OSMANLI DEVLET LE YUNAN KRALL İ İ I ARASINDA YA IĞI ...

06Makale Gönderm Tarh/Receved Date: 27.04.2021
Makale Kabul Tarh/Accepted Date: 24.06.2021
DOI: 10.30692/ssad.929053
OSMANLI DEVLET LE YUNAN KRALLII ARASINDA YAANAN ESK ESER (ÂSÂR-I ATÎKA) REKABET VE AVRUPALI DEVLETLERN ROLÜ
(1821-1914)
The Antqutes (Âsâr- Atîka) Rvalry Between the Ottoman State and Greek Kngdom and the Role of the European States (1821-1914)
Gürsoy AHN
Prof. Dr.
Fen-Edebyat Fakültes, Tarh Bölümü
ORCID ID: 0000-0002-7817-2043
[email protected]
Atf/Ctaton: Gürsoy ahn (2021), “Osmanl Devlet le Yunan Krall Arasnda Yaanan Esk Eser (Âsâr-I Atîka) Rekabet ve Avrupal Devletlern Rolü (1821-1914)”, Stratejk ve Sosyal Aratrmalar Dergs Türk-Yunan lkle- r Özel Says, C. 5, 30 Austos 2021, s.117-137.
Öz: Bu çalmann temel amac Yunan Krallnn bamszlk sonras zled rredentst poltka balamnda Osmanl, Yunan ve Avrupal devletler arasndak esk eser (âsâr- atîka) rekabetn ve bunun sonuçlarn rdelemektr. Bamszlk sonras “Megal dea”y temel amaç olarak kabul eden Yunan Krall, Bzans’n tarh ve kültürel mras üzernde hak dda edyordu. Böylece geçmte Bzans’n sahp olduu topraklara sahp olmay ve kend topraklar dndak Yunanllarla bütünlemey hedeflyordu. Bu poltka çerçevesnde Yunanstan’n esk eserlere gösterd lg farkl br boyut kazand.
Avrupal devletler syaseten kurulmasna öncülük ettkler Yunanstan’n kültürel mrasna sahp çkma ddasn Atna’da kurduklar arkeoloj ensttüleryle devam ettrdler. Bu anlamda 1846 ylnda Fransa, 1874’te Almanya, 1881’de Amerka Brlek Devletler, 1886’da ngltere, 1898’de Avusturya ve 1909’da talya devletler Atna’da brer arkeoloj ensttüsü açtlar. Rusya, Atna’da arkeoloj ensttüsü açmamakla brlkte 1894’te stanbul’da kurduu ensttü araclyla bölgede arkeolojk aratrmalar yapmaktayd.
Atna’da esk eserlerle lgl yaanan gelmeler karsnda Osmanl ülkesnde müzeclk faalyetlernde Helenstk dönemden kalma eserlere farkl br anlam yüklenmeye baland. Bu dönemden kalma eserler Müze- Hümâyn’da adeta mesaj verlmek amacyla merkez yerlerde serglend. Avrupal devletler, Osmanl Devlet’n parçalamaya çalrken Müze- Hümâyn, devletn egemenln kaybett bölgelerde dah ülkenn tarh eserlern korumaya çalt. Bu eklde syas alandak Osmanl-Yunan rekabet kültürel corafyada da vücut buldu.
Anahtar Kelmeler: Atna, esk eser (âsâr- atîka), stanbul, Müze- Hümâyn.
Abstract: The man purpose of ths study was to examne the antqutes (âsâr- atîka) rvalry between the Ottoman, Greek, and European states and ts results wthn the context of the rredentst polcy pursued by the Greek Kngdom
Specal Issue 1, 30 August 2021
[email protected]
Makale Gönderm Tarh/Receved Date: 27.04.2021
Makale Kabul Tarh/Accepted Date: 24.06.2021
DOI: 10.30692/ssad.929053
OSMANLI DEVLET LE YUNAN KRALLII ARASINDA YAANAN ESK ESER (ÂSÂR-I ATÎKA) REKABET VE AVRUPALI DEVLETLERN ROLÜ
(1821-1914)
The Antqutes (Âsâr- Atîka) Rvalry Between the Ottoman State and Greek Kngdom and the Role of the European States (1821-1914)
Gürsoy AHN
Prof. Dr.
Fen-Edebyat Fakültes, Tarh Bölümü
ORCID ID: 0000-0002-7817-2043
[email protected]
Atf/Ctaton: Gürsoy ahn (2021), “Osmanl Devlet le Yunan Krall Arasnda Yaanan Esk Eser (Âsâr-I Atîka) Rekabet ve Avrupal Devletlern Rolü (1821-1914)”, Stratejk ve Sosyal Aratrmalar Dergs Özel Says 1: Türk- Yunan lkler, 30 Austos 2021, s.117-137.
Öz: Bu çalmann temel amac Yunan Krallnn bamszlk sonras zled rredentst poltka balamnda Osmanl, Yunan ve Avrupal devletler arasndak esk eser (âsâr- atîka) rekabetn ve bunun sonuçlarn rdelemektr. Bamszlk sonras “Megal dea”y temel amaç olarak kabul eden Yunan Krall, Bzans’n tarh ve kültürel mras üzernde hak dda edyordu. Böylece geçmte Bzans’n sahp olduu topraklara sahp olmay ve kend topraklar dndak Yunanllarla bütünlemey hedeflyordu. Bu poltka çerçevesnde Yunanstan’n esk eserlere gösterd lg farkl br boyut kazand.
Avrupal devletler syaseten kurulmasna öncülük ettkler Yunanstan’n kültürel mrasna sahp çkma ddasn Atna’da kurduklar arkeoloj ensttüleryle devam ettrdler. Bu anlamda 1846 ylnda Fransa, 1874’te Almanya, 1881’de Amerka Brlek Devletler, 1886’da ngltere, 1898’de Avusturya ve 1909’da talya devletler Atna’da brer arkeoloj ensttüsü açtlar. Rusya, Atna’da arkeoloj ensttüsü açmamakla brlkte 1894’te stanbul’da kurduu ensttü araclyla bölgede arkeolojk aratrmalar yapmaktayd.
Atna’da esk eserlerle lgl yaanan gelmeler karsnda Osmanl ülkesnde müzeclk faalyetlernde Helenstk dönemden kalma eserlere farkl br anlam yüklenmeye baland. Bu dönemden kalma eserler Müze- Hümâyn’da adeta mesaj verlmek amacyla merkez yerlerde serglend. Avrupal devletler, Osmanl Devlet’n parçalamaya çalrken Müze- Hümâyn, devletn egemenln kaybett bölgelerde dah ülkenn tarh eserlern korumaya çalt. Bu eklde syas alandak Osmanl-Yunan rekabet kültürel corafyada da vücut buldu.
Anahtar Kelmeler: Atna, esk eser (âsâr- atîka), stanbul, Müze- Hümâyn.
Abstract: The man purpose of ths study was to examne the antqutes (âsâr- atîka) rvalry between the Ottoman, Greek, and European states and ts results wthn the context of the rredentst polcy pursued by the Greek Kngdom
Clt 5, Türk-Yunan lkler Özel Says | Volume 5, Specal Issue: Turksh-Greek Relatons, 30 Austos/30 August 2021
Osmanl Devleti ile Yunan Krall Arasnda Yaanan Eski Eser (Âsâr- Atîka) Rekabeti 118 ve Avrupal Devletlerin Rolü (1821-1914)
Stratejik ve Sosyal Aratrmalar Dergisi
following the independence. The Greek Kingdom accepting “Megali Idea” (Great Design) as the main aim after the independence staked a claim on the historical and cultural heritage of Byzantine. Thus, it aimed to own the lands that Byzantine owned in the past and become integrated with the Greeks who were out of its own lands. Within the frame of this policy, the interest that Greece showed to the antiquities took on a different dimension.
The European states leading to the establishment of Greece politically maintained the claim of Greece to protect its cultural heritage through the archaeology institutions that they established in Athens. In this sense, France open an archaeology institution in 1846, Germany in 1874, the United States in 1881, England in 1886, Austria in 1898, and Italian states in 1909 in Athens. Despite not opening an archaeology institution in Athens, Russia conducted archaeological research in the area through the institution they established in stanbul in 1894.
In relation to these progresses about the antiquities in Athens, it was started to attribute a different meaning to the artefacts from the Hellenistic period in the museum studies in the Ottoman country. The artefacts from this period were exhibited in Müze-i Hümâyn (The Imperial Museum) so as to give a message in the central parts. While the European states disrupt the state the Ottoman State, Müze-i Hümâyn (The Imperial Museum) attempted to protect the historical artefacts of the country even in the areas where the state lost its dominance. In this way, rivalry between the Ottoman and Greek in the political arena also occurred in the cultural geography.
Keywords: Athens, antiquities, stanbul, Müze-i Hümâyn (The Imperial Museum).
GR
Osmanllarn Balkanlar’daki ilerleyii esas olarak 1360’lardan itibaren hz kazand. Bu tarih Yunanllar için de yeni bir dönemin balangc oldu. 1364’ten itibaren Yunanllarn yaad topraklar Osmanl hakimiyetine girmeye balad. 1371 ylndaki Çirmen zaferinden sonra Türklerin ilerleyii, Makedonya topraklarna doru devam etti. 1380’de Makedonya’nn dier bölgeleri fethedildi. 1387’de Selanik ele geçirildi ancak 1402’den sonra tekrar Bizans’a brakld. Bilahare 1430’da Selanik ve Yanya, Türk yönetimine geçti. 1456’da Atina, 1460’da Venedik’in elindeki kaleler hariç Mora’nn tümü Osmanl hakimiyetine girdi. II. Bayezid döneminde balayan seferler ve Kanuni Sultan Süleyman döneminde gerçekletirilen fetihler sonucunda Mora tamamen Osmanllarn eline geçti. Bu dönemde Rodos, dier Ege adalar ve 1669’da Girit’in fethi ile Yunanistan tamamen Osmanl yönetimine dahil oldu (Hacsaliholu, 2013: s. 586).
Yunan tarih yazclnda Bizans dönemi “gericiliin sembolü”, yaklak dört yüz yl boyunca devam eden Türk hakimiyeti dönemi ise “kölelik dönemi”, “Yunan dünyasnn esaret altna girii ve Türkokratia (Türk egemenlii)” olarak deerlendirilmekte ve “en karanlk dönem” olarak nitelendirilmekteydi (Özsüer, 2018; s. 164). Ancak son zamanlarda gerçekletirilen incelemelerde Osmanl dönemi, Yunanllarn önemli gelimeler gösterdikleri bir süreç olarak ortaya konulmaya baland. Bu anlamda XVIII. yüzyl ile XIX. yüzyln balarnda Yunanistan’da nüfusun ve ekonomik potansiyelin artt görülmekteydi (Hacsaliholu, 2013, s. 587).
XVII. yüzyldan XVIII. yüzyla kadar devam eden “Aydnlanma Ça”nda Avrupa’daki milletler kendilerini klasik çan, Yunan ve Roma medeniyetlerinin mirasçs olarak görmeye balamt. Avrupal arkeologlar ve bilim adamlar Aydnlanma’nn da etkisiyle XVIII. ve XIX. yüzyllarda Yunan corafyasna bilimsel geziler düzenlemekte, gerçekletirilen geziler sonucunda Antik Yunan medeniyetine ait birçok eser tespit edilmekteydi (Demirhan, 2012, s. 41-64). Bu dönemde Yunanistan adeta yeniden kefedilmeye baland. Tüm bu süreç Helenseverliin/Yunanseverliin siyasallamasnn admlar olarak deerlendirilmelidir (George, 2016, s. 54).
