1.1. Õýëáýëçýë áà äîëãèîí1.2. Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû ìºí ÷àíàð>1.3. Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû âåêòîð1.4. Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû åðºíõèé àíãèëàë1.5. Îð÷íû öàõèëãààí ñîðîíçîí ïàðàìåòð1.6. Îð÷ûã öàõèëãààí ñîðîíçîí ïàðàìåòðýýð àíãèëàõ òóõàé1.7. Öàõèëãààí õýëõýýíèé îíîëûã õýðýãëýõ õÿçãààð1.8. Àòìîñôåðèéí öàõèëãààí ñîðîíçîí ïàðàìåòðÒðîïîñôåðèéí ávðõvvëÈîíîñôåðèéí ávðõvvëÐàäèàöûí ávðõvvë1.9. Ãàçðûí ºíãºí õºðñíèé öàõèëãààí ñîðîíçîí ïàðàìåòð

Ávëýã IÖàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí áà îð÷íû öàõèëãààí ñîðîíçîí ïàðàìåòð

1.1 Õýëáýëçýë áà äîëãèîí

Äýýø î÷èõ

Áèäíèé ºäºð òóòìûí àìüäðàëä ÷, ôèçèêèéí vçýãäëèéã ãvíçãèé ñóäëàõ våä ÷ õýëáýëçýë áà äîëãèîí ãýäýã óõàãäàõóóíòàé àëõàì òóòàìä òààðàëäàæ áàéäàã.Ävvæèíãèéí õºäºë㺺í ìåõàíèê õýëáýëçýë vvñãýäýã áîë öàõèëãààí îðíû ýíåðãè ñîðîíçîí îðíû ýíåðãèä, ýðãýýä ñîðîíçîí îðíû ýíåðãè öàõèëãààí îðíû ýíåðãèä øèëæèõ õºäºë㺺í öàõèëãààí ñîðîíçîí õýëáýëçëèéã vvñãýíý. Vvíýýñ vçâýë äóíäà÷ öýã àãóóëñàí áºãººä òîäîðõîé õÿçãààðò äàâòàãäàí vvñ÷ áàéãàà õºäºë㺺íèéã åðºíõèéä íü áèä õýëáýëçýë ãýæ áîëîõ þì.Òîäîðõîé òîîí óòãà àãóóëñàí õÿçãààðëàãäìàë õóðäòàéãààð îðîí çàéä òàðõàæ áàéãàà õýëáýëçëèéã äîëãèîí ãýíý. Ýíý òîäîðõîéëîëòîîñ víäýñëýí îðîí

çàéä  õóðäòàé òàðõàæ áàéãàà öàõèëãààí ñîðîíçîí õýëáýëçëèéã öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí ãýíý. Òvví÷ëýí ãýðýë, ëàçåðèéí òóÿà, õýò ÿãààí òóÿà, ðåíòãåí áà ãàììà ãýõ ìýò öàöðàãóóä ÷ áàñ äîëãèîíä õàìààðíà.Õýëáýëçýõ õºäºë㺺í äîëãèëîõ õºäºë㺺íä øèëæèõ víäñýí íºõöºëèéã àâ÷ vçüå. Îðîîìîã áà êîíäåíñàòîðîîñ òîãòñîí õýëáýëçýõ õvðýýíä vvñ÷ áàéãàà õýëáýëçëèéí

äîëãèîíû óðò õýëáýëçýõ õvðýýíèé ãåîìåòðèéí îâîð õýìæýý  -ýýñ îëîí äàõèí èõ áàéâàë õvðýýíä öàõèëãààí ñîðîíçîí õýëáýëçýë vvñíý.Öàõèëãààí ñîðîíçîí îðîíãèéí ýíåðãèéã õýëáýëçvvëæ áàéãàà ñèñòåìèéí îâîð õýìæýý íü äîëãèîíû óðò -òàé îéðîëöîî áóþó òvvíýýñ áàãà áàéâàë õýëáýëçýë äîëãèîí áîëæ õóâèðíà. Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíûã öàöðóóëàõ ñèñòåì (àíòåíí)-

èéí îâîð õýìæýý  , öàöðóóëæ áàéãàà äîëãèîíû óðò  õî¸ðûí õîîðîíäîõ õàðüöàà äýýð äóðüäñàí íºõöëèéã îéðîëöîîãîîð õàíãàñàí áàéäàã. Èéì ó÷ðààñ àíòåíí öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíûã öàöàðãàäàã áàéíà. Àëèâàà äîëãèîí áàéãàëü äýýð áîäèòîîð îðøèõ ó÷ðààñ òîäîðõîé õýìæèãäýõvví

ïàðàìåòðòýé áàéíà. Òóõàéëáàë:

(1.1)

Vvíä:  - Õóãàöàà (t)-ýýñ õàìààð÷ z-òýíõëýãèéí äàãóó òàðõàæ áàéãàà À-âåêòîðûí ýãøèí çóóðûí óòãà;

- Òàðõàæ áàéãàà äîëãèîíû àãóóðèã;

- Äîëãèîíû òàðõàëòûí ÷èãèéã çààæ áàéãàà íýãæ âåêòîð; 

- Äîëãèîí òàðõàæ áàéãàà îð÷íû óíòðàëòûí êîýôôèöèåíò;

- Äîëãèîíû ºíöãèéí äàâòàìæ;

- Äîëãèîí òàðõàæ áàéãàà îð÷íû ôàçûí êîýôôèöèåíò;

- Äîëãèîíû àíõíû ôàç;Òîìú¸î (1.1)-ýýñ vçâýë òàðõàæ áàéãàà äîëãèîíû íýã îíöëîã áîë òvvíèé ôàç çàéíààñ õàìààðàí ººð÷ëºãäºõºä îðøèíî. Òvví÷ëýí äîëãèîí òàðõàæ áàéãàà îð÷èí

àëäàãäàëòàé  áîë òàðõàëòûí ÿâöàä äîëãèîíû àãóóðèã ýêñïîíåíöèàë õóóëèàð áàãàñäàã áàéíà.

1.2 Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû ìºí ÷àíàð

Äýýø î÷èõ

Áèäíèéã õvðýýëæ áàéãàà ávõ þìñ, áèä ººðñ人 ÷ ìàòåðèàñ òîãòäîã òóõàé ôèëîñîôèéí äèàëåêòèêò ñóðãàäàã. Ýíý ñóðãààëü ¸ñîîð áèåò áà îðîí ãýäýã õî¸ð õýñýãò ìàòåðè õóâààãäàíà. Áèåò áà îðîí õî¸ð ìàòåðò õàìààðäàã þì áîë èæèë òºñòýé çvéë áàéõûí çýðýãöýý, áèåò îðîí ãýæ ÿëãàñàí ó÷èð ÿëãààòàé çvéëñ ÷ áàéõ ó÷èðòàé. Áèåò, öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí õî¸ðûã ìàêðî òvâøèíä àâ÷ vçâýë àëü àëü íü ìàññòàé. Õàðèí öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû ìàññ íü áèåòèéí ìàññíààñ vëýìæ áàãà. À. Ýéíøòåéíû òîìú¸î ¸ñîîð:

(1.2)Vvíä:W-Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû ýíåðãè;m-Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû ìàññ;C-Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû òàðõàõ õóðä;

Õîíõîðûí óðò äîëãèîíû ðàäèî ñòàíöûí ÷àäàë P=1000êÂò/öàã,  áîë íýã õîíîã (24 öàã)-ò õýäèé õýìæýýòýé ìàññ ávõèé öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí öàöàðãàõûã òîîöîîëú¸. Vvíèé òóëä õîíîã (24 öàã)-ò öàöðóóëàõ öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû ýíåðãèéã W=P*t òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëîîä òîìú¸î 1.2-ä îðëóóëæ öàöàðãàõ ìàññ (m) -èéã òîäîðõîéëú¸.

