Pravo - Final SKRIPTA

8/16/2019 Pravo - Final SKRIPTA

1/76


2/76

Sadržaj:PREDGOVOR............................................................................................................... 6

PRETHODNI POJAM DRŽAVE........................................................................................7

DRŽAVA KAO PRAVNA I POLITIČKA ORGANIZACIJA......................................................8

ODNOS DRŽAVE I PRAVA.............................................................................................8

STRUKTURALNI POJAM DRŽAVE.................................................................................. 9

DRŽAVNA VLAST....................................................................................................... 10

Po!" #$%!&'( &)!*+,............................................................................................. 10

S-&($('o*+ #$%!&'( &)!*+,..................................................................................... 10

N!$o#'! *-&($('o*+.............................................................................................. 11

N!,o'!)'! *-&($('o*+.......................................................................................... 1/

DRŽAVNA TERITORIJA I STANOVNITVO....................................................................1/

UNKCIJE DRŽAVNOPRAVNOG PORETKA...................................................................12

PROMJENE DRŽAVNOPRAVNOG PORETKA................................................................. 13

DRŽAVNA ORGANIZACIJA.......................................................................................... 14

NAČELA DRŽAVNE ORGANIZACIJE............................................................................14

NAČELO HIJERARHIJE.................................................................................................14

NAČELO CENTRO5PERIERNE POVEZANOSTI............................................................16

NAČELO KOORDINACIJE.............................................................................................16

SASTAV DRŽAVNE ORGANIZACIJE.............................................................................17

DRŽAVNA SLUŽENA LICA DRŽAVNI ORGANI I NADLEŽNOST..................................17

VRSTE DRŽAVNIH ORGANA.......................................................................................17

DRŽAVNI OLICI........................................................................................................19

KLASIIKACIJA DRŽAVA.............................................................................................19

OLICI VLADAVINE....................................................................................................19

MONARHIJA............................................................................................................... /0VRSTE MONARHIJE.................................................................................................... /1

REPULIKA................................................................................................................ //

VRSTE REPULIKE...................................................................................................../2

OLICI DRŽAVNOG UREENJA.................................................................................. /2

U',+!$'! #$%!&!...................................................................................................../2

1


3/76

C('+$!),!,! , #(('+$!),!,!............................................................................./2

Lo:!)'! *!"o-;$!&!................................................................................................/3

R(+(.......................................................................3/

VRSTE DRUTVENIH NORMI......................................................................................3/

PRAVNI POREDAK B POJAM I ELEMENTI.....................................................................32

ELEMENTI PRAVNOG PORETKA..................................................................................32

/


4/76

PRAVNA NORMA........................................................................................................33

POJAM I VRSTE PRAVNIH NORMI...............................................................................33

USLOVNE I EZUSLOVNE PRAVNE NORME................................................................ 33

OPTE I POJEDINAČNE PRAVNE NORME....................................................................33

ELEMENTI PRAVNE NORME.......................................................................................34

PRETHODNI POJAM STRUKTURE PRAVNE NORME......................................................34

PRETPOSTAVKA DISPOZICIJE @HIPOTEZA..................................................................34

DISPOZICIJA PRAVNE NORME.................................................................................... 34

DISPOZICIJE SA NEDOVOLJNO ODREENIM PRAVNIM POJMOVIMA............................36

ALTERNATIVNE DISPOZICIJE...................................................................................... 36

DISPOZICIJE SA DISKRECIONOM VLAU..................................................................36

DISPOZITIVNE DISPOZICIJE....................................................................................... 36

PRETPOSTAVKA SANKCIJE @PREKRAJ DELIKT..........................................................37

SANKCIJA @POJAM I VRSTA........................................................................................37

PRAVNI AKT............................................................................................................... 38

POJAM I ELEMENTI PRAVNOG AKTA........................................................................... 38

SADRŽINA @MATERIJA I OLIK @ORMA PRAVNOG AKTA..........................................38

VRSTE PRAVNIH AKATA............................................................................................. 39

IZVORI PRAVA...........................................................................................................39

MATERIJALNI IZVORI PRAVA.......................................................................................39IDEJNI IZVORI PRAVA................................................................................................. 39

ORMALNI IZVORI PRAVA.......................................................................................... 39

HIJERARHIJA PRAVNIH AKATA.....................................................................................39

USTAV....................................................................................................................... 40

ZAKON...................................................................................................................... 40

PODZAKONSKI PRAVNI AKTI......................................................................................41

UREDE.................................................................................................................... 41

OPTI AKTI DRUTVENIH ORGANIZACIJA...................................................................4/UGOVOR KAO IZVOR PRAVA......................................................................................4/

OIČAJ...................................................................................................................... 42

SUDSKI PRECEDENT................................................................................................. 42

POJEDINAČNI PRAVNI AKTI........................................................................................42

POJAM POJEDINAČNOG PRAVNOG AKTA....................................................................42

2


5/76

VRSTE POJEDINAČNIH PRAVNIH NORMI.....................................................................42

PRAVNI ODNOSI........................................................................................................43

POJAM PRAVNOG ODNOSA........................................................................................43

ELEMENTI PRAVNIH ODNOSA....................................................................................44

PRAVNO OVLATENJE................................................................................................44

SUJEKTIVNA PRAVA.................................................................................................44

NADLEŽNOST............................................................................................................46

PRAVNA OAVEZA.....................................................................................................46

PRAVO NA TUŽU..................................................................................................... 46

ZLOUPOTREA PRAVNIH OVLAENJA......................................................................46

ZLOUPOTREA SUJEKTIVNOG PRAVA......................................................................46

ZLOUPOTREA NADLEŽNOSTI..................................................................................47

PRAVNE ČINJENICE.................................................................................................... 47

SUJEKTI PRAVA........................................................................................................48

IZIČKA LICA.............................................................................................................48

POSLOVNA SPOSONOST IZIČKOG LICA.................................................................48

PRAVNA LICA.............................................................................................................48

ELEMENTI PRAVNIH LICA...........................................................................................49

VRSTE PRAVNIH LICA................................................................................................ 49

PRAVNA I POSLOVNA SPOSONOST PRAVNIH LICA...................................................60OJEKTI PRAVA.......................................................................................................... 61

NASTANAK MIJENJANJE I PRESTANAK PRAVNIH ODNOSA..........................................61

PRIMJENA PRAVA....................................................................................................... 61

POJAM PRIMJENE PRAVA............................................................................................ 61

PRIMJENA PRAVA STVARANJEM PRAVA.......................................................................6/

VAŽENJE I EIKASNOST PRAVNIH NORMI...................................................................62

VAŽENJE PRAVNIH NORMI.........................................................................................62

RETROAKTIVNO VAŽENJE PRAVNIH NORMI @POVRATNA SNAGA...............................63EIKASNOST PRAVA.................................................................................................. 63

VRSTE EIKASNOSTI................................................................................................. 64

VAŽENJE I EIKASNOST PRAVA..................................................................................64

POZITIVNO PRAVO....................................................................................................66

NAČELO ZAKONITOSTI.............................................................................................. 66

3


6/76

POJAM I VRSTE ZAKONITOSTI....................................................................................66

PRAVOSNAŽNOST I IZVRNOST @VAŽNO................................................................67

TUMAČENJE PRAVA.................................................................................................... 67

POJAM I VRSTE TUMAČENJA PRAVA...........................................................................67

JEZIČKO TUMAČENJE PRAVA......................................................................................68

LOGIČKO TUMAČENJE PRAVA.....................................................................................68

SISTEMATSKO TUMAČENJE PRAVA............................................................................. 68

ISTORIJSKO TUMAČENJE PRAVA................................................................................. 69

CILJNO TUMAČENJE PRAVA........................................................................................ 69

STATIČKO I EVOLUCIONISTIČKO TUMAČENJE PRAVA..................................................69

PRAVO ZNAČENJE PRAVNE NORME...........................................................................70

ESMISLENA NORMA................................................................................................ 70

NEODREENA NORMA.............................................................................................. 70

SISTEM PRAVA...........................................................................................................71

POJAM I ELEMENTI.................................................................................................... 71

PRAVNE OLASTI...................................................................................................... 71

UNUTRANJE I MEUNARODNO PRAVO.....................................................................71

JAVNO I PRIVATNO PRAVO......................................................................................... 7/

MATERIJALNO I ORMALNO PRAVO............................................................................7/

GLAVNI PRAVNI SISTEMI............................................................................................7/EVROPSKOKONTINENTANLI SISTEM..........................................................................72

ANGLOSAKSONSKI SISTEM....................................................................................... 72

ISLAMSKI PRAVNI SISTEM..........................................................................................72

HINDU PRAVNI SISTEM..............................................................................................72

KINESKI SISTEM........................................................................................................ 72

JAPANSKI PRAVNI SISTEM..........................................................................................73

4


7/76

6


8/76


9/76

(eđu starijim izrazima kojima se o#ilježava država tre#a pomenuti i $rčki polis te rimskeoznake res pu#lica i civitas. )zraz repu#lika za državu upotre#ljava jo *an +oden, dokse kasnije ustaljuju nazivi re$num, imperium te civitas.

!anas se termin država upotre#ljava u vie različitih značenja. % najužem smislu se

podrazumjeva sam državni aparat &javna vlast', hijerarhijska or$anizacija sastavljena odindividualnih i kolektivnih nosilaca državne vlasti i svih činovnika i služ#enika koji ulazeu sastav državnih or$ana. eto ire shvatanje određuje državu kao pose#nu pravnu ipolitičku or$anizaciju. Postoji i najire značenje koje podrazumjeva cjelokupno drutvoo#uhvaćeno jednom državnom or$anizacijom, dakle političku zajednicu, ne samodržavni aparat ne$o i teritoriju i stanovnitvo koje su pod istom državnom vlaću.

(eđutim, postoje i patrijarhalne teorije koje državu posmatraju kao kvantitativnonarastanje i proirenje prvo#itne porodične i plemenske or$anizacije- teorije o#ožanskom porijeklu države- o#jektivnoidealističke teorije- #iolo$ističkoor$anicističke

teorije koje posmatraju i o#janjavaju državu kao or$anizam vie$ reda čiji or$ani imajufunkcije i međuso#ne odnose- teorije drutveno$ u$ovora i funkcionalističke teorije kojetretiraju državu kao or$anizaciju vrenja jedne određene funkcije. Pored ovih, poznata

je i marksistička teorija koja definie državu kao osnovni o#lik političko$ konstituisanjaklasno$ drutva, pose#nu drutvu nadređenu or$anizaciju javne vlasti čija je osnovnafunkcija zatita klasno$ poretka upotre#om le$itimne fizičke sile.

Prema tome, ono po čemu se državna vlast razlikuje od ostalih vlasti je činjenica da onaraspolaže fizičkom silom. % pravnom smislu, država je specifičan su#jekt prava, jednanajvažnija vrsta pravno$ lica sa različitim vidovima e$zistencije.

DRŽAVA KAO PRAVNA I POLITIČKA ORGANIZACIJA

Zajednice u kojima su uređeni odnsoi drutvene moći nazivaju se političke zajednice.!rutvena se moć sastoji u mo$ućnosti uticanja na ponaanje dru$ih #ez o#zira nanjihovu prirodu. % arhaičnim drutvima odnosi moći su se uo#ličavali neformalno, tj #ezor$anizovano$ aparata fizičke prisile.