XVIII. yüzyln son çeyreinde yeni bir gelime yaand. 1781 ylnda Rusya ile Avusturya- Macaristan ittifak çerçevesinde Çariçe II. Ekaterina ve mparator II. Joseph arasnda gerçekleen kiisel mektuplamalar çerçevesinde ekillenen “Bizans’n yeniden ihyas” olarak ifade edilebilecek “Grek Projesi” ortaya atld. Bu düünce siyaseten kullanlmakla birlikte resmi olarak herhangi bir anlamann konusu olmamt. Ancak bu projeyi Avrupa’daki Yunan
119 Gürsoy AHN
hayranlnn bir tezahürü olarak deerlendirmek mümkündür. Keza Çariçe II. Ekaterina’nn 1787’de Krm’a seyahati, Rusya’nn Osmanl Devleti’ne kar dümanca tasarlar hakkndaki dedikodularn büyütülmesi için uygun bir bahane oldu. Bu dönemde Voltaire’in de katklaryla II. Ekaterina, Avrupa kamuoyunda “Avrupa’nn Osmanllardan kurtarcs ve Yunan mparatorluunun” kurucusu olarak lanse edilmeye baland (Yüksel, 2013, s. 99, 114, 122).
Avrupa’da Helenseverlik sadece siyasi söylem boyutunda kalmad. Antik Yunan ilgisi kültürel miras alannda da etkisini gösterdi. Bu çerçeveden olmak üzere çalmada Yunan Krallnn bamszlk sonras izledii irredentist politika balamnda Osmanl-Yunan ve Avrupal devletlerin eski eserler üzerindeki rekabeti ve bunun sonuçlarn irdelemek amaçland. Çünkü Yunanistan’n bamszl sonras eski eserlere gösterilen ilgi farkl bir boyut kazanmt. Avrupal devletler siyaseten kurulmasna öncülük ettikleri Yunanistan’n kültürel mirasna sahip çkma iddiasn Atina’da kurduklar arkeoloji enstitüleriyle devam ettirme çabas içerisine girdiler.
1821 Sonras Filhelenizm/Yunanseverlik
Yunanistan’n bamszlk sürecinde Aydnlanma düüncesi yannda 1789 ylnda gerçekleen Fransz htilali’nin önemli bir dönüm noktas oluturduunu söylemek gerekir. Bilahare 1814’te Odesa’da bir grup Rum tüccar ve siyasetçi tarafndan “Filiki Eterya” (Dostluk Cemiyeti) adl bir örgüt kurularak Yunan bamszl için çallmaya baland. XIX. yüzylda Avrupallarn Antik Yunan’a yönelik meraklarnn yanna kültürel geçmilerine ait kadim bir tarih yaratma arzusu da eklendi. Bu durum tüm Avrupa’da Yunanllara kar duyulan hayranl arttrd. Neticede 1821 ylnda Aleksandros psilantis önderliinde önce Eflak-Bodan’da ardndan Mora’da bir isyan balatld (Hacsaliholu, 2013, s. 588).
XIX. yüzylda Avrupa’nn Antik Yunan kültürüyle kurduu yakn ilikinin bir sonucu olarak “Filhelenizm” (Yunanseverlik) kavram ortaya çkmt (Özsüer, 2016, s. 342; Özsüer, 2018, s. 135). Ancak Avrupa’daki Yunan ilgisi ve Filhelenizm hiçbir zaman 1821 ylnda Mora syan srasnda görüldüünden daha ateli bir noktaya ulamad (Penn, 1938, s. 638; Demirhan, 2012, s. 41-64). Avrupa milletlerinin kendi kültürlerinin klasik geleneklerine ve geçmilerine olan ilgisi dnda Yunan bamszlna kar duyarl klan döneme özgü çeitli artlar da mevcuttu. Bunlar arasnda Metternich sistemi ve Kutsal ttifak önemli etkenlerdendi (Penn, 1938, s. 638). Keza Avrupa’nn Yunan meselesindeki tavrnda XIX. yüzyln balarndaki güçlü Hristiyanlk duygusu ile ticari ilikileri de göz önünde bulundurmak gereklidir (Demirhan, 2012, s. 45).
Osmanl’ya kar balayan Yunan syannn Avrupa’da alglan ülkelere göre farkllk arz etmekteydi. Örnein isyann Almanya’da siyasi, insani ve dini yönleri daha fazla dikkat çekmekteyken Fransa’da Yunanistan’n kültürüne duyulan minnettarla yönelik ifadeler ön plandayd1. Avrupa’daki gazete ve dergilerde klasik Yunan çalmalar yannda modern Yunanistan’ da içerecek ekilde kapsaml aratrmalar yer almaktayd. O dönemde Yunanistan, Avrupa’daki bilim adamlarna, gezginlere, sanatçlara ve kültürle ilgilenen herkese ilham vermekteydi (Demirhan, 2012, s. 45).
Mora’da 1821’de balayan isyana kar Osmanl kuvvetlerinin müdahalesi, Avrupa’da Yunan sempatisini daha da artrd. Avrupa kentlerinde Yunanllar için yardmlar toplanmaya baland. Örnein ngiltere’de ünlü gazete ve dergiler Yunan isyanclar lehine yaynlar yapmaya ve isyanclara destek olmak için yardm kampanyalar düzenlemeye balad. Londra Yunan Komitesi veya dier ngilizler elbette meseleye sadece romantik açdan bakmamaktayd. Bamsz bir Yunanistan’n kurulmasyla Hindistan yolunun güvenlii ve Dou Akdeniz’de
1 Filhelen kelimesi, Yunan bamszln savunan kiileri ifade eden tarihsel bir terim olarak 1825’te Franszcaya girdi. 1838’de ise “Helenizm” terimi kullanlmaya baland. Ayn zamanda Yunan davasna olan ilgiyi ve Yunan ulusal bamszlk mücadelesine verdii destei ifade eden tarihsel bir terimdi. Dier Bat dilleri sözlüklerinde ise Helenizm “Yunan davasnn dostlar ve destekçileri, özellikle bamszln yeniden kazanlmas sorunu” “Rumlarn, Türklere kar kurtulu mücadelesini destekleyen siyasi-romantik hareket” olarak tanmland (George, 2016: s. 51).
ngiliz ticareti açsnda da önemli kazanmlar salanaca düünülmekteydi (Demirhan, 2012, s. 50, 61).
Yunan Ayaklanmas, Avrupa kamuoyunu ortak dayanmadan siyasi aktivizme, sanattan edebiyata kadar çeitli alanlarda etkiledi (George, 2016, s. 51). Yunanistan’daki Türk egemenlii dönemi Avrupallar tarafndan “Hristiyan alemine kar bir aalama hatta bir meydan okuma” olarak deerlendirilmekteydi. Dier taraftan 1821 ylnda balayan Yunan syan, Viyana Kongresi’nde kabul edilen Avrupa’nn güçler birliine veya ahengine bir saldr ve olumsuz bir hareket olarak kabul edilmiyordu (Penn, 1938, s. 639-641).
Bu süreçte ngiltere’den “Yunan Bamszlk Savana katlmak, Osmanl kuvvetlerine kar mücadele etmek” amacyla binlerce kiinin Mora’ya gittii bilinmekteydi. Bu isimler arasnda; Richard Church, hukukçu Jeremy Bentham, Thomas Cochrane, air Lord Byron, gelecein tarihçisi George Finlay, General Norman, Albay Fabvier, denizci Hastings, eitimci Guilford ve Thomas Gordon gibi kendince önemli özellikleri bulunan kiiler de yer alyordu. Örnein Thomas Gordon, Yunan syannn ilk iki ylnda isyana destek veren az saydaki ngiliz’den birisiydi. ngiliz donanmasnda görev yapm ve birçok yere seyahatler gerçekletirmiti. 1810 ylndaki seyahatinde Yunanistan’a da uram ve buradaki antik kalntlardan çok etkilenmiti (Demirhan, 2012, s. 47-48; Penn, 1938, s. 645-646).
Yunan isyanclara yaplan askeri yardm umulan düzeyde olmadndan bir süre sonra propagandann younluu daha da artt. Filhelen komiteleri, Yunanistan’n bamszlk sürecinde askeri, siyasi ve kültürel alanlarda destek vermekteydi. Bu süreçte Yunan çocuklarna eitim burslar ve kültürel alanlarda da önemli destekler saland. Keza Filhelenlerin önemsedikleri bir baka konu Yunan çocuklarnn dini eitimi idi. Askeri destek, Filhelen taburu kurulmasyla sürdürülmeye çalld. Ancak yaanan kayplar ve hayal krklklar sebebiyle sistemli bir ekilde devam etmedi (Özsüer, 2016, s. 333-335, 339-341). Filhelenler, 1824 ylndan itibaren Yunanistan’da gazete çkarma, okul ve salk kurulular açma ve tarm gelitirme gibi faaliyetler de gerçekletirdi (Demirhan, 2012, s. 57-58). Ancak bu gazeteler çok uzun ömürlü olamad (Özsüer, 2016, s. 329).
Bu dönemde Yunanseverlii etkileyen unsurlardan birisi de Romantizm akm idi. Bu akm 1789 Fransz htilali’nden sonra ortaya çkm ve XIX. yüzyl sonlarna kadar Avrupa toplumlar üzerinde güçlü bir ekilde kendini göstermiti. Romantizmin getirdii millet olma bilinciyle ve bunun sonucunda gösterilen çabalarla Filhelen ruhu daha da cokun bir hal ald. Keza Yunan aydnlar, Romantizmin ruhuyla Yunan aydnlanma hareketi içerisinde aktif rol oynadlar (Özsüer, 2016, s. 342).
Bamszlk Sonras (1830) Yunanseverlik ve Eski Eserler
Mora syanyla balayan ve Yunanistan’n bamsz bir kralla dönümesine giden süreç, Filhelenizm sayesinde Avrupal devletlerin kontrolünde ekillendi. Yunanistan sadece kendi imkanlaryla elde edemeyecei bir bamszlk mücadelesi verdi. ngiltere, Fransa ve Rusya devletleri 1827 Navarin deniz muharebesinde etkin rol oynamasa Yunanistan diye bir devletin kurulmas pek de mümkün görünmemekteydi. Bu anlamda Yunanistan’n bamszl Avrupa’nn sunduu bir hediye olarak kabul edilmelidir (Özsüer, 2016, s. 342-343).
Netice itibariyle 1830’da Avrupal devletlerin desteiyle bamsz bir Yunan Krall kuruldu (Hacsaliholu, 2013, s. 586). Bu tarihten sonra Osmanl Devleti ile Yunan Krall arasndaki ilikiler bazen uzlamac bazen de yaylmac bir d politika takip eden Yunan siyaseti çerçevesinde ekillendi. Bu dönemde Yunanllarn temel olarak iki hedefi bulunmaktayd. Bu hedeflerden birincisi bamsz bir Yunan devletinin kurulmasyd. kinci hedef ise dank vaziyetteki Yunan ulusunu bir araya getirmek yani Osmanl topraklarnda yaayanlarn da yeni kurulan devletle bütünletirilmesini salamakt. Burada önemli olan husus “Helen halknn
121 Gürsoy AHN
corafi birliini savunan Megali dea”nn Anadolu Rumlar arasnda yaylmas ve onlarn da yeni kurulan Yunan devletine katlma fikri etrafnda buluturulmasyd (Erman, 2019, s. 94).
