩद भ कार ऩरष वचन
आहद क अनसाय ऩरयवतमन अवशम होता ह भहावया अऩणम वाकम होता ह वाकम परमोग कयत
सभम मह वाकम का अमबनन अॊग फन जाता ह भहावय क परमोग स वाकम भ वमॊगमाथम उतऩनन
होता ह अत भहावय का शाजबदक अथम न रकय उसका बावाथम गरहण कयना चाहहए परभख भहावय व उनका अथम
अकर चयन जाना ndash फदधध का न होना bull अकर का ऩतरा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ndash फदधधभान bull अकर क ऩीछ रठ मरए कपयना ndash भखमता का काभ कयना bull अऩनी खखचडी खद ऩकाना ndash मभरजर कय न यहना bull अऩना उकर सीधा कयना ndash सवाथम मसदध कयना bull अऩना सा भॉह रकय यहना ndash रजजजत होना bull अयभान ननकारना ndash भन का गफाय ऩया कयना
एक ही थरी क चटटndashफटट
ndash सफ एक स सबी सभान रऩ स फय वमजकत bull एक हाथ स तारी न फजना ndash ककसी एक ऩ का दोष न होना bull एक ही नौका भ सवाय होना ndash एक सभान ऩरयजसथनत भ होना ककसी बी कामम क मरए सबी ऩअ की सककरमता अननवामम होती ह bull एक आॉख न बाना ndash तननक बी अचछा न रगना
रोकोजकत का अथम ह रोक की उजकत अथामत जनndashकथन रोकोजकतमाॉ अथवा कहावत रोकndash
जीवन की ककसी घटना मा अनतकम था स जडी यहती हः इनका जनभ रोकndashजीवन भ ही होता ह परतमक रोकोजकत सभाज भ परचमरत होन स ऩवम भ अनक फाय रोगअ क अनबव की कसौटी ऩय
कसी गई ह औय सबी रोगअ क अनबव उस रोकोजकत क साथ एक स यह हः तफ वह कथन
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सवमभानम रऩ स हभाय साभन ह रोकोजकतमाॉ हदखन भ छोटी रगती हः ऩयनत उनभ अधधक
बाव यहता ह रोकोजकतमअ क परमोग स यचना भ बावगत ववशषता आ जाती ह
भहावय एवॊ रोकोजकत भ अनतयndash
भहावया वाकमाॊश होता ह तथा इसक अनत भ lsquoहोनाrsquo lsquoजानाrsquo lsquoदनाrsquo lsquoकयनाrsquo आहद ककरमा का भर रऩ यहता ह जजसका वाकम भ परमोग कयत सभम मरॉग वचन कार कायक आहद क
अनसाय रऩ फदर जाता ह जफकक रोकोजकत अऩन आऩ भ ऩणम वाकम होती ह औय परमोग
सवतनतर वाकम की तयह जमअ का तमअ होता ह
हकदी रग न कपटकयी यॊग आए चोखा ndash बफना कछ खचम ककए काभ फनाना bull हाथ सभयनी ऩटफगर कतयनी ndash ऊऩय स अचछा बीतय स फया bull हाथ कॊ गन को आयसी कमा ऩढ मरख को पायसी कमा ndash परतम को परभाण की आवशमकता नहीी bull हाथी क दाॉत खान क औय हदखान क औय
ndash बीतय औय फाहय भ अॊतय होना
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT II
जनसॊचार
1) रडडयो- यडडमआ जनसॊचाय का सशकत भाधमभ यहा ह इस आकाशवाणी बी कहा जाता ह कमआकक सभाचायआ को आकाश भ परसारयत कय साभानम जनता तक ऩहचाम जात ह जहा सभाचाय ऩतर नहीॊ ऩहॉचता वहा यडडमआ दवाया जनसॊचाय का कामम होता ह भनोयॊजनातभक औय ऻानवधमक काममकरभआ की वजह स यडडमआ ननयय औय गरयफ जनता भ रोकवपरम औय परबावी भाधमभ आज बी ह
2) दरदिशन- दयदशमन दशम शरावम भाधमभ ह ऩहर मसपम सभाचाय यडडमआ ऩय सन सकत थ ऩय दयदशमन क आगभनस रोग घय ऩय ही ववशव भ घटीत होन वारी अचछी फयी घटना का सीधा परसायण दयदशमन तयॊगो दवाया दख औय सन सकत ह इसी कायण वह जनसॊचाय क भाधमभ भ परबावशारी भाधमभ फना ह rsquorsquo rsquorsquo अतवववशवास तथ साभाजजक कयीनतमआ क खखराप दयदशमन जफयदसत धभममधद छड सकता ह औय इसकी भता दयदशमन भ ह 3) इसी कायण दशमकआ की ऩहरी ऩसॊद दयदशमन ह दयदशमन ऩय आज कई चनर ह जो हदनबय रगाताय सभाचाय परसारयत कयत यहत ह जजसभ हय घटना का ववसतत सऩषटीकयण बी होता ह इसमरए दयदशमन जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
3) ववऻाऩन- आज कर फाजाय भ आन वारी हय वसत औय सवा को समभोहक जानकायी दन का ठोस भाधमभ ववऻाऩन ह फाजाय भ अऩना अजसतव जभान क मरए हय उदमोग सभह ववऻाऩन क भाधमभ स अऩनी वसत सवा दसयआ क भकाफर ककतनी अचछी ह मह हदखान का कामम ववऻाऩन दवाया ककमा जाता ह ववऻाऩन भनषम की आशा ऩनत म भ सहामक मसधद हो यह ह rsquorsquo ववऻाऩन का उददशम वसत मा सवा क फाय भ जानकायी दना उऩबोकतओॊ का धमान आकवषमत कयना उनभ रधच उतऩनन कयना भाॊग फढाना ववकरी फढाना आहद ह rsquorsquo 4) जीसस आदभी वसत की औय आकवषमत होता ह सवचछता ऩरयवाय ननमोजन नशा भजकत क ववऻाऩनो दवाया बी जनसॊचाय का कामम होता ह 4) कपकभ- कपकभ दशम शरावम भाधमभ ह वह बी जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह मह करातभक भाधमभ होन क कायण इसभ अमबनम क साथ साथ नाटम सॊगीत नतम मशकऩ का परमोग बी होता ह मसनभा क ननदशक गीतकाय अमबनता गण सभाज हहत साभन यखकय कपकभ का ननभामण कयत ह कपकभ की कथा भ साभाजजक सभसमा दशपरभ यसाननमत दोसती ओय सॊसकनत होती ह कई कपकभआ भ फार भजदयी नायी ऩीडा दहज सभसमा एडस नशा ऐस जन जागनत ऩयक ववषम बी कपकभ भ हदखाम जात ह जजसस जनसॊचाय का कामम होता ह 5) कमपमटय- वतमभान मग भ जनसॊचाय क तर भ सफस परबावी भाधमभ कमपमटय ह वमाऩाय वऻाननक अनसॊधान अॊतरय ऩमामवयण धचककसा इन तर भ जो परगती हई ह वह कमपमटय दवाया ही सॊबव हो सकी ह औय उस सपर कयन भ इॊटयनट फडा भदतगाय साफीत हो यहा ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
उसक भन-भजसतषक भ एक सजीव धचतर उबय जस कक नदी क अधमचनराकाय घभाव को दखकय रखक मरखत हऄ lsquolsquoभॊडरा भानो नभमदा क कणम-कणडर भ फसा हrsquorsquo
उनक बावआ भ मह बी धमान यखा जाता यहा ह कक जो फात धचतरआ भ कही गई ह उसकी ऩनयावनत
शबदआ भ ना हो फजकक धचतर उन शबदआ क बाव-ववसताय का काभ कय व अऩन बावआ को इतनी सहजता स परसतत कयत हऄ कक ऩाठक उनका सहमातरी फन जाता ह रखक न lsquoनछनगाॊव स अभयकॊ टकrsquo अधमाम भ म उदगाय तफ वमकत ककम जफ मातरा क दौयान दीऩावरी क हदन व एक गाॊव
भ ही थ
lsquolsquoआखखय भझस यहा नहीॊ गमा एक सतरी स एक दीमा भाॊग मरमा औय अऩन हाथ स जराकय कणड भ छोड हदमा कपय भन-ही-भन फोरा lsquoभाॊ नभमद तयी ऩजा भ एक दीऩ जरामा ह फदर भ त बी एक
दीऩ जराना- भय रदम भ फडा अनधया ह वहाॊ ककसी तयह जाता नहीॊ त दीऩ जरा द तो दय हो जाम इतनी मबा भाॊगता हॊ तो दीऩ जराना बराrsquorsquo एक सॊवाद नदी क साथ औय साथ-ही-साथ
ऩाठक क साथ बी
इस ऩसतक की सफस फडी फात मह ह कक मह भहज जरधाया की फात नहीॊ कयती उसक साथ जीवन
ऩात जीव वनसऩनत परकनत खत ऩॊी इॊसान सबी को इसभ गॊथा गमा ह औय फतामा गमा ह कक
ककस तयह नदी भहज एक जर सॊसाधन नहीॊ फजकक भनषम क जीवन स भतम तक का भर आधाय ह इसकी यत बी उतनी ही भहततवऩणम ह जजतनी जर धाया औय इसभ भछरी बी उतनी ही अननवामम ह जजतना उसक तट ऩय आन वार भवमशमआ क खयआ स धयती का भॊथना
अधमाम 13 भ व मरखत हऄ- lsquolsquoनभमदा तट क छोट-स-छोट तण औय छोट-स-छोट कण न जान ककतन
ऩयवराजकआ ऋवष-भननमआ औय साध-सनतआ की ऩदधमर स ऩावन हए हआग महाॊ क वनआ भ अनधगनत
ऋवषमआ क आरभ यह हआग वहाॊ उनहआन धभम ऩय ववचाय ककमा होगा जीवन भकमआ की खोज की होगी औय सॊसकनत का उजारा परामा होगा हभायी सॊसकनत आयणमक सॊसकनत यही रककन अफ हभन
उन ऩावन वनआ को काट डारा ह औय ऩश-ऩकषमआ को खदड हदमा ह मा भाय डारा ह धयती क साथ
मह कसा ववशवासघात हrsquorsquo
वगडजी कहत हऄ कक मह उनकी नभमदा को सभझन-सभझान की ईभानदाय कोमशश ह औय व काभना कयत हऄ कक सवमसव दसयआ ऩय रटाती ऐसी ही कोई नदी हभाय सीनआ भ फह सक तो नषट होती हभायी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सभमता-सॊसकनत शामद फच सक नगयआ भ सभमता तो ह रककन सॊसकनत गाॊव औय गयीफआ भ ही थोडी फहत फची यह गई ह
इस ऩसतक को ऩढन क फाद नभमदा को सभझन की नई दजषट तो मभरती ही ह रखक की अनम दो ऩसतकआ को ऩढन की उतकॊ ठा बी जागत होती ह मह जानना जरयी ह कक रोग फसट सरय क बर ही फड-फड दाव कय रककन अनऩभ मभशर की आज बी खय ह ताराफ क फाद फगडजी की ऩसतक सॊबवतमा सवामधधक बफकन वारी हहॊदी कक ऩसतकआ भ होगी इनकी सॊखमा दो राख स अधधक ह
ऱोक नतय
बायत क ककसी अनम हहसस की तयह भधमपरदश बी दवी-दवताओॊ क सभ ककए जानवार औय ववमबनन
अनषठानआ स सॊफॊधधत रोक नतमआ दवाया अऩनी सॊसकती का एक ऩरयऩणम दशम परदान कयता ह रॊफ सभम स सबी ऩायॊऩरयक नतम आसथा की एक ऩववतर अमबवमजकत यह ह भधमपरदश ऩममटन ववबाग औय भधमपरदश की आहदवासी रोक करा अकादभी दवाया खजयाहो भ आमोजजत lsquoरोकयॊजन - एक वावषमक नतम भहोतसव ह जो भधमपरदश औय बायत क अनम बागआ क रोकवपरम रोक नतम औय आहदवासी नतमआ को ऩश कयन क मरए एक
फहतयीन भॊच ह
जफ फॊदरखॊड तर का पराकनतक औय सहज नतम भॊच ऩय आता ह तफ ऩया भाहौर रहया जाता ह औय दखन वार
भधमपरदश की रम भ फहन रगत ह भदॊग वादक ढोरक ऩय थाऩआ की गनत फढाना शर कयता ह औय नतम भ बी गनत आ जाती ह गदम मा कावम सॊवादआ स बया मह नतम परदशमन lsquoसवाॊग क नाभ स भशहय ह सॊगीत साधनआ क साथ भाधमम औय सॊगीत स बय नतमक क सॊदय रोकनतम का मह अदववतीम सॊकरन ह फढती धडकन क साथ
गनत फढती जाती ह औय नतमकआ क रहयात शयीय दशमकआ को भॊतरभगध कय दत हऄ मह नतम ववशष रऩ स ककसी भौसभ मा अवसय क मरए नहीॊ ह रककन इस आनॊद औय भनोयॊजन की एक करा भाना जाता ह
फाघरखॊड का lsquoय नतम ढोरक औय नगाय जस सॊगीत वादममॊतर की सॊगत क साथ भहहरा क वश भ ऩरष ऩश
कयत ह वशम सभदाम भ ववशष रऩ स फचच क जनभ क अवसय ऩय फाघरखॊड क अहीय सभदाम की भहहराएॊ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मह नतम कयती ह इस नतम भ अऩन ऩायॊऩरयक ऩोशाक औय गहनआ को ऩहन नतमककमाॊ शब अवसय की बावना वमकत कयती ह|
मटकी
lsquoभटकी भारवा का एक सभदाम नतम ह जजस भहहराएॊ ववमबनन अवसयआ ऩय ऩश कयती ह इस नतम भ नतमककमाॊ ढोर की तार ऩय नतम कयती ह इस ढोर को सथानीम सतय ऩय lsquoभटकी कहा जाता ह सथानीम सतय ऩय झरा कहरान वारी अकरी भहहरा इस शर कयती ह जजसभ अनम नतमककमाॊ अऩन ऩायॊऩरयक भारवी कऩड
ऩहन औय चहय ऩय घॊघट ओढ शामभर हो जाती ह उनक हाथो क सॊदय आॊदोरन औय झभत कदभ एक
आशचममजनक परबाव ऩदा कय दत हऄ
गणगौर
मह नतम भखम रऩ स गणगौय तमोहाय क नौ हदनआ क दौयान ककमा जाता ह इस तमोहाय क अनषठानआ क साथ
कई नतम औय गीत जड हए ह मह नतम ननभाड तर भ गणगौय क अवसय ऩय उनक दवता याणफाई औय धननमाय सममदव क समभान भ की जानवारी बजकत का एक रऩ ह
बधाई
फॊदरखॊड तर भ जनभ वववाह औय तमोहायआ क अवसयआ ऩय lsquoफधाई रोकवपरम ह इसभ सॊगीत वादममॊतर की धनआ ऩय ऩरष औय भहहराएॊ सबी जोय-शोय स नतम कयत हऄ नतमकआ की कोभर औय कराफाज हयकत औय उनक
यॊगीन ऩोशाक दशमकआ को चककत कय दत ह
बरडी
हदवारी क तमोहाय स ऩखणमभा क हदन तक की अवधध क दौयान फयडी नतम ककमा जाता ह भधमपरदश क इस सफस
आशचममजनक नतम परदशमन भ एक ऩरष कराकाय की परभखता भ यॊगीन कऩड ऩहन 8-10 मवा ऩरषआ का एक
सभह नतम कयता हऄ आभतौय ऩय lsquoदीवायी नाभक दो ऩॊजकतमआ की बजकत कववता स इस नतम परदशमन की शरवात होती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
नौराता
भधमपरदश क फॊदरखॊड तर भ अवववाहहत रडककमआ क मरए इस नतम का ववशष भहततव ह नौयाता नतम क
जयीम बफनबमाही रडककमाॊ एक अचछा ऩनत औय ववाहहक आनॊद की भाॊग कयत हए बगवान का आहवान कयती ह नवयाबतर उतसव क दौयान नौ हदन घय क फाहय चन औय ववमबनन यॊगआ स नौयाता की यॊगोरी फनाई जाती ह
अहहराई
बयभ सटभ सरा औय अहहयाई भधमपरदश की lsquoबायीमाॊ जनजानत क परभख ऩायॊऩरयक नतम हऄ बायीमाॊ जनजानत का सफस रोकवपरम नतम वववाह क अवसय ऩय ककमा जाता ह इस सभह नतम परदशमन क मरए ढोर
औय हटभकी (ऩीतर धात की थारी की एक जोडी) इन दो सॊगीत उऩकयणआ का इसतभार ककमा जाता हऄ ढोर औय हटभकी फजात हए वादक गोराकाय भ घभत ह ढोर औय हटभकी की फढती धवनी क साथ नतमकआ क हाथ औय कदभ बी तजी स घभत ह औय फढती-चढती धन क साथ मह सभह एक चयभोतकषम तक ऩहॉचता ह सॊकषपत
ववयाभ क फाद कराकाय दफाया भनोयॊजन जायी यखत ह औय यात बय नतम चरता यहता ह
भगोररयाॊ
ववरण रम वार दशहया औय डाॊडरयमाॊ नतम क भाधमभ स भधमपरदश की फगा आहदवासी जनजानत की साॊसकनतक ऩहचान होती ह फगा क ऩायॊऩरयक रोक गीतआ औय नतम क साथ दशहया तमोहाय की उकरासबयी शरआत होती ह दशहया तमोहाय क अवसय ऩय फगा सभदाम क वववाहमोगम ऩरष एक गाॊव स दसय गाॊव जात हऄ जहाॊ दसय गाॊव की मवा रडककमाॊ अऩन गामन औय डाॊडयीमाॊ नतम क साथ उनका ऩयॊऩयागत तयीक स सवागत
कयती ह मह एक हदरचसऩ रयवाज ह जजसस फगा रडकी अऩनी ऩसॊद क मवा ऩरष का चमन कय उसस शादी की अनभनत दती ह इसभ शामभर गीत औय नतम इस रयवाज दवाया पररयत होत हऄ भाहौर खखर उठता ह औय सायी ऩयशाननमआ स दय अऩन ही तार भ फह जाता ह ऩयधौनी फगा सभदाम का एक औय रोकवपरम नतम ह मह नतम भखम रऩ स दकह की ऩाटी का सवागत औय भनोयॊजन कयन क मरए कयत हऄ इसक दवाया खशी औय शब अवसय की बावना वमकत होती ह कभाम औय सरी (गआड) बगोरयमाॊ (मबर) रहॊगी (सहारयमाॊ) औय थापती (कोयक) मह कछ अनम जानभान आहदवासी नतम ह
ऱोक गीत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ककसी बी दश का इनतहास वहाॊ क रोकवपरम गीतआ क दवाया फतामा जाता ह ऩायॊऩरयक सॊगीत क चाहन वारआ क
मरए भधमपरदश फहतयीन दावत परदान कयता ह मह रोक गीत गामन की ववमशषट शरी क दवाया फमरदान
पमाय कतमवम औय वीयता की कहाननमाॊ सनात हऄ भर रऩ स याजसथान क lsquoढोरा भार रोकगीत भारवा ननभाड औय फॊदरखॊड तर भ रोकवपरम ह औय इन तरआ क रोग अऩनी ववमशषट रोक शरी भ पमाय जदाई औय ऩनमभमरन क ढोरा भार गीत गात ह
भधमपरदश क ननभाड तर भ हय अवसय ऩय महाॊ तक कक भौत ऩय बी भहहराओॊ को रोक गीत गात दखना कोई
आशचमम वारी फात नही ह
रोक गामन का एक रऩ lsquoकरगीतयाम भॊडरा भारवा फॊदरखॊड औय ननभाड तरआ भ रोकवपरम ह जो चाॊग औय डप की धन क साथ परनतमोधगता की बावना भ जोश बयता ह इसभ भहाबायत औय ऩयाणआ स रकय वतमभान
भाभरआ ऩय आधारयत गान शामभर होत हऄ औय एक दसय को चतयाई स भात दन की कोमशश यात बय चरती ह इस ऩायॊऩरयक गामकी का भर चॊदयी याजा मशशऩार क शासनकार भ ऩामा गमा ह ननभाड तर भ lsquoननगमनी शरी क नाभ स रोकवपरम इस गामकी भ मस ॊगजी कफीय भीया दाद जस सॊतआ दवाया यधचत गीत गाम जात हऄ इस
गामन भ आभ तौय ऩय इकताया औय खयतार (रकडी स जड छोट धात ऩटर वारा एक सॊगीत उऩकयण) इन
साजआ का साथ होता ह ननभाड भ रोकगामन का एक अनम फहत रोकवपरम रऩ ह lsquoपाग जो होरी क तमोहाय क
दौयान डप औय चाॊग क साथ गामा जाता ह मह गीत परभऩणम उतसाह स बयऩय होत ह
ननभाड भ नवयाबतर का तमोहाय रोकवपरम रोक-नतम गयफा क साथ भनामा जाता ह गयफा गीत क साथ गयफा नतम दवी शजकत को सभवऩमत होता ह ऩायॊऩरयक रऩ स गयफा ऩरषआ दवाया ककमा जाता ह औय मह ननभाडी रोक-
नतम औय नाटक का एक अमबनन हहससा ह गामन को भदॊग (ढोर एक रऩ) का साथ होता ह यासरीरा क
दौयान मह गौरन गीत गाए जात हऄ भारवा तर क नाथ सभदाम क फीच बतमहयी रोक-कथा क परवचन सफस
रोकवपरम गामन पाभम ह धच ॊकाया नाभक (सायॊगी का एक रऩ जो घोड क फार स फन तायआ वारा वादम होता ह
भखम शयीय फाॊस स फना होता ह औय नारयमर खोर स धनष फनामा जाता हऄ) सथानीम साज क साथ भहान याजा बतमहयी औय कफीय भीया गोयख औय गोऩीचॊद जस सॊतआ दवाया यधचत बजन गाए जात ह इसस एक अदववतीम
धवनन ननकरती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भारवा तर भ मवा रडककमआ क सभह दवाया गाम जान वार गीत रोक सॊगीत का एक ऩायॊऩरयक भधय औय रबावना पॉभम ह सभदधध औय खशी का आहवान कयन हत रडककमाॊ गाम क गोफय स सॊजा की भयत फनाती ह
औय उस ऩतती औय परआ क साथ सजाती ह तथा शाभ क दौयान सॊजा की ऩजा कयती ह 18 हदन फाद अऩन साथी सॊजा को ववदाई दत हए मह उतसव सभापत होता ह भानसन की फारयश पमासी ऩथवी की पमास फझाती ह ह ऩडो ऩय झर सजत हऄ औय ऐस भ भारवा तर क गीत सनना भन को फहद बाता ह हहड गामन भ कराकाय ऩणम गर
की आवाज क साथ औय शासतरीम शरी भ आराऩ रकय गात हऄ भारवा तर भ भानसन क भौसभ क दौयान
lsquoफयसाती फयता नाभक गामन आभतौय ऩय होता ह फॊदरखॊड तर मोदधाओॊ की बमभ ह अऩन मोदधाओॊ को पररयत कयन हत फॊदरखॊड क अरहत सभदाम न अकराह उदर क वीय कभो स बय गीतआ की यचना की 52 मदध
रडनवार अकराह उदर की फहादयी समभान वीयता औय शौमम क ककसस इस तर क रोग फयसात क भौसभ क
दौयान ऩयॊऩयागत रऩ स परदमशमत कयत हऄ इस ढोरक (छोटा ढोर जजस दोनो तयप स हाथ क साथ फजामा जाता ह) औय नगाय (रोहा ताॊफा जस धात क दो ढोर खोखर फतमन क खर चहय ऩय तानकय परी बऄस की तवचा जो ऩायॊऩरयक तरयक स रकडडमा स ऩीटा जाता ह) क साथ गामा जाता ह
होरी ठाकय इसयी औय याम पाग उतसव स सॊफॊधधत गान बी होत हऄ हदवारी क तमोहाय क अवसय ऩय ढोरक
नगाया औय फाॊसयी की धन क साथ दवयी गीत गाए जात हऄ मशवयातरी फसॊत ऩॊचभी औय भकय सॊकराॊनत क तमोहाय क भौकआ ऩय फॊफमरमा गीत गाए जात हऄ फाघरखॊड तर क रोक-गीतआ की गामन शरी भधमपरदश क अनम तरआ स
अरग ह इसभ ऩरष औय भहहरा दोनआ की आवाज भजफत औय शजकतशारी होती हऄ इन गानआ भ सभदधध औय ववववधता होती ह जो इस तर की सॊसकनत औय ववयासत को दशामत ह गीतआ क ववषम भ कापी ववववधता होती ह
औय उनभ ववमबनन ववषम शामभर होत ह
फासदव फाघरखॊड तर क गामकआ का ऩायॊऩरयक सभदाम ह जो सायॊगी औय चटकी ऩऄजन क साथ ऩौयाखणक फट
शरवण कभाय स जड गीत गाता ह ऩीर वसतर औय मसय ऩय बगवान कषण की भनत म स उनकी ऩहचान होती हऄ गामकआ की जोडी मह गीत गाती ह याभामण तथा कणम भोयधवज गोऩचॊद बतमहयी बोरफाफा की कहाननमाॊ फासदव क गीतआ क अनम ववषम ह गामकआ की भनोवसथा दशामती बफयहा औय बफदसीमाॊ फाघरखॊड की गामकी की दो अनम भहतवऩणम शमरमाॊ ह बफदसीमाॊ गीत पमाय जदाई औय परभी क साथ ऩनमभमरन क ववषम स सॊफॊधधत
होत ह बफदसीमाॊ गीत पमाय कयनवार स जकदी रौटन की गजारयश कयता ह होरी क तमोहाय ऩय गाए जानवार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
lsquoपाग गीत फसॊत भौसभ औय वमजकतगत सॊफॊधआ की अमबवमजकत कयत हऄ नगाया जोय-शोय स फजता ह औय गान वार उस धन ऩय सवाय हो जात हऄ
भधमपरदश भ खयाफ ऩय रकडी को सडोर रऩ दन की करा अनत पराचीन ह खखरौन औय सजावट की साभगरी तमाय कयन की अनॊत सॊबावनाएॊ होती ह फायात कराकाय ऩयॊऩयागत होत हऄ मशवऩय करा फधनी घाट यीवा भयना की खयाद करा न परदश ही नहीॊ फजकक परदश क फाहय की परमसदधध ऩाई ह
रकडी ऩय चढाए जान वार यॊगआ का ननभामण इन कराकायआ दवाया अऩन डट रऩ भ
आज बी भौजद ह खयाद सागवान दधी कदॊफसराई गयजर भडराखय की रकडी ऩय की जाती ह
रकडी चऩडी याजनसयश गआदजजॊक ऩाउडय स यॊग फनाए जात हऄ कवड क ऩतत स यॊगआ भ चभक ऩदा की जाती ह शमोऩय करा यीवा औय फधनी घाट खयाद करा क ऩायॊऩरयक क र ह
Comb Art ( कॊ घी कऱा )
कॊ घी करा सॊऩणम बायत क गराभीण सभाज भ आभतौय ऩय औय आहदवासी सभाज भ खासतौय ऩय अनक परकाय की कॊ नघमआ का पराचीन कार स ही परचरन चरा यहा ह
आहदवामसमआ भऄ तो कॊ नघमआ का इतना अधधक भहतव ह की कमभमाॊ अरॊकयण गोदना एवॊ मबवतत धचतरआ क भऄ एक
अमबपराम क रऩ भ परनतषठा परापत कय चकी ह इन ऩॊजकतमआ भ घडाई क सॊदय काभ क साथ ही यतनआ की जडाई
भीनाकायी औय अनकआ अमबपरामआ का दवाया उनका अरॊकयण ककमा जाता ह कॊ नघघी फनान का शरम फॊजाया जानत को ह भारवा भ कॊ घी फनान का कामम उजजन यतराभ नीभच स होता ह
Arrow bow art ( तीर धनष कऱा )
वनम जानतमआ भ भऄ तीय धनष यखन की ऩयॊऩया ह तीय धनष फाण भोयऩॊखी रकडी रोहयससी आहद स फनाए
जात हऄ तीय धनष मशकाय क मरए फनाए जात हऄ बीर ऩहाडी कोयवा कभाय आहद जनजानतमाॊ तीय धनष
चरान भ कशर होत हऄ तीय धनष बीर आहदवामसमआ की ऩहचान फन गई ह परतमक बीर धनष फाण अऩन
साथ यखता ह बीर तीय चरान भ ननऩण औय ननशाना रगान भ अचक होत हऄ सफस फडी फात मह ह कक
परतमक आहदवासी तीय कभान अऩन हाथ स तमाय कयत हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
Bamboo crafts ( बाॊस शिलऩ )
फाॊस स फनी करातभक वसतएॊ सौदमम ऩयखता औय जीवन उऩमोगी बी होती ह इसमरए मशकऩ की भहतता जीवन
भ औय फढ जाती ह फसतय झाफआ भॊडरा आहद जजरआ भ जनजानतमआ क रोग अऩन दननक जीवन भ उऩमोग
क मरए फाॊस की फनी करातभक चीजआ का सवमॊ अऩन हाथआ स ननभामण कयत हऄ फाॊस का कामम कयन वारी कई
जानतमआ भ कई मसदधहसत कराकाय हऄ झाफआ भॊडरा भ फाॊस मशकऩ क अनक ऩयॊऩयागत कराकाय ह
Card Carft ( ऩतता शिलऩ )
ऩतता मशकऩ क कराकाय भकमत झाड फनान वार होत हऄ ऩड ऩौधआ क ववमबनन आकायआ स मभरन वार ऩततआ क
मरए भनषम का भन आहद कार स ही आकवषमत यहा ह भनषम न इन ऩततआ भ करा क आमाभ ढॊढ हऄ नछनद ऩततआ स करातभक खखरौन चटाई आसन दकहा दकहन क भोड आहद फनाए जात हऄ ऩततआ की कोभरता क अनरऩ
उनह ववमबनन करा अमबपराम को फनन भ अनक जानतमआ औय जनजानतमआ क ऩायॊऩरयक कराकाय आज बी रग हऄ
Puppet ( कठऩतऱी )
कथा औय ऐनतहामसक घटनाओॊ को नाटकीम अॊदाज भ वमकत कयन की भनोयॊजक ववधा कठऩतरी ह इसभ भानवीम ववचायआ औय बावआ को अमबवमकत कयन की गॊजाइश नहीॊ ह कठऩतरी क परमसदध ऩातर अनायकरी फीयफर फादशाह अकफय ऩॊगी वारा घडसवाय साॊऩ औय जोगी होत हऄ
बायतवषम भ कठऩतरी का इनतहास बायतीम नाटम स ही पराचीन ह फट ऩतमरमाॊ कहठन स कहठन भानवी जसथनतमआ को परसतत कयन भ असभथम होती ह कठऩतरी की चाय परकाय की शमरमाॊ हऄ - दसताना ऩतरी धडऩतरी सतरी सॊफॊधी ऩतरी औय छामा ऩतरी कठऩतमरमआ क ववमबनन कराकाय दर अऩनी शरी भ बायतीम ऐनतहामसक आखमानआ को करातभक ढॊग स गाॊव-गाॊव भ परसतत कयत हऄ जजनह व कठऩतरी का खर
कहत हऄ
Doll crafts ( गडिया शिलऩ )
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
नई ऩयानी यॊगीन धचॊहदमआ औय कागजआ स गडडमा फनान की ऩयॊऩया रोक भ सफ दय दखी जा सकती ह खखरौन
भऄ गडडमा फनान की परथा फहत ऩयानी ह ऩयॊत कछ गडडमा ह ऩवम तमोहायआ स जडकय भाॊगमरक अनषठान ऩय एक बी होती ह जन का ननभामण औय बफकरी उसी अवसय ऩय होती हऄ
गवामरमय अॊचर भ कऩड रकडी औय कागज स फनाई जान वारी गडडमआ की ऩयॊऩया अनषठाननक ह गडडा गडडमा का बमाह यचामा जाता ह उनक नाभ स वरत ऩजा की जाती ह गवामरमय अॊचर की गडडमा आएॊ अऩन
आकाय-परकाय सहहत सजा सजजा वशबषा औय चहय की फनावट क मरए परमसदध ह झाफआ बीरी गडडमआ का क र फन गमा ह
बीरो की शायीरयक फनावट उनकी वशबषा आबषण अरॊकयण तीय धनष आहद को दखकय उनकी आकनत को कऩड रकडी ताया आदी स फनान का काभ सथानीम कराकायो न ककमा ह तफ स झाफआ की बीरी गडडमा परदश औय परदश क फाहय तक परमसदधध ऩा गई ह झाफआ की गडडमा याजम सतय ऩय परशॊसा ऩयसकाय परापत कय चकी ह गवामरमय की गडडमा दश तथा ववदश भ ववखमात हई ह
छीऩा शिलऩ
कऩड ऩय हाथ स फनाए जान वार छीऩा मशकऩ भ ववमबनन भ ववचायआ को उकया जाता ह इनभ बीर
आहदवामसमआ क ववमबनन भ जातीम परतीकआ का सभावश होता ह आज बी अधधकाॊश बीर आहदवामसमआ दवाया इनहीॊ वसतओॊ का उऩमोग ककमा जाता ह वऩछर वषो भ छीऩा मशकऩ करा न एक वमवसानमक उदमोग का रऩ
र मरमा ह
फागकी भनावय गोवावाॊ खखयारा उजजन छीऩा मशकऩ क ऩायॊऩरयक क र हऄ उजजन को मशफा सकपी बरगढ
क नाभ स दश तथा ववदश भ ववखमात ह नछऩा मशकऩ भ कई कराकायआ को परदश सतय ऩय औय याषरीम सतय क समभान मभर चक हऄ
Maheshwari Sarees ( महशवरी साडियाॊ )
भहशवयी साडडमाॊ अऩनी फनावट सजावटी यॊग औय करातभकता क मरए बायत ही नहीॊ अवऩत ववदशआ भ बी सयाही जाती हऄ भहशवय क ऩायॊऩरयक फनकयआ दवाया फोरी गई सती औय यशभी साडडमाॊ सॊदय हटकाऊ एवॊ ऩकक
यॊग की होती हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजन ऩय जयी औय कर क धागआ स छोट फर-फट गड जात हऄ भहशवयी साडी की परभख ववशषता चोखाडा चौकडी करातभक ककनायाभनभोहक ऩकर हकक कस चभकदाय चाॊदी औय सोन भ यॊगआ भ जयी यशभ क
हथकयघा की कढाई ह भहशवयी साडडमआ उदमोग को सथावऩत कयन का शरम परमसदध शासक आहहकमाफाई को ह
भहशवयी साडी ऩणमता दसी वसत करा की दन ह मह करा भहशवय भ जनभी ऩनऩी औय ववसतारयत हई ह
Chanderi sari ( चॊदरी सािी )
चॊदयी भ फनन क कायण इस साडी का नाभ चॊदयी साडी ऩडा चॊदयी साडी यशभी औय सती दोनआ तयह की फनाई
जाती ह साडी भ सजकत औय यशभी फड छोट फट डार जात हऄ चॊदयी साडी की ववशषता उसक हकक औय गहय यॊग करातभक चौड फॉडमय तयह साडी क फीच भ फडा जयी क जरयए यशभ औय सती फर फट होत हऄ चॊदयी साडी की फनावट ऩय आमा शादी होती ह रककन उसक ऩकर ऩय ववमबनन यॊगआ धागआ स सननमोजजत फड आकाय क
फर-फट भोय फतक आहद की आकनतमाॊ गाडी जाती ह चॊदयी साडी की रोकवपरमता परदश क फाहय ववदशआ तक
ऩहॊची ह
भीऱी चोमऱ बटआ थशऱयाॊमोतीमाऱा-
बीर मबरार भहहराएॊ दननक उऩमोग क मरए यॊगीन धागआ स सॊदय कोभर फटआ औय थमरमाॊ फनाती हऄ धाय झाफआ तर भ करातभक कोभर फटआ अतमधधक रोकवपरम ह बीरी भहहराएॊ उनह फनान भ ऩायॊऩरयक रऩ स
ऩायॊगत होती ह बीर भहहराएॊ तयह-तयह क भोनतमआ की भारा ऩहनन की अतमधधक शौकीन होती ह मह
भाराएॊ बीरी जसतरमाॊ सवमॊ तमाय कयती हऄ बीर रडककमाॊ फचऩन भ घय भ अऩन स फडी उमर की भहहराओॊ स
खाना फनाना सीख जाती ह भोती भारा की परभख ववशषता उनकी गथाफन ह जजसस भहहराओॊ भ सॊदय जामरमाॊ तथा परआ का आकाय फनता ह भारा भ छोट-छोट यॊगीन तथा सपद भोनतमआ का उऩमोग अधधकता स
होता ह
परसतार शिलऩ
भॊदसौय औय यतराभ जजरा इसक क र कह जा सकत हऄ जहाॊ ऩतथय को ववमबनन परकाय परदान कयन वार शरषठ
औय ऩयॊऩयागत कराकाय भौजद हऄ मह मशकऩकाय गजमय गामयी जाट बीर आहद जानतमआ औय जनजानतमआ क
मरए दवनायामणफाधा ऩाठमचमाम नाग फावजीबर फावजी याभदवजी शजकत भहशवयीभातानाहय शरी भाता गऩकमा वीय तजाजी गणऩनत दगाम हनभान आहद हहॊद रोग दव रोक स जडी भनत ममआ का ननभामण कयत हऄ इनक
अरावा बी कछ भनत ममाॊ तथा मशकऩ ऐस बी फनात हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजसका भहतव सौदमामतभक अथवा दननक उऩमोगी वसतओॊ का ह दवडा घाट सॊगभयभय की भनत ममाॊ औय गवामरमय ऩौयाखणक दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनान का क र ह
Lakh craft ( ऱाख शिलऩ )
व क गआहदमा यस स राख फनाई जाती ह राख को गभम कयक उसभ ववमबनन यॊगआ को मभराकय अरग-अरग
यॊगआ क पर फनाए जात हऄ राख का काभ कयन वारी एक जानत का नाभ ही राख ह राख कराकाय जानत की सतरी ऩरष दोनआ ऩायॊऩरयक रऩ स रखा कभम भ द होत हऄ
राख क चड करातभक खखरौन मसॊगाय ऩटयी डडजबफमाॊ राख क अरॊकत ऩश ऩी आहद करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह उजजन इॊदौय यतराभ भॊदसौय भहशवय राख सकप क ऩयॊऩयागत क र भ स हऄ
आहदवासी और ऱोक चचतरकऱा ( Tribal amp Folk Painting )
आहदभ जानतमआ भ परागनतहामसक कार स ही जीवन औय सौदमम फहत ववकमसत हआ गहा गरहआ की दीवायआ ऩय अरॊकयण औय मशकाय धचतर इसक परभाण ह घय की धायणा फनत ही घय की दीवायआ को अरॊकत कयन की तीवर
रारसा बीतो ऩय धचतर औय अरॊकयण क ववमबनन रऩआ कामम भ सबी जानतमआ औय जानतमआ क गराभीण
सथाऩतम करा भ आज बी हदखाई दत हऄ
भॊडरा क गआड फगाऩयधानफगा फतर क गआड कोयक नछॊदवाडा क गोनड बारयमा झाफआ क बीर मबरारा यीवा शहडोर क गआड कोर आहद भ ऩायॊऩरयक धचतरकरा आरखन करा औय मभटटी स तयह-तयह की करातभक
जामरमा कोषहठमा ऩश-ऩी भनत ममाॊ सथानीम दवी दवताओॊ की भनत म फनान की परथा हदखाई दती ह
Terracotta craft ( टराकोटा शिलऩ )
भॊडरा जजर भ ननवास कयन वारी कौन दगा परधान धीभा जन बायत ऩननमा औय अयहरयमा जनजानतमआ क
ऩाटयी औय टयाकोटा मशकऩ क मशकऩी होत हऄ इस मशकऩ भ धामभमक भानमताओॊ औय ऩयॊऩयाओॊ भ काभ आन वारी परनतबाओॊ का ननभामण होता ह इसभ फडी दवी परवायी दवी की परनतभाए परमसदध हऄ इस मशकऩ भ तयह
तयह क खखरौन सजावटी साभान औय गभरो का ननभामण बी होता ह
भरवा शिलऩ- फतर क आहदवासी दवाया धात स दननक उऩमोग की करातभक वसतएॊ तथा दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनाई जाती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩीतऱ शिलऩ- ऩीतर एवॊ ताॊफ स नयमसॊहऩय जजर (धचॊचरी) भ करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह महाॊ परभख
रऩ स फतमन फनान का काभ होता ह जजसभ ऩयात डचकी व गॊज शामभर ह
धात शिलऩ- सतना क उचहया कसफ भ कास स परमसदध फटरोही नाभक ऩातर फनाए जात हऄ
सऩारी शिलऩ- यीवा भ सऩायी ऩय भनत ममाॊ फनाई जाती हऄ
खखऱौना शिलऩ- सीहोय जजर क फधनी तहसीर काषठ करा कनतमआ क मरए परमसदध ह महाॊ ऩय रकडी क
खखरौन फनाए जात हऄ
भहावय एवॊ रोकोजकत
साभानम अथम का फोध न कयाकय ववशष अथवा ववरण अथम का फोध कयान वार ऩदफनध को भहावया कहत हः इनह वागधाया बी कहत हः
भहावया एक ऐसा वाकमाॊश ह जो यचना भ अऩना ववशष अथम परकट कयता ह यचना भ बावगत सौनदमम की दजषट स भहावयअ का ववशष भहततव ह इनक परमोग स बाषा सयस योचक
एवॊ परबावऩणम फन जाती ह इनक भर रऩ भ कबी ऩरयवतमन नहीी होता अथामत इनभ स ककसी बी शबद का ऩमाममवाची शबद परमकत नहीी ककमा जा सकता हाॉ ककरमा ऩद भ कार ऩरष वचन
आहद क अनसाय ऩरयवतमन अवशम होता ह भहावया अऩणम वाकम होता ह वाकम परमोग कयत
सभम मह वाकम का अमबनन अॊग फन जाता ह भहावय क परमोग स वाकम भ वमॊगमाथम उतऩनन
होता ह अत भहावय का शाजबदक अथम न रकय उसका बावाथम गरहण कयना चाहहए परभख भहावय व उनका अथम
अकर चयन जाना ndash फदधध का न होना bull अकर का ऩतरा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ndash फदधधभान bull अकर क ऩीछ रठ मरए कपयना ndash भखमता का काभ कयना bull अऩनी खखचडी खद ऩकाना ndash मभरजर कय न यहना bull अऩना उकर सीधा कयना ndash सवाथम मसदध कयना bull अऩना सा भॉह रकय यहना ndash रजजजत होना bull अयभान ननकारना ndash भन का गफाय ऩया कयना
एक ही थरी क चटटndashफटट
ndash सफ एक स सबी सभान रऩ स फय वमजकत bull एक हाथ स तारी न फजना ndash ककसी एक ऩ का दोष न होना bull एक ही नौका भ सवाय होना ndash एक सभान ऩरयजसथनत भ होना ककसी बी कामम क मरए सबी ऩअ की सककरमता अननवामम होती ह bull एक आॉख न बाना ndash तननक बी अचछा न रगना
रोकोजकत का अथम ह रोक की उजकत अथामत जनndashकथन रोकोजकतमाॉ अथवा कहावत रोकndash
जीवन की ककसी घटना मा अनतकम था स जडी यहती हः इनका जनभ रोकndashजीवन भ ही होता ह परतमक रोकोजकत सभाज भ परचमरत होन स ऩवम भ अनक फाय रोगअ क अनबव की कसौटी ऩय
कसी गई ह औय सबी रोगअ क अनबव उस रोकोजकत क साथ एक स यह हः तफ वह कथन
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सवमभानम रऩ स हभाय साभन ह रोकोजकतमाॉ हदखन भ छोटी रगती हः ऩयनत उनभ अधधक
बाव यहता ह रोकोजकतमअ क परमोग स यचना भ बावगत ववशषता आ जाती ह
भहावय एवॊ रोकोजकत भ अनतयndash
भहावया वाकमाॊश होता ह तथा इसक अनत भ lsquoहोनाrsquo lsquoजानाrsquo lsquoदनाrsquo lsquoकयनाrsquo आहद ककरमा का भर रऩ यहता ह जजसका वाकम भ परमोग कयत सभम मरॉग वचन कार कायक आहद क
अनसाय रऩ फदर जाता ह जफकक रोकोजकत अऩन आऩ भ ऩणम वाकम होती ह औय परमोग
सवतनतर वाकम की तयह जमअ का तमअ होता ह
हकदी रग न कपटकयी यॊग आए चोखा ndash बफना कछ खचम ककए काभ फनाना bull हाथ सभयनी ऩटफगर कतयनी ndash ऊऩय स अचछा बीतय स फया bull हाथ कॊ गन को आयसी कमा ऩढ मरख को पायसी कमा ndash परतम को परभाण की आवशमकता नहीी bull हाथी क दाॉत खान क औय हदखान क औय
ndash बीतय औय फाहय भ अॊतय होना
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT II
जनसॊचार
1) रडडयो- यडडमआ जनसॊचाय का सशकत भाधमभ यहा ह इस आकाशवाणी बी कहा जाता ह कमआकक सभाचायआ को आकाश भ परसारयत कय साभानम जनता तक ऩहचाम जात ह जहा सभाचाय ऩतर नहीॊ ऩहॉचता वहा यडडमआ दवाया जनसॊचाय का कामम होता ह भनोयॊजनातभक औय ऻानवधमक काममकरभआ की वजह स यडडमआ ननयय औय गरयफ जनता भ रोकवपरम औय परबावी भाधमभ आज बी ह
2) दरदिशन- दयदशमन दशम शरावम भाधमभ ह ऩहर मसपम सभाचाय यडडमआ ऩय सन सकत थ ऩय दयदशमन क आगभनस रोग घय ऩय ही ववशव भ घटीत होन वारी अचछी फयी घटना का सीधा परसायण दयदशमन तयॊगो दवाया दख औय सन सकत ह इसी कायण वह जनसॊचाय क भाधमभ भ परबावशारी भाधमभ फना ह rsquorsquo rsquorsquo अतवववशवास तथ साभाजजक कयीनतमआ क खखराप दयदशमन जफयदसत धभममधद छड सकता ह औय इसकी भता दयदशमन भ ह 3) इसी कायण दशमकआ की ऩहरी ऩसॊद दयदशमन ह दयदशमन ऩय आज कई चनर ह जो हदनबय रगाताय सभाचाय परसारयत कयत यहत ह जजसभ हय घटना का ववसतत सऩषटीकयण बी होता ह इसमरए दयदशमन जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
3) ववऻाऩन- आज कर फाजाय भ आन वारी हय वसत औय सवा को समभोहक जानकायी दन का ठोस भाधमभ ववऻाऩन ह फाजाय भ अऩना अजसतव जभान क मरए हय उदमोग सभह ववऻाऩन क भाधमभ स अऩनी वसत सवा दसयआ क भकाफर ककतनी अचछी ह मह हदखान का कामम ववऻाऩन दवाया ककमा जाता ह ववऻाऩन भनषम की आशा ऩनत म भ सहामक मसधद हो यह ह rsquorsquo ववऻाऩन का उददशम वसत मा सवा क फाय भ जानकायी दना उऩबोकतओॊ का धमान आकवषमत कयना उनभ रधच उतऩनन कयना भाॊग फढाना ववकरी फढाना आहद ह rsquorsquo 4) जीसस आदभी वसत की औय आकवषमत होता ह सवचछता ऩरयवाय ननमोजन नशा भजकत क ववऻाऩनो दवाया बी जनसॊचाय का कामम होता ह 4) कपकभ- कपकभ दशम शरावम भाधमभ ह वह बी जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह मह करातभक भाधमभ होन क कायण इसभ अमबनम क साथ साथ नाटम सॊगीत नतम मशकऩ का परमोग बी होता ह मसनभा क ननदशक गीतकाय अमबनता गण सभाज हहत साभन यखकय कपकभ का ननभामण कयत ह कपकभ की कथा भ साभाजजक सभसमा दशपरभ यसाननमत दोसती ओय सॊसकनत होती ह कई कपकभआ भ फार भजदयी नायी ऩीडा दहज सभसमा एडस नशा ऐस जन जागनत ऩयक ववषम बी कपकभ भ हदखाम जात ह जजसस जनसॊचाय का कामम होता ह 5) कमपमटय- वतमभान मग भ जनसॊचाय क तर भ सफस परबावी भाधमभ कमपमटय ह वमाऩाय वऻाननक अनसॊधान अॊतरय ऩमामवयण धचककसा इन तर भ जो परगती हई ह वह कमपमटय दवाया ही सॊबव हो सकी ह औय उस सपर कयन भ इॊटयनट फडा भदतगाय साफीत हो यहा ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सभमता-सॊसकनत शामद फच सक नगयआ भ सभमता तो ह रककन सॊसकनत गाॊव औय गयीफआ भ ही थोडी फहत फची यह गई ह