(oderna država zadire u područja koja su prije spadala isključivo u domen civilno$

drutva &porodica, zdravlje...' te tako nastaje pojam socijalne države, a poslije i zamisaodržavno$ intervencionizma u privredi.

!ržava je pravna or$anizacija i to je prvi vid države koji se u$leda čim se pristupinjenom proučavanju, oso#ito u vezi sa pravom. Ona je pravna or$anizacija u viepo$leda. Prvo, država je pravna or$anizacija po tome to stvara pravo i to $aprimjenjuje, odnsono to o#ez#jeđuje izvrenje prava pomoću sankcija. !ržava ne

8


10/76

stvara sama pravo već i dru$i su#jekti, ali ona samostalno odlučuje o primjeni svojihsankcija.

!ržava je prav#a or$anizacija i po tome to je or$anizovana pomoću pravnih normi. /označi da su norme kojima je propisana or$anizacija države 0 pravne norme. /o su

norme koje sankcionie država svojim monopolom fizičke sile.

!ržava je pravna or$anizacijai z#o$ to$a to su sve njene djelatnosti određene pravom.!ržavni or$ani u svojoj djelatnosti vre dvije vrste akata 0 materijalne i pravne. Sadržinao#e vrste akata određena je pravom.

!ržava je prvenstveno politička or$anizacija. Ona postoji radi vrenja političke funkcije,a pravo je samo sredstvo koje se upotre#ljava da #i se država or$anizovala i da #imo$la uspjenije djelovati. !ru$im riječima, ona ne postoji radi ostvarenja prava, ne$opravo postoji da #i država pomoću nje$a mo$la da vri svoju političku funkciju. Pravo

uređuje drutvene odnose i van države, odnosno njene or$anizacije.

ODNOS DRŽAVE I PRAVA

Smatra se da su uticaju države na pravo mno$o#rojni, tako da se mo$u razlikovati$lo#alni uticaji i pojedinačni &konkretni' uticaji države na pravo. 1lo#alni uticaj oči$ledan

je u istorijskim preo#ražajima države koji su doveli do racionalizovanja prava da #idržava mo$la da od$ovori drutvenim potre#ama. Ovaj preo#ražaj države proiveo je"sekularizaciju prava 0 odvajanje prava od reli$ije, $lo#alizaciju prava 0 ukidanje

feudalno$ pravno$ partikularizma- formalizaciju prava. Zajednička karakteristika svih tihpromjena je razumsko, lo$ičko i sistematsko uo#ličavanje prava kao sistema pravilaponaanja.

Sutinski, značajnija je ulo$a države u primjeni ne$o u stvaranju prava. % stvaranjuprava država ne mora učestvovati neposredno, već posredni i načelno, jer može daovlasti dru$e, nedržavne su#jekte da stvaraju pravo ili pak da propie načela za dru$esu#jekte, sankcionie dru$a pravila, zajednički sa dru$ima o slično. !ržava utiče napravo i u primjeni dispozicija pravnih normi, pose#no tako to neposredno primjenjujedispozicije kojima su uređeni nadležnost, način i postupak rada državnih or$ana.

2ao to država racionalizuje pravo, tako i pravo racionalizuje državu. Ovo se izražava utri konkretna o#lika" stvaranjem države kao pravne or$anizacije, o#ez#jeđenjemdržavno$ funkcionisanja i o$raničenjem državne vlasti.

!ržava je od svo$ nastanka pravna or$anizacija, z#o$ to$a to nastaje donoenjempravno$ akta koji je uslov njene e$zistencije 0 ustava. Ona je istovremeno i pravna

9


11/76

ličnost 0 su#jekt prava iz najmanje tri razlo$a" država stvara i primjenjuje pravo,or$anizovana pravnim normama i vri djelatnost u skladu sa pravnim normama.

!ru$i uticaj prava na državu o$leda se omo$ućavanju državi da funkcionie, jer pravoučvrćuje državnu or$anizaciju i njenu djelatnost pretvara u primjenu prava. !ržavna

or$anizacija se učvćuje prenoenjem principa hijerarhije iz prava u državnuor$anizaciju. !ržavna hijerarhija je pravno uređivanje državne or$anizacije tako dadržavni or$ani imaju različite ulo$e, mjesto i značaj. Oni se raspoređuju od najvie$ donajniže$.

/reći uticaj prava na državu predstavlja posljedicu dva prethodna i o$leda se uo$raničavanju državne vlasti. Sa jedne strane to se čini o#jektivno, utvrđivanjem načelazakonitosti. S dru$e strane, to se čini i su#jektivno, o#ez#jeđujući le$itimitet državnojvlasti koji je vie od načela zakonitosti.

STRUKTURALNI POJAM DRŽAVE

Sa aspekta strukturalne analize države, $otovo je opteprihvaćeno da svaka državamora imati najmanje tri sastavna elementa" narod &stanovnitvo', teritoriju i vlast. Ova trielementa moraju #iti prisutna istovremeno i u od$ovarajućem kvalitetu.

DRŽAVNA VLAST

Pojam drža!" #a$%&

ajčeće se pojam državne vlasti izvodi iz opte$ pojma vlasti. % tom smislu vlast #i se

mo$la označiti kao drutveni odnos u kome jedna strana izdaje zapovijesti i naređujedru$oj, a ova dru$a dužna je da postupa po tim zapovijedima pod prijetnjom prinude./ako se u svakom drutvu razlikuju različiti o#lici vlasti" u porodici, fa#rici, koli i sl.

!ržavna je vlast, najprije, javna vlast. /o znači da počiva na javnom političkom područjudrutveno$ života. % modernom smislu, državna vlast ne može počivati isključivo naprinudi jer politička vlast mora #iti le$itimna &mora #iti prihvaćena od stanovnitva'.

10


12/76

% antičkoj filozofiji osnovni kriterij opravdanosti svake vlasti #ila je pravednost. /o jenajvia vrlina koja je usmjerena prema dru$ima, odnosno prema optem do#ru.

!ržavna vlast koja ne uspije da o#ez#jedi le$itimitet pri#je$ava represiji, odnosnorazličitim o#licima o$raničavanja ljudskih slo#oda i prava, pose#no stro$oj cenzuri

tampe i dru$ih sredstava javno$ informisanja.

S'"r"!o$% drža!" #a$%&

)zraz suverenost vuče porijeklo iz katoličko$ crkveno$ prava. Suverenost je, kao takva,predstavljala oso#inu #ožanske vlasti, odnosno najviu i nedjeljivu vlast.

2ao jedan od tvoraca teorije suvereniteta smatra se *an +oden, koji je ovaj pojamdefinisao kao najviu vlast države nad pojedincima, neo$raničenu zakonima i to u svomnajpoznatijem dijelu 34est knji$a o državi5 &6789. 1od'. Prema njemu, #iti suveren znači#iti iznad zakona zemlje i imati mo$ućnost promjene zakona. *an *ak :uso je smatraoda je suverenost izvrenje one volje koja je slo#odna poput one koja nije podvr$nutanikakvoj vrsti o#aveza.

Smatra se da je /omas ;o#s dao najpotpuniju teoriju o državnom suverenitetu. On jeosnovu za postojanje suverenosti nalazio u imanentnoj ljudskoj prirodi, u nepomirljivimpsiholokim zakonima koji su rezultat istorijskih pojava i činjenice da je čovjek čovjekuvuk i da se #ez or$anizovane apsolutne vlasti države drutvo pretvara u rat svih protivsviju.

Za suverenost se najčeće kaže da je to #itno svojstvo državne vlasti koje znači da je

državna vlast vrhovna. !a je država suverena to znači da je državni poredak 0 poredakiznad ko$a nema vie$ poretka, a jedini poredak koji #i se mo$ao priznati kao vii jestemeđunarodni pravni poredak.

Pojedini autori smatraju da pojam suverenosti nema pravni karakter to potvrđuje ičinjenica da ne postoji propis koji #i odredio ta je to suverenost. % ustavima većinezemalja stoji da su one suverene, ali određenja samo$ pojma nema. a dru$oj strani,postoje miljenja da je suverenost jedan pravni pojam. 2ao takav on označava svojstvoono$a koji iznad se#e ne priznaje nikakvu viu vlast.

Suverenost o#uhvata" nezavisnost državne vlasti koja je izražena kroz slo#odudonoenja odluka i djelovanja u odnosu na #ilo kakvu dru$u vlast unutar ili izvan njeneteritorije- suprematiju državne vlasti i pravnu neo$raničenost državne vlasti &punaslo#oda u stvaranju i primjeni prava'.

ezavisnost državne vlasti prema spolja manifestuje se kao samostalnost države udonoenju pravnih propisa i u isključenju svako$ mijeanja u unutranje stvari nekedržave, primjenom načela jednakosti i ravnopravnosti država.

11


13/76

Suprematija državne vlasti predstavlja svojstvo državne vlasti da je najjača i najvia uodnosu na vlast različitih or$anizacija i zajednica unutar svoje teritorije.

Pravna neo$raničenost izražava sintetički prve dvije oso#ine suverenosti. /ako onaoznačava svemoć državne vlasti da u slo#odi iz#ora prilikom odlučivanja, može #ez

pravnih o$raničenja donositi kakav hoće pravni propis. Suverenost #i se mo$lo odreditikao #itno svojstvo državne vlasti koje se o$leda u njenoj pravnoj neo$raničenosti.(eđutim, ona je faktički o$raničena prirodnim ili drutvenim o$raničenjima tepostojanjem dru$ih država.


14/76

Privredna, komunikaciona i ekoloka međuzavisnot država dovode u pitanje suverenitetnacionalne države.

DRŽAVNA TERITORIJA I STANOVNI)TVO!ržava je teritorijalna or$anizacija jer se državna vlast vri na određenoj teritoriji,odnosno prostoru. /o znači da je ona #itno vezana i o$raničena na jedan $eo$rafskiprostor koji zovemo državnom teritorijom. /a teritorija je precizno određen prostor nakome se nalazi stanovnitvo države i $dje se vri državna vlast. Ovo je trodimenzionalniprostor koji se sastoji od povrine i du#ine kopna, mora, jezera i vazduno$ stu#aizndad povrine teritorije do određene visine. /eritorija je omeđena zamiljenim iliprirodnim linijama koje nazivamo državnim $ranicama. 1ranice čuva vojna sila države ilipose#ne $ranične služ#e i one se mo$u prelaziti sa pose#nim putnim ispravama. 4irinateritorijalno$ mora različita je kod pojedinih država i iznosi 9, 6= ili vie morskih milja,dok se zračnom $ranicom smatra visina koju dosežu klasične letjelice. ajveći diosvjetskih morskih povrina čini slo#odno more.

Svaka država, pravno, posjeduje samo jednu teritoriju #ez o#zira da li je ta teritorijainte$ralna ili rasparčana. % dananjim državama važeće je načelo da se na teritoriji

jedne države primjenjuju isključivo pravne norme te države i da svi njeni stanovnici idržavljani dotične države, ali i stranci, moraju te norme potovati. /o se naziva načelomteritorijalnosti.

