� l��y��!

1989 Avrupa Amalfl Sosyoloji ve Sosyal Teori Ödülü Sahibi

Modernite ve Holocaust

Zygmunt Bauman

Polity Press, 1995

1997 ONK Ajans-Türkiye

Türkçe Yayın hakları Sarmal Y ayınevine aittir

ISBN 975-576-019-9

Türkçesi: Süha Sertabiboğlu

Kapak: Sarmal Yayınevi

Kapak Resmi: Abels Gesichter / 1 Volti di Abele - AUSCHWITZ

Baskı - Cilt: Kayhan Matbaası

SARMAL YAYINEVİ

Babıali Cad. Pak Han No: 16/4 Cağaloğlu - İstanbul

Tel:(O 212) 522 45 78 - 512 70 20

Faks: (0212) 522 45 78

ZYGMUNT BAUMAN

.

M O TIJ) JE�NIT'fIE

we

IHIO.ILOCA1U§1r

Türkçesi: Süha Sertabiboğlu

Janina'ya ve kurtulup gerçeği anlatan diğer herkese.

"Şu anda ben yazıyorken, yüksek düzeyde uygarlaşmış insanoğul­ları beni öldürmek için tepemde uçuyorlar. Benim gibi, onların da bana karşı kişisel bir düşmanlığı yok. Hep söylendiği gibi, "gö­

revlerini yapıyorlar" yalnızca. Bunların çoğu, hiç kuşkum yok ki, özelyaşamlarında cinayet işlemeyi asla aklından bile geçirmemiş, iyi kalpli, yasalara saygılı insanlardır. Ama öte yandan, içlerin­den biri beni paramparça edecek bir bombayı tam yerine isabet et­tirmeyi becerirse, bu yüzden uykusu asla eskisinden daha kötü ol­mayacaktır. Onu suçlu olmaktan kurtaracak kadar güçlii ülkesine

hizmet etmektedir çünkü o. "

George Orwell, İngiltere, England your England (1941)

"Hiç bir şey, sessizlik gibi acıklı değildir."

Reichsvertretung der Deutschen Juden

Başkanı Leo Baeck 1939-43

"Bizi ilgilendiren ... bu nasıl olabildi? ... Bu büyük tarihsel ve sos­

yal sorunun tüm ağırlığını, tüm çırılçıplaklığını, tüm dehşetini ·koruması gerektiğidir."

Gershom Scholem,

Eichmann'ın idamına karşı çıkıyor.

liçindekiler Önsöz ........................................ ........................................... 7

1-Giriş: Holocaust Sonrası Sosyoloji ................................ 17

Modernliğin sınanması Olarak Holocaust... ....................... 23

Uygarlaşma Sürecinin Anlamı. .......................................... 30

Ahlaksal Kayıtsızlığın Toplumsal Üretimi ........................ 38

Ahlaksal Görünmezliğin Toplumsal Üretimi ..................... 44

Uygarlaşma İşleminin Ahlaki Sonuçları ........................... .48

2- Modernlik, Irkçılık, İmha 1... ......................................... 52

Yahudi Yabancılaşmasının Bazı Özellikleri ..................... 56

Hristiyanlıktan Modernliğe Yahudi Tutarsızlığı.. ............. 60

Barikatların Tepesinde ....................................................... 65

Prizmatik Grup ................................................................... 66

Tutarsızlığın Modern Boyutları ......................................... 71

Ulusal Olmayan Ulus ......................................................... 78 '

Irkçılığın Modernliği ......................................................... 83

3- Modernlik, Irkçılık, İmha 1... ........................................ 89

Yabancı Korkusundan Irkçılığa ........................................ 90

Sosyal Mühendisliğin Bir Biçimi Olarak Irkçılık ............. 95

Reddetmekten Yok Etmeye............................................ 102

Geleceğe Bakış ............................................................... 109

4- Holocaust'un Benzersizliği ve Normalliği ................. 115

Sorun ............................................................................... 118

Olağanüstü Soykırım ...................................................... 121

Modern Soykırımın Özelliği .......................................... 127

Hiyerarşik ve İşlevsel İşbölümünün Etkisi ................... 133

Bürokratik Hedeflerin İnsandışılaştırılması. ................ 137

Bürokrasinin Holocaust'taki Rolü .................................. 140

Modern koruyucuların iflası.. . ..... . . . . . . . . . . ... 7 .... ...... .. ........... 143

Sonuçlar. ........................................................................... 148

5- Kurbanları İşbirliğine Teşvik Etmek .......................... 155

Kurbanları "Yalıtmak" ..................................................... 162

"Ne kurtarabilirsen" Oyunu .............................................. 169

Bireysel Akılsallık Toplu İmhanın Hizmetinde ............... 176

Kendini Kurtarmanın Akılsallığı. .................................... 185

Sonuç .......... . . . . ...... ................. ...................... ..................... 193

6-İtaat Etiği (Milgram'ı okumak) .................................... 195

Toplumsal Uzaklığın Bir· İşlevi Olarak İnsanlıkdışılık. 199

Kendi Ediminden Sonra Suç Ortaklığı. ........................... 202

Ahlaklaştırılmış Teknoloji ............................................. 204

Yüzer-Gezer Sorumluluk ................................................. 207

Gücün Çoğulluğu ve Vicdanın Gücü ............................... 209

Kötülüğün Toplumsal Yapısı.. ......................................... 212

7- Bir Sosyolojik Ahlak Kuramına Doğru ....................... 215

Bir Ahlak Fabrikası Olarak Toplum ................................ 217

Holocaust Meydan Okuyor. ............................................. 222

Ahlakın Toplum Öncesi Kaynakları ................................ 227 Toplumsal Yakınlık ve Ahlaksal Sorumluluk ................. 232

Ahlaksal Sorumluluğun Toplumsal Sindirilmesi ............. 237

İnsanlararası Uzaklığın Toplumsal Üretimi .................... 242

Son Sözler ........................................................................ 249

8- Son Sözler : Akılsallık ve Utanç ................................ 253

Ek: Ahlakın Toplumsal Maniplasyonu: Ahlaklaştırıcı Etkenler, Adiaforize Edici Eylem .......... 261

Notlar. ............................................................................ 279

Önsöz

Janina, gettoda ve gizlenerek geçirdiği özel yaşamının öyküsünü yazmakla bana, "benim olmayan" bir dünyaya tekrar geri döndükten sonra iki yıl süren yazma süresince uzayan yokluğuna katlanan koca­sına teşekkür etmiş oldu. Aslında bu dehşetle dolu, insanlıkdışı dün­ya Avrupa'nın en uzak köşelerine dek uzandığında ben bu beladan kaçmıştım. Ve o, yeryüzünde görünmez olduktan sonra da, çağdaşım pek çok kişi gibi, asla araştırmaya çalışmadım ve onu, kurtulanların ve hışmına uğrayanların geriye kalan lanetli anılarında ve asla iyileş­meyecek yara izlerinde can çekişip yok olmaya bıraktım.

Holocaust'u* biliyordum elbette. Bendeki Holocaust imaj ını gerek kendi kuşağımdan gerekse daha genç kuşaktan pek çok kişiyle payla­şıyordum: kötülerin masumlara karşı işlediği korkunç bir suç. Bir yanda deli katiller, öte yanda ise çaresiz kurbanlar ve elinden geldiğin­de kurbanlara yardım eden, ama çoğu kez yardımcı olamayan öbür çoğunluk olmak üzere ikiye bölünmüş bir dünya. Bu dünyadaki katil­ler deli ve kötü oldukları ve kafayı delice ve kötü bir fikre taktıkları için cinayet işlemişlerdi. Kurbanlar, güçlü ve ağır silahlı düşmana güçleri yetmediği için mezbahaya gitmişlerdi. Bunun dışındaki dün­yanın ise acı ve şaşkınlık içinde, insanların çektiği eziyete ancak Na­zi karşıtı birliğin müttefik silahlı güçlerinin kazanacağı nihai zaferin son verebileceğini bilerek beklemekten başka yapacağı bir şey yoktu. Tüm bu bildiklerimle, bendeki Holocaust imaj ı duvardaki bir resme benziyordu: Duvara asıl ı tablonun duvar kağıdıiıdan ayırt edilebilme-

7

si ve dekorun geri kalan kısmından ne denli farklı olduğunun vurgu­lanması için zarif bir şekilde çerçevelenmiş bir resme.

Janina'nın kitabını okuyunca bilmediğim -ya da üzerinde yeterin­ce düşünmediğim- ne çok şey olduğunu fark etmeye başladım. Bir­den, bu "benim ait olmadığım dünya"da, olup biteni aslında anlama'­mış olduğumu gördüm. Olup bitenler, çocukça bir saflıkla yeterli ol­duğunu sandığım o basit ve entelektüel açıdan kolaycı tarzda açıkla­namayacak kadar karmaşıktı . Holocaust'un yalnızca uğursuz ve dehşet verici değil , alışılagelmiş, "sıradan" terimlerle kavranması hiç de kolay olmayan bir vaka olduğunu fark ettim. Bu olay, anlamayı olanaklı kılmak için, önce çözülmesi gereken kendi şifresiyle yazıl­mıştı.

Tarihçilerin, sosyal bilimcilerin ve psikologların bunun anlamını çözmelerini ve bana açıklamalarını istedim. Daha önce hiç bakmadı­ğım kütüphane raflarını araştırdım ve bu rafların çok titiz tarih araş­tırmaları ve çok derin dinsel makalelerle tıka basa dolu olduğunu gör­düm. Ustaca araştırılmış ve etkileyici bir şekilde yazılmış birkaç sosyolojik çalışma da vardı. Tarihçiler tarafından toplanmış kanıtlar hacim ve içerik yönünden çok daha fazlaydı. Analizleri güçlü ve de­rindi. Bu çalışmalar bana akla uygun hiç bir kuşkuya yer bırakmaya-

• cak şekilde, Holocaust'un duvarda bir resim değil de bir pencere ol­duğunu gösierdi . Bu pencereden bakan, başka yerden görülmeyen pek çok şeyin ender rastlanan bir parıltısını yakalayabilirdi. Ve görülebi­lenler yalnızca suçlular, kurbanlar ve suça tanık olanlar için değil bu­gün yaşayan ve yarın da yaşıyor olmayı uman herkes için de son de­rece önemliydi. Bu pencereden gördüğümü hiç de zevkli bulmadım. Görüntünün ne kadar üzücü olduğunu gördükçe pencereden bakmayı reddetme sorumluluğunun büyük olacağına inancım da o denli arttı .

Ben yine de önceleri bu pencereden bakmamıştım ve bakma­makla, çağdaşım olan sosyologlardan bir farkım yoktu. Ben de arka­daşlarımın çoğu gibi, Holocaust' un olsa olsa biz sosyal bilimciler ta­rafından aydınlatılacak bir şey olduğunu sanıyor, ama bugünkü ko­nularımızla i lgili sorunları aydınlatabilecek bir şey olduğunu kesin­l ikle düşünmüyordum. Holocaust' un, tarihin normal akışında bir

8

kesinti, uygar toplumun vücudunda kanserli bir şişlik, akıl l ı lığın için­de anlık bir delilik olduğuna (kasten değil,. ihmal sonucu) inanmıştım. Yani , öğrencilerimin yararlanması için, normal, sağlıkl ı , aklı başında bir toplum tablosu çizebilir, Holocaust öyküsünü ise profesyonel pa­tologlara bırakabilirdim.

Holocaust anısının sahiplenilme ve dağıtılma biçimi, çağdaşım di­ğer sosyologlar gibi benim de bu konudaki gönül rahatlığımı (affettir­mese de) büyük ölçüde desteklemişti. Bu olay çok büyük çoğunlukla, kamunun bilincinde Yahudilerin ve yalnızca Yahudilerin başından geçmiş bir trajedi olarak çökelmiş ve bu nedenle diğerleri açısından üzüntü, acıma duygusu, belki de özür dileme isteği uyandıran, ama bundan fazlasını içermeyen bir şey olarak görülmüştü. Bu olay gerek Yahudiler gerekse Yahudi olmayanlar tarafından, aynı şekilde, Yahu­dilere ait ortak (ve tek) bir şeymiş gibi, ya kurşunlanmaktan ve gaz­lanmaktan kurtulanlara ve kurşunlanmışların ve gazlanmışların ço­cuklarına bırakılacak ya da onlar tarafından kıskançlıkla korunacak bir şeymiş gibi tekrar tekrar anlatılıp durdu. Sonunda -"içerdeki" ve "dışardaki"- her iki görüş birbirini tamamladı. Kendini ölenlerin söz­cülüğüyle görevlendiren kimileri ise Holocaust'u Yahudilerden çalma­ya, onu "Hıristiyanlaştırma"ya ya da onun benzersiz Yahudi niteliğini muğlak bir "insanlığın" acıları içinde eritmeye kalkışan hırsızlara uyarıda bulunacak kadar i leri gitti. Yahudi devleti, trajik anıları siyasi meşruiyetinin sertifikası, geçmişteki ve gelecekteki politikaları için bir geçiş izin belgesi, hepsinden öte de, kendi yapacağı haksızlıklar için bir ön avans olarak kullanmaya çalıştı. Bu görüş açıları, her biri kendine özgü nedenlerle, kamu vicdanında Holocaust'un, günümüzde yaşamını sürdürmek ve modern toplumun bir üyesi olmakla meşgul (birer insan olarak Yahudiler de dahil) diğer insanlar için çok önemli olmayan, özellikle Yahudilere has bir anı olduğu görüşünün pekişme­sine katkıda bulundu. Holocaust 'un özel bir travmaya ve bir ulusun çektiği üzüntüye indirgenmesinin ne denli büyük boyutta ve tehlikeli

* Nazilerin Yahudilere uyguladığı, kitle halinde öldürme olayı (ç.n.).

9

olduğunu geçenlerde, bilgili ve engin görüşlü bir arkadaşım sayesin­de, çarpıcı bir şekilde görüverdim. Ben kendisine sosyolojide, Holo­caust deneyiminden çıkarılmış evrensel değerde sonuçları sunan pek fazla kanıt bulunmadığından yakındım. "Bunda şaşıracak bir şey yok" dedi arkadaşım, "kaç tane Yahudi sosyolog var ki?"

Holocaust' la i lgili yazılar, çoğunluğu Yahudilerden oluşan dinle­yicilerin huzurunda anıların tekrarlandığı ve Yahudi toplum yaşamı­nın olayları olarak bildirilen yıldönümlerinde okunur. Üniversiteler Holocaust' un tarihi hakkında özel eğitim programları yürüttüler; ama bunlar genel tarih eğitimi programından ayrı olarak düşünüldü. Holo­caust çoğu kişi tarafından Yahudi tarihinde bir uzmanlık konusu ola­rak tanımlandı. Bu konu kendi uzmanlarını , yani uzmanlık konferans­larında ve sempozyumlarında boyuna toplanıp duran ve birbirlerine bildiri sunan profesyonelleri çekti ancak. Ama bu kişilerin etkileyici bir yaratıcılıkla ürettiği can alıcı önemde çalışmaların, bilimsel disip­linlerle genel kültürel yaşamın ana yatağına akıp katıldığı pek ender­dir - bizim uzmanların ve uzmanlıklar dünyasındaki diğer uzmanlık alanlarının çoğunda olduğu gibi.