“Megali dea”y temel amaç olarak kabul eden Yunan Krall, esasen Bizans’n tarihsel ve kültürel miras üzerinde hak iddia etmekteydi. Böylece geçmite Bizans’n elinde bulundurduu bölgelere sahip olmak ve irredentist bir politika olarak tanmlanan kendi topraklar dndaki Yunanllarla bütünlemek hedeflenmekteydi. Yunan Krallnn siyasi hedefleri Osmanl yönetimindeki bölgelerin geleceine yönelik siyasi ve kültürel bir program yahut hedef de sunmaktayd. 1830’lu yllarda Yunan ahalisinin antik Yunanllarn torunlar olduu iddialarnn tartld dönemde, XIX. yüzyla kadar devam etmi olan Osmanl yönetimi göz ard edilmekte, yüzyllarca süren “kesintisiz bir Yunanlln” varl ileri sürülmekteydi (Erman, 2019, s. 5, 19-20).
Bamszlktan sonraki süreçte Avrupal devletlerin Yunanistan’a destei ve ilgisi çeitli alanlarda devam etti. Bu balamda eski eserler, Osmanl-Yunan ilikilerinde göz önünde bulundurulmas gereken önemli bir unsur olarak ortaya çkt. Genel olarak Osmanl ülkesi ve özel olarak Yunanistan’n kurulduu veya hak iddia ettii topraklar son derece zengin bir eski eser potansiyeline sahipti. XIX. yüzyldaki atmosfer içerisinde Yunanllarn idealleri ve iddialar açsnda “Bizans mirasna” sahip çkmak son derece anlaml idi. Antik Yunan medeniyetine ev sahiplii yapm topraklar, Roma mparatorluu döneminde ve bilahare Osmanl Devleti zamannda önemini korumutu. Bölge adeta açk hava müzesi görünümündeydi ve bu özelliinden dolay Avrupal arkeologlarn ilgi odanda yer almaktayd (Tanyeri-Erdemir, 2012, s. 15).
Esasen Avrupal arkeologlar, XVIII. yüzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl Devleti’nin hakimiyetindeki bölgelerde eski Yunan eserlerine büyük bir ilgi göstermekteydi. Örnein 1780 ylnda Fransa’nn Atina konsolosu Comte de Choiseul-Goffier, Türk yöneticileriyle kurduu iyi ilikiler sayesinde Yunanistan ve adalardan pek çok eseri Fransa’ya götürmütü (Özkan, 1999, s. 450; Koay vd., 2013a, s. 35). Avrupallarn eski eserlere yönelik ilgilerini bireysel bir merak olarak deerlendirmek de mümkün görünmekteydi. Örnein 1799-1803 arasnda stanbul’da ngiliz elçisi olarak görev yapan VII. Elgin Kontu (Lord Elgin) Thomas Bruce’in ilk atand srada ngiltere, Osmanl topraklarndaki eski eserlerle resmi olarak ilgili deildi. Ancak Lord Elgin, bireysel olarak ülkedeki eski eserlere ar ilgi göstermekteydi (Tanyeri-Erdemir, 2012, s. 15). Bu balamda 1801’de Lord Elgin kontrolünde Atina’da Parthenon’da 300-400 içinin çalt kazlar gerçekletirildi (Çelik, 2016, s. 163).
Lord Elgin ve Mimar Thomas Harison, bireysel bir teebbüs olarak Parthenon’un bir levhasn (metop) ngiltere’ye götürmek üzere Osmanl hükümetinden izin aldlar (Özkan, 1999, s. 450; Koay vd., 2013a, 35). Fakat kendilerine tannan iznin dnda baka eserleri de Londra’ya götürdüler2. 1811’de bu kez ngiliz, Alman ve Danimarkallardan oluan bir heyet, Zeus ve Apollon tapnaklarnda kaz yapt. Bulunan kabartmalar anlan heyet tarafndan British Museum’a satld. Ayn dönemde Fransz ressam ve antikac Louis-François-Sébastien Fauvel, yine Parthenon’un bir levhasn Louvre Müzesine nakletti. XIX. yüzyln balarnda bu türden baka örneklere rastlamak mümkündü. ngiltere’deki British Museum ile Fransa’daki Louvre Müzeleri arasnda Yunanistan’daki eserleri elde etme konusunda bir rekabet yaanmaktayd. Ancak bu dönemde Osmanl Devleti’nin eski eserleri sistematik anlamda koruma ile ilgili bir çabas henüz söz konusu deildi (Özkan, 1999, s. 450-451; Çelik, 2016, s. 20).
XIX. yüzyldaki eski eser aratrmalarnda Helen kültürüne duyulan ilgi yannda “Kitab- Mukaddes Arkeolojisi”nin üzerinde de durulmaldr. Bu yüzylda eski eserler ve arkeoloji,
2 Yunan hükümeti, Lord Elgin tarafndan Londra’ya götürülen eserleri geri alma çabasn devam ettirmekte olup özellikle 2009’da Yeni Akropol Müzesi’nin açlmasndan sonra bu talepler yeniden alevlenmitir. Ancak ngiliz taraf Elgin mermerlerinin “Atina’ya olduu kadar British Museum’a da kök saldn” ifade etmektedir (Çelik, 2016: s. 238).
Avrupa’nn miras ile Kitab- Mukaddes’te bahsedilen Yakndou’daki miras arasnda somut bir ba kurmak için yeni bir yol sunmaktayd. Kitab- Mukaddes’te bahsedilen olaylarn geçtii ifade edilen Msr, Mezopotamya, Filistin gibi bölgeler Osmanl Devleti’nin snrlar içerisinde yer almaktayd. Bu bölgelerde yaplan aratrmalarla hem Kitab- Mukaddes’te anlatlan hikayelerin gerçekliini kantlama hem de Avrupa mirasnn önemli bir ksmnn temelini oluturmu yerlerde yönetim hakkn elde etme umulmaktayd (Shaw, 2015, s. 61).
XIX. yüzylda tartlmaya balanan evrim kuramlar ve Kitab- Mukaddes kronolojisi tartlrken Yakndou’da gerçekletirilen kazlarda Eski Ahit’te bahsedilen kültürlere ait somut deliller elde edilmeye baland. Bu durum Kitab- Mukaddes Arkeolojisinin, Yakndou’da ve özellikle Filistin’de farkl bir anlam kazanmasn beraberinde getirdi. ngiltere’de ve ABD’de, Yakndou’da yaplacak aratrmalarla ilgili vakflar ve dernekler kurulmaya baland. Böylece Dou Akdeniz ile Frat ve Dicle nehirleri civarnda arkeolojik aratrmalar younlamaya balad. Sonuç olarak Yunanllar ve Yahudiler, kadim kültür ile modern kültür arasnda balant kollar olarak nitelendirilmeye baland (Shaw, 2015, s. 62-64).
Osmanl Devleti’nde Müzecilik Faaliyetleri
Osmanl yöneticilerinin eski eserlere yönelik kaytszl 1821 ylna kadar devam etmiti. Batl devletlerin eski eserler konusundaki tüm talepleri kabul edilmekteydi. Ancak 1821 Mora syan ile Osmanl yöneticilerinin eski eserlere yönelik ilgisi balam özellikle de 1826’da Osmanl kuvvetlerinin Atina’y kuattklar srada eski eserlerin siyaseten önemi daha iyi anlalmt. Bu anlamda 4 Haziran 1826 tarihinde ngiliz elçisi Stratford Canning’in Atina’daki eski eserlerin korunmasna dair Osmanl kuvvetlerinin komutan Mehmed Reid Paa’ya gönderdii mektup anlamlyd (BOA, HAT, 943/40671, A-1; Serbestolu, 2020, s. 363; bkz. Ek-1, Ek-2). Mehmed Reid Paa’nn 19 Austos 1826 tarihli cevabi yazsnda Atina’nn çok kadim bir ehir olduundan bahsedildikten sonra Atina Kalesi’ndeki eski eserlerin muharebe sebebiyle harap olmamas için gerekli özenin gösterildii bildiriliyordu (BOA, HAT, 943/40671, B-1).
Eski eserlere yönelik ilginin artmasnda Avrupal arkeologlarn Osmanl ülkesindeki arkeolojik aratrmalar da etkiliydi. Eski eserlere yönelik merak XIX. yüzyln ortalarnda zirve noktasna ulat. Avrupa’da Helenizm, Filhelenizm eklinde siyasal olarak yeniden canlandrlmt. Bu dönemde bir tarafta Yunan miras ve Atina, dier tarafta Kitab- Mukaddes ve Kudüs adeta göklere çkarlrken stanbul alabildiine eletirilmekteydi. Bu veriler nda Osmanl Devleti’nde arkeolojik çalmalar hzlandran etkenlerden birisi Kitab- Mukaddes Arkeolojisi olurken dier önemli etken XIX. yüzylda Helenizm’in yükseliiydi (Shaw, 2015, s. 60, 65, 73).
Avrupa’da ve Yunan Krallnda eski eserler simgesel anlam kazanrken Osmanl yöneticileri de Helenistik dönemden kalan eserleri görmezden gelmedi. Osmanl yetkilileri, ülkedeki eski eserlerin yurt dna kaçrlmas veya zarar görmesinin önüne geçilmesi için XIX. yüzyln ortalarnda önemli admlar att. Damat Fethi Ahmet Paa’nn gayretleriyle 1846 ylnda stanbul’da bir müze nüvesi kurulmas saland (Atasoy, 1983, s. 1458; Özkan, 1999, s. 454; ahin, 2007, s. 110; ahin, 2021, s. 336-340). Bu adm Osmanl Devleti’nin yeni kültürel hedeflerini göstermesi açsndan da simgesel bir öneme sahipti (Shaw, 2015, s. 75).
Yaanan birtakm sorunlardan sonra 1868-1869’da Sadrazam Âli Paa zamannda daha kapsaml bir müze meydana getirilmesi fikri yeniden canland (Karaduman, 2004, s. 76; Atasoy, 1983, s. 1460). Gösterilen çabalar sonucunda Maarif Nazr Safvet Paa tarafndan 1869 ylnda Müze-i Hümâyn ziyarete açld. Bu dönemde ülkenin çeitli yerlerinden eski eserlerin stanbul’daki müzeye getirilmesi ve müzenin buna göre düzenlemesi kararlatrld (BOA,
123 Gürsoy AHN
A.MKT.NZD., 223/73). Bu dönemde Osmanl Devleti’nin ilk Âsâr- Atîka Nizamnamesi de yine 1869’da yaynland (Mumcu, 1969, s. 66; Gerçek, 1999, s. 265-266; ahin, 2019, s. 554)3.
Maarif Nazr Safvet Paa vilayetlere gönderdii genelgede ülke genelindeki eski eserlere ve bunlarn önemine dikkat çekerek bu eserlerin yollarda zarar görmeyecek biçimde paketlenerek Müze-i Hümâyn’a gönderilmesini istedi. Böylece eski eserleri koruma ve toplama ii daha da hz kazand. Bu süreçte ülkenin her yerinden eski eserler stanbul’a gönderilmekteydi. Örnein Girit Mutasarrf Kostaki Adossides Paa ve Selanik Valisi Sabri Paa her frsatta bakente tarihi eser göndermeye çalmaktayd. Bu isimlerin dnda Anadolu’dan ve Trablusgarp’tan stanbul’a eski eser gönderen valiler de bulunmaktayd (Koay vd, 2013a, s. 17; Ogan, 1947, s. 4; Ortayl, 2002, s. 259-260; Shaw, 2015, s. 107). Selanik’ten stanbul’a gönderilen eserlerin dökümüne bakldnda ilk olarak 1853 ylnda Vali Yusuf Sddk Mehmed Paa’nn gönderdii Hippolyt’in tasvirleri bulunan mermer lahit zikredilmelidir. Girit’teki Dreros’tan da dört yazt gönderilmiti (Shaw, 2015, s. 89; Eldem, 2015, s. 141).