ìãÒîîöîîíîîñ vçâýë 0.96 [ìã] ìàññòàé öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíûã Õîíõðûí óðò äîëãèîíû ðàäèî ñòàíö õîíîãò öàöðóóëäàã òîîöîî ãàð÷ áàéíà. Ìàø èõ ÷àäàëòàé öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû vvñãvvð áàéãàëü äýýð îðøäîã. Ìàíàé äýëõèéãýýñ 1.5 ñàÿ ãýðëèéí æèëèéí òýðòýý îðøèõ ZS-273 ðàäèî îä P=2*1039Âò/ñåê õýìæýýòýé öàõèëãààí ñîðîíçîí ýíåðãè öàöðóóëäàã. Ýíý îä íýã öàãò õýäèé õýð ìàññòàé öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí öàöàðãàõûã òîîöîîëáîë 8*1025[êã] ãàðíà. Äýëõèéí ìàññ îéðîëöîîãîîð 6*1024[êã]. Òýãâýë ZS-273 ðàäèî îä íýã öàãò ìàíàé äýëõèéí ìàññíààñ 10 ãàðóé äàõèí èõ ìàññòàé öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí öàöàðãàäàã áàéíà.Ýäãýýð òîîöîîíîîñ vçýõýä öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí áèåòèéí íýãýí àäèë ìàññòàé áîëîõ íü íîòëîãäîæ áàéíà. À.Ýéíøòåéí “õvíäèéí õv÷íèé òàòàëòàíä ãýðëèéí òàðõàæ áàéãàà çàì ìóðóéíà” ãýäýã òààìàãëàë 1916 îíä äýâøvvëñýí þì. Ýíý òààìàãëàëûã Ð.Â.Ïàóíä òóðøèëòààð íîòîëæ, öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí ãðàâèòàöûí ìàññòàé áîëîõûã íîòîëñîí òºäèéãvé öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû ãðàâèòàöûí ìàññ èíåðöèéí ìàññòàéãàà òýíövv áîëîõûã òîãòîîæýý. Ýíý íü öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí, áèåòèéí àäèë áîäèò áàéäëààð îðøèæ áàéãààã íîòîëæ áàéíà. Ìàêðî áèåòvvä õîîðîíäîî ôèçèê, õèìèéí øèíæ ÷àíàð, îâîð õýìæýýãýýðýý ÿëãàãäàõ áîëîâ÷ íýã áèå íü íºãººãººñºº ñàëàíãè òàñàðõàé áàéðëàæ îðøèíî. Òýãâýë öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí òàñàëäàëãvé vðãýëæëýí îðøäîã îíöëîãòîé. Ìèêðî òvâøèíä öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí áà áèåòèéã àâ÷ vçâýë õîîðîíäîî èæèë òºñòýé çvéëñ áàñ àæèãëàãäàíà. Æèøýýëáýë: Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí ôîòîí ãýæ íýðëýãäýõ òàñàëäñàí ýãýë õýñãvväýýñ òîãòîíî. Ôîòîíû ýíåðãè íü 

[äæ] (1.3) Vvíä:h-Ïëàíêèéí òîãòìîë h=6.624*10-34äæ*ñåêf-äîëãèîíû äàâòàìæ [Ãö]Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí íü (h*f)-ýýð òîäîðõîéëîãäîõ ýíåðãèòýé ôîòîíû óðñãàë õýëáýðýýð òàðõäàã. Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí ìàêðî òvâøèíäýý òàñðàëòãvé äîëãèîí õýëáýðýýð ìèêðî òvâøèíäýý òàñðàëòòàé ôîòîíû óðñãàë õýëáýðýýð òàðõäàã áàéíà. Áîäèñûí ávòöèéã ìèêðî òvâøèíä àâ÷ vçâýë ýëåêòðîí áà öºìººñ àòîì òîãòäîã. Õýðýâ õýñýã ýëåêòðîíûã àòîìûí õýìæýýòýé îéðîëöîî ívõýýð íýâòðvvëáýë äèôðàêöèéí vçýãäýë vvñäýã. Äèôðàêöèéí vçýãäýë ãýðýë òàðõàõ ÿâöàä áàñ àæèãëàãääàã. Ãýðýë áîë öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí ãýäãèéã åðºíõèé ôèçèêèéí õè÷ýýëýýñ áèä ìýäíý. Èéì ó÷ðààñ ìèêðî òvâøèíä áèåòèéí òîäîðõîé õýñýã (ýëåêòðîí) äîëãèîíû øèíæ àãóóëäàã áîëîõ íü íîòëîãäîæ áàéíà. Íºãººòýéãvvð òîäîðõîé íºõöºëä áèåòèéí ýãýë õýñýã áîëîõ ïîçèòðîí áà ýëåêòðîí õî¸ðûã òîäîðõîé íºõöºëòýéãýýð ìºðãºëävvëýõýä àííèãëÿöèéí vçýãäýë vvñíý. Àííèãëÿöèéí vçýãäëèéí vð ävíä ýëåêòðîí, ïîçèòðîí áèåòèéí õýñýã áàéõ ÷àäâàðàà àëäàæ, ýíåðãè áà èìïóëüñ õàäãàëàãäàõ õóóëèéã çºð÷èõãvéãýýð õî¸ð ôîòîí áîëæ õóâèðäãèéã òóðøèëòààð íîòîëñîí áàéäàã. Ýíý çàð÷ìûã îïòèê

êâàíòûí ãåíåðàòîð áóþó ëàçåðèéí ãåíåðàòîð ávòýýõýä õýðýãëýäýã áàéíà. Áèåò ìàêðî òvâøèíäýý òàñðàëòòàé õýëáýðýýð îðøäîã áîë ìèêðî òvâøèíäýý òvvíèé õýñãvvä òàñðàëòãvé äîëãèîí õýëáýðò øèëæèæ áîëäîã. Áèåò áà öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí õî¸ðûí õîîðîíäîõ çàð÷èìûí ÿëãàà vvíä ë îðøèíî. Òîìú¸î (1.2), (1.3)-ûã õîîðîíä íü òýíövvëáýë ôîòîíû ìàññûã îëæ áîëíî. 

áóþó

(1.4) 

ó÷èð 

ôîòîíû èìïóëüñ íü:  (1.5) Òîìú¸î (1.4), (1.5)-ààñ vçâýë äîëãèîíû äàâòàìæ, ôîòîíû ìàññ áà èìïóëüñ øóóä õàìààðàëòàé áàéíà. Òvví÷ëýí äàâòàìæ èõñýõ òóñàì öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû òàñàëäñàí (Ẻìëºã) øèíæ òºäèé ÷èíýý èõýñíý. Ôîòîí çºâõºí õºäºëæ áàéõ våäýý ìàññ (èìïóëüñ)-òàé. Òàéâàí áàéäàëä ôîòîí îðøäîããvé áàéíà. Èíòåðôåðåíöèéí áà äèôðàêöûí vçýãäýë öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû äîëãèîíëîã øèíæèéã èëòãýäýã áîë ôîòîýôôåêòèéí vçýãäýë òvvíèé òàñàëäàë áóþó Ẻìëºã øèíæèéã èëòãýíý. Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí òàðõàõäàà äîëãèîíëîã øèíæòýé áàéäàã áîë öàöðàõ, øèíãýõ, òóñàõäàà Ẻìëºã øèíæòýé áîëäîã áàéíà.

1.3 Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû âåêòîð

Äýýø î÷èõ

S áèòvv ãàäàðãóóãàð õvðýýëýãäñýí V ýçýëõvví äîòîð P îðøèõ öýã äýýð öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíûã 

öàõèëãààí îðíû õv÷ëýãèéí âåêòîð 

öàõèëãààí îðíû èíäóêöèéí âåêòîð 

ñîðîíçîí îðíû õv÷ëýãèéí âåêòîð 

ñîðîíçîí îðíû èíäóêöèéí âåêòîð  ãýõ äºðâºí víäñýí âåêòîðîîð èëýðõèéëæ áîëíî.