Svaka država mora da ima svoje stanovnitvo. !ržavno stanovnitvo čine svo ljudi koji

#orave na teritoriji države i koji su usljed to$a podvr$nuti njenoj vlasti i sto$a o#aveznida potuju važeće pravne norme. Stanovnitvo ne zavisi samo od stepena iseljavanja iliuseljavanja, već od stope nataliteta i mortaliteta stanovnitva.

Smatra se da je državno stanovnitvo sastavljeno od dvije kate$orije ljudi. >ednukate$oriju čine njeni državljani, a dru$u ljudi koji su stalni pripadnici dru$ih država ali senalaze na teritorije date države &stranci'. Postoji i treća kate$orija, a to su apatridi 0 ljudi#ez državljanstva.

!ržavljanstvo je, u modernom smislu, trajna veza javnopravno$ karaktera između

fizičko$ lica i države. !ržavljani imaju politička prava, tj. )z#orna prava.!ržavljanstvo se može steći rođenjem ili prirođenjem koje predstavlja sticanjedržavljanstva za vrijeme života &vjetački put'. :ođenjem se državljastvo može steći nadva načina" nasleđenjem državljanstva roditelja po principu krvi &ius san$uinis' ili takoda dijete do#ije državljanstvo države na čijoj teritoriji je rođeno &ius soli'. Prvi način jenajčeći, dok je dru$i primjenjivan u zemljama novo$ svijeta.

12


15/76

Prirođenjem čovjek stiče državljanstvo neke države po osnovu svo$a zahtjeva iispunjenja uslova koje pojedine države slo#odno određuju. ajčeći uslovi su" dužina#oravka, zaposlenje, nekažnjavanje, poznavanje države, solventnost i sl.

*UNKCIJE DRŽAVNOPRAVNOG PORETKA

Pod državnom funkcijom podrazumjevamo ono to država stvarno čini u drutvu, njenustvarnu ulo$u, stvarni uticaj koji ona vri, #ez o#zira na ciljeve koje joj ljudi postavljaju.!ržavni se život manifestuje u državnoj radnji na zadovoljavanju državnih interesa.

Po sociolokopolitičkom $leditu, funkcije mo$u #iti"

2lasna i drutvena funkcija :e$ulatorna funkcija &dinamizam usmjeravanja' :epresivna funkcija.

Po prostornom kriterijumu funkcije mo$u #iti unutranja i spoljna, a s o#zirom nasadržinu procesa u kojima država učestvuje može se $ovoriti o ekonomskoj, političkoj iidejnoj funkciji.

!ržava i pravo, uopteno posmatrano, imaju iste funkcije. Po u$ledu na istoriju,prvo#itna funkcija poretka je #ila napadačkood#ram#ena, a zatim i izra#ljivačkorepresivna funkcija. /reća državna funkcija #ila je upravljanje velikim javnim i prisilnimradovima, sa upotre#om masovne radne sna$e ro#ova i naroda, za $radnju iri$acijskih imelioracijskih sistema, tvrđava i sl. Ova funkcija doprinjela je nastanku velikih

civilizacija, kao to su (esopotamija, ?$ipat, )ndija i dr.

>edna od najznačajnijih državnopravnih funkcija je zatita drutveno$ mira i si$urnosti,tj. Sprečavanje unutranje$ rata među $rupama. aravno, funkcija države je isamoo$raničenje njene vlasti i opasnosti od represije nad $rađanima.

Svaka država ima pravnore$ulatornu funkciju koja je nužna forma pravno$ ostvarivanjasvih njenih dru$ih funkcija.

!akle, država je or$anizacija koja od$ovara $lo#alnom drutvu, ima političku i suverenuvlast zasnovanu na monopolu le$alne fizičke prinude i na ekonomskoj i ideolokoj moći,te se odnosi na precizno određeno stanovnitvo i teritoriju, a pravnim normama re$ulienajvažnije drutvene odnose. &ovo zapamti, jako je važno'

13


16/76

PROMJENE DRŽAVNOPRAVNOG PORETKA

!ržavnopravni poredak je dinamična pojava tako da ima svoj razvoj i promjene u njemu.:azlikuju se prema važnosti i prema načinu na koji se izvode.

Svakodnevno nastaju #rojne, manje značajne promjene pojedinih elemenata, naprimjer, promjene putem iz#ora, transformacije, donoenje akata i svih zakona koji supropisani ustavom.

Zatim postoje reforme, kao to su prelaz iz monarhije u repu#likanski o#lik vladavine,prelaz iz parlamentarno$ u polupredsjednički sistem, uvođenje veće$ stepenadecentralizacije.

asuprot ovih le$alnih načina promjena, do$ađaju se nasilne i nezakonite promjenedržave i prava. >edan od tih načina je državni udar ili prevrat koji predstavlja oružanopreuzimanje vlasti od jedno$ dijela ljudi iz same državne or$anizacije &vojska, policija,

ministri...' i z#acivanje s položaja, hapenja ili u#ijanja dru$ih visokih služ#enih lica injima vjernih dijelova oružanih sna$a. )pak, udarom se mijenjaju samo oni dijelovidržave i prava koji su prevratnicima nepoželjni i koji su #ili razlo$ prevrata. Oni mo$u #itisuprotnih političkih usmjerenja, tj mo$u #iti antidemokratski i demokratski.

Puč predstavlja dru$u nezakonitu promjenu državnopravno$ poretka i od državno$udara se razlikuje po tome to $a izvode niži pripadnici i hijerarhiji državnij funkcionera.!o$ađa se relativno rijetko u odnosu na državni udar i u tom smislu je poznat pučizveden i @i#eriji od strane jedno$ narednika u vojsci.

:evolucija je protupravna promjena državnopravno$ poretka koji se izvodi izvana 0oružanim ustankom nezadovoljno$ stanovnitva, redovno u vrijeme ekonomskih i ratnihkriza, a ponekad sa podrkom dijela vojske. :evolucija je, za razliku od udara i puča,socijalni pokret koji o#ara, osim vladajućih stranaka i ličnosti, osnovne političke i pravneodnose u drutvu. Ona, na primjer, rui feudalno vlasnitvo i privile$ije, tj stvara novudržavu i novo pravo na ruevinama stare države i prava. aj#olji primjer revolucija su"SA! 6889. 1odine i Brancuska 68CD. 1odine.

DRŽAVNA ORGANIZACIJA

Pojam državne or$anizacije može imati vie značenja. /ako se smatra da je najireznačenje pojma njeno teritorijalno značenje $dje se ona označava kao prostor na komese vri državna vlast. %že značenje pojma je njeno socioloko značenje kao drutveneor$anizacije koja ima monopol fizičke sile. ajuže značenje je or$anizaciono, kojeoznačava tvorevinu sa skupom or$ana koji izvravaju određene zadatke, među kojima

14


17/76

su pose#no karakteristični or$ani koji primjenjuju sankcije za prekraj pravnih normi.&ovo zapamti, znam da pita često'

!ržavna or$anizacija ima svojstvo pose#no$ su#jekta prava 0 pravno$ lica, tj jednepose#ne vrste pravno$ lica 0 ustanove. &samo spomeni, ovo mi ne moramo detaljno

znati, zato neću ni pisati'

NAČELA DRŽAVNE ORGANIZACIJE

Sva načela državne or$anizacije mo$u se podijeliti na državna, pravna i državnopravnanačela. Prva postoje, odnosno primjenjuju se, na državnu or$anizaciju- pomoću dru$ihfunkcionie pravni poredak, dok su treća podjednako prisutna i u državnoj i u pravnojor$anizaciji. !alje, mo$u se podijeliti na statička i dinamička. Statička se odnose nasastav or$anizacije, dok se dinamička načela odnose na djelatnost i načela rada

državnih or$ana.

ajvažnija načela državne or$anizacije su"

ačelo hijerarhije ačelo centroperiferne povezanosti ačela koordinacije, kooperacije, korelacije i koherentnosti.

NAČELO HIJERARHIJE

Ovo je najvažnije načelo državne or$anizacije. Ono nije karakteristično samo za državu,već i za ostale složene cjeline. !ržavna or$anizacija je složena, sastavljena izmno$o#rojnih dijelova koji se nalaze u pose#nim, specifičnim odnosima. /u su onimeđuso#no nadređeni i podređeni, odnosno među njima postoji hijerarhijski odnos.ajvii državni or$an je suveren i iznad nje$a nema vie$ koji #i mu #io nadređen, apostoji i najniži koji nisu nikome nadređeni. !akle, hijerarhijsko načelo je opte,mjeovito i statičko načelo.

ačelo hijerarhije odlikuje i pravni poredak koji se kao takav zasniva na hijerarhijipravnih akata &normi'. Pravni proedak je vrsta normativno$ poretka i sastavljen je od

viih i nižih elemenata $dje svaki pravni akt, osim najvie$ &ustava' proizilazi iz vie$ itako do najniže$ iz kojih nastaju materijalni akti.

!akle, hijerarhija je zasnovana na različitoj pravnoj snazi pravnih akata koja proizvodiposljedicu da niže pravne norme imaju manju pravnu sna$u i moraju #iti u skladu saviim pravnim normama.

16


18/76

NAČELO CENTRO+PERI*ERNE POVEZANOSTI

Svaka država posjeduje centralne i necentralne or$ane državne vlasti. Odnos među

njima počiva na načelu centroperiferne povezanosti, koji može #iti dvojak" država može#iti centralizovana , kada su necentralni or$ani potpuno počinjeni centralnim ili pakmože #iti decentralizovana kada oni uživaju veći ili manji stepen samostalnosti.

NAČELO KOORDINACIJE

(no$e državne djelatnosti su složeno$ karaktera i zahtijevaju an$ažovanje vierazličitih državnih or$ana z#o$ če$a je nužna koordinacija među njima. 2oordinacijamože #iti or$anska i mehanička, neposredna i posredna, kao i strukturalna,

funkcionalna i ciljna. Or$anska predstavlja usklađenost na osnovu unutranjihsvojstava, mehanička je skladnost koja se o#ez#jeđuje spoljnim djelovanjem pose#nihinstrumenata ili postupaka. eposredna koordinacija je direktno usklađivanje, dokposredna predstavlja kretanje pose#no$ su#jekta čiji je zadatak da o#ez#jedi stepenskladnosti.

ačelo koordinacije je mjeovito, opte i dinamičko načelo i ostvaruje se u triistovremena i povezana aspekta"

2ooperacija &saradnja' 2orelacija &uzajamnost' 2omplementarnost &dopunjavanje'.

SASTAV DRŽAVNE ORGANIZACIJE

DRŽAVNA SLUŽ,ENA LICA- DRŽAVNI ORGANI I

NADLEŽNOST

Pose#na $rupa ljudi koja vri vlast označava se kao državni aparat ili pak kao državnaor$anizacija. ju sačinjavaju veliki #roj fizičkih lica koja nazivamo državna služ#ena lica.Ova lica o#avljaju određenu služ#u, tj služe ciljevima cjeline or$anizacije 0 države, te jez#o$ to$a #itno da ovu služ#u moraju odvajati od svojih privatnih interesa.

!ržavni or$an ne označava neku oso#u kako se često po$reno misli. !ržavni or$an jenormativna pojava, skup srodnih poslova koji je postavljen pravnim normama i nosi

17


19/76

određen naziv, na primjer,


20/76

)zvrni &svi niži or$ani prema viim'.