W. Shaw, Selanik valilerinin sürekli eski eser göndermelerinin gerekçesini bu bölgelerin Yunanistan’da meydana gelen olaylar sonucu imparatorluktan ayrlma ihtimaline balar. Ona göre valiler, Osmanllarn bu bölgenin sahibi olduunu kantlamak istemekteydi. Osmanl Devleti’nde bir anlamda ulusalc ayaklanmalarn ülkenin bütünlüünü tehdit etmeye balad bir süreçte Müze-i Hümâyn, devletin merkezi bir yapda olduu fikrini yaymaya çalmaktayd. Keza Avrupa devletleri Osmanl Devleti’ni parçalamaya çalrken müze, devletin egemenliini kaybettii bölgelerde dahi ülkenin tarihi eserlerini korumaktayd (Shaw 2015, s. 104, 231, 237-238).
Bu dönemde vilayetlerden stanbul’a gönderilen eserler, Aya rini’de açlan müzedeki eser saysn gittikçe artrmaktayd. Ancak binann nem oran eski eserlere zarar vermeye balamt. Bu sebepten müze için yeni bir bina ihtiyac hissedilince Çinli Kök’ün uygun bir mekan olabilecei düünüldü. Gerekli tadilat sonunda 1880’de Çinili Kök Müzesi açld (Atasoy, 1983, s. 1459-1460; Ogan, 1947, s. 5; Serbestolu ve Açk, 2013, s. 166-167). Müze müdürü Detheir’in 1881 ylnda ölümünden sonra bu önemli göreve Sadrazam brahim Edhem Paa’nn olu Osman Hamdi Bey getirildi (Ogan, 1947, s. 5; Hisar, 2010, s. 30).
Osman Hamdi Bey döneminde çok önemli çalmalar gerçekletirildi. Müzede askeri eserlerin yerine tarihi eserler yerletirildi. Böylece müzenin omurgasn Helen-Bizans döneminden kalma eserler oluturdu. Bu eserler bir mesaj verilmek amacyla binann merkezinde sergilenmekteydi. Ana salonun üç bölümünden her birine farkl bölgelerden getirilmi bir eser yerletirilmiti. Bu anlamda Selanik’ten getirilen bir kabartma ile Aydn yaknlarndan getirilen bir Apollon heykelinin ba ve gövdesi serginin odak noktalarn oluturmutu. Hitit, Asur, Fenike gibi kültürlere ait eserlerin toplanlmasna ikinci derece önem verilmekteydi. Roma ve Bizans dndaki eserlere daha az deer verilerek esasen pek çok Osmanl aydnnn düündüü gibi Osmanl ülkesinin corafi olarak Avrupal olduuna vurgu yaplyordu. Müzenin temel hedefi Osmanl Devleti’nin Avrupa’ya yaknlamasn salamakt (Shaw, 2015, s. 76-77, 213; Çelik, 2016, s. 105). Osman Hamdi Bey’in çabalaryla Müze-i Hümâyn’a kazandrlan ve sergilenmeye balayan Sayda lahitleri gibi eserler son derece deerliydi. Bu haliyle müze, British Museum, Louvre, Berlin, Münih Glyptothek, Vatikan ve Atina müzeleri gibi önde gelen müzelerle birlikte “XIX. yüzyln ruhunu ortaya koymaktayd” (Çelik, 2016, s. 68).
Baz kiliselerdeki eski Yunan’a ait yap parçalar da çkarlarak Müze-i Hümâyn’a yerletirilmiti. Selanik ehrinde bulunan Aya Yorgi ve Ayasofya’daki eserler bu duruma örnek gösterilebilir. Bu durum esasen eski Yunan eserlerinin Bizans dini yaplarnda da sk sk kullanldn göstermekteydi. Bu tür bir yaklamn tehir gibi bir amac olduu gibi koruma amac tad da ifade edilebilir (Shaw, 2015, s. 31-32).
3 E. Z. Karal, ilk eski eserler nizamnamesinin 1867 ylnda hazrlanarak eski eserlerin kontrolünün Maarif Nezareti’ne brakldn ifade etmekteydi. (Karal, 1977: s. 218-219).
Osmanl yetkilileri ülkedeki eski eserleri koruma konusunda admlar atmaya ve tedbir almaya çallrken eski eser kaçakçlnn önüne geçmek her zaman mümkün olamamaktayd. Örnein Çanakkale’de Biga Sancandaki Truva antik ehrindeki eski eserler, 1873’te Henrich Schliemann tarafndan Atina’ya kaçrlm ve söz konusu hazinelerinin geri getirilmesi için bir hukuk mücadelesi verilmiti (Sönmez, 2011, s. 215-228; Koay vd., 2013a, s. 45-46). Ancak kaynaklardan anlald üzere H. Schliemann’n tespit ettii baz antik eserlerin kendisine verildii ve bu tür eserlerin ülke dna çkarlmas srasnda herhangi bir engelleme yaanmamas için ilgili makamlar tarafndan verilmi hükümler de bulunmaktayd (Yüksel, 2012, s. 417).
H. Schliemann, bulduu deerli eserleri saklayarak onlar “bilim adna kurtardn ve kendisini bütün uygar dünyann alklayacan” ifade etmekteydi (Yüksel, 2012, s.417). Truva hazinelerini önce Yunan hükümetine sonra da Fransz hükümetine satmay teklif eden Schliemann, 1876’da ise Petersburg’daki bir Rus baronuna mektup yazarak hazinelerin fiyatn 40.000 liraya kadar indirmiti (Koay vd., 2013a, s. 30-31).
Osmanl Devleti ile Yunan Krall arasnda eski eserler arasnda ad konulmam bir rekabet söz konusuydu. Bu anlamda Türkiye’deki eski eserlerden bazlar nasl olduu anlalmaz bir ekilde Atina’ya götürülmekteydi. Örnein Müze-i Hümâyn kaz memurlarndan olup ayn zamanda müfetti olarak görev yapan Bedri Bey, 1877 Temmuz aynda Ka’ta gerçekletirilen kazdan deniz yoluyla stanbul’a dönerken Pire’ye uram, bu srada eski bir arkada olan Alman profesörü Atina’da ziyarete gitmiti. Bu srada Behramkale (Assos)’deki iki kabartma frizin Atina’da olduunu görmütü (Koay vd., 2013c, s. 33).
Eski eserlerin Atina’ya götürülmesinde kimi zaman Müze-i Hümâyn çalanlarnn da ihmal veya i birlii olabilmekteydi. Örnein müze çalanlarndan Theodor Makridi’nin müzeden emekli olduktan sonraki dönemlerde Atina’ya eski eserler götürdüüyle ilgili üpheler dile getirilmekteydi. Makridi Bey, 1892 ylnda Müze-i Hümâyn’da Franszca yazmadan sorumlu kâtip olarak ie balayp müze adna komiserlik, müfettilik gibi önemli görevler yaptktan sonra 1930’da müzedeki görevinden emekliye ayrlmt. Bu srada Atina’da kurulmakta olan Benaki Müzesi’ne davet edilen Theodor Makridi, Türk hükümetinden izin alarak ad geçen müzenin kuruluunda çalm, ilk katalogunu hazrlam, keza müdürlüünü de yürütmütü (Eldem, 2017, s. 161-162; Cinolu, 2002, s. 11 vd). Theodor Makridi’nin Benaki Müzesi’ni düzenlemeye giderken birçok eseri Atina’ya götürdüü üphesi S. Eyice tarafndan ifade edilmekteydi. Bu anlamda 1597-1598 yllarnda Osmanl sadrazam olan Hadm Hasan Paa’nn stanbul’da bulunan türbesinin içi tamamen boaltlmt. Paaya ait tombak (altn kaplamal bakr) iki mifer Atina’daki Benaki Müzesi’nin envanterine kaytl bulunmaktayd (Eyice, 1997, s. 6).
Avrupal Devletlerin Atina’da Açtklar Arkeoloji Enstitüleri
Yunanistan’n bamszl sonras hem Osmanllar hem Yunanllar hem de Avrupal devletler tarafndan eski eserlere gösterilen ilgi farkl bir boyut kazand. Avrupal devletler siyaseten kurulmasna öncülük ettikleri Yunan devletinin kültürel mirasna sahip çkma iddiasn Atina’da kurduklar eski eserler okullaryla (arkeoloji enstitüleri) devam ettirdiler. Bu anlamda 1846 ylnda Fransa, 1874’te Almanya, 1881’de Amerika Birleik Devletleri, 1886’da ngiltere, 1898’de Avusturya ve 1909’da talya gibi devletler Atina’da birer eski eserler okulu açt. Rusya, Atina’da arkeoloji enstitüsü açmamakla birlikte 1894’te stanbul’da kurduu enstitü araclyla bölgede arkeolojik aratrmalar yapmaktayd. Atina’da günümüzde halen on yedi farkl ülkenin arkeoloji enstitüsünün bulunmas söz konusu ilginin devamnn bir göstergesi olarak deerlendirilmelidir (List of Foreign, 2021). Avrupal devletler, bu enstitüler araclyla Yunanistan’da büyük masraflar yaparak eski eser aratrmas yapmakta, kefedilen eserler kendi ülkelerine nakledilmeyip Atina’da muhafaza edilmekteydi (Koay vd., 2013a, s. 22).
125 Gürsoy AHN
Atina’da kurulan ilk enstitü Fransa’ya aitti. Fransa, General Marquis de Maison’un komutasndaki kuvvetlerle Yunanistan’n bamszlk sürecine aktif olarak katlmt. General Maison’un komutasndaki keif gücü Kavalal Mehmed Ali Paa’nn olu brahim Paa’nn kontrolündeki Modon’u 8 Ekim 1828’de el geçirdi. Birkaç ay sonra da ehri Yunanllara teslim etti (Kiel, 2005, s. 222-224). Franszlar tarafndan Mora syan srasnda askeri yardmla balantl olarak daha önce Napolyon’un Msr’da yapt gibi Mora’da da 1829-1831 yllarnda bilimsel bir keif seferberlii balatld. Bu süreçte arkeoloji, mimarlk, heykel, corafya ve botanik alanlarnda gerçekletirilen aratrmalar sonucunda sadece antik Yunan deil Bizans antlar da tespit edildi (Étienne, 1996, s. 3-22). Yani Yunanistan’a asker ve bilim adamlarnn ortak hareketi ile siyasi, bilimsel ve kültürel alanlar olmak üzere farkl yönlerde destek saland.
Mora’daki bilimsel keif gezisi ve bölgeye gösterilen ilginin sonucu olarak 1846’da Atina’da bir Fransz Eski Eserler Okulu açld. Okulun yöneticilerinden Théophile Homolle burasnn açl gerekçesini “biri politik, dieri edebi olmak üzere iki devrime borçluyuz, Yunan Devrimi ve Romantik Devrim” olarak ifade etmekteydi (Étienne, 1996, s. 3-22).