Holocaust bir kez bu yola girince de kamuoyu sahnesinde genellik­le sterilize edilmiş, sonuçta artık mücadeleyi sona erdiren. ve yatıştı­rıcı bir niteliğe bürünür. Halk mitoloj isiyle hoş bir şekilde yankılana­rak kamuoyunu insanlık trajedisine karşı kayıtsızlığından silkeleyebi­l ir; ama gönül rahatlığını pek bozamaz - tıpkı, canavar ruhlu Slav köylülerinden yardım gören iğrenç Nazi soysuzlarının yanında dim­dik, vakur ve moralini bozmadan gaz odalarına doğru yürüyen (Bro­oklyn' deki komşularımız gibi) kibar, nazik doktorları ve ailelerini gösteren, Holocaust namlı Amerikan soap-opera gibi . Yahudilerin kı­yamete karşı tepkileri konusunda sezgili ve çok etkileyici bir uzman olan David G. Roskies, oto-sansürün sessiz ama ödün vermez uygula­malarına değinir - "başlar yere eğikti" diyen getto şiiri, daha sonraki baskılarda "başlar imanla dimdikti" olarak değiştirilmişti. "Griler ne denli elimine edilirse" der Roskies, "Holocaust bir ana örnek olmak için gerekli özgün biçimini o ölçüde kazanabilirdi. Yahudi ölüler mut­lak iyiydiler, Naziler ve işbirlikçileriyse mutlak kötü."1 İnsan l ıkdışı

10

bir rej imin kurbanlarının, mahvolma yolunda, insanlıklarının bir kıs­mını yitirebileceğini savunan Hannah Arendt' in sesi, bir gücenmişler korosuyla bastırılmıştı .

Holocaust gerçekten bir Yahudi trajedisi idi. Yahudiler Nazi reji­mince "özel muamele" uygulanmış tek toplum olmamalarına karşın (Hitler'in buyruğuyla yok edilen 20 milyondan fazla insan arasında Yahudiler ancak altı milyondu), yalnızca Yahudiler toptan yok edil­mek üzere mimlenmiş ve Hitler'in kurmaya kalkıştığı Yeni Dü­zen' de onlara hiçbir yer ayrılmamıştı. Ama öyle de olsa, Holocaust salt bir Yahudi sorunu ve yalnızca Yahudi tarihinin bir olayı değildi. Holocaust bizim modern akılcı toplumumuzda, uygarlığımızın yüksek sahnesinde ve insanoğlunun kültürel zaferinin zirvesinde doğmuş ve uygulanmıştır ve bu nedenle toplumun, uygarlığın ve kültürün bir so­runudur. Çağdaş toplumun vicdanında görünen kendi kendine iyileş­me, bu nedenle soykırım kurbanlarına karşı suç oluşturan bir aldır­mazlık değildir yalnızca; intihara götürebilecek potansiyel bir körlük tehlikesinin de belirtisidir.

Bu kendi kendine iyileşme i şlemi, Holocaust'un anılardan tümüy­le silindiği anlamına gelmez. Bunun tersini gösteren pek çok belirti vardır. Bu olayın gerçekliğini yadsıyan birkaç revizyonist ses dışında (ki bunlar, bilmeden de olsa, yarattıkları sansasyonel başlıklarla hal­kın dikkatini Holocaust konusuna daha çok çekiyor gibiler) Holoca­ust 'un vahşeti ve kurbanların (özellikle de sağ kalanların) üzerindeki etkisi, toplumun i lgisini çeken konular arasında gittikçe artan bir önem kazanmaktadır. Bu konunun. filmlerdeki, TV oyunlarındaki ve romanlardaki ikincil temalarda -genellikle yardımcı konu olarak da ol­sa- kullanılması neredeyse zorunlu hale gelmiştir. Ve kendi kendine iyileşmenin -iç içe geçmiş iki süreçle- gerçekleşeceği konusunda pek kuşku yoktur.

Birincisi , Holocaust tarihinin, kendi bilimsel enstitülerine, vakıfla­rına ve konferans çevrelerine bırakılacak bir uzman endüstri statüsüne zorlanmasıdır. Bi limsel disiplinlerin dallara ayrılmasının sık rastla­nan ve iyi bilinen sonucu, yeni uzmanlık dalının ana araştırma ala­nıyla bağlantısının zayıflaması ; ana yatağın, yeni uzmanların i lgilen-

11

diği ve keşfettiği şeylerden ve özellikle de geliştirdikleri özel dil ve betimlemelerden pek etkilenmemesidir. Dalın ayrılması, genellikle uzman enstitüye bırakılan bilimsel ilgi alanının disiplinin merkezi dü­zeninden elimine edilmesi anlamına gelir; yani deyim yerindeyse bun­lar özele inerler, marjinalize olurlar ve teoride olmasa bile pratikte, ge­nel yönden daha fazla bir önem kazanma olanağından yoksun kalırlar; böylece ana bilim dalı bu konularla daha fazla kafa yormaktan kurtu­lur. Ve Holocaust tarihiyle i lgili uzmanlık çalışmalarının hacmi, de­rinliği ve niteliği çarpıcı bir biçimde arttığı halde modern tarihe veri­len önem içindeki payı ve ona yönelen ilgi oranı artmamaktadır; yal­nız ne var ki, hatırı sayılır uzunlukta bir bilimsel kaynaklar listesi ek­leyerek esaslı bir Holocaust a!1alizi yapmaktan muaf tutulmak şimdi daha kolaydır.

Öteki süreç ise daha önce değindiğimiz, halkın bilincinde çökel­miş Holocaust imaj ının steril izasyonudur. Halkın Holocaust' a i lişkin bilgisi çoğunlukla anma törenlerinden ve törenleri çekici ve meşru kı­lan ağır başlı nutuklardan gelir. Ama bu tür fırsatlar diğer bakımlar­dan önemli olmalarına karşın Holocaust deneyiminin -ve özellikle de onun daha çirkin ve rahatsız edici yönlerinin- derin analizlerine pek olanak sağlamazlar. Bu zaten epey sınırlı sayıdaki analizlerin daha da azı, uzman olmayan ve herkesin ulaşabileceği haber medyasının hiz­met ettiği kamu bilincine ulaşabilir ancak.

Soruların en korkuncunun -"Böyle bir dehşet nasıl mümkün ola­bildi? Dünyanın en uygar bölgesinin ortasında bu nasıl olabildi?" so­rusunun- yanıtını düşünmeye çağrıldığında, kamuoyunun rahatının kaçıp kafasının karıştığı enderdir. Suçla i lgili tartışmalar, sebep ana­lizlerinin bir maskeli balosu biçimindedir; şiddetin kökenleri, denir, Hitler' in takıntılarında, onun uşaklarının kayıtsız şartsız ita­atkarlığında, taraftarlarının acımasızlığında ve onun fikirlerinin yay­dığı ahlak bozukluğunda aranmalıdır, oradadır; belki biraz daha ileri gidersek, bu nedenler Alman tarihindeki kendine has bazı dönüşüm­lerde ya da sıradan Alman'ın kendine özel -onların ancak açık ya da gizli antisemitizmi varsayılarak beklenecek bir tavır olan- ahlaki ka­yıtsızlığında da bulunabilir. "Böyle bir şeyin nasıl mümkün olabildi-

12

ğini anımsamaya çal ışmaların" istediğinizde çoğu kez yanıt olarak Üçüncü Reich denen iğrenç devlet ve Nazi canavarlığı ya da inandığı­mız ya da inanmaya teşvik edildiğimiz üzere, "gezegenin yapısına, il­kelerine karşı olan"2 bir şeyi kasteden "Alman . il leti"nin diğer yönle­riyle ilgili bir ifşaatlar nakaratı gelir. Ayrıca Nazizmin canavarlığını ve bunun sonuçlarını tümüyle kavradığımızda "Nazizmin Batı uygar­lığında açtığı yarayı iyileştirmek değilse de, dağlamak olanaklı mıdır acaba?"3 denir. Bu ve benzeri görüşlerin (sahiplerince kastedilmese de) olası yorumlarından biri, Almanya'nın, Almanların ve Nazilerin ahlaki ve maddi sorumluluğu kabul edilirse sebep araştırmasının ta­mamlanacağıdır. Bunun nedenleri, Holocaust gibi, belirli bir yerde ve sınırlı (bugün ne yazık ki sona ermiş) bir zamanda kalmıştır.

Sonuçta suçun açıklanmasını mutlaka suçun Almanlığı üzerine odaklama girişimi aynı zamanda herkesi, özellikle de diğer her şeyi aklama çabasıdır. Holocaust'un faillerinin, uygarlığımızın -dehşet verici ama meşru bir ürünü değil de- bir yarası, bir i lleti olduğu yo­lundaki ima, yalnızca kendini temize çıkarmanın moral rahatlığını de­ğil, ahlaki ve politik yönden mücadeleye son vermenin uğursuz tehdi­dini de beraberinde getirir. Tüm bunlar "orada" -başka bir zamanda, başka bir ülkede- oldu. "Onlar" ne denli suçlanırsa, geri kalan "biz­ler" o ölçüde güvenli oluruz ve bu güvenliği korumak için daha az şey yapmak zorunda kalırız. Suçun dağılımı, nedenlerin bulunduğu yer­lerle özdeşlik gösterdiği anda, böylesine gurur duyduğumuz yaşam tarzlarımızın masumiyetinden ve aklı başındalığından kuşku duy­mak gerekmez artık.

Bunun genel sonucu, paradoksal olarak, Holocaust anısındaki acı veren iğneyi çekip çıkarmaktır. Holocaust'un bugünkü yaşama tarzı­mız hakkında -güvenliğimiz için bel bağladığımız kurumların niteliği hakkında, kendi yaptıklarımızın, benimsediğimiz ve normal saydığı­mız etkileşim biçimlerimizin doğruluğunu sınadığımız ölçütlerin ge­çerliliği hakkında- içerdiği mesajlar sesini duyuramaz, dinlenmez ve alınmadan kalır. Uzmanlar tarafından açıklık getirilmiyor, konferans çevrelerinde tartışılmıyorsa, başka yerlerde duyulması çok daha zor­dur ve dışardan bakan herkes için bir giz olarak kalır. Bugüne dek

13

çağdaş bilinçte (en azından ciddi bir şekilde) yer etmemiştir. Daha da kötüsü, çağdaş yaşam pratiğini henüz etkilemiş değildir.

Bu çalışma, korkunç bir kültürel ve siyasi önem taşıyan, bu ko­şullarda çok gecikmiş gibi görünen bir görevin, Holocaust olayından alınacak sosyoloj ik, psikolojik ve siyasi dersleri çağdaş toplum ku­rumlarının ve üyelerinin özbilincine ve yaşam pratiğine taşımak gö­revinin yerine getirilmesine küçük ve mütevazı bir katkıyı amaçla­maktadır. Bu çalışma Holocaust tarihinin yeni bir açıklamasını sun­muyor; bu yönde tümüyle, yararlanmak için elimden geleni yaptığım ve sonsuz borçlu olduğum en son uzman araştırmalarının hayranlık uyandıran yeterli liğine güveniyor. Buna karşılık bu çalışma, sosyal bilimlerin (ve ayrıca olabildiğince sosyal pratiklerin) en merkezinde yer alan birçok konuda Holocaust olayının açığa çıkardığı olguların, eğil imlerin ve gizli potansiyellerin karşısında gerekli hale gelen reviz­yonlar üzerinde yoğunlaşmaktadır. Bu çalışmadaki birçok araştırma­nın amacı uzmanların bilgisine katkıda bulunmak ve sosyal bilimcile­rin kafasını kurcalayan bazı marjinal düşünceleri zenginleştirmek de­ğil, uzmanların bulgularını sosyal bilimlerin genel kullanım alanına katmak; onları, sosyolojik alandaki sorgulamaların ana konularıyla ilişkilerini gösterecek tarzda yorumlamak; onları disiplinimizin ana yatağına kazandırmak ve böylece onları bugünkü marjinal konumla­rından alıp sosyal teorinin ve sosyoloji pratiğinin ana akımına yük­seltmektir.

Bölüm 1, Holocaust araştırmalarının getirdiği, teorik yönden can alıcı, pratik yönden yaşamsal önemde bazı yayınlara karşı sosyolojik tepkilerin (ya da daha doğrusu, bu tepkilerin dikkat çekici kıtlığının) genel araştırmasıdır. Bu yayınların bazıları daha sonraki bölümlerde ayrıca ve daha ayrıntıl ı bir şekilde incelenecektir. Ve 2. ve 3. bölüm­lerde, modernizasyonun yeni koşullarında sınır çizme eğilimlerinin yarattığı gerginlikler, geleneksel düzenin çöküşü, modem ulusal dev­letlerin güçlenmesi, modem uygarlığın bazı özellikleri arasındaki bağlantılar (bunlar arasında en belirgini olan sosyal mühendislik he­veslerinin meşrulaştırılmasında bilimsel retoriğin rolü), halklararası karşıtlıkların ırkçı biçiminin çıkışı ve ırkçılıkla soykırım projeleri-

1 4

nin birlikteliği incelendi. Holocaust'un, modernliğe özgü kültürel eği­l imlerin ve teknik başarıların oluşturduğu bağlam dışında anlaşıla­mayacak, karakteristik bir modem fenomen olduğu öne sürülmekte; 4. bölümde, Holocaust' un öbür modem fenomenler arasındaki statüsü-

. nün benzersizliği ve normalliğinin gerçekten diyalektik bileşimi soru­nuyla yüz yüze gelmeye çalıştım. Sonunda Holocaust 'un, aslında ga­yet olağan ve alışılmış etkenlerin, daha önce benzerine rastlanmamış bir şekilde rast/aşmasının sonucu olduğu ve bu rastlaşmanın suçu­nun büyük ölçüde, sahip olduğu şiddet araçları tekeliyle ve cüretkftr mühendislik tutkularıyla siyasal devletin -tü;n siyasetdışı güç kaynak­larının ve toplumsal özyönetim kurumlarının adım adım güçsüzleşti­

rilmesi sonucu- toplumsal denetimden kurtulmasında olduğu yargısı­na vardım.

5. bölüm, "konuşulmadan kalmasını yeğlediğimiz"4 şeylerden bi­rini incelemek gibi, kazanım getirmeyen, zahmetli bir görevi özel bir şevkle üstleniyor, yani kurbanların kendi kendilerini kandırmada i ş­birliği yapmalarına izin veren ve uygarlaşma süreçlerinin o öğünülen, onurlandırıcı ve ahlak dersi verici etkisinin tersine, zorlayıcı otorite­nin gittikçe insanlıktan çıkarıcı etkisini uygun kılan modern mekaniz­maları inceliyor. Holocaust'un "çağdaş i l işkileri"nden biri , yani mo­dern bürokrasiyi mükemmelleştirmek için geliştiri lmiş otorite biçi­miyle yakın bağlantısı 6. bölümün konusudur -Milgram ve Zimbar­do' nun yaptığı, çok önemli sosyo-psikolojik denemelerin ek bir yorumu. Teorik sentez ve sonuç görevini yerine getiren 7. bölüm, sos­yal teorinin üstün durumdaki versiyonlarında ahlakın bugünkü statü­sünü araştırıyor ve onun -sosyal açıdan (fiziksel ve manevi) uzaklı­ğın, açığa çıkan, toplumsal olayları etkileme kapasitesi üzerine eği­len- radikal bir revizyonunu savunuyor.