इस ऩसतक को ऩढन क फाद नभमदा को सभझन की नई दजषट तो मभरती ही ह रखक की अनम दो ऩसतकआ को ऩढन की उतकॊ ठा बी जागत होती ह मह जानना जरयी ह कक रोग फसट सरय क बर ही फड-फड दाव कय रककन अनऩभ मभशर की आज बी खय ह ताराफ क फाद फगडजी की ऩसतक सॊबवतमा सवामधधक बफकन वारी हहॊदी कक ऩसतकआ भ होगी इनकी सॊखमा दो राख स अधधक ह
ऱोक नतय
बायत क ककसी अनम हहसस की तयह भधमपरदश बी दवी-दवताओॊ क सभ ककए जानवार औय ववमबनन
अनषठानआ स सॊफॊधधत रोक नतमआ दवाया अऩनी सॊसकती का एक ऩरयऩणम दशम परदान कयता ह रॊफ सभम स सबी ऩायॊऩरयक नतम आसथा की एक ऩववतर अमबवमजकत यह ह भधमपरदश ऩममटन ववबाग औय भधमपरदश की आहदवासी रोक करा अकादभी दवाया खजयाहो भ आमोजजत lsquoरोकयॊजन - एक वावषमक नतम भहोतसव ह जो भधमपरदश औय बायत क अनम बागआ क रोकवपरम रोक नतम औय आहदवासी नतमआ को ऩश कयन क मरए एक
फहतयीन भॊच ह
जफ फॊदरखॊड तर का पराकनतक औय सहज नतम भॊच ऩय आता ह तफ ऩया भाहौर रहया जाता ह औय दखन वार
भधमपरदश की रम भ फहन रगत ह भदॊग वादक ढोरक ऩय थाऩआ की गनत फढाना शर कयता ह औय नतम भ बी गनत आ जाती ह गदम मा कावम सॊवादआ स बया मह नतम परदशमन lsquoसवाॊग क नाभ स भशहय ह सॊगीत साधनआ क साथ भाधमम औय सॊगीत स बय नतमक क सॊदय रोकनतम का मह अदववतीम सॊकरन ह फढती धडकन क साथ
गनत फढती जाती ह औय नतमकआ क रहयात शयीय दशमकआ को भॊतरभगध कय दत हऄ मह नतम ववशष रऩ स ककसी भौसभ मा अवसय क मरए नहीॊ ह रककन इस आनॊद औय भनोयॊजन की एक करा भाना जाता ह
फाघरखॊड का lsquoय नतम ढोरक औय नगाय जस सॊगीत वादममॊतर की सॊगत क साथ भहहरा क वश भ ऩरष ऩश
कयत ह वशम सभदाम भ ववशष रऩ स फचच क जनभ क अवसय ऩय फाघरखॊड क अहीय सभदाम की भहहराएॊ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मह नतम कयती ह इस नतम भ अऩन ऩायॊऩरयक ऩोशाक औय गहनआ को ऩहन नतमककमाॊ शब अवसय की बावना वमकत कयती ह|
मटकी
lsquoभटकी भारवा का एक सभदाम नतम ह जजस भहहराएॊ ववमबनन अवसयआ ऩय ऩश कयती ह इस नतम भ नतमककमाॊ ढोर की तार ऩय नतम कयती ह इस ढोर को सथानीम सतय ऩय lsquoभटकी कहा जाता ह सथानीम सतय ऩय झरा कहरान वारी अकरी भहहरा इस शर कयती ह जजसभ अनम नतमककमाॊ अऩन ऩायॊऩरयक भारवी कऩड
ऩहन औय चहय ऩय घॊघट ओढ शामभर हो जाती ह उनक हाथो क सॊदय आॊदोरन औय झभत कदभ एक
आशचममजनक परबाव ऩदा कय दत हऄ
गणगौर
मह नतम भखम रऩ स गणगौय तमोहाय क नौ हदनआ क दौयान ककमा जाता ह इस तमोहाय क अनषठानआ क साथ
कई नतम औय गीत जड हए ह मह नतम ननभाड तर भ गणगौय क अवसय ऩय उनक दवता याणफाई औय धननमाय सममदव क समभान भ की जानवारी बजकत का एक रऩ ह
बधाई
फॊदरखॊड तर भ जनभ वववाह औय तमोहायआ क अवसयआ ऩय lsquoफधाई रोकवपरम ह इसभ सॊगीत वादममॊतर की धनआ ऩय ऩरष औय भहहराएॊ सबी जोय-शोय स नतम कयत हऄ नतमकआ की कोभर औय कराफाज हयकत औय उनक
यॊगीन ऩोशाक दशमकआ को चककत कय दत ह
बरडी
हदवारी क तमोहाय स ऩखणमभा क हदन तक की अवधध क दौयान फयडी नतम ककमा जाता ह भधमपरदश क इस सफस
आशचममजनक नतम परदशमन भ एक ऩरष कराकाय की परभखता भ यॊगीन कऩड ऩहन 8-10 मवा ऩरषआ का एक
सभह नतम कयता हऄ आभतौय ऩय lsquoदीवायी नाभक दो ऩॊजकतमआ की बजकत कववता स इस नतम परदशमन की शरवात होती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
नौराता
भधमपरदश क फॊदरखॊड तर भ अवववाहहत रडककमआ क मरए इस नतम का ववशष भहततव ह नौयाता नतम क
जयीम बफनबमाही रडककमाॊ एक अचछा ऩनत औय ववाहहक आनॊद की भाॊग कयत हए बगवान का आहवान कयती ह नवयाबतर उतसव क दौयान नौ हदन घय क फाहय चन औय ववमबनन यॊगआ स नौयाता की यॊगोरी फनाई जाती ह
अहहराई
बयभ सटभ सरा औय अहहयाई भधमपरदश की lsquoबायीमाॊ जनजानत क परभख ऩायॊऩरयक नतम हऄ बायीमाॊ जनजानत का सफस रोकवपरम नतम वववाह क अवसय ऩय ककमा जाता ह इस सभह नतम परदशमन क मरए ढोर
औय हटभकी (ऩीतर धात की थारी की एक जोडी) इन दो सॊगीत उऩकयणआ का इसतभार ककमा जाता हऄ ढोर औय हटभकी फजात हए वादक गोराकाय भ घभत ह ढोर औय हटभकी की फढती धवनी क साथ नतमकआ क हाथ औय कदभ बी तजी स घभत ह औय फढती-चढती धन क साथ मह सभह एक चयभोतकषम तक ऩहॉचता ह सॊकषपत
ववयाभ क फाद कराकाय दफाया भनोयॊजन जायी यखत ह औय यात बय नतम चरता यहता ह
भगोररयाॊ
ववरण रम वार दशहया औय डाॊडरयमाॊ नतम क भाधमभ स भधमपरदश की फगा आहदवासी जनजानत की साॊसकनतक ऩहचान होती ह फगा क ऩायॊऩरयक रोक गीतआ औय नतम क साथ दशहया तमोहाय की उकरासबयी शरआत होती ह दशहया तमोहाय क अवसय ऩय फगा सभदाम क वववाहमोगम ऩरष एक गाॊव स दसय गाॊव जात हऄ जहाॊ दसय गाॊव की मवा रडककमाॊ अऩन गामन औय डाॊडयीमाॊ नतम क साथ उनका ऩयॊऩयागत तयीक स सवागत
कयती ह मह एक हदरचसऩ रयवाज ह जजसस फगा रडकी अऩनी ऩसॊद क मवा ऩरष का चमन कय उसस शादी की अनभनत दती ह इसभ शामभर गीत औय नतम इस रयवाज दवाया पररयत होत हऄ भाहौर खखर उठता ह औय सायी ऩयशाननमआ स दय अऩन ही तार भ फह जाता ह ऩयधौनी फगा सभदाम का एक औय रोकवपरम नतम ह मह नतम भखम रऩ स दकह की ऩाटी का सवागत औय भनोयॊजन कयन क मरए कयत हऄ इसक दवाया खशी औय शब अवसय की बावना वमकत होती ह कभाम औय सरी (गआड) बगोरयमाॊ (मबर) रहॊगी (सहारयमाॊ) औय थापती (कोयक) मह कछ अनम जानभान आहदवासी नतम ह
ऱोक गीत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ककसी बी दश का इनतहास वहाॊ क रोकवपरम गीतआ क दवाया फतामा जाता ह ऩायॊऩरयक सॊगीत क चाहन वारआ क
मरए भधमपरदश फहतयीन दावत परदान कयता ह मह रोक गीत गामन की ववमशषट शरी क दवाया फमरदान
पमाय कतमवम औय वीयता की कहाननमाॊ सनात हऄ भर रऩ स याजसथान क lsquoढोरा भार रोकगीत भारवा ननभाड औय फॊदरखॊड तर भ रोकवपरम ह औय इन तरआ क रोग अऩनी ववमशषट रोक शरी भ पमाय जदाई औय ऩनमभमरन क ढोरा भार गीत गात ह
भधमपरदश क ननभाड तर भ हय अवसय ऩय महाॊ तक कक भौत ऩय बी भहहराओॊ को रोक गीत गात दखना कोई
आशचमम वारी फात नही ह
रोक गामन का एक रऩ lsquoकरगीतयाम भॊडरा भारवा फॊदरखॊड औय ननभाड तरआ भ रोकवपरम ह जो चाॊग औय डप की धन क साथ परनतमोधगता की बावना भ जोश बयता ह इसभ भहाबायत औय ऩयाणआ स रकय वतमभान
भाभरआ ऩय आधारयत गान शामभर होत हऄ औय एक दसय को चतयाई स भात दन की कोमशश यात बय चरती ह इस ऩायॊऩरयक गामकी का भर चॊदयी याजा मशशऩार क शासनकार भ ऩामा गमा ह ननभाड तर भ lsquoननगमनी शरी क नाभ स रोकवपरम इस गामकी भ मस ॊगजी कफीय भीया दाद जस सॊतआ दवाया यधचत गीत गाम जात हऄ इस
गामन भ आभ तौय ऩय इकताया औय खयतार (रकडी स जड छोट धात ऩटर वारा एक सॊगीत उऩकयण) इन
साजआ का साथ होता ह ननभाड भ रोकगामन का एक अनम फहत रोकवपरम रऩ ह lsquoपाग जो होरी क तमोहाय क
दौयान डप औय चाॊग क साथ गामा जाता ह मह गीत परभऩणम उतसाह स बयऩय होत ह
ननभाड भ नवयाबतर का तमोहाय रोकवपरम रोक-नतम गयफा क साथ भनामा जाता ह गयफा गीत क साथ गयफा नतम दवी शजकत को सभवऩमत होता ह ऩायॊऩरयक रऩ स गयफा ऩरषआ दवाया ककमा जाता ह औय मह ननभाडी रोक-
नतम औय नाटक का एक अमबनन हहससा ह गामन को भदॊग (ढोर एक रऩ) का साथ होता ह यासरीरा क
दौयान मह गौरन गीत गाए जात हऄ भारवा तर क नाथ सभदाम क फीच बतमहयी रोक-कथा क परवचन सफस
रोकवपरम गामन पाभम ह धच ॊकाया नाभक (सायॊगी का एक रऩ जो घोड क फार स फन तायआ वारा वादम होता ह
भखम शयीय फाॊस स फना होता ह औय नारयमर खोर स धनष फनामा जाता हऄ) सथानीम साज क साथ भहान याजा बतमहयी औय कफीय भीया गोयख औय गोऩीचॊद जस सॊतआ दवाया यधचत बजन गाए जात ह इसस एक अदववतीम
धवनन ननकरती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भारवा तर भ मवा रडककमआ क सभह दवाया गाम जान वार गीत रोक सॊगीत का एक ऩायॊऩरयक भधय औय रबावना पॉभम ह सभदधध औय खशी का आहवान कयन हत रडककमाॊ गाम क गोफय स सॊजा की भयत फनाती ह
औय उस ऩतती औय परआ क साथ सजाती ह तथा शाभ क दौयान सॊजा की ऩजा कयती ह 18 हदन फाद अऩन साथी सॊजा को ववदाई दत हए मह उतसव सभापत होता ह भानसन की फारयश पमासी ऩथवी की पमास फझाती ह ह ऩडो ऩय झर सजत हऄ औय ऐस भ भारवा तर क गीत सनना भन को फहद बाता ह हहड गामन भ कराकाय ऩणम गर
की आवाज क साथ औय शासतरीम शरी भ आराऩ रकय गात हऄ भारवा तर भ भानसन क भौसभ क दौयान
lsquoफयसाती फयता नाभक गामन आभतौय ऩय होता ह फॊदरखॊड तर मोदधाओॊ की बमभ ह अऩन मोदधाओॊ को पररयत कयन हत फॊदरखॊड क अरहत सभदाम न अकराह उदर क वीय कभो स बय गीतआ की यचना की 52 मदध
रडनवार अकराह उदर की फहादयी समभान वीयता औय शौमम क ककसस इस तर क रोग फयसात क भौसभ क
दौयान ऩयॊऩयागत रऩ स परदमशमत कयत हऄ इस ढोरक (छोटा ढोर जजस दोनो तयप स हाथ क साथ फजामा जाता ह) औय नगाय (रोहा ताॊफा जस धात क दो ढोर खोखर फतमन क खर चहय ऩय तानकय परी बऄस की तवचा जो ऩायॊऩरयक तरयक स रकडडमा स ऩीटा जाता ह) क साथ गामा जाता ह
होरी ठाकय इसयी औय याम पाग उतसव स सॊफॊधधत गान बी होत हऄ हदवारी क तमोहाय क अवसय ऩय ढोरक
नगाया औय फाॊसयी की धन क साथ दवयी गीत गाए जात हऄ मशवयातरी फसॊत ऩॊचभी औय भकय सॊकराॊनत क तमोहाय क भौकआ ऩय फॊफमरमा गीत गाए जात हऄ फाघरखॊड तर क रोक-गीतआ की गामन शरी भधमपरदश क अनम तरआ स
अरग ह इसभ ऩरष औय भहहरा दोनआ की आवाज भजफत औय शजकतशारी होती हऄ इन गानआ भ सभदधध औय ववववधता होती ह जो इस तर की सॊसकनत औय ववयासत को दशामत ह गीतआ क ववषम भ कापी ववववधता होती ह
औय उनभ ववमबनन ववषम शामभर होत ह
फासदव फाघरखॊड तर क गामकआ का ऩायॊऩरयक सभदाम ह जो सायॊगी औय चटकी ऩऄजन क साथ ऩौयाखणक फट
शरवण कभाय स जड गीत गाता ह ऩीर वसतर औय मसय ऩय बगवान कषण की भनत म स उनकी ऩहचान होती हऄ गामकआ की जोडी मह गीत गाती ह याभामण तथा कणम भोयधवज गोऩचॊद बतमहयी बोरफाफा की कहाननमाॊ फासदव क गीतआ क अनम ववषम ह गामकआ की भनोवसथा दशामती बफयहा औय बफदसीमाॊ फाघरखॊड की गामकी की दो अनम भहतवऩणम शमरमाॊ ह बफदसीमाॊ गीत पमाय जदाई औय परभी क साथ ऩनमभमरन क ववषम स सॊफॊधधत
होत ह बफदसीमाॊ गीत पमाय कयनवार स जकदी रौटन की गजारयश कयता ह होरी क तमोहाय ऩय गाए जानवार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
lsquoपाग गीत फसॊत भौसभ औय वमजकतगत सॊफॊधआ की अमबवमजकत कयत हऄ नगाया जोय-शोय स फजता ह औय गान वार उस धन ऩय सवाय हो जात हऄ
भधमपरदश भ खयाफ ऩय रकडी को सडोर रऩ दन की करा अनत पराचीन ह खखरौन औय सजावट की साभगरी तमाय कयन की अनॊत सॊबावनाएॊ होती ह फायात कराकाय ऩयॊऩयागत होत हऄ मशवऩय करा फधनी घाट यीवा भयना की खयाद करा न परदश ही नहीॊ फजकक परदश क फाहय की परमसदधध ऩाई ह
रकडी ऩय चढाए जान वार यॊगआ का ननभामण इन कराकायआ दवाया अऩन डट रऩ भ
आज बी भौजद ह खयाद सागवान दधी कदॊफसराई गयजर भडराखय की रकडी ऩय की जाती ह
रकडी चऩडी याजनसयश गआदजजॊक ऩाउडय स यॊग फनाए जात हऄ कवड क ऩतत स यॊगआ भ चभक ऩदा की जाती ह शमोऩय करा यीवा औय फधनी घाट खयाद करा क ऩायॊऩरयक क र ह
Comb Art ( कॊ घी कऱा )
कॊ घी करा सॊऩणम बायत क गराभीण सभाज भ आभतौय ऩय औय आहदवासी सभाज भ खासतौय ऩय अनक परकाय की कॊ नघमआ का पराचीन कार स ही परचरन चरा यहा ह
आहदवामसमआ भऄ तो कॊ नघमआ का इतना अधधक भहतव ह की कमभमाॊ अरॊकयण गोदना एवॊ मबवतत धचतरआ क भऄ एक
अमबपराम क रऩ भ परनतषठा परापत कय चकी ह इन ऩॊजकतमआ भ घडाई क सॊदय काभ क साथ ही यतनआ की जडाई
भीनाकायी औय अनकआ अमबपरामआ का दवाया उनका अरॊकयण ककमा जाता ह कॊ नघघी फनान का शरम फॊजाया जानत को ह भारवा भ कॊ घी फनान का कामम उजजन यतराभ नीभच स होता ह
Arrow bow art ( तीर धनष कऱा )
वनम जानतमआ भ भऄ तीय धनष यखन की ऩयॊऩया ह तीय धनष फाण भोयऩॊखी रकडी रोहयससी आहद स फनाए
जात हऄ तीय धनष मशकाय क मरए फनाए जात हऄ बीर ऩहाडी कोयवा कभाय आहद जनजानतमाॊ तीय धनष
चरान भ कशर होत हऄ तीय धनष बीर आहदवामसमआ की ऩहचान फन गई ह परतमक बीर धनष फाण अऩन
साथ यखता ह बीर तीय चरान भ ननऩण औय ननशाना रगान भ अचक होत हऄ सफस फडी फात मह ह कक
परतमक आहदवासी तीय कभान अऩन हाथ स तमाय कयत हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
Bamboo crafts ( बाॊस शिलऩ )
फाॊस स फनी करातभक वसतएॊ सौदमम ऩयखता औय जीवन उऩमोगी बी होती ह इसमरए मशकऩ की भहतता जीवन
भ औय फढ जाती ह फसतय झाफआ भॊडरा आहद जजरआ भ जनजानतमआ क रोग अऩन दननक जीवन भ उऩमोग
क मरए फाॊस की फनी करातभक चीजआ का सवमॊ अऩन हाथआ स ननभामण कयत हऄ फाॊस का कामम कयन वारी कई
जानतमआ भ कई मसदधहसत कराकाय हऄ झाफआ भॊडरा भ फाॊस मशकऩ क अनक ऩयॊऩयागत कराकाय ह
Card Carft ( ऩतता शिलऩ )
ऩतता मशकऩ क कराकाय भकमत झाड फनान वार होत हऄ ऩड ऩौधआ क ववमबनन आकायआ स मभरन वार ऩततआ क
मरए भनषम का भन आहद कार स ही आकवषमत यहा ह भनषम न इन ऩततआ भ करा क आमाभ ढॊढ हऄ नछनद ऩततआ स करातभक खखरौन चटाई आसन दकहा दकहन क भोड आहद फनाए जात हऄ ऩततआ की कोभरता क अनरऩ
उनह ववमबनन करा अमबपराम को फनन भ अनक जानतमआ औय जनजानतमआ क ऩायॊऩरयक कराकाय आज बी रग हऄ
Puppet ( कठऩतऱी )
कथा औय ऐनतहामसक घटनाओॊ को नाटकीम अॊदाज भ वमकत कयन की भनोयॊजक ववधा कठऩतरी ह इसभ भानवीम ववचायआ औय बावआ को अमबवमकत कयन की गॊजाइश नहीॊ ह कठऩतरी क परमसदध ऩातर अनायकरी फीयफर फादशाह अकफय ऩॊगी वारा घडसवाय साॊऩ औय जोगी होत हऄ
बायतवषम भ कठऩतरी का इनतहास बायतीम नाटम स ही पराचीन ह फट ऩतमरमाॊ कहठन स कहठन भानवी जसथनतमआ को परसतत कयन भ असभथम होती ह कठऩतरी की चाय परकाय की शमरमाॊ हऄ - दसताना ऩतरी धडऩतरी सतरी सॊफॊधी ऩतरी औय छामा ऩतरी कठऩतमरमआ क ववमबनन कराकाय दर अऩनी शरी भ बायतीम ऐनतहामसक आखमानआ को करातभक ढॊग स गाॊव-गाॊव भ परसतत कयत हऄ जजनह व कठऩतरी का खर
कहत हऄ
Doll crafts ( गडिया शिलऩ )
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
नई ऩयानी यॊगीन धचॊहदमआ औय कागजआ स गडडमा फनान की ऩयॊऩया रोक भ सफ दय दखी जा सकती ह खखरौन
भऄ गडडमा फनान की परथा फहत ऩयानी ह ऩयॊत कछ गडडमा ह ऩवम तमोहायआ स जडकय भाॊगमरक अनषठान ऩय एक बी होती ह जन का ननभामण औय बफकरी उसी अवसय ऩय होती हऄ
गवामरमय अॊचर भ कऩड रकडी औय कागज स फनाई जान वारी गडडमआ की ऩयॊऩया अनषठाननक ह गडडा गडडमा का बमाह यचामा जाता ह उनक नाभ स वरत ऩजा की जाती ह गवामरमय अॊचर की गडडमा आएॊ अऩन
आकाय-परकाय सहहत सजा सजजा वशबषा औय चहय की फनावट क मरए परमसदध ह झाफआ बीरी गडडमआ का क र फन गमा ह
बीरो की शायीरयक फनावट उनकी वशबषा आबषण अरॊकयण तीय धनष आहद को दखकय उनकी आकनत को कऩड रकडी ताया आदी स फनान का काभ सथानीम कराकायो न ककमा ह तफ स झाफआ की बीरी गडडमा परदश औय परदश क फाहय तक परमसदधध ऩा गई ह झाफआ की गडडमा याजम सतय ऩय परशॊसा ऩयसकाय परापत कय चकी ह गवामरमय की गडडमा दश तथा ववदश भ ववखमात हई ह
छीऩा शिलऩ
कऩड ऩय हाथ स फनाए जान वार छीऩा मशकऩ भ ववमबनन भ ववचायआ को उकया जाता ह इनभ बीर
आहदवामसमआ क ववमबनन भ जातीम परतीकआ का सभावश होता ह आज बी अधधकाॊश बीर आहदवामसमआ दवाया इनहीॊ वसतओॊ का उऩमोग ककमा जाता ह वऩछर वषो भ छीऩा मशकऩ करा न एक वमवसानमक उदमोग का रऩ
र मरमा ह
फागकी भनावय गोवावाॊ खखयारा उजजन छीऩा मशकऩ क ऩायॊऩरयक क र हऄ उजजन को मशफा सकपी बरगढ
क नाभ स दश तथा ववदश भ ववखमात ह नछऩा मशकऩ भ कई कराकायआ को परदश सतय ऩय औय याषरीम सतय क समभान मभर चक हऄ
Maheshwari Sarees ( महशवरी साडियाॊ )
भहशवयी साडडमाॊ अऩनी फनावट सजावटी यॊग औय करातभकता क मरए बायत ही नहीॊ अवऩत ववदशआ भ बी सयाही जाती हऄ भहशवय क ऩायॊऩरयक फनकयआ दवाया फोरी गई सती औय यशभी साडडमाॊ सॊदय हटकाऊ एवॊ ऩकक
यॊग की होती हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजन ऩय जयी औय कर क धागआ स छोट फर-फट गड जात हऄ भहशवयी साडी की परभख ववशषता चोखाडा चौकडी करातभक ककनायाभनभोहक ऩकर हकक कस चभकदाय चाॊदी औय सोन भ यॊगआ भ जयी यशभ क
हथकयघा की कढाई ह भहशवयी साडडमआ उदमोग को सथावऩत कयन का शरम परमसदध शासक आहहकमाफाई को ह
भहशवयी साडी ऩणमता दसी वसत करा की दन ह मह करा भहशवय भ जनभी ऩनऩी औय ववसतारयत हई ह
Chanderi sari ( चॊदरी सािी )
चॊदयी भ फनन क कायण इस साडी का नाभ चॊदयी साडी ऩडा चॊदयी साडी यशभी औय सती दोनआ तयह की फनाई
जाती ह साडी भ सजकत औय यशभी फड छोट फट डार जात हऄ चॊदयी साडी की ववशषता उसक हकक औय गहय यॊग करातभक चौड फॉडमय तयह साडी क फीच भ फडा जयी क जरयए यशभ औय सती फर फट होत हऄ चॊदयी साडी की फनावट ऩय आमा शादी होती ह रककन उसक ऩकर ऩय ववमबनन यॊगआ धागआ स सननमोजजत फड आकाय क
फर-फट भोय फतक आहद की आकनतमाॊ गाडी जाती ह चॊदयी साडी की रोकवपरमता परदश क फाहय ववदशआ तक
ऩहॊची ह
भीऱी चोमऱ बटआ थशऱयाॊमोतीमाऱा-
बीर मबरार भहहराएॊ दननक उऩमोग क मरए यॊगीन धागआ स सॊदय कोभर फटआ औय थमरमाॊ फनाती हऄ धाय झाफआ तर भ करातभक कोभर फटआ अतमधधक रोकवपरम ह बीरी भहहराएॊ उनह फनान भ ऩायॊऩरयक रऩ स
ऩायॊगत होती ह बीर भहहराएॊ तयह-तयह क भोनतमआ की भारा ऩहनन की अतमधधक शौकीन होती ह मह
भाराएॊ बीरी जसतरमाॊ सवमॊ तमाय कयती हऄ बीर रडककमाॊ फचऩन भ घय भ अऩन स फडी उमर की भहहराओॊ स
खाना फनाना सीख जाती ह भोती भारा की परभख ववशषता उनकी गथाफन ह जजसस भहहराओॊ भ सॊदय जामरमाॊ तथा परआ का आकाय फनता ह भारा भ छोट-छोट यॊगीन तथा सपद भोनतमआ का उऩमोग अधधकता स
होता ह
परसतार शिलऩ
भॊदसौय औय यतराभ जजरा इसक क र कह जा सकत हऄ जहाॊ ऩतथय को ववमबनन परकाय परदान कयन वार शरषठ
औय ऩयॊऩयागत कराकाय भौजद हऄ मह मशकऩकाय गजमय गामयी जाट बीर आहद जानतमआ औय जनजानतमआ क
मरए दवनायामणफाधा ऩाठमचमाम नाग फावजीबर फावजी याभदवजी शजकत भहशवयीभातानाहय शरी भाता गऩकमा वीय तजाजी गणऩनत दगाम हनभान आहद हहॊद रोग दव रोक स जडी भनत ममआ का ननभामण कयत हऄ इनक
अरावा बी कछ भनत ममाॊ तथा मशकऩ ऐस बी फनात हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजसका भहतव सौदमामतभक अथवा दननक उऩमोगी वसतओॊ का ह दवडा घाट सॊगभयभय की भनत ममाॊ औय गवामरमय ऩौयाखणक दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनान का क र ह
Lakh craft ( ऱाख शिलऩ )
व क गआहदमा यस स राख फनाई जाती ह राख को गभम कयक उसभ ववमबनन यॊगआ को मभराकय अरग-अरग
यॊगआ क पर फनाए जात हऄ राख का काभ कयन वारी एक जानत का नाभ ही राख ह राख कराकाय जानत की सतरी ऩरष दोनआ ऩायॊऩरयक रऩ स रखा कभम भ द होत हऄ
राख क चड करातभक खखरौन मसॊगाय ऩटयी डडजबफमाॊ राख क अरॊकत ऩश ऩी आहद करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह उजजन इॊदौय यतराभ भॊदसौय भहशवय राख सकप क ऩयॊऩयागत क र भ स हऄ
आहदवासी और ऱोक चचतरकऱा ( Tribal amp Folk Painting )
आहदभ जानतमआ भ परागनतहामसक कार स ही जीवन औय सौदमम फहत ववकमसत हआ गहा गरहआ की दीवायआ ऩय अरॊकयण औय मशकाय धचतर इसक परभाण ह घय की धायणा फनत ही घय की दीवायआ को अरॊकत कयन की तीवर
रारसा बीतो ऩय धचतर औय अरॊकयण क ववमबनन रऩआ कामम भ सबी जानतमआ औय जानतमआ क गराभीण
सथाऩतम करा भ आज बी हदखाई दत हऄ
भॊडरा क गआड फगाऩयधानफगा फतर क गआड कोयक नछॊदवाडा क गोनड बारयमा झाफआ क बीर मबरारा यीवा शहडोर क गआड कोर आहद भ ऩायॊऩरयक धचतरकरा आरखन करा औय मभटटी स तयह-तयह की करातभक
जामरमा कोषहठमा ऩश-ऩी भनत ममाॊ सथानीम दवी दवताओॊ की भनत म फनान की परथा हदखाई दती ह
Terracotta craft ( टराकोटा शिलऩ )
भॊडरा जजर भ ननवास कयन वारी कौन दगा परधान धीभा जन बायत ऩननमा औय अयहरयमा जनजानतमआ क
ऩाटयी औय टयाकोटा मशकऩ क मशकऩी होत हऄ इस मशकऩ भ धामभमक भानमताओॊ औय ऩयॊऩयाओॊ भ काभ आन वारी परनतबाओॊ का ननभामण होता ह इसभ फडी दवी परवायी दवी की परनतभाए परमसदध हऄ इस मशकऩ भ तयह
तयह क खखरौन सजावटी साभान औय गभरो का ननभामण बी होता ह
भरवा शिलऩ- फतर क आहदवासी दवाया धात स दननक उऩमोग की करातभक वसतएॊ तथा दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनाई जाती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩीतऱ शिलऩ- ऩीतर एवॊ ताॊफ स नयमसॊहऩय जजर (धचॊचरी) भ करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह महाॊ परभख
रऩ स फतमन फनान का काभ होता ह जजसभ ऩयात डचकी व गॊज शामभर ह
धात शिलऩ- सतना क उचहया कसफ भ कास स परमसदध फटरोही नाभक ऩातर फनाए जात हऄ
सऩारी शिलऩ- यीवा भ सऩायी ऩय भनत ममाॊ फनाई जाती हऄ
खखऱौना शिलऩ- सीहोय जजर क फधनी तहसीर काषठ करा कनतमआ क मरए परमसदध ह महाॊ ऩय रकडी क
खखरौन फनाए जात हऄ
भहावय एवॊ रोकोजकत
साभानम अथम का फोध न कयाकय ववशष अथवा ववरण अथम का फोध कयान वार ऩदफनध को भहावया कहत हः इनह वागधाया बी कहत हः
भहावया एक ऐसा वाकमाॊश ह जो यचना भ अऩना ववशष अथम परकट कयता ह यचना भ बावगत सौनदमम की दजषट स भहावयअ का ववशष भहततव ह इनक परमोग स बाषा सयस योचक
एवॊ परबावऩणम फन जाती ह इनक भर रऩ भ कबी ऩरयवतमन नहीी होता अथामत इनभ स ककसी बी शबद का ऩमाममवाची शबद परमकत नहीी ककमा जा सकता हाॉ ककरमा ऩद भ कार ऩरष वचन
आहद क अनसाय ऩरयवतमन अवशम होता ह भहावया अऩणम वाकम होता ह वाकम परमोग कयत
सभम मह वाकम का अमबनन अॊग फन जाता ह भहावय क परमोग स वाकम भ वमॊगमाथम उतऩनन
होता ह अत भहावय का शाजबदक अथम न रकय उसका बावाथम गरहण कयना चाहहए परभख भहावय व उनका अथम
अकर चयन जाना ndash फदधध का न होना bull अकर का ऩतरा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ndash फदधधभान bull अकर क ऩीछ रठ मरए कपयना ndash भखमता का काभ कयना bull अऩनी खखचडी खद ऩकाना ndash मभरजर कय न यहना bull अऩना उकर सीधा कयना ndash सवाथम मसदध कयना bull अऩना सा भॉह रकय यहना ndash रजजजत होना bull अयभान ननकारना ndash भन का गफाय ऩया कयना
एक ही थरी क चटटndashफटट
ndash सफ एक स सबी सभान रऩ स फय वमजकत bull एक हाथ स तारी न फजना ndash ककसी एक ऩ का दोष न होना bull एक ही नौका भ सवाय होना ndash एक सभान ऩरयजसथनत भ होना ककसी बी कामम क मरए सबी ऩअ की सककरमता अननवामम होती ह bull एक आॉख न बाना ndash तननक बी अचछा न रगना
रोकोजकत का अथम ह रोक की उजकत अथामत जनndashकथन रोकोजकतमाॉ अथवा कहावत रोकndash
जीवन की ककसी घटना मा अनतकम था स जडी यहती हः इनका जनभ रोकndashजीवन भ ही होता ह परतमक रोकोजकत सभाज भ परचमरत होन स ऩवम भ अनक फाय रोगअ क अनबव की कसौटी ऩय
कसी गई ह औय सबी रोगअ क अनबव उस रोकोजकत क साथ एक स यह हः तफ वह कथन
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सवमभानम रऩ स हभाय साभन ह रोकोजकतमाॉ हदखन भ छोटी रगती हः ऩयनत उनभ अधधक
बाव यहता ह रोकोजकतमअ क परमोग स यचना भ बावगत ववशषता आ जाती ह
भहावय एवॊ रोकोजकत भ अनतयndash
भहावया वाकमाॊश होता ह तथा इसक अनत भ lsquoहोनाrsquo lsquoजानाrsquo lsquoदनाrsquo lsquoकयनाrsquo आहद ककरमा का भर रऩ यहता ह जजसका वाकम भ परमोग कयत सभम मरॉग वचन कार कायक आहद क
अनसाय रऩ फदर जाता ह जफकक रोकोजकत अऩन आऩ भ ऩणम वाकम होती ह औय परमोग
सवतनतर वाकम की तयह जमअ का तमअ होता ह
हकदी रग न कपटकयी यॊग आए चोखा ndash बफना कछ खचम ककए काभ फनाना bull हाथ सभयनी ऩटफगर कतयनी ndash ऊऩय स अचछा बीतय स फया bull हाथ कॊ गन को आयसी कमा ऩढ मरख को पायसी कमा ndash परतम को परभाण की आवशमकता नहीी bull हाथी क दाॉत खान क औय हदखान क औय
ndash बीतय औय फाहय भ अॊतय होना
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT II
जनसॊचार
1) रडडयो- यडडमआ जनसॊचाय का सशकत भाधमभ यहा ह इस आकाशवाणी बी कहा जाता ह कमआकक सभाचायआ को आकाश भ परसारयत कय साभानम जनता तक ऩहचाम जात ह जहा सभाचाय ऩतर नहीॊ ऩहॉचता वहा यडडमआ दवाया जनसॊचाय का कामम होता ह भनोयॊजनातभक औय ऻानवधमक काममकरभआ की वजह स यडडमआ ननयय औय गरयफ जनता भ रोकवपरम औय परबावी भाधमभ आज बी ह
2) दरदिशन- दयदशमन दशम शरावम भाधमभ ह ऩहर मसपम सभाचाय यडडमआ ऩय सन सकत थ ऩय दयदशमन क आगभनस रोग घय ऩय ही ववशव भ घटीत होन वारी अचछी फयी घटना का सीधा परसायण दयदशमन तयॊगो दवाया दख औय सन सकत ह इसी कायण वह जनसॊचाय क भाधमभ भ परबावशारी भाधमभ फना ह rsquorsquo rsquorsquo अतवववशवास तथ साभाजजक कयीनतमआ क खखराप दयदशमन जफयदसत धभममधद छड सकता ह औय इसकी भता दयदशमन भ ह 3) इसी कायण दशमकआ की ऩहरी ऩसॊद दयदशमन ह दयदशमन ऩय आज कई चनर ह जो हदनबय रगाताय सभाचाय परसारयत कयत यहत ह जजसभ हय घटना का ववसतत सऩषटीकयण बी होता ह इसमरए दयदशमन जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
3) ववऻाऩन- आज कर फाजाय भ आन वारी हय वसत औय सवा को समभोहक जानकायी दन का ठोस भाधमभ ववऻाऩन ह फाजाय भ अऩना अजसतव जभान क मरए हय उदमोग सभह ववऻाऩन क भाधमभ स अऩनी वसत सवा दसयआ क भकाफर ककतनी अचछी ह मह हदखान का कामम ववऻाऩन दवाया ककमा जाता ह ववऻाऩन भनषम की आशा ऩनत म भ सहामक मसधद हो यह ह rsquorsquo ववऻाऩन का उददशम वसत मा सवा क फाय भ जानकायी दना उऩबोकतओॊ का धमान आकवषमत कयना उनभ रधच उतऩनन कयना भाॊग फढाना ववकरी फढाना आहद ह rsquorsquo 4) जीसस आदभी वसत की औय आकवषमत होता ह सवचछता ऩरयवाय ननमोजन नशा भजकत क ववऻाऩनो दवाया बी जनसॊचाय का कामम होता ह 4) कपकभ- कपकभ दशम शरावम भाधमभ ह वह बी जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह मह करातभक भाधमभ होन क कायण इसभ अमबनम क साथ साथ नाटम सॊगीत नतम मशकऩ का परमोग बी होता ह मसनभा क ननदशक गीतकाय अमबनता गण सभाज हहत साभन यखकय कपकभ का ननभामण कयत ह कपकभ की कथा भ साभाजजक सभसमा दशपरभ यसाननमत दोसती ओय सॊसकनत होती ह कई कपकभआ भ फार भजदयी नायी ऩीडा दहज सभसमा एडस नशा ऐस जन जागनत ऩयक ववषम बी कपकभ भ हदखाम जात ह जजसस जनसॊचाय का कामम होता ह 5) कमपमटय- वतमभान मग भ जनसॊचाय क तर भ सफस परबावी भाधमभ कमपमटय ह वमाऩाय वऻाननक अनसॊधान अॊतरय ऩमामवयण धचककसा इन तर भ जो परगती हई ह वह कमपमटय दवाया ही सॊबव हो सकी ह औय उस सपर कयन भ इॊटयनट फडा भदतगाय साफीत हो यहा ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मह नतम कयती ह इस नतम भ अऩन ऩायॊऩरयक ऩोशाक औय गहनआ को ऩहन नतमककमाॊ शब अवसय की बावना वमकत कयती ह|
मटकी
lsquoभटकी भारवा का एक सभदाम नतम ह जजस भहहराएॊ ववमबनन अवसयआ ऩय ऩश कयती ह इस नतम भ नतमककमाॊ ढोर की तार ऩय नतम कयती ह इस ढोर को सथानीम सतय ऩय lsquoभटकी कहा जाता ह सथानीम सतय ऩय झरा कहरान वारी अकरी भहहरा इस शर कयती ह जजसभ अनम नतमककमाॊ अऩन ऩायॊऩरयक भारवी कऩड
ऩहन औय चहय ऩय घॊघट ओढ शामभर हो जाती ह उनक हाथो क सॊदय आॊदोरन औय झभत कदभ एक
आशचममजनक परबाव ऩदा कय दत हऄ
गणगौर
मह नतम भखम रऩ स गणगौय तमोहाय क नौ हदनआ क दौयान ककमा जाता ह इस तमोहाय क अनषठानआ क साथ
कई नतम औय गीत जड हए ह मह नतम ननभाड तर भ गणगौय क अवसय ऩय उनक दवता याणफाई औय धननमाय सममदव क समभान भ की जानवारी बजकत का एक रऩ ह
बधाई
फॊदरखॊड तर भ जनभ वववाह औय तमोहायआ क अवसयआ ऩय lsquoफधाई रोकवपरम ह इसभ सॊगीत वादममॊतर की धनआ ऩय ऩरष औय भहहराएॊ सबी जोय-शोय स नतम कयत हऄ नतमकआ की कोभर औय कराफाज हयकत औय उनक
यॊगीन ऩोशाक दशमकआ को चककत कय दत ह
बरडी
हदवारी क तमोहाय स ऩखणमभा क हदन तक की अवधध क दौयान फयडी नतम ककमा जाता ह भधमपरदश क इस सफस
आशचममजनक नतम परदशमन भ एक ऩरष कराकाय की परभखता भ यॊगीन कऩड ऩहन 8-10 मवा ऩरषआ का एक
सभह नतम कयता हऄ आभतौय ऩय lsquoदीवायी नाभक दो ऩॊजकतमआ की बजकत कववता स इस नतम परदशमन की शरवात होती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
नौराता
भधमपरदश क फॊदरखॊड तर भ अवववाहहत रडककमआ क मरए इस नतम का ववशष भहततव ह नौयाता नतम क
जयीम बफनबमाही रडककमाॊ एक अचछा ऩनत औय ववाहहक आनॊद की भाॊग कयत हए बगवान का आहवान कयती ह नवयाबतर उतसव क दौयान नौ हदन घय क फाहय चन औय ववमबनन यॊगआ स नौयाता की यॊगोरी फनाई जाती ह
अहहराई
बयभ सटभ सरा औय अहहयाई भधमपरदश की lsquoबायीमाॊ जनजानत क परभख ऩायॊऩरयक नतम हऄ बायीमाॊ जनजानत का सफस रोकवपरम नतम वववाह क अवसय ऩय ककमा जाता ह इस सभह नतम परदशमन क मरए ढोर
औय हटभकी (ऩीतर धात की थारी की एक जोडी) इन दो सॊगीत उऩकयणआ का इसतभार ककमा जाता हऄ ढोर औय हटभकी फजात हए वादक गोराकाय भ घभत ह ढोर औय हटभकी की फढती धवनी क साथ नतमकआ क हाथ औय कदभ बी तजी स घभत ह औय फढती-चढती धन क साथ मह सभह एक चयभोतकषम तक ऩहॉचता ह सॊकषपत
ववयाभ क फाद कराकाय दफाया भनोयॊजन जायी यखत ह औय यात बय नतम चरता यहता ह
भगोररयाॊ
ववरण रम वार दशहया औय डाॊडरयमाॊ नतम क भाधमभ स भधमपरदश की फगा आहदवासी जनजानत की साॊसकनतक ऩहचान होती ह फगा क ऩायॊऩरयक रोक गीतआ औय नतम क साथ दशहया तमोहाय की उकरासबयी शरआत होती ह दशहया तमोहाय क अवसय ऩय फगा सभदाम क वववाहमोगम ऩरष एक गाॊव स दसय गाॊव जात हऄ जहाॊ दसय गाॊव की मवा रडककमाॊ अऩन गामन औय डाॊडयीमाॊ नतम क साथ उनका ऩयॊऩयागत तयीक स सवागत
कयती ह मह एक हदरचसऩ रयवाज ह जजसस फगा रडकी अऩनी ऩसॊद क मवा ऩरष का चमन कय उसस शादी की अनभनत दती ह इसभ शामभर गीत औय नतम इस रयवाज दवाया पररयत होत हऄ भाहौर खखर उठता ह औय सायी ऩयशाननमआ स दय अऩन ही तार भ फह जाता ह ऩयधौनी फगा सभदाम का एक औय रोकवपरम नतम ह मह नतम भखम रऩ स दकह की ऩाटी का सवागत औय भनोयॊजन कयन क मरए कयत हऄ इसक दवाया खशी औय शब अवसय की बावना वमकत होती ह कभाम औय सरी (गआड) बगोरयमाॊ (मबर) रहॊगी (सहारयमाॊ) औय थापती (कोयक) मह कछ अनम जानभान आहदवासी नतम ह
ऱोक गीत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ककसी बी दश का इनतहास वहाॊ क रोकवपरम गीतआ क दवाया फतामा जाता ह ऩायॊऩरयक सॊगीत क चाहन वारआ क
मरए भधमपरदश फहतयीन दावत परदान कयता ह मह रोक गीत गामन की ववमशषट शरी क दवाया फमरदान
पमाय कतमवम औय वीयता की कहाननमाॊ सनात हऄ भर रऩ स याजसथान क lsquoढोरा भार रोकगीत भारवा ननभाड औय फॊदरखॊड तर भ रोकवपरम ह औय इन तरआ क रोग अऩनी ववमशषट रोक शरी भ पमाय जदाई औय ऩनमभमरन क ढोरा भार गीत गात ह
भधमपरदश क ननभाड तर भ हय अवसय ऩय महाॊ तक कक भौत ऩय बी भहहराओॊ को रोक गीत गात दखना कोई
आशचमम वारी फात नही ह
रोक गामन का एक रऩ lsquoकरगीतयाम भॊडरा भारवा फॊदरखॊड औय ननभाड तरआ भ रोकवपरम ह जो चाॊग औय डप की धन क साथ परनतमोधगता की बावना भ जोश बयता ह इसभ भहाबायत औय ऩयाणआ स रकय वतमभान
भाभरआ ऩय आधारयत गान शामभर होत हऄ औय एक दसय को चतयाई स भात दन की कोमशश यात बय चरती ह इस ऩायॊऩरयक गामकी का भर चॊदयी याजा मशशऩार क शासनकार भ ऩामा गमा ह ननभाड तर भ lsquoननगमनी शरी क नाभ स रोकवपरम इस गामकी भ मस ॊगजी कफीय भीया दाद जस सॊतआ दवाया यधचत गीत गाम जात हऄ इस
गामन भ आभ तौय ऩय इकताया औय खयतार (रकडी स जड छोट धात ऩटर वारा एक सॊगीत उऩकयण) इन
साजआ का साथ होता ह ननभाड भ रोकगामन का एक अनम फहत रोकवपरम रऩ ह lsquoपाग जो होरी क तमोहाय क
दौयान डप औय चाॊग क साथ गामा जाता ह मह गीत परभऩणम उतसाह स बयऩय होत ह
ननभाड भ नवयाबतर का तमोहाय रोकवपरम रोक-नतम गयफा क साथ भनामा जाता ह गयफा गीत क साथ गयफा नतम दवी शजकत को सभवऩमत होता ह ऩायॊऩरयक रऩ स गयफा ऩरषआ दवाया ककमा जाता ह औय मह ननभाडी रोक-
नतम औय नाटक का एक अमबनन हहससा ह गामन को भदॊग (ढोर एक रऩ) का साथ होता ह यासरीरा क
दौयान मह गौरन गीत गाए जात हऄ भारवा तर क नाथ सभदाम क फीच बतमहयी रोक-कथा क परवचन सफस
रोकवपरम गामन पाभम ह धच ॊकाया नाभक (सायॊगी का एक रऩ जो घोड क फार स फन तायआ वारा वादम होता ह
भखम शयीय फाॊस स फना होता ह औय नारयमर खोर स धनष फनामा जाता हऄ) सथानीम साज क साथ भहान याजा बतमहयी औय कफीय भीया गोयख औय गोऩीचॊद जस सॊतआ दवाया यधचत बजन गाए जात ह इसस एक अदववतीम
धवनन ननकरती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भारवा तर भ मवा रडककमआ क सभह दवाया गाम जान वार गीत रोक सॊगीत का एक ऩायॊऩरयक भधय औय रबावना पॉभम ह सभदधध औय खशी का आहवान कयन हत रडककमाॊ गाम क गोफय स सॊजा की भयत फनाती ह
औय उस ऩतती औय परआ क साथ सजाती ह तथा शाभ क दौयान सॊजा की ऩजा कयती ह 18 हदन फाद अऩन साथी सॊजा को ववदाई दत हए मह उतसव सभापत होता ह भानसन की फारयश पमासी ऩथवी की पमास फझाती ह ह ऩडो ऩय झर सजत हऄ औय ऐस भ भारवा तर क गीत सनना भन को फहद बाता ह हहड गामन भ कराकाय ऩणम गर
की आवाज क साथ औय शासतरीम शरी भ आराऩ रकय गात हऄ भारवा तर भ भानसन क भौसभ क दौयान