Atina’da açlan okulda Yunan dili, tarihi ve eski eserlerin incelemesi amaçlanmaktayd. Bu okul, beeri bilimler, tarih veya felsefe bölümlerinden mezun olan “École Normale Supérieure”in örencilerinden olumaktayd. Bu kiiler bir fakülte profesörünün veya enstitü üyelerinden birinin yönetimine verilirdi. Okulda Yunan Kral’nn izniyle Fransz dilinde ve Fransz ve Latin edebiyatlar alanlarnda halka yönelik ücretsiz kurslar da açlabiliyordu. Okulda görev yapan yöneticiler arasnda Amédée Daveluy (1846-1867), Emile Burnouf (1867-1875), Albert Dumont (1875-1878), Paul Foucart (1878-1890), Jean Théophile Homolle (1891-1903) gibi önemli isimler vard. Okulun ilk dönemlerdeki ilgi alan daha geni iken 1923-1975 yllar arasnda Yunan topraklarna odaklanld (Étienne, 1996, s. 3-22; De 1846 à nos jours, 2021)4.
Fransz arkeoloji enstitüsünün üyeleri gerek XIX. yüzylda gerekse daha sonraki dönemlerde kurulu misyonu çerçevesinde Anadolu’da da eski eser aratrmalar yaptlar. Örnein enstitünün üyelerinden Mösyö Georges Radet ve Mösyö Gustave Fougères 12 Ekim 1886’da Ankara’da (BOA, DH.MKT., 1371/87), Mösyö Paul Perdrizet 10 Austos 1896’da Konya ve Adana’da (BOA, BEO, 824/61729; BOA, MF.MKT., 330/15, 01; BOA, MF.MKT., 330/15), bilahare 5 Nisan 1897’de yine Mösyö Perdrizet ve Mösyö Charles Fossey, Halep vilayetine bal Antakya’ya be saat mesafede Amik ovasnda Çataltepe denilen yerde kaz için izin talebinde bulunarak aratrmalar yaptlar (BOA, MF.MKT., 354/25; BOA, MF.MKT., 356/30; Koay vd., 2013c, s. 445). Enstitü üyeleri Anadolu yannda Balkan ehirlerinde de aratrmalarda bulunmaktayd. Örnein Mösyö Perdrizet 23 Haziran 1899’da Selanik ve Kosova vilayetlerindeki mehur mekanlar ve bölgedeki eski eserleri inceleme talebinde bulunarak izin ald (BOA, DH.MKT., 2214/6).
Enstitünün önemli isimlerinden bir dieri Gustave Mendel idi. Arkeolog ve bilim adam olan Mendel, 1898-1903 yllar arasnda Anadolu ile ilgilenerek çeitli seyahatler yapt, kitabeleri derledi ve Konya’da bulunan eski eserlerin bir katalogunu yaynlad (Tanyeri-Erdemir, 2012, s. 32-33). Keza 22 Haziran 1899 tarihinde Mösyö G. Mendel ve Mösyö Joseph Laurent’a Çatalca, zmit, Bursa, Kastamonu ve Ankara’da aratrma izni verildi (BOA, HR.TH., 227/106, 1-4; Koay vd., 2013c, s. 132, 321-322).
Enstitünün üyelerinin izin talepleri genellikle olumlu karlanmaktayd. Ancak 16 Nisan 1897’de Yunan kuvvetlerinin Osmanl topraklarna saldrs üzerine Osmanl-Yunan Harbi balamt5. Bu sebepten 12 Temmuz 1897’de asar- atika aratrmalarnda bulunmak üzere
4 Kurum, halen Yunanistan ile ilgili tüm alanlarda aratrma yapmakta, arkeolojik kazlar ve aratrmalar yürütmekte, Atina’da büyük bir fotoraf ve harita koleksiyonunun yan sra oldukça büyük bir kütüphane iletmektedir. (Discovering the Archaeologists, 2014: s. 36). 5 Bâbâli, Yunan diplomatlar ve vatandalarnn hemen Osmanl snrlarn terk etmesini istedi. Bunun için 15 gün süre tannd. Büyük devletlerin araya girmesiyle bu süre uzatld. Savan ksa sürede bitmesiyle de Osmanl
Teselya’ya gitmek isteyen okul müdürü Théophile Homolle’in talebine olumlu cevap verilemedi (BOA, Y.MTV., 162/132).
Enstitünün XX. yüzyln balarnda Türkiye’de ve Ege adalarnda arkeolojik aratrmalar ve kazlar devam etti. Örnein Albert Gabriel 1908’de Delos Adasnda rölöve yapmaya balad. 1909 ylnda bu çalmasnn yannda Mykenos, Delos, zmir, Milet ve Rodos’ta yüzey aratrmalarnda bulundu. A. Gabriel’in çalmalar 1911’de Rodos’ta Lindos denilen yerde ayrca Delos Adasnda, 1912’de Kudüs, am, Baalbek, Taberiye, Rodos, znik, Milet, Ka ve Atina’da devam etti. A. Gabriel çalmalarn 1913 ylnda ve bilahare 1918’de de sürdürdü (Koay vd., 2013a, s. 64-68; Koay vd., 2013b, s. 586-587, 592).
Taoz Adasnda bulunan Limenas adl yerde 1909 ylnda Makridi Bey tarafndan gerçekletirilen kaznn devam niteliinde aratrmalar da gerçekletirildi. 9 Austos 1910’da Mösyö Adolphe-Joseph Reinach, Taoz Adasnda Limenas’da kazlara devam etti (BOA, DH.MU., 121/13). Bilahare Mösyö Charles Picard izin alarak Mart 1911’den itibaren ayn yerde kaz yapmaya balad. Çalmalar Mays 1912’ye kadar devam etti (BOA, .MF., 17/29). Enstitünün üyelerinden Mösyö Reinach 18 Temmuz 1911’de Anadolu’nun muhtelif yerlerinde eski eserler konusunda aratrmalar yapt (BOA, DH.D., 28/30).
Kurumun Türkiye’deki kazlarndan bir dieri Aydn vilayetinde Karacasu kazasnda Afrodisias adl yerde gerçekletirildi (Koay vd., 2013c, s. 45). Enstitü üyelerinin Türkiye’de katkda bulunduklar dier bir kaz 1907 ylndan itibaren Müze-i Hümâyn adna kaz yaplan Aydn vilayetinde Seydiköy nahiyesinde bulunan Notion harabeleridir (Koay vd., 2013c, s. 377). Enstitü üyelerinin sonraki dönemlerde Türkiye’de kaz çalmalar devam etti (Koay vd., 2013c, s. 392; Koay vd., 2013b, s. 582-583; Uluslararas Kaz, 2008, s. 86, 260; Koay vd., 2013a, s. 87).
Almanlarn arkeolojik aratrmalar bir grup bilim adam, sanatç ve diplomat tarafndan 1829’da Roma’da açlan arkeoloji enstitüsü ile balatld. 1833’de enstitünün yönetimi Berlin’e tand. 1871’de Almanya’nn siyasi birliinin tamamlanmasnn ardndan ansölye Otto von Bismarck’n da tevikiyle kurum gelimesini sürdürdü ve bu kapsamda 1872’de enstitünün Atina ubesi resmen kuruldu. Ancak enstitü 1874’de arkeolojik faaliyetlerine balad6.
Almanlarn Anadolu’daki arkeolojik aratrmalar arlkl olarak Bat Anadolu’da Pergamon, Menderes Magnesias, Priene ve Milet ile Didyma gibi Hellenistik dönemin önemli kentlerine odaklanmt (1929-2004 – Alman Arkeoloji Enstitüsü, 2021, s. 2). Bu anlamda Atina Alman Arkeoloji Enstitüsünün Anadolu’da gerçekletirdii kazlardan birisi Artemis Tapnann bulunduu Aydn Germencik ilçesindeki Magnesia’daki kazyd. XIX. yüzyln bandan itibaren bölge, arkeolojik olarak dikkat çekmeye balam ve baz ön aratrmalar yaplmt. Enstitü 1890 ylnda dar kapsaml bir kaz düzenlemek için O. Kern’i görevlendirdi. O. Kern, F.F.H. von Gaertringen ile birlikte Magnesia’ya gitti. 1 Aralk 1890’da Artemision’un arka ksmnda balatlan kaz sonucunda Berlin müzeleri, bölgede sürekli kaz yapmay kararlatrd. Bu kazlardan F.F.H. von Gaertringen, 1890 yl k ayndan Temmuz’a kadar tiyatro alannn kazsn gerçekletirdi. Bölgedeki kazlar Carl Humann bakanlnda O. Kern ve R. Heyne tarafndan 1893’e kadar devam ettirildi (Koay vd., 2013c, s. 83-84).
Osmanl ülkesindeki Alman nüfuzunun artmasna paralel olarak enstitü üyelerinin Osmanl topraklarndaki aratrmalar derinlemiti. Örnein 1892’de Çanakkale Biga’da Hisarlk’ta kaz
topraklarnda yaayan Yunanllar yerlerinde kaldlar (Serbestolu, 2014: s. 1084). Ancak bu süreçte farkl örneklerle karlald. 11 Kasm 1895’te Müze-i Hümâyn’da kataloglarnn düzenlenmesi görevine atanan (BOA, MF.MKT., 292/34) aslen zmirli olan Osmanl tebaasndan Mösyö Milonas “Ben Yunanlym” diyerek 29 Nisan 1897 (17 Nisan 1313) tarihinde görevini terk etti (Koay vd., 2013c: s. 445). Katalog memuru Milonas Efendi’nin yerine bir bakas tayin edilmedi (BOA, MF.MKT., 357/13). 6 Arkeolojik kaz ve aratrmalar yapmasnn yannda Atina’da büyük bir kütüphane ve fotoraf arivi iletmektedir. (Discovering the Archaeologists, 2014: s. 36; Vom Instituto di corrispondenza, 2021).
127 Gürsoy AHN
yapan Alman asll Amerikan vatanda H. Schliemann’n ölümü üzerine ayn yerde kaz yapmak üzere Atina’daki enstitünün müdürü Dr. Wilhelm Dörpfeld bir senelik kaz izni verilmesini talep etti (Koay vd., 2013a, s. 53). Osmanl hükümeti de kendisine 10 Austos 1892’de bir sene müddetle izin verdi (BOA, MF.MKT., 147/67, 1; Yüksel, 2012, s. 418)7.
Alman arkeoloji enstitüsünün üyeleri sonraki tarihlerde adalarda ve Anadolu’da inceleme gezilerinde bulundu8. Bu anlamda Dr. Dörpfeld ve beraberindeki altm kadar ilim adam Semadirek Adasnn kuzey tarafndaki harabeler ile Truva harabelerini ziyaret ettiler (BOA, HR.TH., 173/5; BOA, BEO, 764/57265; BOA, .HR., 350/55; BOA, Y.A.RES., 75/45; BOA, .HR., 347/42). Enstitünün üyeleri Balkanlar’da da eski eser aratrmalar yapmaktayd. Örnein enstitünün üyelerinden Adolf, Selanik ehrindeki eski surlar ve Beyaz Kule’de incelemelerde bulundu (BOA, BEO, 3345/250804).
Atina’da eski eser aratrmalar yapmak üzere arkeoloji enstitüsü kuran bir dier devlet Amerika Birleik Devletleri’dir. 1881’de ABD’nin önde gelen i adamlaryla i birlii içinde dokuz Amerikan üniversitesinden oluan bir konsorsiyum tarafndan Atina’da bir eski eserler okulu (enstitüsü) kuruldu. Enstitü, ABD’nin denizar ilk aratrma merkezi olup Roma’daki Amerikan Akademisi ile birlikte en büyüü idi. Keza Atina’da bulunan yabanc arkeoloji enstitülerinden en büyüü yine ABD’nin kurduu enstitü idi9.