İncelenen konuların çok farklı olmasına karşın, tüm bölümlerin aynı yöne yöneleceğini ve tek bir ortak mesajı destekleyeceğini umu­yorum. Bunların hepsi Holocaust'tan alınacak derslerin, bizim mo­dernite ile uygarlaşma süreci ve etkileri teorimizin ana akımı tarafın­dan özümsenmesinden yana argümanlardır. Bunların tümü Holocaust deneyiminin, üyeleri olduğumuz toplumla ilgili, can alıcı önemde bil-

1 5

giler içerdiği inancından yola çıkmaktadır. Holocaust, çağdaşlaşmanın görmezden geldiği, önemsemediği ya

da çözemediği eski eğil imlerle modem gelişmenin bizzat yarattığı mantıklı ve etkil i eylemin güçlü araçları arasında, daha önce görülme­miş bir rastlaşmadır. Bunların rastlaşması eşi görülmemiş de olsa ve ender rastlanır durumların bir bireşimini gerekli kılmış da olsa, o rastlaşmada bir araya gelen faktörler her yerde her zaman bulunabi­len, "normal" faktörlerdi ve bugün de hala öyledirler. Holocaust'tan sonra bu faktörlerin korkunç potansiyellerini ortadan kaldırmak için yapılanlar yeterli değildir ve bunların olası ürkünç sonuçlarını önle­mek için yapılanlar ise daha da azdır. Her iki konuda da, daha çok şeylerin yapılabileceğine -ve kesinlikle yapılması gerektiğine- inanı­yorum.

Bu kitabı yazarken Bryan Cheyette'in, Shmuel Eisenstadt' ın, Fe­renc Feher' in, Agnes Heller'in, Lukasz Hirszowicz'in ve Victor Zas­lavsky'nin eleştiri ve öğütlerinden büyük ölçüde yararlandım. Onların bu sayfalarda, düşüncelerinin ve esinlerinin marjinal bir tanıklığından daha fazla şeyler bulacaklarını umarım. Anthony Giddens'e ise, bu kitabın art arda gelen versiyonlarını ilgiyle okuduğu, değerli eleştiri­leri ve çok değerli öğütleri için, çok daha fazla şey borçluyum. Editör­lükteki özeni ve sabrı için David Roberts'a şükranlarımı sunuyorum.

Okuyucuya Not Ciltli kitapta "Ahlakın Toplumsal Maniplasyonu: Ahlaklaştırıcı

Etkenler, Adiaphorize* Edici Eylem" başlıklı yeni bir ek vardır. Bu metin, yazarın, Modernite ve Holocaust'un 1989 yılı "Avrupa Amalfi Sosyoloji ve Sosyal Teori Ödülü"nü aldığı sırada yaptığı konuşma­dır.

* Adiaphora - aldırış edilmeyen, ahlaki yönden kayıtsız kalınabilir olan.

16

Giriş

Holocaust Sonrası Sosyoloji

Şimdi uygarlığın maddi ve manevi ürünleri arasında ölüm kampları ve Muselmanner* de var.

Richard Rubenstein ve John Roth, Approaches to Auschwitz

Holocaust'un önemini, uygarlık, modernite ve modern uygarlık kuramı açısından sosyoloj i için azaltmanın, yanlış anlamanın ya da omuz silkip geçmenin iki yolu var.

Birinci yol, Holocaust'u Yahudilerin başına gelmiş bir şey, Yahu­di tarihine ait bir olay diye sunmaktır. Bu, Holocaust'u benzeri olma­yan, karakteristik olmadığı için dert etmeye değmeyen, sosyolojik yönden önemsiz bir şeye indirger. Bu tarzın en yaygın örneği, Holo­caust'un -etnik ya da dinsel önyargıların ve saldırıların büyük ve de­rin envanteri içinde hiçbir şeyle kıyaslanamayan, kendi içinde benzer­siz bir fenomen olan- Avrupa Hıristiyan antisemitizminin doruğa çık­tığı nokta olarak sunulmasıdır. Antisemitizm, önceli bulunmayan sis­tematikliği, ideolojik keskinliği, uluslarüstü ve ülkelerüstü yayılışı,

*Muselmanner (Alın.): Müslümanlar. (y.n.)

17

yerel ve evrensel kaynakların ve dalların benzersiz bir karışımı oluşu nedeniyle, tüm öteki koIIektif karşıtlıklardan ayrı durur. Holocaust, deyim yerindeyse, antisemitizmin başka araçlarla sürdürülmesi olarak tanımlandığı sürece "tek parçalı küme" (one item set) olarak; meyda­na geldiği toplumun patolojisini belki biraz aydınlatabilen, ama bu toplumun normal durumu hakkındaki anlayışımıza hemen hiçbir şey katmayan bir ilk ve son olay olarak görünecektir. Modernleşmenin ta­rihsel eğilimi, uygarlaşma süreci ve sosyolojik araştırmanın ana ko­nuları hakkındaki ortodoks anl.ıyışta önemli bir revizyona pek gerek oluşturmayacaktır.

Görünürde bunun tersi yöne yönelen, ama pratikte yine aynı hede­fe götüren ikinci yol ise Holocaust'u büyük ve bilinen bir sosyal feno­menler kategorisinin aşırı bir vakası olarak sunmaktır; elbette iğrenç ve itici ama birlikte yaşayabileceğimiz (ve yaşamamız gereken) bir kategoridir bu. Onun kimi zaman gerileyip kimi zaman öne çıkması ve her yerde her zaman bulunması yüzünden, ama hepsinden de öte, modem toplumun hep onu geri püskürtmek ve belki de tümüyle ezip yok etmek için düzenlenmiş bir örgütlenme olması ve hep öyle kala­cak olması nedeniyle onunla birlikte yaşamak zorundayızdır. Böylece Holocaust, birçok "benzer" çatışma, önyargı ya da saldırganlık vaka­larını kapsayan büyük bir sınıfın (en önde gelen de olsa) türlerinden biri olarak sınıflandırılır. Daha da kötüsü Holocaust' a ilişkin insan

' türünün ilkel ve kültürle bastırılamayan "doğal" bir eğilimine gönder­me yapılmaktadır -Lorenz'in "içgüdüsel saldırı"sı ya da Arthur Ko­estler'in "neo-korteksin, beynin eskiden kalma duyguların egemen ol­duğu bölümünü denetleyememesi" gibi 1 . Holocaust' tan sorumlu fak­törler toplum öncesi ve kültürel tedaviye karşı dirençli oldukları için sosyolojik ilgi alanından fiilen çıkartılmıştır. Sonuçta Holocaust en korkunç ve uğursuz -ama yine de teorik yönden özümsenebilir- bir soykırım kategorisine sokulmuş ya da bunun dışında, geniş ve tü­müyle bilinen bir etnik, kültürel ya da ırksal baskı ve zulümler sını­fında eritilivermiştir.2

Bu yoIIardan hangisine gidilirse gidilsin, sonuçlar büyük ölçüde aynıdır. Holocaust, hat değiştirilerek tarihin bildik eğilimlerinden bi-

1 8

rine oturtulmuştur: Bu açıdan bakılırsa ve (din adına yapılan haçlı seferleri , Albigen-sis mezhebindekilerin katledilmesi, . . . . . . . . . . . * ve hatta İngilizlerin Boer!er Savaşları sırasındaki icadı olan toplama kampları gibi) di­ğer tarihsel vahşetler yeterince anımsanırsa, Holocaust'u "benzer­siz" -ama yine de normal- olarak görmek gayet uygun hale gelir.3

Ya da Holocaust' un izi , yüzlerce yıllık gettoların, yani meşru tec­rit yerlerinin çok iyi bilinen kayıtlarına, pogromlara** ve Hıristiyan Avrupa'nın Yahudilere yapmış olduğu zulümlere dek sürülür - ve böylece etnik ve dinsel kinin, eşine rastlanmamış derecede dehşetli ama yine de tümüyle mantığa uygun bir sonucu olarak açıklanır. Han­gi yol olursa olsun, bomba etkisiz hale getirilmiştir; toplumsal teori­mizde büyük bir revizyona aslında gerek yoktur; modernlik ile ondaki açığa çıkmamış ama yine de hep fazlasıyla var olan potansiyel ve onun tarihsel eğil imi ile ilgili görüşlerimiz başkaca derinlemesine in­celemeyi gerektirmez; çünkü sosyoloj inin bugüne dek geliştirdiği yöntemler ve görüşler bu sorunla baş etmeye -onu "açıklama"ya, "ondan bir anlam çıkarma"ya, anlamaya- rahatlıkla yeterlidir. Genel sonuç, teorik bir gönül rahatlığıdır. Gerçekten m.odem toplum modeli eleştirisini haklı çıkartacak sosyolojik uygulamanın teorik çatısı i le pragmatik meşruluğuna bunun kadar h izmet eden bir başka şey ger­çekleşmemiştir.

Ş imdiye dek bu gönlü rahat, kendinden hoşnut yaklaşıma itiraz eden önemli sesler çoğunlukla tarihçilerden ve teologlardan çıktı. Sos­yologlar bu sesleri pek dikkate almadılar. Tarihçilerin ortaya koyduğu çok büyük sayıdaki çalışma i le ve gerek Hıristiyan gerekse Yahudi teologlar arasındaki tartışmalarla kıyaslanınca profesyonel sosyolog­ların Holocaust araştırmalarına katkısı marjinal ve önemsenmeyecek düzeyde kalır. Bugüne dek tamamlanmış olan sosyolojik çalışmalar kuşku bırakmayacak bir şekilde, Holocaust'un sosyolojinin konwnu

* Yazarın verdiği Türkiye 'yi de içeren benzer bir örnek, düşünceye konulan ya­saklar nedeniyle sakıncalı görülerek kullanılmamıştır. (y.n.)

** Rusya'da, özellikle Yahudilere uygulanan kitlesel katliamlar.(ç.n.)

1 9

hakkında söyleyeceği şeylerin, bugünkü haliyle sosyolojinin Holoca­ust hakkındaki bilgilerimize katabileceğinden daha fazla olduğu yo­lundadır. Bu uyarıcı olguya sosyologlarca henüz dönüp bakılmamış,

-verilen tepki ise çok daha az olmuştur. Sosyoloji dalının "Holocaust" denen olayla ilgili görevine yönelik

anlayış tarzını belki de en iyi ifade eden, bu dalın en önde gelen tem­silcilerinden biri olan Everett C. Hughes 'dır:

Nasyonal Sosyalist Hükümet tarihteki "pis iş"inin en büyük bölü­münü Yahudilere uygulamıştır. Böyle bir olayla ilgili can alıcı so­rular şunlardır: (1) Böyle bir işi fiilen uygulayan insanlar kimler­dir ve (2) diğer "iyi" insanların, onların bunu yapmalarına izin verdikleri koşullar nelerdir? Bize gereken, onların iktidara yüksel­mekte olduğunu gösteren belirtiler hakkında daha iyi bilgiler ve onları iktidardan uzak tutmak için daha iyi yollardır.4

Hughes, sosyolojik uygulamanın oturmuş ilkelerine sadık kalarak bu sorunu, "pis iş"in fai llerinin sergiledikleri kendine has davranışsa! eğilimlerle arasında akla yatkın bir bağlantı bulunan (belirleyici ola­rak) psiko-sosyal etmenlerin özel bileşenini açığa çıkarma, öteki bi­reylerde bu eğilimlere karşı (oluşan değil de oluşması umulan) diren­ci azaltan bir başka etkenler grubunu sıralama ve sonunda akılcı (ra­tionally) bir biçimde örgütlenmiş, nedensel yasalar ve istatistik olası­lıklarla yönetilen bu. dünyamızda, onun sahiplerini "pis" eğilimlerin ortaya çıkmasından, kendilerini gerçek davranışlarıyla ifade etmele­rinden ve meşum "pis" sonuçlara ulaşmalarından korumasına izin ve­ren bir miktar açıklayıcı-öndeyici bilgi edinme meselesi olarak görü­yor. Sözü edilen bu görevlerin sonuncusuna, tahminen, dünyamızı akılcı bir şekilde örgütlenmiş, yönetilebilir ve "denetlenebilir" kılan, aynı uygulama biçimiyle ulaşılacaktır. Bize gerekli olan, toplumsal mühendisliğin eski -ve güvenilirliğini asla yitirmemiş- etkinliği için daha iyi bir teknoloj idir.

Holocaust araştırmalarına sosyolojik yönden açık katkıların bugü­ne dek en dikkati çekeni olan çalışmasında Helen Feins, Hughes'in öğüdünü sadakatle izlemiştir. Fein, görevini; Nazi egemenliğindeki A vrupa'nın birçok milliyetçi devletindeki Yahudi kurbanların ya da

20

sağ kurtulanların yüzdesiyle bazı psikolojik, ideolojik ve yapısal de­ğişkenlerin birbiriyle güçlü bir bağlantı içinde olduğunu ayrıntılarıyla açıklamak olarak tanımlıyor. Fein, tüm ortodoks standartlara göre en etkileyici ar�ştırmayı gerçekleştirmiştir. Ulusal toplulukların özellik­leri, yöredeki antisemitizmin şiddeti, Yahudilerin öteki kültürden etki­lenme ve onlara asimile olma derecesi, ortaya çıkan toplumlararası dayanışma, tüm bunlar dikkatlice ve doğru bir şekilde endekslenmiş, böylece benzerlik ve paralellikler uygun bir şekilde ölçülebilmiş ve i lişkileri kontrol edilebilmiştir. Varsayılan kimi bağlantıların var ol­madığı ya da en azından istatistik yönden önemsiz olduğu, (örneğin dayanışmanın olmaması ile "halkın ahlaki sınırlamaların dışına çık­ması" olasılığı arasındaki i l işki gibi) diğer bazı kuralların ise doğru­landığı görülmüştür. Ama Fein' ın kitabında ortodoks sosyolojiye öz­gü zayıflıkların istemeden açığa çıkmasının nedeni, özellikle, yazarın kusursuz sosyolojik becerileri ve bunları uygulamadaki ustalığıdır. Sosyoloj i söyleminin bazı temel ama sözü edilmeyen varsayımlarını değiştirmeksizin, Fein ' ın yaptığından, yani Holocaust' u insan davra- · nışının, normal olarak tuttuğu uygarlığın sapının geçici bir süre boş­ta kalmasına yol açan toplumsal ve psikolojik etmenlerin özel sırala­nışını nözgün ama tümüyle belirlenmiş ürünü olarak görmekten baş­kası yapılamaz. Böyle bir görüşle bakıldığında Holocaust deneyimin­den (açıkça olmasa da imayla) .tam ve net bir şekildÇ! çıkarılacak bir şey varsa, o da toplumsal örgütlenmenin, toplum öncesi ya da toplum karşıtı (pre or anti-social) bireylerin davranışlarına egemen olan in­sanlıkdışı dürtüler üzerindeki insanlaştırıcı ve/ya da akılsallaştırıcı (bu iki kavram eşanlamlı olarak kullanılmış) etkisidir. İnsan davranı­şında ahlaki güdü olarak ne varsa toplum tarafından üretilmiştir. Top­lumun işleyişi bozulduğu anda bunlar çözülür. "Toplumsal düzenin ortadan kalktığı bunalımlarda, insanlar -sosyal kurallardan bağımsız olarak- başkalarına zarar verme olasılığını düşünmeksizin tepki vere­bilir."6 Yani etkin bir toplumsal düzenin varlığı böyle bir saygısızlığı olanaksız kılar. Toplumsal düzenin -ve düzen koyma heveslerini, da­ha önce hiç duyulmamış sınırlara dek zorlamak amacıyla ünlü mo­dem uygarlığın- baskısı , aslında insanda var olan hayvanın başıboş bencilliğinin ve doğuştan gelen vahşiliğinin üzerine ahlaki sınırlama