Prema tome koliko služ#enih lica učestvuje u odlučivanju razlikuju se individualni ikolektivni. % ovoj podjeli nije važan #roj lica koja rade poslove jedno$ or$ana, već je#itno ko donosi odluke. Odluke u kolektivnim or$anima donose se $lasanjem, o#ično

natpolovičnom većinom ili većinom u #ilo kojem vidu većim od natpolovične&kvalifikovana'.

Prema oso#inama služ#enih lica, razlikuju se"

Profesionalni &lica koja se koluju za poslove određeno$ or$ana' eprofesionalni ez propisanih uslova stručne spreme, oso#e koje donose

političke odluke'.

% pravilu su najvii i odlučujući or$ani neprofesionalni, dok su niži profesionalni.

Prema tome da li se poslovi sastoje od neposredno$ držanja oružanih sredstava,razlikujemo"

Oružane &vojska i policija' Eivilni &oni koji odlučuju o upotre#i fizičke sile'.

Prema teritorijalnoj nadležnosti, razlikuju se"

Eentralni &nadležnost na cijeloj teritoriji' :e$ionalni &na većem dijelu teritorije' @okalni &optina'.

DRŽAVNI O,LICI

KLASI*IKACIJA DRŽAVA

O#lik države predstavlja način na koji je ona or$anizovana, tj sastav i veze njenih

or$ana, kako među so#om tako i sa narodom. %o#ičajeno je da se vri klasifikacija načetiri državna o#lika &jako važno, najčeće pita'"

6. O#lik vladavine, razlikovanje država prema or$anizaciji i položaju efa države.Određuje se prema pravnom i političkom svojstvu lica koje se nalazi na čeludržave. Postoje dva o#lika vladavine" (OA:;)>A i :?P%+@)2A.

19


21/76

=. O#lik državno$ uređenja, razlikovanje prema odnosu centralnih i necentralnihor$ana. :azlikujemo prostu &unitarnu' koja može #iti centralizovana idecantralizovana, složenu &federaciju' i savez država &konfederaciju i uniju'.

F. O#lik političko$ uređenja, prema stepenu učeća naroda u vrenju državne vlasti./o su" A%/O2:A/)>A i !?(O2:A/)>A.

G. O#lik državne vlasti, odnos između zakonodavne, izvrne i sudske vlasti. Postojedva čista o#lika" jedinstvo vlasti i podjela vlasti, dok se u praksi javlja i jedansrednji o#lik 0 ravnoteža vlasti.

Prema istorijskoklasnom principu, države mo$u #iti ro#ovlasničke, feudalne i$rađanske.

O,LICI VLADAVINE

O#lik vladavine se određuje prema or$anizaciji po$lavara &efa' države kao i ponje$ovom odnosu prema ostalim državnim or$anima. Pri tome tre#a razlikovati pojmoveefa države i suvereno$ državno$ or$ana.


22/76

MONARHIJA

(onarhija predstavlja sve one o#like vladavine u kojima se na čelu države nalazi lice sapose#nim i jasno izdvojenim privile$ijama. % užem smislu, monarhija je o#lik vladavineu kome funkciju efa države vri jedna ličnost koja ne podliježe pravnoj od$ovornosti i

koja vri svoju funkciju doživotno i nasljedno. Osnovna ideja monarhije sastoji se u tomeda država ne može #iti jedna ako njena vlast nije usredsređena kod jedno$ čovjeka.

Za pravni položaj monarha karakteristično je slijedeće"

(onarh nije postavljen na svoj položaj od jedno$ dru$o$ or$ana, on vlada naosnovu ustava

(onarh stavlja u pokret sve tri vlasti (onarh nije samo ef upravne vlasti, ima učeće i u dru$e dvije (onarh ne od$ovara ni politički ni krivično.

@ične privile$ije monarha nemaju nikakve veze sa o#imom državne vlasti koju on vri jer je mo$uće da monarh ima mno$o manju vlast od predsjednika repu#like, ali ipak jemonarh jer ima lične privile$ije.

aj#itnija privile$ija je nje$ova neod$ovornost, to znači da on nije potčinjen nikakvimpravnim propisima, tj da pravno može učiniti sve to hoće jer se na nje$a ne mo$uprimjeniti sankcije u pravnom smislu. Za nje$a mo$u #iti propisane pravne norme, alinikada ne mo$u #iti propisane sankcije.

(onarh je z#o$ to$a suverena ličnost, iako nije suvereni državni or$an. Z#o$ to$a sečesto stvaraju dru$i državni or$ani koji od$ovaraju za monarhove radnje umjesto nje$a.(eđutim, ovi or$ani ne mo$u od$ovarati za lične radnje monarha, ne$o samo zapolitičke. )ako monarh pravno nije od$ovoran, to ne znači da nije od$ovoran drutveno,politički i moralno.

(onarh na vlast dolazi nasleđem, a ukoliko ne #ude z#ačen sa vlasti ili pak a#dicira&svojevoljno', svoj položaj zadržava doživotno. Pravilo je da je monarh neposredanpotomak ili je u naj#ližem srodstvu sa ranijim monarhom. o, monarhija može #itiiz#orna to #i značilo da monarh na vlast može doći i ovim putem. (onarh se #ira, navlasti ostaje doživotno, nakon če$a se #ira dru$i.

VRSTE MONARHIJE

!anas se u pravnoj nauci $ovori o dvije vrste monarhija" neo$raničenim i o$raničenim.Ova podjela se vri prema položaju monarha u njima.

/1


23/76

eo$raničena monarhija predstavlja takvu vrstu monarhije u kojoj je monarhistovremeno i ef države i vrhovni državni or$an, dok o$raničena predstavlja slučaj kada

je monarh samo ef države ali ne i suvereni državni or$an.

eo$raničena monarhija naziva se jo i apsolutnom monarhijom jer u njoj vladareva

ličnost sim#olizuje zakonodavnu, izvrnu i sudsku vlast. On naravno ne vri sve vlastineposredno, ali je #itno da one izražavaju nje$ovu volju.

O$raničena monarhija nastaje kao rezultat revolucionarnih promjena u 6C. i 6D. vijeku.One su ili ukinule monarhiju ili su pak dovele do nastanka o$raničenih monarhija.Ovakvu vrstu monarhije karakterie prenoenje suverene vlasti sa monarha na nekedru$e državne or$ane dok on zadržava položaj suverene ličnosti, odnosno ličneprivile$ije neod$ovornosti. O$raničena monarhija se dijeli na ustavnu i parlamentarnu.

%stavna monarhija manje je o$raničena od parlamentarne. /u je monarh iz$u#io

ustavotvornu vlast 0 ustav donosi neko dru$i i monarh je dužan da $a potuje.% parlamentarnoj monarhiji monarhova vlast je jo vie o$raničena i u njoj jeuspostavljen naročito efikasan sistem od$ovornosti dru$ih or$ana za monarhove akte.Ovde parlament vri zakonodavnu vlast, #ilo sam, #ilo u zajednici sa monarhom. %ovom dru$om slučaju neki prijedlo$ postaje zakonom tek nakon to $a kralj usvoji, i tomonarhovo pravo se naziva sankcija. Ako $a ne usvoji, to znači da monarh ulaže veto,koji je apsolutan. Sa dru$e strane, monarh je i dalje ef države, s tim da ovu funkciju unje$ovo ime vre ministri &postavlja ih monarh, ali smjenjuje parlament'. % ovoj vrstimonarhije nijedan monarhov akt nije punovažan ako nema premapotpis jedno$

ministra. (eđutim, za monarhove lične akte niko ne od$ovara./akođe, postoje dva tipa monarhije 0 en$leski i njemački. Po dru$om, vladalac jepodveden pod pravni poredak, ali u tim $ranicama on je taj koji vlada. Po en$leskomtipu, vlada nije u rukama vladaoca ne$o u rukama nje$ovih ministara, koji moraju #iti izparlamentarne većine. Postoji i staleka monarhija te takozvana teokratska monarhija.

REPU,LIKA

Ovaj izraz označava o#lik vladavine u kome državna vlast pripada narodu, dok je ef države nosilac određenih funkcija #ez ličnih privile$ija, politički i krivično od$ovoran.Osnovna razlika u odnosu na monarhiju je način dolaska efa države na vlast. %repu#lici je to iz#orni put. /akođe, za razliku od monarha, on na ovom položaju ostajeodređen vremenski period, najčeće G, 7 ili 8 $odina i ne može #iti vie od dva putauzastopno iza#ran.

//


24/76

:epu#lika je o#lik vladavine suprotan monarhiji jer ef države nema nikakve ličneprivile$ije, nikada nije suvereni državni or$an niti pak suverena ličnost. (onarh jenekada #io suveren, a predsjednik nije, te su se z#o$ to$a kod monarha zadržaliizvjesni ostaci suverenosti.

Pravni položaj predsjednika repu#like razlikuje se od monarhovo$. Sve privile$ije kojeon ima moraju proizilaziti iz prirode državničke funkcije. On je od$ovoran i pravno ipolitički, a u slučaju da je utvrđena neka od njih 0 pravna, prije izvođenja na sud mora#iti razrjeen dužnosti i mo$u mu se ustanoviti određene manje privile$ije. Političkaod$ovornost sastoji se u tome to on od$ovara za politiku koju vodi, te sto$a može #itismijenjen.

Predsjednik repu#like je uvijek iz#oran or$an. Postoje dva načina iz#ora" od stranesamo$ naroda, ili od strane parlamenta &posredno'. % prvom slučaju #irači seopredjeljuju za ličnost, pa se preko opredjeljenja kandidata saznaje koja će stranka #iti

na vlasti u tom periodu. % dru$om slučaju, #irači $lasaju za stranku, pa kad sekonstituie parlament on #ira predsjednika koji može #iti iz vladajuće stranke ilinezavisna politička ličnost. Sistem u kome se predsjednik #ira neposredno naziva seameričkim, dok se dru$i o#ično naziva evropskim. (eđutim, u SA! nije potpunoneposredan iz#or, jer se vri preko elektora, tj iz#ornika koje narod #ira neposredno.


25/76

vladavina pretvara u autokratsku. (eđutim, tre#a imati na umu da stepen suverenostipredsjednika nikada ne može #iti visok kao kod monarha.

eo$raničena repu#lika #ila #i identična sa jednim demokratskim političkim režimom. %ovom o#liku presjednik ima tačno utvrđena i ustavom i zakonom određena ovlaćenja.

:epu#like se dalje mo$u podijeliti prema #roju lica iz kojih se satoji ef države.


26/76

Smatra se da je centralizaciju mo$uće #raniti razlozima državne djelotvornosti ipotre#om za cjelovitoću rada uprave te nadzorom nad istom. Ar$ument u koristdecentralizacije je da sve poslove ne mo$u o#avljati samo centralni or$ani. !ru$iar$ument je da se decentralizacijom država pri#ližava $rađanima.

!ecentralizacija se shvata kao proces reor$anizacije državne uprave, tj kao takavraspored državnih poslova $dje necentralni or$ani uživaju veću ili manju samostalnost.!ecentralizacija označava činjenicu da necentralni or$ani imaju određen stepensamostalnosti unutar ko$a vii or$ani mo$u da ocjenjuju zakonitost njihovo$postupanja, ali nikako cjelishodnost. !ecentralizacija nikada ne može #iti potpuna, jer #i#ez koordinacije djelatnosti centralnih or$ana doao u pitanje sam opstanak države.