lsquoफयसाती फयता नाभक गामन आभतौय ऩय होता ह फॊदरखॊड तर मोदधाओॊ की बमभ ह अऩन मोदधाओॊ को पररयत कयन हत फॊदरखॊड क अरहत सभदाम न अकराह उदर क वीय कभो स बय गीतआ की यचना की 52 मदध
रडनवार अकराह उदर की फहादयी समभान वीयता औय शौमम क ककसस इस तर क रोग फयसात क भौसभ क
दौयान ऩयॊऩयागत रऩ स परदमशमत कयत हऄ इस ढोरक (छोटा ढोर जजस दोनो तयप स हाथ क साथ फजामा जाता ह) औय नगाय (रोहा ताॊफा जस धात क दो ढोर खोखर फतमन क खर चहय ऩय तानकय परी बऄस की तवचा जो ऩायॊऩरयक तरयक स रकडडमा स ऩीटा जाता ह) क साथ गामा जाता ह
होरी ठाकय इसयी औय याम पाग उतसव स सॊफॊधधत गान बी होत हऄ हदवारी क तमोहाय क अवसय ऩय ढोरक
नगाया औय फाॊसयी की धन क साथ दवयी गीत गाए जात हऄ मशवयातरी फसॊत ऩॊचभी औय भकय सॊकराॊनत क तमोहाय क भौकआ ऩय फॊफमरमा गीत गाए जात हऄ फाघरखॊड तर क रोक-गीतआ की गामन शरी भधमपरदश क अनम तरआ स
अरग ह इसभ ऩरष औय भहहरा दोनआ की आवाज भजफत औय शजकतशारी होती हऄ इन गानआ भ सभदधध औय ववववधता होती ह जो इस तर की सॊसकनत औय ववयासत को दशामत ह गीतआ क ववषम भ कापी ववववधता होती ह
औय उनभ ववमबनन ववषम शामभर होत ह
फासदव फाघरखॊड तर क गामकआ का ऩायॊऩरयक सभदाम ह जो सायॊगी औय चटकी ऩऄजन क साथ ऩौयाखणक फट
शरवण कभाय स जड गीत गाता ह ऩीर वसतर औय मसय ऩय बगवान कषण की भनत म स उनकी ऩहचान होती हऄ गामकआ की जोडी मह गीत गाती ह याभामण तथा कणम भोयधवज गोऩचॊद बतमहयी बोरफाफा की कहाननमाॊ फासदव क गीतआ क अनम ववषम ह गामकआ की भनोवसथा दशामती बफयहा औय बफदसीमाॊ फाघरखॊड की गामकी की दो अनम भहतवऩणम शमरमाॊ ह बफदसीमाॊ गीत पमाय जदाई औय परभी क साथ ऩनमभमरन क ववषम स सॊफॊधधत
होत ह बफदसीमाॊ गीत पमाय कयनवार स जकदी रौटन की गजारयश कयता ह होरी क तमोहाय ऩय गाए जानवार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
lsquoपाग गीत फसॊत भौसभ औय वमजकतगत सॊफॊधआ की अमबवमजकत कयत हऄ नगाया जोय-शोय स फजता ह औय गान वार उस धन ऩय सवाय हो जात हऄ
भधमपरदश भ खयाफ ऩय रकडी को सडोर रऩ दन की करा अनत पराचीन ह खखरौन औय सजावट की साभगरी तमाय कयन की अनॊत सॊबावनाएॊ होती ह फायात कराकाय ऩयॊऩयागत होत हऄ मशवऩय करा फधनी घाट यीवा भयना की खयाद करा न परदश ही नहीॊ फजकक परदश क फाहय की परमसदधध ऩाई ह
रकडी ऩय चढाए जान वार यॊगआ का ननभामण इन कराकायआ दवाया अऩन डट रऩ भ
आज बी भौजद ह खयाद सागवान दधी कदॊफसराई गयजर भडराखय की रकडी ऩय की जाती ह
रकडी चऩडी याजनसयश गआदजजॊक ऩाउडय स यॊग फनाए जात हऄ कवड क ऩतत स यॊगआ भ चभक ऩदा की जाती ह शमोऩय करा यीवा औय फधनी घाट खयाद करा क ऩायॊऩरयक क र ह
Comb Art ( कॊ घी कऱा )
कॊ घी करा सॊऩणम बायत क गराभीण सभाज भ आभतौय ऩय औय आहदवासी सभाज भ खासतौय ऩय अनक परकाय की कॊ नघमआ का पराचीन कार स ही परचरन चरा यहा ह
आहदवामसमआ भऄ तो कॊ नघमआ का इतना अधधक भहतव ह की कमभमाॊ अरॊकयण गोदना एवॊ मबवतत धचतरआ क भऄ एक
अमबपराम क रऩ भ परनतषठा परापत कय चकी ह इन ऩॊजकतमआ भ घडाई क सॊदय काभ क साथ ही यतनआ की जडाई
भीनाकायी औय अनकआ अमबपरामआ का दवाया उनका अरॊकयण ककमा जाता ह कॊ नघघी फनान का शरम फॊजाया जानत को ह भारवा भ कॊ घी फनान का कामम उजजन यतराभ नीभच स होता ह
Arrow bow art ( तीर धनष कऱा )
वनम जानतमआ भ भऄ तीय धनष यखन की ऩयॊऩया ह तीय धनष फाण भोयऩॊखी रकडी रोहयससी आहद स फनाए
जात हऄ तीय धनष मशकाय क मरए फनाए जात हऄ बीर ऩहाडी कोयवा कभाय आहद जनजानतमाॊ तीय धनष
चरान भ कशर होत हऄ तीय धनष बीर आहदवामसमआ की ऩहचान फन गई ह परतमक बीर धनष फाण अऩन
साथ यखता ह बीर तीय चरान भ ननऩण औय ननशाना रगान भ अचक होत हऄ सफस फडी फात मह ह कक
परतमक आहदवासी तीय कभान अऩन हाथ स तमाय कयत हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
Bamboo crafts ( बाॊस शिलऩ )
फाॊस स फनी करातभक वसतएॊ सौदमम ऩयखता औय जीवन उऩमोगी बी होती ह इसमरए मशकऩ की भहतता जीवन
भ औय फढ जाती ह फसतय झाफआ भॊडरा आहद जजरआ भ जनजानतमआ क रोग अऩन दननक जीवन भ उऩमोग
क मरए फाॊस की फनी करातभक चीजआ का सवमॊ अऩन हाथआ स ननभामण कयत हऄ फाॊस का कामम कयन वारी कई
जानतमआ भ कई मसदधहसत कराकाय हऄ झाफआ भॊडरा भ फाॊस मशकऩ क अनक ऩयॊऩयागत कराकाय ह
Card Carft ( ऩतता शिलऩ )
ऩतता मशकऩ क कराकाय भकमत झाड फनान वार होत हऄ ऩड ऩौधआ क ववमबनन आकायआ स मभरन वार ऩततआ क
मरए भनषम का भन आहद कार स ही आकवषमत यहा ह भनषम न इन ऩततआ भ करा क आमाभ ढॊढ हऄ नछनद ऩततआ स करातभक खखरौन चटाई आसन दकहा दकहन क भोड आहद फनाए जात हऄ ऩततआ की कोभरता क अनरऩ
उनह ववमबनन करा अमबपराम को फनन भ अनक जानतमआ औय जनजानतमआ क ऩायॊऩरयक कराकाय आज बी रग हऄ
Puppet ( कठऩतऱी )
कथा औय ऐनतहामसक घटनाओॊ को नाटकीम अॊदाज भ वमकत कयन की भनोयॊजक ववधा कठऩतरी ह इसभ भानवीम ववचायआ औय बावआ को अमबवमकत कयन की गॊजाइश नहीॊ ह कठऩतरी क परमसदध ऩातर अनायकरी फीयफर फादशाह अकफय ऩॊगी वारा घडसवाय साॊऩ औय जोगी होत हऄ
बायतवषम भ कठऩतरी का इनतहास बायतीम नाटम स ही पराचीन ह फट ऩतमरमाॊ कहठन स कहठन भानवी जसथनतमआ को परसतत कयन भ असभथम होती ह कठऩतरी की चाय परकाय की शमरमाॊ हऄ - दसताना ऩतरी धडऩतरी सतरी सॊफॊधी ऩतरी औय छामा ऩतरी कठऩतमरमआ क ववमबनन कराकाय दर अऩनी शरी भ बायतीम ऐनतहामसक आखमानआ को करातभक ढॊग स गाॊव-गाॊव भ परसतत कयत हऄ जजनह व कठऩतरी का खर
कहत हऄ
Doll crafts ( गडिया शिलऩ )
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
नई ऩयानी यॊगीन धचॊहदमआ औय कागजआ स गडडमा फनान की ऩयॊऩया रोक भ सफ दय दखी जा सकती ह खखरौन
भऄ गडडमा फनान की परथा फहत ऩयानी ह ऩयॊत कछ गडडमा ह ऩवम तमोहायआ स जडकय भाॊगमरक अनषठान ऩय एक बी होती ह जन का ननभामण औय बफकरी उसी अवसय ऩय होती हऄ
गवामरमय अॊचर भ कऩड रकडी औय कागज स फनाई जान वारी गडडमआ की ऩयॊऩया अनषठाननक ह गडडा गडडमा का बमाह यचामा जाता ह उनक नाभ स वरत ऩजा की जाती ह गवामरमय अॊचर की गडडमा आएॊ अऩन
आकाय-परकाय सहहत सजा सजजा वशबषा औय चहय की फनावट क मरए परमसदध ह झाफआ बीरी गडडमआ का क र फन गमा ह
बीरो की शायीरयक फनावट उनकी वशबषा आबषण अरॊकयण तीय धनष आहद को दखकय उनकी आकनत को कऩड रकडी ताया आदी स फनान का काभ सथानीम कराकायो न ककमा ह तफ स झाफआ की बीरी गडडमा परदश औय परदश क फाहय तक परमसदधध ऩा गई ह झाफआ की गडडमा याजम सतय ऩय परशॊसा ऩयसकाय परापत कय चकी ह गवामरमय की गडडमा दश तथा ववदश भ ववखमात हई ह
छीऩा शिलऩ
कऩड ऩय हाथ स फनाए जान वार छीऩा मशकऩ भ ववमबनन भ ववचायआ को उकया जाता ह इनभ बीर
आहदवामसमआ क ववमबनन भ जातीम परतीकआ का सभावश होता ह आज बी अधधकाॊश बीर आहदवामसमआ दवाया इनहीॊ वसतओॊ का उऩमोग ककमा जाता ह वऩछर वषो भ छीऩा मशकऩ करा न एक वमवसानमक उदमोग का रऩ
र मरमा ह
फागकी भनावय गोवावाॊ खखयारा उजजन छीऩा मशकऩ क ऩायॊऩरयक क र हऄ उजजन को मशफा सकपी बरगढ
क नाभ स दश तथा ववदश भ ववखमात ह नछऩा मशकऩ भ कई कराकायआ को परदश सतय ऩय औय याषरीम सतय क समभान मभर चक हऄ
Maheshwari Sarees ( महशवरी साडियाॊ )
भहशवयी साडडमाॊ अऩनी फनावट सजावटी यॊग औय करातभकता क मरए बायत ही नहीॊ अवऩत ववदशआ भ बी सयाही जाती हऄ भहशवय क ऩायॊऩरयक फनकयआ दवाया फोरी गई सती औय यशभी साडडमाॊ सॊदय हटकाऊ एवॊ ऩकक
यॊग की होती हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजन ऩय जयी औय कर क धागआ स छोट फर-फट गड जात हऄ भहशवयी साडी की परभख ववशषता चोखाडा चौकडी करातभक ककनायाभनभोहक ऩकर हकक कस चभकदाय चाॊदी औय सोन भ यॊगआ भ जयी यशभ क
हथकयघा की कढाई ह भहशवयी साडडमआ उदमोग को सथावऩत कयन का शरम परमसदध शासक आहहकमाफाई को ह
भहशवयी साडी ऩणमता दसी वसत करा की दन ह मह करा भहशवय भ जनभी ऩनऩी औय ववसतारयत हई ह
Chanderi sari ( चॊदरी सािी )
चॊदयी भ फनन क कायण इस साडी का नाभ चॊदयी साडी ऩडा चॊदयी साडी यशभी औय सती दोनआ तयह की फनाई
जाती ह साडी भ सजकत औय यशभी फड छोट फट डार जात हऄ चॊदयी साडी की ववशषता उसक हकक औय गहय यॊग करातभक चौड फॉडमय तयह साडी क फीच भ फडा जयी क जरयए यशभ औय सती फर फट होत हऄ चॊदयी साडी की फनावट ऩय आमा शादी होती ह रककन उसक ऩकर ऩय ववमबनन यॊगआ धागआ स सननमोजजत फड आकाय क
फर-फट भोय फतक आहद की आकनतमाॊ गाडी जाती ह चॊदयी साडी की रोकवपरमता परदश क फाहय ववदशआ तक
ऩहॊची ह
भीऱी चोमऱ बटआ थशऱयाॊमोतीमाऱा-
बीर मबरार भहहराएॊ दननक उऩमोग क मरए यॊगीन धागआ स सॊदय कोभर फटआ औय थमरमाॊ फनाती हऄ धाय झाफआ तर भ करातभक कोभर फटआ अतमधधक रोकवपरम ह बीरी भहहराएॊ उनह फनान भ ऩायॊऩरयक रऩ स
ऩायॊगत होती ह बीर भहहराएॊ तयह-तयह क भोनतमआ की भारा ऩहनन की अतमधधक शौकीन होती ह मह
भाराएॊ बीरी जसतरमाॊ सवमॊ तमाय कयती हऄ बीर रडककमाॊ फचऩन भ घय भ अऩन स फडी उमर की भहहराओॊ स
खाना फनाना सीख जाती ह भोती भारा की परभख ववशषता उनकी गथाफन ह जजसस भहहराओॊ भ सॊदय जामरमाॊ तथा परआ का आकाय फनता ह भारा भ छोट-छोट यॊगीन तथा सपद भोनतमआ का उऩमोग अधधकता स
होता ह
परसतार शिलऩ
भॊदसौय औय यतराभ जजरा इसक क र कह जा सकत हऄ जहाॊ ऩतथय को ववमबनन परकाय परदान कयन वार शरषठ
औय ऩयॊऩयागत कराकाय भौजद हऄ मह मशकऩकाय गजमय गामयी जाट बीर आहद जानतमआ औय जनजानतमआ क
मरए दवनायामणफाधा ऩाठमचमाम नाग फावजीबर फावजी याभदवजी शजकत भहशवयीभातानाहय शरी भाता गऩकमा वीय तजाजी गणऩनत दगाम हनभान आहद हहॊद रोग दव रोक स जडी भनत ममआ का ननभामण कयत हऄ इनक
अरावा बी कछ भनत ममाॊ तथा मशकऩ ऐस बी फनात हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजसका भहतव सौदमामतभक अथवा दननक उऩमोगी वसतओॊ का ह दवडा घाट सॊगभयभय की भनत ममाॊ औय गवामरमय ऩौयाखणक दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनान का क र ह
Lakh craft ( ऱाख शिलऩ )
व क गआहदमा यस स राख फनाई जाती ह राख को गभम कयक उसभ ववमबनन यॊगआ को मभराकय अरग-अरग
यॊगआ क पर फनाए जात हऄ राख का काभ कयन वारी एक जानत का नाभ ही राख ह राख कराकाय जानत की सतरी ऩरष दोनआ ऩायॊऩरयक रऩ स रखा कभम भ द होत हऄ
राख क चड करातभक खखरौन मसॊगाय ऩटयी डडजबफमाॊ राख क अरॊकत ऩश ऩी आहद करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह उजजन इॊदौय यतराभ भॊदसौय भहशवय राख सकप क ऩयॊऩयागत क र भ स हऄ
आहदवासी और ऱोक चचतरकऱा ( Tribal amp Folk Painting )
आहदभ जानतमआ भ परागनतहामसक कार स ही जीवन औय सौदमम फहत ववकमसत हआ गहा गरहआ की दीवायआ ऩय अरॊकयण औय मशकाय धचतर इसक परभाण ह घय की धायणा फनत ही घय की दीवायआ को अरॊकत कयन की तीवर
रारसा बीतो ऩय धचतर औय अरॊकयण क ववमबनन रऩआ कामम भ सबी जानतमआ औय जानतमआ क गराभीण
सथाऩतम करा भ आज बी हदखाई दत हऄ
भॊडरा क गआड फगाऩयधानफगा फतर क गआड कोयक नछॊदवाडा क गोनड बारयमा झाफआ क बीर मबरारा यीवा शहडोर क गआड कोर आहद भ ऩायॊऩरयक धचतरकरा आरखन करा औय मभटटी स तयह-तयह की करातभक
जामरमा कोषहठमा ऩश-ऩी भनत ममाॊ सथानीम दवी दवताओॊ की भनत म फनान की परथा हदखाई दती ह
Terracotta craft ( टराकोटा शिलऩ )
भॊडरा जजर भ ननवास कयन वारी कौन दगा परधान धीभा जन बायत ऩननमा औय अयहरयमा जनजानतमआ क
ऩाटयी औय टयाकोटा मशकऩ क मशकऩी होत हऄ इस मशकऩ भ धामभमक भानमताओॊ औय ऩयॊऩयाओॊ भ काभ आन वारी परनतबाओॊ का ननभामण होता ह इसभ फडी दवी परवायी दवी की परनतभाए परमसदध हऄ इस मशकऩ भ तयह
तयह क खखरौन सजावटी साभान औय गभरो का ननभामण बी होता ह
भरवा शिलऩ- फतर क आहदवासी दवाया धात स दननक उऩमोग की करातभक वसतएॊ तथा दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनाई जाती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩीतऱ शिलऩ- ऩीतर एवॊ ताॊफ स नयमसॊहऩय जजर (धचॊचरी) भ करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह महाॊ परभख
रऩ स फतमन फनान का काभ होता ह जजसभ ऩयात डचकी व गॊज शामभर ह
धात शिलऩ- सतना क उचहया कसफ भ कास स परमसदध फटरोही नाभक ऩातर फनाए जात हऄ
सऩारी शिलऩ- यीवा भ सऩायी ऩय भनत ममाॊ फनाई जाती हऄ
खखऱौना शिलऩ- सीहोय जजर क फधनी तहसीर काषठ करा कनतमआ क मरए परमसदध ह महाॊ ऩय रकडी क
खखरौन फनाए जात हऄ
भहावय एवॊ रोकोजकत
साभानम अथम का फोध न कयाकय ववशष अथवा ववरण अथम का फोध कयान वार ऩदफनध को भहावया कहत हः इनह वागधाया बी कहत हः
भहावया एक ऐसा वाकमाॊश ह जो यचना भ अऩना ववशष अथम परकट कयता ह यचना भ बावगत सौनदमम की दजषट स भहावयअ का ववशष भहततव ह इनक परमोग स बाषा सयस योचक
एवॊ परबावऩणम फन जाती ह इनक भर रऩ भ कबी ऩरयवतमन नहीी होता अथामत इनभ स ककसी बी शबद का ऩमाममवाची शबद परमकत नहीी ककमा जा सकता हाॉ ककरमा ऩद भ कार ऩरष वचन
आहद क अनसाय ऩरयवतमन अवशम होता ह भहावया अऩणम वाकम होता ह वाकम परमोग कयत
सभम मह वाकम का अमबनन अॊग फन जाता ह भहावय क परमोग स वाकम भ वमॊगमाथम उतऩनन
होता ह अत भहावय का शाजबदक अथम न रकय उसका बावाथम गरहण कयना चाहहए परभख भहावय व उनका अथम
अकर चयन जाना ndash फदधध का न होना bull अकर का ऩतरा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ndash फदधधभान bull अकर क ऩीछ रठ मरए कपयना ndash भखमता का काभ कयना bull अऩनी खखचडी खद ऩकाना ndash मभरजर कय न यहना bull अऩना उकर सीधा कयना ndash सवाथम मसदध कयना bull अऩना सा भॉह रकय यहना ndash रजजजत होना bull अयभान ननकारना ndash भन का गफाय ऩया कयना
एक ही थरी क चटटndashफटट
ndash सफ एक स सबी सभान रऩ स फय वमजकत bull एक हाथ स तारी न फजना ndash ककसी एक ऩ का दोष न होना bull एक ही नौका भ सवाय होना ndash एक सभान ऩरयजसथनत भ होना ककसी बी कामम क मरए सबी ऩअ की सककरमता अननवामम होती ह bull एक आॉख न बाना ndash तननक बी अचछा न रगना
रोकोजकत का अथम ह रोक की उजकत अथामत जनndashकथन रोकोजकतमाॉ अथवा कहावत रोकndash
जीवन की ककसी घटना मा अनतकम था स जडी यहती हः इनका जनभ रोकndashजीवन भ ही होता ह परतमक रोकोजकत सभाज भ परचमरत होन स ऩवम भ अनक फाय रोगअ क अनबव की कसौटी ऩय
कसी गई ह औय सबी रोगअ क अनबव उस रोकोजकत क साथ एक स यह हः तफ वह कथन
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सवमभानम रऩ स हभाय साभन ह रोकोजकतमाॉ हदखन भ छोटी रगती हः ऩयनत उनभ अधधक
बाव यहता ह रोकोजकतमअ क परमोग स यचना भ बावगत ववशषता आ जाती ह
भहावय एवॊ रोकोजकत भ अनतयndash
भहावया वाकमाॊश होता ह तथा इसक अनत भ lsquoहोनाrsquo lsquoजानाrsquo lsquoदनाrsquo lsquoकयनाrsquo आहद ककरमा का भर रऩ यहता ह जजसका वाकम भ परमोग कयत सभम मरॉग वचन कार कायक आहद क
अनसाय रऩ फदर जाता ह जफकक रोकोजकत अऩन आऩ भ ऩणम वाकम होती ह औय परमोग
सवतनतर वाकम की तयह जमअ का तमअ होता ह
हकदी रग न कपटकयी यॊग आए चोखा ndash बफना कछ खचम ककए काभ फनाना bull हाथ सभयनी ऩटफगर कतयनी ndash ऊऩय स अचछा बीतय स फया bull हाथ कॊ गन को आयसी कमा ऩढ मरख को पायसी कमा ndash परतम को परभाण की आवशमकता नहीी bull हाथी क दाॉत खान क औय हदखान क औय
ndash बीतय औय फाहय भ अॊतय होना
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT II
जनसॊचार
1) रडडयो- यडडमआ जनसॊचाय का सशकत भाधमभ यहा ह इस आकाशवाणी बी कहा जाता ह कमआकक सभाचायआ को आकाश भ परसारयत कय साभानम जनता तक ऩहचाम जात ह जहा सभाचाय ऩतर नहीॊ ऩहॉचता वहा यडडमआ दवाया जनसॊचाय का कामम होता ह भनोयॊजनातभक औय ऻानवधमक काममकरभआ की वजह स यडडमआ ननयय औय गरयफ जनता भ रोकवपरम औय परबावी भाधमभ आज बी ह
2) दरदिशन- दयदशमन दशम शरावम भाधमभ ह ऩहर मसपम सभाचाय यडडमआ ऩय सन सकत थ ऩय दयदशमन क आगभनस रोग घय ऩय ही ववशव भ घटीत होन वारी अचछी फयी घटना का सीधा परसायण दयदशमन तयॊगो दवाया दख औय सन सकत ह इसी कायण वह जनसॊचाय क भाधमभ भ परबावशारी भाधमभ फना ह rsquorsquo rsquorsquo अतवववशवास तथ साभाजजक कयीनतमआ क खखराप दयदशमन जफयदसत धभममधद छड सकता ह औय इसकी भता दयदशमन भ ह 3) इसी कायण दशमकआ की ऩहरी ऩसॊद दयदशमन ह दयदशमन ऩय आज कई चनर ह जो हदनबय रगाताय सभाचाय परसारयत कयत यहत ह जजसभ हय घटना का ववसतत सऩषटीकयण बी होता ह इसमरए दयदशमन जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
3) ववऻाऩन- आज कर फाजाय भ आन वारी हय वसत औय सवा को समभोहक जानकायी दन का ठोस भाधमभ ववऻाऩन ह फाजाय भ अऩना अजसतव जभान क मरए हय उदमोग सभह ववऻाऩन क भाधमभ स अऩनी वसत सवा दसयआ क भकाफर ककतनी अचछी ह मह हदखान का कामम ववऻाऩन दवाया ककमा जाता ह ववऻाऩन भनषम की आशा ऩनत म भ सहामक मसधद हो यह ह rsquorsquo ववऻाऩन का उददशम वसत मा सवा क फाय भ जानकायी दना उऩबोकतओॊ का धमान आकवषमत कयना उनभ रधच उतऩनन कयना भाॊग फढाना ववकरी फढाना आहद ह rsquorsquo 4) जीसस आदभी वसत की औय आकवषमत होता ह सवचछता ऩरयवाय ननमोजन नशा भजकत क ववऻाऩनो दवाया बी जनसॊचाय का कामम होता ह 4) कपकभ- कपकभ दशम शरावम भाधमभ ह वह बी जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह मह करातभक भाधमभ होन क कायण इसभ अमबनम क साथ साथ नाटम सॊगीत नतम मशकऩ का परमोग बी होता ह मसनभा क ननदशक गीतकाय अमबनता गण सभाज हहत साभन यखकय कपकभ का ननभामण कयत ह कपकभ की कथा भ साभाजजक सभसमा दशपरभ यसाननमत दोसती ओय सॊसकनत होती ह कई कपकभआ भ फार भजदयी नायी ऩीडा दहज सभसमा एडस नशा ऐस जन जागनत ऩयक ववषम बी कपकभ भ हदखाम जात ह जजसस जनसॊचाय का कामम होता ह 5) कमपमटय- वतमभान मग भ जनसॊचाय क तर भ सफस परबावी भाधमभ कमपमटय ह वमाऩाय वऻाननक अनसॊधान अॊतरय ऩमामवयण धचककसा इन तर भ जो परगती हई ह वह कमपमटय दवाया ही सॊबव हो सकी ह औय उस सपर कयन भ इॊटयनट फडा भदतगाय साफीत हो यहा ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
नौराता
भधमपरदश क फॊदरखॊड तर भ अवववाहहत रडककमआ क मरए इस नतम का ववशष भहततव ह नौयाता नतम क
जयीम बफनबमाही रडककमाॊ एक अचछा ऩनत औय ववाहहक आनॊद की भाॊग कयत हए बगवान का आहवान कयती ह नवयाबतर उतसव क दौयान नौ हदन घय क फाहय चन औय ववमबनन यॊगआ स नौयाता की यॊगोरी फनाई जाती ह
अहहराई
बयभ सटभ सरा औय अहहयाई भधमपरदश की lsquoबायीमाॊ जनजानत क परभख ऩायॊऩरयक नतम हऄ बायीमाॊ जनजानत का सफस रोकवपरम नतम वववाह क अवसय ऩय ककमा जाता ह इस सभह नतम परदशमन क मरए ढोर
औय हटभकी (ऩीतर धात की थारी की एक जोडी) इन दो सॊगीत उऩकयणआ का इसतभार ककमा जाता हऄ ढोर औय हटभकी फजात हए वादक गोराकाय भ घभत ह ढोर औय हटभकी की फढती धवनी क साथ नतमकआ क हाथ औय कदभ बी तजी स घभत ह औय फढती-चढती धन क साथ मह सभह एक चयभोतकषम तक ऩहॉचता ह सॊकषपत
ववयाभ क फाद कराकाय दफाया भनोयॊजन जायी यखत ह औय यात बय नतम चरता यहता ह
भगोररयाॊ
ववरण रम वार दशहया औय डाॊडरयमाॊ नतम क भाधमभ स भधमपरदश की फगा आहदवासी जनजानत की साॊसकनतक ऩहचान होती ह फगा क ऩायॊऩरयक रोक गीतआ औय नतम क साथ दशहया तमोहाय की उकरासबयी शरआत होती ह दशहया तमोहाय क अवसय ऩय फगा सभदाम क वववाहमोगम ऩरष एक गाॊव स दसय गाॊव जात हऄ जहाॊ दसय गाॊव की मवा रडककमाॊ अऩन गामन औय डाॊडयीमाॊ नतम क साथ उनका ऩयॊऩयागत तयीक स सवागत
कयती ह मह एक हदरचसऩ रयवाज ह जजसस फगा रडकी अऩनी ऩसॊद क मवा ऩरष का चमन कय उसस शादी की अनभनत दती ह इसभ शामभर गीत औय नतम इस रयवाज दवाया पररयत होत हऄ भाहौर खखर उठता ह औय सायी ऩयशाननमआ स दय अऩन ही तार भ फह जाता ह ऩयधौनी फगा सभदाम का एक औय रोकवपरम नतम ह मह नतम भखम रऩ स दकह की ऩाटी का सवागत औय भनोयॊजन कयन क मरए कयत हऄ इसक दवाया खशी औय शब अवसय की बावना वमकत होती ह कभाम औय सरी (गआड) बगोरयमाॊ (मबर) रहॊगी (सहारयमाॊ) औय थापती (कोयक) मह कछ अनम जानभान आहदवासी नतम ह
ऱोक गीत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ककसी बी दश का इनतहास वहाॊ क रोकवपरम गीतआ क दवाया फतामा जाता ह ऩायॊऩरयक सॊगीत क चाहन वारआ क
मरए भधमपरदश फहतयीन दावत परदान कयता ह मह रोक गीत गामन की ववमशषट शरी क दवाया फमरदान
पमाय कतमवम औय वीयता की कहाननमाॊ सनात हऄ भर रऩ स याजसथान क lsquoढोरा भार रोकगीत भारवा ननभाड औय फॊदरखॊड तर भ रोकवपरम ह औय इन तरआ क रोग अऩनी ववमशषट रोक शरी भ पमाय जदाई औय ऩनमभमरन क ढोरा भार गीत गात ह
भधमपरदश क ननभाड तर भ हय अवसय ऩय महाॊ तक कक भौत ऩय बी भहहराओॊ को रोक गीत गात दखना कोई
आशचमम वारी फात नही ह
रोक गामन का एक रऩ lsquoकरगीतयाम भॊडरा भारवा फॊदरखॊड औय ननभाड तरआ भ रोकवपरम ह जो चाॊग औय डप की धन क साथ परनतमोधगता की बावना भ जोश बयता ह इसभ भहाबायत औय ऩयाणआ स रकय वतमभान
भाभरआ ऩय आधारयत गान शामभर होत हऄ औय एक दसय को चतयाई स भात दन की कोमशश यात बय चरती ह इस ऩायॊऩरयक गामकी का भर चॊदयी याजा मशशऩार क शासनकार भ ऩामा गमा ह ननभाड तर भ lsquoननगमनी शरी क नाभ स रोकवपरम इस गामकी भ मस ॊगजी कफीय भीया दाद जस सॊतआ दवाया यधचत गीत गाम जात हऄ इस
गामन भ आभ तौय ऩय इकताया औय खयतार (रकडी स जड छोट धात ऩटर वारा एक सॊगीत उऩकयण) इन
साजआ का साथ होता ह ननभाड भ रोकगामन का एक अनम फहत रोकवपरम रऩ ह lsquoपाग जो होरी क तमोहाय क
दौयान डप औय चाॊग क साथ गामा जाता ह मह गीत परभऩणम उतसाह स बयऩय होत ह
ननभाड भ नवयाबतर का तमोहाय रोकवपरम रोक-नतम गयफा क साथ भनामा जाता ह गयफा गीत क साथ गयफा नतम दवी शजकत को सभवऩमत होता ह ऩायॊऩरयक रऩ स गयफा ऩरषआ दवाया ककमा जाता ह औय मह ननभाडी रोक-
नतम औय नाटक का एक अमबनन हहससा ह गामन को भदॊग (ढोर एक रऩ) का साथ होता ह यासरीरा क
दौयान मह गौरन गीत गाए जात हऄ भारवा तर क नाथ सभदाम क फीच बतमहयी रोक-कथा क परवचन सफस
रोकवपरम गामन पाभम ह धच ॊकाया नाभक (सायॊगी का एक रऩ जो घोड क फार स फन तायआ वारा वादम होता ह
भखम शयीय फाॊस स फना होता ह औय नारयमर खोर स धनष फनामा जाता हऄ) सथानीम साज क साथ भहान याजा बतमहयी औय कफीय भीया गोयख औय गोऩीचॊद जस सॊतआ दवाया यधचत बजन गाए जात ह इसस एक अदववतीम
धवनन ननकरती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भारवा तर भ मवा रडककमआ क सभह दवाया गाम जान वार गीत रोक सॊगीत का एक ऩायॊऩरयक भधय औय रबावना पॉभम ह सभदधध औय खशी का आहवान कयन हत रडककमाॊ गाम क गोफय स सॊजा की भयत फनाती ह
औय उस ऩतती औय परआ क साथ सजाती ह तथा शाभ क दौयान सॊजा की ऩजा कयती ह 18 हदन फाद अऩन साथी सॊजा को ववदाई दत हए मह उतसव सभापत होता ह भानसन की फारयश पमासी ऩथवी की पमास फझाती ह ह ऩडो ऩय झर सजत हऄ औय ऐस भ भारवा तर क गीत सनना भन को फहद बाता ह हहड गामन भ कराकाय ऩणम गर
की आवाज क साथ औय शासतरीम शरी भ आराऩ रकय गात हऄ भारवा तर भ भानसन क भौसभ क दौयान
lsquoफयसाती फयता नाभक गामन आभतौय ऩय होता ह फॊदरखॊड तर मोदधाओॊ की बमभ ह अऩन मोदधाओॊ को पररयत कयन हत फॊदरखॊड क अरहत सभदाम न अकराह उदर क वीय कभो स बय गीतआ की यचना की 52 मदध
रडनवार अकराह उदर की फहादयी समभान वीयता औय शौमम क ककसस इस तर क रोग फयसात क भौसभ क
दौयान ऩयॊऩयागत रऩ स परदमशमत कयत हऄ इस ढोरक (छोटा ढोर जजस दोनो तयप स हाथ क साथ फजामा जाता ह) औय नगाय (रोहा ताॊफा जस धात क दो ढोर खोखर फतमन क खर चहय ऩय तानकय परी बऄस की तवचा जो ऩायॊऩरयक तरयक स रकडडमा स ऩीटा जाता ह) क साथ गामा जाता ह
होरी ठाकय इसयी औय याम पाग उतसव स सॊफॊधधत गान बी होत हऄ हदवारी क तमोहाय क अवसय ऩय ढोरक
नगाया औय फाॊसयी की धन क साथ दवयी गीत गाए जात हऄ मशवयातरी फसॊत ऩॊचभी औय भकय सॊकराॊनत क तमोहाय क भौकआ ऩय फॊफमरमा गीत गाए जात हऄ फाघरखॊड तर क रोक-गीतआ की गामन शरी भधमपरदश क अनम तरआ स
अरग ह इसभ ऩरष औय भहहरा दोनआ की आवाज भजफत औय शजकतशारी होती हऄ इन गानआ भ सभदधध औय ववववधता होती ह जो इस तर की सॊसकनत औय ववयासत को दशामत ह गीतआ क ववषम भ कापी ववववधता होती ह
औय उनभ ववमबनन ववषम शामभर होत ह
फासदव फाघरखॊड तर क गामकआ का ऩायॊऩरयक सभदाम ह जो सायॊगी औय चटकी ऩऄजन क साथ ऩौयाखणक फट
शरवण कभाय स जड गीत गाता ह ऩीर वसतर औय मसय ऩय बगवान कषण की भनत म स उनकी ऩहचान होती हऄ गामकआ की जोडी मह गीत गाती ह याभामण तथा कणम भोयधवज गोऩचॊद बतमहयी बोरफाफा की कहाननमाॊ फासदव क गीतआ क अनम ववषम ह गामकआ की भनोवसथा दशामती बफयहा औय बफदसीमाॊ फाघरखॊड की गामकी की दो अनम भहतवऩणम शमरमाॊ ह बफदसीमाॊ गीत पमाय जदाई औय परभी क साथ ऩनमभमरन क ववषम स सॊफॊधधत
होत ह बफदसीमाॊ गीत पमाय कयनवार स जकदी रौटन की गजारयश कयता ह होरी क तमोहाय ऩय गाए जानवार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
lsquoपाग गीत फसॊत भौसभ औय वमजकतगत सॊफॊधआ की अमबवमजकत कयत हऄ नगाया जोय-शोय स फजता ह औय गान वार उस धन ऩय सवाय हो जात हऄ
भधमपरदश भ खयाफ ऩय रकडी को सडोर रऩ दन की करा अनत पराचीन ह खखरौन औय सजावट की साभगरी तमाय कयन की अनॊत सॊबावनाएॊ होती ह फायात कराकाय ऩयॊऩयागत होत हऄ मशवऩय करा फधनी घाट यीवा भयना की खयाद करा न परदश ही नहीॊ फजकक परदश क फाहय की परमसदधध ऩाई ह
रकडी ऩय चढाए जान वार यॊगआ का ननभामण इन कराकायआ दवाया अऩन डट रऩ भ
आज बी भौजद ह खयाद सागवान दधी कदॊफसराई गयजर भडराखय की रकडी ऩय की जाती ह
रकडी चऩडी याजनसयश गआदजजॊक ऩाउडय स यॊग फनाए जात हऄ कवड क ऩतत स यॊगआ भ चभक ऩदा की जाती ह शमोऩय करा यीवा औय फधनी घाट खयाद करा क ऩायॊऩरयक क र ह
Comb Art ( कॊ घी कऱा )
कॊ घी करा सॊऩणम बायत क गराभीण सभाज भ आभतौय ऩय औय आहदवासी सभाज भ खासतौय ऩय अनक परकाय की कॊ नघमआ का पराचीन कार स ही परचरन चरा यहा ह
आहदवामसमआ भऄ तो कॊ नघमआ का इतना अधधक भहतव ह की कमभमाॊ अरॊकयण गोदना एवॊ मबवतत धचतरआ क भऄ एक
अमबपराम क रऩ भ परनतषठा परापत कय चकी ह इन ऩॊजकतमआ भ घडाई क सॊदय काभ क साथ ही यतनआ की जडाई
भीनाकायी औय अनकआ अमबपरामआ का दवाया उनका अरॊकयण ककमा जाता ह कॊ नघघी फनान का शरम फॊजाया जानत को ह भारवा भ कॊ घी फनान का कामम उजजन यतराभ नीभच स होता ह
Arrow bow art ( तीर धनष कऱा )
वनम जानतमआ भ भऄ तीय धनष यखन की ऩयॊऩया ह तीय धनष फाण भोयऩॊखी रकडी रोहयससी आहद स फनाए
जात हऄ तीय धनष मशकाय क मरए फनाए जात हऄ बीर ऩहाडी कोयवा कभाय आहद जनजानतमाॊ तीय धनष
चरान भ कशर होत हऄ तीय धनष बीर आहदवामसमआ की ऩहचान फन गई ह परतमक बीर धनष फाण अऩन
साथ यखता ह बीर तीय चरान भ ननऩण औय ननशाना रगान भ अचक होत हऄ सफस फडी फात मह ह कक
परतमक आहदवासी तीय कभान अऩन हाथ स तमाय कयत हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
Bamboo crafts ( बाॊस शिलऩ )
फाॊस स फनी करातभक वसतएॊ सौदमम ऩयखता औय जीवन उऩमोगी बी होती ह इसमरए मशकऩ की भहतता जीवन
भ औय फढ जाती ह फसतय झाफआ भॊडरा आहद जजरआ भ जनजानतमआ क रोग अऩन दननक जीवन भ उऩमोग
क मरए फाॊस की फनी करातभक चीजआ का सवमॊ अऩन हाथआ स ननभामण कयत हऄ फाॊस का कामम कयन वारी कई
जानतमआ भ कई मसदधहसत कराकाय हऄ झाफआ भॊडरा भ फाॊस मशकऩ क अनक ऩयॊऩयागत कराकाय ह
Card Carft ( ऩतता शिलऩ )
ऩतता मशकऩ क कराकाय भकमत झाड फनान वार होत हऄ ऩड ऩौधआ क ववमबनन आकायआ स मभरन वार ऩततआ क
मरए भनषम का भन आहद कार स ही आकवषमत यहा ह भनषम न इन ऩततआ भ करा क आमाभ ढॊढ हऄ नछनद ऩततआ स करातभक खखरौन चटाई आसन दकहा दकहन क भोड आहद फनाए जात हऄ ऩततआ की कोभरता क अनरऩ
उनह ववमबनन करा अमबपराम को फनन भ अनक जानतमआ औय जनजानतमआ क ऩायॊऩरयक कराकाय आज बी रग हऄ
Puppet ( कठऩतऱी )
कथा औय ऐनतहामसक घटनाओॊ को नाटकीम अॊदाज भ वमकत कयन की भनोयॊजक ववधा कठऩतरी ह इसभ भानवीम ववचायआ औय बावआ को अमबवमकत कयन की गॊजाइश नहीॊ ह कठऩतरी क परमसदध ऩातर अनायकरी फीयफर फादशाह अकफय ऩॊगी वारा घडसवाय साॊऩ औय जोगी होत हऄ
बायतवषम भ कठऩतरी का इनतहास बायतीम नाटम स ही पराचीन ह फट ऩतमरमाॊ कहठन स कहठन भानवी जसथनतमआ को परसतत कयन भ असभथम होती ह कठऩतरी की चाय परकाय की शमरमाॊ हऄ - दसताना ऩतरी धडऩतरी सतरी सॊफॊधी ऩतरी औय छामा ऩतरी कठऩतमरमआ क ववमबनन कराकाय दर अऩनी शरी भ बायतीम ऐनतहामसक आखमानआ को करातभक ढॊग स गाॊव-गाॊव भ परसतत कयत हऄ जजनह व कठऩतरी का खर
कहत हऄ
Doll crafts ( गडिया शिलऩ )
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
नई ऩयानी यॊगीन धचॊहदमआ औय कागजआ स गडडमा फनान की ऩयॊऩया रोक भ सफ दय दखी जा सकती ह खखरौन
भऄ गडडमा फनान की परथा फहत ऩयानी ह ऩयॊत कछ गडडमा ह ऩवम तमोहायआ स जडकय भाॊगमरक अनषठान ऩय एक बी होती ह जन का ननभामण औय बफकरी उसी अवसय ऩय होती हऄ
गवामरमय अॊचर भ कऩड रकडी औय कागज स फनाई जान वारी गडडमआ की ऩयॊऩया अनषठाननक ह गडडा गडडमा का बमाह यचामा जाता ह उनक नाभ स वरत ऩजा की जाती ह गवामरमय अॊचर की गडडमा आएॊ अऩन
आकाय-परकाय सहहत सजा सजजा वशबषा औय चहय की फनावट क मरए परमसदध ह झाफआ बीरी गडडमआ का क र फन गमा ह
बीरो की शायीरयक फनावट उनकी वशबषा आबषण अरॊकयण तीय धनष आहद को दखकय उनकी आकनत को कऩड रकडी ताया आदी स फनान का काभ सथानीम कराकायो न ककमा ह तफ स झाफआ की बीरी गडडमा परदश औय परदश क फाहय तक परमसदधध ऩा गई ह झाफआ की गडडमा याजम सतय ऩय परशॊसा ऩयसकाय परापत कय चकी ह गवामरमय की गडडमा दश तथा ववदश भ ववखमात हई ह
छीऩा शिलऩ
कऩड ऩय हाथ स फनाए जान वार छीऩा मशकऩ भ ववमबनन भ ववचायआ को उकया जाता ह इनभ बीर
आहदवामसमआ क ववमबनन भ जातीम परतीकआ का सभावश होता ह आज बी अधधकाॊश बीर आहदवामसमआ दवाया इनहीॊ वसतओॊ का उऩमोग ककमा जाता ह वऩछर वषो भ छीऩा मशकऩ करा न एक वमवसानमक उदमोग का रऩ
र मरमा ह
फागकी भनावय गोवावाॊ खखयारा उजजन छीऩा मशकऩ क ऩायॊऩरयक क र हऄ उजजन को मशफा सकपी बरगढ
क नाभ स दश तथा ववदश भ ववखमात ह नछऩा मशकऩ भ कई कराकायआ को परदश सतय ऩय औय याषरीम सतय क समभान मभर चक हऄ
Maheshwari Sarees ( महशवरी साडियाॊ )
भहशवयी साडडमाॊ अऩनी फनावट सजावटी यॊग औय करातभकता क मरए बायत ही नहीॊ अवऩत ववदशआ भ बी सयाही जाती हऄ भहशवय क ऩायॊऩरयक फनकयआ दवाया फोरी गई सती औय यशभी साडडमाॊ सॊदय हटकाऊ एवॊ ऩकक
यॊग की होती हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजन ऩय जयी औय कर क धागआ स छोट फर-फट गड जात हऄ भहशवयी साडी की परभख ववशषता चोखाडा चौकडी करातभक ककनायाभनभोहक ऩकर हकक कस चभकदाय चाॊदी औय सोन भ यॊगआ भ जयी यशभ क
हथकयघा की कढाई ह भहशवयी साडडमआ उदमोग को सथावऩत कयन का शरम परमसदध शासक आहहकमाफाई को ह
भहशवयी साडी ऩणमता दसी वसत करा की दन ह मह करा भहशवय भ जनभी ऩनऩी औय ववसतारयत हई ह
Chanderi sari ( चॊदरी सािी )
चॊदयी भ फनन क कायण इस साडी का नाभ चॊदयी साडी ऩडा चॊदयी साडी यशभी औय सती दोनआ तयह की फनाई
जाती ह साडी भ सजकत औय यशभी फड छोट फट डार जात हऄ चॊदयी साडी की ववशषता उसक हकक औय गहय यॊग करातभक चौड फॉडमय तयह साडी क फीच भ फडा जयी क जरयए यशभ औय सती फर फट होत हऄ चॊदयी साडी की फनावट ऩय आमा शादी होती ह रककन उसक ऩकर ऩय ववमबनन यॊगआ धागआ स सननमोजजत फड आकाय क
फर-फट भोय फतक आहद की आकनतमाॊ गाडी जाती ह चॊदयी साडी की रोकवपरमता परदश क फाहय ववदशआ तक
ऩहॊची ह
भीऱी चोमऱ बटआ थशऱयाॊमोतीमाऱा-
बीर मबरार भहहराएॊ दननक उऩमोग क मरए यॊगीन धागआ स सॊदय कोभर फटआ औय थमरमाॊ फनाती हऄ धाय झाफआ तर भ करातभक कोभर फटआ अतमधधक रोकवपरम ह बीरी भहहराएॊ उनह फनान भ ऩायॊऩरयक रऩ स
ऩायॊगत होती ह बीर भहहराएॊ तयह-तयह क भोनतमआ की भारा ऩहनन की अतमधधक शौकीन होती ह मह
भाराएॊ बीरी जसतरमाॊ सवमॊ तमाय कयती हऄ बीर रडककमाॊ फचऩन भ घय भ अऩन स फडी उमर की भहहराओॊ स
खाना फनाना सीख जाती ह भोती भारा की परभख ववशषता उनकी गथाफन ह जजसस भहहराओॊ भ सॊदय जामरमाॊ तथा परआ का आकाय फनता ह भारा भ छोट-छोट यॊगीन तथा सपद भोनतमआ का उऩमोग अधधकता स
होता ह
परसतार शिलऩ
भॊदसौय औय यतराभ जजरा इसक क र कह जा सकत हऄ जहाॊ ऩतथय को ववमबनन परकाय परदान कयन वार शरषठ
औय ऩयॊऩयागत कराकाय भौजद हऄ मह मशकऩकाय गजमय गामयी जाट बीर आहद जानतमआ औय जनजानतमआ क
मरए दवनायामणफाधा ऩाठमचमाम नाग फावजीबर फावजी याभदवजी शजकत भहशवयीभातानाहय शरी भाता गऩकमा वीय तजाजी गणऩनत दगाम हनभान आहद हहॊद रोग दव रोक स जडी भनत ममआ का ननभामण कयत हऄ इनक
अरावा बी कछ भनत ममाॊ तथा मशकऩ ऐस बी फनात हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजसका भहतव सौदमामतभक अथवा दननक उऩमोगी वसतओॊ का ह दवडा घाट सॊगभयभय की भनत ममाॊ औय गवामरमय ऩौयाखणक दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनान का क र ह
Lakh craft ( ऱाख शिलऩ )
व क गआहदमा यस स राख फनाई जाती ह राख को गभम कयक उसभ ववमबनन यॊगआ को मभराकय अरग-अरग
यॊगआ क पर फनाए जात हऄ राख का काभ कयन वारी एक जानत का नाभ ही राख ह राख कराकाय जानत की सतरी ऩरष दोनआ ऩायॊऩरयक रऩ स रखा कभम भ द होत हऄ
राख क चड करातभक खखरौन मसॊगाय ऩटयी डडजबफमाॊ राख क अरॊकत ऩश ऩी आहद करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह उजजन इॊदौय यतराभ भॊदसौय भहशवय राख सकप क ऩयॊऩयागत क र भ स हऄ