ABD’nin Osmanl ülkesindeki en önemli faaliyeti Alman asll olup 1868’de Amerikan vatanda olan Heinrich Schliemann tarafndan Truva hazinelerinin bulunmas ve 1873’te Yunanistan’a kaçrlmas idi (Sönmez, 2011, s. 215-228). Bu olay Atina’daki enstitü ile dorudan ilgili olmamakla birlikte açldktan sonra enstitü üyelerinin Türkiye’deki aratrmalarn etkiledii düünülebilir. Osmanl arivlerinde ABD’nin açt enstitü üyelerinin eski eser aratrmalarna yönelik tespit edilen bir izin talebi 18 Eylül 1884 tarihine aittir. Belgeye göre Amerikan enstitüsünün üyeleri Doro, Clark ve Sturd adl aratrmaclar, Dicle ve Frat vadisinde eski eser aratrmas yapmak amacyla izin talep etmeleri üzerine Osmanl makamlar bu talebi uygun buldu (BOA, HR.TO., 148/35, 1).
Bilahare ABD’nin enstitü üyelerinden Kaskay(?) ile Atina’daki ngiliz enstitüsünden Alan John Bayard Wace ve sorumluklarnda bulunan örencilerden oluan grup 18 Mart 1907’de Yunan adalar, ardndan Hisarlk’taki Truva arkeolojik alann ziyaret etmek için izin talep etti (BOA, Y.A.RES., 145/51; BOA, HR.D., 2122/103). Ancak bir gün sonra bu istekten feragat edilerek talebin geri alnd bildirildi (BOA, HR.D., 2122/104).
ngiltere’nin Atina’da bir arkeoloji okulu kurmasna yönelik ilk fikir Profesör Jebb’in 1883 ylnn Mays aynda Fortnightly Review’de yaynlanan “Plea for a British Institute at Athens” balkl makalesiyle ortaya atld. Ayn yln Haziran aynda Kral VII. Edward, Gladstone, Lord Salisbury, Lord Rosebery ve dier önemli kamu görevlilerinin katld bir toplantda konu deerlendirildi ve Atina’da bir ngiliz arkeoloji okulu kurulmasnn zamannn geldiine karar verildi (Macmillan, 1910/1911, s. ix). Okul 1886’da Francis Cranmer Penrose’un kurucu müdürlüünde çalmalarnda balad. Atina’da açlan bu enstitü ngilizlerin arkeoloji ve kültürel alanda çalmalar yapmak üzere kurduklar ilk arkeoloji okulu özelliini tamaktayd.
7 Dr. Dörpfeld, Hisarlk’ta gerçekletirecei kazlar tamamlamak üzere gerekli alet ve edavatn gönderecei sandklarn gümrükte muayene ve vergiden muaf tutulmasn istedi. Ancak bu istisnann mümkün olmad 29 Austos 1892’de kendisine ifade edildi (BOA, BEO, 58/4337). 8 Bu dönemde Osmanl ülkesine gelen Almanlar arasnda arkeolojik kazlar gerçekletirmeyi düünen, tbbî veya nebatî incelemelerde bulunmak gibi bilimsel amaçlar tayan ilim adamlar yannda turistik seyahat yapmak isteyenler de bulunmaktayd (Yüksel, 2012: s. 416). 9 Okul bugün, kurucularnn öngördüü gibi Yunanistan’da özel bir kültür kurumu olarak faaliyet gösteren, özel olarak finanse edilen, kâr amac gütmeyen bir eitim kurumu olmaya devam etmektedir. Yunanistan’n kültürel mirasnn aratrlmasn, korunmasn ve sunumunu destekleyen kurum; Atina’da iki büyük aratrma kütüphanesi (Blegen Kütüphanesi, Gennadius Kütüphanesi) ve bir arkeoloji laboratuvar (Wiener Laboratuvar) iletmektedir. (Discovering the Archaeologists, 2014: s. 36; History and Mission, 2021).
Enstitü genellikle klasik aratrmalar ve arkeoloji alannda çalmalar yürütmekteydi. Bilahare 1901’de Roma ehrinde de ngiltere’ye ait bir arkeoloji enstitüsü kuruldu (Dosdoru, 2018, s. 51)10.
Atina’daki ngiliz Arkeoloji Enstitüsü, ilk yllarndan itibaren tarih öncesi çalardan Klasik, Helenistik, Roma, Bizans ve Osmanl dönemlerine kadar Helen dünyasnn tüm yönlerini incelemeyi hedeflemiti. Keza Yunan topraklaryla ilgili tüm disiplinlerde ve tüm dönemlerde yaplacak aratrmalar tevik edilecekti (Director of the British School at Athens, 2021).
Okulun üyelerinin Anadolu’daki aratrmalaryla ilgili tespit edilen bir örnek 1897 ylna aitti. Enstitünün müdürü Sir Cecil Harcourt-Smith, 17 ubat 1897 zmir’de Develiköy civarnda Deirmendere köyünde Kolofon (Kolophon) denilen antik ehirde kaz yapmak için izin talep etti (BOA, HR.TH., 194/39). Neticede 26 Temmuz 1897’de gerekli izinler verildi (BOA, HR.TH., 197/90).
Enstitünün XX. yüzylda da aratrmalar söz konusu oldu. Ariv belgelerine yansyan izin taleplerine göre ngiltere’nin Atina enstitüsünün müdürü Richard MacGillivray Dawkins, enstitü üyelerinden Alan John Bayard Wace ve bir okul talebesi ile birlikte 29 Austos 1906’da Vamurgos(?) yoluyla Ostropalya’ya gelerek manastr ziyaret ettiler (BOA, DH.MKT., 1113/65). Gezilerine devam eden heyet 8 Eylül 1906’da stanköy’den Kalimnoz’a geçerek Eskiköy mahalli ile Nepheya kilisesinde aratrmalar yapt (BOA, DH.MKT., 1116/67).
Enstitü müdürü Richard MacGillivray Dawkins, 29 Austos 1911’de Aydn Vilayeti’ne bal Marmaris kazas Dadya (Datça) nahiyesinde Burgaz’da enstitü adna 1911 yl Eylül aynn bandan itibaren bir sene müddetle hafriyat yaplmasna izin verilmesini talep etti. Yaplan deerlendirmeler sonucunda sahiplerinin rzasnn alnmas artyla izin verildi (BOA, .MF., 18/23).
ngiliz enstitüsünün üyelerin güvenlik problemleri yaanabilecek yerlerde ve dönemlerde dahi aratrmalarn devam ettirmeye çaltklar anlalmaktadr. Örnein A.J.B. Wace, 22 Mays 1912’de Alasonya, Teselya ve Serfice bölgelerinde aratrma ve keif gezisinde bulunmak istediini bildirmi, kendisine ekya bulunan veya güvenlik sorunlar yaanabilecek yerlerde dolamamak artyla izin verilmiti. Keza Serfice’ye giderken güvenlii için Osmanl yetkilileri tarafndan be adet jandarma da görevlendirildi (BOA, DH.D., 60/14). Enstitü, Dou Akdeniz’deki pek çok bölgede arkeolojik aratrmalar yapmakta ancak Yunanistan’a özellikle odaklanarak Knossos, Sparta ve Mycenae gibi baz alanlarda kazlar yapmaktayd. Keza Kbrs, Türkiye’nin bats ve Msr’n yan sra Ege, Makedonya’dan Epiros ve Tesalya’dan Boeotia, Attika ve Mora’ya, Girit, Kikladlar, Euboea, Kithira ve Sakz Adas gibi birçok adadaki pek çok yerde aratrmalar yapld (History, 2021).
Ruslarn, Osmanl ülkesindeki Bizans dönemi eserlerine özel bir ilgileri vard. Bu amaçla 1894’te stanbul’da Arkeoloji Enstitüsü açarak Fyodor vanoviç Uspenski’nin yönetiminde I. Dünya Sava’na kadar aralksz yirmi yl gerek Anadolu’da gerekse Balkanlar’da aratrmalar yaptlar. Rusya, Atina’da arkeoloji enstitüsü açmad. Bölgedeki arkeolojik aratrmalar, stanbul’daki enstitü tarafndan organize edilmekteydi. Bu anlamda enstitünün Atina’ya ilk keif gezilerinden birisi 1895’te gerçekletirildi. Gezide Yunanistan’n tarihi eserlerinin incelenmesinin yan sra Atina’daki Fransz Arkeoloji Enstitüsü ile Alman Arkeoloji Enstitüsü tarafndan bir müddetten beri yürütülen kazlar hakknda bilgi edinmek amaçlanmt. Ayrca
10 Atina’daki ngiliz Arkeoloji Enstitüsü, Atina’daki bu tür on yedi yabanc kurumdan birisiydi. Enstitüde arkeolojik kazlar ve aratrmalar yürütülmekte, eitim öretim verilmektedir. Balangçta ilk direktörü Francis Cranmer Penrose tarafndan tasarlanan tek bir binada yer alan enstitüde bir pansiyon, Atina’da büyük bir kütüphane ve Yunanistan’daki en eski arkeolojik buluntularn incelendii bir laboratuar (Marc ve Ismene Fitch Laboratuvar) iletilmektedir. Keza Girit’in Knossos ehrinde, burasnn ilk ngiliz arkeologu olan Sir Arthur Evans tarafndan kurulan 1900’lerden kalma arazide büyüyen bir aratrma merkezine sahiptir. Merkez, Stratigrafi Müzesi, konaklama yeri ve küçük bir kütüphaneden olumaktadr (Discovering the Archaeologists, 2014: s. 36; History, 2021).
129 Gürsoy AHN
Yunanistan’da faaliyet gösteren ilmi kurum ve cemiyetlerle i birlii yaplmas planland. Enstitüde görevli Y. . Smirnov, E. M. Pridik ve M. . Rostovtsev’den oluan heyet, burada yaplan kazlar izleyerek müzelerde incelemelerde bulundu. Keza Atina yaknlarndaki tarihi mekanlar ile kiliseler gezilerek fotoraflar çekildi. Heyetten E. M. Pridik, Teselya’ya giderek buradaki Türk, Yahudi ve Hristiyan mezarlklarndaki mezar talar üzerinde çalmalar yapt. Bu çalmalara talyan arkeolog Gaetano de Sanctis de katld. Yunan idareciler, gerçekletirilen çalmalara her türlü destei ve kolayl salad. Ayrca Manastr, Larissa, Trnova, Zarkos, Volo ve Fersal gibi ehirlerde yaplan incelemelerde 140 civarnda yazt tespit edilerek bunlar incelendi ve tercümeleri yapld (Ünal, 2015, s. 106-107).