27/76

G. /akođe i finansijsku samostalnost7. @okalne institucije imaju normativnu samostalnost u okviru ustava i zakona.

(ože se reći da se u okviru mehanizama upravljanja $rađana u lokalnim zajednicamaizdvajaju dva o#lika"

eposredno učeće $rađana u upravljanju lokalnom zajednicom Posredno odlučivanje $rađana preko iza#ranih predstavnika.

@okalna samouprava može da #ude jednostepena, dvostepena pa i trostepena, zavisnood to$a koliko nivoa lokalnih zajednica postoji između najnižih lokalnih zajednica icentralne državne vlasti. +roj nivoa lokalne vlasti određen je veličinom teritorije i #rojemstanovnika jedne države, optim nivoom razvoja drutva, složenoću državnih funkcija idr. Optina se javlja kao najniža jedinica lokalne samouprave, a slijede srezovi, okruzi idepartmani.

2ad je riječ o posrednom o#liku lokalne samouprave, nužno je da se iz#ori predstavnika$rađana u institucije re$uliu u skladu sa demokratskim principima, te da se adekvatnonormira njihov odnos prema lokalnoj zajednici. 2ada je riječ o finansiranju poslovalokalnih zajednica nužno je o#ez#jediti izvorna sredstva za finansiranje lokalnesamouprave.

@okalna samouprava je, po pravilu, zakonska materija, a zavisno od pravno$ poretka,može #iti i ustavna. 2oncept samouprave podrazumjeva pravo i oslo#ođenost lokalnihvlasti da u okviru zakona re$uliu i rukovode znatnim dijelom javnih poslova. %zrociopadanja lok. samouprave su"

4irenje ulo$e savremene države Stvaranje velikih političkih stranaka Premjetanje mno$ih poslova u domen socijalne države :educiranje finansija Sužavanje prostora djelovanja institucija i dru$o.

R"2&o!a#!a držaa

Smatra se da re$ionalna država predstavlja novi o#lik teritorijalno 0 političko$ uređenja

unitarne države koji se razvio tokom !ru$o$ svjetsko$ rata.

(ože se reći da re$ionalna država predstavlja srednje rjeenje između unitarno$ ifederalno$ uređenja. :e$ionalna država, čuvajući svoj unitarni o#lik o#ez#jeđujeneophodno ispoljavanje jezičkih, kulturnih, privrednih i socijalnih različitosti re$iona #ezuvođenja skupo$, komplikovano$ i neefikasno$ federalno$ mehanizma koji često vodi

/6


28/76

suko#ima federalnih jedinica. :e$ionalna država spaja pozitivne oso#ine unitarno$ ifedralno$ uređenja i istovremeno otklanja njihove sla#osti.

:e$ioni ne uživaju zakonodavnu autonomiju, ali u nekim državama posjeduju pravozakonodavne inicijative pred nacionalnim parlamentom, kao to je slučaj sa

4panjolskom. :e$ioni raspolažu pravom da samostalno u#iru poreze i dru$e prihoderadi o#avljanja svojih dužnosti.

Oni o#ično posjeduju re$ionalnu skuptinu ili savjet i re$ionalni od#or ili vladu.adležnost re$iona o#ično se odnosi na o#lasti privrede, socijalno$ i kulturno$ razvoja,zdravstvene služ#e i slično.

:e$ionalna država je najvećim dijelom prihvatljiv model or$anizovanja države, jer podrazumijeva jaku državu za razliku od federacije.

S#ož"!a držaa

Složena država je evolutivna državnopravna tvorevina koja se susreće na određenomstepenu razvoja države kao istorijsko$ fenomena. % zavisnosti od stepena odricanjadržave od suvereniteta, poznajemo dva o#lika složenih država, odnosno saveza država"konfederacija i federacija.

Ko!3"d"ra(&ja

(ože se reći da konfederalni o#lik državno$ uređenja prethodi federalnom kroz istoriju.Ovaj o#lik državno$ uređenja nastajao je kao rezultat međudržavnih sporazuma inje$ove formalizacije u vidu međunarodno$ u$ovora o kraćem ili dužem stupanju usavez dvije ili vie država koje su zadržavale svoju suverenost i državnopravnisu#jektivitet. Ove države su stvarale uzak, nužan kru$ najviih zajedničkih or$ana čijesu ih odluke o#avezivale jedino onda kada su na njih pristajale &nulifikacija', s o#ziromda su se odluke donosile konsenzusom, a ne majorizacijom. /akođe, postoji i pravosecesije, odnosno država može istupiti iz saveza kad $od želi.

2ao državni o#lik konfederacija se susreće u$lavnom di početka razvijene #uržoaskeepohe, a u HH vijeku je $otovo i nema.

*"d"ra(&ja

jeno o#likovanje u novu državnopravnu zajednicu odvija se na dva načina" stupanjemsuverenih država u novi državni o#lik &a$re$acija' ili unutranjim raslojavanjem dotad

/7


29/76

jedinstvene proste države na dvije ili vie članica koje su i dalje ostale u njenom sastavuali su uspostavile i svoje or$ane u nekadanjem dvostranom odnosu centralnih ilokalnih or$ana &devolucija'.


30/76

U!&ja

%nije se nalaze ne$dje između konfederacije i federacije. One se o#ično dijele narealne i personalne. Za realnu uniju karakteristično je da u njoj postoji zajednički ef države čiji je položaj re$ulisan ustavom. %z efa države o#ično postoje zajednički

or$ani za spoljne poslove dok su svi ostali odnosi uređeni u$ovorima članica, i to na jednoo#razan način. %nija o#ično ima zajedničku vojsku.

%nija se od konfederacije razlikuje po tome to članice iz nje ne mo$u izlaziti kadahoće, ali ona nije ni federacija, jer države zadržavaju unutranju suverenost. %nija seuvijek javljala u monarhijskom o#liku vladavine &Austou$arska'.

Personalna unija ima samo jedan zajednički or$an 0 efa države sa ustavnodefinisanom ulo$om. Ilanice zadržavaju i spoljanju i unutranju suverenost, te je teko$ovoriti o novoj državnoj tvorevini.

O,LIK DRŽAVNOG URE.ENJA ,OSNE I HERCEGOVINE4

O#lik državno$ uređenja +osne i ;erce$ovine je specifičan. /o se prvenstveno može

vidjeti iz načina njeno$ nastanka. Potpisivanjem Opte$ okvirno$ sporazuma za mir

&!ejtonski sporazum', koji u Aneksu )< sadrži i njen %stav, ona je konstruisana sa

dru$ačijom unutranjom strukturom u odnosu na prethodnu, međunarodno priznatu

+osnu i ;erce$ovinu.

%stavom +osne i ;erce$ovine propisano je da se ona sastoji od dva entiteta" :epu#like

Srpske i Bederacije +osne i herce$ovine. Analizom njihovih ustava se može zaključiti da

se radi o jednom prostom, tj unitarnom entitetu &:epu#lika Srpska' i o jednom

složenom, sa federalnim o#likom državno$ uređenja &Bederacija +osne i ;erce$ovine'.

Potpuna slika ovo$ složeno$ državno$ uređenja može se razumjeti analizom %stava

+osne i ;erce$ovine, pose#no u po$ledu raspodjele nadležnosti između +osne i

herce$ovine i njenih entiteta.

/ O&o *,


31/76

Nad#"ž!o$%& &!$%&%'(&ja ,o$!" & H"r("2o&!"

Ilan ))) ustavaje najznačajniji član za određenje o#lika državno$ uređenja +osne i

;erce$ovine. /u su određene nadležnosti institucija +osne i ;erce$ovine"

- Spoljna politika- Earinska politika- Spoljnotr$ovinska politika- (onetarna politika &uređena članom


32/76

- +osna i ;erce$ovina će preuzeti nadležnosti za sve dru$e poslove o kojima se

entiteti slože, za poslove koje predviđaju Aneksi 7 do C Opte$ okvirno$

sporazuma i za poslove koji su nužni za očuvanje suvereniteta, teritorijalno$

inte$riteta, političke nezavisnosti i međunarodno$ statusa

- % roku od 9 mjeseci od stupanja na sna$u ovo$ %stava entiteti će početipre$ovore s ciljem da i dru$e poslove uključe u nadležnosti +osne i ;erce$ovine,

uključujući i koritenje ener$etskih resursa i saradnju na privrednim projektima.

%stanovljavanje nadležnosti institucija +osne i ;erce$ovine je re$ulisano na način

tipičan za konfederalni o#lik državno$ uređenja, odnosno da su entiteti svoje izvorne

nadležnosti prenijeli na institucije +osne i ;erce$ovine. užno je istaći da se to naročito

jasno vidi iz pretpostavke nadležnosti u korist entiteta koja je predviđena tačkom Fnavedeno$ člana, to je u#laženo tačkom 7a isto$ člana, pose#no odred#om o

poslovima nužnim za očuvanje suvereniteta, teritorijalno$ inte$riteta i međunarodno$

statusa.

I!$%&%'(&j" ,o$!" & H"r("2o&!"

ačin rada, nadležnost i or$anizacija institucija +osne i ;erce$ovine re$ulisani su

članovima )


33/76

Predstavnički dom se sastoji od G= člana, dvije trećine se #iraju na teritoriji Bederacije

+osne i ;erce$ovine, a jedna trećina na teritoriji :epu#like Srpske. Ilanovi

Predstavničko$ doma se #iraju neposredno u svom entitetu prema iz#ornom zakonu.

Osnivanje ove institucije je zasnovano na principu pariteta, tj entiteti su zastupljeni u

omjeru 6"=, #ez o#zira na njihovu veličinu, #roj stanovnika i slično. Pose#no je značajno

to je prisutan paritet entiteta, ali i paritet naroda, pri čemu se jasno određuje da su u

!omu naroda dele$ati iz Bederacije +osne i ;erce$ovine ;rvati i +onjaci, a iz

:epu#like Srpske Sr#i. ) ovo je karakteristično za konfederalni o#lik uređenja.

(eđu oderd#ama koje re$uliu rad Parlamentarne skuptine pose#no je značajna

odred#a tačke Fc, kojom je propisano da će svaki zakonodavni akt zahtijevati pristanak

o#a doma, ali i tačka Fd, u kojoj stoji da će dele$ati i poslanici uložiti napore da se

postaraju da većina sadrži najmanje jednu trećinu $lasova dele$ata. /ačka Fe propisujeda se predložena odluka Parlamentarne skuptine može pro$lasiti destruktivnom po

vitalne interese neko$ od naroda većinom $lasova dele$ata iz to$ naroda. /akva

predložena odluka zahtijeva za usvajanje u !omu naroda većinu $lasova #onjačkih,

hrvatskih i srpskih dele$ata koji su prisutni. %koliko dođe do saziva 2omisije za sporno

pitanje, a ni ono $a ne rijei, pitanje se upućuje %stavnom sudu +osne i ;erce$ovine.