आहदवासी और ऱोक चचतरकऱा ( Tribal amp Folk Painting )
आहदभ जानतमआ भ परागनतहामसक कार स ही जीवन औय सौदमम फहत ववकमसत हआ गहा गरहआ की दीवायआ ऩय अरॊकयण औय मशकाय धचतर इसक परभाण ह घय की धायणा फनत ही घय की दीवायआ को अरॊकत कयन की तीवर
रारसा बीतो ऩय धचतर औय अरॊकयण क ववमबनन रऩआ कामम भ सबी जानतमआ औय जानतमआ क गराभीण
सथाऩतम करा भ आज बी हदखाई दत हऄ
भॊडरा क गआड फगाऩयधानफगा फतर क गआड कोयक नछॊदवाडा क गोनड बारयमा झाफआ क बीर मबरारा यीवा शहडोर क गआड कोर आहद भ ऩायॊऩरयक धचतरकरा आरखन करा औय मभटटी स तयह-तयह की करातभक
जामरमा कोषहठमा ऩश-ऩी भनत ममाॊ सथानीम दवी दवताओॊ की भनत म फनान की परथा हदखाई दती ह
Terracotta craft ( टराकोटा शिलऩ )
भॊडरा जजर भ ननवास कयन वारी कौन दगा परधान धीभा जन बायत ऩननमा औय अयहरयमा जनजानतमआ क
ऩाटयी औय टयाकोटा मशकऩ क मशकऩी होत हऄ इस मशकऩ भ धामभमक भानमताओॊ औय ऩयॊऩयाओॊ भ काभ आन वारी परनतबाओॊ का ननभामण होता ह इसभ फडी दवी परवायी दवी की परनतभाए परमसदध हऄ इस मशकऩ भ तयह
तयह क खखरौन सजावटी साभान औय गभरो का ननभामण बी होता ह
भरवा शिलऩ- फतर क आहदवासी दवाया धात स दननक उऩमोग की करातभक वसतएॊ तथा दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनाई जाती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩीतऱ शिलऩ- ऩीतर एवॊ ताॊफ स नयमसॊहऩय जजर (धचॊचरी) भ करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह महाॊ परभख
रऩ स फतमन फनान का काभ होता ह जजसभ ऩयात डचकी व गॊज शामभर ह
धात शिलऩ- सतना क उचहया कसफ भ कास स परमसदध फटरोही नाभक ऩातर फनाए जात हऄ
सऩारी शिलऩ- यीवा भ सऩायी ऩय भनत ममाॊ फनाई जाती हऄ
खखऱौना शिलऩ- सीहोय जजर क फधनी तहसीर काषठ करा कनतमआ क मरए परमसदध ह महाॊ ऩय रकडी क
खखरौन फनाए जात हऄ
भहावय एवॊ रोकोजकत
साभानम अथम का फोध न कयाकय ववशष अथवा ववरण अथम का फोध कयान वार ऩदफनध को भहावया कहत हः इनह वागधाया बी कहत हः
भहावया एक ऐसा वाकमाॊश ह जो यचना भ अऩना ववशष अथम परकट कयता ह यचना भ बावगत सौनदमम की दजषट स भहावयअ का ववशष भहततव ह इनक परमोग स बाषा सयस योचक
एवॊ परबावऩणम फन जाती ह इनक भर रऩ भ कबी ऩरयवतमन नहीी होता अथामत इनभ स ककसी बी शबद का ऩमाममवाची शबद परमकत नहीी ककमा जा सकता हाॉ ककरमा ऩद भ कार ऩरष वचन
आहद क अनसाय ऩरयवतमन अवशम होता ह भहावया अऩणम वाकम होता ह वाकम परमोग कयत
सभम मह वाकम का अमबनन अॊग फन जाता ह भहावय क परमोग स वाकम भ वमॊगमाथम उतऩनन
होता ह अत भहावय का शाजबदक अथम न रकय उसका बावाथम गरहण कयना चाहहए परभख भहावय व उनका अथम
अकर चयन जाना ndash फदधध का न होना bull अकर का ऩतरा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ndash फदधधभान bull अकर क ऩीछ रठ मरए कपयना ndash भखमता का काभ कयना bull अऩनी खखचडी खद ऩकाना ndash मभरजर कय न यहना bull अऩना उकर सीधा कयना ndash सवाथम मसदध कयना bull अऩना सा भॉह रकय यहना ndash रजजजत होना bull अयभान ननकारना ndash भन का गफाय ऩया कयना
एक ही थरी क चटटndashफटट
ndash सफ एक स सबी सभान रऩ स फय वमजकत bull एक हाथ स तारी न फजना ndash ककसी एक ऩ का दोष न होना bull एक ही नौका भ सवाय होना ndash एक सभान ऩरयजसथनत भ होना ककसी बी कामम क मरए सबी ऩअ की सककरमता अननवामम होती ह bull एक आॉख न बाना ndash तननक बी अचछा न रगना
रोकोजकत का अथम ह रोक की उजकत अथामत जनndashकथन रोकोजकतमाॉ अथवा कहावत रोकndash
जीवन की ककसी घटना मा अनतकम था स जडी यहती हः इनका जनभ रोकndashजीवन भ ही होता ह परतमक रोकोजकत सभाज भ परचमरत होन स ऩवम भ अनक फाय रोगअ क अनबव की कसौटी ऩय
कसी गई ह औय सबी रोगअ क अनबव उस रोकोजकत क साथ एक स यह हः तफ वह कथन
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सवमभानम रऩ स हभाय साभन ह रोकोजकतमाॉ हदखन भ छोटी रगती हः ऩयनत उनभ अधधक
बाव यहता ह रोकोजकतमअ क परमोग स यचना भ बावगत ववशषता आ जाती ह
भहावय एवॊ रोकोजकत भ अनतयndash
भहावया वाकमाॊश होता ह तथा इसक अनत भ lsquoहोनाrsquo lsquoजानाrsquo lsquoदनाrsquo lsquoकयनाrsquo आहद ककरमा का भर रऩ यहता ह जजसका वाकम भ परमोग कयत सभम मरॉग वचन कार कायक आहद क
अनसाय रऩ फदर जाता ह जफकक रोकोजकत अऩन आऩ भ ऩणम वाकम होती ह औय परमोग
सवतनतर वाकम की तयह जमअ का तमअ होता ह
हकदी रग न कपटकयी यॊग आए चोखा ndash बफना कछ खचम ककए काभ फनाना bull हाथ सभयनी ऩटफगर कतयनी ndash ऊऩय स अचछा बीतय स फया bull हाथ कॊ गन को आयसी कमा ऩढ मरख को पायसी कमा ndash परतम को परभाण की आवशमकता नहीी bull हाथी क दाॉत खान क औय हदखान क औय
ndash बीतय औय फाहय भ अॊतय होना
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT II
जनसॊचार
1) रडडयो- यडडमआ जनसॊचाय का सशकत भाधमभ यहा ह इस आकाशवाणी बी कहा जाता ह कमआकक सभाचायआ को आकाश भ परसारयत कय साभानम जनता तक ऩहचाम जात ह जहा सभाचाय ऩतर नहीॊ ऩहॉचता वहा यडडमआ दवाया जनसॊचाय का कामम होता ह भनोयॊजनातभक औय ऻानवधमक काममकरभआ की वजह स यडडमआ ननयय औय गरयफ जनता भ रोकवपरम औय परबावी भाधमभ आज बी ह
2) दरदिशन- दयदशमन दशम शरावम भाधमभ ह ऩहर मसपम सभाचाय यडडमआ ऩय सन सकत थ ऩय दयदशमन क आगभनस रोग घय ऩय ही ववशव भ घटीत होन वारी अचछी फयी घटना का सीधा परसायण दयदशमन तयॊगो दवाया दख औय सन सकत ह इसी कायण वह जनसॊचाय क भाधमभ भ परबावशारी भाधमभ फना ह rsquorsquo rsquorsquo अतवववशवास तथ साभाजजक कयीनतमआ क खखराप दयदशमन जफयदसत धभममधद छड सकता ह औय इसकी भता दयदशमन भ ह 3) इसी कायण दशमकआ की ऩहरी ऩसॊद दयदशमन ह दयदशमन ऩय आज कई चनर ह जो हदनबय रगाताय सभाचाय परसारयत कयत यहत ह जजसभ हय घटना का ववसतत सऩषटीकयण बी होता ह इसमरए दयदशमन जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
3) ववऻाऩन- आज कर फाजाय भ आन वारी हय वसत औय सवा को समभोहक जानकायी दन का ठोस भाधमभ ववऻाऩन ह फाजाय भ अऩना अजसतव जभान क मरए हय उदमोग सभह ववऻाऩन क भाधमभ स अऩनी वसत सवा दसयआ क भकाफर ककतनी अचछी ह मह हदखान का कामम ववऻाऩन दवाया ककमा जाता ह ववऻाऩन भनषम की आशा ऩनत म भ सहामक मसधद हो यह ह rsquorsquo ववऻाऩन का उददशम वसत मा सवा क फाय भ जानकायी दना उऩबोकतओॊ का धमान आकवषमत कयना उनभ रधच उतऩनन कयना भाॊग फढाना ववकरी फढाना आहद ह rsquorsquo 4) जीसस आदभी वसत की औय आकवषमत होता ह सवचछता ऩरयवाय ननमोजन नशा भजकत क ववऻाऩनो दवाया बी जनसॊचाय का कामम होता ह 4) कपकभ- कपकभ दशम शरावम भाधमभ ह वह बी जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह मह करातभक भाधमभ होन क कायण इसभ अमबनम क साथ साथ नाटम सॊगीत नतम मशकऩ का परमोग बी होता ह मसनभा क ननदशक गीतकाय अमबनता गण सभाज हहत साभन यखकय कपकभ का ननभामण कयत ह कपकभ की कथा भ साभाजजक सभसमा दशपरभ यसाननमत दोसती ओय सॊसकनत होती ह कई कपकभआ भ फार भजदयी नायी ऩीडा दहज सभसमा एडस नशा ऐस जन जागनत ऩयक ववषम बी कपकभ भ हदखाम जात ह जजसस जनसॊचाय का कामम होता ह 5) कमपमटय- वतमभान मग भ जनसॊचाय क तर भ सफस परबावी भाधमभ कमपमटय ह वमाऩाय वऻाननक अनसॊधान अॊतरय ऩमामवयण धचककसा इन तर भ जो परगती हई ह वह कमपमटय दवाया ही सॊबव हो सकी ह औय उस सपर कयन भ इॊटयनट फडा भदतगाय साफीत हो यहा ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ककसी बी दश का इनतहास वहाॊ क रोकवपरम गीतआ क दवाया फतामा जाता ह ऩायॊऩरयक सॊगीत क चाहन वारआ क
मरए भधमपरदश फहतयीन दावत परदान कयता ह मह रोक गीत गामन की ववमशषट शरी क दवाया फमरदान
पमाय कतमवम औय वीयता की कहाननमाॊ सनात हऄ भर रऩ स याजसथान क lsquoढोरा भार रोकगीत भारवा ननभाड औय फॊदरखॊड तर भ रोकवपरम ह औय इन तरआ क रोग अऩनी ववमशषट रोक शरी भ पमाय जदाई औय ऩनमभमरन क ढोरा भार गीत गात ह
भधमपरदश क ननभाड तर भ हय अवसय ऩय महाॊ तक कक भौत ऩय बी भहहराओॊ को रोक गीत गात दखना कोई
आशचमम वारी फात नही ह
रोक गामन का एक रऩ lsquoकरगीतयाम भॊडरा भारवा फॊदरखॊड औय ननभाड तरआ भ रोकवपरम ह जो चाॊग औय डप की धन क साथ परनतमोधगता की बावना भ जोश बयता ह इसभ भहाबायत औय ऩयाणआ स रकय वतमभान
भाभरआ ऩय आधारयत गान शामभर होत हऄ औय एक दसय को चतयाई स भात दन की कोमशश यात बय चरती ह इस ऩायॊऩरयक गामकी का भर चॊदयी याजा मशशऩार क शासनकार भ ऩामा गमा ह ननभाड तर भ lsquoननगमनी शरी क नाभ स रोकवपरम इस गामकी भ मस ॊगजी कफीय भीया दाद जस सॊतआ दवाया यधचत गीत गाम जात हऄ इस
गामन भ आभ तौय ऩय इकताया औय खयतार (रकडी स जड छोट धात ऩटर वारा एक सॊगीत उऩकयण) इन
साजआ का साथ होता ह ननभाड भ रोकगामन का एक अनम फहत रोकवपरम रऩ ह lsquoपाग जो होरी क तमोहाय क
दौयान डप औय चाॊग क साथ गामा जाता ह मह गीत परभऩणम उतसाह स बयऩय होत ह
ननभाड भ नवयाबतर का तमोहाय रोकवपरम रोक-नतम गयफा क साथ भनामा जाता ह गयफा गीत क साथ गयफा नतम दवी शजकत को सभवऩमत होता ह ऩायॊऩरयक रऩ स गयफा ऩरषआ दवाया ककमा जाता ह औय मह ननभाडी रोक-
नतम औय नाटक का एक अमबनन हहससा ह गामन को भदॊग (ढोर एक रऩ) का साथ होता ह यासरीरा क
दौयान मह गौरन गीत गाए जात हऄ भारवा तर क नाथ सभदाम क फीच बतमहयी रोक-कथा क परवचन सफस
रोकवपरम गामन पाभम ह धच ॊकाया नाभक (सायॊगी का एक रऩ जो घोड क फार स फन तायआ वारा वादम होता ह
भखम शयीय फाॊस स फना होता ह औय नारयमर खोर स धनष फनामा जाता हऄ) सथानीम साज क साथ भहान याजा बतमहयी औय कफीय भीया गोयख औय गोऩीचॊद जस सॊतआ दवाया यधचत बजन गाए जात ह इसस एक अदववतीम
धवनन ननकरती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भारवा तर भ मवा रडककमआ क सभह दवाया गाम जान वार गीत रोक सॊगीत का एक ऩायॊऩरयक भधय औय रबावना पॉभम ह सभदधध औय खशी का आहवान कयन हत रडककमाॊ गाम क गोफय स सॊजा की भयत फनाती ह
औय उस ऩतती औय परआ क साथ सजाती ह तथा शाभ क दौयान सॊजा की ऩजा कयती ह 18 हदन फाद अऩन साथी सॊजा को ववदाई दत हए मह उतसव सभापत होता ह भानसन की फारयश पमासी ऩथवी की पमास फझाती ह ह ऩडो ऩय झर सजत हऄ औय ऐस भ भारवा तर क गीत सनना भन को फहद बाता ह हहड गामन भ कराकाय ऩणम गर
की आवाज क साथ औय शासतरीम शरी भ आराऩ रकय गात हऄ भारवा तर भ भानसन क भौसभ क दौयान
lsquoफयसाती फयता नाभक गामन आभतौय ऩय होता ह फॊदरखॊड तर मोदधाओॊ की बमभ ह अऩन मोदधाओॊ को पररयत कयन हत फॊदरखॊड क अरहत सभदाम न अकराह उदर क वीय कभो स बय गीतआ की यचना की 52 मदध
रडनवार अकराह उदर की फहादयी समभान वीयता औय शौमम क ककसस इस तर क रोग फयसात क भौसभ क
दौयान ऩयॊऩयागत रऩ स परदमशमत कयत हऄ इस ढोरक (छोटा ढोर जजस दोनो तयप स हाथ क साथ फजामा जाता ह) औय नगाय (रोहा ताॊफा जस धात क दो ढोर खोखर फतमन क खर चहय ऩय तानकय परी बऄस की तवचा जो ऩायॊऩरयक तरयक स रकडडमा स ऩीटा जाता ह) क साथ गामा जाता ह
होरी ठाकय इसयी औय याम पाग उतसव स सॊफॊधधत गान बी होत हऄ हदवारी क तमोहाय क अवसय ऩय ढोरक
नगाया औय फाॊसयी की धन क साथ दवयी गीत गाए जात हऄ मशवयातरी फसॊत ऩॊचभी औय भकय सॊकराॊनत क तमोहाय क भौकआ ऩय फॊफमरमा गीत गाए जात हऄ फाघरखॊड तर क रोक-गीतआ की गामन शरी भधमपरदश क अनम तरआ स
अरग ह इसभ ऩरष औय भहहरा दोनआ की आवाज भजफत औय शजकतशारी होती हऄ इन गानआ भ सभदधध औय ववववधता होती ह जो इस तर की सॊसकनत औय ववयासत को दशामत ह गीतआ क ववषम भ कापी ववववधता होती ह
औय उनभ ववमबनन ववषम शामभर होत ह
फासदव फाघरखॊड तर क गामकआ का ऩायॊऩरयक सभदाम ह जो सायॊगी औय चटकी ऩऄजन क साथ ऩौयाखणक फट
शरवण कभाय स जड गीत गाता ह ऩीर वसतर औय मसय ऩय बगवान कषण की भनत म स उनकी ऩहचान होती हऄ गामकआ की जोडी मह गीत गाती ह याभामण तथा कणम भोयधवज गोऩचॊद बतमहयी बोरफाफा की कहाननमाॊ फासदव क गीतआ क अनम ववषम ह गामकआ की भनोवसथा दशामती बफयहा औय बफदसीमाॊ फाघरखॊड की गामकी की दो अनम भहतवऩणम शमरमाॊ ह बफदसीमाॊ गीत पमाय जदाई औय परभी क साथ ऩनमभमरन क ववषम स सॊफॊधधत
होत ह बफदसीमाॊ गीत पमाय कयनवार स जकदी रौटन की गजारयश कयता ह होरी क तमोहाय ऩय गाए जानवार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
lsquoपाग गीत फसॊत भौसभ औय वमजकतगत सॊफॊधआ की अमबवमजकत कयत हऄ नगाया जोय-शोय स फजता ह औय गान वार उस धन ऩय सवाय हो जात हऄ
भधमपरदश भ खयाफ ऩय रकडी को सडोर रऩ दन की करा अनत पराचीन ह खखरौन औय सजावट की साभगरी तमाय कयन की अनॊत सॊबावनाएॊ होती ह फायात कराकाय ऩयॊऩयागत होत हऄ मशवऩय करा फधनी घाट यीवा भयना की खयाद करा न परदश ही नहीॊ फजकक परदश क फाहय की परमसदधध ऩाई ह
रकडी ऩय चढाए जान वार यॊगआ का ननभामण इन कराकायआ दवाया अऩन डट रऩ भ
आज बी भौजद ह खयाद सागवान दधी कदॊफसराई गयजर भडराखय की रकडी ऩय की जाती ह
रकडी चऩडी याजनसयश गआदजजॊक ऩाउडय स यॊग फनाए जात हऄ कवड क ऩतत स यॊगआ भ चभक ऩदा की जाती ह शमोऩय करा यीवा औय फधनी घाट खयाद करा क ऩायॊऩरयक क र ह
Comb Art ( कॊ घी कऱा )
कॊ घी करा सॊऩणम बायत क गराभीण सभाज भ आभतौय ऩय औय आहदवासी सभाज भ खासतौय ऩय अनक परकाय की कॊ नघमआ का पराचीन कार स ही परचरन चरा यहा ह
आहदवामसमआ भऄ तो कॊ नघमआ का इतना अधधक भहतव ह की कमभमाॊ अरॊकयण गोदना एवॊ मबवतत धचतरआ क भऄ एक
अमबपराम क रऩ भ परनतषठा परापत कय चकी ह इन ऩॊजकतमआ भ घडाई क सॊदय काभ क साथ ही यतनआ की जडाई
भीनाकायी औय अनकआ अमबपरामआ का दवाया उनका अरॊकयण ककमा जाता ह कॊ नघघी फनान का शरम फॊजाया जानत को ह भारवा भ कॊ घी फनान का कामम उजजन यतराभ नीभच स होता ह
Arrow bow art ( तीर धनष कऱा )
वनम जानतमआ भ भऄ तीय धनष यखन की ऩयॊऩया ह तीय धनष फाण भोयऩॊखी रकडी रोहयससी आहद स फनाए
जात हऄ तीय धनष मशकाय क मरए फनाए जात हऄ बीर ऩहाडी कोयवा कभाय आहद जनजानतमाॊ तीय धनष
चरान भ कशर होत हऄ तीय धनष बीर आहदवामसमआ की ऩहचान फन गई ह परतमक बीर धनष फाण अऩन
साथ यखता ह बीर तीय चरान भ ननऩण औय ननशाना रगान भ अचक होत हऄ सफस फडी फात मह ह कक
परतमक आहदवासी तीय कभान अऩन हाथ स तमाय कयत हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
Bamboo crafts ( बाॊस शिलऩ )
फाॊस स फनी करातभक वसतएॊ सौदमम ऩयखता औय जीवन उऩमोगी बी होती ह इसमरए मशकऩ की भहतता जीवन
भ औय फढ जाती ह फसतय झाफआ भॊडरा आहद जजरआ भ जनजानतमआ क रोग अऩन दननक जीवन भ उऩमोग
क मरए फाॊस की फनी करातभक चीजआ का सवमॊ अऩन हाथआ स ननभामण कयत हऄ फाॊस का कामम कयन वारी कई
जानतमआ भ कई मसदधहसत कराकाय हऄ झाफआ भॊडरा भ फाॊस मशकऩ क अनक ऩयॊऩयागत कराकाय ह
Card Carft ( ऩतता शिलऩ )
ऩतता मशकऩ क कराकाय भकमत झाड फनान वार होत हऄ ऩड ऩौधआ क ववमबनन आकायआ स मभरन वार ऩततआ क
मरए भनषम का भन आहद कार स ही आकवषमत यहा ह भनषम न इन ऩततआ भ करा क आमाभ ढॊढ हऄ नछनद ऩततआ स करातभक खखरौन चटाई आसन दकहा दकहन क भोड आहद फनाए जात हऄ ऩततआ की कोभरता क अनरऩ
उनह ववमबनन करा अमबपराम को फनन भ अनक जानतमआ औय जनजानतमआ क ऩायॊऩरयक कराकाय आज बी रग हऄ
Puppet ( कठऩतऱी )
कथा औय ऐनतहामसक घटनाओॊ को नाटकीम अॊदाज भ वमकत कयन की भनोयॊजक ववधा कठऩतरी ह इसभ भानवीम ववचायआ औय बावआ को अमबवमकत कयन की गॊजाइश नहीॊ ह कठऩतरी क परमसदध ऩातर अनायकरी फीयफर फादशाह अकफय ऩॊगी वारा घडसवाय साॊऩ औय जोगी होत हऄ
बायतवषम भ कठऩतरी का इनतहास बायतीम नाटम स ही पराचीन ह फट ऩतमरमाॊ कहठन स कहठन भानवी जसथनतमआ को परसतत कयन भ असभथम होती ह कठऩतरी की चाय परकाय की शमरमाॊ हऄ - दसताना ऩतरी धडऩतरी सतरी सॊफॊधी ऩतरी औय छामा ऩतरी कठऩतमरमआ क ववमबनन कराकाय दर अऩनी शरी भ बायतीम ऐनतहामसक आखमानआ को करातभक ढॊग स गाॊव-गाॊव भ परसतत कयत हऄ जजनह व कठऩतरी का खर
कहत हऄ
Doll crafts ( गडिया शिलऩ )
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
नई ऩयानी यॊगीन धचॊहदमआ औय कागजआ स गडडमा फनान की ऩयॊऩया रोक भ सफ दय दखी जा सकती ह खखरौन
भऄ गडडमा फनान की परथा फहत ऩयानी ह ऩयॊत कछ गडडमा ह ऩवम तमोहायआ स जडकय भाॊगमरक अनषठान ऩय एक बी होती ह जन का ननभामण औय बफकरी उसी अवसय ऩय होती हऄ
गवामरमय अॊचर भ कऩड रकडी औय कागज स फनाई जान वारी गडडमआ की ऩयॊऩया अनषठाननक ह गडडा गडडमा का बमाह यचामा जाता ह उनक नाभ स वरत ऩजा की जाती ह गवामरमय अॊचर की गडडमा आएॊ अऩन
आकाय-परकाय सहहत सजा सजजा वशबषा औय चहय की फनावट क मरए परमसदध ह झाफआ बीरी गडडमआ का क र फन गमा ह
बीरो की शायीरयक फनावट उनकी वशबषा आबषण अरॊकयण तीय धनष आहद को दखकय उनकी आकनत को कऩड रकडी ताया आदी स फनान का काभ सथानीम कराकायो न ककमा ह तफ स झाफआ की बीरी गडडमा परदश औय परदश क फाहय तक परमसदधध ऩा गई ह झाफआ की गडडमा याजम सतय ऩय परशॊसा ऩयसकाय परापत कय चकी ह गवामरमय की गडडमा दश तथा ववदश भ ववखमात हई ह
छीऩा शिलऩ
कऩड ऩय हाथ स फनाए जान वार छीऩा मशकऩ भ ववमबनन भ ववचायआ को उकया जाता ह इनभ बीर
आहदवामसमआ क ववमबनन भ जातीम परतीकआ का सभावश होता ह आज बी अधधकाॊश बीर आहदवामसमआ दवाया इनहीॊ वसतओॊ का उऩमोग ककमा जाता ह वऩछर वषो भ छीऩा मशकऩ करा न एक वमवसानमक उदमोग का रऩ
र मरमा ह
फागकी भनावय गोवावाॊ खखयारा उजजन छीऩा मशकऩ क ऩायॊऩरयक क र हऄ उजजन को मशफा सकपी बरगढ
क नाभ स दश तथा ववदश भ ववखमात ह नछऩा मशकऩ भ कई कराकायआ को परदश सतय ऩय औय याषरीम सतय क समभान मभर चक हऄ
Maheshwari Sarees ( महशवरी साडियाॊ )
भहशवयी साडडमाॊ अऩनी फनावट सजावटी यॊग औय करातभकता क मरए बायत ही नहीॊ अवऩत ववदशआ भ बी सयाही जाती हऄ भहशवय क ऩायॊऩरयक फनकयआ दवाया फोरी गई सती औय यशभी साडडमाॊ सॊदय हटकाऊ एवॊ ऩकक
यॊग की होती हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजन ऩय जयी औय कर क धागआ स छोट फर-फट गड जात हऄ भहशवयी साडी की परभख ववशषता चोखाडा चौकडी करातभक ककनायाभनभोहक ऩकर हकक कस चभकदाय चाॊदी औय सोन भ यॊगआ भ जयी यशभ क
हथकयघा की कढाई ह भहशवयी साडडमआ उदमोग को सथावऩत कयन का शरम परमसदध शासक आहहकमाफाई को ह
भहशवयी साडी ऩणमता दसी वसत करा की दन ह मह करा भहशवय भ जनभी ऩनऩी औय ववसतारयत हई ह
Chanderi sari ( चॊदरी सािी )
चॊदयी भ फनन क कायण इस साडी का नाभ चॊदयी साडी ऩडा चॊदयी साडी यशभी औय सती दोनआ तयह की फनाई
जाती ह साडी भ सजकत औय यशभी फड छोट फट डार जात हऄ चॊदयी साडी की ववशषता उसक हकक औय गहय यॊग करातभक चौड फॉडमय तयह साडी क फीच भ फडा जयी क जरयए यशभ औय सती फर फट होत हऄ चॊदयी साडी की फनावट ऩय आमा शादी होती ह रककन उसक ऩकर ऩय ववमबनन यॊगआ धागआ स सननमोजजत फड आकाय क
फर-फट भोय फतक आहद की आकनतमाॊ गाडी जाती ह चॊदयी साडी की रोकवपरमता परदश क फाहय ववदशआ तक
ऩहॊची ह
भीऱी चोमऱ बटआ थशऱयाॊमोतीमाऱा-
बीर मबरार भहहराएॊ दननक उऩमोग क मरए यॊगीन धागआ स सॊदय कोभर फटआ औय थमरमाॊ फनाती हऄ धाय झाफआ तर भ करातभक कोभर फटआ अतमधधक रोकवपरम ह बीरी भहहराएॊ उनह फनान भ ऩायॊऩरयक रऩ स
ऩायॊगत होती ह बीर भहहराएॊ तयह-तयह क भोनतमआ की भारा ऩहनन की अतमधधक शौकीन होती ह मह
भाराएॊ बीरी जसतरमाॊ सवमॊ तमाय कयती हऄ बीर रडककमाॊ फचऩन भ घय भ अऩन स फडी उमर की भहहराओॊ स
खाना फनाना सीख जाती ह भोती भारा की परभख ववशषता उनकी गथाफन ह जजसस भहहराओॊ भ सॊदय जामरमाॊ तथा परआ का आकाय फनता ह भारा भ छोट-छोट यॊगीन तथा सपद भोनतमआ का उऩमोग अधधकता स
होता ह
परसतार शिलऩ
भॊदसौय औय यतराभ जजरा इसक क र कह जा सकत हऄ जहाॊ ऩतथय को ववमबनन परकाय परदान कयन वार शरषठ
औय ऩयॊऩयागत कराकाय भौजद हऄ मह मशकऩकाय गजमय गामयी जाट बीर आहद जानतमआ औय जनजानतमआ क
मरए दवनायामणफाधा ऩाठमचमाम नाग फावजीबर फावजी याभदवजी शजकत भहशवयीभातानाहय शरी भाता गऩकमा वीय तजाजी गणऩनत दगाम हनभान आहद हहॊद रोग दव रोक स जडी भनत ममआ का ननभामण कयत हऄ इनक
अरावा बी कछ भनत ममाॊ तथा मशकऩ ऐस बी फनात हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजसका भहतव सौदमामतभक अथवा दननक उऩमोगी वसतओॊ का ह दवडा घाट सॊगभयभय की भनत ममाॊ औय गवामरमय ऩौयाखणक दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनान का क र ह
Lakh craft ( ऱाख शिलऩ )
व क गआहदमा यस स राख फनाई जाती ह राख को गभम कयक उसभ ववमबनन यॊगआ को मभराकय अरग-अरग
यॊगआ क पर फनाए जात हऄ राख का काभ कयन वारी एक जानत का नाभ ही राख ह राख कराकाय जानत की सतरी ऩरष दोनआ ऩायॊऩरयक रऩ स रखा कभम भ द होत हऄ
राख क चड करातभक खखरौन मसॊगाय ऩटयी डडजबफमाॊ राख क अरॊकत ऩश ऩी आहद करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह उजजन इॊदौय यतराभ भॊदसौय भहशवय राख सकप क ऩयॊऩयागत क र भ स हऄ
आहदवासी और ऱोक चचतरकऱा ( Tribal amp Folk Painting )
आहदभ जानतमआ भ परागनतहामसक कार स ही जीवन औय सौदमम फहत ववकमसत हआ गहा गरहआ की दीवायआ ऩय अरॊकयण औय मशकाय धचतर इसक परभाण ह घय की धायणा फनत ही घय की दीवायआ को अरॊकत कयन की तीवर
रारसा बीतो ऩय धचतर औय अरॊकयण क ववमबनन रऩआ कामम भ सबी जानतमआ औय जानतमआ क गराभीण
सथाऩतम करा भ आज बी हदखाई दत हऄ
भॊडरा क गआड फगाऩयधानफगा फतर क गआड कोयक नछॊदवाडा क गोनड बारयमा झाफआ क बीर मबरारा यीवा शहडोर क गआड कोर आहद भ ऩायॊऩरयक धचतरकरा आरखन करा औय मभटटी स तयह-तयह की करातभक
जामरमा कोषहठमा ऩश-ऩी भनत ममाॊ सथानीम दवी दवताओॊ की भनत म फनान की परथा हदखाई दती ह
Terracotta craft ( टराकोटा शिलऩ )
भॊडरा जजर भ ननवास कयन वारी कौन दगा परधान धीभा जन बायत ऩननमा औय अयहरयमा जनजानतमआ क
ऩाटयी औय टयाकोटा मशकऩ क मशकऩी होत हऄ इस मशकऩ भ धामभमक भानमताओॊ औय ऩयॊऩयाओॊ भ काभ आन वारी परनतबाओॊ का ननभामण होता ह इसभ फडी दवी परवायी दवी की परनतभाए परमसदध हऄ इस मशकऩ भ तयह
तयह क खखरौन सजावटी साभान औय गभरो का ननभामण बी होता ह
भरवा शिलऩ- फतर क आहदवासी दवाया धात स दननक उऩमोग की करातभक वसतएॊ तथा दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनाई जाती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩीतऱ शिलऩ- ऩीतर एवॊ ताॊफ स नयमसॊहऩय जजर (धचॊचरी) भ करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह महाॊ परभख
रऩ स फतमन फनान का काभ होता ह जजसभ ऩयात डचकी व गॊज शामभर ह
धात शिलऩ- सतना क उचहया कसफ भ कास स परमसदध फटरोही नाभक ऩातर फनाए जात हऄ
सऩारी शिलऩ- यीवा भ सऩायी ऩय भनत ममाॊ फनाई जाती हऄ
खखऱौना शिलऩ- सीहोय जजर क फधनी तहसीर काषठ करा कनतमआ क मरए परमसदध ह महाॊ ऩय रकडी क
खखरौन फनाए जात हऄ
भहावय एवॊ रोकोजकत
साभानम अथम का फोध न कयाकय ववशष अथवा ववरण अथम का फोध कयान वार ऩदफनध को भहावया कहत हः इनह वागधाया बी कहत हः
भहावया एक ऐसा वाकमाॊश ह जो यचना भ अऩना ववशष अथम परकट कयता ह यचना भ बावगत सौनदमम की दजषट स भहावयअ का ववशष भहततव ह इनक परमोग स बाषा सयस योचक
एवॊ परबावऩणम फन जाती ह इनक भर रऩ भ कबी ऩरयवतमन नहीी होता अथामत इनभ स ककसी बी शबद का ऩमाममवाची शबद परमकत नहीी ककमा जा सकता हाॉ ककरमा ऩद भ कार ऩरष वचन
आहद क अनसाय ऩरयवतमन अवशम होता ह भहावया अऩणम वाकम होता ह वाकम परमोग कयत
सभम मह वाकम का अमबनन अॊग फन जाता ह भहावय क परमोग स वाकम भ वमॊगमाथम उतऩनन
होता ह अत भहावय का शाजबदक अथम न रकय उसका बावाथम गरहण कयना चाहहए परभख भहावय व उनका अथम
अकर चयन जाना ndash फदधध का न होना bull अकर का ऩतरा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ndash फदधधभान bull अकर क ऩीछ रठ मरए कपयना ndash भखमता का काभ कयना bull अऩनी खखचडी खद ऩकाना ndash मभरजर कय न यहना bull अऩना उकर सीधा कयना ndash सवाथम मसदध कयना bull अऩना सा भॉह रकय यहना ndash रजजजत होना bull अयभान ननकारना ndash भन का गफाय ऩया कयना
एक ही थरी क चटटndashफटट
ndash सफ एक स सबी सभान रऩ स फय वमजकत bull एक हाथ स तारी न फजना ndash ककसी एक ऩ का दोष न होना bull एक ही नौका भ सवाय होना ndash एक सभान ऩरयजसथनत भ होना ककसी बी कामम क मरए सबी ऩअ की सककरमता अननवामम होती ह bull एक आॉख न बाना ndash तननक बी अचछा न रगना
रोकोजकत का अथम ह रोक की उजकत अथामत जनndashकथन रोकोजकतमाॉ अथवा कहावत रोकndash
जीवन की ककसी घटना मा अनतकम था स जडी यहती हः इनका जनभ रोकndashजीवन भ ही होता ह परतमक रोकोजकत सभाज भ परचमरत होन स ऩवम भ अनक फाय रोगअ क अनबव की कसौटी ऩय
कसी गई ह औय सबी रोगअ क अनबव उस रोकोजकत क साथ एक स यह हः तफ वह कथन
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सवमभानम रऩ स हभाय साभन ह रोकोजकतमाॉ हदखन भ छोटी रगती हः ऩयनत उनभ अधधक
बाव यहता ह रोकोजकतमअ क परमोग स यचना भ बावगत ववशषता आ जाती ह
भहावय एवॊ रोकोजकत भ अनतयndash
भहावया वाकमाॊश होता ह तथा इसक अनत भ lsquoहोनाrsquo lsquoजानाrsquo lsquoदनाrsquo lsquoकयनाrsquo आहद ककरमा का भर रऩ यहता ह जजसका वाकम भ परमोग कयत सभम मरॉग वचन कार कायक आहद क
अनसाय रऩ फदर जाता ह जफकक रोकोजकत अऩन आऩ भ ऩणम वाकम होती ह औय परमोग
सवतनतर वाकम की तयह जमअ का तमअ होता ह
हकदी रग न कपटकयी यॊग आए चोखा ndash बफना कछ खचम ककए काभ फनाना bull हाथ सभयनी ऩटफगर कतयनी ndash ऊऩय स अचछा बीतय स फया bull हाथ कॊ गन को आयसी कमा ऩढ मरख को पायसी कमा ndash परतम को परभाण की आवशमकता नहीी bull हाथी क दाॉत खान क औय हदखान क औय
ndash बीतय औय फाहय भ अॊतय होना
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT II
जनसॊचार
1) रडडयो- यडडमआ जनसॊचाय का सशकत भाधमभ यहा ह इस आकाशवाणी बी कहा जाता ह कमआकक सभाचायआ को आकाश भ परसारयत कय साभानम जनता तक ऩहचाम जात ह जहा सभाचाय ऩतर नहीॊ ऩहॉचता वहा यडडमआ दवाया जनसॊचाय का कामम होता ह भनोयॊजनातभक औय ऻानवधमक काममकरभआ की वजह स यडडमआ ननयय औय गरयफ जनता भ रोकवपरम औय परबावी भाधमभ आज बी ह
2) दरदिशन- दयदशमन दशम शरावम भाधमभ ह ऩहर मसपम सभाचाय यडडमआ ऩय सन सकत थ ऩय दयदशमन क आगभनस रोग घय ऩय ही ववशव भ घटीत होन वारी अचछी फयी घटना का सीधा परसायण दयदशमन तयॊगो दवाया दख औय सन सकत ह इसी कायण वह जनसॊचाय क भाधमभ भ परबावशारी भाधमभ फना ह rsquorsquo rsquorsquo अतवववशवास तथ साभाजजक कयीनतमआ क खखराप दयदशमन जफयदसत धभममधद छड सकता ह औय इसकी भता दयदशमन भ ह 3) इसी कायण दशमकआ की ऩहरी ऩसॊद दयदशमन ह दयदशमन ऩय आज कई चनर ह जो हदनबय रगाताय सभाचाय परसारयत कयत यहत ह जजसभ हय घटना का ववसतत सऩषटीकयण बी होता ह इसमरए दयदशमन जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
3) ववऻाऩन- आज कर फाजाय भ आन वारी हय वसत औय सवा को समभोहक जानकायी दन का ठोस भाधमभ ववऻाऩन ह फाजाय भ अऩना अजसतव जभान क मरए हय उदमोग सभह ववऻाऩन क भाधमभ स अऩनी वसत सवा दसयआ क भकाफर ककतनी अचछी ह मह हदखान का कामम ववऻाऩन दवाया ककमा जाता ह ववऻाऩन भनषम की आशा ऩनत म भ सहामक मसधद हो यह ह rsquorsquo ववऻाऩन का उददशम वसत मा सवा क फाय भ जानकायी दना उऩबोकतओॊ का धमान आकवषमत कयना उनभ रधच उतऩनन कयना भाॊग फढाना ववकरी फढाना आहद ह rsquorsquo 4) जीसस आदभी वसत की औय आकवषमत होता ह सवचछता ऩरयवाय ननमोजन नशा भजकत क ववऻाऩनो दवाया बी जनसॊचाय का कामम होता ह 4) कपकभ- कपकभ दशम शरावम भाधमभ ह वह बी जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह मह करातभक भाधमभ होन क कायण इसभ अमबनम क साथ साथ नाटम सॊगीत नतम मशकऩ का परमोग बी होता ह मसनभा क ननदशक गीतकाय अमबनता गण सभाज हहत साभन यखकय कपकभ का ननभामण कयत ह कपकभ की कथा भ साभाजजक सभसमा दशपरभ यसाननमत दोसती ओय सॊसकनत होती ह कई कपकभआ भ फार भजदयी नायी ऩीडा दहज सभसमा एडस नशा ऐस जन जागनत ऩयक ववषम बी कपकभ भ हदखाम जात ह जजसस जनसॊचाय का कामम होता ह 5) कमपमटय- वतमभान मग भ जनसॊचाय क तर भ सफस परबावी भाधमभ कमपमटय ह वमाऩाय वऻाननक अनसॊधान अॊतरय ऩमामवयण धचककसा इन तर भ जो परगती हई ह वह कमपमटय दवाया ही सॊबव हो सकी ह औय उस सपर कयन भ इॊटयनट फडा भदतगाय साफीत हो यहा ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भारवा तर भ मवा रडककमआ क सभह दवाया गाम जान वार गीत रोक सॊगीत का एक ऩायॊऩरयक भधय औय रबावना पॉभम ह सभदधध औय खशी का आहवान कयन हत रडककमाॊ गाम क गोफय स सॊजा की भयत फनाती ह
औय उस ऩतती औय परआ क साथ सजाती ह तथा शाभ क दौयान सॊजा की ऩजा कयती ह 18 हदन फाद अऩन साथी सॊजा को ववदाई दत हए मह उतसव सभापत होता ह भानसन की फारयश पमासी ऩथवी की पमास फझाती ह ह ऩडो ऩय झर सजत हऄ औय ऐस भ भारवा तर क गीत सनना भन को फहद बाता ह हहड गामन भ कराकाय ऩणम गर
की आवाज क साथ औय शासतरीम शरी भ आराऩ रकय गात हऄ भारवा तर भ भानसन क भौसभ क दौयान
lsquoफयसाती फयता नाभक गामन आभतौय ऩय होता ह फॊदरखॊड तर मोदधाओॊ की बमभ ह अऩन मोदधाओॊ को पररयत कयन हत फॊदरखॊड क अरहत सभदाम न अकराह उदर क वीय कभो स बय गीतआ की यचना की 52 मदध
रडनवार अकराह उदर की फहादयी समभान वीयता औय शौमम क ककसस इस तर क रोग फयसात क भौसभ क
दौयान ऩयॊऩयागत रऩ स परदमशमत कयत हऄ इस ढोरक (छोटा ढोर जजस दोनो तयप स हाथ क साथ फजामा जाता ह) औय नगाय (रोहा ताॊफा जस धात क दो ढोर खोखर फतमन क खर चहय ऩय तानकय परी बऄस की तवचा जो ऩायॊऩरयक तरयक स रकडडमा स ऩीटा जाता ह) क साथ गामा जाता ह
होरी ठाकय इसयी औय याम पाग उतसव स सॊफॊधधत गान बी होत हऄ हदवारी क तमोहाय क अवसय ऩय ढोरक
नगाया औय फाॊसयी की धन क साथ दवयी गीत गाए जात हऄ मशवयातरी फसॊत ऩॊचभी औय भकय सॊकराॊनत क तमोहाय क भौकआ ऩय फॊफमरमा गीत गाए जात हऄ फाघरखॊड तर क रोक-गीतआ की गामन शरी भधमपरदश क अनम तरआ स
अरग ह इसभ ऩरष औय भहहरा दोनआ की आवाज भजफत औय शजकतशारी होती हऄ इन गानआ भ सभदधध औय ववववधता होती ह जो इस तर की सॊसकनत औय ववयासत को दशामत ह गीतआ क ववषम भ कापी ववववधता होती ह
औय उनभ ववमबनन ववषम शामभर होत ह
फासदव फाघरखॊड तर क गामकआ का ऩायॊऩरयक सभदाम ह जो सायॊगी औय चटकी ऩऄजन क साथ ऩौयाखणक फट
शरवण कभाय स जड गीत गाता ह ऩीर वसतर औय मसय ऩय बगवान कषण की भनत म स उनकी ऩहचान होती हऄ गामकआ की जोडी मह गीत गाती ह याभामण तथा कणम भोयधवज गोऩचॊद बतमहयी बोरफाफा की कहाननमाॊ फासदव क गीतआ क अनम ववषम ह गामकआ की भनोवसथा दशामती बफयहा औय बफदसीमाॊ फाघरखॊड की गामकी की दो अनम भहतवऩणम शमरमाॊ ह बफदसीमाॊ गीत पमाय जदाई औय परभी क साथ ऩनमभमरन क ववषम स सॊफॊधधत
होत ह बफदसीमाॊ गीत पमाय कयनवार स जकदी रौटन की गजारयश कयता ह होरी क तमोहाय ऩय गाए जानवार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
lsquoपाग गीत फसॊत भौसभ औय वमजकतगत सॊफॊधआ की अमबवमजकत कयत हऄ नगाया जोय-शोय स फजता ह औय गान वार उस धन ऩय सवाय हो जात हऄ
भधमपरदश भ खयाफ ऩय रकडी को सडोर रऩ दन की करा अनत पराचीन ह खखरौन औय सजावट की साभगरी तमाय कयन की अनॊत सॊबावनाएॊ होती ह फायात कराकाय ऩयॊऩयागत होत हऄ मशवऩय करा फधनी घाट यीवा भयना की खयाद करा न परदश ही नहीॊ फजकक परदश क फाहय की परमसदधध ऩाई ह
रकडी ऩय चढाए जान वार यॊगआ का ननभामण इन कराकायआ दवाया अऩन डट रऩ भ
आज बी भौजद ह खयाद सागवान दधी कदॊफसराई गयजर भडराखय की रकडी ऩय की जाती ह
रकडी चऩडी याजनसयश गआदजजॊक ऩाउडय स यॊग फनाए जात हऄ कवड क ऩतत स यॊगआ भ चभक ऩदा की जाती ह शमोऩय करा यीवा औय फधनी घाट खयाद करा क ऩायॊऩरयक क र ह
Comb Art ( कॊ घी कऱा )
कॊ घी करा सॊऩणम बायत क गराभीण सभाज भ आभतौय ऩय औय आहदवासी सभाज भ खासतौय ऩय अनक परकाय की कॊ नघमआ का पराचीन कार स ही परचरन चरा यहा ह
आहदवामसमआ भऄ तो कॊ नघमआ का इतना अधधक भहतव ह की कमभमाॊ अरॊकयण गोदना एवॊ मबवतत धचतरआ क भऄ एक
अमबपराम क रऩ भ परनतषठा परापत कय चकी ह इन ऩॊजकतमआ भ घडाई क सॊदय काभ क साथ ही यतनआ की जडाई
भीनाकायी औय अनकआ अमबपरामआ का दवाया उनका अरॊकयण ककमा जाता ह कॊ नघघी फनान का शरम फॊजाया जानत को ह भारवा भ कॊ घी फनान का कामम उजजन यतराभ नीभच स होता ह
Arrow bow art ( तीर धनष कऱा )
वनम जानतमआ भ भऄ तीय धनष यखन की ऩयॊऩया ह तीय धनष फाण भोयऩॊखी रकडी रोहयससी आहद स फनाए
जात हऄ तीय धनष मशकाय क मरए फनाए जात हऄ बीर ऩहाडी कोयवा कभाय आहद जनजानतमाॊ तीय धनष
चरान भ कशर होत हऄ तीय धनष बीर आहदवामसमआ की ऩहचान फन गई ह परतमक बीर धनष फाण अऩन
साथ यखता ह बीर तीय चरान भ ननऩण औय ननशाना रगान भ अचक होत हऄ सफस फडी फात मह ह कक
परतमक आहदवासी तीय कभान अऩन हाथ स तमाय कयत हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
Bamboo crafts ( बाॊस शिलऩ )
फाॊस स फनी करातभक वसतएॊ सौदमम ऩयखता औय जीवन उऩमोगी बी होती ह इसमरए मशकऩ की भहतता जीवन
भ औय फढ जाती ह फसतय झाफआ भॊडरा आहद जजरआ भ जनजानतमआ क रोग अऩन दननक जीवन भ उऩमोग