Avusturya’nn Atina’daki arkeoloji enstitüsü 1898’de Otto Benndorf tarafndan kuruldu. Okul, Yunanistan’da kurulan en eski beinci arkeoloji kurumu idi. Kurum, Yunanistan’da arkeoloji projelerini desteklemekte ve arkeolojik kaz ve aratrmalar yapmaktayd (Discovering the Archaeologists, 2014, s. 36). Atina enstitüsünün kurulmasyla, arkeolojik aratrma faaliyetleri için merkezi bir tesis oluturulmu oldu. Böylece daha önce balatlan birçok bilimsel faaliyetin bir araya getirilmesi mümkün klnd. Örnein 1895’te Otto Benndorf tarafndan balatlan Efes kazlarn 1898’de zmir’de ve ayn tarihte Atina’da kurulan enstitüler organize etmiti. Avusturyal arkeologlar tarafndan Türkiye’de Efes kazs yannda Yunanistan’da Lousoi, Elis ve Aigeira’da kazlar gerçekletirildi (100 Jahre Österreichisches , 2021).
talya, Fransa ve ngiltere gibi ülkeler eski eserleri koruma kanunlarn ilk oluturan devletlerdendi. talya, Roma mparatorluunun mirasna sahip olmas nedeniyle eski eserler açsnda oldukça zengindi. Henüz XIII. yüzylda eski eserlerin korunmasna ilikin çeitli düzenlemeler yaplan ülkede, 1600’lü yllardan itibaren Papaln ald karar ile eski eserlerin yurtdna çkarlmas yasakland. 1700’lü yllarda antlara ilikin belgeler sistemli bir ekilde toplanmaya ve deerlendirilmeye baland. 1865’te kiilerin ve kurumlarn ellerindeki tarihî eserlere kamu yararna el konulmas esasn kabul eden bir koruma kanunu çkarld. Eski eserlerin korumasna yönelik temel bir kanun olma özelliini tayan ilk düzenleme ise 1902 ylnda kabul edildi (Nesli, 2018, s. 439).
talyan aratrmaclar 1884’ten itibaren Girit ve Kiklad adalarna birtakm aratrma gezileri düzenledi. 1899’da Girit’te talyan Arkeoloji Misyonu kuruldu. Daha sonra 1908’de yine Girit’te Festòs ve Haghia Triada kazlar için imtiyaz alnd. 1909’da ise Atina’daki arkeoloji enstitüsü kuruldu (La Storia Della Scuola, 2021). Bölgede arkeolojik kaz ve aratrmalar yapan enstitünün Atina’da oldukça büyük bir kütüphane kurduu bilinmektedir (Discovering the Archaeologists, 2014, s. 36). Ariv belgeleri arasnda talya’nn arkeoloji enstitüsünün aratrlan dönemde izin talebine rastlanmad. Ancak daha sonraki yllarda izin talepleri söz konusu oldu. Görülecei üzere Atina, adalar ve Türkiye’de ad geçen enstitülerin üyeleri hummal bir ekilde antik Yunan ve Bizans dönemine ait eserler tespit etmeye çalmaktayd.
Atina’da lk Uluslararas Arkeoloji Kongresinin Düzenlenmesi (1905)
Atina sahip olduu kültürel zenginlik sebebiyle sembol bir ehir olarak görülmekteydi. Dolaysyla ehir sadece Avrupal devletlerin arkeoloji enstitüleri açtklar bir yer olarak kalmad. lk uluslararas arkeoloji kongresi de 1905’te Atina’da topland. Esasen XIX. yüzyln sonlarnda Yunan Arkeoloji Servisinin önemli bir hedefi vard. Bu amaç; arkeoloji disiplininin hem bilimsel hem de pratik konularnn aratrlmas ve tartlmas yoluyla ilerletmek üzere düzenli aralklarla uluslararas bir arkeoloji kongresinin toplanmasyd. Bu fikir Yunanistan’da bulunan yabanc arkeoloji okullar tarafndan da hararetle desteklendi ve tevik edildi. Bu düünceyi gerçekletirmek için baz giriimlerde bulunulmakla birlikte ilk etapta bir sonuç alnamad.
Yunan Hükümeti, 1901’de uluslararas bir arkeoloji kongresi düzenlenmesine dair bir kararname yaynlanarak ilk toplanty Atina’da düzenleyecek bir komite atad. Neticede “Birinci Uluslararas Arkeoloji Kongresi”nin ilk toplants 6-12 Nisan 1905 tarihinde Atina’da
gerçekleti. Kongre, Yunan Arkeoloji Servisi, Atina Arkeoloji Dernei ve Atina Üniversitesi tarafndan Yunanistan’daki yabanc arkeoloji enstitülerinin i birlii ile gerçekletirildi. Katlan tüm ülkeler kendi hükümetlerinin temsilcilerini göndermi, böylece toplant önemli bir diplomatik etkinlik haline gelmiti. Kongreye 19 ülkeden üniversiteleri, bilimsel topluluklar, müzeleri ve hükümet organlarn temsil eden 459 delege ve 406 ilgili üye katld. Kongrenin ifade edilen amac, arkeolojiyi mümkün olan en geni anlamda incelemekti (Hodgkin, 1905, s. 79-95; The First International Congress, 2021). Yunan Hükümeti kongreye Osmanl Devleti’ni temsilen Müze-i Hümâyn Müdürü Osman Hamdi Bey’in de katlmas için 16 Ocak 1905’te davet gönderdi (BOA, HR.D., 2115/30). Bunun üzerine Osman Hamdi Bey’in (BOA, Y.A.RES., 130/10) ve Atina sefirinin kongreye katlmasna izin verildi (BOA, .HUS., 127/33; BOA, HR.TH., 316/69; BOA, Y.MTV., 271/88).
Geni bir corafi ve kronolojik yelpazede hem genel hem de özel konular kapsayan 120’den fazla makale ngilizce, Franszca, Almanca, Yunanca ve talyanca gibi çeitli dillerde sunuldu. lki Atina’da düzenlenen kongrede, arkeoloji ile ilgili müze etii ve eski eserlerin yasad trafii gibi birçok konu gündeme getirilirken uzun vadeli projelerin üretilmesine de katk saland (Hodgkin, 1905, s. 79-95; The First International Congress, 2021). Bir sonraki kongrenin Msr’da toplanmas planland (BOA, Y.A.HUS., 486/135).
Atina’da toplanan Arkeoloji Kongresi’ne katlan bilim insanlarnn bu süreçte Osmanl ülkesindeki arkeolojik mekanlar ziyaret etmek için çok sayda izin talebi söz konusu oldu. Örnein kongre üyelerinin Kuadas, Didim ve sair yeri ziyaret edecei bildirilerek ziyaretçilere kolaylk gösterilmesi istendi (BOA, Y.A.HUS., 486/135). Keza kongreye katlmak üzere Almanya’dan gelecek olanlarn Atina’daki Alman Arkeoloji Enstitüsü Müdürü Dr. Wilhelm Dörpfeld ile birlikte stanköy, Didim, Ayasuluk (günümüzde Selçuk) ve Bergama adl kadim ehirleri gezip görmelerine 28 ubat 1905 tarihinde izin verildii bildirildi (BOA, HR.TH., 315/53). Sonraki tarihlerde de Almanya’dan ilim adamlarnn Osmanl ülkesinin deiik ehirlerine seyahatleri söz konusu oldu (Yüksel, 2012, s. 419).
Kongreye katlmak üzere Amerika’dan gelen elli kadar delegenin 23 Nisan 1905’te Asos’u ve 24 Nisan’da Hisarlk’ görmek üzere Kumkale yaknndaki Karanlk Liman’a çkmalar ve bölgeyi ziyaret etme talepleri ABD sefareti araclyla 14 Nisan 1905 tarihinde Hariciye Nezaretine iletildi (BOA, Y.A.RES., 130/42). Ancak Sadaretten yazlan yazda ad geçen elli delegenin ziyaretlerine izin verilmedii bildirildi. Ancak belgede izin verilmemesinin gerekçesi belirtilmemiti (BOA, HR.TH., 317/106).
SONUÇ
Aratrmann amac 1830’da Yunan Krallnn bamszln kazanmas sonras izledii irredentist politika balamnda Osmanl-Yunan ve Avrupal devletler arasndaki eski eser rekabetini irdelemek olarak tanmlanmt. 1821 ylnda Mora’da balayan isyan, Filhelenizm ve Avrupal devletlerin kontrolünde ekillenerek Yunanistan’n kendi imkanlaryla elde edemeyecei bir bamszla dönütü.
“Megali dea”y temel amaç olarak kabul eden Yunan Krall, Bizans’n tarihsel ve kültürel miras üzerinde hak iddia etmekteydi. Böylece Bizans’n sahip olduu corafyaya sahip olmak ve irredentist bir politika hedeflenmekteydi. Bu balamda eski eserler, Osmanl-Yunan ilikilerinde göz önünde bulundurulmas gereken çok önemli bir kültürel unsur olarak ortaya çkmaktayd. Osmanl yöneticileri özelikle 1826’da Osmanl kuvvetlerinin Atina’y kuattklar srada eski eserlerin siyaseten önemi daha iyi anlad.
Kaynaklardan elde edilen veriler Yunanistan’n bamszl sonrasnda iki devletin de eski eserlere bakn derinletirdiini göstermektedir. Yunanistan’n “Megali dea” çerçevesinde
131 Gürsoy AHN
güttüü irredentist politika, kültürel yaylmay da içinde barndrd için eski eserlere olan ilgisi siyasi boyutla birlemiti. Osmanl Devleti ise Yunanistan’n bamszln kazanmas ve Bizans mirasna sahip çkma iddiasna bir tepki olarak bu kültürel mirasn kendisi tarafndan korunmas hususunda çaba gösterdi. Osmanl yöneticileri Helenistik dönemden kalma eserlere farkl bir anlam yükleyerek Müze-i Hümâyn’un merkezi alanlarnda bu eserleri sergilemeye balad.
Bamsz bir Yunan Krallnn kurulmas sonras Avrupal devletler siyaseten kurulmasna öncülük ettikleri Yunanistan’n kültürel mirasna sahip çkma iddiasn Atina’da kurduklar arkeoloji enstitüleriyle desteklediler. 1846’da Fransa, 1874’te Almanya, 1881’de Amerika Birleik Devletleri, 1886’da ngiltere, 1898’de Avusturya ve 1909’da talya devletleri Atina’da birer arkeoloji enstitüsü açtlar. Rusya, Atina’da arkeoloji enstitüsü açmamakla birlikte 1894’te stanbul’da kurduu enstitü araclyla bölgede arkeolojik aratrmalar yapt. Bu enstitüler Antik Yunan’a yönelik meraklarnn yanna kültürel geçmilerine ait kadim bir tarih yaratma arzusu ve “Kitab- Mukaddes Arkeolojisi”nin etkisiyle Yunanistan ve Türkiye’de eski eser aratrmalar gerçekletirdi.
Sonuç olarak Avrupal devletler, Osmanl Devleti’ni parçalamaya çalrken Müze-i Hümâyn devletin egemenliini kaybettii bölgelerde dahi ülkenin tarihi eserlerini korumaya çalmaktayd. Böylece siyasi alandaki Osmanl-Yunan rekabeti, kültürel alanda simge eserler, geçmiin sorumluluu ve miras üzerinden devam ettirildi.
KAYNAKÇA
A.MKT.NZD. (Sadaret-Nezaret ve Devâir Evrak), 223/73.
BEO (Bab- Ali Evrak Odas), 3345/250804; 58/4337; 764/57265, 824/61729.
DH.D. (Dahiliye Nezâreti dare), 28/30; 60/14.
DH.MKT. (Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi), 1113/65; 1116/67; 1371/87; 2214/6.
DH.MU., (Dahiliye Nezareti Muhaberât- Umumiye daresi), 121/13.
HAT (Hatt- Hümâyûn), 943/40671, A-1; 943/40671, B-1.
HR.D. (Hariciye Nezâreti dare), 2115/30; 2122/103: 2122/104.
HR.TH. (Hariciye Nezâreti Tahrirât- Hariciye Odas), 173/5; 194/39; 197/90; 227/106, 1-4; 315/53; 316/69; 317/106.