(ada sve ovo $ovori u prilo$ da je +osna i ;erce$ovina uređena konfederalno,

%stavom nije predviđeno da #ilo koja članica istupi iz nje, to je inače predviđeno

konfederalnim o#likom uređenja &pravo secesije'.

adležnost Parlamentarne skuptine +osne i ;erce$ovine određena je članom )<

%stava"

6. !onoenje zakona potre#nih za sprovođenje odluka Predsjednitva ili za

o#avljanje nadležnosti Skuptine=. Odlučivanje o izvorima i iznosu prihoda za rad ustanova +osne i ;erce$ovine te

za međunarodne o#avezeF. %svajanje #udžeta za institucije +osne i ;erce$ovineG. Odlučivanje o pristanku na ratifikaciju u$ovora7. Ostala pitanja nužna za o#avljanje svojih dužnosti.

(ože se zaključiti da je njena nadležnost veoma skromna i da ne o#uhvata nadležnosti

neophodne za život jedne države.

2/


34/76

Pr"d$j"d!&5%o ,o$!" & H"r("2o&!"

Predsjednitvo +osne i ;erce$ovine predstavlja kolektivno$ efa države. % skladu sa

članom < %stava ono se sastoji od tri člana" jedno$ +onjaka i jedno$ ;rvata, koji se

#iraju neposredno na teritoriji Bederacije +osne i ;erce$ovine te jedno$ Sr#ina, koji se

#ira neposredno na teritoriji :epu#like Srpske.

/ačka 6 pomenuto$ člana određuje da će članove Predsjednitva neposredno #irati

svaki entitet prema iz#ornom zakonu koje$ usvaja Parlamentarna skuptina. % skladu

sa članom =#, članovi Predsjednitva među so#om imenuju predsjednika, odnosno

metodom iz#ora predsjednika putem rotacije &karakteristično za konfederacije'.

% tački =c se utvrđuje da će se Predsjednitvo truditi da sve odluke usvojikonsenzusom. Odluke mo$u da usvoje i dva člana Predsjednitva, ukoliko svi napori za

konsenzusom propadnu.

% tački =d se propisuje da član Predsjednitva koji se protivi odluci može da pro$lasi da

je odluka destruktivna po vitalni interes entiteta na čijoj je teritoriji iza#ran, s tim da to

mora da učini u roku od tri dana od dana kada je odluka usvojena. /akva odluka se

odmah upućuje arodnoj skuptini :epu#like Srpske, ukoliko je takvu izjavu dao član

sa te teritorije, #onjačkim dele$atima u !omu naroda Bederacije +osne i ;erce$ovine,

ukoliko je izjavu dao +onjak, ili pak hrvatskim dele$atima to$ tijela, ako je izjavu dao

;rvat.

) ova odred#a $ovori o tome da se radi o konfederalnom o#liku državno$ uređenja, s

o#zirom na to da je klauzula vitalno$ interesa naroda karakteristično upravo za nje$a

&pravo nulifikacije'.

Ilan ))) %stava $ovori o nadležnostima Predsjednitva i utvrđuje da su to"

-


35/76

- Podnoenje izvjetaja, na zahtjev, ali najmanje jednom $odinje, Parlamntarnoj

skuptini o izdacima Presjednitva- 2oordinacija sa međunarodnim i nevladinim or$anizacijama-


36/76

U$%a!& $'d ,o$!" & H"r("2o&!"

je$ove nadležnosti su re$ulisane članom


37/76

/akođe se propisuje da se se poslije ovo$a %pravni od#or sastojati od pet članova, koje

će imenovati Predsjednitvo na mandat od est $odina. Od#or će između svojih članova

imenovati $uvernera sa četvoro$odinjim mandatom.

Ovde je takođe potovan princip zastupljenosti sva tri konstitutivna naroda, odnosno

dva entiteta, pri čemu se mora reći da ovde postoji jedna specifičnost. aime, svaki od

entiteta ima po jedan $las, ne $lasa se kao narod 0 +onjak i ;rvat dijele $las.

O,LICI POLITIČKOG URE.ENJA

O#lici političko$ poretka određuju se prema političkom nosiocu suverene vlasti, odnosnostepenu učeća naroda u vrenju državne vlasti. Postoje dva o#lika" autokratija idemokratija. Politički poredak u kome državna vlast pripada većini naroda, u kome oni

#iraju nosioce državne vlasti, vri kontrolu nad njihovim radom i postavlja pitanje njihoveod$ovornosti naziva se demokratijom. Ako državna vlast pripada manjini, onda je toautokratija.

A'%o0ra%&ja

Autokratski režim predstavlja veoma sužen kru$ upravljača unutar ko$a se o#likujevladajuća volja. /o je često pojedinac koji se suži prinudom da #i prisilio na poslunostsamu vladajuću $rupu, mada i tada on mora da ima nečiju podrku. % autokratskim

režimima, po pravilu postoje zatvoreni centri političke moći na koje $rađani nemajuuticaja.

Autokratija je o#lik političko$ sistema u kojoj državni po$lavar, monarh, ne izvodi svojuvlast iz volje naroda ili značajnih dijelova drutva, već vlada na osnovu lično$ u$leda&harizme' ili na osnovu tradicionalnih shvatanja i na oružanoj sili.

Autokratski režimi mo$u da se pojave u o#liku totalitarizma, oli$arhije, despotije,aristokratije, plutokratije i sl. /otalitarizam je takav o#lik diktature koji postoji u tehnolokirazvijenim modernim drutvima i ima sljedeće oso#ine" netolerantnu ideolo$iju, jednu

državnu partiju #ez opozicije, sistematski teror nad stanovnitvom, monopol nadmasovnim medijima, državno upravljanje i nadzor nad ekonomijom.

Oli$arhija predstavlja državu u kojoj, uz državno$ po$lavara, u vlasti učestvuje i manjidio drutva. Ako je taj dio drutva plemstvo, onda se radi o aristokratskoj državi, a ako

je ta manjina iz sloja #o$atih ljudi, onda je to plutokratija.

26


38/76

D"mo0ra%&ja

Pod ovim pojmom najčeće se podrazumijeva takav politički sistem u kome narod ili

većina naroda ima slo#ode i prava političko$ odlučivanja i postavljanja, nadzora ipozivanja na od$ovornost nosilaca državne vlasti.

E#"m"!%& d"mo0ra%&j"

6. Politička kultura ili iz$rađena politička svijest &ljudi moraju imati dovoljno znanjakako #i odlučivali o pitanjima od opte$ interesa'

=. (aterijalna neu$roženost $rađana &ljudi ne smiju #iti u tekoj i trajnoj meimatiniukoliko žele da kvalitetno odlučuju'

F. Postojanje i potivanje niza demokratskih pravila &osnovne slo#ode i prava

čovjeka'G. Ostvarenje i zatita ljudskih prava i osnovnih slo#oda &postojanje političko$pluralizma, slo#odnih sredstava informisanja, zakonitost i ustavnost djelovanjadržavnih or$ana i sl'

Vr$%" d"mo0ra%&j"

Smatra se da postoje dva istorijska tipa demokratije" antička i moderna $rađanskademokratija. % njima se opet razlikuju neposredna i posredna, formalna i stvarna tepolitička i socijalna demokratija.

Antička demokratija je o#lik demokratije koji je postojao u polisima, dok se $rađanskademokratija razvila tokom H)H vijeka u SA!u i ?vropi.

Politička demokratija o#uhvata politička prava i slo#ode, ali #ez ekonomskih i socijalnihprava. Ona je dovoljna za postojanje pravne države, a #ez pravne države nemapolitičke demokratije.

Socijalna demokratija pretpostavlja uspostavljanje i ostvarivanje ekonomskih i socijalnihprava.

Podjela na neposrednu i posrednu demokratiju predstavlja uo#ičajenu podjelu, mada

pojedini autori poznaju i poluneposrednu.

eposredna demokratija znači takav o#lik političko$ uređenja u kome čitav narodneposredno sam vri vlast. % takvom o#liku ne psotoji razlika između državne vlasti inaroda. Poto #i to predstavljalo ne$aciju same države, ovakva demokratija seostvaruje samo djelimično iz dva razlo$a" tehničko$ i sutinsko$ jer narod nije

27


39/76


40/76

O,LICI DRŽAVNE VLASTI

Pojam & r$%"

Prvu vrstu državne vlasti čini djelatnost donoenja pravila ponaanja kojima se nauopen način za unaprijed neodređen #roj su#jekata i situacija propisuju opta pravilaponaanja. Ova djelatnost se naziva zakonodavnom, a vrsta državne vlasti 0zakondavna vlast &jako važno da zapamti ovu definiciju'.

!ržavna djelatnost koja se sastoji u o#ez#jeđenju uslova i pretpostavki za primjenu,nadzor nad primjenom i neposrednu primjenu navedenih optih pravnih akata kojedonosi zakonodavna vlast naziva se izvrna vlast ili izvrno politička djelatnost države 0e$ze$utiva &zakonodavna se naziva le$islativa'.

Zadatak sudske vlasti je da utvrdi postojanje ponaanja koje je suprotno propisanompravilu i da za to izrekne od$ovarajuću odluku radi ispravljanja protivpravnosti. Sudovio#avljaju pose#nu djelatnost, te sto$a je važno da #udu nezavisni i o#jektivni.

O6#&(& drža!" #a$%&

/eorijski posmatrano, danas možemo $ovoriti o jedinstvu vlasti, podjeli vlasti imjeovitim sistemima koji su nastali kom#inacijom predsjedničko$ i parlamentarno$sistema.

J"d&!$%o #a$%&

Smatra se da ovaj o#lik državne vlasti postoji u državama u kojima cjelokupnu državnuvlast vri jedan državni or$an ili sistem istovrsnih državnih or$ana, ili u onim državamau kojima jedna vrsta vlasti dominira nad dru$e dvije. 2ao ar$umenti koji idu u prilo$

jedinstvu vlasti ističu se, prije sve$a, demokratski razlozi, naravno, ako tu prevlast imazakonodavno tijelo koje je predstavničko$ karaktera i preko čije$ uticaja volja narodamože da dođe do izražaja i u vrenju ostalih vlasti, prije sve$a, izvrne.

Podj"#a #a$%&

Podjela vlasti je takav o#lik državne vlasti u kome svaku od tri vrste državne vlasti vrisamo jedan or$an i to samostalno i nezavisno od dru$ih vlasti. Samostalnost nijeapsolutna već samo znači da se nijedna vlast ne može mijeati i postavljanje ismjenjivanje vrilaca dru$ih vlasti.

29


41/76

Apsolutna samostalnost i nezavisnost vlasti u praksi nikad nije ni postojala, niti možepostojati, te se ustvari radi o relativnoj podjeli vlasti koja sprečava da jedna vlastdominira nad dru$ima. Smatra se da je u modernoj državi or$anizacija vlasti izvedenau$lavnom prema načelu podjele vlasti. %proteno to znači da sve tri osnovne funkcijenose tri različita državna or$ana.

2ao prednosti podjele vlasti ističu se ar$umenti koji se mo$u $rupisati u dvije vrste"tehnički i pravni. /ehnički razlo$ je specijalizacija, tj. svaka funckija traži or$ane koji ćese isključivo njoj posvetiti. Pravni razlo$ sastoji se u činjenici da #ez podjele vlasti nijemo$uća pravna država, to je ustvari njen formalni pojam, koji svakako sam za se#enije dovoljan.