क मरए फाॊस की फनी करातभक चीजआ का सवमॊ अऩन हाथआ स ननभामण कयत हऄ फाॊस का कामम कयन वारी कई
जानतमआ भ कई मसदधहसत कराकाय हऄ झाफआ भॊडरा भ फाॊस मशकऩ क अनक ऩयॊऩयागत कराकाय ह
Card Carft ( ऩतता शिलऩ )
ऩतता मशकऩ क कराकाय भकमत झाड फनान वार होत हऄ ऩड ऩौधआ क ववमबनन आकायआ स मभरन वार ऩततआ क
मरए भनषम का भन आहद कार स ही आकवषमत यहा ह भनषम न इन ऩततआ भ करा क आमाभ ढॊढ हऄ नछनद ऩततआ स करातभक खखरौन चटाई आसन दकहा दकहन क भोड आहद फनाए जात हऄ ऩततआ की कोभरता क अनरऩ
उनह ववमबनन करा अमबपराम को फनन भ अनक जानतमआ औय जनजानतमआ क ऩायॊऩरयक कराकाय आज बी रग हऄ
Puppet ( कठऩतऱी )
कथा औय ऐनतहामसक घटनाओॊ को नाटकीम अॊदाज भ वमकत कयन की भनोयॊजक ववधा कठऩतरी ह इसभ भानवीम ववचायआ औय बावआ को अमबवमकत कयन की गॊजाइश नहीॊ ह कठऩतरी क परमसदध ऩातर अनायकरी फीयफर फादशाह अकफय ऩॊगी वारा घडसवाय साॊऩ औय जोगी होत हऄ
बायतवषम भ कठऩतरी का इनतहास बायतीम नाटम स ही पराचीन ह फट ऩतमरमाॊ कहठन स कहठन भानवी जसथनतमआ को परसतत कयन भ असभथम होती ह कठऩतरी की चाय परकाय की शमरमाॊ हऄ - दसताना ऩतरी धडऩतरी सतरी सॊफॊधी ऩतरी औय छामा ऩतरी कठऩतमरमआ क ववमबनन कराकाय दर अऩनी शरी भ बायतीम ऐनतहामसक आखमानआ को करातभक ढॊग स गाॊव-गाॊव भ परसतत कयत हऄ जजनह व कठऩतरी का खर
कहत हऄ
Doll crafts ( गडिया शिलऩ )
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
नई ऩयानी यॊगीन धचॊहदमआ औय कागजआ स गडडमा फनान की ऩयॊऩया रोक भ सफ दय दखी जा सकती ह खखरौन
भऄ गडडमा फनान की परथा फहत ऩयानी ह ऩयॊत कछ गडडमा ह ऩवम तमोहायआ स जडकय भाॊगमरक अनषठान ऩय एक बी होती ह जन का ननभामण औय बफकरी उसी अवसय ऩय होती हऄ
गवामरमय अॊचर भ कऩड रकडी औय कागज स फनाई जान वारी गडडमआ की ऩयॊऩया अनषठाननक ह गडडा गडडमा का बमाह यचामा जाता ह उनक नाभ स वरत ऩजा की जाती ह गवामरमय अॊचर की गडडमा आएॊ अऩन
आकाय-परकाय सहहत सजा सजजा वशबषा औय चहय की फनावट क मरए परमसदध ह झाफआ बीरी गडडमआ का क र फन गमा ह
बीरो की शायीरयक फनावट उनकी वशबषा आबषण अरॊकयण तीय धनष आहद को दखकय उनकी आकनत को कऩड रकडी ताया आदी स फनान का काभ सथानीम कराकायो न ककमा ह तफ स झाफआ की बीरी गडडमा परदश औय परदश क फाहय तक परमसदधध ऩा गई ह झाफआ की गडडमा याजम सतय ऩय परशॊसा ऩयसकाय परापत कय चकी ह गवामरमय की गडडमा दश तथा ववदश भ ववखमात हई ह
छीऩा शिलऩ
कऩड ऩय हाथ स फनाए जान वार छीऩा मशकऩ भ ववमबनन भ ववचायआ को उकया जाता ह इनभ बीर
आहदवामसमआ क ववमबनन भ जातीम परतीकआ का सभावश होता ह आज बी अधधकाॊश बीर आहदवामसमआ दवाया इनहीॊ वसतओॊ का उऩमोग ककमा जाता ह वऩछर वषो भ छीऩा मशकऩ करा न एक वमवसानमक उदमोग का रऩ
र मरमा ह
फागकी भनावय गोवावाॊ खखयारा उजजन छीऩा मशकऩ क ऩायॊऩरयक क र हऄ उजजन को मशफा सकपी बरगढ
क नाभ स दश तथा ववदश भ ववखमात ह नछऩा मशकऩ भ कई कराकायआ को परदश सतय ऩय औय याषरीम सतय क समभान मभर चक हऄ
Maheshwari Sarees ( महशवरी साडियाॊ )
भहशवयी साडडमाॊ अऩनी फनावट सजावटी यॊग औय करातभकता क मरए बायत ही नहीॊ अवऩत ववदशआ भ बी सयाही जाती हऄ भहशवय क ऩायॊऩरयक फनकयआ दवाया फोरी गई सती औय यशभी साडडमाॊ सॊदय हटकाऊ एवॊ ऩकक
यॊग की होती हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजन ऩय जयी औय कर क धागआ स छोट फर-फट गड जात हऄ भहशवयी साडी की परभख ववशषता चोखाडा चौकडी करातभक ककनायाभनभोहक ऩकर हकक कस चभकदाय चाॊदी औय सोन भ यॊगआ भ जयी यशभ क
हथकयघा की कढाई ह भहशवयी साडडमआ उदमोग को सथावऩत कयन का शरम परमसदध शासक आहहकमाफाई को ह
भहशवयी साडी ऩणमता दसी वसत करा की दन ह मह करा भहशवय भ जनभी ऩनऩी औय ववसतारयत हई ह
Chanderi sari ( चॊदरी सािी )
चॊदयी भ फनन क कायण इस साडी का नाभ चॊदयी साडी ऩडा चॊदयी साडी यशभी औय सती दोनआ तयह की फनाई
जाती ह साडी भ सजकत औय यशभी फड छोट फट डार जात हऄ चॊदयी साडी की ववशषता उसक हकक औय गहय यॊग करातभक चौड फॉडमय तयह साडी क फीच भ फडा जयी क जरयए यशभ औय सती फर फट होत हऄ चॊदयी साडी की फनावट ऩय आमा शादी होती ह रककन उसक ऩकर ऩय ववमबनन यॊगआ धागआ स सननमोजजत फड आकाय क
फर-फट भोय फतक आहद की आकनतमाॊ गाडी जाती ह चॊदयी साडी की रोकवपरमता परदश क फाहय ववदशआ तक
ऩहॊची ह
भीऱी चोमऱ बटआ थशऱयाॊमोतीमाऱा-
बीर मबरार भहहराएॊ दननक उऩमोग क मरए यॊगीन धागआ स सॊदय कोभर फटआ औय थमरमाॊ फनाती हऄ धाय झाफआ तर भ करातभक कोभर फटआ अतमधधक रोकवपरम ह बीरी भहहराएॊ उनह फनान भ ऩायॊऩरयक रऩ स
ऩायॊगत होती ह बीर भहहराएॊ तयह-तयह क भोनतमआ की भारा ऩहनन की अतमधधक शौकीन होती ह मह
भाराएॊ बीरी जसतरमाॊ सवमॊ तमाय कयती हऄ बीर रडककमाॊ फचऩन भ घय भ अऩन स फडी उमर की भहहराओॊ स
खाना फनाना सीख जाती ह भोती भारा की परभख ववशषता उनकी गथाफन ह जजसस भहहराओॊ भ सॊदय जामरमाॊ तथा परआ का आकाय फनता ह भारा भ छोट-छोट यॊगीन तथा सपद भोनतमआ का उऩमोग अधधकता स
होता ह
परसतार शिलऩ
भॊदसौय औय यतराभ जजरा इसक क र कह जा सकत हऄ जहाॊ ऩतथय को ववमबनन परकाय परदान कयन वार शरषठ
औय ऩयॊऩयागत कराकाय भौजद हऄ मह मशकऩकाय गजमय गामयी जाट बीर आहद जानतमआ औय जनजानतमआ क
मरए दवनायामणफाधा ऩाठमचमाम नाग फावजीबर फावजी याभदवजी शजकत भहशवयीभातानाहय शरी भाता गऩकमा वीय तजाजी गणऩनत दगाम हनभान आहद हहॊद रोग दव रोक स जडी भनत ममआ का ननभामण कयत हऄ इनक
अरावा बी कछ भनत ममाॊ तथा मशकऩ ऐस बी फनात हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजसका भहतव सौदमामतभक अथवा दननक उऩमोगी वसतओॊ का ह दवडा घाट सॊगभयभय की भनत ममाॊ औय गवामरमय ऩौयाखणक दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनान का क र ह
Lakh craft ( ऱाख शिलऩ )
व क गआहदमा यस स राख फनाई जाती ह राख को गभम कयक उसभ ववमबनन यॊगआ को मभराकय अरग-अरग
यॊगआ क पर फनाए जात हऄ राख का काभ कयन वारी एक जानत का नाभ ही राख ह राख कराकाय जानत की सतरी ऩरष दोनआ ऩायॊऩरयक रऩ स रखा कभम भ द होत हऄ
राख क चड करातभक खखरौन मसॊगाय ऩटयी डडजबफमाॊ राख क अरॊकत ऩश ऩी आहद करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह उजजन इॊदौय यतराभ भॊदसौय भहशवय राख सकप क ऩयॊऩयागत क र भ स हऄ
आहदवासी और ऱोक चचतरकऱा ( Tribal amp Folk Painting )
आहदभ जानतमआ भ परागनतहामसक कार स ही जीवन औय सौदमम फहत ववकमसत हआ गहा गरहआ की दीवायआ ऩय अरॊकयण औय मशकाय धचतर इसक परभाण ह घय की धायणा फनत ही घय की दीवायआ को अरॊकत कयन की तीवर
रारसा बीतो ऩय धचतर औय अरॊकयण क ववमबनन रऩआ कामम भ सबी जानतमआ औय जानतमआ क गराभीण
सथाऩतम करा भ आज बी हदखाई दत हऄ
भॊडरा क गआड फगाऩयधानफगा फतर क गआड कोयक नछॊदवाडा क गोनड बारयमा झाफआ क बीर मबरारा यीवा शहडोर क गआड कोर आहद भ ऩायॊऩरयक धचतरकरा आरखन करा औय मभटटी स तयह-तयह की करातभक
जामरमा कोषहठमा ऩश-ऩी भनत ममाॊ सथानीम दवी दवताओॊ की भनत म फनान की परथा हदखाई दती ह
Terracotta craft ( टराकोटा शिलऩ )
भॊडरा जजर भ ननवास कयन वारी कौन दगा परधान धीभा जन बायत ऩननमा औय अयहरयमा जनजानतमआ क
ऩाटयी औय टयाकोटा मशकऩ क मशकऩी होत हऄ इस मशकऩ भ धामभमक भानमताओॊ औय ऩयॊऩयाओॊ भ काभ आन वारी परनतबाओॊ का ननभामण होता ह इसभ फडी दवी परवायी दवी की परनतभाए परमसदध हऄ इस मशकऩ भ तयह
तयह क खखरौन सजावटी साभान औय गभरो का ननभामण बी होता ह
भरवा शिलऩ- फतर क आहदवासी दवाया धात स दननक उऩमोग की करातभक वसतएॊ तथा दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनाई जाती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩीतऱ शिलऩ- ऩीतर एवॊ ताॊफ स नयमसॊहऩय जजर (धचॊचरी) भ करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह महाॊ परभख
रऩ स फतमन फनान का काभ होता ह जजसभ ऩयात डचकी व गॊज शामभर ह
धात शिलऩ- सतना क उचहया कसफ भ कास स परमसदध फटरोही नाभक ऩातर फनाए जात हऄ
सऩारी शिलऩ- यीवा भ सऩायी ऩय भनत ममाॊ फनाई जाती हऄ
खखऱौना शिलऩ- सीहोय जजर क फधनी तहसीर काषठ करा कनतमआ क मरए परमसदध ह महाॊ ऩय रकडी क
खखरौन फनाए जात हऄ
भहावय एवॊ रोकोजकत
साभानम अथम का फोध न कयाकय ववशष अथवा ववरण अथम का फोध कयान वार ऩदफनध को भहावया कहत हः इनह वागधाया बी कहत हः
भहावया एक ऐसा वाकमाॊश ह जो यचना भ अऩना ववशष अथम परकट कयता ह यचना भ बावगत सौनदमम की दजषट स भहावयअ का ववशष भहततव ह इनक परमोग स बाषा सयस योचक
एवॊ परबावऩणम फन जाती ह इनक भर रऩ भ कबी ऩरयवतमन नहीी होता अथामत इनभ स ककसी बी शबद का ऩमाममवाची शबद परमकत नहीी ककमा जा सकता हाॉ ककरमा ऩद भ कार ऩरष वचन
आहद क अनसाय ऩरयवतमन अवशम होता ह भहावया अऩणम वाकम होता ह वाकम परमोग कयत
सभम मह वाकम का अमबनन अॊग फन जाता ह भहावय क परमोग स वाकम भ वमॊगमाथम उतऩनन
होता ह अत भहावय का शाजबदक अथम न रकय उसका बावाथम गरहण कयना चाहहए परभख भहावय व उनका अथम
अकर चयन जाना ndash फदधध का न होना bull अकर का ऩतरा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ndash फदधधभान bull अकर क ऩीछ रठ मरए कपयना ndash भखमता का काभ कयना bull अऩनी खखचडी खद ऩकाना ndash मभरजर कय न यहना bull अऩना उकर सीधा कयना ndash सवाथम मसदध कयना bull अऩना सा भॉह रकय यहना ndash रजजजत होना bull अयभान ननकारना ndash भन का गफाय ऩया कयना
एक ही थरी क चटटndashफटट
ndash सफ एक स सबी सभान रऩ स फय वमजकत bull एक हाथ स तारी न फजना ndash ककसी एक ऩ का दोष न होना bull एक ही नौका भ सवाय होना ndash एक सभान ऩरयजसथनत भ होना ककसी बी कामम क मरए सबी ऩअ की सककरमता अननवामम होती ह bull एक आॉख न बाना ndash तननक बी अचछा न रगना
रोकोजकत का अथम ह रोक की उजकत अथामत जनndashकथन रोकोजकतमाॉ अथवा कहावत रोकndash
जीवन की ककसी घटना मा अनतकम था स जडी यहती हः इनका जनभ रोकndashजीवन भ ही होता ह परतमक रोकोजकत सभाज भ परचमरत होन स ऩवम भ अनक फाय रोगअ क अनबव की कसौटी ऩय
कसी गई ह औय सबी रोगअ क अनबव उस रोकोजकत क साथ एक स यह हः तफ वह कथन
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सवमभानम रऩ स हभाय साभन ह रोकोजकतमाॉ हदखन भ छोटी रगती हः ऩयनत उनभ अधधक
बाव यहता ह रोकोजकतमअ क परमोग स यचना भ बावगत ववशषता आ जाती ह
भहावय एवॊ रोकोजकत भ अनतयndash
भहावया वाकमाॊश होता ह तथा इसक अनत भ lsquoहोनाrsquo lsquoजानाrsquo lsquoदनाrsquo lsquoकयनाrsquo आहद ककरमा का भर रऩ यहता ह जजसका वाकम भ परमोग कयत सभम मरॉग वचन कार कायक आहद क
अनसाय रऩ फदर जाता ह जफकक रोकोजकत अऩन आऩ भ ऩणम वाकम होती ह औय परमोग
सवतनतर वाकम की तयह जमअ का तमअ होता ह
हकदी रग न कपटकयी यॊग आए चोखा ndash बफना कछ खचम ककए काभ फनाना bull हाथ सभयनी ऩटफगर कतयनी ndash ऊऩय स अचछा बीतय स फया bull हाथ कॊ गन को आयसी कमा ऩढ मरख को पायसी कमा ndash परतम को परभाण की आवशमकता नहीी bull हाथी क दाॉत खान क औय हदखान क औय
ndash बीतय औय फाहय भ अॊतय होना
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT II
जनसॊचार
1) रडडयो- यडडमआ जनसॊचाय का सशकत भाधमभ यहा ह इस आकाशवाणी बी कहा जाता ह कमआकक सभाचायआ को आकाश भ परसारयत कय साभानम जनता तक ऩहचाम जात ह जहा सभाचाय ऩतर नहीॊ ऩहॉचता वहा यडडमआ दवाया जनसॊचाय का कामम होता ह भनोयॊजनातभक औय ऻानवधमक काममकरभआ की वजह स यडडमआ ननयय औय गरयफ जनता भ रोकवपरम औय परबावी भाधमभ आज बी ह
2) दरदिशन- दयदशमन दशम शरावम भाधमभ ह ऩहर मसपम सभाचाय यडडमआ ऩय सन सकत थ ऩय दयदशमन क आगभनस रोग घय ऩय ही ववशव भ घटीत होन वारी अचछी फयी घटना का सीधा परसायण दयदशमन तयॊगो दवाया दख औय सन सकत ह इसी कायण वह जनसॊचाय क भाधमभ भ परबावशारी भाधमभ फना ह rsquorsquo rsquorsquo अतवववशवास तथ साभाजजक कयीनतमआ क खखराप दयदशमन जफयदसत धभममधद छड सकता ह औय इसकी भता दयदशमन भ ह 3) इसी कायण दशमकआ की ऩहरी ऩसॊद दयदशमन ह दयदशमन ऩय आज कई चनर ह जो हदनबय रगाताय सभाचाय परसारयत कयत यहत ह जजसभ हय घटना का ववसतत सऩषटीकयण बी होता ह इसमरए दयदशमन जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
3) ववऻाऩन- आज कर फाजाय भ आन वारी हय वसत औय सवा को समभोहक जानकायी दन का ठोस भाधमभ ववऻाऩन ह फाजाय भ अऩना अजसतव जभान क मरए हय उदमोग सभह ववऻाऩन क भाधमभ स अऩनी वसत सवा दसयआ क भकाफर ककतनी अचछी ह मह हदखान का कामम ववऻाऩन दवाया ककमा जाता ह ववऻाऩन भनषम की आशा ऩनत म भ सहामक मसधद हो यह ह rsquorsquo ववऻाऩन का उददशम वसत मा सवा क फाय भ जानकायी दना उऩबोकतओॊ का धमान आकवषमत कयना उनभ रधच उतऩनन कयना भाॊग फढाना ववकरी फढाना आहद ह rsquorsquo 4) जीसस आदभी वसत की औय आकवषमत होता ह सवचछता ऩरयवाय ननमोजन नशा भजकत क ववऻाऩनो दवाया बी जनसॊचाय का कामम होता ह 4) कपकभ- कपकभ दशम शरावम भाधमभ ह वह बी जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह मह करातभक भाधमभ होन क कायण इसभ अमबनम क साथ साथ नाटम सॊगीत नतम मशकऩ का परमोग बी होता ह मसनभा क ननदशक गीतकाय अमबनता गण सभाज हहत साभन यखकय कपकभ का ननभामण कयत ह कपकभ की कथा भ साभाजजक सभसमा दशपरभ यसाननमत दोसती ओय सॊसकनत होती ह कई कपकभआ भ फार भजदयी नायी ऩीडा दहज सभसमा एडस नशा ऐस जन जागनत ऩयक ववषम बी कपकभ भ हदखाम जात ह जजसस जनसॊचाय का कामम होता ह 5) कमपमटय- वतमभान मग भ जनसॊचाय क तर भ सफस परबावी भाधमभ कमपमटय ह वमाऩाय वऻाननक अनसॊधान अॊतरय ऩमामवयण धचककसा इन तर भ जो परगती हई ह वह कमपमटय दवाया ही सॊबव हो सकी ह औय उस सपर कयन भ इॊटयनट फडा भदतगाय साफीत हो यहा ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
lsquoपाग गीत फसॊत भौसभ औय वमजकतगत सॊफॊधआ की अमबवमजकत कयत हऄ नगाया जोय-शोय स फजता ह औय गान वार उस धन ऩय सवाय हो जात हऄ
भधमपरदश भ खयाफ ऩय रकडी को सडोर रऩ दन की करा अनत पराचीन ह खखरौन औय सजावट की साभगरी तमाय कयन की अनॊत सॊबावनाएॊ होती ह फायात कराकाय ऩयॊऩयागत होत हऄ मशवऩय करा फधनी घाट यीवा भयना की खयाद करा न परदश ही नहीॊ फजकक परदश क फाहय की परमसदधध ऩाई ह
रकडी ऩय चढाए जान वार यॊगआ का ननभामण इन कराकायआ दवाया अऩन डट रऩ भ
आज बी भौजद ह खयाद सागवान दधी कदॊफसराई गयजर भडराखय की रकडी ऩय की जाती ह
रकडी चऩडी याजनसयश गआदजजॊक ऩाउडय स यॊग फनाए जात हऄ कवड क ऩतत स यॊगआ भ चभक ऩदा की जाती ह शमोऩय करा यीवा औय फधनी घाट खयाद करा क ऩायॊऩरयक क र ह
Comb Art ( कॊ घी कऱा )
कॊ घी करा सॊऩणम बायत क गराभीण सभाज भ आभतौय ऩय औय आहदवासी सभाज भ खासतौय ऩय अनक परकाय की कॊ नघमआ का पराचीन कार स ही परचरन चरा यहा ह
आहदवामसमआ भऄ तो कॊ नघमआ का इतना अधधक भहतव ह की कमभमाॊ अरॊकयण गोदना एवॊ मबवतत धचतरआ क भऄ एक
अमबपराम क रऩ भ परनतषठा परापत कय चकी ह इन ऩॊजकतमआ भ घडाई क सॊदय काभ क साथ ही यतनआ की जडाई
भीनाकायी औय अनकआ अमबपरामआ का दवाया उनका अरॊकयण ककमा जाता ह कॊ नघघी फनान का शरम फॊजाया जानत को ह भारवा भ कॊ घी फनान का कामम उजजन यतराभ नीभच स होता ह
Arrow bow art ( तीर धनष कऱा )
वनम जानतमआ भ भऄ तीय धनष यखन की ऩयॊऩया ह तीय धनष फाण भोयऩॊखी रकडी रोहयससी आहद स फनाए
जात हऄ तीय धनष मशकाय क मरए फनाए जात हऄ बीर ऩहाडी कोयवा कभाय आहद जनजानतमाॊ तीय धनष
चरान भ कशर होत हऄ तीय धनष बीर आहदवामसमआ की ऩहचान फन गई ह परतमक बीर धनष फाण अऩन
साथ यखता ह बीर तीय चरान भ ननऩण औय ननशाना रगान भ अचक होत हऄ सफस फडी फात मह ह कक
परतमक आहदवासी तीय कभान अऩन हाथ स तमाय कयत हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
Bamboo crafts ( बाॊस शिलऩ )
फाॊस स फनी करातभक वसतएॊ सौदमम ऩयखता औय जीवन उऩमोगी बी होती ह इसमरए मशकऩ की भहतता जीवन
भ औय फढ जाती ह फसतय झाफआ भॊडरा आहद जजरआ भ जनजानतमआ क रोग अऩन दननक जीवन भ उऩमोग
क मरए फाॊस की फनी करातभक चीजआ का सवमॊ अऩन हाथआ स ननभामण कयत हऄ फाॊस का कामम कयन वारी कई
जानतमआ भ कई मसदधहसत कराकाय हऄ झाफआ भॊडरा भ फाॊस मशकऩ क अनक ऩयॊऩयागत कराकाय ह
Card Carft ( ऩतता शिलऩ )
ऩतता मशकऩ क कराकाय भकमत झाड फनान वार होत हऄ ऩड ऩौधआ क ववमबनन आकायआ स मभरन वार ऩततआ क
मरए भनषम का भन आहद कार स ही आकवषमत यहा ह भनषम न इन ऩततआ भ करा क आमाभ ढॊढ हऄ नछनद ऩततआ स करातभक खखरौन चटाई आसन दकहा दकहन क भोड आहद फनाए जात हऄ ऩततआ की कोभरता क अनरऩ
उनह ववमबनन करा अमबपराम को फनन भ अनक जानतमआ औय जनजानतमआ क ऩायॊऩरयक कराकाय आज बी रग हऄ
Puppet ( कठऩतऱी )
कथा औय ऐनतहामसक घटनाओॊ को नाटकीम अॊदाज भ वमकत कयन की भनोयॊजक ववधा कठऩतरी ह इसभ भानवीम ववचायआ औय बावआ को अमबवमकत कयन की गॊजाइश नहीॊ ह कठऩतरी क परमसदध ऩातर अनायकरी फीयफर फादशाह अकफय ऩॊगी वारा घडसवाय साॊऩ औय जोगी होत हऄ
बायतवषम भ कठऩतरी का इनतहास बायतीम नाटम स ही पराचीन ह फट ऩतमरमाॊ कहठन स कहठन भानवी जसथनतमआ को परसतत कयन भ असभथम होती ह कठऩतरी की चाय परकाय की शमरमाॊ हऄ - दसताना ऩतरी धडऩतरी सतरी सॊफॊधी ऩतरी औय छामा ऩतरी कठऩतमरमआ क ववमबनन कराकाय दर अऩनी शरी भ बायतीम ऐनतहामसक आखमानआ को करातभक ढॊग स गाॊव-गाॊव भ परसतत कयत हऄ जजनह व कठऩतरी का खर
कहत हऄ
Doll crafts ( गडिया शिलऩ )
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
नई ऩयानी यॊगीन धचॊहदमआ औय कागजआ स गडडमा फनान की ऩयॊऩया रोक भ सफ दय दखी जा सकती ह खखरौन
भऄ गडडमा फनान की परथा फहत ऩयानी ह ऩयॊत कछ गडडमा ह ऩवम तमोहायआ स जडकय भाॊगमरक अनषठान ऩय एक बी होती ह जन का ननभामण औय बफकरी उसी अवसय ऩय होती हऄ
गवामरमय अॊचर भ कऩड रकडी औय कागज स फनाई जान वारी गडडमआ की ऩयॊऩया अनषठाननक ह गडडा गडडमा का बमाह यचामा जाता ह उनक नाभ स वरत ऩजा की जाती ह गवामरमय अॊचर की गडडमा आएॊ अऩन
आकाय-परकाय सहहत सजा सजजा वशबषा औय चहय की फनावट क मरए परमसदध ह झाफआ बीरी गडडमआ का क र फन गमा ह
बीरो की शायीरयक फनावट उनकी वशबषा आबषण अरॊकयण तीय धनष आहद को दखकय उनकी आकनत को कऩड रकडी ताया आदी स फनान का काभ सथानीम कराकायो न ककमा ह तफ स झाफआ की बीरी गडडमा परदश औय परदश क फाहय तक परमसदधध ऩा गई ह झाफआ की गडडमा याजम सतय ऩय परशॊसा ऩयसकाय परापत कय चकी ह गवामरमय की गडडमा दश तथा ववदश भ ववखमात हई ह
छीऩा शिलऩ
कऩड ऩय हाथ स फनाए जान वार छीऩा मशकऩ भ ववमबनन भ ववचायआ को उकया जाता ह इनभ बीर
आहदवामसमआ क ववमबनन भ जातीम परतीकआ का सभावश होता ह आज बी अधधकाॊश बीर आहदवामसमआ दवाया इनहीॊ वसतओॊ का उऩमोग ककमा जाता ह वऩछर वषो भ छीऩा मशकऩ करा न एक वमवसानमक उदमोग का रऩ
र मरमा ह
फागकी भनावय गोवावाॊ खखयारा उजजन छीऩा मशकऩ क ऩायॊऩरयक क र हऄ उजजन को मशफा सकपी बरगढ
क नाभ स दश तथा ववदश भ ववखमात ह नछऩा मशकऩ भ कई कराकायआ को परदश सतय ऩय औय याषरीम सतय क समभान मभर चक हऄ
Maheshwari Sarees ( महशवरी साडियाॊ )
भहशवयी साडडमाॊ अऩनी फनावट सजावटी यॊग औय करातभकता क मरए बायत ही नहीॊ अवऩत ववदशआ भ बी सयाही जाती हऄ भहशवय क ऩायॊऩरयक फनकयआ दवाया फोरी गई सती औय यशभी साडडमाॊ सॊदय हटकाऊ एवॊ ऩकक
यॊग की होती हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजन ऩय जयी औय कर क धागआ स छोट फर-फट गड जात हऄ भहशवयी साडी की परभख ववशषता चोखाडा चौकडी करातभक ककनायाभनभोहक ऩकर हकक कस चभकदाय चाॊदी औय सोन भ यॊगआ भ जयी यशभ क
हथकयघा की कढाई ह भहशवयी साडडमआ उदमोग को सथावऩत कयन का शरम परमसदध शासक आहहकमाफाई को ह
भहशवयी साडी ऩणमता दसी वसत करा की दन ह मह करा भहशवय भ जनभी ऩनऩी औय ववसतारयत हई ह
Chanderi sari ( चॊदरी सािी )
चॊदयी भ फनन क कायण इस साडी का नाभ चॊदयी साडी ऩडा चॊदयी साडी यशभी औय सती दोनआ तयह की फनाई
जाती ह साडी भ सजकत औय यशभी फड छोट फट डार जात हऄ चॊदयी साडी की ववशषता उसक हकक औय गहय यॊग करातभक चौड फॉडमय तयह साडी क फीच भ फडा जयी क जरयए यशभ औय सती फर फट होत हऄ चॊदयी साडी की फनावट ऩय आमा शादी होती ह रककन उसक ऩकर ऩय ववमबनन यॊगआ धागआ स सननमोजजत फड आकाय क
फर-फट भोय फतक आहद की आकनतमाॊ गाडी जाती ह चॊदयी साडी की रोकवपरमता परदश क फाहय ववदशआ तक
ऩहॊची ह
भीऱी चोमऱ बटआ थशऱयाॊमोतीमाऱा-
बीर मबरार भहहराएॊ दननक उऩमोग क मरए यॊगीन धागआ स सॊदय कोभर फटआ औय थमरमाॊ फनाती हऄ धाय झाफआ तर भ करातभक कोभर फटआ अतमधधक रोकवपरम ह बीरी भहहराएॊ उनह फनान भ ऩायॊऩरयक रऩ स
ऩायॊगत होती ह बीर भहहराएॊ तयह-तयह क भोनतमआ की भारा ऩहनन की अतमधधक शौकीन होती ह मह
भाराएॊ बीरी जसतरमाॊ सवमॊ तमाय कयती हऄ बीर रडककमाॊ फचऩन भ घय भ अऩन स फडी उमर की भहहराओॊ स
खाना फनाना सीख जाती ह भोती भारा की परभख ववशषता उनकी गथाफन ह जजसस भहहराओॊ भ सॊदय जामरमाॊ तथा परआ का आकाय फनता ह भारा भ छोट-छोट यॊगीन तथा सपद भोनतमआ का उऩमोग अधधकता स
होता ह
परसतार शिलऩ
भॊदसौय औय यतराभ जजरा इसक क र कह जा सकत हऄ जहाॊ ऩतथय को ववमबनन परकाय परदान कयन वार शरषठ
औय ऩयॊऩयागत कराकाय भौजद हऄ मह मशकऩकाय गजमय गामयी जाट बीर आहद जानतमआ औय जनजानतमआ क
मरए दवनायामणफाधा ऩाठमचमाम नाग फावजीबर फावजी याभदवजी शजकत भहशवयीभातानाहय शरी भाता गऩकमा वीय तजाजी गणऩनत दगाम हनभान आहद हहॊद रोग दव रोक स जडी भनत ममआ का ननभामण कयत हऄ इनक
अरावा बी कछ भनत ममाॊ तथा मशकऩ ऐस बी फनात हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजसका भहतव सौदमामतभक अथवा दननक उऩमोगी वसतओॊ का ह दवडा घाट सॊगभयभय की भनत ममाॊ औय गवामरमय ऩौयाखणक दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनान का क र ह
Lakh craft ( ऱाख शिलऩ )
व क गआहदमा यस स राख फनाई जाती ह राख को गभम कयक उसभ ववमबनन यॊगआ को मभराकय अरग-अरग
यॊगआ क पर फनाए जात हऄ राख का काभ कयन वारी एक जानत का नाभ ही राख ह राख कराकाय जानत की सतरी ऩरष दोनआ ऩायॊऩरयक रऩ स रखा कभम भ द होत हऄ
राख क चड करातभक खखरौन मसॊगाय ऩटयी डडजबफमाॊ राख क अरॊकत ऩश ऩी आहद करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह उजजन इॊदौय यतराभ भॊदसौय भहशवय राख सकप क ऩयॊऩयागत क र भ स हऄ
आहदवासी और ऱोक चचतरकऱा ( Tribal amp Folk Painting )
आहदभ जानतमआ भ परागनतहामसक कार स ही जीवन औय सौदमम फहत ववकमसत हआ गहा गरहआ की दीवायआ ऩय अरॊकयण औय मशकाय धचतर इसक परभाण ह घय की धायणा फनत ही घय की दीवायआ को अरॊकत कयन की तीवर
रारसा बीतो ऩय धचतर औय अरॊकयण क ववमबनन रऩआ कामम भ सबी जानतमआ औय जानतमआ क गराभीण
सथाऩतम करा भ आज बी हदखाई दत हऄ
भॊडरा क गआड फगाऩयधानफगा फतर क गआड कोयक नछॊदवाडा क गोनड बारयमा झाफआ क बीर मबरारा यीवा शहडोर क गआड कोर आहद भ ऩायॊऩरयक धचतरकरा आरखन करा औय मभटटी स तयह-तयह की करातभक
जामरमा कोषहठमा ऩश-ऩी भनत ममाॊ सथानीम दवी दवताओॊ की भनत म फनान की परथा हदखाई दती ह
Terracotta craft ( टराकोटा शिलऩ )
भॊडरा जजर भ ननवास कयन वारी कौन दगा परधान धीभा जन बायत ऩननमा औय अयहरयमा जनजानतमआ क
ऩाटयी औय टयाकोटा मशकऩ क मशकऩी होत हऄ इस मशकऩ भ धामभमक भानमताओॊ औय ऩयॊऩयाओॊ भ काभ आन वारी परनतबाओॊ का ननभामण होता ह इसभ फडी दवी परवायी दवी की परनतभाए परमसदध हऄ इस मशकऩ भ तयह
तयह क खखरौन सजावटी साभान औय गभरो का ननभामण बी होता ह
भरवा शिलऩ- फतर क आहदवासी दवाया धात स दननक उऩमोग की करातभक वसतएॊ तथा दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनाई जाती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩीतऱ शिलऩ- ऩीतर एवॊ ताॊफ स नयमसॊहऩय जजर (धचॊचरी) भ करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह महाॊ परभख
रऩ स फतमन फनान का काभ होता ह जजसभ ऩयात डचकी व गॊज शामभर ह
धात शिलऩ- सतना क उचहया कसफ भ कास स परमसदध फटरोही नाभक ऩातर फनाए जात हऄ
सऩारी शिलऩ- यीवा भ सऩायी ऩय भनत ममाॊ फनाई जाती हऄ
खखऱौना शिलऩ- सीहोय जजर क फधनी तहसीर काषठ करा कनतमआ क मरए परमसदध ह महाॊ ऩय रकडी क
खखरौन फनाए जात हऄ
भहावय एवॊ रोकोजकत
साभानम अथम का फोध न कयाकय ववशष अथवा ववरण अथम का फोध कयान वार ऩदफनध को भहावया कहत हः इनह वागधाया बी कहत हः
भहावया एक ऐसा वाकमाॊश ह जो यचना भ अऩना ववशष अथम परकट कयता ह यचना भ बावगत सौनदमम की दजषट स भहावयअ का ववशष भहततव ह इनक परमोग स बाषा सयस योचक
एवॊ परबावऩणम फन जाती ह इनक भर रऩ भ कबी ऩरयवतमन नहीी होता अथामत इनभ स ककसी बी शबद का ऩमाममवाची शबद परमकत नहीी ककमा जा सकता हाॉ ककरमा ऩद भ कार ऩरष वचन
आहद क अनसाय ऩरयवतमन अवशम होता ह भहावया अऩणम वाकम होता ह वाकम परमोग कयत
सभम मह वाकम का अमबनन अॊग फन जाता ह भहावय क परमोग स वाकम भ वमॊगमाथम उतऩनन
होता ह अत भहावय का शाजबदक अथम न रकय उसका बावाथम गरहण कयना चाहहए परभख भहावय व उनका अथम
अकर चयन जाना ndash फदधध का न होना bull अकर का ऩतरा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ndash फदधधभान bull अकर क ऩीछ रठ मरए कपयना ndash भखमता का काभ कयना bull अऩनी खखचडी खद ऩकाना ndash मभरजर कय न यहना bull अऩना उकर सीधा कयना ndash सवाथम मसदध कयना bull अऩना सा भॉह रकय यहना ndash रजजजत होना bull अयभान ननकारना ndash भन का गफाय ऩया कयना
एक ही थरी क चटटndashफटट
ndash सफ एक स सबी सभान रऩ स फय वमजकत bull एक हाथ स तारी न फजना ndash ककसी एक ऩ का दोष न होना bull एक ही नौका भ सवाय होना ndash एक सभान ऩरयजसथनत भ होना ककसी बी कामम क मरए सबी ऩअ की सककरमता अननवामम होती ह bull एक आॉख न बाना ndash तननक बी अचछा न रगना
रोकोजकत का अथम ह रोक की उजकत अथामत जनndashकथन रोकोजकतमाॉ अथवा कहावत रोकndash
जीवन की ककसी घटना मा अनतकम था स जडी यहती हः इनका जनभ रोकndashजीवन भ ही होता ह परतमक रोकोजकत सभाज भ परचमरत होन स ऩवम भ अनक फाय रोगअ क अनबव की कसौटी ऩय
कसी गई ह औय सबी रोगअ क अनबव उस रोकोजकत क साथ एक स यह हः तफ वह कथन
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सवमभानम रऩ स हभाय साभन ह रोकोजकतमाॉ हदखन भ छोटी रगती हः ऩयनत उनभ अधधक
बाव यहता ह रोकोजकतमअ क परमोग स यचना भ बावगत ववशषता आ जाती ह
भहावय एवॊ रोकोजकत भ अनतयndash
भहावया वाकमाॊश होता ह तथा इसक अनत भ lsquoहोनाrsquo lsquoजानाrsquo lsquoदनाrsquo lsquoकयनाrsquo आहद ककरमा का भर रऩ यहता ह जजसका वाकम भ परमोग कयत सभम मरॉग वचन कार कायक आहद क
अनसाय रऩ फदर जाता ह जफकक रोकोजकत अऩन आऩ भ ऩणम वाकम होती ह औय परमोग
सवतनतर वाकम की तयह जमअ का तमअ होता ह
हकदी रग न कपटकयी यॊग आए चोखा ndash बफना कछ खचम ककए काभ फनाना bull हाथ सभयनी ऩटफगर कतयनी ndash ऊऩय स अचछा बीतय स फया bull हाथ कॊ गन को आयसी कमा ऩढ मरख को पायसी कमा ndash परतम को परभाण की आवशमकता नहीी bull हाथी क दाॉत खान क औय हदखान क औय
ndash बीतय औय फाहय भ अॊतय होना
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT II
जनसॊचार
1) रडडयो- यडडमआ जनसॊचाय का सशकत भाधमभ यहा ह इस आकाशवाणी बी कहा जाता ह कमआकक सभाचायआ को आकाश भ परसारयत कय साभानम जनता तक ऩहचाम जात ह जहा सभाचाय ऩतर नहीॊ ऩहॉचता वहा यडडमआ दवाया जनसॊचाय का कामम होता ह भनोयॊजनातभक औय ऻानवधमक काममकरभआ की वजह स यडडमआ ननयय औय गरयफ जनता भ रोकवपरम औय परबावी भाधमभ आज बी ह
2) दरदिशन- दयदशमन दशम शरावम भाधमभ ह ऩहर मसपम सभाचाय यडडमआ ऩय सन सकत थ ऩय दयदशमन क आगभनस रोग घय ऩय ही ववशव भ घटीत होन वारी अचछी फयी घटना का सीधा परसायण दयदशमन तयॊगो दवाया दख औय सन सकत ह इसी कायण वह जनसॊचाय क भाधमभ भ परबावशारी भाधमभ फना ह rsquorsquo rsquorsquo अतवववशवास तथ साभाजजक कयीनतमआ क खखराप दयदशमन जफयदसत धभममधद छड सकता ह औय इसकी भता दयदशमन भ ह 3) इसी कायण दशमकआ की ऩहरी ऩसॊद दयदशमन ह दयदशमन ऩय आज कई चनर ह जो हदनबय रगाताय सभाचाय परसारयत कयत यहत ह जजसभ हय घटना का ववसतत सऩषटीकयण बी होता ह इसमरए दयदशमन जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
3) ववऻाऩन- आज कर फाजाय भ आन वारी हय वसत औय सवा को समभोहक जानकायी दन का ठोस भाधमभ ववऻाऩन ह फाजाय भ अऩना अजसतव जभान क मरए हय उदमोग सभह ववऻाऩन क भाधमभ स अऩनी वसत सवा दसयआ क भकाफर ककतनी अचछी ह मह हदखान का कामम ववऻाऩन दवाया ककमा जाता ह ववऻाऩन भनषम की आशा ऩनत म भ सहामक मसधद हो यह ह rsquorsquo ववऻाऩन का उददशम वसत मा सवा क फाय भ जानकायी दना उऩबोकतओॊ का धमान आकवषमत कयना उनभ रधच उतऩनन कयना भाॊग फढाना ववकरी फढाना आहद ह rsquorsquo 4) जीसस आदभी वसत की औय आकवषमत होता ह सवचछता ऩरयवाय ननमोजन नशा भजकत क ववऻाऩनो दवाया बी जनसॊचाय का कामम होता ह 4) कपकभ- कपकभ दशम शरावम भाधमभ ह वह बी जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह मह करातभक भाधमभ होन क कायण इसभ अमबनम क साथ साथ नाटम सॊगीत नतम मशकऩ का परमोग बी होता ह मसनभा क ननदशक गीतकाय अमबनता गण सभाज हहत साभन यखकय कपकभ का ननभामण कयत ह कपकभ की कथा भ साभाजजक सभसमा दशपरभ यसाननमत दोसती ओय सॊसकनत होती ह कई कपकभआ भ फार भजदयी नायी ऩीडा दहज सभसमा एडस नशा ऐस जन जागनत ऩयक ववषम बी कपकभ भ हदखाम जात ह जजसस जनसॊचाय का कामम होता ह 5) कमपमटय- वतमभान मग भ जनसॊचाय क तर भ सफस परबावी भाधमभ कमपमटय ह वमाऩाय वऻाननक अनसॊधान अॊतरय ऩमामवयण धचककसा इन तर भ जो परगती हई ह वह कमपमटय दवाया ही सॊबव हो सकी ह औय उस सपर कयन भ इॊटयनट फडा भदतगाय साफीत हो यहा ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
Bamboo crafts ( बाॊस शिलऩ )
फाॊस स फनी करातभक वसतएॊ सौदमम ऩयखता औय जीवन उऩमोगी बी होती ह इसमरए मशकऩ की भहतता जीवन
भ औय फढ जाती ह फसतय झाफआ भॊडरा आहद जजरआ भ जनजानतमआ क रोग अऩन दननक जीवन भ उऩमोग
क मरए फाॊस की फनी करातभक चीजआ का सवमॊ अऩन हाथआ स ननभामण कयत हऄ फाॊस का कामम कयन वारी कई
जानतमआ भ कई मसदधहसत कराकाय हऄ झाफआ भॊडरा भ फाॊस मशकऩ क अनक ऩयॊऩयागत कराकाय ह
Card Carft ( ऩतता शिलऩ )
ऩतता मशकऩ क कराकाय भकमत झाड फनान वार होत हऄ ऩड ऩौधआ क ववमबनन आकायआ स मभरन वार ऩततआ क
मरए भनषम का भन आहद कार स ही आकवषमत यहा ह भनषम न इन ऩततआ भ करा क आमाभ ढॊढ हऄ नछनद ऩततआ स करातभक खखरौन चटाई आसन दकहा दकहन क भोड आहद फनाए जात हऄ ऩततआ की कोभरता क अनरऩ
उनह ववमबनन करा अमबपराम को फनन भ अनक जानतमआ औय जनजानतमआ क ऩायॊऩरयक कराकाय आज बी रग हऄ
Puppet ( कठऩतऱी )
कथा औय ऐनतहामसक घटनाओॊ को नाटकीम अॊदाज भ वमकत कयन की भनोयॊजक ववधा कठऩतरी ह इसभ भानवीम ववचायआ औय बावआ को अमबवमकत कयन की गॊजाइश नहीॊ ह कठऩतरी क परमसदध ऩातर अनायकरी फीयफर फादशाह अकफय ऩॊगी वारा घडसवाय साॊऩ औय जोगी होत हऄ
बायतवषम भ कठऩतरी का इनतहास बायतीम नाटम स ही पराचीन ह फट ऩतमरमाॊ कहठन स कहठन भानवी जसथनतमआ को परसतत कयन भ असभथम होती ह कठऩतरी की चाय परकाय की शमरमाॊ हऄ - दसताना ऩतरी धडऩतरी सतरी सॊफॊधी ऩतरी औय छामा ऩतरी कठऩतमरमआ क ववमबनन कराकाय दर अऩनी शरी भ बायतीम ऐनतहामसक आखमानआ को करातभक ढॊग स गाॊव-गाॊव भ परसतत कयत हऄ जजनह व कठऩतरी का खर
कहत हऄ
Doll crafts ( गडिया शिलऩ )
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
नई ऩयानी यॊगीन धचॊहदमआ औय कागजआ स गडडमा फनान की ऩयॊऩया रोक भ सफ दय दखी जा सकती ह खखरौन
भऄ गडडमा फनान की परथा फहत ऩयानी ह ऩयॊत कछ गडडमा ह ऩवम तमोहायआ स जडकय भाॊगमरक अनषठान ऩय एक बी होती ह जन का ननभामण औय बफकरी उसी अवसय ऩय होती हऄ
गवामरमय अॊचर भ कऩड रकडी औय कागज स फनाई जान वारी गडडमआ की ऩयॊऩया अनषठाननक ह गडडा गडडमा का बमाह यचामा जाता ह उनक नाभ स वरत ऩजा की जाती ह गवामरमय अॊचर की गडडमा आएॊ अऩन
आकाय-परकाय सहहत सजा सजजा वशबषा औय चहय की फनावट क मरए परमसदध ह झाफआ बीरी गडडमआ का क र फन गमा ह
बीरो की शायीरयक फनावट उनकी वशबषा आबषण अरॊकयण तीय धनष आहद को दखकय उनकी आकनत को कऩड रकडी ताया आदी स फनान का काभ सथानीम कराकायो न ककमा ह तफ स झाफआ की बीरी गडडमा परदश औय परदश क फाहय तक परमसदधध ऩा गई ह झाफआ की गडडमा याजम सतय ऩय परशॊसा ऩयसकाय परापत कय चकी ह गवामरमय की गडडमा दश तथा ववदश भ ववखमात हई ह
छीऩा शिलऩ
कऩड ऩय हाथ स फनाए जान वार छीऩा मशकऩ भ ववमबनन भ ववचायआ को उकया जाता ह इनभ बीर
आहदवामसमआ क ववमबनन भ जातीम परतीकआ का सभावश होता ह आज बी अधधकाॊश बीर आहदवामसमआ दवाया इनहीॊ वसतओॊ का उऩमोग ककमा जाता ह वऩछर वषो भ छीऩा मशकऩ करा न एक वमवसानमक उदमोग का रऩ
र मरमा ह
फागकी भनावय गोवावाॊ खखयारा उजजन छीऩा मशकऩ क ऩायॊऩरयक क र हऄ उजजन को मशफा सकपी बरगढ
क नाभ स दश तथा ववदश भ ववखमात ह नछऩा मशकऩ भ कई कराकायआ को परदश सतय ऩय औय याषरीम सतय क समभान मभर चक हऄ
Maheshwari Sarees ( महशवरी साडियाॊ )
भहशवयी साडडमाॊ अऩनी फनावट सजावटी यॊग औय करातभकता क मरए बायत ही नहीॊ अवऩत ववदशआ भ बी सयाही जाती हऄ भहशवय क ऩायॊऩरयक फनकयआ दवाया फोरी गई सती औय यशभी साडडमाॊ सॊदय हटकाऊ एवॊ ऩकक