2 1

!arın geçirilmesidir. Ortodoks sosyoloj i Holocaust'un gerçeklerini bir bilim dalı olarak tanımladığı metodolojinin değirmeninde işleyerek "olayın gerçekleri"nden çok kendi peşin hükümlerine bağlı bir mesaj verebilir yalnızca: Holocaust'un, modernliğin bir ürünü değil de bir hatası olduğu mesajını. ·

Holocaust hakkındaki bir diğer dikkate değer çalışmada Nechama Tec, toplumsal spektrumun karşı tarafını araştırmak i stemiştir: Kur­taranları -yani "pis iş"in yapılmasına izin vermemiş , yaşamlarını ev­rensel bencillik dünyasında acı çekenlere adamış, kısacası, ahlaksız koşullarda ahlaklı kalmış insanları. Sosyolojik aklın kurallarına sa­dık kalan Tcc, zamanın tüm standartlarına göre sapkın olan bu davra­nışın toplumsal belirleyicilerini bulmak için çok uğraştı. Bayan Tec, saygın ve bilgili her sosyologun araştırma projesine kesinlikle kataca­ğı her varsayımı teker teker sınadı. Bir yana koyduğu "yardıma hazır olma" durumu i le öte yana koyduğu sınıfsal, eğitimsel, mezhepsel ya da bir partiye bağlı olmakla ilgili birçok faktör arasındaki i lişki leri -var olmadığını bulmak için- inceledi. Kendisinin -ve sosyoloj i eğitimi almış okurlarının- beklentilerine karşın Tec, varabileceği tek sonuca varmak zorundaydı: "Bu kurtarıcılar kendileri için doğal olanı yaptı­lar - onlar kendiliğinden zamanlarının dehşetinin üzerine azimle gide­bilirlerdi."7 Başka bir deyişle kurtarıcılar, kendi doğal yapıları böyle olduğu için kurtarmaya istekliydiler. "Toplumsal yapı"nın her köşe­sinden ve bölümünden geliyorlardı; bu nedenle ahlaki davranışın "toplumsal belirleyicileri" oldukları yalanına meydan okuyorlardı. Bir fark varsa, bu, belirleyicilerin katkısı, kurtarıcıların acı çeken başka insanlara yardım etme dürtülerini yok edememelerinde gösteriyordu kendini. Tec, konunun can alıcı noktasının keşfine birçok sosyolog­dan çok daha fazla yaklaşmıştı : "Biz sosyologlar Holocaust hakkında ne söyleyebiliriz ki?"den ziyade "Holocaust'un bizimle ve çalışmala­rımızla ilgili olarak söylemesi gerekenler nelerdir?"

Bu soruyu sormanın gerekliliğinin, her ne. kadar bu Holocaust mi­rasının hem en acil hem de en alçakça savsaklanmış kısmı olarak gö­rünse de, sonuçları dikkatle göz önüne alınmalıdır. Çünkü benimsen­miş sosyolojik görüşlerin açıkça iflasına aşırı tepki gösterilmesi çok

22

kolayca gerçekleşebilir. Holocaust deneyimini teorik bir işlev bozuk­luğu (esasen yabancı, mantıkdışı etkenleri baskı altına alamayan mo­dernleşme, duygusal ve saldırgan dürtülere boyun eğdiremeyen uy­garlaşma baskıları, çarpık ve sonuçta yeterli miktarda ahlaki motivas­yon üretemeyen toplumsallaşma) çerçevesi içinde tutma umudu kal­mayınca, teorik kördüğümden "açıkça" bir çıkış arama gibi bir yola sapılabilir; Holocaust modern uygarlığın bir "görünüm"ü, onun "do­ğal", "normal", (kimbilir, belki de ortak) ürünü, "tarihsel eğilim"i ola­rak i lan edilebilir. Bu çalışmada Holocaust, (modernliğin taşıdığı bir olasılık olarak bilinmek yerine) modernleşmenin doğruluğu (truth) -

·, bu, "büyük yalan"dan çıkarı olanların dayattığı ideolojik formülle an­cak yüzeysel olarak gizlenmiş doğruluğu- statüsüne yükseltilecektir. Zıt bir şekilde, bu görüş (bunu dördüncü bölümde daha detaylı ince­leyeceğiz) Holocaust'un tarihsel önemini sözde yükseltmekle onun önemini azaltmaktan başka bir şey yapamaz; soykırımın dehşeti, modem toplumun kuşkusuz her gün -ve bol miktarda- yarattığı diğer acılardan fiilen ayırt edilemez hale gelmiş olacaktır çünkü.

Modernliğin Sınanması Olarak Holocaust B irkaç yıl önce Le Monde 'dan bir gazeteci , eski uçak kaçırma kur­

banlarından bir örnek grupla söyleşi yapmıştı. Bulduğu en i lginç şeylerden biri, rehin alınma deneyiminin ölümcül tehlikesini birlikte atlatmış çiftleale boşanma olayına anormal derecede sık rastlanma­sıydı. Kafası karışan gazeteci , boşanmış kişilerin verdikleri kararın nedenlerini araştırdı. Görüştüklerinin çoğu, uçak kaçırma olayından önce boşanmayı asla düşünmemiş olduklarını söylediler. Ama o deh­şetli olay sırasında "gözleri açı lmış" ve "eşlerini yeni bir ışık altın­da görmüşlerdi." Her zamanki iyi kocalar yalnızca kendi midelerini düşünen bencil yaratıklar olduklarını "göstermişler", cesaretli işa­damları iğrenç korkaklıklar yapmışlar, becerikli "hayat adamları" darmadağın olmuşlar ve çektikleri cehennem azabından sızlanmanın dışında pek bir şey yapmamışlardı. Gazeteci kendi kendine sordu: bu Janusların*, her birinde vücut bulan bu iki yüzden hangisi maske,

* Roma mitolojisinde, başında iki tane yüzü olan kapılar tanrısı. (ç.n.)

23

hangisi gerçek yüz? Sonunda, sorunun yanlış sorulduğu kararına var­dı. Bu iki yüzden hiçbiri ötekinden "daha gerçek" değildi. Bunların ikisi de, teröre uğramış kişinin hep taşıdığı olasılıklardı - yalnızca, farklı zamanlarda, farkl ı durumlarda açığa çıkarlardı. "İyi" yüz, yal­nızca, normal koşullar onu ötekine tercih ettiği için normal görünü­yordu. Ama öteki , normalde görünmemesine karşın yine de hep var­dı. Ama bu bulgunun en çarpıcı yanı da, "öteki yüz"ün, uçak kaçırma macerası olmasa belki sonsuza kadar gizli kalacağıydı. Eşler, tanıyor gibi göründükleri, tanıdıkları kadarından hoşlandıKları kişilerdeki, bazı beklenmedik ve olağandışı durumların hep açığa çıkarabileceği çirkin niteliklerden habersiz, evliliklerinden hoşnut olmaya devam edeceklerdi. -

Daha önce Nechama Tec' in çalışmasından aktardığımız paragraf şu sonuçla bitiyor: "Holocaust olmasaydı bu yardımseverlerin çoğu kendi ayrı yollarında gidecek, kimileri hayır işleri yapmaya devam edecek, kimileri de sade, mütevazı bir yaşam sürdürecekti. Onlar, çevrelerindekilerden genelde pek ayırt edilemeyen, gizli kalmış kah­ramanlardı." Bu çalışmanın en güçlü (ve inandırıcı bir şekilde) savu­nulan sonucu, olağandışı bir durum karşısında bireyin özverili mi yoksa korkakça mı davranacağını gösteren işaretleri ya da belirtileri ya da göstergeleri önceden tanımanın, yani onların nasıl ortaya çıka­cağını, ortaya çıkmalarını gerektiren ya da yalnızca "uyaran" koşul­l arın dışında belirlemenin olanaksızlığıdır.

John R. Roth, sorunumuzla doğrudan i lişkili olarak gerçekliğe kar­şı aynı potansiyel konusunu getirmiştir. Birincisi, ikincinin henüz açığa çıkmamış halidir; ikincisi i se birincinin gerçekleşmiş -ve dola­yısıyla deneyerek varılabilen- halidir:

Nazi iktidarı galip gelip de olması gerekenleri belirleme yetkisine sahip olsaydı, Holocaust'ta hiçbir doğa yasasının çiğnenmediği ve Tanrıya ve insanlığa karşı hiçbir suçun işlenmediği kanısına vara­caktı. Gerçi köle emeği kullanımının sürdürülmesi mi, genişletil­mesi mi, yoksa bırakılması mı gerektiği bir sorun teşkil edecekti .. Bu hükümler akılcı zeminde alınmış olacaktı.8

Holocaust' la ilgili kollektif anılarımıza sinmiş, sözü edilmeyen

24

dehşet, Holocaust'un bir hatadan, ilerlemenin normalde doğru giden yolunda bir sapmadan, uygar toplumun normalde sağlıklı yapısındaki bir kanser tümöründen daha fazla bir şey olmamasından, yani kısaca Holocaust'un, modem uygarlığa ya da (ya da bizim öyle düşünmek­ten hoşlandığımız üzere) onun temsil ettiği her şeye karşı bir antitez olmamasından duyulan (ve bu anıyla korkmadan yüzleşmekten ka­çınmak gibi bunaltıcı bir istekle bağlantısı rastlantıdan daha çok olan) sıkıcı bir kuşkudur. Holocaust'un, bizim bilinen yüzüne böylesine hayran olduğumuz modem toplumun ancak diğer yüzünü açığa çıkar­mış olmasından (kabul etmesek de) kuşkulanırız. Ve tabii iki yüzün tamamen ve olduğu gibi, aynı bedene bağlı olmasından da. Belki de en çok korktuğumuz, her iki yüzün de metal bir paranın iki yüzü gibi, diğeri olmadan var olamayacağıdır.

Korkunç gerçeğin tam eşiğine dek gelip dururuz sık sık. Ve Henry Feingold, Holocaust olayının uzun ve genellikle masum modem top­lum tarihinde gerçekten yeni bir gelişme, sözde zararsız hale getiril­miş bir virüsün yeni bir habis türünün ortaya çıkması gibi, hiç umma­dığımız ve tahmin etmediğimiz bir gelişme olduğunda diretiyor:

Kesin Çözüm* (The Final Solution) Avrupa sanayi sisteminin çar­pıklaştığı, Aydınlanma'nın asıl amacı olan yaşam düzeyini yük­seltmek yerine kendini tüketmeye başladığı önemli anı işaret eder. Oysa Avrupa'nın dünyaya egemen olması, sanayi sistemi ve ona bağlanmış yaşam felsefesi sayesindeydi.

Sanki dünyaya egemen olmak için gereken ve kullanılan beceriler Kesin Çözüm'ün etkisini sağlamak için gerekenlerden nitelik olarak farklıymış gibi. Ve Feingold yine de gerçeğe korkmadan bakıyor:

Yani [Auschwitz] modem fabrika sisteminin sıradan bir uzantısıy­dı. Mal üretmek yerine, hammadde insanlardı ve son ürün ise ölümdü; yöneticinin üretim çizelgesinde, günde şu kadar birim di­ye özenle belirtilmişti . Modem fabrika sisteminin en önemli sim-

* Yahudilerin yakılarak yok edilmesi. (ç.n.)

25

gesi olan bacalar insan etinin yakılmasıyla oluşan keskin duman­lar püskürtüyordu. Modern Avrupa'nın son derece akıllıca düzen­lenmiş olan demiryolu ağı, fabrikalara yeni bir tür hammadde ta­şıyordu. Tıpkı öteki kargolarda olduğu gibi yapıyordu bunu. Gaz odalarındaki kurbanlar, gelişmiş Alman kimya sanayi tarafından yapılmış prusik asit tabletlerinden üretilen zehirli gazları soluyor­du. Mühendisler krematoryumları* düzenlediler; yöneticiler de da­ha geri kalmış ulusların imreneceği bir heyecan ve verimle çalışa­cak bir bürokrasi sistemi düzenlediler. Genel plan da çarpıklaşmış modern bilimsel ruhun bir yansımasıydı. Tanık olduğumuz, top­lumsal mühendisliğin büyük bir şemasından başka bir şey değil­di ... 9

Gerçekte Holocaust'u oluşturan her "bileşen" -onu mümkün kılan şeylerin hepsi- normaldi; ama bu "normal'', bildik anlamda, çok önce­leri tam olarak tanımlanmış, açıklanmış ve üzerinde uzlaşılmış bü­yük bir fenomenler sınıfından bir başka örnek anlamında değil de (tersine, Holocaust deneyimi yeni ve bilinmedikti), uygarlığımız, onu yönlendiren ruh, onun öncelikleri, onun yapısında var olan dünya gö­rüşü hakkında bildiğimiz her şeyle tam bir birlikteliğin korunması anlamında -ve insan mutluluğunu kusursuz bir toplumda sürdürmek için elverişli yollar anlamında- bir "normal"di. Stillman ve Pfaffın sözleriyle:

Yaygın mal bolluğu görünümüyle kütlesel üretim hattında uygula­nan teknoloji ile ölüm bolluğu görünümüyle toplama kamplarında uygulanan teknoloji arasında tümüyle rastlantısal bir benzerlikten çok daha fazla bir bağlantı vardır. Bağlantıyı yadsımak isteyebili­riz; ama Buchenwald bizim Detroit'in River Rouge'u kadar Batı' mızdır. Buchenwald'ı, aslında aklı başında olan Batı dünyasının tesadüfi bir sapkınlığı olarak yadsıyamayız. ıo

Raul Hilberg'in Holocaust'un başarılarına ilişkin erişilmez üstün­lükte, yetkin araştırmasının sonunda vardığı sonucu da anımsayalım: "İmha makinelerinin bir bütün olarak örgütlü Alman toplumundan ya-

* İnsan bedeni yakmada kullanılan fırın. (ç.n.)

26

pısal bir farklılığı yoktu . İmha makineleri örgütlü toplumun özel rol­lerinden biriydi ."! ı

Richard L. Rubenstein, bana Holocaust' tan alınacak en büyük ders gibi gelen sonucu çıkarmış. "Holocaust" diyor, "uygarlığın ilerleme­sinin tanıklığını taşıyor" O, çift anlamlı bir i lerlemeydi. Kesin Çö­züm' de, sanayi potansiyeli ve uygarlığımızın göklere çıkardığı tekno­lojik know-how, daha önce görülmemiş büyüklükte bir görevin başa­rıyla üstesinden gelerek yeni doruklara tırmandı. Ve aynı Kesin Çö­züm'de toplumumuz bize, onun bugüne dek bilinmeyen kapasitesini ortaya serdi. Teknik verimliliğe ve iyi tasarıma saygıyı ve hayranlığı öğretmişse de, uygarlığımızın getirdiği maddi i lerlemeye övgü düzer­ken onun gerçek potansiyelini küçümsediğimizi kabul etmekten başka çaremiz yok.