S-ãàäàðãóóãààð õvðýýëýãäñýí V-ýçýëõvví äîòîð 

âåêòîð ôóíêövvä îð÷íû ôèçèêèéí øèíæ íü òîãòìîë áàéâàë ààæèì ººð÷ëºãäºíº. Õàðèí àæèãëàëòûí öýã ãàäàðãóóãààð íýâòðýõ våä îð÷íû ôèçèê øèíæ íü ººð÷ëºãäâºë îãöîì ººð÷ëºãäºæ áîëîõ þì. ºãºãäñºí ýçýëõvví äîòîð äóðüäñàí 4 âåêòîðûã òîìú¸î õýëáýðýýð ävðñýëæ áîëîõîîñ ãàäíà õv÷íèé øóãàì õýëáýðýýð ÷ ävðñëýí vçvvëæ áîëíî. (Çóðàã 1.2)

Õv÷íèé øóãàì íü òóõàéí àëü íýã âåêòîðûí òîîí óòãûã t=t0 õóãàöààíä èëýðõèéëýõýýñ ãàäíà ÷èãëýëèéã ÷ vçvvëæ ÷àääàã îíöëîãòîé. Öàõèëãààí îðîíãèéí õv÷ëýãèéí âåêòîðóóä îð÷íû öàõèëãààí ïàðàìåòðýýð õîëáîîòîé. Òvvíèéã èëýðõèéëáýë:

(1.6)

Vvíä:  -Îð÷íû víýìëýõvé öàõèëãààí òîãòìîë [Ô/ì].Ñîðîíçîí îðîíãèéí õv÷ëýãèéí âåêòîðóóä îð÷íû ñîðîíçîí ïàðàìåòðýýð õîëáîîòîé. Òvvíèéã èëýðõèéëáýë:

(1.7) 

Vvíä :  -Îð÷íû víýìëýõvé ñîðîíçîí òîãòìîë [Ãí/ì].Õýðýâ îð÷íû öàõèëãààí, ñîðîíçîí ïàðàìåòðvvä áîëîí öàõèëãààí ñîðîíçîí îðîíã

òîäîðõîéëîõ  õî¸ð ìýäýãäýæ áàéâàë  -ã òîìú¸î (1.6) áà (1.7)-ãîîð òîäîðõîéëæ áîëíî. Ýäãýýð òîìú¸îã îð÷íû ìàòåðèàëëàã òýãøèòãýë ãýæ íýðëýíý. 

1.4 Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû åðºíõèé àíãèëàë

Äýýø î÷èõ

Ñîíãîñîí êîîðäèíàòûí ñèñòåìä p öýãèéí áàéðëàëûã îíîâ÷òîé èëýðõèéëæ áîëíî.

Òýãø ºíöºãò êîîðäèíàòèéí ñèñòåìä  áà  -èéã äàðààõ áàéäëààð èëýðõèéëæ áîëíî.

(1.8)

(1.9)

Vvíä:  áà  áà  âåêòîðûí  òýíõëýã äýýðõè ïðîåêö áºãººä õóãàöààíààñ ýãøèí çóóðûí óòãà õàìààðàí ººð÷ëºãäºæ áàéæ

áîëíî.  -  âåêòîðûã òîìú¸î (1.6) áà (1.7)-ã àøèãëàæ òvâýããvé îëæ áîëíî. Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû víäñýí õî¸ð âåêòîð ávãä 6 ïðîåêöòîé áîëîõ íü òîìú¸î (1.8) áà (1.9)-ººñ òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéíà. Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí íèéòäýý õýäýí ïðîåêöòýé áàéãààãààñ øàëòãààëàí òvvíèéã 4 àíãèëíà. 

1.Å-äîëãèîí 

2.H-äîëãèîí 3.Õàâòãàé öàõèëãààí ñîðîíçîí

äîëãèîí 

4.G-äîëãèîí 

E áà H äîëãèîíûã ìåòàëë õîîëîé (äîëãèîí õºòëvvð)-ãîîð ìýäýýëýë äàìæóóëàõàä àøèãëàíà. Ýíý äîëãèîí (E áà H)-ûã ðàäèî ðåëåéí øóãàì, ñàíñðûí õîëáîîíû ñèñòåìèéí àíòåíí- ôèäåðèéí òðàêòààð öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí äàìæóóëàõàä ºðãºí õýðýãëýíý.Õàâòãàé öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíûã ðàäèî ºðãºí íýâòðvvëýã, òåëåâèç, õºäºë㺺íòýé ðàäèî òåëåôîí, ñàíñðûí õîëáîî, ðàäèîðåëåéí øóãàìûí õîëáîîíû ñèñòåì, àãààðûí øóãàì, êîàêñàëü êàáåëü, ºíäºð áà íàì äàâòàìæèéí êàáåëü

øóãàìààð ìýäýýëýë äàìæóóëàõàä àøèãëàíà.G-äîëãèîíûã îïòèêèéí êàáåëèàð äîõèî äàìæóóëàõàä àøèãëàíà. Èéì ó÷ðààñ õàìãèéí ºðãºí õýðýãëýãäýõ äîëãèîíû òîîíä õàâòãàé öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí îðíî. Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíûã äàâòàìæèéí öàðààð àíãèëæ áîëäîã. Àíãèëàëûã õvñíýãò 1.1-ä vçvvëýâ. Õvñíýãò 1.1

Äîëãèîíû íýðÄîëãèîíû

óðò  Äàâòàìæ

Õýò óðò 100-10 êì 3-30 êÃö

Óðò 10-1 êì30-300 êÃö

Äóíä 1000-100 ì0.3-3 ÌÃö

Áîãèíî 100-10 ì 3-30 ÌÃö

Ìåòðèéí 10-1 ì 30-300 ÌÃö

Äåöèìåòðèéí 10-1 äì 0.3-3 ÃÃö

Ñàíòèìåòðèéí 10-1 ñì 3-30 ÃÃö

Ìèëëèìåòðèéí 10-1 ìì30-300 ÃÃö

Îïòèêèéí 10-0.1 ìêì30-3000 ÒÃö

Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíûã äàâòàìæèéí öàðààð àíãèëñàí õvñíýãò 1.1-ýýñ vçâýë öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíûã 9 àíãèëæ áîëíî. Ýäãýýð àíãèëàëä õàìààðàõ öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîí òóñ ávðäýý ºâºðìºö îíöëîãòîé öàöàð÷ òàðõäàã áàéíà.

1.5 Îð÷íû öàõèëãààí ñîðîíçîí ïàðàìåòð

Äýýø î÷èõ

Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíûã îðîí çàéí íýã õýñãýýñ íºãººä äàìæóóëàõàä ýäãýýð öýãèéí õîîðîíä îðøèõ îð÷íû öàõèëãààí ñîðîíçîí ïàðàìåòð, öàõèëãààí ñîðîíçîí îðîíãèéí çîõèöîî, øóóãèàíû òvâøèí èõýýõýí íºëººëíº.Îð÷íû öàõèëãààí ñîðîíçîí ïàðàìåòðèéã äîòîð íü àíõäàã÷ áà äýä ïàðàìåòð ãýæ àíãèëíà. Åðºíõèé òîõèîëäîëä îð÷íû àíõäàã÷ ïàðàìåòðò õàðüöàíãóé öàõèëãààí

òîãòìîë  , õàðüöàíãóé ñîðîíçîí òîãòìîë  , äàìæóóëàìæ  ãóðâûã õàìðóóëæ vçäýã. 