यॊग की होती हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजन ऩय जयी औय कर क धागआ स छोट फर-फट गड जात हऄ भहशवयी साडी की परभख ववशषता चोखाडा चौकडी करातभक ककनायाभनभोहक ऩकर हकक कस चभकदाय चाॊदी औय सोन भ यॊगआ भ जयी यशभ क
हथकयघा की कढाई ह भहशवयी साडडमआ उदमोग को सथावऩत कयन का शरम परमसदध शासक आहहकमाफाई को ह
भहशवयी साडी ऩणमता दसी वसत करा की दन ह मह करा भहशवय भ जनभी ऩनऩी औय ववसतारयत हई ह
Chanderi sari ( चॊदरी सािी )
चॊदयी भ फनन क कायण इस साडी का नाभ चॊदयी साडी ऩडा चॊदयी साडी यशभी औय सती दोनआ तयह की फनाई
जाती ह साडी भ सजकत औय यशभी फड छोट फट डार जात हऄ चॊदयी साडी की ववशषता उसक हकक औय गहय यॊग करातभक चौड फॉडमय तयह साडी क फीच भ फडा जयी क जरयए यशभ औय सती फर फट होत हऄ चॊदयी साडी की फनावट ऩय आमा शादी होती ह रककन उसक ऩकर ऩय ववमबनन यॊगआ धागआ स सननमोजजत फड आकाय क
फर-फट भोय फतक आहद की आकनतमाॊ गाडी जाती ह चॊदयी साडी की रोकवपरमता परदश क फाहय ववदशआ तक
ऩहॊची ह
भीऱी चोमऱ बटआ थशऱयाॊमोतीमाऱा-
बीर मबरार भहहराएॊ दननक उऩमोग क मरए यॊगीन धागआ स सॊदय कोभर फटआ औय थमरमाॊ फनाती हऄ धाय झाफआ तर भ करातभक कोभर फटआ अतमधधक रोकवपरम ह बीरी भहहराएॊ उनह फनान भ ऩायॊऩरयक रऩ स
ऩायॊगत होती ह बीर भहहराएॊ तयह-तयह क भोनतमआ की भारा ऩहनन की अतमधधक शौकीन होती ह मह
भाराएॊ बीरी जसतरमाॊ सवमॊ तमाय कयती हऄ बीर रडककमाॊ फचऩन भ घय भ अऩन स फडी उमर की भहहराओॊ स
खाना फनाना सीख जाती ह भोती भारा की परभख ववशषता उनकी गथाफन ह जजसस भहहराओॊ भ सॊदय जामरमाॊ तथा परआ का आकाय फनता ह भारा भ छोट-छोट यॊगीन तथा सपद भोनतमआ का उऩमोग अधधकता स
होता ह
परसतार शिलऩ
भॊदसौय औय यतराभ जजरा इसक क र कह जा सकत हऄ जहाॊ ऩतथय को ववमबनन परकाय परदान कयन वार शरषठ
औय ऩयॊऩयागत कराकाय भौजद हऄ मह मशकऩकाय गजमय गामयी जाट बीर आहद जानतमआ औय जनजानतमआ क
मरए दवनायामणफाधा ऩाठमचमाम नाग फावजीबर फावजी याभदवजी शजकत भहशवयीभातानाहय शरी भाता गऩकमा वीय तजाजी गणऩनत दगाम हनभान आहद हहॊद रोग दव रोक स जडी भनत ममआ का ननभामण कयत हऄ इनक
अरावा बी कछ भनत ममाॊ तथा मशकऩ ऐस बी फनात हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजसका भहतव सौदमामतभक अथवा दननक उऩमोगी वसतओॊ का ह दवडा घाट सॊगभयभय की भनत ममाॊ औय गवामरमय ऩौयाखणक दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनान का क र ह
Lakh craft ( ऱाख शिलऩ )
व क गआहदमा यस स राख फनाई जाती ह राख को गभम कयक उसभ ववमबनन यॊगआ को मभराकय अरग-अरग
यॊगआ क पर फनाए जात हऄ राख का काभ कयन वारी एक जानत का नाभ ही राख ह राख कराकाय जानत की सतरी ऩरष दोनआ ऩायॊऩरयक रऩ स रखा कभम भ द होत हऄ
राख क चड करातभक खखरौन मसॊगाय ऩटयी डडजबफमाॊ राख क अरॊकत ऩश ऩी आहद करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह उजजन इॊदौय यतराभ भॊदसौय भहशवय राख सकप क ऩयॊऩयागत क र भ स हऄ
आहदवासी और ऱोक चचतरकऱा ( Tribal amp Folk Painting )
आहदभ जानतमआ भ परागनतहामसक कार स ही जीवन औय सौदमम फहत ववकमसत हआ गहा गरहआ की दीवायआ ऩय अरॊकयण औय मशकाय धचतर इसक परभाण ह घय की धायणा फनत ही घय की दीवायआ को अरॊकत कयन की तीवर
रारसा बीतो ऩय धचतर औय अरॊकयण क ववमबनन रऩआ कामम भ सबी जानतमआ औय जानतमआ क गराभीण
सथाऩतम करा भ आज बी हदखाई दत हऄ
भॊडरा क गआड फगाऩयधानफगा फतर क गआड कोयक नछॊदवाडा क गोनड बारयमा झाफआ क बीर मबरारा यीवा शहडोर क गआड कोर आहद भ ऩायॊऩरयक धचतरकरा आरखन करा औय मभटटी स तयह-तयह की करातभक
जामरमा कोषहठमा ऩश-ऩी भनत ममाॊ सथानीम दवी दवताओॊ की भनत म फनान की परथा हदखाई दती ह
Terracotta craft ( टराकोटा शिलऩ )
भॊडरा जजर भ ननवास कयन वारी कौन दगा परधान धीभा जन बायत ऩननमा औय अयहरयमा जनजानतमआ क
ऩाटयी औय टयाकोटा मशकऩ क मशकऩी होत हऄ इस मशकऩ भ धामभमक भानमताओॊ औय ऩयॊऩयाओॊ भ काभ आन वारी परनतबाओॊ का ननभामण होता ह इसभ फडी दवी परवायी दवी की परनतभाए परमसदध हऄ इस मशकऩ भ तयह
तयह क खखरौन सजावटी साभान औय गभरो का ननभामण बी होता ह
भरवा शिलऩ- फतर क आहदवासी दवाया धात स दननक उऩमोग की करातभक वसतएॊ तथा दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनाई जाती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩीतऱ शिलऩ- ऩीतर एवॊ ताॊफ स नयमसॊहऩय जजर (धचॊचरी) भ करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह महाॊ परभख
रऩ स फतमन फनान का काभ होता ह जजसभ ऩयात डचकी व गॊज शामभर ह
धात शिलऩ- सतना क उचहया कसफ भ कास स परमसदध फटरोही नाभक ऩातर फनाए जात हऄ
सऩारी शिलऩ- यीवा भ सऩायी ऩय भनत ममाॊ फनाई जाती हऄ
खखऱौना शिलऩ- सीहोय जजर क फधनी तहसीर काषठ करा कनतमआ क मरए परमसदध ह महाॊ ऩय रकडी क
खखरौन फनाए जात हऄ
भहावय एवॊ रोकोजकत
साभानम अथम का फोध न कयाकय ववशष अथवा ववरण अथम का फोध कयान वार ऩदफनध को भहावया कहत हः इनह वागधाया बी कहत हः
भहावया एक ऐसा वाकमाॊश ह जो यचना भ अऩना ववशष अथम परकट कयता ह यचना भ बावगत सौनदमम की दजषट स भहावयअ का ववशष भहततव ह इनक परमोग स बाषा सयस योचक
एवॊ परबावऩणम फन जाती ह इनक भर रऩ भ कबी ऩरयवतमन नहीी होता अथामत इनभ स ककसी बी शबद का ऩमाममवाची शबद परमकत नहीी ककमा जा सकता हाॉ ककरमा ऩद भ कार ऩरष वचन
आहद क अनसाय ऩरयवतमन अवशम होता ह भहावया अऩणम वाकम होता ह वाकम परमोग कयत
सभम मह वाकम का अमबनन अॊग फन जाता ह भहावय क परमोग स वाकम भ वमॊगमाथम उतऩनन
होता ह अत भहावय का शाजबदक अथम न रकय उसका बावाथम गरहण कयना चाहहए परभख भहावय व उनका अथम
अकर चयन जाना ndash फदधध का न होना bull अकर का ऩतरा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ndash फदधधभान bull अकर क ऩीछ रठ मरए कपयना ndash भखमता का काभ कयना bull अऩनी खखचडी खद ऩकाना ndash मभरजर कय न यहना bull अऩना उकर सीधा कयना ndash सवाथम मसदध कयना bull अऩना सा भॉह रकय यहना ndash रजजजत होना bull अयभान ननकारना ndash भन का गफाय ऩया कयना
एक ही थरी क चटटndashफटट
ndash सफ एक स सबी सभान रऩ स फय वमजकत bull एक हाथ स तारी न फजना ndash ककसी एक ऩ का दोष न होना bull एक ही नौका भ सवाय होना ndash एक सभान ऩरयजसथनत भ होना ककसी बी कामम क मरए सबी ऩअ की सककरमता अननवामम होती ह bull एक आॉख न बाना ndash तननक बी अचछा न रगना
रोकोजकत का अथम ह रोक की उजकत अथामत जनndashकथन रोकोजकतमाॉ अथवा कहावत रोकndash
जीवन की ककसी घटना मा अनतकम था स जडी यहती हः इनका जनभ रोकndashजीवन भ ही होता ह परतमक रोकोजकत सभाज भ परचमरत होन स ऩवम भ अनक फाय रोगअ क अनबव की कसौटी ऩय
कसी गई ह औय सबी रोगअ क अनबव उस रोकोजकत क साथ एक स यह हः तफ वह कथन
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सवमभानम रऩ स हभाय साभन ह रोकोजकतमाॉ हदखन भ छोटी रगती हः ऩयनत उनभ अधधक
बाव यहता ह रोकोजकतमअ क परमोग स यचना भ बावगत ववशषता आ जाती ह
भहावय एवॊ रोकोजकत भ अनतयndash
भहावया वाकमाॊश होता ह तथा इसक अनत भ lsquoहोनाrsquo lsquoजानाrsquo lsquoदनाrsquo lsquoकयनाrsquo आहद ककरमा का भर रऩ यहता ह जजसका वाकम भ परमोग कयत सभम मरॉग वचन कार कायक आहद क
अनसाय रऩ फदर जाता ह जफकक रोकोजकत अऩन आऩ भ ऩणम वाकम होती ह औय परमोग
सवतनतर वाकम की तयह जमअ का तमअ होता ह
हकदी रग न कपटकयी यॊग आए चोखा ndash बफना कछ खचम ककए काभ फनाना bull हाथ सभयनी ऩटफगर कतयनी ndash ऊऩय स अचछा बीतय स फया bull हाथ कॊ गन को आयसी कमा ऩढ मरख को पायसी कमा ndash परतम को परभाण की आवशमकता नहीी bull हाथी क दाॉत खान क औय हदखान क औय
ndash बीतय औय फाहय भ अॊतय होना
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT II
जनसॊचार
1) रडडयो- यडडमआ जनसॊचाय का सशकत भाधमभ यहा ह इस आकाशवाणी बी कहा जाता ह कमआकक सभाचायआ को आकाश भ परसारयत कय साभानम जनता तक ऩहचाम जात ह जहा सभाचाय ऩतर नहीॊ ऩहॉचता वहा यडडमआ दवाया जनसॊचाय का कामम होता ह भनोयॊजनातभक औय ऻानवधमक काममकरभआ की वजह स यडडमआ ननयय औय गरयफ जनता भ रोकवपरम औय परबावी भाधमभ आज बी ह
2) दरदिशन- दयदशमन दशम शरावम भाधमभ ह ऩहर मसपम सभाचाय यडडमआ ऩय सन सकत थ ऩय दयदशमन क आगभनस रोग घय ऩय ही ववशव भ घटीत होन वारी अचछी फयी घटना का सीधा परसायण दयदशमन तयॊगो दवाया दख औय सन सकत ह इसी कायण वह जनसॊचाय क भाधमभ भ परबावशारी भाधमभ फना ह rsquorsquo rsquorsquo अतवववशवास तथ साभाजजक कयीनतमआ क खखराप दयदशमन जफयदसत धभममधद छड सकता ह औय इसकी भता दयदशमन भ ह 3) इसी कायण दशमकआ की ऩहरी ऩसॊद दयदशमन ह दयदशमन ऩय आज कई चनर ह जो हदनबय रगाताय सभाचाय परसारयत कयत यहत ह जजसभ हय घटना का ववसतत सऩषटीकयण बी होता ह इसमरए दयदशमन जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
3) ववऻाऩन- आज कर फाजाय भ आन वारी हय वसत औय सवा को समभोहक जानकायी दन का ठोस भाधमभ ववऻाऩन ह फाजाय भ अऩना अजसतव जभान क मरए हय उदमोग सभह ववऻाऩन क भाधमभ स अऩनी वसत सवा दसयआ क भकाफर ककतनी अचछी ह मह हदखान का कामम ववऻाऩन दवाया ककमा जाता ह ववऻाऩन भनषम की आशा ऩनत म भ सहामक मसधद हो यह ह rsquorsquo ववऻाऩन का उददशम वसत मा सवा क फाय भ जानकायी दना उऩबोकतओॊ का धमान आकवषमत कयना उनभ रधच उतऩनन कयना भाॊग फढाना ववकरी फढाना आहद ह rsquorsquo 4) जीसस आदभी वसत की औय आकवषमत होता ह सवचछता ऩरयवाय ननमोजन नशा भजकत क ववऻाऩनो दवाया बी जनसॊचाय का कामम होता ह 4) कपकभ- कपकभ दशम शरावम भाधमभ ह वह बी जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह मह करातभक भाधमभ होन क कायण इसभ अमबनम क साथ साथ नाटम सॊगीत नतम मशकऩ का परमोग बी होता ह मसनभा क ननदशक गीतकाय अमबनता गण सभाज हहत साभन यखकय कपकभ का ननभामण कयत ह कपकभ की कथा भ साभाजजक सभसमा दशपरभ यसाननमत दोसती ओय सॊसकनत होती ह कई कपकभआ भ फार भजदयी नायी ऩीडा दहज सभसमा एडस नशा ऐस जन जागनत ऩयक ववषम बी कपकभ भ हदखाम जात ह जजसस जनसॊचाय का कामम होता ह 5) कमपमटय- वतमभान मग भ जनसॊचाय क तर भ सफस परबावी भाधमभ कमपमटय ह वमाऩाय वऻाननक अनसॊधान अॊतरय ऩमामवयण धचककसा इन तर भ जो परगती हई ह वह कमपमटय दवाया ही सॊबव हो सकी ह औय उस सपर कयन भ इॊटयनट फडा भदतगाय साफीत हो यहा ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
नई ऩयानी यॊगीन धचॊहदमआ औय कागजआ स गडडमा फनान की ऩयॊऩया रोक भ सफ दय दखी जा सकती ह खखरौन
भऄ गडडमा फनान की परथा फहत ऩयानी ह ऩयॊत कछ गडडमा ह ऩवम तमोहायआ स जडकय भाॊगमरक अनषठान ऩय एक बी होती ह जन का ननभामण औय बफकरी उसी अवसय ऩय होती हऄ
गवामरमय अॊचर भ कऩड रकडी औय कागज स फनाई जान वारी गडडमआ की ऩयॊऩया अनषठाननक ह गडडा गडडमा का बमाह यचामा जाता ह उनक नाभ स वरत ऩजा की जाती ह गवामरमय अॊचर की गडडमा आएॊ अऩन
आकाय-परकाय सहहत सजा सजजा वशबषा औय चहय की फनावट क मरए परमसदध ह झाफआ बीरी गडडमआ का क र फन गमा ह
बीरो की शायीरयक फनावट उनकी वशबषा आबषण अरॊकयण तीय धनष आहद को दखकय उनकी आकनत को कऩड रकडी ताया आदी स फनान का काभ सथानीम कराकायो न ककमा ह तफ स झाफआ की बीरी गडडमा परदश औय परदश क फाहय तक परमसदधध ऩा गई ह झाफआ की गडडमा याजम सतय ऩय परशॊसा ऩयसकाय परापत कय चकी ह गवामरमय की गडडमा दश तथा ववदश भ ववखमात हई ह
छीऩा शिलऩ
कऩड ऩय हाथ स फनाए जान वार छीऩा मशकऩ भ ववमबनन भ ववचायआ को उकया जाता ह इनभ बीर
आहदवामसमआ क ववमबनन भ जातीम परतीकआ का सभावश होता ह आज बी अधधकाॊश बीर आहदवामसमआ दवाया इनहीॊ वसतओॊ का उऩमोग ककमा जाता ह वऩछर वषो भ छीऩा मशकऩ करा न एक वमवसानमक उदमोग का रऩ
र मरमा ह
फागकी भनावय गोवावाॊ खखयारा उजजन छीऩा मशकऩ क ऩायॊऩरयक क र हऄ उजजन को मशफा सकपी बरगढ
क नाभ स दश तथा ववदश भ ववखमात ह नछऩा मशकऩ भ कई कराकायआ को परदश सतय ऩय औय याषरीम सतय क समभान मभर चक हऄ
Maheshwari Sarees ( महशवरी साडियाॊ )
भहशवयी साडडमाॊ अऩनी फनावट सजावटी यॊग औय करातभकता क मरए बायत ही नहीॊ अवऩत ववदशआ भ बी सयाही जाती हऄ भहशवय क ऩायॊऩरयक फनकयआ दवाया फोरी गई सती औय यशभी साडडमाॊ सॊदय हटकाऊ एवॊ ऩकक
यॊग की होती हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजन ऩय जयी औय कर क धागआ स छोट फर-फट गड जात हऄ भहशवयी साडी की परभख ववशषता चोखाडा चौकडी करातभक ककनायाभनभोहक ऩकर हकक कस चभकदाय चाॊदी औय सोन भ यॊगआ भ जयी यशभ क
हथकयघा की कढाई ह भहशवयी साडडमआ उदमोग को सथावऩत कयन का शरम परमसदध शासक आहहकमाफाई को ह
भहशवयी साडी ऩणमता दसी वसत करा की दन ह मह करा भहशवय भ जनभी ऩनऩी औय ववसतारयत हई ह
Chanderi sari ( चॊदरी सािी )
चॊदयी भ फनन क कायण इस साडी का नाभ चॊदयी साडी ऩडा चॊदयी साडी यशभी औय सती दोनआ तयह की फनाई
जाती ह साडी भ सजकत औय यशभी फड छोट फट डार जात हऄ चॊदयी साडी की ववशषता उसक हकक औय गहय यॊग करातभक चौड फॉडमय तयह साडी क फीच भ फडा जयी क जरयए यशभ औय सती फर फट होत हऄ चॊदयी साडी की फनावट ऩय आमा शादी होती ह रककन उसक ऩकर ऩय ववमबनन यॊगआ धागआ स सननमोजजत फड आकाय क
फर-फट भोय फतक आहद की आकनतमाॊ गाडी जाती ह चॊदयी साडी की रोकवपरमता परदश क फाहय ववदशआ तक
ऩहॊची ह
भीऱी चोमऱ बटआ थशऱयाॊमोतीमाऱा-
बीर मबरार भहहराएॊ दननक उऩमोग क मरए यॊगीन धागआ स सॊदय कोभर फटआ औय थमरमाॊ फनाती हऄ धाय झाफआ तर भ करातभक कोभर फटआ अतमधधक रोकवपरम ह बीरी भहहराएॊ उनह फनान भ ऩायॊऩरयक रऩ स
ऩायॊगत होती ह बीर भहहराएॊ तयह-तयह क भोनतमआ की भारा ऩहनन की अतमधधक शौकीन होती ह मह
भाराएॊ बीरी जसतरमाॊ सवमॊ तमाय कयती हऄ बीर रडककमाॊ फचऩन भ घय भ अऩन स फडी उमर की भहहराओॊ स
खाना फनाना सीख जाती ह भोती भारा की परभख ववशषता उनकी गथाफन ह जजसस भहहराओॊ भ सॊदय जामरमाॊ तथा परआ का आकाय फनता ह भारा भ छोट-छोट यॊगीन तथा सपद भोनतमआ का उऩमोग अधधकता स
होता ह
परसतार शिलऩ
भॊदसौय औय यतराभ जजरा इसक क र कह जा सकत हऄ जहाॊ ऩतथय को ववमबनन परकाय परदान कयन वार शरषठ
औय ऩयॊऩयागत कराकाय भौजद हऄ मह मशकऩकाय गजमय गामयी जाट बीर आहद जानतमआ औय जनजानतमआ क
मरए दवनायामणफाधा ऩाठमचमाम नाग फावजीबर फावजी याभदवजी शजकत भहशवयीभातानाहय शरी भाता गऩकमा वीय तजाजी गणऩनत दगाम हनभान आहद हहॊद रोग दव रोक स जडी भनत ममआ का ननभामण कयत हऄ इनक
अरावा बी कछ भनत ममाॊ तथा मशकऩ ऐस बी फनात हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजसका भहतव सौदमामतभक अथवा दननक उऩमोगी वसतओॊ का ह दवडा घाट सॊगभयभय की भनत ममाॊ औय गवामरमय ऩौयाखणक दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनान का क र ह
Lakh craft ( ऱाख शिलऩ )
व क गआहदमा यस स राख फनाई जाती ह राख को गभम कयक उसभ ववमबनन यॊगआ को मभराकय अरग-अरग
यॊगआ क पर फनाए जात हऄ राख का काभ कयन वारी एक जानत का नाभ ही राख ह राख कराकाय जानत की सतरी ऩरष दोनआ ऩायॊऩरयक रऩ स रखा कभम भ द होत हऄ
राख क चड करातभक खखरौन मसॊगाय ऩटयी डडजबफमाॊ राख क अरॊकत ऩश ऩी आहद करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह उजजन इॊदौय यतराभ भॊदसौय भहशवय राख सकप क ऩयॊऩयागत क र भ स हऄ
आहदवासी और ऱोक चचतरकऱा ( Tribal amp Folk Painting )
आहदभ जानतमआ भ परागनतहामसक कार स ही जीवन औय सौदमम फहत ववकमसत हआ गहा गरहआ की दीवायआ ऩय अरॊकयण औय मशकाय धचतर इसक परभाण ह घय की धायणा फनत ही घय की दीवायआ को अरॊकत कयन की तीवर
रारसा बीतो ऩय धचतर औय अरॊकयण क ववमबनन रऩआ कामम भ सबी जानतमआ औय जानतमआ क गराभीण
सथाऩतम करा भ आज बी हदखाई दत हऄ
भॊडरा क गआड फगाऩयधानफगा फतर क गआड कोयक नछॊदवाडा क गोनड बारयमा झाफआ क बीर मबरारा यीवा शहडोर क गआड कोर आहद भ ऩायॊऩरयक धचतरकरा आरखन करा औय मभटटी स तयह-तयह की करातभक
जामरमा कोषहठमा ऩश-ऩी भनत ममाॊ सथानीम दवी दवताओॊ की भनत म फनान की परथा हदखाई दती ह
Terracotta craft ( टराकोटा शिलऩ )
भॊडरा जजर भ ननवास कयन वारी कौन दगा परधान धीभा जन बायत ऩननमा औय अयहरयमा जनजानतमआ क
ऩाटयी औय टयाकोटा मशकऩ क मशकऩी होत हऄ इस मशकऩ भ धामभमक भानमताओॊ औय ऩयॊऩयाओॊ भ काभ आन वारी परनतबाओॊ का ननभामण होता ह इसभ फडी दवी परवायी दवी की परनतभाए परमसदध हऄ इस मशकऩ भ तयह
तयह क खखरौन सजावटी साभान औय गभरो का ननभामण बी होता ह
भरवा शिलऩ- फतर क आहदवासी दवाया धात स दननक उऩमोग की करातभक वसतएॊ तथा दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनाई जाती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩीतऱ शिलऩ- ऩीतर एवॊ ताॊफ स नयमसॊहऩय जजर (धचॊचरी) भ करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह महाॊ परभख
रऩ स फतमन फनान का काभ होता ह जजसभ ऩयात डचकी व गॊज शामभर ह
धात शिलऩ- सतना क उचहया कसफ भ कास स परमसदध फटरोही नाभक ऩातर फनाए जात हऄ
सऩारी शिलऩ- यीवा भ सऩायी ऩय भनत ममाॊ फनाई जाती हऄ
खखऱौना शिलऩ- सीहोय जजर क फधनी तहसीर काषठ करा कनतमआ क मरए परमसदध ह महाॊ ऩय रकडी क
खखरौन फनाए जात हऄ
भहावय एवॊ रोकोजकत
साभानम अथम का फोध न कयाकय ववशष अथवा ववरण अथम का फोध कयान वार ऩदफनध को भहावया कहत हः इनह वागधाया बी कहत हः
भहावया एक ऐसा वाकमाॊश ह जो यचना भ अऩना ववशष अथम परकट कयता ह यचना भ बावगत सौनदमम की दजषट स भहावयअ का ववशष भहततव ह इनक परमोग स बाषा सयस योचक
एवॊ परबावऩणम फन जाती ह इनक भर रऩ भ कबी ऩरयवतमन नहीी होता अथामत इनभ स ककसी बी शबद का ऩमाममवाची शबद परमकत नहीी ककमा जा सकता हाॉ ककरमा ऩद भ कार ऩरष वचन
आहद क अनसाय ऩरयवतमन अवशम होता ह भहावया अऩणम वाकम होता ह वाकम परमोग कयत
सभम मह वाकम का अमबनन अॊग फन जाता ह भहावय क परमोग स वाकम भ वमॊगमाथम उतऩनन
होता ह अत भहावय का शाजबदक अथम न रकय उसका बावाथम गरहण कयना चाहहए परभख भहावय व उनका अथम
अकर चयन जाना ndash फदधध का न होना bull अकर का ऩतरा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ndash फदधधभान bull अकर क ऩीछ रठ मरए कपयना ndash भखमता का काभ कयना bull अऩनी खखचडी खद ऩकाना ndash मभरजर कय न यहना bull अऩना उकर सीधा कयना ndash सवाथम मसदध कयना bull अऩना सा भॉह रकय यहना ndash रजजजत होना bull अयभान ननकारना ndash भन का गफाय ऩया कयना
एक ही थरी क चटटndashफटट
ndash सफ एक स सबी सभान रऩ स फय वमजकत bull एक हाथ स तारी न फजना ndash ककसी एक ऩ का दोष न होना bull एक ही नौका भ सवाय होना ndash एक सभान ऩरयजसथनत भ होना ककसी बी कामम क मरए सबी ऩअ की सककरमता अननवामम होती ह bull एक आॉख न बाना ndash तननक बी अचछा न रगना
रोकोजकत का अथम ह रोक की उजकत अथामत जनndashकथन रोकोजकतमाॉ अथवा कहावत रोकndash
जीवन की ककसी घटना मा अनतकम था स जडी यहती हः इनका जनभ रोकndashजीवन भ ही होता ह परतमक रोकोजकत सभाज भ परचमरत होन स ऩवम भ अनक फाय रोगअ क अनबव की कसौटी ऩय
कसी गई ह औय सबी रोगअ क अनबव उस रोकोजकत क साथ एक स यह हः तफ वह कथन
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सवमभानम रऩ स हभाय साभन ह रोकोजकतमाॉ हदखन भ छोटी रगती हः ऩयनत उनभ अधधक
बाव यहता ह रोकोजकतमअ क परमोग स यचना भ बावगत ववशषता आ जाती ह
भहावय एवॊ रोकोजकत भ अनतयndash
भहावया वाकमाॊश होता ह तथा इसक अनत भ lsquoहोनाrsquo lsquoजानाrsquo lsquoदनाrsquo lsquoकयनाrsquo आहद ककरमा का भर रऩ यहता ह जजसका वाकम भ परमोग कयत सभम मरॉग वचन कार कायक आहद क
अनसाय रऩ फदर जाता ह जफकक रोकोजकत अऩन आऩ भ ऩणम वाकम होती ह औय परमोग
सवतनतर वाकम की तयह जमअ का तमअ होता ह
हकदी रग न कपटकयी यॊग आए चोखा ndash बफना कछ खचम ककए काभ फनाना bull हाथ सभयनी ऩटफगर कतयनी ndash ऊऩय स अचछा बीतय स फया bull हाथ कॊ गन को आयसी कमा ऩढ मरख को पायसी कमा ndash परतम को परभाण की आवशमकता नहीी bull हाथी क दाॉत खान क औय हदखान क औय
ndash बीतय औय फाहय भ अॊतय होना
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT II
जनसॊचार
1) रडडयो- यडडमआ जनसॊचाय का सशकत भाधमभ यहा ह इस आकाशवाणी बी कहा जाता ह कमआकक सभाचायआ को आकाश भ परसारयत कय साभानम जनता तक ऩहचाम जात ह जहा सभाचाय ऩतर नहीॊ ऩहॉचता वहा यडडमआ दवाया जनसॊचाय का कामम होता ह भनोयॊजनातभक औय ऻानवधमक काममकरभआ की वजह स यडडमआ ननयय औय गरयफ जनता भ रोकवपरम औय परबावी भाधमभ आज बी ह
2) दरदिशन- दयदशमन दशम शरावम भाधमभ ह ऩहर मसपम सभाचाय यडडमआ ऩय सन सकत थ ऩय दयदशमन क आगभनस रोग घय ऩय ही ववशव भ घटीत होन वारी अचछी फयी घटना का सीधा परसायण दयदशमन तयॊगो दवाया दख औय सन सकत ह इसी कायण वह जनसॊचाय क भाधमभ भ परबावशारी भाधमभ फना ह rsquorsquo rsquorsquo अतवववशवास तथ साभाजजक कयीनतमआ क खखराप दयदशमन जफयदसत धभममधद छड सकता ह औय इसकी भता दयदशमन भ ह 3) इसी कायण दशमकआ की ऩहरी ऩसॊद दयदशमन ह दयदशमन ऩय आज कई चनर ह जो हदनबय रगाताय सभाचाय परसारयत कयत यहत ह जजसभ हय घटना का ववसतत सऩषटीकयण बी होता ह इसमरए दयदशमन जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
3) ववऻाऩन- आज कर फाजाय भ आन वारी हय वसत औय सवा को समभोहक जानकायी दन का ठोस भाधमभ ववऻाऩन ह फाजाय भ अऩना अजसतव जभान क मरए हय उदमोग सभह ववऻाऩन क भाधमभ स अऩनी वसत सवा दसयआ क भकाफर ककतनी अचछी ह मह हदखान का कामम ववऻाऩन दवाया ककमा जाता ह ववऻाऩन भनषम की आशा ऩनत म भ सहामक मसधद हो यह ह rsquorsquo ववऻाऩन का उददशम वसत मा सवा क फाय भ जानकायी दना उऩबोकतओॊ का धमान आकवषमत कयना उनभ रधच उतऩनन कयना भाॊग फढाना ववकरी फढाना आहद ह rsquorsquo 4) जीसस आदभी वसत की औय आकवषमत होता ह सवचछता ऩरयवाय ननमोजन नशा भजकत क ववऻाऩनो दवाया बी जनसॊचाय का कामम होता ह 4) कपकभ- कपकभ दशम शरावम भाधमभ ह वह बी जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह मह करातभक भाधमभ होन क कायण इसभ अमबनम क साथ साथ नाटम सॊगीत नतम मशकऩ का परमोग बी होता ह मसनभा क ननदशक गीतकाय अमबनता गण सभाज हहत साभन यखकय कपकभ का ननभामण कयत ह कपकभ की कथा भ साभाजजक सभसमा दशपरभ यसाननमत दोसती ओय सॊसकनत होती ह कई कपकभआ भ फार भजदयी नायी ऩीडा दहज सभसमा एडस नशा ऐस जन जागनत ऩयक ववषम बी कपकभ भ हदखाम जात ह जजसस जनसॊचाय का कामम होता ह 5) कमपमटय- वतमभान मग भ जनसॊचाय क तर भ सफस परबावी भाधमभ कमपमटय ह वमाऩाय वऻाननक अनसॊधान अॊतरय ऩमामवयण धचककसा इन तर भ जो परगती हई ह वह कमपमटय दवाया ही सॊबव हो सकी ह औय उस सपर कयन भ इॊटयनट फडा भदतगाय साफीत हो यहा ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजन ऩय जयी औय कर क धागआ स छोट फर-फट गड जात हऄ भहशवयी साडी की परभख ववशषता चोखाडा चौकडी करातभक ककनायाभनभोहक ऩकर हकक कस चभकदाय चाॊदी औय सोन भ यॊगआ भ जयी यशभ क
हथकयघा की कढाई ह भहशवयी साडडमआ उदमोग को सथावऩत कयन का शरम परमसदध शासक आहहकमाफाई को ह
भहशवयी साडी ऩणमता दसी वसत करा की दन ह मह करा भहशवय भ जनभी ऩनऩी औय ववसतारयत हई ह
Chanderi sari ( चॊदरी सािी )
चॊदयी भ फनन क कायण इस साडी का नाभ चॊदयी साडी ऩडा चॊदयी साडी यशभी औय सती दोनआ तयह की फनाई
जाती ह साडी भ सजकत औय यशभी फड छोट फट डार जात हऄ चॊदयी साडी की ववशषता उसक हकक औय गहय यॊग करातभक चौड फॉडमय तयह साडी क फीच भ फडा जयी क जरयए यशभ औय सती फर फट होत हऄ चॊदयी साडी की फनावट ऩय आमा शादी होती ह रककन उसक ऩकर ऩय ववमबनन यॊगआ धागआ स सननमोजजत फड आकाय क
फर-फट भोय फतक आहद की आकनतमाॊ गाडी जाती ह चॊदयी साडी की रोकवपरमता परदश क फाहय ववदशआ तक
ऩहॊची ह
भीऱी चोमऱ बटआ थशऱयाॊमोतीमाऱा-
बीर मबरार भहहराएॊ दननक उऩमोग क मरए यॊगीन धागआ स सॊदय कोभर फटआ औय थमरमाॊ फनाती हऄ धाय झाफआ तर भ करातभक कोभर फटआ अतमधधक रोकवपरम ह बीरी भहहराएॊ उनह फनान भ ऩायॊऩरयक रऩ स
ऩायॊगत होती ह बीर भहहराएॊ तयह-तयह क भोनतमआ की भारा ऩहनन की अतमधधक शौकीन होती ह मह
भाराएॊ बीरी जसतरमाॊ सवमॊ तमाय कयती हऄ बीर रडककमाॊ फचऩन भ घय भ अऩन स फडी उमर की भहहराओॊ स
खाना फनाना सीख जाती ह भोती भारा की परभख ववशषता उनकी गथाफन ह जजसस भहहराओॊ भ सॊदय जामरमाॊ तथा परआ का आकाय फनता ह भारा भ छोट-छोट यॊगीन तथा सपद भोनतमआ का उऩमोग अधधकता स
होता ह
परसतार शिलऩ
भॊदसौय औय यतराभ जजरा इसक क र कह जा सकत हऄ जहाॊ ऩतथय को ववमबनन परकाय परदान कयन वार शरषठ
औय ऩयॊऩयागत कराकाय भौजद हऄ मह मशकऩकाय गजमय गामयी जाट बीर आहद जानतमआ औय जनजानतमआ क
मरए दवनायामणफाधा ऩाठमचमाम नाग फावजीबर फावजी याभदवजी शजकत भहशवयीभातानाहय शरी भाता गऩकमा वीय तजाजी गणऩनत दगाम हनभान आहद हहॊद रोग दव रोक स जडी भनत ममआ का ननभामण कयत हऄ इनक
अरावा बी कछ भनत ममाॊ तथा मशकऩ ऐस बी फनात हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजसका भहतव सौदमामतभक अथवा दननक उऩमोगी वसतओॊ का ह दवडा घाट सॊगभयभय की भनत ममाॊ औय गवामरमय ऩौयाखणक दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनान का क र ह
Lakh craft ( ऱाख शिलऩ )
व क गआहदमा यस स राख फनाई जाती ह राख को गभम कयक उसभ ववमबनन यॊगआ को मभराकय अरग-अरग
यॊगआ क पर फनाए जात हऄ राख का काभ कयन वारी एक जानत का नाभ ही राख ह राख कराकाय जानत की सतरी ऩरष दोनआ ऩायॊऩरयक रऩ स रखा कभम भ द होत हऄ
राख क चड करातभक खखरौन मसॊगाय ऩटयी डडजबफमाॊ राख क अरॊकत ऩश ऩी आहद करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह उजजन इॊदौय यतराभ भॊदसौय भहशवय राख सकप क ऩयॊऩयागत क र भ स हऄ
आहदवासी और ऱोक चचतरकऱा ( Tribal amp Folk Painting )
आहदभ जानतमआ भ परागनतहामसक कार स ही जीवन औय सौदमम फहत ववकमसत हआ गहा गरहआ की दीवायआ ऩय अरॊकयण औय मशकाय धचतर इसक परभाण ह घय की धायणा फनत ही घय की दीवायआ को अरॊकत कयन की तीवर
रारसा बीतो ऩय धचतर औय अरॊकयण क ववमबनन रऩआ कामम भ सबी जानतमआ औय जानतमआ क गराभीण
सथाऩतम करा भ आज बी हदखाई दत हऄ
भॊडरा क गआड फगाऩयधानफगा फतर क गआड कोयक नछॊदवाडा क गोनड बारयमा झाफआ क बीर मबरारा यीवा शहडोर क गआड कोर आहद भ ऩायॊऩरयक धचतरकरा आरखन करा औय मभटटी स तयह-तयह की करातभक
जामरमा कोषहठमा ऩश-ऩी भनत ममाॊ सथानीम दवी दवताओॊ की भनत म फनान की परथा हदखाई दती ह
Terracotta craft ( टराकोटा शिलऩ )
भॊडरा जजर भ ननवास कयन वारी कौन दगा परधान धीभा जन बायत ऩननमा औय अयहरयमा जनजानतमआ क
ऩाटयी औय टयाकोटा मशकऩ क मशकऩी होत हऄ इस मशकऩ भ धामभमक भानमताओॊ औय ऩयॊऩयाओॊ भ काभ आन वारी परनतबाओॊ का ननभामण होता ह इसभ फडी दवी परवायी दवी की परनतभाए परमसदध हऄ इस मशकऩ भ तयह
तयह क खखरौन सजावटी साभान औय गभरो का ननभामण बी होता ह
भरवा शिलऩ- फतर क आहदवासी दवाया धात स दननक उऩमोग की करातभक वसतएॊ तथा दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनाई जाती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩीतऱ शिलऩ- ऩीतर एवॊ ताॊफ स नयमसॊहऩय जजर (धचॊचरी) भ करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह महाॊ परभख
रऩ स फतमन फनान का काभ होता ह जजसभ ऩयात डचकी व गॊज शामभर ह
धात शिलऩ- सतना क उचहया कसफ भ कास स परमसदध फटरोही नाभक ऩातर फनाए जात हऄ
सऩारी शिलऩ- यीवा भ सऩायी ऩय भनत ममाॊ फनाई जाती हऄ
खखऱौना शिलऩ- सीहोय जजर क फधनी तहसीर काषठ करा कनतमआ क मरए परमसदध ह महाॊ ऩय रकडी क
खखरौन फनाए जात हऄ
भहावय एवॊ रोकोजकत
साभानम अथम का फोध न कयाकय ववशष अथवा ववरण अथम का फोध कयान वार ऩदफनध को भहावया कहत हः इनह वागधाया बी कहत हः
भहावया एक ऐसा वाकमाॊश ह जो यचना भ अऩना ववशष अथम परकट कयता ह यचना भ बावगत सौनदमम की दजषट स भहावयअ का ववशष भहततव ह इनक परमोग स बाषा सयस योचक
एवॊ परबावऩणम फन जाती ह इनक भर रऩ भ कबी ऩरयवतमन नहीी होता अथामत इनभ स ककसी बी शबद का ऩमाममवाची शबद परमकत नहीी ककमा जा सकता हाॉ ककरमा ऩद भ कार ऩरष वचन
आहद क अनसाय ऩरयवतमन अवशम होता ह भहावया अऩणम वाकम होता ह वाकम परमोग कयत
सभम मह वाकम का अमबनन अॊग फन जाता ह भहावय क परमोग स वाकम भ वमॊगमाथम उतऩनन
होता ह अत भहावय का शाजबदक अथम न रकय उसका बावाथम गरहण कयना चाहहए परभख भहावय व उनका अथम
अकर चयन जाना ndash फदधध का न होना bull अकर का ऩतरा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ndash फदधधभान bull अकर क ऩीछ रठ मरए कपयना ndash भखमता का काभ कयना bull अऩनी खखचडी खद ऩकाना ndash मभरजर कय न यहना bull अऩना उकर सीधा कयना ndash सवाथम मसदध कयना bull अऩना सा भॉह रकय यहना ndash रजजजत होना bull अयभान ननकारना ndash भन का गफाय ऩया कयना
एक ही थरी क चटटndashफटट
ndash सफ एक स सबी सभान रऩ स फय वमजकत bull एक हाथ स तारी न फजना ndash ककसी एक ऩ का दोष न होना bull एक ही नौका भ सवाय होना ndash एक सभान ऩरयजसथनत भ होना ककसी बी कामम क मरए सबी ऩअ की सककरमता अननवामम होती ह bull एक आॉख न बाना ndash तननक बी अचछा न रगना
रोकोजकत का अथम ह रोक की उजकत अथामत जनndashकथन रोकोजकतमाॉ अथवा कहावत रोकndash
जीवन की ककसी घटना मा अनतकम था स जडी यहती हः इनका जनभ रोकndashजीवन भ ही होता ह परतमक रोकोजकत सभाज भ परचमरत होन स ऩवम भ अनक फाय रोगअ क अनबव की कसौटी ऩय
कसी गई ह औय सबी रोगअ क अनबव उस रोकोजकत क साथ एक स यह हः तफ वह कथन
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सवमभानम रऩ स हभाय साभन ह रोकोजकतमाॉ हदखन भ छोटी रगती हः ऩयनत उनभ अधधक
बाव यहता ह रोकोजकतमअ क परमोग स यचना भ बावगत ववशषता आ जाती ह
भहावय एवॊ रोकोजकत भ अनतयndash
भहावया वाकमाॊश होता ह तथा इसक अनत भ lsquoहोनाrsquo lsquoजानाrsquo lsquoदनाrsquo lsquoकयनाrsquo आहद ककरमा का भर रऩ यहता ह जजसका वाकम भ परमोग कयत सभम मरॉग वचन कार कायक आहद क
अनसाय रऩ फदर जाता ह जफकक रोकोजकत अऩन आऩ भ ऩणम वाकम होती ह औय परमोग
सवतनतर वाकम की तयह जमअ का तमअ होता ह
हकदी रग न कपटकयी यॊग आए चोखा ndash बफना कछ खचम ककए काभ फनाना bull हाथ सभयनी ऩटफगर कतयनी ndash ऊऩय स अचछा बीतय स फया bull हाथ कॊ गन को आयसी कमा ऩढ मरख को पायसी कमा ndash परतम को परभाण की आवशमकता नहीी bull हाथी क दाॉत खान क औय हदखान क औय
ndash बीतय औय फाहय भ अॊतय होना
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT II
जनसॊचार
1) रडडयो- यडडमआ जनसॊचाय का सशकत भाधमभ यहा ह इस आकाशवाणी बी कहा जाता ह कमआकक सभाचायआ को आकाश भ परसारयत कय साभानम जनता तक ऩहचाम जात ह जहा सभाचाय ऩतर नहीॊ ऩहॉचता वहा यडडमआ दवाया जनसॊचाय का कामम होता ह भनोयॊजनातभक औय ऻानवधमक काममकरभआ की वजह स यडडमआ ननयय औय गरयफ जनता भ रोकवपरम औय परबावी भाधमभ आज बी ह
2) दरदिशन- दयदशमन दशम शरावम भाधमभ ह ऩहर मसपम सभाचाय यडडमआ ऩय सन सकत थ ऩय दयदशमन क आगभनस रोग घय ऩय ही ववशव भ घटीत होन वारी अचछी फयी घटना का सीधा परसायण दयदशमन तयॊगो दवाया दख औय सन सकत ह इसी कायण वह जनसॊचाय क भाधमभ भ परबावशारी भाधमभ फना ह rsquorsquo rsquorsquo अतवववशवास तथ साभाजजक कयीनतमआ क खखराप दयदशमन जफयदसत धभममधद छड सकता ह औय इसकी भता दयदशमन भ ह 3) इसी कायण दशमकआ की ऩहरी ऩसॊद दयदशमन ह दयदशमन ऩय आज कई चनर ह जो हदनबय रगाताय सभाचाय परसारयत कयत यहत ह जजसभ हय घटना का ववसतत सऩषटीकयण बी होता ह इसमरए दयदशमन जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
3) ववऻाऩन- आज कर फाजाय भ आन वारी हय वसत औय सवा को समभोहक जानकायी दन का ठोस भाधमभ ववऻाऩन ह फाजाय भ अऩना अजसतव जभान क मरए हय उदमोग सभह ववऻाऩन क भाधमभ स अऩनी वसत सवा दसयआ क भकाफर ककतनी अचछी ह मह हदखान का कामम ववऻाऩन दवाया ककमा जाता ह ववऻाऩन भनषम की आशा ऩनत म भ सहामक मसधद हो यह ह rsquorsquo ववऻाऩन का उददशम वसत मा सवा क फाय भ जानकायी दना उऩबोकतओॊ का धमान आकवषमत कयना उनभ रधच उतऩनन कयना भाॊग फढाना ववकरी फढाना आहद ह rsquorsquo 4) जीसस आदभी वसत की औय आकवषमत होता ह सवचछता ऩरयवाय ननमोजन नशा भजकत क ववऻाऩनो दवाया बी जनसॊचाय का कामम होता ह 4) कपकभ- कपकभ दशम शरावम भाधमभ ह वह बी जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह मह करातभक भाधमभ होन क कायण इसभ अमबनम क साथ साथ नाटम सॊगीत नतम मशकऩ का परमोग बी होता ह मसनभा क ननदशक गीतकाय अमबनता गण सभाज हहत साभन यखकय कपकभ का ननभामण कयत ह कपकभ की कथा भ साभाजजक सभसमा दशपरभ यसाननमत दोसती ओय सॊसकनत होती ह कई कपकभआ भ फार भजदयी नायी ऩीडा दहज सभसमा एडस नशा ऐस जन जागनत ऩयक ववषम बी कपकभ भ हदखाम जात ह जजसस जनसॊचाय का कामम होता ह 5) कमपमटय- वतमभान मग भ जनसॊचाय क तर भ सफस परबावी भाधमभ कमपमटय ह वमाऩाय वऻाननक अनसॊधान अॊतरय ऩमामवयण धचककसा इन तर भ जो परगती हई ह वह कमपमटय दवाया ही सॊबव हो सकी ह औय उस सपर कयन भ इॊटयनट फडा भदतगाय साफीत हो यहा ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जजसका भहतव सौदमामतभक अथवा दननक उऩमोगी वसतओॊ का ह दवडा घाट सॊगभयभय की भनत ममाॊ औय गवामरमय ऩौयाखणक दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनान का क र ह