)deja o podjeli vlasti zasniva se na principu da vlast može da se osla#i u samom svomizvoru i raz#ije tako da jedan dio o$raničava dru$i, a da pri tom cjelokupna vlast #udeo$raničena i stro$o definisana kako ne #i zadirala u sferu individualne i drutvene

slo#ode.

PREDSJEDNIČKI SISTEM

Predsjednički sistem SA!a zasnovan je na ideji o najdosljednijoj podjeli vlasti izmeđuzakonodavnih, izvrnih i sudskih or$ana. /o znači da se on zasniva na principu dasvaka vlast tre#a da vri isključivo one poslove koji joj po prirodi stvari pripadaju te da#ude to nezavisnija.

% ovom političkom sistemu i o#liku državne vlasti naročito je snažan položajpredsjednika repu#like koji je istovremeno i ef države i ef upravne vlasti, z#o$ če$ase ovakav sistem i naziva predsjedničkim.

Zakonodavnu vlast vri parlament 0 2on$res. Poto je SA! federacija, parlament jesastavljen od dva doma 0 Predstavničko$ doma i Senata. Sudsku vlast vre sudovi načelu sa


42/76

a osnovu izloženo$, jasno se vidi da izvrna vlast ima veliku samostalnost, dapredsjednik za svoj rad ne od$ovara nikome izuzev #iračima, i kada učini krivično dijelo,da parlament ne može određivati kakvu će politiku predsjednik voditi. /ako jepredsjednik repu#like" ef države, ef izvrne vlasti, vrhovni komadant oružanih sna$a,ef o#avjetajne služ#e, rukovodilac #iroa za #udžet, predsjednik Savjeta za nacionalnu

#ez#jednost, predsjednik 2omisije za atomsku ener$iju i dr.

Predsjednik ne može uticati na donoenje zakona od strane parlamenta, mada imapravo da upućuje akte koji se nazivaju poslanice. /akođe, predsjednik ima pravosuspenzivno$ veta, a upotre#ljava $a onda kada misli da neki zakon nije u skladu sainteresom naroda.


43/76

KONVENTSKI 7SKUP)TINSKI8 SISTEM

2onventski sistem postoji u 4vicarskoj federaciji koja je prilikom stvaranja ovakvo$

o#lika državne vlasti težila da u najviem zakonodavnom or$anu &Saveznoj skuptini'skoncentrie i izvrnu vlast, te da $lavni or$an izvrne vlasti &Savezni savjet' učinenjenim or$anom.

Savezni savjet ima sedam članova i svake $odine mu predsjedava jedan od njih koji seujedno smatra i efom vicarske federacije sa jedno$odinjim mandatom.

% Saveznom savjetu je zadržano načelo kolektivno$ odlučivanja. Ovlatenja Savezno$savjeta su dosta iroka i nisu tačno određena. Ono takođe ima pravo zakonodavneinicijative ali i o#avezu izvravanja saveznih zakona.

2ada se $ovori o sudskoj vlasti, može se reći da skuptina i na nju vri određen uticaj ito tako to #ira i razrjeava sudije.

a osnovu navedeno$ može se zaključiti da se skuptinski sistem vlasti zasniva naprincipu jedinstva vlasti u korist le$islative. S o#zirom da se u ovom slučaju princip

jedinstva vlasti ostvaruje u korist demokratsko$ or$ana, on se naziva demokratskim jedinstvom vlasti.

KRAJ PRVOG DIJELA

POJAM PRAVA

Pojam !orma%&!o2 1or"%0a 'o15%"

)zraz normativni poredak potiče od izraza norma, koji u svom najoptijem značenjuznači pravilo, postupak, uputu, mjerilo. :iječ norma je latinska riječ, a danas senajčeće upotre#ljava da označi pravilo ponaanja &normativno značenje', odnosnoizerku 0 sud, da neto mora #iti, da tre#a da #ude učinjeno, iz čeka proizilazi da jenorma zapovijest za određeno$ su#jekta koji se tre#a ponaati u skladu sa njom.

3/


44/76

orma znači i neto to se redovno deava, odnosno normu za jednu određenu pojavu.Pri ovome je pravo značenje norme normativno, ono koje označava ono to tre#a da#ude, a dru$o je indikativno i označava ono to jeste.

ormativni poredak je skup, odnosno sistem normi, koje su unutar nje$a na jedan

pose#an 0 naročit način međuso#no povezane i koje jedino na taj način mo$u važiti. /ajporedak kao dio realno$ svijeta postoji u svakom drutvu.

!rutvena pravila ponaanja se dijele na tehnička i drutvena pravila u užem smislu,mada postoji podjela na nepravne i pravne norme. orme predstavljaju sredstvo da seputem njih svjesno i voljno mijenja i re$ulie postojeće stanje u datom drutvu, te da ukrajnjoj liniji re$ulie ponaanje ljudi.

ajznačajnije drutvene norme su" o#ičajne, moralne, reli$ijske i pravne norme. Putemovih normi drutvo re$ulie svoje unutranje odnose, u pravilu, na različite načine, pa setako može $ovoriti o vie vrsta normativnih poredaka.

Ono to je zajedničko za sve njih je to da svi predstavljaju jedan, manjevie složen,sređen sistem pravila ponaanja, odnosno normi, koji se javlja u svakom drutvu ideterminie ljudsko ponaanje.

VRSTE DRU)TVENIH NORMI &jako važno pitanjeK'

!rutvene norme se klasifikuju prema različitim kriterijumima. /ako se na prvom mjestu$ovori o drutvenim normama u irem smislu riječi koje pak o#uhvataju tehničke idrutvene norme u užem smislu. ama su važne drutvene norme u užem smislu riječi.

Oso#ine prema kojima se dijele norme su" ko stvara norme, način njihovo$ stvaranja,vrste sankcija, ko primjenjuje sankciju i sadržina norme. Prema tome, norme se dijelena"

6. orme mo$u stvarati dijelovi drutva, nje$ove uže zajednice ili pak cijelo drutvo-=. orme se mo$u stvarati spontano, stihijski, u dužem vremenu. orme se mo$u

stvarati i svjesno &planski' i tada su kodifikovane i pisane-F. Za prekraj norme mo$u #iti predviđene razne sankcije u vidu or$anizovane

fizičke sile ili samo sanckije dru$e vrste &podsmijeh, prezir, #ojkot'-G. orme se razlikuju prema tome ko primjenjuje sankcije 0 neor$anizovana

zajednica ili specijalizovani or$ani zajednice. Po ovom kriterijumu je najlakeidentifikovati pravnu normu, jer u dru$om slučaju sankcija je precizno propisana-7. orme se razlikuju prema o#lastima drutveno$ života na koje se odnose rak,

porodica, porezi...'.

a osnovu ovo$a, sve norme možemo $rupisati ovako"

a' (alo#rojne, nepisane i neprecizne norme nastale stihijski u dužem vremenskomperiodu-

32


45/76

#' +rojnije, složenije, pisane i preciznije norme koje stvaraju or$anizacije užihzajednica u okviru drutva i one primjenjuju sankcije za njihovu povredu-

c' Pravne norme koje su naj#rojnije, najsloženije i najpreciznije.

PRAVNI POREDAK 9 POJAM I ELEMENTIPravni poredak, u odnosu na normativni poredak uopte, predstavlja jedinstvo pravnihnormi, ljudsko$ ponaanja po tim normama kao i pravnih vrijednosti u konkretnomdrutvu u datom istorijskom trenutku. Pravni poredak je samo jedna vsrta normativno$poretka.

ELEMENTI PRAVNOG PORETKA

On se sastoji od tri sastavna elementa" pravnih normi, ljudsko$ ponaanja po njima i

pravnih vrijednosti. Prvi element ima normativni karakter, dru$i faktički a treći jevrijednosno$ karaktera.

Normativni element pravno$ poretka se sastoji iz pravnih normi kao pravila oponaanju, pravnih akata, tj. psihičkih radnji kojima se stvaraju pravne norme ili sepostavljaju uslovi za njihovo primjenjivanje.

Faktički element pravno$ poretka sastoji se iz ljudskih materijalnih radnji kojima sepravne norme ostvaruju, odnosno primjenjuju. % normativne elemente pravno$ poretkaspada i treći, izuzetno značajan, a to je zakonitost koja predstavlja odnos izmeđupravnih akata, tj. pravnih normi, s jedne strane, i materijalnih radnji, s dru$e strane.

Vrijednosni element pravno$ poretka sastoji se od drutvenih vrijednosti kojepredstavljaju idejne izvore prava &pravnih normi'. Postoje dvije vrste drutvenihvrijednosti" nespecifične i specifične. Prve su život, zdravlje, porodica, a dru$e pravda,mir i slično.

Pravni poredak je jedna hijerarhijska tvorevina u kojoj su nje$ovi elementi poredanistro$im lo$ičkim redom.

PRAVNA NORMAPOJAM I VRSTE PRAVNIH NORMI

Pravna norma se definie kao pravilo o ponaanju ljudi sankcionisano monopolomfizičke sile kojim raspolaže država odnsono kao norma koju donosi suverena vlast ili odnje dele$irani su#jekt. Značajno je istaći da su se pravne norme, u odnosu na ostaledrutvene norme, pojavile najkasnije.

33


46/76

Pravne norme predstavljaju najprostiji činilac prava te se z#o$ to$a ne mo$u razdvojitina svoje sastavne dijelove. Pravne norme se dijele na" opte, pose#ne i pojedinačne-norme koje važe na čitavoj teritoriji države ili pak na nekom njenom dijelu- norme kojenaređuju, za#ranjuju ili ovlaćuju. (eđutim, u toeriji prava norme se dijele na dvaosnovna kriterijuma" prema kriterijumu uslovnosti 0 uslovne i bezuslovne pravne

norme i prema kriterijumu #roja su#jekata prema kojima su upućene 0 opšte ipojedinačne pravne norme.

USLOVNE I ,EZUSLOVNE PRAVNE NORME

%slovne norme su one norme koje se donose za drutvene odnose koji u momentunjihovo$ stvaranja jo uvijek nisu nastali, ali se očekuje da u #udućnosti nastanu. So#zirom da je drutveno opravdano i korisno da već u trenutku njihovo$ nastankapravilo postoji 0 važi, ove norme se donose pod određenim uslovima, čije će ispunjenjeo#ez#jediti njihovu primjenu.

a dru$oj strani, #ezuslovne pravne norme donose se za već nastalu situaciju iprimjenjuju se odmah.

OP)TE I POJEDINAČNE PRAVNE NORME

Opte pravne norme donose se unaprijed za neodređen #roj su#jekata prava koji semo$u naći u identičnoj situaciji, dok se pojedinačne pravne norme donose za tačno

određen #roj su#jekata prava i tačno određene situacije. eki $ovore i o pose#nimpravnim normama određujući ih kao norme koje se upućuju određenoj $rupi $rađana, aline svim su#jektima prava.

ELEMENTI PRAVNE NORME

PRETHODNI POJAM STRUKTURE PRAVNE NORME

Pored mno$o#rojnih i različitih shvatanja, uo#ičajeno je da se $ovori o trodjelnoj,

odnosno četvorodjelnoj strukturi pravne norme koja #i u prvom slučaju o#uhvatala"6. dispozicija=. prekraj &delikt'F. sankcija

% dru$om slučaju, pored ove tri, spada i hipoteza &pretpostavka' dispozicije.