Èõýíõ îð÷èíä ºíäºð íàðèéâ÷ëàëòàéãààð  ãýæ vçýæ áîëíî.

Äèàìàãíåòèêèéí õóâüä  , ïàðàìàãíåòèêèéí õóâüä  áàéíà.

Òóõàéëáàë: çýñ äèàìàãíåòèêò õàìààðíà. Òvvíèé  .

Õºíãºí öàãààí ïàðàìàãíåòèê îð÷èíä õàìààðíà. Òvvíèé  .

Ôåððîìàãíåòèê îð÷íû òîîíä òºìºð áàãòàíà. Íàì äàâòàìæèíä òvvíèé  èõ áàéõ áîëîâ÷ äàâòàìæ èõñýõ òóñàì áàãàññààð 100 ÌÃö äàâòàìæààñ ýõëýýä öààøèõ

äàâòàìæ äýýð  áîëíî. Çàðèì íýã òvãýýìýë îð÷íû  áà  ïàðàìåòðèéã õvñíýãò 1.2-ò vçvvëýâ. Õvñíýãò 1.2

Îð÷íû íýð (ãö) (ñèì/ì)

Àãààð 1.000536 0-3*1010 10-15

Ïîëèñòðîë 2.55 106-108 10-15

Ãÿëòãàíóóð 7.00 103-106 10-11-10-15

Öýâýð óñ 80.0 - 10-3-2.4*10-2

Õóóðàé ãàçàð

3-6 -1.1*10-5-2*10-3

×èéãòýé ãàçàð

10-30 -3*10-3-3*10-

2

̺í㺠- - 6.139*107

Çýñ - - 5.8005*107

Òºìºð - - 1.0*107

Ïðàêòèêò õàðüöàíãóé öàõèëãààí ñîðîíçîí ïàðàìåòðýýñ ãàäíà víýìëýõvé

öàõèëãààí ñîðîíçîí ïàðàìåòðèéã àøèãëàíà.  ,  . Ýíä  -víýìëýõvé öàõèëãààí òîãòìîë; 

-âàêóóìûí öàõèëãààí òîãòìîë.  Ô/ì;

-âàêóóìûí ñîðîíçîí òîãòìîë  Ã/ì. Õvñíýãò 1.2-ò äóðüäñàí  -èéí

óòãà òîìü¸î (1.10)-ûã àøèãëàæ  -ã òîäîðõîéëæ áîëíî. Òàðõàæ áàéãàà öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû àãóóðãèéí ãàæóóäëûã àãóóðèã

äàâòàìæèéí òîäîðõîéëîëò  ôàçûí ãàæóóäëûã ôàç äàâòàìæèéí

òîäîðõîéëîëò  òóñ òóñ òîäîðõîéëíî. Àãóóðèã äàâòàìæ, ôàç äàâòàìæèéí òîäîðõîéëîëò òóõàéí îð÷íû öàõèëãààí ñîðîíçîí øèíæ ÷àíàðûã èëýðõèéëýõ

àíõäàã÷ ïàðàìåòðýýñ èõýýõýí õàìààðíà. Îð÷íû äîëãèîíû ýñýðãvvöýë  íü àíòåíí áóþó øóãàìûí îðîëò ãàðàëòûí ýñýðãvvöýë ñîíãîæ àâàõ íºõöëèéã ávðävvëíý. Ýíý òóõàé öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû òàðõàëòûã ñóäëàõ 6, 8-ð ávëýãò äýëãýðýíãvé àâ÷ vçíý. 

1.6 Îð÷íûã öàõèëãààí ñîðîíçîí ïàðàìåòðýýð àíãèëàõ òóõàé

Äýýø î÷èõ

Îð÷íûã öàõèëãààí ñîðîíçîí ïàðàìåòðýýð íü äàìæóóëàã÷, òóñãààðëàã÷, õàãàñ

äàìæóóëàã÷ ãýæ ãóðàâ àíãèëæ áîëíî. Õýðýâ  áàéâàë òvvíèéã òóñãààðëàã÷ îð÷èí ãýíý. 

Õýðýâ  áàéâàë òvvíèéã õàãàñ äàìæóóëàã÷

îð÷èí ãýíý. Õýðýâ  áàéâàë òvvíèéã äàìæóóëàã÷ îð÷èí ãýíý. Õvñíýãò 1.2-îîñ vçâýë ýõíèé ãóðâàí îð÷èí òóñãààðëàã÷, äàðààãèéí ãóðàâ õàãàñ äàìæóóëàã÷, ñvvë÷èéí ãóðàâ íü äàìæóóëàã÷ îð÷íû òºëººëºã÷ áîëìîîð õàðàãäàíà. 

Îð÷íûã øóãàìàí, øóãàìàí áóñ ãýæ àíãèëäàã. Õýðýâ îð÷íû  -ãèéí àëü

íýã íü áóþó òvvíýýñ äýýø òîîíû ïàðàìåòð  õî¸ðûí àëü íýãýýñ õàìààðàí ººð÷ëºãäºæ áàéâàë òýð îð÷íûã øóãàìàí áóñ îð÷èí ãýíý.S-áèòvv ãàäàðãóóãààð õvðýýëýãäñýí V-ýçýëõvvíèéã ávðävvëæ áàéãàà öýã

ávðò  íºõöºë áèåëæ áàéâàë ýíý îð÷íûã íýãýí òºðëèéí, ýíý ãóðâàí íºõöëèéí àëü íýã íü áèåëýõãvé áàéâàë íýãýí òºðëèéí áóñ îð÷èí ãýíý.Èðìýãèéí äàãóóõ ïàðàìåòð íü äèàãîíàëûí äàãóóõ ïàðàìåòðòýé òýíövv áèø îð÷èíã àíèçîòðîï îð÷èí, òýíövv îð÷èíã èçîòðîï îð÷èí ãýíý. Àíèçîòðîï îð÷íû òºëººëºã÷ íü êâàðö þì. Îð÷íûã òºâëºðñºí ïàðàìåòðòýé, òàðõìàë ïàðàìåòðòýé îð÷èí ãýæ àíãèëàõ ¸ñ áèé. Áèäíèé äýýð õèéñýí àíãèëàë ãîë òºëºâ òàðõìàë ïàðàìåòðòýé îð÷èíä

õàìààðíà. Òºâëºðñºí ïàðàìåòðòýé îð÷èí áóþó øóãàìàí àæèãëàãäàõ öàõèëãààí õýëõýýíä öàõèëãààí ñîðîíçîí vçýãäëèéã "Øóãàìàí öàõèëãààí õýëõýýíèé îíîë" õè÷ýýëýýð ñóäàëäàã. Ñóäàëãààíû àðãààñ çàðèì ÷óõëûã äóðüäâàë: Õvðýýíèé ãvéäëèéí àðãà, çàíãèëààíû ïîòåíöèàëûí àðãà, êîíïåíñàöëàõ àðãà çýðãèéã äóðüäàæ áîëíî. Òºâëºðñºí ïàðàìåòðòýé øóãàìàí áóñ öàõèëãààí õýëõýýíèé òîîöîîã õèéõäýý ãðàô-àíàëèòèêèéí àðãûã ãîëëîæ õýðýãëýäýã. Òºâëºðñºí ïàðàìåòðòýé õýëõýýã òîîöîîëîõîä èõýâ÷ëýí ãvéäýë, õv÷äýë ãýõ ìýò èíòåãðàë ïàðàìåòðèéã àøèãëàäàã îíöëîãòîé. Òàðõìàë ïàðàìåòðòýé îð÷èíä àãààð ìàíäàë, ãàçðûí õºðñ, õîëáîîíû øóãàì ìýòèéã õàìààðóóëàí vçýæ áîëíî. Ýäãýýð îð÷íîîð äîëãèîí òàðõàõ vçýãäëèéã Ìàêñâåëèéí ñèñòåì òýãøèòãýë áóþó äîëãèîíû òýãøèòãýë àøèãëàí ñóäàëíà. Ýíý àñóóäëûã çóðãàà, äîëîî, íàéìäóãààð ávëýãò ñóäàëíà. Ávòöèéí íàéðëàãà, òåìïåðàòóð çýðýã îëîí õv÷èí çvéëýýñ äýëõèé îð÷ìèéí àãààð ìàíäëûí öàõèëãààí ñîðîíçîí ïàðàìåòð õàìààðíà.