Lakh craft ( ऱाख शिलऩ )
व क गआहदमा यस स राख फनाई जाती ह राख को गभम कयक उसभ ववमबनन यॊगआ को मभराकय अरग-अरग
यॊगआ क पर फनाए जात हऄ राख का काभ कयन वारी एक जानत का नाभ ही राख ह राख कराकाय जानत की सतरी ऩरष दोनआ ऩायॊऩरयक रऩ स रखा कभम भ द होत हऄ
राख क चड करातभक खखरौन मसॊगाय ऩटयी डडजबफमाॊ राख क अरॊकत ऩश ऩी आहद करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह उजजन इॊदौय यतराभ भॊदसौय भहशवय राख सकप क ऩयॊऩयागत क र भ स हऄ
आहदवासी और ऱोक चचतरकऱा ( Tribal amp Folk Painting )
आहदभ जानतमआ भ परागनतहामसक कार स ही जीवन औय सौदमम फहत ववकमसत हआ गहा गरहआ की दीवायआ ऩय अरॊकयण औय मशकाय धचतर इसक परभाण ह घय की धायणा फनत ही घय की दीवायआ को अरॊकत कयन की तीवर
रारसा बीतो ऩय धचतर औय अरॊकयण क ववमबनन रऩआ कामम भ सबी जानतमआ औय जानतमआ क गराभीण
सथाऩतम करा भ आज बी हदखाई दत हऄ
भॊडरा क गआड फगाऩयधानफगा फतर क गआड कोयक नछॊदवाडा क गोनड बारयमा झाफआ क बीर मबरारा यीवा शहडोर क गआड कोर आहद भ ऩायॊऩरयक धचतरकरा आरखन करा औय मभटटी स तयह-तयह की करातभक
जामरमा कोषहठमा ऩश-ऩी भनत ममाॊ सथानीम दवी दवताओॊ की भनत म फनान की परथा हदखाई दती ह
Terracotta craft ( टराकोटा शिलऩ )
भॊडरा जजर भ ननवास कयन वारी कौन दगा परधान धीभा जन बायत ऩननमा औय अयहरयमा जनजानतमआ क
ऩाटयी औय टयाकोटा मशकऩ क मशकऩी होत हऄ इस मशकऩ भ धामभमक भानमताओॊ औय ऩयॊऩयाओॊ भ काभ आन वारी परनतबाओॊ का ननभामण होता ह इसभ फडी दवी परवायी दवी की परनतभाए परमसदध हऄ इस मशकऩ भ तयह
तयह क खखरौन सजावटी साभान औय गभरो का ननभामण बी होता ह
भरवा शिलऩ- फतर क आहदवासी दवाया धात स दननक उऩमोग की करातभक वसतएॊ तथा दवी दवताओॊ की भनत ममाॊ फनाई जाती ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩीतऱ शिलऩ- ऩीतर एवॊ ताॊफ स नयमसॊहऩय जजर (धचॊचरी) भ करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह महाॊ परभख
रऩ स फतमन फनान का काभ होता ह जजसभ ऩयात डचकी व गॊज शामभर ह
धात शिलऩ- सतना क उचहया कसफ भ कास स परमसदध फटरोही नाभक ऩातर फनाए जात हऄ
सऩारी शिलऩ- यीवा भ सऩायी ऩय भनत ममाॊ फनाई जाती हऄ
खखऱौना शिलऩ- सीहोय जजर क फधनी तहसीर काषठ करा कनतमआ क मरए परमसदध ह महाॊ ऩय रकडी क
खखरौन फनाए जात हऄ
भहावय एवॊ रोकोजकत
साभानम अथम का फोध न कयाकय ववशष अथवा ववरण अथम का फोध कयान वार ऩदफनध को भहावया कहत हः इनह वागधाया बी कहत हः
भहावया एक ऐसा वाकमाॊश ह जो यचना भ अऩना ववशष अथम परकट कयता ह यचना भ बावगत सौनदमम की दजषट स भहावयअ का ववशष भहततव ह इनक परमोग स बाषा सयस योचक
एवॊ परबावऩणम फन जाती ह इनक भर रऩ भ कबी ऩरयवतमन नहीी होता अथामत इनभ स ककसी बी शबद का ऩमाममवाची शबद परमकत नहीी ककमा जा सकता हाॉ ककरमा ऩद भ कार ऩरष वचन
आहद क अनसाय ऩरयवतमन अवशम होता ह भहावया अऩणम वाकम होता ह वाकम परमोग कयत
सभम मह वाकम का अमबनन अॊग फन जाता ह भहावय क परमोग स वाकम भ वमॊगमाथम उतऩनन
होता ह अत भहावय का शाजबदक अथम न रकय उसका बावाथम गरहण कयना चाहहए परभख भहावय व उनका अथम
अकर चयन जाना ndash फदधध का न होना bull अकर का ऩतरा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ndash फदधधभान bull अकर क ऩीछ रठ मरए कपयना ndash भखमता का काभ कयना bull अऩनी खखचडी खद ऩकाना ndash मभरजर कय न यहना bull अऩना उकर सीधा कयना ndash सवाथम मसदध कयना bull अऩना सा भॉह रकय यहना ndash रजजजत होना bull अयभान ननकारना ndash भन का गफाय ऩया कयना
एक ही थरी क चटटndashफटट
ndash सफ एक स सबी सभान रऩ स फय वमजकत bull एक हाथ स तारी न फजना ndash ककसी एक ऩ का दोष न होना bull एक ही नौका भ सवाय होना ndash एक सभान ऩरयजसथनत भ होना ककसी बी कामम क मरए सबी ऩअ की सककरमता अननवामम होती ह bull एक आॉख न बाना ndash तननक बी अचछा न रगना
रोकोजकत का अथम ह रोक की उजकत अथामत जनndashकथन रोकोजकतमाॉ अथवा कहावत रोकndash
जीवन की ककसी घटना मा अनतकम था स जडी यहती हः इनका जनभ रोकndashजीवन भ ही होता ह परतमक रोकोजकत सभाज भ परचमरत होन स ऩवम भ अनक फाय रोगअ क अनबव की कसौटी ऩय
कसी गई ह औय सबी रोगअ क अनबव उस रोकोजकत क साथ एक स यह हः तफ वह कथन
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सवमभानम रऩ स हभाय साभन ह रोकोजकतमाॉ हदखन भ छोटी रगती हः ऩयनत उनभ अधधक
बाव यहता ह रोकोजकतमअ क परमोग स यचना भ बावगत ववशषता आ जाती ह
भहावय एवॊ रोकोजकत भ अनतयndash
भहावया वाकमाॊश होता ह तथा इसक अनत भ lsquoहोनाrsquo lsquoजानाrsquo lsquoदनाrsquo lsquoकयनाrsquo आहद ककरमा का भर रऩ यहता ह जजसका वाकम भ परमोग कयत सभम मरॉग वचन कार कायक आहद क
अनसाय रऩ फदर जाता ह जफकक रोकोजकत अऩन आऩ भ ऩणम वाकम होती ह औय परमोग
सवतनतर वाकम की तयह जमअ का तमअ होता ह
हकदी रग न कपटकयी यॊग आए चोखा ndash बफना कछ खचम ककए काभ फनाना bull हाथ सभयनी ऩटफगर कतयनी ndash ऊऩय स अचछा बीतय स फया bull हाथ कॊ गन को आयसी कमा ऩढ मरख को पायसी कमा ndash परतम को परभाण की आवशमकता नहीी bull हाथी क दाॉत खान क औय हदखान क औय
ndash बीतय औय फाहय भ अॊतय होना
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT II
जनसॊचार
1) रडडयो- यडडमआ जनसॊचाय का सशकत भाधमभ यहा ह इस आकाशवाणी बी कहा जाता ह कमआकक सभाचायआ को आकाश भ परसारयत कय साभानम जनता तक ऩहचाम जात ह जहा सभाचाय ऩतर नहीॊ ऩहॉचता वहा यडडमआ दवाया जनसॊचाय का कामम होता ह भनोयॊजनातभक औय ऻानवधमक काममकरभआ की वजह स यडडमआ ननयय औय गरयफ जनता भ रोकवपरम औय परबावी भाधमभ आज बी ह
2) दरदिशन- दयदशमन दशम शरावम भाधमभ ह ऩहर मसपम सभाचाय यडडमआ ऩय सन सकत थ ऩय दयदशमन क आगभनस रोग घय ऩय ही ववशव भ घटीत होन वारी अचछी फयी घटना का सीधा परसायण दयदशमन तयॊगो दवाया दख औय सन सकत ह इसी कायण वह जनसॊचाय क भाधमभ भ परबावशारी भाधमभ फना ह rsquorsquo rsquorsquo अतवववशवास तथ साभाजजक कयीनतमआ क खखराप दयदशमन जफयदसत धभममधद छड सकता ह औय इसकी भता दयदशमन भ ह 3) इसी कायण दशमकआ की ऩहरी ऩसॊद दयदशमन ह दयदशमन ऩय आज कई चनर ह जो हदनबय रगाताय सभाचाय परसारयत कयत यहत ह जजसभ हय घटना का ववसतत सऩषटीकयण बी होता ह इसमरए दयदशमन जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
3) ववऻाऩन- आज कर फाजाय भ आन वारी हय वसत औय सवा को समभोहक जानकायी दन का ठोस भाधमभ ववऻाऩन ह फाजाय भ अऩना अजसतव जभान क मरए हय उदमोग सभह ववऻाऩन क भाधमभ स अऩनी वसत सवा दसयआ क भकाफर ककतनी अचछी ह मह हदखान का कामम ववऻाऩन दवाया ककमा जाता ह ववऻाऩन भनषम की आशा ऩनत म भ सहामक मसधद हो यह ह rsquorsquo ववऻाऩन का उददशम वसत मा सवा क फाय भ जानकायी दना उऩबोकतओॊ का धमान आकवषमत कयना उनभ रधच उतऩनन कयना भाॊग फढाना ववकरी फढाना आहद ह rsquorsquo 4) जीसस आदभी वसत की औय आकवषमत होता ह सवचछता ऩरयवाय ननमोजन नशा भजकत क ववऻाऩनो दवाया बी जनसॊचाय का कामम होता ह 4) कपकभ- कपकभ दशम शरावम भाधमभ ह वह बी जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह मह करातभक भाधमभ होन क कायण इसभ अमबनम क साथ साथ नाटम सॊगीत नतम मशकऩ का परमोग बी होता ह मसनभा क ननदशक गीतकाय अमबनता गण सभाज हहत साभन यखकय कपकभ का ननभामण कयत ह कपकभ की कथा भ साभाजजक सभसमा दशपरभ यसाननमत दोसती ओय सॊसकनत होती ह कई कपकभआ भ फार भजदयी नायी ऩीडा दहज सभसमा एडस नशा ऐस जन जागनत ऩयक ववषम बी कपकभ भ हदखाम जात ह जजसस जनसॊचाय का कामम होता ह 5) कमपमटय- वतमभान मग भ जनसॊचाय क तर भ सफस परबावी भाधमभ कमपमटय ह वमाऩाय वऻाननक अनसॊधान अॊतरय ऩमामवयण धचककसा इन तर भ जो परगती हई ह वह कमपमटय दवाया ही सॊबव हो सकी ह औय उस सपर कयन भ इॊटयनट फडा भदतगाय साफीत हो यहा ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩीतऱ शिलऩ- ऩीतर एवॊ ताॊफ स नयमसॊहऩय जजर (धचॊचरी) भ करातभक वसतएॊ फनाई जाती ह महाॊ परभख
रऩ स फतमन फनान का काभ होता ह जजसभ ऩयात डचकी व गॊज शामभर ह
धात शिलऩ- सतना क उचहया कसफ भ कास स परमसदध फटरोही नाभक ऩातर फनाए जात हऄ
सऩारी शिलऩ- यीवा भ सऩायी ऩय भनत ममाॊ फनाई जाती हऄ
खखऱौना शिलऩ- सीहोय जजर क फधनी तहसीर काषठ करा कनतमआ क मरए परमसदध ह महाॊ ऩय रकडी क
खखरौन फनाए जात हऄ
भहावय एवॊ रोकोजकत
साभानम अथम का फोध न कयाकय ववशष अथवा ववरण अथम का फोध कयान वार ऩदफनध को भहावया कहत हः इनह वागधाया बी कहत हः
भहावया एक ऐसा वाकमाॊश ह जो यचना भ अऩना ववशष अथम परकट कयता ह यचना भ बावगत सौनदमम की दजषट स भहावयअ का ववशष भहततव ह इनक परमोग स बाषा सयस योचक
एवॊ परबावऩणम फन जाती ह इनक भर रऩ भ कबी ऩरयवतमन नहीी होता अथामत इनभ स ककसी बी शबद का ऩमाममवाची शबद परमकत नहीी ककमा जा सकता हाॉ ककरमा ऩद भ कार ऩरष वचन
आहद क अनसाय ऩरयवतमन अवशम होता ह भहावया अऩणम वाकम होता ह वाकम परमोग कयत
सभम मह वाकम का अमबनन अॊग फन जाता ह भहावय क परमोग स वाकम भ वमॊगमाथम उतऩनन
होता ह अत भहावय का शाजबदक अथम न रकय उसका बावाथम गरहण कयना चाहहए परभख भहावय व उनका अथम
अकर चयन जाना ndash फदधध का न होना bull अकर का ऩतरा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ndash फदधधभान bull अकर क ऩीछ रठ मरए कपयना ndash भखमता का काभ कयना bull अऩनी खखचडी खद ऩकाना ndash मभरजर कय न यहना bull अऩना उकर सीधा कयना ndash सवाथम मसदध कयना bull अऩना सा भॉह रकय यहना ndash रजजजत होना bull अयभान ननकारना ndash भन का गफाय ऩया कयना
एक ही थरी क चटटndashफटट
ndash सफ एक स सबी सभान रऩ स फय वमजकत bull एक हाथ स तारी न फजना ndash ककसी एक ऩ का दोष न होना bull एक ही नौका भ सवाय होना ndash एक सभान ऩरयजसथनत भ होना ककसी बी कामम क मरए सबी ऩअ की सककरमता अननवामम होती ह bull एक आॉख न बाना ndash तननक बी अचछा न रगना
रोकोजकत का अथम ह रोक की उजकत अथामत जनndashकथन रोकोजकतमाॉ अथवा कहावत रोकndash
जीवन की ककसी घटना मा अनतकम था स जडी यहती हः इनका जनभ रोकndashजीवन भ ही होता ह परतमक रोकोजकत सभाज भ परचमरत होन स ऩवम भ अनक फाय रोगअ क अनबव की कसौटी ऩय
कसी गई ह औय सबी रोगअ क अनबव उस रोकोजकत क साथ एक स यह हः तफ वह कथन
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सवमभानम रऩ स हभाय साभन ह रोकोजकतमाॉ हदखन भ छोटी रगती हः ऩयनत उनभ अधधक
बाव यहता ह रोकोजकतमअ क परमोग स यचना भ बावगत ववशषता आ जाती ह
भहावय एवॊ रोकोजकत भ अनतयndash
भहावया वाकमाॊश होता ह तथा इसक अनत भ lsquoहोनाrsquo lsquoजानाrsquo lsquoदनाrsquo lsquoकयनाrsquo आहद ककरमा का भर रऩ यहता ह जजसका वाकम भ परमोग कयत सभम मरॉग वचन कार कायक आहद क
अनसाय रऩ फदर जाता ह जफकक रोकोजकत अऩन आऩ भ ऩणम वाकम होती ह औय परमोग
सवतनतर वाकम की तयह जमअ का तमअ होता ह
हकदी रग न कपटकयी यॊग आए चोखा ndash बफना कछ खचम ककए काभ फनाना bull हाथ सभयनी ऩटफगर कतयनी ndash ऊऩय स अचछा बीतय स फया bull हाथ कॊ गन को आयसी कमा ऩढ मरख को पायसी कमा ndash परतम को परभाण की आवशमकता नहीी bull हाथी क दाॉत खान क औय हदखान क औय
ndash बीतय औय फाहय भ अॊतय होना
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT II
जनसॊचार
1) रडडयो- यडडमआ जनसॊचाय का सशकत भाधमभ यहा ह इस आकाशवाणी बी कहा जाता ह कमआकक सभाचायआ को आकाश भ परसारयत कय साभानम जनता तक ऩहचाम जात ह जहा सभाचाय ऩतर नहीॊ ऩहॉचता वहा यडडमआ दवाया जनसॊचाय का कामम होता ह भनोयॊजनातभक औय ऻानवधमक काममकरभआ की वजह स यडडमआ ननयय औय गरयफ जनता भ रोकवपरम औय परबावी भाधमभ आज बी ह
2) दरदिशन- दयदशमन दशम शरावम भाधमभ ह ऩहर मसपम सभाचाय यडडमआ ऩय सन सकत थ ऩय दयदशमन क आगभनस रोग घय ऩय ही ववशव भ घटीत होन वारी अचछी फयी घटना का सीधा परसायण दयदशमन तयॊगो दवाया दख औय सन सकत ह इसी कायण वह जनसॊचाय क भाधमभ भ परबावशारी भाधमभ फना ह rsquorsquo rsquorsquo अतवववशवास तथ साभाजजक कयीनतमआ क खखराप दयदशमन जफयदसत धभममधद छड सकता ह औय इसकी भता दयदशमन भ ह 3) इसी कायण दशमकआ की ऩहरी ऩसॊद दयदशमन ह दयदशमन ऩय आज कई चनर ह जो हदनबय रगाताय सभाचाय परसारयत कयत यहत ह जजसभ हय घटना का ववसतत सऩषटीकयण बी होता ह इसमरए दयदशमन जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
3) ववऻाऩन- आज कर फाजाय भ आन वारी हय वसत औय सवा को समभोहक जानकायी दन का ठोस भाधमभ ववऻाऩन ह फाजाय भ अऩना अजसतव जभान क मरए हय उदमोग सभह ववऻाऩन क भाधमभ स अऩनी वसत सवा दसयआ क भकाफर ककतनी अचछी ह मह हदखान का कामम ववऻाऩन दवाया ककमा जाता ह ववऻाऩन भनषम की आशा ऩनत म भ सहामक मसधद हो यह ह rsquorsquo ववऻाऩन का उददशम वसत मा सवा क फाय भ जानकायी दना उऩबोकतओॊ का धमान आकवषमत कयना उनभ रधच उतऩनन कयना भाॊग फढाना ववकरी फढाना आहद ह rsquorsquo 4) जीसस आदभी वसत की औय आकवषमत होता ह सवचछता ऩरयवाय ननमोजन नशा भजकत क ववऻाऩनो दवाया बी जनसॊचाय का कामम होता ह 4) कपकभ- कपकभ दशम शरावम भाधमभ ह वह बी जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह मह करातभक भाधमभ होन क कायण इसभ अमबनम क साथ साथ नाटम सॊगीत नतम मशकऩ का परमोग बी होता ह मसनभा क ननदशक गीतकाय अमबनता गण सभाज हहत साभन यखकय कपकभ का ननभामण कयत ह कपकभ की कथा भ साभाजजक सभसमा दशपरभ यसाननमत दोसती ओय सॊसकनत होती ह कई कपकभआ भ फार भजदयी नायी ऩीडा दहज सभसमा एडस नशा ऐस जन जागनत ऩयक ववषम बी कपकभ भ हदखाम जात ह जजसस जनसॊचाय का कामम होता ह 5) कमपमटय- वतमभान मग भ जनसॊचाय क तर भ सफस परबावी भाधमभ कमपमटय ह वमाऩाय वऻाननक अनसॊधान अॊतरय ऩमामवयण धचककसा इन तर भ जो परगती हई ह वह कमपमटय दवाया ही सॊबव हो सकी ह औय उस सपर कयन भ इॊटयनट फडा भदतगाय साफीत हो यहा ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ndash फदधधभान bull अकर क ऩीछ रठ मरए कपयना ndash भखमता का काभ कयना bull अऩनी खखचडी खद ऩकाना ndash मभरजर कय न यहना bull अऩना उकर सीधा कयना ndash सवाथम मसदध कयना bull अऩना सा भॉह रकय यहना ndash रजजजत होना bull अयभान ननकारना ndash भन का गफाय ऩया कयना
एक ही थरी क चटटndashफटट
ndash सफ एक स सबी सभान रऩ स फय वमजकत bull एक हाथ स तारी न फजना ndash ककसी एक ऩ का दोष न होना bull एक ही नौका भ सवाय होना ndash एक सभान ऩरयजसथनत भ होना ककसी बी कामम क मरए सबी ऩअ की सककरमता अननवामम होती ह bull एक आॉख न बाना ndash तननक बी अचछा न रगना
रोकोजकत का अथम ह रोक की उजकत अथामत जनndashकथन रोकोजकतमाॉ अथवा कहावत रोकndash
जीवन की ककसी घटना मा अनतकम था स जडी यहती हः इनका जनभ रोकndashजीवन भ ही होता ह परतमक रोकोजकत सभाज भ परचमरत होन स ऩवम भ अनक फाय रोगअ क अनबव की कसौटी ऩय
कसी गई ह औय सबी रोगअ क अनबव उस रोकोजकत क साथ एक स यह हः तफ वह कथन
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सवमभानम रऩ स हभाय साभन ह रोकोजकतमाॉ हदखन भ छोटी रगती हः ऩयनत उनभ अधधक
बाव यहता ह रोकोजकतमअ क परमोग स यचना भ बावगत ववशषता आ जाती ह
भहावय एवॊ रोकोजकत भ अनतयndash
भहावया वाकमाॊश होता ह तथा इसक अनत भ lsquoहोनाrsquo lsquoजानाrsquo lsquoदनाrsquo lsquoकयनाrsquo आहद ककरमा का भर रऩ यहता ह जजसका वाकम भ परमोग कयत सभम मरॉग वचन कार कायक आहद क
अनसाय रऩ फदर जाता ह जफकक रोकोजकत अऩन आऩ भ ऩणम वाकम होती ह औय परमोग
सवतनतर वाकम की तयह जमअ का तमअ होता ह
हकदी रग न कपटकयी यॊग आए चोखा ndash बफना कछ खचम ककए काभ फनाना bull हाथ सभयनी ऩटफगर कतयनी ndash ऊऩय स अचछा बीतय स फया bull हाथ कॊ गन को आयसी कमा ऩढ मरख को पायसी कमा ndash परतम को परभाण की आवशमकता नहीी bull हाथी क दाॉत खान क औय हदखान क औय
ndash बीतय औय फाहय भ अॊतय होना
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT II
जनसॊचार
1) रडडयो- यडडमआ जनसॊचाय का सशकत भाधमभ यहा ह इस आकाशवाणी बी कहा जाता ह कमआकक सभाचायआ को आकाश भ परसारयत कय साभानम जनता तक ऩहचाम जात ह जहा सभाचाय ऩतर नहीॊ ऩहॉचता वहा यडडमआ दवाया जनसॊचाय का कामम होता ह भनोयॊजनातभक औय ऻानवधमक काममकरभआ की वजह स यडडमआ ननयय औय गरयफ जनता भ रोकवपरम औय परबावी भाधमभ आज बी ह
2) दरदिशन- दयदशमन दशम शरावम भाधमभ ह ऩहर मसपम सभाचाय यडडमआ ऩय सन सकत थ ऩय दयदशमन क आगभनस रोग घय ऩय ही ववशव भ घटीत होन वारी अचछी फयी घटना का सीधा परसायण दयदशमन तयॊगो दवाया दख औय सन सकत ह इसी कायण वह जनसॊचाय क भाधमभ भ परबावशारी भाधमभ फना ह rsquorsquo rsquorsquo अतवववशवास तथ साभाजजक कयीनतमआ क खखराप दयदशमन जफयदसत धभममधद छड सकता ह औय इसकी भता दयदशमन भ ह 3) इसी कायण दशमकआ की ऩहरी ऩसॊद दयदशमन ह दयदशमन ऩय आज कई चनर ह जो हदनबय रगाताय सभाचाय परसारयत कयत यहत ह जजसभ हय घटना का ववसतत सऩषटीकयण बी होता ह इसमरए दयदशमन जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
3) ववऻाऩन- आज कर फाजाय भ आन वारी हय वसत औय सवा को समभोहक जानकायी दन का ठोस भाधमभ ववऻाऩन ह फाजाय भ अऩना अजसतव जभान क मरए हय उदमोग सभह ववऻाऩन क भाधमभ स अऩनी वसत सवा दसयआ क भकाफर ककतनी अचछी ह मह हदखान का कामम ववऻाऩन दवाया ककमा जाता ह ववऻाऩन भनषम की आशा ऩनत म भ सहामक मसधद हो यह ह rsquorsquo ववऻाऩन का उददशम वसत मा सवा क फाय भ जानकायी दना उऩबोकतओॊ का धमान आकवषमत कयना उनभ रधच उतऩनन कयना भाॊग फढाना ववकरी फढाना आहद ह rsquorsquo 4) जीसस आदभी वसत की औय आकवषमत होता ह सवचछता ऩरयवाय ननमोजन नशा भजकत क ववऻाऩनो दवाया बी जनसॊचाय का कामम होता ह 4) कपकभ- कपकभ दशम शरावम भाधमभ ह वह बी जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह मह करातभक भाधमभ होन क कायण इसभ अमबनम क साथ साथ नाटम सॊगीत नतम मशकऩ का परमोग बी होता ह मसनभा क ननदशक गीतकाय अमबनता गण सभाज हहत साभन यखकय कपकभ का ननभामण कयत ह कपकभ की कथा भ साभाजजक सभसमा दशपरभ यसाननमत दोसती ओय सॊसकनत होती ह कई कपकभआ भ फार भजदयी नायी ऩीडा दहज सभसमा एडस नशा ऐस जन जागनत ऩयक ववषम बी कपकभ भ हदखाम जात ह जजसस जनसॊचाय का कामम होता ह 5) कमपमटय- वतमभान मग भ जनसॊचाय क तर भ सफस परबावी भाधमभ कमपमटय ह वमाऩाय वऻाननक अनसॊधान अॊतरय ऩमामवयण धचककसा इन तर भ जो परगती हई ह वह कमपमटय दवाया ही सॊबव हो सकी ह औय उस सपर कयन भ इॊटयनट फडा भदतगाय साफीत हो यहा ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सवमभानम रऩ स हभाय साभन ह रोकोजकतमाॉ हदखन भ छोटी रगती हः ऩयनत उनभ अधधक
बाव यहता ह रोकोजकतमअ क परमोग स यचना भ बावगत ववशषता आ जाती ह
भहावय एवॊ रोकोजकत भ अनतयndash
भहावया वाकमाॊश होता ह तथा इसक अनत भ lsquoहोनाrsquo lsquoजानाrsquo lsquoदनाrsquo lsquoकयनाrsquo आहद ककरमा का भर रऩ यहता ह जजसका वाकम भ परमोग कयत सभम मरॉग वचन कार कायक आहद क
अनसाय रऩ फदर जाता ह जफकक रोकोजकत अऩन आऩ भ ऩणम वाकम होती ह औय परमोग
सवतनतर वाकम की तयह जमअ का तमअ होता ह
हकदी रग न कपटकयी यॊग आए चोखा ndash बफना कछ खचम ककए काभ फनाना bull हाथ सभयनी ऩटफगर कतयनी ndash ऊऩय स अचछा बीतय स फया bull हाथ कॊ गन को आयसी कमा ऩढ मरख को पायसी कमा ndash परतम को परभाण की आवशमकता नहीी bull हाथी क दाॉत खान क औय हदखान क औय
ndash बीतय औय फाहय भ अॊतय होना
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT II
जनसॊचार
1) रडडयो- यडडमआ जनसॊचाय का सशकत भाधमभ यहा ह इस आकाशवाणी बी कहा जाता ह कमआकक सभाचायआ को आकाश भ परसारयत कय साभानम जनता तक ऩहचाम जात ह जहा सभाचाय ऩतर नहीॊ ऩहॉचता वहा यडडमआ दवाया जनसॊचाय का कामम होता ह भनोयॊजनातभक औय ऻानवधमक काममकरभआ की वजह स यडडमआ ननयय औय गरयफ जनता भ रोकवपरम औय परबावी भाधमभ आज बी ह
2) दरदिशन- दयदशमन दशम शरावम भाधमभ ह ऩहर मसपम सभाचाय यडडमआ ऩय सन सकत थ ऩय दयदशमन क आगभनस रोग घय ऩय ही ववशव भ घटीत होन वारी अचछी फयी घटना का सीधा परसायण दयदशमन तयॊगो दवाया दख औय सन सकत ह इसी कायण वह जनसॊचाय क भाधमभ भ परबावशारी भाधमभ फना ह rsquorsquo rsquorsquo अतवववशवास तथ साभाजजक कयीनतमआ क खखराप दयदशमन जफयदसत धभममधद छड सकता ह औय इसकी भता दयदशमन भ ह 3) इसी कायण दशमकआ की ऩहरी ऩसॊद दयदशमन ह दयदशमन ऩय आज कई चनर ह जो हदनबय रगाताय सभाचाय परसारयत कयत यहत ह जजसभ हय घटना का ववसतत सऩषटीकयण बी होता ह इसमरए दयदशमन जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
3) ववऻाऩन- आज कर फाजाय भ आन वारी हय वसत औय सवा को समभोहक जानकायी दन का ठोस भाधमभ ववऻाऩन ह फाजाय भ अऩना अजसतव जभान क मरए हय उदमोग सभह ववऻाऩन क भाधमभ स अऩनी वसत सवा दसयआ क भकाफर ककतनी अचछी ह मह हदखान का कामम ववऻाऩन दवाया ककमा जाता ह ववऻाऩन भनषम की आशा ऩनत म भ सहामक मसधद हो यह ह rsquorsquo ववऻाऩन का उददशम वसत मा सवा क फाय भ जानकायी दना उऩबोकतओॊ का धमान आकवषमत कयना उनभ रधच उतऩनन कयना भाॊग फढाना ववकरी फढाना आहद ह rsquorsquo 4) जीसस आदभी वसत की औय आकवषमत होता ह सवचछता ऩरयवाय ननमोजन नशा भजकत क ववऻाऩनो दवाया बी जनसॊचाय का कामम होता ह 4) कपकभ- कपकभ दशम शरावम भाधमभ ह वह बी जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह मह करातभक भाधमभ होन क कायण इसभ अमबनम क साथ साथ नाटम सॊगीत नतम मशकऩ का परमोग बी होता ह मसनभा क ननदशक गीतकाय अमबनता गण सभाज हहत साभन यखकय कपकभ का ननभामण कयत ह कपकभ की कथा भ साभाजजक सभसमा दशपरभ यसाननमत दोसती ओय सॊसकनत होती ह कई कपकभआ भ फार भजदयी नायी ऩीडा दहज सभसमा एडस नशा ऐस जन जागनत ऩयक ववषम बी कपकभ भ हदखाम जात ह जजसस जनसॊचाय का कामम होता ह 5) कमपमटय- वतमभान मग भ जनसॊचाय क तर भ सफस परबावी भाधमभ कमपमटय ह वमाऩाय वऻाननक अनसॊधान अॊतरय ऩमामवयण धचककसा इन तर भ जो परगती हई ह वह कमपमटय दवाया ही सॊबव हो सकी ह औय उस सपर कयन भ इॊटयनट फडा भदतगाय साफीत हो यहा ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT II
जनसॊचार
1) रडडयो- यडडमआ जनसॊचाय का सशकत भाधमभ यहा ह इस आकाशवाणी बी कहा जाता ह कमआकक सभाचायआ को आकाश भ परसारयत कय साभानम जनता तक ऩहचाम जात ह जहा सभाचाय ऩतर नहीॊ ऩहॉचता वहा यडडमआ दवाया जनसॊचाय का कामम होता ह भनोयॊजनातभक औय ऻानवधमक काममकरभआ की वजह स यडडमआ ननयय औय गरयफ जनता भ रोकवपरम औय परबावी भाधमभ आज बी ह
2) दरदिशन- दयदशमन दशम शरावम भाधमभ ह ऩहर मसपम सभाचाय यडडमआ ऩय सन सकत थ ऩय दयदशमन क आगभनस रोग घय ऩय ही ववशव भ घटीत होन वारी अचछी फयी घटना का सीधा परसायण दयदशमन तयॊगो दवाया दख औय सन सकत ह इसी कायण वह जनसॊचाय क भाधमभ भ परबावशारी भाधमभ फना ह rsquorsquo rsquorsquo अतवववशवास तथ साभाजजक कयीनतमआ क खखराप दयदशमन जफयदसत धभममधद छड सकता ह औय इसकी भता दयदशमन भ ह 3) इसी कायण दशमकआ की ऩहरी ऩसॊद दयदशमन ह दयदशमन ऩय आज कई चनर ह जो हदनबय रगाताय सभाचाय परसारयत कयत यहत ह जजसभ हय घटना का ववसतत सऩषटीकयण बी होता ह इसमरए दयदशमन जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
3) ववऻाऩन- आज कर फाजाय भ आन वारी हय वसत औय सवा को समभोहक जानकायी दन का ठोस भाधमभ ववऻाऩन ह फाजाय भ अऩना अजसतव जभान क मरए हय उदमोग सभह ववऻाऩन क भाधमभ स अऩनी वसत सवा दसयआ क भकाफर ककतनी अचछी ह मह हदखान का कामम ववऻाऩन दवाया ककमा जाता ह ववऻाऩन भनषम की आशा ऩनत म भ सहामक मसधद हो यह ह rsquorsquo ववऻाऩन का उददशम वसत मा सवा क फाय भ जानकायी दना उऩबोकतओॊ का धमान आकवषमत कयना उनभ रधच उतऩनन कयना भाॊग फढाना ववकरी फढाना आहद ह rsquorsquo 4) जीसस आदभी वसत की औय आकवषमत होता ह सवचछता ऩरयवाय ननमोजन नशा भजकत क ववऻाऩनो दवाया बी जनसॊचाय का कामम होता ह 4) कपकभ- कपकभ दशम शरावम भाधमभ ह वह बी जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह मह करातभक भाधमभ होन क कायण इसभ अमबनम क साथ साथ नाटम सॊगीत नतम मशकऩ का परमोग बी होता ह मसनभा क ननदशक गीतकाय अमबनता गण सभाज हहत साभन यखकय कपकभ का ननभामण कयत ह कपकभ की कथा भ साभाजजक सभसमा दशपरभ यसाननमत दोसती ओय सॊसकनत होती ह कई कपकभआ भ फार भजदयी नायी ऩीडा दहज सभसमा एडस नशा ऐस जन जागनत ऩयक ववषम बी कपकभ भ हदखाम जात ह जजसस जनसॊचाय का कामम होता ह 5) कमपमटय- वतमभान मग भ जनसॊचाय क तर भ सफस परबावी भाधमभ कमपमटय ह वमाऩाय वऻाननक अनसॊधान अॊतरय ऩमामवयण धचककसा इन तर भ जो परगती हई ह वह कमपमटय दवाया ही सॊबव हो सकी ह औय उस सपर कयन भ इॊटयनट फडा भदतगाय साफीत हो यहा ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
3) ववऻाऩन- आज कर फाजाय भ आन वारी हय वसत औय सवा को समभोहक जानकायी दन का ठोस भाधमभ ववऻाऩन ह फाजाय भ अऩना अजसतव जभान क मरए हय उदमोग सभह ववऻाऩन क भाधमभ स अऩनी वसत सवा दसयआ क भकाफर ककतनी अचछी ह मह हदखान का कामम ववऻाऩन दवाया ककमा जाता ह ववऻाऩन भनषम की आशा ऩनत म भ सहामक मसधद हो यह ह rsquorsquo ववऻाऩन का उददशम वसत मा सवा क फाय भ जानकायी दना उऩबोकतओॊ का धमान आकवषमत कयना उनभ रधच उतऩनन कयना भाॊग फढाना ववकरी फढाना आहद ह rsquorsquo 4) जीसस आदभी वसत की औय आकवषमत होता ह सवचछता ऩरयवाय ननमोजन नशा भजकत क ववऻाऩनो दवाया बी जनसॊचाय का कामम होता ह 4) कपकभ- कपकभ दशम शरावम भाधमभ ह वह बी जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ ह मह करातभक भाधमभ होन क कायण इसभ अमबनम क साथ साथ नाटम सॊगीत नतम मशकऩ का परमोग बी होता ह मसनभा क ननदशक गीतकाय अमबनता गण सभाज हहत साभन यखकय कपकभ का ननभामण कयत ह कपकभ की कथा भ साभाजजक सभसमा दशपरभ यसाननमत दोसती ओय सॊसकनत होती ह कई कपकभआ भ फार भजदयी नायी ऩीडा दहज सभसमा एडस नशा ऐस जन जागनत ऩयक ववषम बी कपकभ भ हदखाम जात ह जजसस जनसॊचाय का कामम होता ह 5) कमपमटय- वतमभान मग भ जनसॊचाय क तर भ सफस परबावी भाधमभ कमपमटय ह वमाऩाय वऻाननक अनसॊधान अॊतरय ऩमामवयण धचककसा इन तर भ जो परगती हई ह वह कमपमटय दवाया ही सॊबव हो सकी ह औय उस सपर कयन भ इॊटयनट फडा भदतगाय साफीत हो यहा ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
6) इॊटयनट- कई कमपमटय को जोडन का काभ इॊटयनट दवाया होता ह इॊटयनट की सहामता स इरकराॎननक भर दवाया हभ ववशव क ककसी बी कोन भ अऩना सॊदश कछ ही ऩर भ बज सकत ह साया ववशव इॊटयनट दवाया एक सतर भ फाॊध हदमा ह छोटी जानकायी स रकय फडी जानकायी आज इॊटयनट ऩय उऩरधद ह वतमभान इॊटयनट जीवन की जरयत फन गमा ह कमआकक इॊटयनट का परमोग कयक सचनाओॊ का आदान परदान कयन क साथ-साथ मशा साभाजजक
सॊफॊध भनोयॊजन धचककतसा सॊरगन जानकायी हभ मभरती ह ववदश भ यहन वार रोग इॊटयनट ऩय अऩन ववचायआ को वमकत कय सकत ह साथ ही बायतीम सभाचाय ऩतर बी ऩढ सकत ह वतमभान भ इॊटयनट जनसॊचाय का एक सशकत भाधमभ फना ह इसक अरावा ऩजय सकमरय पोन पॎ कस आहद दवाया बी जनसॊचाय का आदान परदान फडी सयरता स कय सकत ह ऩयान जभान भ जनसॊचाय का कामम धभम परचायक धभम गर औय रोकगीत क भाधमभस होता था साथ ही रोककथा औय रोककरा दवाया की जनसॊचाय का कामम होता यहा ह सवतॊतरता आॊदोरन क शरवानत कार भ जनसॊचाय क ऩयॊऩयागत भाधमभ ही परबावी मसधद हए ह आधननक भाधमभ भ सभाचाय ऩतर आजबी जनसॊचाय भ परबावी भाधमभ ह कार
करभानसाय इरकरोननक भाधमभ भ यडडमो न भनोयॊजन क साथ ऻानवघमक
जानकायी ऩहचान का कामम ककमा ह दयदशमन न तो घय - घय भ ॊजनसॊचाय क
तर भ अऩना सथान ननजशचत ककमा ह ववऻाऩन आजकी जरयत हो गमी ह इसभ साभाजजक ववऻाऩन होत ह जस दहजफॊदी फटी फचाव फटी ऩढाओॊ ऩरयवाय ननमोजन सवचछता अमबमान ऐस ववऻाऩनआ दवाया बी जनसॊचाय कामम होता ह कपकभ तो सभाज क हय ऩहर को छनत हई ननयॊतय अगरसय होती नजय आनत ह सभाज की फयाई सभाज हहत की फात कपकभ दवाया उजागय होनत ह कमपमटय ऩय इॊटयनॊट दवाया हभ साय ववशव की जानकायी का आदान
परदान कछ ही ऩर भ कय सकत ह जजसभ ई - भर फडी भहतवऩणम बमभका ननबाता ह इॊटयनट वतमभान भ जनसॊचाय क तर भ सफस आग भाना जाता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT III
ऩतरकाररता-एक ऩररचय
ऩतरकारयता का सॊफॊध सचनाओॊ को सॊकमरत औय सॊऩाहदत कयक आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचान स ह रककन
हय सचना सभाचाय नहीॊ ह ऩतरकाय कछ ही घटनाओॊ सभसमाओॊ औय ववचायआ को सभाचाय क रऩ भ परसतत कयत हऄ ककसी घटना क सभाचाय फनन क मरए उसभ नवीनता जनरधच ननकटता परबाव जस ततवआ का होना जरयी ह
ऩतरकाररता ऐसी सचनाओॊ का सॊकरन एवॊ सॊऩादन कय आभ ऩाठकआ तक ऩहॉचना जजनभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो तथा जो अधधक स अधधक रोगआ को परबाववत कयती हआ ऩतरकारयता कहराता ह ७ समाचार सभाचाय ककसी बी ऐसी ताजा घटना ववचाय मा सभसमा की रयऩोटम हजजसभ अधधक स अधधक रोगआ की रधच हो औय जजसका अधधक स अधधक रोगआ ऩय परबाव ऩडता हो ८ समाचार क तततव ऩतरकारयता की दजषट स ककसी बी घटना सभसमा व ववचाय को सभाचाय का रऩ धायण कयन क मरए उसभ ननमन तततवआ भ स अधधकाॊश मा सबी का होना आवशमक होता ह नवीनता ननकटता परबाव जनरधच सॊघषम भहततवऩणम रोग उऩमोगी जानकारयमाॉ अनोखाऩन आहद डडऱाइन- सभाचाय भाधमभआ क मरए सभाचायआ को कवय कयन क मरम ननधामरयत सभम-सीभा को डडराइन कहत हऄ ९ सॊऩादन परकाशन क मरए परापत सभाचाय साभगरी स उसकी अशदधधमआ को दय कयक ऩठनीम तथा परकाशन मोगम फनाना सॊऩादन कहराता ह १० सॊऩादकीयसॊऩादक दवाया ककसी परभख घटना मा सभसमा ऩय मरख गए ववचायतभक रख को जजस सॊफॊधधत सभाचायऩतर की याम बी कहा जाता ह सॊऩादकीम कहत हऄसॊऩादकीम ककसी एक वमजकत का ववचाय मा याम न होकय सभगर ऩतर-सभह की याम होता ह इसमरए सॊऩादकीम भ सॊऩादक अथवा रखक का नाभ नहीॊ मरखा जाता ११ ऩतरकाररता क परमख परकार
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
(१) खोजी ऩतरकाररता- जजसभ आभ तौय ऩय सावमजननक भहततव क भाभरआ जस भरषटाचाय अननममभतताओॊ औय गडफडडमआ की गहयाई स छानफीन कय साभन रान की कोमशश की जाती ह जसटॊग ऑऩयशन खोजी ऩतरकारयता का ही एक नमा रऩ ह (२) वाचडाग ऩतरकाररता- रोकतॊतर भ ऩतरकारयता औय सभाचाय भीडडमा का भखम उततयदानमतव सयकाय क काभकाज ऩय ननगाह यखना ह औय कोई गडफडी होन ऩय उसका ऩयदाफाश कयना होता ह ऩयॊऩयागत रऩ स इस वाचडाग ऩतरकारयता कहत हऄ (३) एडवोकसी ऩतरकाररता- इस ऩधय ऩतरकारयता बी कहत हऄ ककसी खास भदद मा ववचायधाया क ऩ भ जनभत फनान क मरए रगाताय अमबमान चरान वारी ऩतरकारयता को एडवोकसी ऩतरकारयता कहत हऄ (४) ऩीतऩतरकाररता-ऩाठकआ को रबान क मरम झठी अफवाहआ आयोऩआ-परतमायोऩआ परभसॊफॊधआ आहद स सॊफॊधध सनसनीखज सभाचायआ स सॊफॊधधत ऩतरकारयता को ऩीतऩतरकारयता कहत हऄ (५) ऩज थरी ऩतरकाररता- एसी ऩतरकारयता जजसभ फशनऔय जानभान रोगआ क ननजी जीवन क फाय भ फतामा जाता ह ऩतर रखन
ऩतर ऱखन- हषश िोक सचना समाचार पराथशना और सवीकतत आहद भावो को ऱकर कागज ऩर शऱखी ककसी अचधकारी सवजन या सामानय जन को समबोचधत वाकयावऱी को ऩतर कहत ह
ऩतर का महतव
मदवऩ सचना तथा दयसॊचाय तकनीक क अधधक ववकमसत हो जान क कायण अफ ऩतरआ का रखन औय परषण फहत कभ हो गमा ह तथावऩ मा कपय बी ऩतर रखन का भहतव अफ बी मथावत फना हआ ह ऩतर रखन भ कछ ववशषताएॊ हऄ जो सॊदश बजन क अनम भाधमभआ स सॊबव नही ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ऩतर रखन भ हभ अऩन ववचायआ को मथारधच ववसताय द सकत ह ऩतर भ अऩन बाव सोच
सभझकय अचछी बाषा भ मरखन का ऩमामपत अवसय यहता ह ऩतर भ महद कछ गरत मा अशोबनीम मा गरत मरख जाए तो उस ननयसत कय ऩन दसया ऩतर मरखा जा सकता ह
ऩतर को परभाण क रऩ भ कबी तक यखा जा सकता ह कबी कबी तो रोग ऩतर क भाधमभ
स सदा क मरए मभतर फन जात ह
एक अचछ ऩतर की वविषताएॊ (Letter Writing Featurescharacteristic in hindi)
ऩतर रखन एक करा ह एक सगहठत औय सॊतमरत ऩतर ही उतभ ऩतर भाना जा सकता ह
एक अचछ ऩतर भ ननमन मरखखत ववशषताएॊ होनी चाहहए
1 सकषपतताndash ऩतर भ ववषम का वणमन सॊऩ भ कयना चाहहए एक ही फात को फाय फाय दोहयान की परवनत स फचना चाहहए
2 सॊतशऱत भाषा का परयोग- ऩतर भ सयर फोधगमम बाषा का ही परमोग कयना चाहहए ऐस
शबदआ का परमोग नही कयना चाहहए जजनह ऩतर ऩान वारा नही सभझता हो 3 तारतमयताndash ऩतर भ सबी फात एक तायतमम भ यखी जानी चाहहए ऐसा न हो कक
आवशमक फात छट जाए औय कभ भहतव की फातआ का अधधकाॉश बाग भ परमकत हो जाए