Ölüm kampları dünyası ve onun yarattığı toplum,Yahudi­Hıristiyan uygarlığın gittikçe kararmakta olan gece tarafını açığa çıkarmaktadır. Uygarlık kölelik, savaşlar, sömürü ve ölüm kamp­ları anlamına gelir. Ama tıbbi hijyen, yüce dinsel idealler, güzel sanatlar ve nefis müzik anlamına da gelir. Uygarlıkla vahşi bar­barlığın birbirinin antitezi olduğunu düşünmek yanlıştır. . . Günü­müzde, dünyamızın diğer çoğu yönü gibi, barbarlık da eskisine göre çok daha etkili uygulanır bir hale geldi. Barbarlık ortadan kalkmak zorunda değil ve kalkmayacak. Yaratma ve yok etme, uygarlık dediğimiz şeyin birbirinden ayrılmaz yönleridir. !2

Hilberg bir tarihçi, Rubenstein ise bir teologdur. Sosyologların yaptığı incelemeleri büyük bir merakla tarayarak Holocaust'un önü­müze koyduğu görevin aciliyetini aynı şekilde farkettiğini gösteren ifadeler aradım, Holocaust' un içerdiği kanıtlara rastlamaya ve diğer şeyler yanında bir meslek ve akademik bilginin bir parçası olarak sos­yolojiye bir karşı çıkış bulmaya çalıştım. Ama tarihçilerin ve teolog­ların yaptığı incelemelerle ölçüye vurulduğunda, akademik sosyoloji­nin çok büyük bir bölümü, kollektif bir unutma ve gözlerini kapama egzersizine benziyor daha çok. Daha birçok şeyin yanı sıra aklın ku­rallarının duygulardan daha yararlı olduğunu, akılsallığın (başka ne olabilir?) akıldışı ( irrational) eylemden daha üstün olduğunu ya da

27

"kişisel i l işki ler"in son derece umutsuzca aşılandığı verimlilik talep­leriyle ahlaki eğilimler arasındaki yerel çatışma gibi Holocaust' tan alınan dersler genel olarak sosyoloji kamuoyunda çok az iz bıraktı. Protestonun sesi yüksek ve serttir ama sosyoloji kurumunun duvarları­nı geçememiştir henüz.

Sosyologların, sosyolog olarak, Holocaust'un kanıtlarıyla açıkça karşılaştığı çok fazla duruma tanık olmadım. Ufak çaplı da olsa böy­le bir fırsat 1978 yı lında Çağdaş Sosyal Sorun Araştırmaları Enstitü­sü'nce 13 düzenlenen Holocaust Sonrası Batı Toplumu sempozyu­munda doğmuştu. Sempozyum sırasında Richard L. Rubenstein, mo­dem toplumun eğil imleri hakkında Weber' in en çok bilinen teşhisle­rinden bazılarını Holocaust deneyiminin ışığı altında yeniden ele almak gibi, belki biraz fazla duygusal olmakla birlikte iyi tasarlanmış bir girişimde bulundu. Rubenstein, Weber' in bildiği, sezdiği ya da üzerinde teori ürettiği şeylerden yola çıkarak bugün bizim bildiğimiz ama doğal olarak Weber' in habersiz olduğu şeylerin en azından bir olasılık olarak (Weber' in bizzat kendisi ya da okurları tarafından) tah­min edilip edilemeyeceğini bulmayı umuyordu. Bu soruya olumlu bir yanıt bulduğunu düşünüyor ya da en azından şunu öne sürüyordu: Weber'in modem bürokrasi , akılcı ruh, verimlilik i lkesi, bilimsel zih­niyet, değer yargılarını öznellik diyarına gönderme yorumlarında Na­zi aşırı l ığını önleyebilecek hiç bir mekanizma kaydedilmemiştir; üs­telik Weber'in ideal tiplerinde, Nazi devletinin yaptıklarını aşırılık olarak tanımlamayı gerektirecek hiçbir şey yoktur. Örneğin "Alrµan tıp mesleği ya da Alman teknokratları tarafından yapılan hiç bir deh­şet verici uygulama, değer yargılarının esastan öznel olduğu ve bili­min ise doğal olarak araçsal ve değerlerden arınmış olması gerektiği görüşüne aykırı değildir." Önde gelen bir Weberci bilimadamı, büyük ve haklı bir üne sahip sosyolog Günther Roth hoşnutsuzluğunu gizle­meye çalışmadı: "Profesör Rubenstein' ın görüşlerine tümüyle karşı­yım. Tebliğinde katılabileceğim tek bir cümle bile yok." Günther Roth herhalde Weber' in. anısına bir zarar gelmesi olasılığına karşı (sanki yalnızca "tahmin" düşüncesinde, gizlenmiş bir zarar varmış gibi) sinirlendiğinden, toplantıya katılanlara Weber'in bir liberal oldu-

28

ğunu, anayasayı savunduğunu, çalışan sınıfların seçme hakkını onay­ladığını (ve sonuçta galiba, Holocaust gibi iğrenç bir şeyle i lintili ola­rak anılamayacağını) hatırlattı. Ama Rubenstein ' ın savının özüyle karşılaşmaktan kaçındı. Aynı nedenle kendisini, Weber'in modernli­ğin en önemli özelliği diye nitelediği ve analizine yeni ufuklar açan katkıyı yaptığı , aklın gelişme kurallarının "beklenmedik sonuçları"nı ciddi bir şekilde ele alma olanağından yoksun bıraktı. Sosyoloj i gele­neğinin klasiğince bize miras bırakılan algılanabilir görüntülerin "öte­ki yüzü"yle açıkça karşılaşma fırsatından yararlanmadı; ne de klasik­lerin sahip olmadığı acı l ı bilgimizin onların şeyleri kavrayışlarında, kendi kendilerine fark edemedikleri tüm sonuçlan bulmamızı sağla­yıp sağlayamayacağına yönelik kafa yorma fırsatını değerlendirdi.

Günter Roth her halükarda, ortak geleneğimizin kutsanmış doğru­larını aksi kanıtların yitip gitmesi pahasına savunmak için harekete geçecek tek sosyolog değildir; işin aslı , öteki sosyologların çoğunun bunu bu denli açık sözlü bir şekilde dile getirme zorunluğu duyma­mış olduklarıdır. Genellikle, günlük mesleki pratiğimizde Holoca­ust'un açıklanmayı dayatmasını dert etmeye gerek duymayız. Meslek olarak onu unutmayı ya da onu, disiplinin ana yatağına uzanma şansı­nın olmadığı "uzmanlık i lgi" alanındaki rafa kaldırmayı hemen he­men başardık. Holocaust sosyolojik metinlerde tartışıldığında da, ol­sa olsa insan doğasında var olan evcilleşmemiş saldırganlığın neler yapabileceğinin acıklı bir örneğini oluşturdu ve bu saldırganlığın uy­garlı k baskısında bir artışla ya da başka bir problem çizme uzmanlığı hırsıyla evcilleştirilmesinin doğruluğu hakkında ahkam kesmenin ba­hanesi olarak kullanıldı. En kötüsü Holocaust, Yahudilerin özel bir yaşantısı , Yahudilerle onlardan nefret edenler arasındaki bir mesele (öteki dünyayla ilgisi olmayan bazı şeyler peşindeki İsrail Devle­ti 'nin sözcüsü olan birçok kişinin payının hiç de az olmadığı bir "özelleştirme")i4 olarak anımsandı.

Bu durumun yarattığı kaygı yalnızca ve hiç de başlıbaşına mesle­ki nedenlere dayanmamaktadır - sosyolojinin bilimsel yetkisi ve top­lumla il işkisi açısından zararlı olabilirse de. Bu durumu çok daha faz-

29

la rahatsız edici kılan, "bunun, bir başka yerde böylesine büyük bo­yutlarda gerçekleşebildiğine göre, her yerde olabileceğinin, tümüyle insanların başına gelebilecek olasıl ıklar arasında bulunmasının, Auschwitz' in, bilinç evrenimizi insanın aya gitmesinden öyle ya da böyle daha az büyütmediği"nin 1 5 hissedilmesidir. Auschwitz ' i olanak­lı kılan toplumsal koşulların hiçbirinin gerçekten yok olmadığını ve · bu olanakların ve ilkelerin Auschwitz benzeri facialar yaratmasını ön­leyecek hiçbir etkin önlemin alınmamış olduğunu görünce tedirginli­ğin azalması çok zordur; Leo Kuper'in geçenlerde saptadığı gibi, "egemen devlet, yönetimindeki halka soykırım uygulama ya da kitle­sel katliamlar yapma hakkını egemenliğinin ayrılmaz bir parçası ola­rak savunuyor ve . . . B .M.; sırf pratik amaçları için, bu hakkı koru­yor."16

Holocaust'un ölümünün ardından yapabileceği bir iyilik varsa, mo­dern tarihin kutsallaştırdığı toplumsal i lkelerin, normalde farkına va­rılmayan "öteki yönleri"ni görmemizi sağlamasıdır. Benim önerim, tarihçiler tarafından iyice araştırılmış Holocaust deneyiminin, deyim yerindeyse, bir sosyoloji "laboratuvarı" olarak görülmesidir. Toplu­mumuzun kimi özellikleri açığa kavuşmamıştır ve bundan ötürü, "la­boratuvardışı" koşullarda uygulanması olanaksızdır. Başka bir de­yişle benim önerim, Holocaust 'a, modern toplumun gizli tehlikeleri­nin ender ama önemli ve güvenilir bir testi gibi yaklaşılmasıdır.

Uygarlaşma Sürecinin Anlamı Bizim Batı toplumunun bilincinde derin yer etmiş nedenbilimsel

(etiological) mit, insaniığın toplum öncesi barbarlıktan çıktığını anla­tan, ahlaki açıdan yüceltilmiş bir öyküdür. Bu mit, birkaç etkil i sosyo­loji teorisine ve tarihsel anlatıya canlılık ve yaygınlık sağladı ve ar­dından onlar tarafından bilgince ve incelikli bir destek gördü; bu bağ­lantı geçenlerde Elias' ın, sunduğu "uygarlaşma süreci"nin yarattığı bir şöhret patlaması ve ani başarıyla sergilendi. Çağdaş sosyal teoris-

. yenlerin askeri şiddetin arttığını ve büyük uygarlıkların çıkışının ve güçlenmesinin en önemli özelliği olarak baskının sınırsız kullanımı­nı vurgulayan karşıt görüşleri, (örneğin çeşitli uygarlaşma işlemleri-

30

nin tam analizleri: Michael Mann' ın tarihsel ve karşılaştırmalı, Ant­hony Giddens ' in bireşimsel ve teorik analizleri) nedenbilimsel miti kamu bilincinden, hatta mesleğin yaygın folklorundan uzaklaştırabil­mek için daha epey yol almak zorundadır. Meslekdışı görüş genellik­le mite her türlü karşı çıkışa öfkelenir. Üstelik meslekdışı görüşün bu direnişi saygın, bilgili görüşlerden oluşan bir koalisyon tarafından desteklenir; bunların arasında güçlü otoriteler vardır; örneğin akılla batıl inanışlar arasındaki muzaffer mücadeleye dayanan "Whig"* gö­rüşü; Weber'in daha az emekle daha çok şey başarmaya yönelik bir hareket olan rasyonalizasyon görüşü; insandaki hayvanın maskesini düşürmeye, saklandığı yerden sökmeye ve evcilleştirmeye yönelik psikanaliz beklentisi; Marx ' ın insanın dinsel güçlerin denetiminden kurtulduğunda yaşamın ve tarihin tümüyle onun denetimine gireceği yolundaki muhteşem öngörüsü; Elias ' ın şiddeti günlük yaşamdan dışlayan yeni tarih tanımlaması ve hepsinin üstünde de bizi insan so­runlarinın yanlış politikaların sonucu olduğuna, doğru politikaların bu sorunları ortadan kaldıracağına inandıran uzmanlar korosu. Bu itti­fakın ardında, yönettiği toplumu düzenlenecek, yetiştirilecek ve yaba-

. ni otları denetime alınacak bir şey olarak gören "bahçıvan" devlet du­ruyor sıkı bir şekilde.

Çağımızın ortak bilincinde uzun zamandır kemikleşmiş bu mitin bakışıyla Holocaust ancak, uygarlığın (yani amaçlı, aklın rehberliğin­de insan etkinliğinin) insanda doğadan kalmış marazi doğal eğilimleri kontrol altına almadaki başarısızlığı olarak görülebilir. Açıktır ki Hobbesçu** dünya tümüyle zincire vurulmamış, Hobbesçu sorun Başka bir deyişle, henüz yeterince uygarlaşmamışız. Bitmemiş uy­garlaşma i şleminin sonuca ulaştırılması gerekir. Kitlesel cinayetler­den alınacak dersin bize öğreteceği bir şey varsa, o da buna benzer

* Amerikan bağımsızlık savaşı taraftarı. İngilterede 1 8 . yüzyılda kurulan ve şimdi liberal parti olan siyasi parti üyesi. (ç.n.)

* * Thomas Hobbes ( 1 588-1 679) Leviatlıaıı adlı yapıtında, insanların aslında ben­cil olduğunu, anarşiden korktukları ve bundan kurtulmak istedikleri için, kendile­rini hükümdara bağlı kılan bir toplumsal sözleşmeye girdiklerini savunan İngiliz filozofu. (ç.n.)

3 1

barbarlık hıçkırıklarını önlemek için daha da fazla uygarlaşma çaba­sının açıkça gerekli olduğudur. Bu olaydan çıkan derslerde, bu çaba­lara ve gelecekteki nihai sonuçlarına gölge düşürecek bir şey yoktur. Kesinlikle doğru yöne gidiyoruz; ama yeterince hızlı hareket edemi­yoruz belki.

Tarihi araştırmalarla görüntüsünün tümü belirdikçe, uygarlığın ürünleri arasında en sevilenin gerçek verimliliğiyle (onun teknoloj isi, onun akılcı tercih ölçütleri, onun düşünce ve eylemi ekonomi i le veri­miliğin pragmatizmine tabi kılma eğilimi) karşılaşan insan doğasının kırılganlığını ve zayıflığını (cinayetten nefret etme, şiddetten hoş­lanmama, vicdan azabından ve ahlaka aykırı davranışın sorumlulu­ğundan korkma gibi) ortaya çıkartan olağandışı bir olay olarak Holo­caust' un alternatif ve oldukça güvenilir yorumu yapılmaktadır. Akıl­dışı duyguların kargaşasıyla diri lmiş Holocaust' un Hobbesçu dünya­sı, o çok sığ mağarasından yüzeye çıkmamıştır. Holocaust (Hobbes'un kesinlikle sahiplenmeyeceği, ürkütücü biçimde) fabrika yapısı araçlarla, ancak en ileri bilimin sağlayabileceği silahlar kulla­narak bilimsel tarzda yürütülen organizasyonlarla tasarlanmış bir yol­culuk rehberini izleyerek gelmiştir. Modern uygarlık Holocaust 'un yeterli koşulu değil, kesinlikle gerekli koşuludur. O olmaksızın Ho­locaust düşünülemez. Holocaust'u düşünülebilir kılan, modern uygar­lığın akılcı dünyasıdır.. "Nazilerin Avrupa Yahudiliğini kitle halinde katletmesi yalnızca bir sanayi toplumunun teknolojik başarısı değil, aynı zamanda bürokratik bir toplılmun örgütlenme başarısıdır."17 Yalnız, Holocaust'un insan türlerinin tarihsel ilerlemesine damgasını vuran birçok kitlesel cinayet arasında benzersi� olması için neyin ge­rekli olduğuna bakalım.