HR.TO. (Hariciye Nezâreti Tercüme Odas), 148/35, 1.
.HR. (râde Hariciye), 350/55; 347/42.
.HUS. (râde Hususi), 127/33.
MF.MKT. (Maârif Nezâreti Mektubî Kalemi), 147/67; 292/34; 330/15, 01; 330/15; 354/25; 356/30; 357/13.
Y.A.HUS. (Yldz Sadâret Hususi), 486/135.
Y.A.RES. (Yldz Sadâret Resmi Evrak), 130/10; 130/42; 145/51; 75/45.
Y.MTV. (Yldz Mütenevvi Maruzât Evrak), 162/132; 271/88.
B. Kitap, Makale ve Dier Kaynaklar
Atasoy, S. (1983). Türkiye’de Müzecilik, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, M. An vd. (Yay. Haz.), C. 6, stanbul: letiim Yay. 1458-1471.
Cinolu, U. (2002). Türk Arkeolojisinde Theodor Makridi, (Baslmam Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Aratrmalar Enstitüsü, stanbul.
Çelik, Z. (2016). Asar- Atika, Osmanl mparatorluunda Arkeoloji Siyaseti, A. Gür (Çev.), stanbul: Koç Üniversitesi Yayn.
Demirhan, H. (2012). Yunan syan’nda (1821-1832) Londra Yunan Komitesi ve ngiliz Yunanseverlerin Faaliyetleri, Güneydou Avrupa Aratrmalar Dergisi, (22), s. 41-64.
Discovering the Archaeologists of Greece 2012-14, Initiative for Heritage Conservancy, Opinion 4, Published by Initiative for Heritage Conservancy 2014.
Dosdoru, B. (2018). Ankara ngiliz Arkeoloji Enstitüsü 1938-1953 (Ankara ngiliz Enstitüsü), (Baslmam Yüksek Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi Atatürk lkeleri ve nklâp Tarihi Enstitüsü, Ankara.
Eldem, E. (2015). “Μια να ματι σε μια αρχα πλη: Η Θεσσαλονκη στην οθωμανικ Αρχαιολογα, 1882- 1912”, Θεσσαλονκη: Μια πλη σε μετβαση, 1912-2012, D. Keridis (Ed.) Thessaloniki, Epikentro.
Eldem, E. (2017). Theodor Makridi Bey ve 1907 Boazköy Kazs, M. Doan-Alparslan, A. Schachner, M. Alparslan (Ed.), içinde Bir Anadolu mparatorluunun Kefi, (s.159-192), stanbul: Türk Eskiça Bilimleri Enstitüsü Yayn.
Erman, A. (2019). Erken Dönem Osmanl Devleti-Yunanistan Krall likileri: Problemler, Çatan Faktörler ve Uzlama, (Baslmam Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Étienne, R. (1996). L’École française d’Athènes, 1846-1996, Bulletin de correspondance hellénique. Vol. 120, livraison 1, ss. 3-22; doi: https://doi.org/10.3406/bch.1996.4585
Eyice, S. (1997). Hadm Hasan Paa Külliyesi, slâm Ansiklopedisi, C. 15, stanbul: TDV Yayn, s. 5-7.
George, T. (2016) The Resilience of Philhellenism, The Historical Review/La Revue Historique, C. 13, s.51-70.
Gerçek, F. (1999). Türk Müzecilii, Ankara: Kültür Bakanl Yaynlar.
Hacsaliholu, M. (2013). Yunanistan, II. Tarih, slâm Ansiklopedisi, C. 43, stanbul: TDV Yayn, s. 586-595.
Hisar, A. . (2010). Türk Müzecilii, N. Turinay (Yay.Haz.), stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Hodgkin, T. (1905). Archaeological Congress at Athens. April 6–12th, 1905, The Archaeological Journal, 62, (1), s. 79-95.
Karaduman, H. (2004). Belgelerle lk Türk Asar- Atika Nizamnamesi, Belgeler, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, C. XXV, (29), (Aralk), s. 73-92.
133 Gürsoy AHN
Karal, E.Z. (1977) Osmanl Tarihi, Islahat Ferman Devri 1861-1876, C. VII, 2. bask, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayn.
Kiel, M. (2005). Modon, slâm Ansiklopedisi, C. 30, stanbul: TDV Yayn, s. 222-224.
Koay H. Z. vd., (2013a). Osmanl mparatorluu ve Türkiye Cumhuriyeti Çalarnda Türk Kaz Tarihi, C. I, 1. Kitap, Ankara: TTK Yayn.
Koay H. Z. vd., (2013b). Osmanl mparatorluu ve Türkiye Cumhuriyeti Çalarnda Türk Kaz Tarihi, C. I, 2. Kitap, Ankara: TTK Yayn.
Koay H. Z. vd., (2013c). Osmanl mparatorluu ve Türkiye Cumhuriyeti Çalarnda Türk Kaz Tarihi, C. II, Ankara: TTK Yayn.
Macmillan, G. A. (1910-1911). A Short History of the British School at Athens, 1886-1911, The Annual of the British School at Athens, 17, ss. ix-xxxviii.
Mumcu, A. (1969). Eski Eserler Hukuku ve Türkiye, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XXVI, (3-4), 45-78.
Nesli, A. (2018). Eski Eserlerin Korunmasnn Hukuk Tarihi Yönüyle ncelenmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 20, (1), s. 431-478.
Ogan, A. (1947). Türk Müzeciliinin 100üncü Yldönümü, stanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbulu Sevenler Grubu Yaynlar.
Ortayl, . (2002). mparatorluun En Uzun Yüzyl, stanbul: letiim Yaynlar, 13. bask.
Özkan, S. (1999). Osmanl Devleti’nde Arkeolojik Kaz ve Müzecilik Faaliyetleri, N. Bilgi vd. (Ed.) içinde Prof. Dr. smail Aka Armaan, (s.449-478), zmir: Beta Basm Yayn.
Özsüer, E. (2016). 19. Yüzyl Avrupa Romantiklerinin 1821 Mora syan Üzerindeki Siyasi ve Kültürel Etkileri, Türkiyat Mecmuas, 26 (2), s. 325-344.
Özsüer, E. (2018). Türkkokratia, Avrupa’da Türk maj, stanbul: Kronik Yaynlar.
Penn, V. (1938). Philhellenism in Europe, 1821-1828, The Slavonic and East European Review, 16 (48), (Apr.), s. 638-653.
Serbestolu, . ve Açk T. (2013). Osmanl Devleti’nde Modern Bir Okul Projesi: Müze-i Hümâyûn Mektebi, Gazi Akademik Bak, 6, (12), (Yaz), s. 157-172.
Serbestolu, . (2014). Yunanistan’a Geçi Sürecinde Tesalya Müslümanlarnn Durumu”, Belleten, LXXVIII, (283), (Aralk), s. 1075-1098.
Serbestolu, . (2020). Antikiteye Emperyal lgi: Osmanl Devleti’nin Son Yüzylnda Baalbek’te Arkeoloji ve Turizm, N. pek ve . Serbestolu (Ed.) içinde Doç. Dr. lknur Karagöz’e Armaan, (s.361-389), Trabzon: Serander Yaynlar.
Shaw, W. M. K. (2015). Osmanl Müzecilii, E. Soanclar (Çev.), stanbul: letiim Yaynlar, 2. Bask.
Sönmez, A. (2011). Truva Hazinelerinin Peinde Bir Hukuk Mücadelesi: Osmanl Devleti ve Schliemann Davas, OTAM, (29), (Bahar), s. 215-228.
ahin, G. (2007). Avrupallarn Osmanl Ülkesindeki Eski Eserlerle lgili zlenimleri ve Osmanl Müzecilii, AÜDTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, XXVI (42), (Eylül), s. 101- 125.
ahin, G. (2019). XIX. Yüzyln Sonlarnda Yabanc Arkeologlarn Sivas ve Çevresinde Eski Eser (Âsâr Atîka) Aratrmaya Yönelik Talepleri, içinde Sivas Kongresi’nin 100. Ylnda Her Yönüyle Sivas Uluslararas Sempozyumu, (s. 551-558), C. 1, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayn.
ahin, G. (2021). Osmanl Döneminde Selanik Vilayetinde Eski Eserler ve Müze Kurulmasna Yönelik lk Admlar (1869-1912), Tarih ncelemeleri Dergisi, 36 (1), s. 335-362. DOI: 10.18513/egetid.974627
Tanyeri-Erdemir, T. (2012) Bilimsel Hareketlilik ve Etkileim: Osmanl’dan Günümüze Arkeoloji ve Müzecilik, Ankara: TÜBTAK SOBAG Proje, Proje No: 107K512, EK-1.
Uluslararas Kaz (2008). Uluslararas Kaz Aratrma ve Arkeometri Sempozyumu’nun 30. Yl Ansna Türkiye Arkeolojisi, F. Bayram (Yay.Haz), Ankara: Kültür Varlklar ve Müzeler Genel Müdürlüü.
Ünal, F. (2015). Ruslar Bizansn Peinde, stanbul Rus Arkeoloji Enstitüsü (1894-1914), stanbul: lgi Kültür Sanat Yayn.
Yüksel, A. (2012). II. Abdülhamid Döneminde Bilimsel, Kültürel ve Turistik Amaçlarla Osmanl Ülkesine Gelen Almanlar, The Journal of Academic Social Science Studies, 5 (5), October, s. 413-433.
Yüksel, S. (2013). 1781 Rus-Avusturya ttifak ve Grek Projesi, Güneydou Avrupa Aratrmalar Dergisi, (23), s. 99-122.
nternet Sitesi Kaynaklar
1929-2004 – Alman Arkeoloji Enstitüsü stanbul ubesi’nin 75 Yl, s.2, https://www.dainst.org/documents/10180/670177/DAI+istanbul+2-2004+Trk.pdf/ 1668bae7-e8dc-4608-9569-459e05c9e246. (21 ubat 2021 tarihinde eriim saland).
De 1846 à nos jours, https://www.efa.gr/fr/ecole-francaise-athenes/histoire/histoire-de-l-ecole (1 Nisan 2021 tarihinde eriim saland).
History, https://www.bsa.ac.uk/about-us/history/ (21 Nisan 2021 tarihinde eriim saland).
La Storia Della Scuola, https://www.scuoladiatene.it/saia/storia/cronologia.html (8 Nisan 2021 tarihinde eriim saland).
List of Foreign Archaeological Institutes in Greece https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Foreign_Archaeological_Institutes_in_Greece (11 Nisan 2021 tarihinde eriim saland).
The First International Congress of Archaeology, http://nam.culture.gr/portal/page/portal/deam/virtual_exhibitions/HAAS/Congress1905 (17 Ocak 2021 tarihinde eriim saland).
Vom Instituto di corrispondenza archeologica zum Deutschen Archäologischen Institut, https://www.dainst.org/en/dai/geschichte (20 Nisan 2021 tarihinde eriim saland).
EKLER
EK 1. ngiliz Elçisi Stratford Canning’in Atina Muhasaras Srasnda Eski Eserlerin Korunmasna Dair Osmanl Komutan Mehmed Reid Paa’ya Bir Mektup Göndermesi Hk. (BOA, HAT, 943/40671, A-1).
137 Gürsoy AHN

OSMANLI DEVLET LE YUNAN KRALL İ İ I ARASINDA YA IĞI ...

Documents

Transcript of OSMANLI DEVLET LE YUNAN KRALL İ İ I ARASINDA YA IĞI ...