1.7 Öàõèëãààí õýëõýýíèé îíîëûã õýðýãëýõ õÿçãààð

Äýýø î÷èõ

Öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíûã ºðívvëýõ, öàöðóóëàõ, äàìæóóëàõ, õvëýýí àâàõ

áàéãóóëàìæèéí öàõèëãààí õýëõýýíèé íýã ñàëààíû óðò  äîëãèîíû óðò  -òàé òýíövv áóþó îëîí äàõèí áàãà áàéõ òîõèîëäîë ýëáýã òààðàëäàíà. Ýíý íºõöºë áèåëñýí våä õýëõýýíèé íýã ñàëààãààð ãvéæ áàéãàà ãvéäëèéí ôàç íü òýð ñàëààíû õºíäëºí îãòëîë ávðò òýíövv áèø áîëæ íýã ñàëààãààð èæèë ãvéäýë ãvéõ ¸ñòîé ãýäýã öàõèëãààí õýëõýýíèé îíîë çºð÷èãäºõºä õvðíý. Ýíý íºõöºë

áèåëñýí våä ãàðàõ ôàçûí çºðvv  -èéã äàðààõ òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëæ áîëíî.

(1.10)

íºõöºë áèåëæ áàéíà ãýå. Ñàëààãààð ãvéäýë ãvéõ ÿâöàä ñàëààíû

óðò  èéí õîîðîíä ººð÷ëºãäíº. Èéì ó÷ðààñ òóõàéí ñàëààíû õºíäëºí îãòëîë òóñ ávðò ººð ººð ôàçòàé ãvéäýë ãvéæ áàéãàà ó÷ðààñ ñàëààíû ãvéäýë òîãòìîë ãýæ vçäýã öàõèëãààí õýëõýýíèé îíîë çºð÷èãäºæ öàõèëãààí õýëõýýíèé òîîöîî õèéõ àðãà òóõàéëáàë õvðýýíèé ãvéäëèéí àðãûã õýðýãëýõ áîëîìæãvé

áîëæ áàéíà. Òîìú¸î (1.10)-ä  òîìú¸îã îðëóóëáàë  -èéã äàðààõ áàéäëààð áè÷èæ áîëíî. 

(1.11)

Òîìú¸î (1.10) áà (1.11)-ààñ víäýñëýí  áàéõ íºõöëèéã ávðävvëýõèéí

òóëä äàðààõ òýíöýòãýë áèø áèåëýõ ¸ñòîé. 

(1.12)Òîìú¸î (1.12)-îîð èëýðõèéëýãäýõ òýíöýòãýë áèøèéã íèéòýä íü öàõèëãààí õýëõýýíèé îíîëûã õýðýãëýõ õçãààðûí íºõöºë ãýíý. (1.12) áèåëýõãvé ávõ òîõèîëäîëä öàõèëãààí äèíàìèêèéí àðãûã àøèãëàíà. Ýíý àðãà öàõèëãààí äèíàìèêèéí îíîëä òóëãóóðëàíà. Öàõèëãààí äèíàìèêèéí îíîëûã äàðààãèéí ávõ ávëýãò ñóäëàõ áîëíî.

1.8 Àòìîñôåðèéí öàõèëãààí ñîðîíçîí ïàðàìåòð

Äýýø î÷èõ

Àòìîñôåðèéí ávòöýä àçîòûí ìîëåêóë 78%, Õv÷èëòºðºã÷èéí ìîëåêóë 21%, Ívvðñõv÷ëèéí õèé àðãîí, íåîí ãýõ ìýò èíòåðòèéí õèé îéðîëöîîãîîð 1% òóñ òóñ ýçýëíý.

Òðîïîñôåðûí ávðõvvë

Äýýø î÷èõ

Ãàçðûí ãàäàðãààñ äýýø 10-11 êì õvðòýë ºíäºðò îðøèõ äàâõàðãûã òðîïîñôåð ãýíý. Ýíý äàâõàðãûí íàéðëàãà àãààðûí ñýëãýýíèé véë÷ëýëýýð õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé. Ãàçðûí ãàäàðãààñ äýýø ÷èãëýñýí õàëóóí óðñãàë, ãàäàðãóó ðóó ÷èãëýñýí õvéòýí óðñãàë õî¸ðûí íºëººãººð àãààðûí èõ õýìæýýòýé õóéëàðñàí óðñãàë vvñýõ áîëîâ÷ õÿëáàðõàí çàäàð÷ æèæãýðýõ íü ýëáýã.Ýíý vçýãäëèéã àãààðûí òóðáóëåíò ãýíý. Òðîôîñôåðèéí óðñãàëûí íàéðëàãàä óñíû óóð áàéäãààðàà àòìîñôåðèéí áóñàä äàâõàðãààñ ÿëãààòàé. Òvví÷ëýí ºíäºðñºõ òóòàì àãààðûí íàéðëàãà èõýýõýí ººð÷ëºãäºíº. Ýíý ººð÷ëºëòèéã õóãàðëûí èíäåêñ (N)-ð èëýðõèéëäýã. Òðîôîñôåðèéí õóãàðëûí êîýôôèöèåíò (n)-èéã äàðààõ òîìü¸îãîîð òîäîðõîéëíî. 

(1.13)Àãààðûí õóãàðëûí êîýôôèöèåíò 1-ýýñ òóí áàãà ÿëãàãäàõ ó÷ðààñ õóãàðëûí èíäåêñèéã äàðààõ òîìü¸îãîîð òîäîðõîéëæ áîëíî. 

(1.14)Àãààðûí õóãàðëûí èíäåêñèéã ãóðâàí îðîíòîé òîîãîîð èëýðõèéëíý. Òóõàéëáàë

ãàçðûí ãàäàðãûí îéðîëöîî àãààðûí õóãàðëûí êîýôôèöèåíò  áàéíà ãýâýë õóãàðëûí èíäåêñ 289 ãàð÷ òààðíà. Àãààðûí õóãàðëûí èíäåêñ ãàçðûí ãàäàðãààñ äýýøëýõ òóòàì áàãàñäàã øàëòãààí íü òvvíèé äàðàëò áà òåìïåðàòóð áàãàñäàãòàé õîëáîîòîé. vvíèéã õàðãàëçàæ Îëîí óëñûí ðàäèîãèéí çºâëºëäºõ õîðîîíîîñ ýòàëîí àòìîñôåðèéí õóãàðëûí èííäåêñèéã òîäîðõîéëîõ

òóðøèëòûí òîìü¸î ãàðãàñàí áàéíà. 

(1.15)Vvíä: h-òðîôîñôåðèéí ºíäºð. Êèëîìåòðýýð èëýðõèéëæ òîìü¸î (1.14)-ä òàâüæ òîîöîî õèéíý. Õýðýâ òðîïîñôåðèéí òîäîðõîé íýã öýãò àãààðûí äàðàëò (P), òåìïåðàòóð (T), óñíû óóðûí äàðàëò (e) ìýäýãäýæ áàéâàë õóãàðëûí èíäåêñèéã äàðààõ òîìü¸îãîîð òîäîðõîéëíî. 