Kamu görevlileri, sağlam planlaması ve kusursuz bürokrasisi ile öteki hiyerarşileri etkilemiştir. İmha makineleri askeri dakikliğini, disiplinini ve katılığını ordudan almıştır. Sanayinin etkisi, ölüm merkezlerinin fabrikamsı verimliliğine olduğu kadar hesaba, para­dan tasarrufa ve malların korunmasına verilen büyük önemde his� sedilir. Son olarak parti tüm aygıta bir "idealizm" , "misyon" duy­gusu ve tarih yapma nosyonu katmıştır . . .

32

Holocaust aslında örgütlü toplumun özel rollerinden biriydi. Çok büyük oranda kitlesel cinayetlerle ilişkili olmasına karşın, bu kos­kocaman bürokratik aygıt doğru bürokratik prosedüre, incelikli ke­sin tanımlamalara, bürokratik düzenlemenin en ince ayrıntılarına ve yasafara uygun davranmaya özen göstermiştir. 1 8

S S karargahında Avrupa Yahudilerini yok etmekle görevli bölüm resmen Yönetim ve Ekonomi Bölümü olarak adlandırılmıştı. Bunun sadece bir bölümü yalandı ; sadece bir bölümü suç işleyenler arasında daha az dirençliler i le fırsat kollayanların her ikisini de yanıltmak için tasarlanmış kötü niyetli "söylev kuralları"na gönderme yapılarak açıklanabilir. Bu adlandırma insanları yatıştırmak için biraz abartılıy­sa da, eylemin örgütsel amacını içtenlikle yansıtmaktaydı. Bu etkin­lik, amacının ahlaki iğrençliği (ya da ahlaki ayıbının dev boyutu) dı­şında, (bürokrasi dilinde ifade edilebilecek tek anlam olan) biçimsel anlamda "sıradan" yönetimsel ve ekonomik bölümlerce tasarlanan, yürütülen ve denetlenen diğer tüm etkinliklerden farksızdı. Bu etkin­lik bürokratik modernleşmeden sorumlu diğer tüm .etkinlikler gibi, Max Weber' in önerdiği, akla uygun modem yönetim tanımına gayet iyi uymaktadır:

Hassasl!k, hız, belirsizlikten arınmışlık, iyi bir dosya bilgisi, sü­reklilik, dikkat, birlik, kesin itaat, sürtüşmelerin ve malzeme ve personel maliyetinin azaltılması - sıkı bir bürokratik yönetimde bunlar optimum düzeye yükselir. . . Her şeyden önce, bürokratizas­yon yönetim işlevlerini saf nesnel görüşlere göre ele alma ilkesini uygulayabilmede optimum olanak sağlar ... İşin "nesnel" yapılma­sı öncelikle, işin sağlam kurallar uyarınca ve "kişilere bakılmak­sızın" yapılması anlamına gelir. 1 9

Bu nitelemelerde, Holocaust'un bürokratik tanımlamasını, doğı u­luğun gülünç bir taklidi ya da ahlaki hor görmenin korkunç bir biçimi olarak sorgulamayı gerektirecek bir şey yoktur.

Ve yine Holocaust, ne tek başına ne de öncelikle rasyonalizasyo­nun bürokratik farzını anlayışımızda o kadar önemlidir; çünkü verim­liliğin bürokratik yoldan sağlanması yolunun resmi ve ahlaki yönden nası l kör olduğunu anımsatır (sanki böyle bir anımsatıcıya gerek du-

33

yuyormuşuz gibi). Görülmemiş boyutlardaki bu kitlesel cinayetlerde­ki titiz ve hassas işbölümünün, iyice gelişmiş ve yerleşmiş beceri ve alışkanlıkların, düzgün bir emir ve bilgi akışının sürdürülmesine ya da kişisel olmayan, iyi senkronize edilmiş özerk ama birbirini tamam­layan eylemlerin eşgüdümüne ne ölçüde dayandığı kavranmadıkça, onun önemi bütünüyle ifade edilemez: Kısaca bu beceri ve alışkanlık­lar en iyi şekilde bir ofis atmosferinde büyüyüp serpilebilir. Holocaust tarafından bürokratik akılsallık bilgimize tutulan ışık, Endlösung (Kesin Çözüm) düşüncesinin bürokratik kültürün bir ürünü olduğunu kavradığımızda gözlerimizi kamaştırır.

Avrupa Yahudiliğinin fiziksel olarak yok edilmesine giden dolam­baçlı yolu anlayabilmemizi Kari Schleuner'e20 borçluyuz: Ne çılgın bir canavarın tek bir görünüşü ne de ideolojik olarak yönlendirilmiş yöneticilerin, "sorun çözme işlemi"nin en başında seçtiği bir yoldur. O daha çok milim milim ortaya çıkmış, her aşamada başka bir hede­fe yönelmiş, boyuna çıkan yeni bunalımlara göre değişmiş ve "ma­dem önüne geldik, bu köprüyü geçeceğiz" felsefesiyle ileriye itilmiş­tir. Schleuner' in anlayışı, Holocaust'un tarih olarak yazılışında "iş- . levselci" ekolün bulgularını en iyi şekilde özetlemektedir (ki son yıl­larda bu görüş, Holocaust'un bir zamanlar tek bir belirleyici etkene bağlı olarak açıklanmasını savunmada gittikçe daha çok zorlandığını fark eden -yani soykırıma hiç sahip olmadığı güdüsel bir mantık ve içerik atfetmiş bir görüş olan- "amaçsalcı" görüşün aleyhine hızla güçlenmektedir).

İşlevselcilerin bulgularına göre "Bitler Nazizmin amacını sapta­mıştı : 'Yahudilerden kurtulmak ve her şeyden önce, Reich toprakla­rını judenfrei, yani Yahudilerden arınmış hale getirmek' - ama buna nasıl ulaşılacağının ayrıntısına girmemişti."21 Amaç saptandıktan sonra, her şey tıpkı Weber'in her zamanki açıklığıyla ifade ettiği gibi gelişir: " 'Siyasal efendi' , devlet yönetiminde bulunan deneyimli me­murla yüz yüze gelen 'uzman'a karşı direnen bir 'hevesli ' olarak bu­lur kendini."22 Amacın yerine getirilmesi gerekir; bunun var olan du­rumda nasıl yapılacağı her zaman "uzmanlar" tarafından uygulanabi­lirlik ile alternatif eylem fırsatlarının maliyeti açısından değerlendiri-

34

lir. Ve böylece Hitlcr'in amacına pratik bir çözüm olarak ilk önce, Al­man Yahudilerinin göçü seçildi ; bu, judenfrei bir Almanya sonucunu verecekti ; öteki ülkeler Yahudi mültecilere karşı daha konuksever olursa tabii . Avusturya ilhak edilince Eichmann, Avusturya Yahudili­ğinin kitlesel göçünü sağladığı ve hızlandırdığı için ilk ödülünü ka­zandı. Ama daha sonra, Nazi yönetimi altındaki topraklar artmaya başladı. Nazi bürokrasisi ilk önce, fetihlere ve sözde-sömürge toprak­lara sahip olunmasını Führer' in buyruğunu tam olarak yerine getir­mek için düşlenen fırsat olarak gördü: Generalgouvenıment, Alman­lara ait ırksal saflaştırma hedefine yöneltilecek ülkelerde hil.la yerle­şik durumda olan Yahudiliği atmak için hep arayıp durduğu yeri bul­muşa benziyordu. Gelecekteki "Yahudi prensliği" için, işgalden önceki Orta Polonya'da bulunan Nisko civarında bir bölgenin ayrıl­ması planlanmıştı. · Nitekim bu amaçla Alman bürokrasisine, buna karşı çıkan eski Polony� eyaletleriyle uğraşmak görevi verilmişti: Polonyal ıların kendi yerel Yahudilerini yönetmede yeterince sorunları vardı zaten. Ve sonra Eichmann bir yılını harcayarak Madagaskar projesi üzerinde çalıştı: yenik düşen Fransa' nın uzak sömürgesi Av­rupa' da gerçekleş�meyen Yahudi prensliğine dönüştürülebilirdi. Ama Madagaskar projesinin de, mesafenin uzaklığı, taşımanın çok miktar­da gemi gerektirmesi ve açık denizlerdeki İngil iz savaş ge!lli leri yü­zünden talihsiz bir tasarı olduğu görüldü. Bu arada, zapt edilen toprak­ların boyutu ve Alman egemenliği altına giren Yahudi sayısı artmaya devam etti. Nazi egemenliğinde bir Avrupa (tek "yeniden birleşmiş Reich" yerine) gittikçe daha elle tutulur bir gelecek gibi görünür oldu. Bin yıll ık Reich yavaş yavaş ama durmaksızın ve gittikçe daha net bir şekilde, Almanların hükmettiği Avrupa'ya dönüştü. Bu koşullar­dajudenfrei Almanya hedefi de genel gidişi izlemekten başka bir şey yapamazdı. Adım adım, neredeyse fark edilmeden büyüyüp judenfrei Avrupa haline geldi . Böyle büyük çaplı bir hırs, ne denli ulaşılabilir olsa da, Madagaskar' l a tatmin olamazdı (Gerçi Eberhard Jackel' e gö­re, Hitler'in SSCB 'yi birkaç haftada yeneceğini umduğu 1 94 1 Tem­muz' unda bile hil.la Rusya'nın Arhangelsk-Astrahan hattının ötesinde­ki geniş alanların, Almanların yönetiminde birleşmiş Avrupa' da ya-

35

şayan tüm Yahudilerin gönderileceği son yer olarak görüldüğü yolun­da bazı kanıtlar vardır). Rusya'nın düşmesinin gecikmesi ve öteki çö­züm yollarının hızla büyüyen sorunun çok gerilerinde kalması sonu­cu, 1 Ekim 1 94 1 ' de Himmler, Yahudi göçünün kesin olarak durdurul­masını emretti. "Yahudilerden kurtulma" işi için daha başka, daha et­kili bir uygulama yolu bulunmuştu: Bu özgün ve yeni gelişen sonuca en uygun ve verimli araç olarak fiziksel yok etme seçildi. Artık gerisi, devlet bürokrasisinin çeşitli bölümleri arasındaki işbirliğine, dikkatli bir planhmaya, uygun teknoloji ve teknik donanımın tasarlanmasına, bütçe hazırlamaya, gerekli kaynakların hesaplanıp harekete geçirilme­sine kalmıştı : Bunlar gerçekten olağan, duygusuz bürokratik işlem­lerden ibaretti .

"Auschwitz'e uzanan dolambaçlı yol"un analizinden çıkarılacak derslerin en umut kırıcısı, fiziki yok etmenin Entfernung (atma, gön­derme, [ç.n.]) görevine en uygun araç olarak seçilmesi rutin bürokra­tik prosedürün bir ürünüydü: sonucu hesaplama, bütçe dengeleme, ev­rensel kuralları uygulama yolları. Biraz daha netleştirirsek bu çözüm, değişen koşullarda ortaya çıkan "sorunlar" dizisine akılcı bir çözüm bulmaya yönelik en gerçekçi girişimin sonucuydu. Aynı zamanda, he­def değiştirmeye yönelik çokça bilinen -rutin işlerinde, tüm bürokra­silerdeki gibi normal- bir eğilimd�n de etkilenmişti. Özel görevlerle donatılmış küçük görevlilerin bulunması daha da i leri girişimlere ve özgün amaçların sürekli büyümesine yol açmıştır. Uzmanlık, kendi kendine ilerleyebilme kapasitesini, gelişme eğilimini bir kez daha göstermiş, raison d'etreini (varolma nedeni [ç.n.]) sağlayan hedefi zenginleştirmiştir.

Sadece bir Yahudi külliyatı uzmanlarının varlığı bile Nazi Yahudi politikasının arkasında belirli bir bürokratik güç yaratmıştır. 1942 de, sınır dışına sürgünler ve kitlesel cinayetler çoktan başlamış olduğu halde, Alman Yahudilerinin ev hayvanı beslemesini, saçla­rını ari ırktan berberlere kestirmesini ya da Reich spor rozeti alma­sını yasaklayan kararnameler çıkmıştı. Yahudi uzmanlarının ayrı­ma tabi tutma önlemlerini kesintisiz sürdürmeleri için yukardan emir gelmesine gerek yoktu, görevin varlığı yeterliycji.23

36

Holocaust, bu uzun ve acıklı infazın hiç bir noktasında akılsallık i lkesine aykırı değildi. "Kesin Çözüm", hiçbir evrede akılcı verimlilik peşinde koşma, amaç için en uygun aygıtı seçme ile çatışmamıştır. Tam tersine bu, gerçek akılcı düşünceden kaynaklanmış ve bürokrasi tarafından biçimine ve amacına sadık kalınarak yaratılmıştı. Modem bürokrasi ve onun emrindeki beceri ve teknoloj iler, iç düzenindeki bi­l imsel i lkeleri olmaksızın yapılmış birçok kitle kırımı, pogrom, toplu cinayet, gerçekte soykırımdan pek farkl ı olmayan bir çok olay biliriz. Ancak açıktır ki, Holocaust, böyle bir bürokrasi olmaksızın düşünüle­mez. Holocaust, kökü tümüyle kurutulmamış modernlik öncesi bar­barlık kalıntılarının akıldışı bir taşma olayı değildi. O, modernlik evinin meşru bir sakiniydi ; o bir başka evi, yuvası olarak kabul ede­mezdi.

Bu, Holocaust olayının modem bürokrasi ya da onun temsil ettiği araçsal akılsallık kültürü tarafından belirlendiğini iddia etmek deği l ; bundan çok daha azını, modem bürokrasinin Holocaust tarzı b ir fe­nomene yol açmak zorunda olduğunu savunmaktır. Bununla birlikte ben, araçsal akılsallık kurallarının böyle bir fenomeni tek başına ön­lemekte yetersiz kalacağını, bu kurallarda, "toplumsal mühendisliğin" Holocaust tarzı yöntemlerini uygunsuz ya da bunların yardımcı oldu­ğu etkinlikleri akıldışı diye diskalifiye edebilecek hiçbir şey olmadı­ğını savunuyorum. Ayrıca ben, toplumu yönetilecek bir nesne, çözü­lecek pek çok "sorun"un bir kolleksiyonu, "kontrol altında tutulacak", "hükmedilecek" ve "islah edilecek" ya da "yeniden üretilecek" bir "doğal yapı", toplumsal mühendisliğin meşru · bir hedefi ve genelde kuvvet zoruyla düzenlenecek ve planlanan biçimde tutulacak bir baı­çe (bahçe düzeni, bitkileri, özen gösterilecek kültür bitkileri ve .1ok edilecek yabani otlar olarak ayırır) gibi görmemizi teşvik eden bürok­ratik kültürün, Holocaust fikrinin doğabileceği, yavaşça ama durmak­sızın gelişebileceği ve sonucuna ulaşabileceği asıl atmosfer olduğunu savunuyorum. Ve ayrıca da ben, Holocaust tarzı çözümleri yalnızca olanaklı değil belirgin bir şekilde "akla uygun" da kılanın -ve seçilme şansını arttıranın- araçsal akılsallık ruhu ve onun modem, bürokratik kurumsallaşma biçimi olduğunu savunuyorum. Seçilme şansındaki

37

bu artış, modern bürokrasinin bir sürü ahlaklı kişiyi en olmadık, hem de ahlaksızca bir sonucun peşinden giderken koordine edebilme yete­neğiyle, rastlantıdan daha fazla bir düzeyde bağlantılıdır.