34


47/76


48/76

+itno je istaći da za svaki konkretan slučaj postoji samo jedno ponaanje koje od$ovaradispoziciji i koje tre#a utvrditi, a svaka dru$a ponaanja su suprotna dispoziciji ipredstavljaju njen prekraj.

ALTERNATIVNE DISPOZICIJEOne predstavljaju alternativno postavljeno pravilo ponaanja. One postoje kadao#avezani su#jekt ima na raspola$anju dva ili vie pravila ponaanja koja suravnopravno utvrđena, a stvar je adresata, volje i interesa koje će od njih iza#rati.(eđutim, to ne znači da su#jekt prava može iz#jeći primjenu dispozicije, jer postojio#aveza da on izvri iz#or jedne od njih. Ovakvim dispozicijama se pri#je$ava kada seinteres koji se želi postići može jednako postići na vie načina, pa je racionalno iopravdano omo$ućiti o#avezanom su#jektu da sam iza#ere jednu od ponuđenihalternativa.

DISPOZICIJE SA DISKRECIONOM VLA)U

Ove dispozicije predstavljaju pose#nu vrstu dispozicije koja državnom or$anu, popravilu upravnim or$anima ili pak sudovima, daje ovlaćenje da utvrde praviloponaanja koje se odnosi na o#avezano$ su#jekta. jihova sutina sastoji se u ocjenisvrsishodnosti na osnovu koje se utvrđuje pravilo ponaanja. %pravni i sudski or$aninemaju apsolutnu slo#odu prilikom odlučivanja, već mo$u da odlučuju u okviru jasnoodređenih $ranica.

DISPOZITIVNE DISPOZICIJE

!ispozitivne dispozicije predstavljaju vrstu neodređenih dispozicija čije praviloponaanja propisuje država. (eđutim, kod ovih dispozicija ostavlja se izričitamo$ućnost su#jektu kome je pravna norma upućena da, ukoliko to želi, sam stvoridru$u dispoziciju i time sam se#i propie pravilo ponaanja.

PRETPOSTAVKA SANKCIJE 7PREKR)AJ- DELIKT8

Pretpostavka sankcije predstavlja prekraj ili delikt. Ona je nužni i o#avezni elementpravne norme, tj. uslov za primjenu sankcije. Ona je normativni dio pravne norme isastoji se u ponaanju su#jekta prava koje je suprotno dispoziciji. !elikt možepredstavljati radnju činjenja ili nečinjenja. !elikt je očekivan i pretpostavljen do$ađaj, tj.činjenica predviđena pravom.

37


49/76

!elikti se dijele na dvije velike $rupe" delikti upereni protiv imovine &$rađanskopravnidelikt' i delikti upereni protiv državnopravno$ poretka &krivičnopravni delikti'. Postoje idisciplinski delikti koji se sastoje u manjim povredama služ#ene dužnosti i radnih pravilaza služ#ena lica i dru$e zaposlene- administrativni delikti koji predstavljaju povrede

javno$ reda i mira.

SANKCIJA 7POJAM I VRSTA8

Sankcija pravne norme je onaj element norme koji joj daje pravni karakter. Ona sesastoji u o#liku sekundarno$ pravila ponaanja koje se primjenjuje u slučaju da nijeprimjenjena dispozicija, tj. kada dođe do delikta. Od ovo$ značenja tre#a razlikovatifaktičko, koje označava samu radnju primjene prinude.

Sankcije se prema sadržaju dijele na određene i odredive. % prve najčeće spadajualternativne ili sankcije sa diskrecionom vlaću, dok dru$e tre#a jako rijetkoupotre#ljavati jer primjena fizičke sile mora #iti le$alna.

!a #i se na su#jekta prava mo$la primijeniti sankcija, pored učinjeno$ delikta potre#no je da postoji i od$ovornost. Ona može #iti o#jektivna ili pak su#jektivna. Prema o#lastiprava $dje se javlja, sankcije mo$u #iti" krivičnopravne, $rađanskopravne, disciplinske,prekrajne i sl.

Sankcije možemo dijeliti i na sankcije prema licima i prema aktima. Sankcije premalicima u slučaju krivično$ djela sastoje se u različitim radnjama čija je sutina uprivremenom ili trajnom oduzimanju raznih vrijednosti ili do#ara.

a dru$oj strani, sankcije prema pravnim aktima sastoje se u otklanjanju njihovo$važenja i dejstva u pravnom poretku i to tako da se takvi akti ponitavaju 0 #rie senjihovo dejstvo i postojanje.

PRAVNI AKT

POJAM I ELEMENTI PRAVNOG AKTA

Pravni akt predstavlja izjavu volje i razuma kojom se stvaraju opte ili pojedinačnepravne norme, ili pak neki od elemenata pojedinačne pravne norme, odnosno uslovi zaprimjenu već postojeće pravne norme. Pravni akt je psihička pojava.

38


50/76

Z#o$ to$a, pravni akt se mora materijalizovati kako #i nje$ovu sadržinu mo$li dasaznaju su#jekti prava čime se pravnom aktu o#ez#jeđuje dejstvo u spoljanjem svijetu.

Svaki pravni akt ima dvije strane" unutranji i spoljanji. %nutranji element predstavljaizjavu volje i razuma, dok je spoljanji nje$ova materijalizacija.

Postoje slučajevi kada između ova dva elementa ne postoji sa$lasnost i tada $ovorimoo nesa$lasnosti volje i izjave volje. !o ovo$a može doći, na primjer, z#o$ nedovoljnesavrenosti jezika, za#lude, prevare i prinude. Za#luda nastaje z#o$ same po$renepredstave o stvarnosti su#jekta, dok kod ostala dva &prevare i prinude' nesu$lasnostnastaje učećem treće$ lica.

SADRŽINA 7MATERIJA8 I O,LIK 7*ORMA8 PRAVNOG AKTA

Sadržina pravno$ akta predstavlja ono to čini materiju pravno$ akta. Ona se sastoji od

dvije $rupe iskaza od kojih je ona $lavna normativno$ karaktera i sastoji se iz jedne ilivie pravnih normi &opti ili potpuni pojedinačni pravni akti' ili pak od elemenata pravnihnormi 0 dispozicija ili sankcija &nepotpuni pojedinačni pravni akti'. !ru$a $rupaelemenata je sekundarno normativno$ karaktera i čine je svi ostali sadržaji koji sunormativno$ karaktera, ali ne služe neposredno sadržini volje.

Borma pravno$ akta definie se kao skup materijalnih sredstava, činilaca i postupakakojima se on izražava. Borma pravno$ akta sadrži tri osnovna elementa" nadležnost,postupak za donoenje pravno$ akta i određivanje načina nje$ove materijalizacije.

adležnost za donoenje pravno$ akta predstavlja utvrđivanje ovlaćenja određeno$

su#jekta da donese određeni pravni akt. Postupak donoenja pravno$ akta predstavljaskup konkretnih radnji koje nadležni or$an mora učiniti u donoenju pravno$ akta, a ciljim je da se iz#je$nu nedostaci u izjavi i materijalizaciji volje. Sama materijalizacijapravno$ akta je način da se sadržina akta saopti dru$im su#jektima i da se fiksiranje$ova sadržina.

!akle, svaki pravni akt ima svoju formalnu i materijalnu stranu. O#ično se ta dvaelementa poklapaju, ali postoje izuzeci.

VRSTE PRAVNIH AKATA

S o#zirom na o#lik, pravni akti se dijele na pisane i nepisane, potom na javne i privatne,i s o#zirom na sadržinu na opte i pojedinačne. (eđutim, uo#ičajeno je da se svi aktidijele na opte i pojedinačne pravne akte. Opti pravni akti sadrže opte pravne norme ipredstavljaju izvore prava u formalnom smislu, dok pojedinačni akti sadrže pojedinačnepravne norme ili neki od njenih elemenata &dispoziciju ili sankciju'.

39


51/76

IZVORI PRAVA

Postoje izvori prava u materijalnom, idejnom i formalnom smislu.

MATERIJALNI IZVORI PRAVA

Oni predstavljaju realne uzroke koji dovode do nastanka prava. %zroci nastanka su#rojni, složeni i protivrječni sklopovi drutvenih odnosa u kojima žive ljudi u drutvu, i uokviru kojih dolazi do snažnih suko#a interesa čije razrjeenje je zadatak prava.

IDEJNI IZVORI PRAVA

)dejni izvori prava predstavljaju vrijednosti koje se stvaranjem i primjenjivanjem pravažele postići. Ovim pro#lemom #avi se opta aksiolo$ija kao dio pravne filozofije. Ovomprilikom spomenuće se najvažnije vrijednosti" pravda, pravičnost, mir, red, slo#oda i sl.

*ORMALNI IZVORI PRAVA

HIJERARHIJA PRAVNIH AKATA

Pravni poredak je skup pravnih normi, odnosno pravnih akata koji su međuso#no u

stro$im hijerarhijskim odnosima 0 odnosima viih i nižih elemenata.:azlika izmeđuvie$ i niže$ pravno$ akta naziva se pravna sna$a koja predstavlja nje$ov položajnadređenosti i podređenosti prema dru$im pravnim aktima &normama' u hijerarhijskojljestvici pravno$ poretka.

Pravna sna$a svako$ pravno$ akta je relativna jer je svaki pravni akt vii u relaciji sanekim dru$im aktom, ali istovremeno, svaki je akt niži u relaciji sa nekim viim aktom./ako su opti pravni akti po pravilu vii dok su pojedinačni pravni akti u pravilu niži uhijerarhiji pravnih akata pravno$ poretka. S o#zirom na to da se pojedinačni pravni aktidonose na osnovu optih, pod pojmom izvora prava u formalnom smislu

podrazumijevamo opte pravne akte 0 ustav, zakone, ured#e, pravilnike, nared#e,statute, kolektivne u$ovore, pravne o#ičaje i dr.

USTAV

Počev od momenta kada se pojavio formalni ustav ovaj akt je postao najvažniji formalniizvor prava. %stav se može odrediti u materijalnom i formalnom smislu. % materijalnom

40


52/76

smislu, ustav predstavlja akt kojim se re$ulie najveći #roj osnovnih pitanja drutveno$,državno$ i pravno$ uređenja jedne zemlje. Prema prvoj $rupi shvatanja, ustav umaterijalnom smislu o#uhvata samo ona pravila koja se odnose na or$anizaciju ifunkcionisanje državnih or$ana.

Prema dru$om shvatanju, ustav u materijalnom smilsu o#uhvata ona pravila kojima seutvrđuje stvaranje prava u jednoj zemlji, tj. iz$radnja pravno$ sistema.

/reće shvatanje svodi ustav u materijalnom smislu na pravila o or$anizaciji i radupolitičkih institucija, dok četvrto shvatanje čine pravila o sonovnim ekonomskimodnosima u drutvu u kojima izrastaju osnovne drutvene sna$e to$ drutva.

Pojam ustava u formalnom smislu određuje se s o#zirom na pojam forme pravno$ aktauopte koji o#uhvata" nadležnost, postupak i materijalizaciju pravno$ akta. /ako semože reći da je ustav najvii pravni akt koji donosi pose#an

Pravo - Final SKRIPTA

Documents

Transcript of Pravo - Final SKRIPTA