(1.16)Vvíä:(e) áà (P)-èéí óòãûã (í/ì2), (T)-èéí óòãûã Êåëüâèíû òåìïåðàòóðààð òóñ òóñ èëýðõèéëæ òîìü¸î (1.15)-ààð òîîöîî õèéíý. Ýíý òîìü¸îã àøèãëàæ òîîöîî õèéõèéí òóëä òðîïîñôåðèéí öýã ávðò (P),(e) ,(T) -ã õýìæèæ áîëîâñðóóëàëò òîîöîî õèéõ øààðäëàãàòàé. Ãýòýë òðîïîñôåðèéí íýã öýãò ÷ ïàðàìåòð íü vðãýëæ ººð÷ëºãäºæ áàéäãààñ èõýýõýí õvíäðýëòýé.Ýíý ººð÷ëºëòèéã ºíäºð íàðèéâ÷ëàëòàé óðüä÷èëæ víýí çºâ òîäîðõîéëîõ áîëîìæãvé ó÷ðààñ äàâõàð õvíäðýë vvñíý. Ðàäèî äîëãèîí òàðõàõ ïðîöåññûã ñóäëàõ ÿâöàä àãààðûí õóãàðëûí èíäåêñýýñ ãàäíà õóãàðëûí èíäåêñèéí ãðàäèåíò ãýäýã óõàãäàõóóí õýðýãëýäýã. 

(1.17)Ýíý òîìü¸îíä (1.14)-èéã îðëóóëàí òàâüæ õîëáîãäîõ véëäýë ãvéöýòãýâýë:

(1.18)Àãààðûí õóãàðëûí èíäåêñ, òvvíèé ººð÷ëºëòèéí ãðàäèåíò àãààðûí ÷èéãëýãýýñ èõýýõýí õàìààðäàã áàéíà. Ýõ ãàçðûí óóð àìüñãàëòàé Ìîíãîë óëñûí õóâüä õàâàð ãàçàð ãýñ÷, çóíû óëèðàë ýõëýõýä àãààðûí õóãàðëûí èíäåêñ, òvvíèé ººð÷ëºëòèéí ãðàäèåíò èõýñäýã. Íàìàð áîëæ õóð áîðîî òàòðàõ våä àãààðûí ÷èéãëýã áàãàñíà. Òvvíèéã äàãààä àãààðûí õóãàðëûí èíäåêñ, òvvíèé ººð÷ëºëòèéí ãðàäèåíò áàãàñäàã.Ýíý çvé òîãòëûã 4 æèëèéí òóðø òàñðàëòãvé ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû vð äví õàðóóëæ áàéíà. Ýíý ººð÷ëºëòèéí çvé òîãòîë èõýýõýí òîãòâîðòîé áàéäàã. vvíýýñ ãàäíà ñàíàìñàðãvé õóóëèàð àãààðûí õóãàðëûí èíäåêñ, òvvíèé ãðàäèåíò ººð÷ëºãäºæ áàéäàã. Àãààðûí òåìïåðàòóðûí èíâåðñýýñ áîëîîä õóãàðëûí èíäåêñ îãöîì áóóð÷, õóãàðëûí èíäåêñèéí ãðàäèåíò èõýýõýí ºññºíººñ ðàäèî äîëãèîíû òàðõàæ áàéãàà çàì ãàæèæ õýò áîãèíî äîëãèîí õîë òàðõàõ íºõöºë ávðäýõ ¸ñ áèé. Òvvíèéã õýò ðåôðàêöèéí vçýãäýë ãýäýã . Òåìïåðàòóðûí èíâåðñ ãàçðûí ãàäàðãóóíû îð÷ìûí àãààðûí òåìïåðàòóð òvvíèé äýýð îðøèõ òåìïåðàòóðààñ áóóðñàí våä vvñäýã. Èéì íºõöºë òýíãèñ, õóóðàé ãàçðûí ýðýã õàâüöàà ýñâýë õàâðûí öàãò àãààðûí õºíäëºí óðñãàëààð, ýñâýë çóíû öýëìýã øºíº ãàçðûí õºðñíººñ ýð÷èìòýé äóëààíû öàöàðãàëò áîëæ ðàäèàöûí õºðºëò ãàçðûí ãàäàðãà, òvvíèé îð÷íû àãààðò vçýãäñýíýýñ òåìïåðàòóðûí èíâåðñ vvñ÷ áîëíî. Òvví÷ëýí àãààðûí òóðáóëåíò óðñãàëààñ òåìïåðàòóðûí èíâåðñ vvñ÷ áîëäîã. Ýäãýýð íºëºº äîëãèîíû òàðõàëòàíä õýðõýí íºëººëºõ àñóóäëûã äîëäóãààð ávëýãò äýëãýðýíãvé vçíý.Ñàíàìñàðãvé ººð÷ëºëòººñ áîëæ ôåäèíãèéí vçýãäýë vvñíý. Òvvíèéã òîîöîîëîõ àðãà÷ëàëûã äîëäóãààð ávëýãò áèä vçýõ áîëíî.

Èîíîñôåðèéí ávðõvvë

Äýýø î÷èõ

Ñòðàòîñôåð ãàçðûí ãàäàðãààñ 12-50 êì ºíäºðò èîíîñôåðèéí äàâõàðãûí äîîä òàëä îðøèíî. Ñòðàòîñôåðèéí äàâõàðãà ººðòºº öýíýã áàðàã àãóóëàõãvé. Õàðèí íàéðëàãàíäàà îçîí àãóóëäãààðàà òðîïîñôåð áà èîíîñôåðèéí äàâõàðãààñ ÿëãààòàé. 

Îçîí áîë íàðíû öàöðàã, ÿëàíãóÿà õýò ÿãààí òóÿà  -ã ãàçðûí õºðñºíä áàðàã õvðãýõãvéãýýð øèíãýýäýã îíöëîãòîé. Îçîíû êîíöåíòðàö ãàçðûí õºðñíººñ 20-25êì ºíäºðò õàìãèéí èõ óòãàòàé áàéíà. Òèéì ó÷ðààñ ýíý ºíäºðò àãààðûí òåìïåðàòóð ºñ÷ òåìïåðàòóðûí èíâåðñ vvñýõ áàñ íýã øàëòãààí áîëíî. Èîíîñôåðèéí äàâõàðãà 60-600 êì, çàðèìäàà 1000 êì õvðòýë vðãýëæèëíý. Õèéìýë äàãóóëààñ õèéñýí õýìæèëòýýñ vçâýë ñóëàâòàð èîíæñîí äàâõàðãà 15-20 ìÿíãàí êì õvðòýë vðãýëæèëäýã áàéíà. Íåéòðàëü òºëºâò áàéãàà àòîìûí ãàäíàõ ýëåêòðîí ávðõvvëýýñ íýã áóþó õýä õýäýí ýëåêòðîíûã ñàëãàõ ïðîöåññûí våä èîíæèõ vçýãäýë vvñíý. Àòîì àëäñàí ýëåêòðîíîî íºõºí àâ÷ íåéòðàëü òºëºâò øèëæèõ våä ðåêîìáèíàöèéí vçýãäýë vvñíý. 

Ôîòîíû ýíåðãè òîäîðõîéëîõ òîìü¸î (1.3)-èéí äàâòàìæ  -èéí óòãûã äîëãèîíû

óðò  áà äîëãèîí òàðõàõ õóðä  -ãýýð èëýðõèéëæ àòîìûí ýíåðãèéí áàëàíñûí òýãøèòãýëèéã áè÷üå.

(1.19)

Vvíä: eU-íü èîíæèõ àæèë áóþó ãàðàõ àæèë;  -òóõàéí õèéã èîíæóóëàõ äîëãèîíû çààãëàõ óðò;  áà  -àòîìààñ ñóãàðñàí ýëåêòðîíû ìàññ áà õóðä. 

(1.20)Òîìü¸î (1.20)-ààð èëýðõèéëýãäýõ íºõöºë áèåëñýí våä èîíæèëò vvñíý.