Ahlaki Kayıtsızlığın Toplumsal Üretimi Eichmann ' ın Kudüs' teki dava vekili Dr. Servatius, onun savunma

stratejisini anlamlı bir şekilde özetliyordu: Eichmann'ın yaptıkları , kazanırsa ona nişan verilecek, kaybederse onu darağacına gönderecek işlerdi. Bu ifadenin içerdiği -çarpıcı fikirlerden yana hiç de eksiği ol­mayan yüzyılımızın kesinlikle en acılarından biri- görünürdeki mesaj önemsizdir; doğru olabilir. Fakat daha az sinik olmadığı, ama çok da­ha fazla dehşet verici olduğu halde o denli göze çarpmayan bir mesaj daha vardır; aslında Eichmann, kazanan taraftakilerin yaptığından farklı bir şey yapmamıştır. Eylemlerin kendiliğinden ahlaksal bir de­ğeri yoktur. Kendiliğjnden ahlaksız da değildirler. Ahlaksal değerlen­dirme, eylemi yönlendiren ve biçimlendirenlerin dışındaki kriterlerce belirlenen, eylemin dışında bir olgudur.

Dr. Servatius' un mesaj ındaki böylesine dehşet verici şey -söylendiği koşullardan soyutl�ndığı ve kişileştirmeden evrensel an­lamda düşünüldüğü takdirde- sosyolojinin hep söylediğinden, ya da gerçekte modem, akılcı toplumumuzun nadiren sorgulanan ve çok da­ha nadiren eleştirilen ortak düşüncesinden çok farkl ı olmamasıdır. Dr. Servatius 'un ifadesi işte bu nedenle şok edicidir. Genellikle konu­şulmadan kalmasını yeğlediğimiz bir hakikatı yerine oturtmaktadır: Sorunda sağduyusal hakikat kanıt olarak kabul edildiği sürece Eich­man olayını onun uygulamasının dışında tutmanın sosyoloj ik yönden meşru yolu yoktur.

Bugüne kadarki ortak bilgi, Holocaust'u doğuştan suçlu, sadist, del i , sosyal yönden habis ya da ahlaksal yönden kusurlu kişilerin işle­diği bir ayıp olarak yorumlamaya çalışan ilk girişimin, davanın ger­çekleri karşısında doğrulanamadığıdır. Bunların tarihsel araştırma­larla çürütülmesi hemen hemen gerçekleşmiştir. Tarihsel düşüncede­ki bugünkü değişim Kren ve Rappoport tarafından, iyi bir şekilde özetlenmiştir:

38

Bilinen klinik kriterlere göre "anormal" olarak nitelenebilecek SS !erin oranı yüzde 10 dan fazla değildi. Bu gözlem, sağ kalan kişi­lerin verdiği ifadelerdeki, kampların çoğunluğunda şiddetli sadist­çe vahşet patlamalarıyla ünlenmiş SS üyelerinin genellikle bir ya da en fazla birkaç tane olduğu yolundaki genel kanıya uygundur. Ötekiler kuşkusuz her zaman nazik kişiler değillerdi ama en azın­dan, davranışları mahkumlara göre makul olarak değerlendirili­yordu . . . B izim kanımızca SS üyelerinin büyük çoğunluğu, gerek yönetilen­ler gerekse yöneticileri, Amerikan ordusuna yeni katılan erlere ya da Kansas City polisine uygulanan olağan psikiyatrik testlerin tü­münden kolayca geçebilirdi.24

Soykırım faillerinin çoğunun, ne kadar kalın kafalı olsa da bilinen her tür psikiyatrik elekten kolayca geçebilecek, normal insanlar olma­sı moral yönden rahatsız edicidir. Buna özellikle, böylesine normal in­sanların etkinliklerini bir soykırıma girişecek şekilde yöneten örgüt­lenme yapısının "normalliği" ile birlikte bakıldığında teorik yönden de şaşırtıcıdır. Holocaust' tan sorumlu kurumların, suçlu da bulunsa­lar, meşru hiç bir sosyolojik düşünceye göre patolojik ya da anormal olmadıklarını zaten biliyorduk. Bu kez de, eylemleri bu kurumlarca kurumsallaştırılan kişilerin de normalliğin veril i standartlarından sap­madığını görüyoruz. Bu yüzden de, modern akılcı eylemin güya tam olarak bildiğimiz normal kalıplarına, yeni bilgilerimizin keskinleştir­diği gözlerimizle yeniden bakmaktan başka pek bir seçeneğimiz kal­mıyor. Holocaust'ta, vaktiyle böylesine dramatik bir şekilde ortaya çıkmış bu olasıl ığın içyüzünü anl ayabilme umudu işte bu davranış kalıplarındadır.

Hannah Arendt'in ünlü deyişiyle Endlösung 'u başlatanların karşı­laştığı (ve adeta hayretlere düşüren bir başarıyla çözdükleri) en önemli sorun, "fiziksel acı çeken bir hayvanı gördüğünde tüm normal insanları etkileyen acıma duygusunun . . . nasıl yenileceği" idi .25 Kitle­sel katliam uygulamasına en doğrudan bulaşan örgütlere katılmış ki­şilerin ne anormal düzeyde sadist ne de anormal düzeyde fanatik ol­duğunu biliyoruz. Onların, fiziksel acının uyandırdığı üzüntüye ve

39

can alma konusundaki evrensel yasağa karşı , hemen hemen içgüdüsel insancıl nefret duygusuna kapılmış olduklarını varsayabiliriz. Örne­ğin Einsatzgruppen gibi, fiili öldürme sahnelerinin içinde yer alan üni­telerde, üyeler arasındaki çok heyecanlı, duyguları ağır basan, ideolo­jik yönden aşırı hırslı tüm tiplerin -kabul edilmeyerek ya da ihraç edi­lerek- ayıklanması için büyük bir özen gösterilmiş olduğunu biliyo­ruz. Bireysel girişimlerin hoş karşılanmadığını ve tüm görevin ciddi, sistemli ve kişilere kesinlikle bağlı olmax.an bir çerçeve içinde tutul­ması için çok çaba harcandığını da biliyoruz. Kişisel yararlar ve kişi­sel hareketler genelde kınanmış ve cezalandırılmıştır. Kişisel istek­ten ötürü ya da zevk için öldürme olayları, emirlere uyarak ve örgütlü biçimde yapılanların tersine, (en azından ilkede) sıradan cinayetler gi­bi yargılanmaya ve mahkumiyete yol açabiliyordu. Himmler, sürekli olarak insanlık dışı işlerle uğraşan bir çok astının ruh sağlığını koru­ma ve ahlaksal standartlarını yükseltme konusuna birçok kez yoğun ve büyük olasılıkla samimi bir i lgi göstermiş, ayrıca kendi kanısınca, hem ruh sağlığının hem da ahlaklı lığın yapılan testlerden sapasağlam çıkmasından duyduğu gururunu ifade etmişti . Tekrar Arendt' ten alın­tı yaparsak, "SS örgütü 'nesnelliğiyle' (.Şachlichkeit), kendisini ' hayalci ahmak' Streicher gibi 'duygusal' tiplerden ve 'boynuzlu şap­kayla post giyinmiş gibi davranan' kimi 'Teutonic-Germanic parti ko­damanlarından' soyutladı".26 SS yöneticilerine, bireysel hırslarından değil, örgütlenmedeki uygulamalarından; ideolojik adanmışlıkların­dan değil, disiplinlerinden ötürü değer verilirdi. Bu kanlı göreve bağ­lıl ık, örgüte bağlılığın bir türevi olmalıydı - ve gerçekten öyleydi.

"Hayvanlara acıma duygusunun yenilmesi"ne, diğer temel hayvan­sal güdülerin serbest bırakılmasıyla ulaşılamaz; diğer hayva�sal gü­düler, örgütlü hareket yeteneği açısından her koşulda yetersizdir; öfke dolu, katil bireylerden oluşmuş çoğunluk, ufak ama disiplinli ve iyi koordine edilmiş bir bürokrasiyle başa çıkamaz. O halde, sırf girişi­len projenin büyüklüğü yüzünden operasyonun çeşitli aşamalarına katılması gerekecek o binlerce sıradan katip ve profesyonelin öldürme güdüsünün su yüzüne çıkacağına güvenilip güvenilemeyeceği de ke­sin değildir. Hilberg' in sözleriyle:

40

Alman katiller özel türde Almanlar değildi . . . Personelin özel seçi­mini ve özel eğitimini olanaksız kılan yönetim planının yapısını, yani yetki dağılımını ve bütçe sistemini biliyoruz. Normal polis örgütünün herhangi bir üyesi bir gettoda ya da bir trende gardiyan olabilirdi. Reich Ana Güvenlik Dairesi' ndeki her hukukçu seyyar katliam ünitelerinde yönetici olmak için uygun sayılırdı; Ekono­mik Yönetim Ana dairesine alınan her finans uzmanı doğal olarak, ölüm kamplarında çalışmak üzere seçilmiş sayılırdı. Başka bir deyişle, tüm gerekli operasyonlar, elde hangi personel varsa onun­la yapılmıştı·27

Ve öyleyse, bu sıradan Almanlar kitle suçunun faillerine nasıl dö­nüştürülebildi? Herbert C. Kelman ' a göre, canavarca şiddeti engelle­yen ahlaksal yasaklar üç koşulun tek tek ya da hep birlikte sağlanma­sıyla aşındırıldı : şiddet yetkisi verildi (yasal olarak yetkilendirilmiş mercilerden gelen resmi emirlerle) eylemler rutinleştirildi (yasalarca yönetilen uygulamalarla ve rollerin kesin bir şekilde belirlenmesiyle) ve şiddet kurbanları insanlıktan çıkarıldı (dehumanized) (ideolojik tanımlamalar ve aşılamalarla). Üçüncü koşulu ayrıca ele alacağız. Ama ilk ikisi epeyi tanıdık görünüyor. Bunlar, modem toplumun en örnek kurumlarınca evrensel uygulamaya sokulmuş akılcı eylem i lke­leri arasında tekrar tekrar söylenip dururdu.

Bizim sorunumuzla ilgisi en belirgin olan birinci ilke, örgütsel disip­lindir; daha net söylemek gerekirse, üstlerin emirlerine, başka türlü dav­ranmayı gerektireı:ı hiç bir uyaranı dikkate almaksızın itaat etme; üstle­rin buyruklarında tanımlanan örgütün yararlarına olan bağlılığı diğer her türlü bağlılıktan v� bağlantıdan üstün tutma eğilimidir. Bağlılık ru­hunu etkileyen ve bu yüzden bastırılması ve yok edilmesi gereken diğer "dış" etkiler arasında en belirgini, kişisel görüş ve tercihlerdir. Disiplin düşüncesi kişinin tümüyle örgütsel bir kimlik kazanmasına yönelir - ki bu, kişinin gerektiğinde kendi ayrı kimliğini yok etmeye ve kendi çı­karlarını feda etmeye (yani bu çıkarların, örgütün görevinden üstün ol­. mamasına) hazır olmasından başka bir anlam taşımaz. Örgütsel ideolo­jide, özverinin böylesine aşırı bir türüne hazır olmak ahlaksal bir er­dem, diğer tüm ahlaksal taleplerin yerine geçecek bir ahlaksal erdem olarak ifade edilir. Bu ahlaksal erdemin özgecil sergilenişi, Weber' in

4 1

ünlü sözleriyle devlet memurluğunun onuru diye sunulur: "Devlet me­murluğunun onuru, üst otoritenin buyruğunu aynen, kendi inançlarıyla çakışıyormuş gibi, dürüstçe uygulama yeteneğindedir. Buyruk ona yanlış gelse de, devlet memurunun uyarısına karşın otoritenin buyruk­ta direttiği durumları da kapsar bu." Bu tür davranış bir devlet memuru için, "ahlaksal disiplin ve feragatın en yüksek düzeyi"29 demektir. Onur aracılığıyla, ahlaksal sorumluluğun yerini disiplin almıştır. Toplumsal ve ahlaksal davranış uygunluğunun kaynağı ve güvencesi olarak örgüt içi kurallar dışında her şeyin meşruluğunu kaldırmak, yani kişisel vic­danın egemenliğini yadsımak en yüce ahlaksal erdem haline gelmiştir böylece. Bu tür erdemlerin uygulanması sırasında bazen ortaya çıkabi­lecek rahatsızlıklar üstlerin ısrarıyla telafi edilir: Astların yaptıkların­dan sorumlu olan kendisi, yalnızca kendisidir; endişeye gerek yoktur (onlar onun emirlerine uyduğu sürece tabii). Weber devlet memuru onuru tanımlamasını, yöneticinin "başkasında bulunmayan kişisel so­rumluluğu"nu, "red ya da devir edemeyeceği ve etmemesi gereken so­rumluluğu"nu vurgulayarak bitirir. Nümberg duruşmaları sırasında Oh­lendorf, Einsatzgrııppe 'nin yaptıklarını bir insan olarak onaylamadığı halde neden onun komutanlığından istifa etmediğini açıklamaya zorlan­dığında tam da bu sorumluluk anlayışına başvurdu: Sözünü ettiği gö­revlerden kurtulmak için kendi bölümünün yaptıklarını ortaya dökseydi kendi adamlarını "haksız yere suçlamış" olacağını söyledi sinirlenerek. Anlaşılan, Ohlendorf "adamları" için yüklendiği babaca sorumluluğun aynısını üstlerinin de kendisi için yükleneceğini ummuş, bu da kendisi­ni, yaptıklarının ahlaksal değerlendirmesiyle ilgili kaygılardan kurtar­mıştı - yaptığı şeyleri kendisine emredenlere güvenle bırakabileceği kaygılardı bunlar. "Onun emirlerinin ... ahlaklı ya da ahlaksız olduğuna karar verecek durumda olduğumu sanmıyorum . . . Ben ahlaksal vicdanı­mı bir asker ve dolayısıyla büyük bir makinenin görece daha düşük dü­zeyde bir dişlisi olduğum gerçeğine teslim ederim."30

Dokunduğu her şeyi altına çeviren Midas gibi, SS yönetimi de yö­rüngesine giren - kurbanları da dahil- her şeyi emir-komuta zincirinin, sıkı disiplin kurallarına bağlı ve ahlaksal yargılardan arınmış bir ma­kinenin ayrılmaz bir parçasına çevirmişti. Soykırım, bileşik bir iş-