ऩतर भ सबी फात उधचत करभ भ मरखी होनी चाहहए
4 शिषटता- ऩतर भ सॊममभत ववनमर औय मशषट शबदावरी का परमोग ककमा जाना चाहहए
कडवाहट बय शबद मरखना मा अमशषट बाषा का परमोग कयना सवमथा अनधचत ह
5 सजजा- ऩतर को साफ सथय कागज ऩय सरख भ मरखा जाए नतधथ सथान व सॊफोधन
मथासथान मरखन स ऩतर भ आकषमण फढ जाता ह
ऩतर क अॊग (Parts of the letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
जो फात साभानमत सबी परकाय क ऩतरआ भ होती ह उनह ऩतर क आवशमक अॊग कहत ह
ऩतरआ क छ अॊग होत ह जो म ह
सॊबोधन और अशभवादन- मह ऩतर भ फाई ओय मरखा जाता ह ऩारयवारयक ऩतरआ भ सॊफोधन
मरखा जाता ह जस ऩजम वऩताजी वपरम बाई आहद सयकायी औय वमावसानमक ऩतरआ भ सॊफोधन की ववधध ननधामरयत होती ह
जस भहोदम वपरम भहोदम अमबवादन बी वमजकत क ऩद मा भमामदा क अनरऩ मरखा जाता ह जस सादय परणाभ नभसकाय आशीवामद मरखा जाता ह
ऩतर भजन की ततचथ (Date of sending letters)
अनौऩचारयक ऩतरआ भ बजन वार क ऩत क नीच हदनाकॊ भहहना औय सन मरखा जाता ह औऩचारयक ऩतरआ भ हदनाकॊ सफस नीच मरखा जाता ह
ऩतर की ववषय सामगरी (The content of the letter)
मह ऩतर का भखम बाग ह इसी भ सभाचाय सचनाएॉ आवदन आदश व मशकामत आहद
अरग अरग अनचछदआ भ मरखा जाता ह
ऩतर का अॊत (End of letter)
ऩतर क अॊत भ फाई ओय ही ऩतर मरखन वार क दवाया अऩन समफनध मा ऩड क अनरऩ
शबद मथा बवदीम आऩका आऻाकायी शबचछ आहद मरखकय नीच अऩन हसताय ककम जात ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भजन वाऱ का ऩता-फाई ओय ऩतर बजन वार का ऩता मरखा जाता ह इसस ऩतर परापत
कयन वार को ऩतर बजन वार का सही सही ऩता ऻात हो जाता ह औय उस उतय बजन
भ कहठनाई नही होती ह
ऩतर ऩान वाऱ का ऩताndash ऩतर सभाजपत क फाद ऩोसटकाडम अॊतयदशीम ऩतर तथा मरफाफ ऩय ऩतर ऩान वार का सऩषट ऩता मरखा जाता ह ऩत क साथ वऩनकोड अवशम मरखना चाहहए
समफोधन अमबवादन तथा ऩतर क अॊत भ परमकत होन वार शबदआ क कछ उदहायण
गरजनो और ऩररवार क बि ऱोगो को
सॊबोधन- भानमवय आदयणीम ऩजनीम शरदधम भाननीम ऩजनीमा अशभवादन- सादय सऩशम अॊत क िबद- आऩका आऻाकायी ऩतर बाई अनज छातर मशषम आहद जसतरमरग़ भ
आऻाकायी ऩतरी फहन छातरा मशषमा आहद
बराबर वाऱो को
सॊबोधनndash वपरम मभतर वपरम बाई वपरम फहहन फॊधवय वपरमवय आहद
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash सतरीमरॊग भ तमहायी वपरम सखी फहहन आहद
छोटो को
सॊबोधनndash धचयॊजीव वपरम आमषभती अशभवादन- शबाशीवामद परसनन यहो अॊत क शबद- तमहाया शबचछ शबधचॊतक हहतषी आहद
ऩररचचत को
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
सॊबोधन- वपरम (नाभ) शरीभती (नाभ) वववाहहतआ क मरए
अशभवादनndash नभसत
अऩररचचत को
सॊबोधनndash वपरम भहाशम भहोदम भहोदमा शरी (नाभ)
अशभवादन- नभसकाय अॊत क िबदndash बवदीम आऩका (सतरीमरॊग भ) बवदीमा आऩकी
ककसी अचधकारी को
सॊबोधनndash भहोदम भहोदमा अशभवादन- नभसत अॊत क िबदndash बवदीम बवदीमा
ऩतरो क परकार (Types of letters)
ऩतरआ को दो वगो भ ववबकत ककमा जा सकता ह
1 औऩचारयक ऩतर (formal letter)
2 अनौऩचारयक ऩतर (informal letter)
औऩचाररक ऩतर (formal letter)
औऩचारयक ऩतर वमवहाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनक साथ ऩतर रखक
का कोई ननजी मा ऩारयवारयक समफनध नही होता ह औऩचारयक ऩतरआ भ वमजकतगत
सभाचाय ऩय फातचीत अथवा आतभीमता का कोई सथान नही होता ह इस परकाय क ऩतरआ भ भखम तथम ही क र होता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
औऩचारयक ऩतरआ भ ननमन परकाय क ऩतर शामभर ककम जा सकत ह
पराथशना ऩतर- ववदमारम क परधानाचामम परधानाचामाम भखमाधमाऩक भखमाधमावऩका को अवकाश शकक भजकत आधथमक सहामता छातरवनत अथवा ववदमारम स समफजनधत
ककसी परकाय की कहठनाई मा सभसमा स समफजनधत
आवदन ऩतर- ककसी कॊ ऩनी सॊसथा अथवा औदमोधगक इकाई आहद भ नौकयी क मरए
बधाई ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत को ककसी ववशष सपरता मा उऩरबधी आहद ऩय
िभकामना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन ववबाग भ काममयत ककसी कभमचायी को ववदश मातरा ऩदोनननत आहद ऩय
धनयवाद ऩतर- ककसी ववशष उतसव कामम गोषठीकाममकरभ परमशण काममकरभ आहद भ सहमोग दन क मरए ककसी ववशमऻ मशाववद आहद को धनमवाद दन क मरए
साॊतवना ऩतर- ककसी अधधकायी दवाया अऩन अधीनसथ वमजकत क सवमॊ मा उसक ऩरयवाय क ककसी सदसम क दघमटनागरसत हो जान मा ककसी परकाय की शोकजनक घटना ऩय साॊतवना दन क मरए
शिकायती ऩतर- ककसी सभसमा स समफजनधत अऩन ववचाय मा कहठनाई अधधकारयमआ तक
ऩहचान क मरए
सॊऩादकीय ऩतर- ककसी सभाचाय ऩतर क सॊऩादक क भाधमभ स अऩनी फात सयकाय मा अधधकारयमआ तक ऩहचान क मरए
वयावसातयक ऩतरndash वमाऩारयक परनतषठानआ परकाशकआ ऩसतक ववकरताओॊ आहद को मरख
गम ऩतर
अनौऩचाररक ऩतर (informal letter)
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनौऩचारयक ऩतराचाय उन वमजकतमआ क साथ ककमा जाता ह जजनस ऩतर रखक का वमजकतगत मा ननजी समफनध होता ह अऩन मभतरआ भाता-वऩता अनम समफजनधमआ आहद
को मरख गम ऩतर अनौऩचारयक क अॊतगमत आत ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ आतभीमता का बाव यहता ह
तथा वमजकतगत फातआ का उकरख बी ककमा जाता ह अनौऩचारयक ऩतरआ भ ननमनमरखखत
परकाय क ऩतर यख जा सकत ह
फधाई ऩतर
शबकाभना ऩतर
ननभॊतरण ऩतर
ववशष अवसयआ ऩय मरख गम ऩतर
साॊतवना ऩतर
ककसी परकाय की जानकायी दन क मरए
कोई सराह आहद दन क मरए
ऩतर शऱखत समय धयान रखन योगय सावधातनयाॉ (Letter writing to keep in mind
considerations)
1 ऩतर रखक तथा पराऩक की आम मोगमता ऩद आहद का धमान यखा जाना चाहहए
2 ऩतर सायगमबमत होना चाहहए
3 ऩतर सरख भ मरखा होना चाहहए
4 ऩतर भ सयर बाषा का परमोग ककमा जाना चाहहए
5 ऩतर भ ववषम हदनाॊक बजन वार का नाभ आहद का सऩषट उकरख ककमा जाना चाहहए
6 ऩतर भ काट छाॊट नही होनी चाहहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT IV
राजभाषा हहॊदी की सॊवधातनक ससथतत
हभाय दश का सॊववधान 2 वषम 11 भाह तथा 18 हदन की अवधध भ ननमभमत हआ तथा 26 जनवयी 1950
को राग हआ था सवतॊतरता पराजपत स ऩवम दश भ सवतॊतरता आॊदोरन क साथ-साथ हहॊदी को दश की याषरबाषा फनाम जान की सवामधधक भाॊग की जाती यही थी
सॊववधान ननभामताओॊ न हहॊदी को याषरबाषा फनाए जान की भाॊग को दजषटगत यखत हए सॊववधान सबा न
1491949 को हहॊदी को सॊघ की याजबाषा सवीकाय कयत हए याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ परावधान ककए
सॊववधान क बाग 5 एवॊ 6 क करभश अनचछद 120 तथा 210 भ तथा बाग 17 क अनचछद 343 344
345 346 347 348 349 350 तथा 351 भ याजबाषा हहॊदी क सॊफॊध भ ननमन परावधान ककम गए हऄ इन परावधानआ क साथ ही सॊपरनत बायत की 22 बाषाओॊ को सॊववधान की अनसची-8 भ भानमता दी गई ह म बाषाएॉ इस परकाय हऄ-
हहॊदी ऩॊजाफी उदम कशभीयी सॊसकत असमभमा ओडडमा फाॊगरा गजयाती भयाठी मसॊधी तमभर तरग
भरमारभ कननड भखणऩयी कआकणी नऩारी सॊथारी भधथरी फोडो ता डोगयी
सन 1967 भ 21व सॊववधान सॊशोधन दवाया मसॊधी बाषा 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थी सन 1992 भ 71व सॊववधान सॊशोधन दवाया कआकणी नऩारी तथा भखणऩयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ सन
2003 भ 92व सॊववधान सॊशोधन दवाया सॊथारी भधथरी फोडो तथा डोगयी बाषाएॉ 8वीॊ अनसची भ जोडी गई थीॊ
अनवाद का अथश अनवाद एक बावषक ककरमा ह बायत जस फहबाषा-बाषी दश भ अनवाद का भहततव पराचीन कार स ही सवीकत ह आधननक मग भ जस-जस सथान औय सभम की दरयमाॉ कभ होती गइ वस-वस दववबावषकता
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
की जसथनतमआ औय भातरा भ वदधध होती गई औय इसक साथ-साथ अनवाद का भहततव बी फढता गमा अनमानम बाषा-मशण भ अनवाद ववधध का परमोग न
कवर ऩजशचभी दशआ भ वयन ऩवी दशआ भ बी ननयनतय ककमा जाता यहा ह फीसवीॊ शताबदी भ दशआ क फीच दरयमाॉ कभ होन क ऩरयणाभसवरऩ ववमबनन
वचारयक धयातरआ औय आधथमक औदमोधगक सतयआ ऩय ऩायसऩरयक बावषक
ववननभम फढा ह औय इस ववननभम क साथ-साथ अनवाद का परमोग औय
अधधक ककमा जान रगा ह फहयहार अनवाद की परककरमा परकनत एवॊ ऩदधनत
को सभझन क मरए lsquoअनवाद कमा ह rsquo जानना फहत जरयी ह चचाम की शरआत lsquoअनवादrsquo क अथम एवॊ ऩरयबाषाrsquo स कयत हऄ
lsquoअनवादrsquo का अथम- अॊगरजी भ एक कथन ह lsquoTerms are to be identified before we enter into the
argumentrsquo इसमरए अनवाद की चचाम कयन स
ऩहर lsquoअनवादrsquo शबद भ ननहहत अथम औय भर अवधायणा स ऩरयधचत होना आवशमक ह lsquoअनवादrsquo शबद सॊसकत का मौधगक शबद ह जो lsquoअनrsquo उऩसगम तथा lsquoवादrsquo क सॊमोग स फना ह सॊसकत क lsquoवदrsquo धात भ lsquoघञrsquo परतमम जोड
दन ऩय बाववाचक सॊऻा भ इसका ऩरयवनतमत रऩ ह lsquoवादrsquo lsquoवदrsquo धात का अथम ह lsquoफोरना मा कहनाrsquo औय lsquoवादrsquo का अथम हआ lsquoकहन की ककरमाrsquo मा lsquoकही हई फातrsquo lsquoअनrsquo उऩसगम अनवनतमता क अथम भ वमवरत होता ह lsquoवादrsquo
भ मह lsquoअनrsquo उऩसग म ा जडकय फनन वारा शबद lsquoअनवादrsquo का अथम हआ-rsquoपरापत
कथन को ऩन कहनाrsquo महाॉ धमान दन की फात मह ह कक lsquoऩन कथनrsquo भ अथम की ऩनयाववतत होती ह शबदआ की नहीॊ हहनदी भ अनवाद क सथान ऩय
परमकत होन वार अनम शबद हऄ छामा टीका उकथा बाषानतय आहद अनम
बायतीम बाषाओॊ भ lsquoअनवादrsquo क सभानानतय परमोग होन वार शबद हऄ बाषानतय(सॊसकत कननड भयाठी) तजमभा (कशभीयी मसॊधी उदम) वववतमन
तजरजभा(भरमारभ) भोवषम चणरम(तमभर) अनवादभ(तरग) अनवाद (सॊसकत
हहनदी असमभमा फाॊगरा कननड ओडडआ गजयाती ऩॊजाफी मसॊधी)
पराचीन गर-मशषम ऩयमऩया क सभम स lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग
ववमबनन अथो भ बायतीम वाड़भम भ होता आ यहा ह गरकर मशा ऩदधनत
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
भ गर दवाया उचचरयत भॊतरआ को मशषमआ दवाया दोहयाम जान को lsquoअनवचनrsquo मा lsquoअनवाकrsquo कहा जाता था जो lsquoअनवादrsquo क ही ऩमामम हऄ भहान वमाकयण
ऩाखणनी न अऩन lsquoअषटाधमामीrsquo क एक सतर भ अनवाद शबद का परमोग ककमा ह lsquoअनवाद चयणानाभrsquo lsquoअषटाधमामीrsquo को lsquoमसदधानत कौभदीrsquo क रऩ भ परसतत कयन वार बटटोजज दीकषत न ऩाखणनी क सतर भ परमकत lsquoअनवादrsquo
शबद का अथम lsquoअवगताथमसम परनतऩादनभrsquo अथामत lsquoऻात तथम की परसतनतrsquo ककमा ह lsquoवातसमामन बाषमrsquo भ lsquoपरमोजनवान ऩनकथनrsquo अथामत ऩहर कही गई फात
को उददशमऩणम ढॊग स ऩन कहना ही अनवाद भाना गमा ह इस परकाय
बतय हरय न बी अनवाद शबद का परमोग दहयान मा ऩनकम थन क अथम भ ककमा ह lsquoआववततयनवादो वाrsquo lsquoशबदाथम धचनताभखणrsquo भ अनवाद शबद की दो वमतऩवततमाॉ दी गई हऄ lsquoपरापतसम ऩन कथनभrsquo व lsquoऻाताथमसम परनतऩादनभrsquo परथभ वमतऩवतत क अनसाय lsquoऩहर कह गम अथम गरहण कय उसको ऩन कहना अनवाद हrsquo औय दववतीम वमतऩवतत क अनसाय lsquoककसी क दवाया कह गम को बरीबाॉनत सभझ कय उसका ववनमास कयना अनवाद ह दोनआ वमतऩवततमआ को मभराकय अगय कहा जाए lsquoऻाताथमसम ऩन कथनभrsquo तो जसथनत अधधक सऩषट
हो जाती ह इस ऩरयबाषा क अनसाय ककसी क कथन क अथम को बरीबाॉनत
सभझ रन क उऩयानत उस कपय स परसतत कयन का नाभ अनवाद ह
सॊसकत भ lsquoअनवादrsquo शबद का परमोग फहत पराचीन होत हए बी हहनदी भ इसका परमोग फहत फाद भ हआ हहनदी भ आज अनवाद शबद का अथम उऩममकत अथो स मबनन होकय कवर भर-बाषा क अवतयण भ ननहहत अथम मा सनदश की या कयत हए दसयी बाषा भ परनतसथाऩन तक सीमभत हो गमा ह अॊगरजी ववदवान भोननमय ववमरममस न सवमपरथभ अॊगरजी भ lsquotranslationrsquo
शबद का परमोग ककमा था lsquoअनवादrsquo क ऩमामम क रऩ भ सवीकत अॊगरजी lsquotranslationrsquo शबद सॊसकत क lsquoअनवादrsquo शबद की बाॉनत रहटन क lsquotransrsquo
तथा lsquolationrsquo क सॊमोग स फना ह जजसका अथम ह lsquoऩाय र जानाrsquo-मानी एक
सथान बफनद स दसय सथान बफनद ऩय र जाना महाॉ एक सथान बफनद
lsquoसरोत-बाषाrsquo मा lsquoSource Languagersquo ह तो दसया सथान बफनद lsquoरकषम-बाषाrsquo
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
मा lsquoTarget Languagersquo ह औय र जान वारी वसत lsquoभर मा सरोत-बाषा भ ननहहत अथम मा सॊदश होती ह lsquoऑकसपोडम डडकशनयीrsquo भ lsquoTranslationrsquo का अथम हदमा गमा ह-lsquoa written or spoken rendering of the meaning of a word speech book etc in an
another languagersquo ऐस ही lsquoवबसटय
डडकशनयीrsquo का कहना ह-rsquoTranslation is a rendering from one language or representational system
into another Translation is an art that involves the recreation of work in another language for
readers with different backgroundrsquo
फहयहार अनवाद का भर अथम होता ह-ऩवम भ कधथत फात को दोहयाना ऩनरजकत मा अनवचन जो फाद भ ऩवोकत ननदश की वमाखमा टीका-हटपऩणी कयन क मरए परमकत हआ ऩयॊत आज lsquoअनवादrsquo शबद का अथम ववसताय होकय एक बाषा-ऩाठ (सरोत-बाषा) क ननहहताथम सॊदशआ उसक
साभाजजक-साॊसकनतक तततवआ को मथावत दसयी बाषा (रकषम-बाषा) भ अॊतयण
कयन का ऩमामम फन चका ह चॉकक दो मबनन-मबनन बाषाओॊ की अरग-अरग
परकनत सॊयचना सॊसकनत सभाज यीनत-रयवाज यहन-सहन वशबषा होती हऄ अत एक बाषा भ कही गई फात को दसयी बाषा भ मथावत रऩाॊतरयत कयत सभम सभतकम अमबवमजकत खोजन भ कबी-कबी फहत कहठनाई होती ह इस
दजषट स अनवाद एक चनौती बया कामम परतीत होता ह जजसक मरए न कवर
रकषम-बाषा औय सरोत-बाषा ऩय अधधकाय होना जरयी ह फजकक अनदम साभगरी क ववषम औय सॊदबम का गहया ऻान बी आवशमक ह अत अनवाद दो बाषाओॊ क फीच एक साॊसकनतक सत जसा ही ह जजस ऩय चरकय दो मबनन
बाषाओॊ क भधम जसथत सभम तथा दयी क अॊतयार को ऩाय कय बावातभक
एकता सथावऩत की जा सकती ह अनवाद क इस दोहयी ककरमा को ननमनमरखखत आयख स आसानी स सभझा जा सकता ह
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
अनवाद क परकार अनवाद क तीन परकाय हऄ
(1) िबदानवाद या अववकऱ अनवाद (Literal translation)
(2) भावानवाद (Faithful translation)
(3) सवतॊतरानवाद (Free translation)
(1) िबदानवाद (Literal translation)- मह भर बाषा का शाजबदक अनवाद हऄ
उदाहरणाथश- He first went to school in his own village but while he was yet very
young he went to Calcutta इसका शबदानवाद इस परकाय होगा- ऩहर वह अऩन ही गाॉव की ऩाठशारा भ ऩढन गमा फाद भ जफ वह फहत छोटा ही था तबी उस करकतता ऩढन जाना ऩडा महाॉ He went to Calcutta का सीधा-सादा अनवाद वह करकतता गमा कय दना ठीक नहीॊ जॉचता कमआकक महाॉ चचाम मशा की हो यही हऄ महाॉ इसका अनवाद ऩढन जाना ऩडा मरखना ठीक
होगा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
इसी परकाय अॉगरजी का एक ऩद ह To be patient with जजसका अथम होता ह- ककसी उदधत मा अनधचत वमवहाय ऩय बी शानत यहना गभ खाना मा तयह द जाना आहद अॉगरजी क एक वाकम भ इसका परमोग being patient with क रऩ भ हआ था हहनदी क एक ऩतरकाय न बफना सभझ-फझ उस वाकम का इस परकाय शबदानवाद कयक यख हदमा था- याषरऩनत रजफकट शरी ववनसटन
चधचमर क भयीज हऄ Patient शबद हदखाई ऩडा औय उसका सीधा-साधा अथम भयीज कयक यख
हदमा एक फाय जफ फॊगार क एक परधान भॊतरी ढाका का दॊगा शानत कयान क मरए वहाॉ गम
थ तफ उनकी उस flying visit क समफनध भ एक ऩतर भ मरखा हदमा था- व हवाई जहाज स
ढाका गम थ
इन उदाहयणआ स मह सऩषट ह कक शबदआ ऩय धमान यख कय अनवाद कयना अनधचत ह इसस अथम का अनथम हो सकता ह औय भर अथम ही ववकत हो जामगा अत शबदानवाद एक खतया ह
जजसस छातरआ को बयसक फचना चाहहए मह सभयण यखना चाहहए कक अनवाद शबदआ का नहीॊ अथो का होता ह
(2) भावानवाद (Faithful translation)- रखक क भर बावआ मा अथो को अऩनी बाषा भ परकट
कय दना बावानवाद ह अॉगरजी भ इस Faithful translation कहत हऄ इसभ मह दखना ऩडता ह कक भर बाषा का एक बी बाव छटन न ऩाम इसकी सपरता इस फात भ ह कक भर बाषा क
सबी बाव दसयी बाषा भ रऩानतरयत हो जामॉ महाॉ अनवादक का धमान शबदआ ऩय न जा कय ववशष रऩ स भर बाव ऩय यहता हऄ
बावानवाद भ हभ भर बाषा क शबदआ को तोड-भयोड सकत हऄ वाकमआ को आग-ऩीछ कय सकत हऄ भहावयआ को अऩन साॉच भ ढार सकत हऄ रककन वाकमआ को अऩन इचछानसाय घटा-फढा नहीॊ सकत बावानवाद तातऩमम भ आकाय-परकाय भ भर बाषा स बफककर मभरता-जरता हऄ इसभ न अऩनी ओय स ननभक-मभचम रगा सकत हऄ न रमफी-चौडी बमभका फाॉध सकत हऄ जो फात जजस
उददशम को र कय जजस ढॊग स कही गमी हऄ उस फात को उसी उददशम स औय जहाॉ तक हो उसी ढॊग स कहना ऩडता हऄ
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
UNIT V
1- keZ dh vokkjkk
izkphu dky ls gh euqrsquo ds Hkhrj izkd`frd kVukvksa oa yksdksRrj sbquokfDrksa ds izfr
fo‛okl dh izo`fRrkiexcl jgh gSA g fo‛okl dHkh Hk] dHkh vkLFkk rks dHkh leiZk ds e esa
ekuo kjk Lohd`r gksrk jgk gSA ekuoh sbquokfDr ls JsrsquoB fo‛o cUkqRo dk Hkko vkSj lcls
JsrsquoB bZ‛oj dks ekuk tkrk jgk gSA keZ dh sbquokokr euqrsquo ls gksrh gS vkSj mldh ifjkfr
bZ‛oj esaA euqrsquo vkSj bZoj ds chp lsrq dk dkZ keZ gh djrk gSA bl izdkj keZ euqrsquo
kjk bZ‛oj rd igqiexclpus dk d eke gSA
Hkkjrh fpUru esa keZ ds nks dkZ crks x gSamp ^deZ^ vkSj vkRe^A deZ dk lEcUk
lalkj ls gS vkSj vkRe dk bZ‛ojh psruk lsA
Hkkjr dks lHkh keksZa dh sbquokjk LFkyh ekuk tkrk gSA fo‛o ds lHkh keZ viuh fo‛ksrsquokrkvksa]
mikluk] ikfrksa] nk‛kZfud ekUrkvksa oa erksa laiznkksa ds lkFk Hkkjr esa fuokl djrs gSA
gkiexcl d keZ dks ojhrk u nsdj lHkh keksZ ds izfr lfgrsquokqrk dk Hkko j[kk tkrk gSA
Hkkjr esa fuEufyf[kr kekZsakkfeZd ekUrkvksa oa vuqkfksa dk mYys[k fdk tkrk gSA
1- fgUnw keZ
2- ckS) keZ
3- tSu keZ
4- flD[k keZ
5- bLyke keZ
6- bZlkbZ keZ
7- ikjlh keZ
8- gwnh keZ
1- fgUnw keZamp fgUnw keZ dks lukru keZ vFkok oSfnd keZ ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
fgUnw keZ fdlh d izorZd k keZxzaFk ds uke ds uke ij fodflr u gksdj cgqvkkeh
oa vusd ifrksa ls ifjiwkZ gSA deZ dk flkar] iqutZUe] eksk HkfDr] leiZk] sbquokqrk
thoamptxr~] vkRek bZ‛oj ds okLrfod Ik dks tkuus dh mRdV vfHkykrsquokk] lkkuk] ozr]
rhFkZ] eafnj] ewfrZiwtk] lfgrsquokqrk] mnkjrk] ij nq[k dkrjrk] dkk] lR] vfgalk]
ijksidkj] vkLFkkampfookl vkfn fgUnw keZ ds vkkkjHkwr LraHk gSA
mŸkj oSfnd dky esa izkd`frd nsorkvksa dh txg czatildekampforsquokqampegs‛k tSlh f=ewfrZksa rFkk
sbquokfDr] xks‛k oa va‛kkorkjksa dh o`gn dYiuk dh xbZ] ftlds QyLoIk vorkjokn dh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
kkjkk us tUe fykA edky vusd kkfeZd izo`fRrksa] laiznkksa iaFkks oa lkkuk
i)frksa ds fy egRoiwkZ gSA Qkjlh] ckS) vkfn kkfeZd nk‛kZfud ekUrkvksa ls
vuqizekfkr fgUnw keZ esa vusd u fopkjksa oa thouampvkn‛kksZ dk lfEeJk gqvkA
vkkqfud dky esa ^fgUnw keZ^ dks iqutkZxjk ls tksM+rs gq mldh uohu Ok[kiexcl dh
xbZA czatilde lekt] vkZ lekt] fFkkslkWfQdy lkslkVh] tSlh laLFkkvksa kjk fgUnw
lekt esa OkIr vUkflt+ksa] vakfo‛oklksa ij dMs+ izgkj fds xA
2- ckS) keZamp bl keZ ds laLFkkid egkRek cq) gSA egkRek cq) us pkj vkZ lR ekus gS
ftUgsa Oslashea‛k nq[k lEcUk] nq[k fuo`fRr ds mik dgk tkrk gSA ck S) keZ esa nq[k
fuo`fRr ds vkB mik crks x gSa] ftUgsa ^vkVakfxd ekXkZ^ dgrs gSaamp lEd~ n`frsquoV
lEd~ ladYi] lEd~ okkh] lEd~ deZ] lEd~ vktho] lEd~ Okke] lEd~ Le`fr
vkSj lEd~ lekfkA bl keZ esa ^lEd~^ sbquokCn larqyu k e ekxZ dk izrhd gSA ckS)
keZ dh ekUrk gS fd cgqr tkuuk k fcYdqy gh u tkuuk] cgqr izLkUurk k cgqr
nq[k s nksuksa vfroknh Nksj gSaA nksuksa ds chp dk jkLrk gh larqyu k ee ekxZ gSA
ckS) keZ dks fgUnq keZ dk gh lqkkjoknh vkanksyu dgk tkrk gSA
ekSZ lezkV v‛kksd us ckS) ke Z dk izpkj Hkkjr ds vykok Jhyadk rd fdk FkkA ckS)
keZ dk lEiwkZ lkfgR fou fiVd] lwr fiVd] vfHkkEe fiVd esa lax`ghr gSA vkxs
pydj egkku vkSj ghuku uked nks laiznk Hkh cu xA ckS) keZ dk izHkko Hkkjr]
phu] tkiku] frCcr vkfn ns‛kksa ij Tknk iM+kA
3- tSu keZamp tSu keZ dks Hkh fgUnw keZ dh d fodkloknh voLFkk dh sbquokk[kk ekuk tkrk
gSA tSu keZ ds izorZd egkohj Lokeh dks ekuk tkrk gSA tSu keZ dh nks sbquokk[kkiexcl gS
igyh sbquoosrkEcj vkSj nwljh fnxECkjA sbquoosrkEcj kuh os tSu fHkkq tks sbquoosr oL= kkjk
djrs gS vkSj fnxEcj mUgsa dgk tkrk gS tks vkdk‛k dks gh viuk oL= ekurs gSA tSu
keZ ds laLFkkid egkohj Lokeh dk tUe bZlk ls 600 orsquokZ iwoZ fcgkj ds dqMxzke esa
gqvk FkkA cpiu esa s okZeku ds uke ls tkus tkrs Fks 30 orsquokZ dh voLFkk esa jktikV
NksM+dj bUgksuas yxkrkj 12 orsquokksZa rd kksj riLk dhA vRfkd ijkOslasheh gksus ds dkjk
bUgsa ^egkohj dh laKk izkIr gqbZA 72 orsquokZ dh vkq esa ikok uked LFkku ij budk
nsgkolku gqvkA tSu keZ esa ikiexclp egkozrksaamplR] vafglk] vLrs] vifjxzg vkSj czatildepZ
dks ekuk tkrk gS riLk tSu keZ dk ewy vkkkj gSA tSu keZ ds izFke laLFkkid
_rsquokHknso dks ekuk tkrk gS bl keZ ds 23osa rhFkZdj ik‛oZukFk FksA ik‛oZukFk dk tUe
egkohj Lokeh ls 250 orsquokksZ iwoZ gqvk FkkA ik‛oZukFk us pkj gh ozr ekuk FkkA egkohj
Lokeh us ikiexclposa ^czatildepZ dks sbquokkfey fdkA
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
4- flD[k keZamp ^flD[k^ sbquokCn f‛krsquo dk viHkaz‛k gSA xq ds izfr f‛krsquo dk vknj oa leiZk
Hkko gh flaD[k keZ dh cqfukn gSA flD[k keZ ds laLFkkid xq ukudnso
(1469amp1538) FksA os ekuork] fo‛ocUkqRo] lfgrsquokqrk oa nkHkko esa fo‛okl djrs FksA
^^lcesa mldk uwj lekk] dkSu gS viuk dkSu ijkk^^
flD[k keZ ds igys xq ukud nso vkSj vafre 10 osa xq xksfoUn flag ds vykok vkB
vU xq Fksa ftuesa dqN izeq[k fuEu gSaamp
1- xq vaxn xqeq[kh fyfi ds tudA
2- vejnkl lrh izFkk] inkZizFkk ds fojkskhA
3- jkenkl ve`rlj dh LFkkiuk dhA
4- vtqZunso xq xazFk lkgc dk ladyu oa eafnj dh uhao j[khA
5- rsxcgknqj bLyke keZ Lohdkj u djus ij bUgsa Qkiexcllh ij plt+k fnk xkA ogkW dk
xqkjk sbquokh‛kxat vkt Hkh izfLk) gS] tks fnYyh ds pkWnuh pkSd esa fLFkr gSA
6- xq xksfoUn flag [kkylk lsuk ds laLFkkidA flD[k keZ ds vuqkfksa ds fy ikWp
phtsaampds‛k] dakk] d`ikk] dPNk o dM+k vfuokZ gSA
5- bLyke keZamp bLyke keZ dh sbquokqvkr lkroha sbquokrkCnh esa vjc ns‛k esa gqbZA blds izorZd
gtjr eksgEen lkgc FksA eksgEen lkgc ds tUe ds iwoZ vjc ns‛k esa vjch keZ
izpfyr Fkk ftlesa cgq nso iwtk dk izpyu FkkA izkphu vjch kkfeZdrk ccZrk ds
pjeksRdrsquokZ ij FkhA xqQk esa 15 orsquokksZ rd riLk djus ij mUgsa vYykg dk vkn‛kZ izkIr
gqvk vkSj mUgksus kkfeZd lqkkj fdkA vjc esa mudk Hkadj fojksk sbquokq gqvkA
QyLoIk eksgEen lkgc dks eDdk NksM+dj enhuk tkuk iM+k g kVuk 24 flrEcj
662 bZ- gSA vr blh fnu ls eqlyekuksa dk fgt+jh laor izkjaHk gksrk gSA bLyke keZ esa
d gh bZ‛oj ij cy fdk tkrk gSA g lekurk oa HkkbZpkjs ds fl)kUr ij vkkkfjr
gSA bLyke keZ ds nks izeq[k laiznk gSamp f‛kk vkSj lqUuhA bLyke keZ esa vRfkd
mnkjoknh oa izse ls ifjiwkZ d us laiznk dk TkUe uoha sbquokrkCnh ds vklikl gqvk]
ftls lwQh keZ dgk xkA ^lwQh^ sbquokCn dk vFkZ gksrk ifo=A sbquokkjhfjd ifo=rk ls Tknk
egRoiwkZ gS eu dh ifo=rkA eu esa vxj izse] nk] lkSgknzZ oa Hkjkslk gS rks lkjs keZ
vius gSaA lwQh bLykeh sbquokjhr deZdkM dk fojksk djrs FksA lwfQksa esa [oktk vCnqy
fp‛rh] sbquoks[k bLekby] futkeqn~nhu vkSfyk] vkfn ds uke cM+s vknj ls fys tkrs gSA
budh njxkgksa esa vkt Hkh fgUnw eqlyeku eRFkk Vsdrs gS vkSj nqvkW ekWxrs gSA
6- bZlkbZ keZamp igyh sbquokrkCnh esa lsaV Fkkel izFke dh Hkkjrampk=k ls gh bZlkbZ keZ dk
ifo= xzaFk] ckbZfcy ds nks Hkkx gSamp 1 vksYM VslVkesaV 2- Uw VsLVkesaV A iqjkuh ckbfcy
dks gwnh keZ Hkh dgk tkrk gS vkSj blds ys[ku gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk dks
ekuk tkrk gSA Uw VsLVkesaV esa bZlkelhg ds mins‛kksa dk laxzg gSA OfDrampLora=~
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ekuorkokn] HkkbZamppkjk] rkfdZdrk oa fopkjksa dh eqDrrk bZlkbZ keZ ds eq[ miknku
gSA
bZlkbZ keZ esa bLyke oa ckS) keZ dh cgqr lh ckrksa dk lekos‛k gqvk gSA
bZlkbZ keZ esa izsfVLVsaV laiznk dk vkjaHk lqkkjoknh vkanksyu drkZ ekfVZu ywFkj kjk
fdk xkA izsfVLVsaV erkoyach iksi] ppZ vkSj ewfrZ iwtk dk fojksk djrs gSa
7- ikjlh keZamp lu~ 630 bZ- bjkd ds eqlyekuksa us bZjku ij geyk djds mUgsa gjk fnkA
blds iwoZ bZjkuh yksx ftl keZ dk ikyu djrs Fks mls ikjlh keZ esa vfXu dks loZLo
ekuk tkrk gSA sbquokq)rk] ifo=rk laLdkjksa oa izo`fRrksa ds sbquokq) lRoIk esa vfXu dh
mikluk ikjlh keZ dk ewy vkkkj gSA ikjlh keZ esa izd`fr iwtk dks vRfkd egRo
fnk tkrk gSA lwZ] pUnz] i`Foh] vfXu] okq] vkfn dh iwtk bZ‛oj ds Ik esa dh tkrh
gSA ikjlh keZ ds laLFkkid tksjks LVj tjFkqL= dks ekuk tkrk gSA budk dek=
ifo= keZ xzaFk tsn vosLrk gSA
ikjflksa dks tksjks fLVordfu dgk tkrk gS bl keZ esa vusd nsohampnsorkvksa dks ekuk tkrk
gSA
ikjlh keZ esa e`rd dk vafre laLdkj tykdj] nQukdj k ty esa izokfgr dj ugha
fdk tkrk gSA sbquoko dks wiexcl gh NksM+ fnk tkrk gS rkfd phy] dkS] fx) bRkfn ekal
Hkakk dj ldsaA ekal Hkkh ikh fu)ZUn Hkko ls sbquoko ds Hkhrj ekal ds VqdMs+ [kkdj r`Ir
gks ldsaA
8- gwnh keZamp vczkge ds iq= bZlkd vkSj tSdkWc ds lkFk bZ‛oj us keZ dk uohuhdjk
fdkA tSdkWc btjkby ds uke ls izfLk) gqvk rFkk bldh larkus btjkbyh dgykbZA
gwnh keZ fo‛o dk d izkphu keZ gSA bZlkbZ keZ Hkh gwnh keZ dk ifjrsquod`r Ik ekuk
tkrk gSA gwnh keZ esa Lora=rk] ekurkokn] lekurk vkSj HkkbZamppkjs dh Hkkouk]
rkfdZdrk vkfn ds fojksk dk ku j[kk tkrk gSA
iqjkuh ckbfcy gwnh keZ ds iSxEcj gtjr nkAringn rFkk gtjr ewlk kjk fy[kh xbZ gSA
bl keZ ds vkkkjHkwr fue oa f‛kkkW ewy ckbZfcy ftls fgczw dgrs gS fd izFke ikiexclp
iqLrdks frac14tks rksjkg dgykrh gSfrac12 gwnh keZ dk bfrgkl ^ryeqn^ esa feyrk gSA blh esa
gwfnksa ds yksdthou oa bfrgkl dk ladyu gqvkA
Uk
izkphu Hkkjr esa Uk izkkyh ds i`Fkdampi`Fkd Ik ns[kus dks feyus gSA izkphu le esa g
^kfriwfrZ^ uke ls izpfyr FkhA buesa vijkkh ij LokZeqnzkvksa ds nM dk izkokku FkkA
mRrj oSfnd dky esa eelh^ sbquokCn Ukizkkyh ls tqM+k FkkA mldk vFkZ Fkk legtkSrk
djkus okykA bZ- iwoZ nwljhamprhljh sbquokrkCnh esa ukizkkyh dks keZ‛kkL= ls tksM+k xk FkkA
blesa vijkkh dks ewly ysdj jktnjckj esa mifLFkr gksuk iM+rk FkkA fn ewly ls mlh
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
le vijkkh dks VwdMs+ dj fn tkrs Fksa] rks ekUrk Fkh fd pksj LoxZ tkus dk vfkdkjh
gks xkA Uk OoLFkk jktk ds gkFk esa fo|eku FkhA
सतम क परमोग
ग ाधी की lsquoाअतमकथ rsquo जो ाऄागरजी म परससदध हाइ ह ाईसक ाऄसली सवरप म तथ ाईसम जो lsquoदसिण ाऄफरीक
क सतय गरह क ाआसतह सrsquo ह ाआन दोनो क कल पषठ करीब एक हज र होत ह ाआन दोनो पसतको क कथ वसत
को पहली ब र सासिपत करक ाआकटठ करक परसतत करन क परय स ककय गय ह कयोकक ग ाधीजी की शली
ही सासिपत म कहन की ह ाआससलए यह क यय सरल नही ह एक ब त और भी ह कक व सद सजतन ाईदशय
पणय महतव क हो ाईतन ही कहत ह ाऄताः ाईनहोन जो भी कछ सलख ह ाईसम क ट-छ ट करन स पहल दो
ब र सोचन ही पडग
ाअधसनक प ठक ग ाधीजी की lsquoाअतमकथ rsquo lsquoसासिपत म म ागत ह ाईसकी ाआस म ाग को मददनजर रखत हए तथ
सकल-क लजो क यव -सवदय रथथयो क सलय यह सासिपत ाअवसिय ा तय र की गयी ह ाऄसल गरनथ क सथ न
तो यह सासिपत ाअवसि कभी नही ल सकगी लककन ऐसी ाअश रखन ाऄवशय ाऄपसित ह कक यह सािप
प ठक म सजजञ स ाऄवशय ाईतपनन करग और ब द म ाऄपनी ाऄनकलत स जब फरसत समलगी तब ाऄसली
गरनथ क ाऄधययन करग
ाअतमकथ सलखन क मर ाअशय नही ह मझ तो ाअतमकथ क बह न सतय क जो ाऄनक परयोग मन ककय ह
ाईसकी कथ सलखनी ह ाईसम मर जीवन ओतपरोत होन क क रण कथ एक जीवन ओतपरोत होन क क रण
कथ एक जीवन-वि नत जसी बन ज यगी यह सही ह लककन ाईसक हर पनन पर मर परयोग ही परकट हो तो
म सवया ाआस कथ को सनदोष म नाग म ऐस म नत हा कक मर सब परयोगो क पर लख जनत क स मन
रह तो वह ल भद यक ससदध होग ाऄथव यो समसझय कक मर मोह ह र जनीसत क ितर म हए परयोगो को
तो ाऄब सहनदसत न ज नत ह लककन मर ाअधय सतमक परयोगो को सजनह म ज न सकत हा और सजनक
क रण र जनीसत क ितर म मरी शसि भी जनमी ह ाईन परयोगो क वणयन करन मझ ाऄवशय ही ाऄचछ
लगग ाऄगर य परयोग सचमच ाअधय सतमक ह तो ाआनम गवय करन की गाज ाआश ही नही ाआनम तो कवल
नमरत की ही वसदध होगी जयो-जयो म ाऄपन भतक ल क जीवन पर दसि ड लत ज त हा तयो-तयो ाऄपनी
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
ाऄलपत सपि ही दख सकत हा
मझ जो करन ह तीस वषो स म सजसकी ाअतर-भ व स रट लग य हए हा वह तो ाअतमदशयन ह ाइशवर क
स ि तक र ह मोि ह मर स र क म ाआसी दसि स होत ह मर सब लखन भी ाआसी दसि स होत ह और
मर र जनीसत क ितर म पडन भी ाआसी वसत क ाऄधीन ह लककन ठठ स ही मर यह मत रह ह कक जो
एक क सलए शकय ह वह सबक सलय भी शकय ह ाआस क रण मर परयोग ख नगी नही हए-नही रह ाईनह
सब दख सक तो मझ नही लगत कक ाईसस ाईनकी ाअधय सतमकत कम होगी ऐसी कछ चीज ाऄवशय ह कक
सजनह ाअतम ही ज नती ह जो ाअतम म ही सम ज ती ह परनत ऐसी वसत दन यह मरी शसि स पर की
ब त ह मर परयोगो म ाअधय सतमकत क मतलब ह नसतक धमय क ाऄथय ह नीसत ाअतम की दसि स प ली
गयी नीसत ही धमय ह
ाआससलय सजन वसतओ क सनणयय ब लक नौजव न और बढ करत ह और कर सकत ह ाआस कथ म ाईनही
वसतओ क सम वश होग ाऄगर ऐसी कथ म म तटसथ भ व स सनरसभम न रहकर सलख सका तो ाईसम स
दसर परयोग करन व लो को कछ स मगरी समलगी ाआन परयोगो क ब र म म ककसी भी परक र की समपणयत क
द व नही करत सजस तरह वजञ सनक ाऄपन परयोग ाऄसतशय सनयमपवयक सवच रपवयक और ब रीकी स
करत ह कफर भी ाईसम ाईतपनन पररण मो को वह ाऄसनतम नही करत ाऄथव व पररण म सतय ही ह ाआस
ब र म मर भी वस ही द व ह मन खब ाअतमसनरीिण ककय ह एक-एक भ व की ज ाच की ह ाईसक
पथककरण ककय ह ककनत ाईसम स सनकल हए पररण म सबक सलय ाऄसनतम ही ह व सच ह ाऄथव व ही
सच ह ऐस द व म कभी करन नही च हत ह ा यह द व म ाऄवशय करत हा कक मरी दसि स य सच ह
और ाआस समय तो ाऄसनतम जस ही म लम होत ह ाऄगर न म लम हो तो मझ ाईनक सह र कोाइ भी क यय
खड नही करन च सहय लककन म तो पग-पग पर सजन-सजन वसतओ को दखत हा ाईनक तय जय और
गर हय-ऐस दो भ ग कर लत हा और सजनह गर हय समझत हा ाईनक ाऄनस र ाऄपन ाअचरण बन लत हा
और जब तक ाआस तरह बन हाअ ाअचरण मझ ाऄथ यत मरी बसदध को और मरी ाअतम को सनतोष दत ह
तब तक मझ ाईसक शभ पररण मो क ब र म ाऄसवचसलत सवशव स रखन ही च सहए
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा
BCom III Year Subject- Hindi
45 Anurag Nagar Behind Press Complex Indore (MP) Ph 4262100 wwwrccmindorecom
म तो ससफय यह च हत हा कक ाईनम बत य गय परयोगो को दि नतरप म नकर सब ाऄपन-ाऄपन परयोग
यथ शसि कर मझ सवशव स ह कक ाआस साकसचत ितर म ाअतमकथ क मर लखो स बहत कछ समल सकग
कयोकक कहन योगय एक भी ब त म सछप ाउा ग नही मझ ाअश ह कक म ाऄपन दोषो क खय ल प ठको को
परी तरह द सका ग मझ सतय क श सतरीय परयोगो क वणयन करन ह म ककतन भल हा ाआसक वणयन करन
की मरी तसनक भी ाआचछ नही होती ह सजस गज स सवया म ाऄपन को म पन च हत हा सजसक ाईपयोग
हम सबको ाऄपन-ाऄपन सवषय म करन च सहय ाईसक ाऄनस र तो म ाऄवशय कहाग कक lsquoाईनसrsquo तो ाऄभी म
दर हा