Õýðýâ  íºõöºë áèåëáýë èîíæèëò ÿâàõãvé. Èîíæèëò çºâõºí  våä vvñíý. 

-èîíæóóëàõ äîëãèîíû óðò. Èõýâ÷ëýí ìèêðîíîîð õýìæèãäýíý. Àòìîñôåðèéã ávðävvëæ áàéãàà víäñýí õèéívväèéí èîíæèõ àæèë áà òóõàéí õèéã èîíæóóëàõ äîëãèîíû çààãëàõ äîëãèîíû óðòûí óòãûã õvñíýãò 1.3-ò vçvvëýâ.Õvñíýãò 1.3

Õèéí òºðºë O2 O N2 N He H2

Èîíæèõ àæèë , (ý-â) 12,5 13,5 15,8 14,5 24,5 15,4

Èîíæóóëàõ äîëãèîíû çààãëàõ óðò, ìêì

0,099

0,091

0,080

0,080

0.050

0,085

Ýíý äóðüäñàí èîíæèëòîîñ ãàäíà íàðíààñ öàöàð÷ áàéãàà ïðîòîí, íåéòðîí ìýò ýãýë õýñãvväèéí õóðä 2000 êì/ñåê-ýýñ õýòýðñýí våä öîõèëòîîð èîíæèæ áîëíî. Ýíä äóðüäñàí èîíæèëòûí õî¸ð òºðºë víäñýí èîíæèëòèéã vvñãýíý.Èîíæèõ vçýãäëèéí çýðýãöýý ðåêîìáèíàöëàãäàõ vçýãäýë çýðýã ÿâíà. Òýäãýýð vçýãäëèéã èëýðõèéëýõ íýã òîìú¸îã àâ÷ vçüå.

(1.21)Vvíä:N0 - t1- õóãàöààíä áàéñàí ýëåêòðîíû êîíöåíòðàö. ( t1=0 áàéõàä ýëåêòðîíû êîíöåíòðàö N0-áàéñàí ãýæ vçüå);  -ðåêîìáèíàöûí êîýôôèöèåíò. Íýãæ ýçýëõvvíä áàéãàà ýëåêòðîíû òîîã ýëåêòðîíû êîíöåíòðàö (N)ãýå. Òîìú¸î (1.21)-ýýñ vçâýë ýëåêòðîíû êîíöåíòðàö (N), ãèïåðáîë õóóëèà𠺺ð÷ëºãäºæ áàéãàà íü òîäîðõîé. Íàð æàðãàñíû äàðàà ýëåêòðîíû êîíöåíòðàö øóóä áàãàñäàããvé, èõ áàãà ÿìàð íýã õýìæýýãýýð ààæèì áàãàñäàã çvé òîãòîëòîé áàéíà. Ýëåêòðîíû êîíöåíòðàöûí õýìæýý ðåêîìáèíàöûí êîýôôèöèåíòèéí õýìæýýíýýñ áàãà õàìààðíà. Íýã ñåêóíäûí õóãàöààíä íýã íýìýõ èîí íýã ýëåêòðîíòîé íýãäýõ ìàãàäëàëûã ðåãåíåðàöûí êîýôôèöèåíò ãýæ íýðëýäýã. Èîíîñôåðèéí äàâõàðãà äýëõèéãýýñ õîëäîõ òóòàì

ðåêîìáèíàöûí êîýôôèöèåíò ýðñ áàãàñäàã.Òóõàéëáàë: 70 êì ºíäºðò 

áàéäàã áîë 400 êì ºíäºðò  áîëæ áóóðäàã áàéíà. Ýäãýýð áàðèìò ìàòåðèàëààñ vçâýë èîíîñôåð àëäàãäàëòàé äèýëåêòðèêèéí øèíæèéã àãóóëàõ áºãººä òvvíèé öàõèëãààí ñîðîíçîí ïàðàìåòð ãàçðûí ãàäàðãóóíààñ õýäèé õýð ºíäºð áàéãààãààñ õàìààðíà. Ìîëåêóë áà èîíòîé ýëåêòðîí ìºðãºëäºõ ÿâöàä vðýëòèéí õv÷òýé òºñòýé õv÷ vvñíý. vvíèéã õàðãàëçàí èîíîñôåðèéí

õàðüöàíãóé öàõèëãààí òîãòìîë  äàìæóóëàìæ  -èéã äàðààõ òîìü¸îíóóäààð òîäîðõîéëæ áîëíî.

(1.22)

[Ñèì/ì] (1.23)Vvíä: N-ýëåêòðîíû êîíöåíòðàö;  -íýãæ õóãàöààíû òóðø ìîëåêóë áà èîíòîé

ýëåêòðîí ìºðãºëäºõ òîî;  - òàðõàæ áàéãàà ðàäèî äîëãèîíû ºíöãèéí äàâòàìæ (ðàä/ñåê). Òîìü¸î (1.22) áà (1.23)-îîñ vçâýë èîíîñôåðèéí öàõèëãààí òîãòìîë áà öàõèëãààí äàìæóóëàìæ èîíîñôåðò ÿâàãäàæ áàéãàà ôèçèê ïðîöåññîîñ ãàäíà òàðõàæ áàéãàà ðàäèî äîëãèîíû äàâòàìæààñ õàìààðäàã áîëîõ

íü òîäîðõîé áàéíà.

ºíäºð äàâòàìæèíä  -òàé õàðüöóóëæ  -ã îðõèæ áîëíî. Òýãâýë òîìü¸î (1.21) áà (1.22) äàðààõ õýëáýðò áîëíî.

(1.24)

(1.25)

Õàðüöàíãóé íàì äàâòàìæèíä  áîëîõ òóë  -òàé õàðüöóóëæ  -ã îðõèæ áîëíî. Òýãâýë òîìü¸î (1.22) áà (1.23) äàðààõ õýëáýðò îðíî. 

(1.26)

(1.27)Èîíîñôåðèéí äàâõàðãàä ÿâàãäàæ áàéãàà ôèçèê vçýãäëèéã õàðãàëçàí D, E, F1, F2 ãýæ íýðëýãäýõ äºðâºí äàâõàðãà áîëãîí vçýæ áîëíî. Òýäãýýðèéí víäñýí ïàðàìåòðèéã õvñíýãò (1.4)-ò vçvvëýâ.Àòìîñôåðèéí èîíæñîí äàâõàðãûí víäñýí òîäîðõîéëîëòÕvñíýãò (1.4)

Èîíæñîí äýä äàâõàðãà

D-äàâõàðãà

E-äàâõàðãà

F1-äàâõàðãà

F2-äàâõàðãà

Vvñãvvð

Íàðíû ðåíòãåí öàöðàã, õýò ÿãààí òóÿà ( ìêì) (ávõ õèé èîíæèíî)

Ǻºëºí ðåíòãåí öàöðàã ( ávõ õèé èîíæèíî)

Õýò ÿãààí òóÿà (õv÷èëòºðºã- ÷èéí àòîì èîíæèíî)

Õýò ÿãààí áà ðåíòãåí öàöðàã. Òvví÷ëýí êîðïóñêóëÿð öàöðàã (õv÷èëòºðºã-÷èéí àòîì èîíæèíî)

ªíäºð, êìªäºð: 60-90 غíº: àðèëíà

100-140

ªäºð:180-240 غíº:áàðàã àðèëíà

230-400

Ìîëåêóëûí íÿãò (1/ñì3)

1016-1014 3*1013-5*1014

5*1010-7*109 7*109-5*108

Ýëåêòðîíû êîíöåíòðàö, , (1/ñì3)

ªäºð: 8*103غíº: 0

ªäºð: 2*105غíº: 2*103

ªäºð: 4*105غíº: 2*103

ªäºð: 1,5*106غíº: 3*105

Ýëåêòðîí àòîìòîé èîíòîé ìºðãºëäºõ òîî, , [c-1]

4,7*107-7,6*105

1,7*105- 4*103 2*103 103

Òîìú¸î (1.21)-ýýñ (1.26) áîëîí õvñíýãò 1.4-ò äóðüäñàí ºãºãäºë, ðàäèî äîëãèîíû òîäîðõîé äàâòàìæ àøèãëàí èîíîñôåðèéí àëü ÷ äàâõàðãûí öàõèëãààí

ïàðàìåòðèéã òîäîðõîéëæ áîëíî. Èîíîñôåðèéí õàðüöàíãóé ñîðîíçîí òîãòìîë áàéõ òóë äîëãèîíû òàðõàëò ñóäëàõàä àøèãëàãääàã õóãàðëûí êîýôôèöèåíò "n"-èéã (1.22), (1.24), (1.26) òîìü¸î àøèãëàí òîäîðõîéëæ áîëíî.

Ðàäèàöûí ávðõvvë

Äýýø î÷èõ

Èîíîñôåðèéí ãàäíàõ ávðõvvëèéã ðàäèàöûí ávðõvvë ãýíý. Ðàäèàöûí ávðõvvëèéí åðºíõèé õýëáýð íü äýëõèéí ñîðîíçîí îðîíãèéí õýëáýðòýé èõýýõýí òºñòýé.Äýëõèéí ñîðîíçîí îðîíä àâòñàí ìèëëèàðäààð èëýðõèéëýãäýõ ýëåêòðîí-âîëüò (ý-â) ýíåðãèòýé ýëåêòðîí ïðîòîíîîñ ðàäèàöûí ávðõvvë òîãòîíî. Ýäãýýð öýíýãëýãäñýí Ẻìñ äýëõèéí ñîðîíçîí îðîíãèéí õv÷íèé øóãàìûí äàãóó ñïèðàëü õýëáýðèéí çàì (òðàåêòîð)-ààð õºäëºíº.Ðàäèàöûí ávðõvvëèéã ãóðàâ õóâààæ vçýæ áîëíî. Äîòîîä ávðõvvë 600÷1600 êì, Äóíä ávðõvvë 3600÷26000 êì, Ãàäíàõ ávðõvvë 50000÷75000 êì ºíäºðò òóñ òóñ îðøèíî. Ðàäèàöûí ávðõvvë àòìîñôåðûí òåìïåðàòóðûã èõýñãýõýä íºëººëººä çîãñîõãvé òóéëûí òóÿà, ñîðîíçîí øóóðãà ãýõ îëîí vçýãäýëä íºëººëíº. Ñàíñðûí íèñýã÷ íàðûí ýðvvë ìýíä òîíîã òºõººðºìæèíä íºëºº vçvvëýõ ó÷ðààñ òvvíýýñ õàìãààëàõ íýìýëò àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãöýý çàéëøãvé ãàðäàã. 

1.9. Ãàçðûí ºíãºí õºðñíèé öàõèëãààí ñîðîíçîí ïàðàìåòð

Äýýø î÷èõ

Õàð øîðîî, ýëñ, õàéðãà, õàä , óñ, óðãàìàë çýðãýýñ ãàçðûí ºíãºí õºðñ òîãòîíî. Õºðñíèé ãàäàðãóó áºìáºëºã õýëáýðòýé áîëîâ÷ óóë, íóðóó, äîâ òîëãîäûí áàéðëàëààñ øàëòãààëæ áºìáºëºã õýëáýðèéí ãàäàðãóóíààñ ÿëãààòàé. Ýíä äóðüäñàí víäñýí õv÷èí çvéëñ õºðñíèé öàõèëãààí ñîðîíçîí ïàðàìåòðò íºëººëíº. Òvví÷ëýí õºðñíèé òåìïåðàòóð,÷èéãëýã, õºðñèéã ávòýýæ áàéãàà ýëåìåíòèéí íàéðëàãà ÷ áàñ öàõèëãààí ñîðîíçîí ïàðàìåòðò íºëººëíº.Õºðñíèé ñîðîíçîí ïàðàìåòð àòìîñôåðèéí ñîðîíçîí ïàðàìåòðòýé àäèëõàí âàêóóìûí

ñîðîíçîí òîãòìîëòîé òýíövv  áàéäàã. Õàðèí õºðñíèé öàõèëãààí

òîãòìîë  , äàìæóóëàìæ  -èéí óòãà õºðñíèé ávòýö òîãòîöîîñ èõýýõýí õàìààðíà.Ãàçðûí õºðñíèé õàðüöàíãóé áàãà (400÷500) êì2 òàëáàéã õàâòãàé ãàäàðãóó ãýæ vçýæ áîëíî. Ãàçðûí õºðñíèé òàëáàé èõñýõ òóòàì ãàäàðãóóíû áºìáºëºã øèíæèéã áîäîëöîõ øààðäëàãà ãàðíà. Ýäãýýð àñóóäëûã áèä öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû òàðõàëòûã àâ÷ vçýõ 7-ð ávëýãò òîäîðõîé àâ÷ vçýõ áîëíî. Õºðñíèé öàõèëãààí ïàðàìåòð äåöèìåòðèéí äîëãèîíû äèàïàçîíû äóíä õvðòýë

(îéðîëöîîãîîð  ì) òàðõàæ áàéãàà äîëãèîíû äàâòàìæààñ áàðàã õàìààðäàããvéã òóðøèëòààð òîãòîîñîí áàéíà. Õºðñíèé öàõèëãààí ïàðàìåòðèéí îéðîëöîî óòãûã õvñíýãò 1.5-ä vçvvëýâ.Õvñíýãò 1.5

Îð÷èí[Cèì/ì]

min max min max

Öýâýð óñ (áàéãàëèéí)

80 - 10-3 5*10-3

Äàëàéí óñ (äàâñòàé)

80 - 0,66 6,6

Õóóðàé õºðñ

2 6 10-4 4*10-3

×èéãëýã õºðñ

5 20 10-3 10-2

Ñàíòèìåòðèéí äîëãèîíû äèàïàçîíä õºðñíèé öàõèëãààí ïàðàìåòð òàðõàæ áàéãàà äîëãèîíû äàâòàìæààñ õàìààðàí ººð÷ëºãäºæ áîëîõûã òóðøèëò õýìæèëòèéí àðãààð òîãòîîñîí áàéíà. Õºðñíèé öàõèëãààí ïàðàìåòðèéã äºðâºí äàâòàìæ áóþó òvvíä õàðãàëçàõ óðòòàé äîëãèîí äýýð òîäîðõîéëñîí óòãûã õvñíýãò 1.6-ä vçvvëýâ.Õvñíýãò 1.6

Îð÷èí ñì [Cèì/ì]

Öýâýð óñ (t0c=200)

10,0 79 2,06

Öýâýð óñ 3,0 64 18,40

(t0c=200)

Äàëàéí óñ (t0c=20-280)

10,0 69 6,50

Äàëàéí óñ (t0c=20-280)

3,2 65 16,00

Õóóðàé ýëñýðõýã õºðñ

9,0 2 0,03

Íîéòîí ýëñýðõýã õºðñ

9,0 24 0,6

Õvñíýãò 1.6-ãààñ vçâýë äîëãèîíû óðò 3 ñì, òvvíýýñ áîãèíîñîõ òóòàì áàéãàëèéí öýâýð óñíû öàõèëãààí ïàðàìåòð òýíãèñèéí óñíû öàõèëãààí ïàðàìåòðòýé îéðîëöîî áîëæ èðäýã áàéíà.Ýíä äóðüäñàí õºðñíèé ïàðàìåòð õàâòãàé öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû òàðõàëòàíä íºëººëíº. Ýíý òóõàé áèä 6, 7-ð ávëýãò äýëãýðvvëýí àâ÷ vçýõ áîëíî.