42

!emdi; Hilberg ' in gözlediği gibi, Almanlar tarafından yapılanlar ile onların yahudi kurbanları tarafından -Almanların emri üzerine, ama genellikle, kendini feda etmeye varan bir bağlılıkla- yapılanları içeri­yordu. Amaca uygun bir şekilde tasarlanmış, akılcı bir şekilde örgüt­lenmiş bir kitlesel katliamın, gürültülü kalabalıkların patlamasıyla iş­lenen çılgınca cinayetlerden teknik üstünlüğü işte buydu. Kurbanların bir pogromun failleriyle işbirliği yapması düşünülemezdi. Kurbanla­rın SS bürokratlarıyla işbirliği ise tasarının bir bölümüydü; başarısı için çok önemli bir koşuldu gerçekten. "İşlemin önemli bir bölümü Yahudilerin katılımına bağl_ıydı - ki bunlar bireylerin gerek tek tek, gerekse komitelerde örgütlü etkinlikleriydi . . . Alman müfettişler bilgi, para, i şçi ya da polis istemek için Yahudi komitelerine başvuruyor ve komiteler de i stedikleri şeyleri sağlıyordu onlara her allahın günü." Kurban olarak tasarlanmışları genelde etkileyebilecek başka bağlı l ık­ların ve ahlaksal dürtülerin meşruluğunu kaldıran ve böylece onların emeğini ve becerilerini , onları yok etme işinde kullanan bürokratik yönetimin kendi kurallarını başarılı bir şekilde yaymasıyla oluşan bu hayret verici durum (bürokrasinin diğer her türlü uğursuz ya da habis günlük etkinliklerinde olduğu gibi) iki katlı bir işlemle başarıldı. İlk olarak, getto yaşamının dışındaki ortam, getto yöneticileri ve sakinle­ri tarafından yapılan tüm etkinliklerin, Alman amaçları için nesnel olarak "işlevsel"liğini korumasının dışında bir "görev" olarak başka bir şeyin mümkün olamayacağı şekilde düzenlendi. "Gettonun varlı­ğını koruması için tasarlanan her şey aynı zamanda Alman amaçları­na da hizmet ediyordu ... Yahudilerin, kendilerine ayrılan alandaki ve belirlenen orandaki randımanı Alman saygınlığının bir devamıydı. Yahudilerin vergilendirmede ya da emek verimindeki titizliği Alman iktisadı için bir destekti, hatta Yahudilerin dürüstlüğü Alman yönetimi için bir gereç olabilirdi ." İkincisi, kurbanların yolun her aşamasında, akılcı ölçütlerin uygulanması durumunda akılcı kararın daima "yöne­timsel tasarıya" uygun olacağı bir tercih yapma durumunda bırakıl­maları için özel bir özen gösterildi. "Almanlar Yahudileri bölüm bö­lüm sürgüne gönderirlerse önemli ölçüde başarılı olacaklardı, çünkü geride kalanlar, çoğunluğun yararı için birkaç kişiyi feda etmenin ge-

43

rekli olduğu şeklinde bir sonuç çıkaracaklardı."3 1 İşin doğrusu, sür­güne gönderi lmiş olanlara bile en son ana dek akılsall ıklarını kullan­ma fırsatı verildi. Çekici bir şekilde "banyolar" adı verilmiş gaz oda­ları, tıka basa dolu, pis sığır vagonlarıyla günlerce yoldan gelmiş in­sanları karşılayan hoş bir manzara gibi gösterildi. Gerçeği bilen · ve yanılsamalarla avunmayanlar için bile, "çabuk ve acısız" bir ölümle, boyun eğmeyenleri bekleyen acılarla dolu ölüm arasında bir tercih yapma şansı vardı. Böylece, kurbanların denetiminde olmayan getto ortamının dış temasları gettoyu yalnızca cinayet makinasının tümüy­le bir uzantısı haline getirecek şekilde düzenlenmekle kalmadı, bu uzantıda yaşayan "görevli"lerin akılsal becerileri de bürokrasinin be­lirlediği sonuca bağlılığın ve onunla işbirliğinin ortaya çıkması için kul lanı ldı.

Ahlaki Görünmezliğin Toplumsal Üretimi Şimdiye dek, "hayvanlara acıma duygusunu yenme"nin; herhangi

bir "normal" anlamda "ahlaksal yozlaşma"ya uğramamış bireyleri katillere ya da cinayet işleminin bilinçli işbirlikçilerine dönüştürebi­len, insanın doğasından gelen ahlaksal yasaklamaların tersine bir dav­ranış biçimini üretmenin toplumsal mekanizmalarını yeniden kurma­ya çalıştık. Ama Holocaust deneyimi, bu işlem içinde zor ahlaksal se­çimler yapmak ya da vicdanının içten direnişini bastırmak gereksi­nimleriyle bilinçli olarak hiç karşılaşmamış çok daha fazla sayıda insanı soykırım işleminin içine katabilecek çok daha uğursuz bir po­tansiyele sahip bir başka toplumsal mekanizmayı da açığa çıkarıyor. Bir eylemin ahlaksal yönü i lk bakışta görülebilecek kadar belirgin de­ğilse ya da meydana çıkması ve konuşulması kasten önlenirse ahlak­sal konular .üzerinde bir mücadele asla gerçekleşmez. Başka bir de­yişle, eylemin ahlaksal karakteri görünmez ya da amaçlı olarak giz­lenmiştir.

Tekrar Hilberg' den alıntı yapalım: "Unutmamak gerekir ki [soykı­rımal katılanların çoğu, Yahudi çocuklara kurşun sıkmış ya da gaz odalarına gaz vermiş değildir. . . Çoğu bürokrat notları düzenlemiş, taslakları hazırlamış, telefonda konuşmuş ve konferanslara katılmış-

44

tır. Onlar masalarında oturarak tüm bir halkı yok edebilirler."32 Görü­nürde zararsız gayretlerinin nihai sonucunu bilselerdi, bu bilgi kafala­rının uzak girintileri içinde kalırdı ancak. Yaptıklarıyla kitle katliamı arasındaki nedensel i l işkiyi bulmak zordu. İnsanların, gereğinden faz­la kafa yormaktan kaçınma -ve dolayısıyla neden-sonuç zincirini en uç bağlantılarına dek gözden geçirmeye yanaşmama- gibi doğal eği­limleri ahlaksal yönden pek ayıplanamazdı. Bu hayret verici ahlaksal körlüğün nasıl mümkün olabildiğini anlamak için, silah fabrikasında çalışan, yeni büyük siparişler sayesinde fabrikalarının "idamının dur­durulmasına" sevinen, ama Etyopya'Iılarla Eritre'l ilerin birbirlerine yaptığı toplu katliamlara gerçekten üzülen i şç ileri düşünmek; ya da "hammadde fiyatlarındaki düşüş" dünya çapında iyi bir haber olarak karşılanırken "Afrika' l ı çocukların açlıktan ölmesi"ne aynı şekilde, dünya çapında ve içtenlikle ağlamanın nasıl mümkün olabildiğini dü­şünmek yararlı olabilir.

Birkaç yıl önce John Lachs, "eylem aracılığını" (yani birinin eyle­minin "benimle eylemimin arasında durup onu doğrudan yaşamamı olanaksız kılan" bir başkası, aradaki kişi tarafından biri için gerçek­leştirilmesi olgusu) modern toplumun en belirgin ve düşündürücü özelliklerinden biri olarak nitelemişti. Anlık eylemlerin birçoğu ile önemsiz aktörler, yani iki yığın arasındaki boşluk yüzünden amaçlar ile pratik başarılar arasında büyük bir mesafe oluşur. "Aracı kişi", eylemin sonuçları nı, onu yapan kişinin gözünden saklamaktadır,

Bunun sonucu olarak, kimsenin bilinçli olarak sahiplenmediği bir çok etkinlik gerçekleşir. Bunlar, adına yapıldığı kişi için yalnızca sözde ya da imgelemde vardır; onları bizzat yaşamadığı için ken­dine ait bir şey gibi savunamaz. Öte yandan, onları bizzat yapan kişi ise onları başka birisine ait, kendini ise ancak yabancı bir ira­denin suçsuz bir aracı olarak görür . . . Bu eylemlerde i lk elden yakınlığı yoksa eğer, en iyi insan bile ah­laksal bir boşluk içinde kahr: Kötülüğün soyut teşhisi ne güvenilir bir kılavuz, ne de harekete geçirmek için yeterli bir dürtüdür. . . İyi niyetli insanların, çoğunlukla istemeden yaptıkları zulümlerin kor­kunç boyutlarda oluşuna şaşmamalıyız . . .

45

Dikkate değer olan, yanlış hareketleri ve büyük haksızlıkları gör­düğümüzde farkına varamayışımızdır. Bizi şaşırtan ise, hiç biri­miz zararlı hiç bir eylem yapmadığımız halde bunların nasıl ola­bildiğidir. .. Tüm bunları planlayan ya da yaratan kişinin ya da gru­bun olmaması kabul edilir gibi değildir. Kendi eylemlerimizin uzak sonuçlarıyla, acıların oluşmasına nasıl katkıda bulunduğunu

görebilmek ise daha da zordur.33

Eylemle sonuçları arasındaki fiziksel ve/veya psikolojik uzaklığın artışı ahlaksal sınırlamaların askıya alınmasından da fazlasına yol açar; eylemin ahlak yönünden önemini ortadan kaldırır ve böylece, ahlaklı lığın kişisel standartlarıyla eylemin toplumsal sonuçlarının ah­lakdışılığı arasındaki her türlü çelişkiyi daha doğmadan çekip alır. Toplumsal yönden önem taşıyan çoğu eyleme aracılık eden karma­şık nedensel ve işlevsel bağımlılıkların oluşturduğu uzun zincirler yüzünden ahlaksal ikilemler gözden uzaklaşırken daha çok irdeleme ve bilinçli bir ahlaksal seçim yapma fırsatı da giderek azalır.

Buna benzer (daha etkileyici boyutlarda) bir sonuç da kurbanların, kendilerini psikoloj ik yönden görünmez kılmalarıyla sağlanır. Mo­dem savaşlarda insan kayıplarındaki artıştan sorumlu etkenler arasın­da en belirleyicilerinden biri kesinlikle budur. Philip Caputo' nun de­diği gibi, savaş etiği, "bir uzaklık ve teknoloj i meselesi haline gelmiş gibidir. Uzak menzildeki insanları gelişmiş silahlarla öldürmüşseniz asla yanlış yolda değilsinizdir."34 "Uzaktan" öldürme sayesinde, kat­liamla -bir tetiği çekme, ya da elektrik akımını açma, ya da bilgisayar klavyesindeki bir tuşa basma gibi- tamamen masum eylemler arasın­daki bağlantı büyük olasılıkla, tümüyle teorik bir kavram olarak kala­caktır (bu eğilim sırf, sonuçla onun hemen görünürdeki nedeni arasın­daki boyut farklılığı [ducrepency of scale] -ortak' anlayışa dayalı de­neyimden kaynaklanan kavramaya kolayca karşı koyabilen bir oran­sızlıktan- muazzam bir destek alır). Hiroşima ya da Dresden'e bomba atan bir pilot olmak, bir güdümlü füze üssünde verilen görevleri yap­mak, nükleer savaş başlıklarının daha da zararlı türlerini tasarlamak bu nedenle olanaklıdır -ve tüm bunlar kişi ahlaksal bütünlüğünü boz­madan ve ahlaksal çöküşe sürüklenmeden olabilir. (Kurbanların gö-

46

rünmezliği Milgram' ın kötü ünlü deneyimlerinde de önemli bir etken olmuştur anlaşılan.) Kurbanların kafadaki görünmezliğinin bu etki­siyle, Holocaust teknolojisindeki art arda gelişmeleri anlamak belki daha kolaydır. Einsatz-gruppen aşamasında, biraraya toplanmış kur­banlar makinalı tüfeklerin önüne getirilir ve doğrudan hedefe atışla öldürülürdü. Ama silahların, öldürülenlerin düşeceği çukurlardan ala­bildiğince uzak tutulması için ne denli çaba harcansa da atıcıların ateş etmeyle öldürme arasındaki bağlantıyı görmemesi çok zordu. Soykırımı yönetenlerin, bu yöntemi hem i lkel, verimsiz, hem de fail­lerin morali açısından tehlikeli bulmalarının nedeni buydu. Bu yüz­den -katilleri kurbanlarından optik açıdan ayıracak- başka cinayet yöntemleri araştırıldı. Başarıyla sürdürülen araştırma önceleri sey­yar, sonra sabit gaz odalarının keşfine götürdü; -Nazilerin bulabildik­lerinin en mükemmel olanı- bu sonuncusu katilin rolünü, bir torba "dezenfeksiyon i lacını" içine girmesine izin verilmediği bir binanın çatısındaki deliğe boşaltması i stenen bir "sağlık memuruna" indir­genmişti.

Holocaust' un teknik-yönetimsel başarısı biraz da modern bürokra­si ve modern teknoloji sayesinde elde edilen bu "ahlaksal uyku hapla­rı" sayesindeydi. Karmaşık bir karşılıkl ı etkileşim sistemi içinde ne­densel bağlantıların doğal görünmezliği i le eylemlerin çirkin ya da ah­laksal yönden itici sonuçlarını, eylemi yapanlar için görünmez hale gelecekleri bir noktaya dek "uzaklaştırmak" bunlar arasında en önde gelenlerdi. Fakat Naziler, kendilerinin icad etmediği, ama görülmemiş derecede mükemmelleştirdikleri üçüncü bir yöntemde özellikle çok başarılıydılar. Bu, kurbanların insanlığını bile görünmez kılma yön­temiydi. Helen Fein' in yükümlülükler evreni kavramı ("birbirlerine bağlılığı bir tanrıyla ya da bir otoritenin kutsal kaynağıyla i l işkilerin­den kaynaklanan, birbirlerini korumak için karşılıklı yükümlülükleri olan insan çevresi")35 bu yöntemin korkunç etkisinin ardındaki sosyo­psikolojik etkenleri aydınlatmada önemli katkıda bulunmuştur. "Yü­kümlülükler evreni" ahlaksal konularla ilgil i soruları sormanın bir an­lamının olduğu toplumsal ülkenin dış sınırlarını belirler. Bu sınırın öte yanında ahlaksal kurallar artık bağlayıcı değildir ve ahlaksal de-

47

ğerlendirmeler bir anlam taşımaz. Kurbanların insanlığını görünmez kılmak için onları bu yükümlülükler dünyasından dışarı atmak gere­kir.

Almanlığın sahibolduğu hakların üstün ve tartışılmaz değeri açı­sından bakıldığında Nazi dünya görüşünde Yahudileri yükümlülükler evreninden çıkarmak için yalnızca, onları Alman ulusunun ve devleti oluşturan toplumun üyeliğinden çıkarmak yeterliydi. Hilberg'in bir başka dokunaklı cümlesine göre; " 1 933 'ün ilk günlerinde, ilk uygar­lık hizmetkarının resmi bir genelgeye i lk 'Ari ırktan olmayan' ifadesi­ni yazdığı anda Avrupa Yahudiliğinin yazgısı da mühürlenmiş ol­du."36 Alman olmayan Avrupa' lı ları işbirliğine (ya da yalnızca hare­ketsizliklerini ve kayıtsızlıklarını) teşvik etmek için ise çok daha faz­la şey gerekiyordu. Almanlar için yeterli olan, Yahudilerin Alman' l ıktan çıkarılması, Avrupa'nın yeni efendilerinin geliştirdiği fikirlerden hoşlanmış olsalar da onların insanlığı tekellerine almaya kalkışmalarından korkmak ve buna kızmak için nedenleri olan diğer uluslara göre yeterli değildi anlaşılan. Judenfrei Almanya hedefinin, judenfrei Avrupa hedefine dönüştürülmesiyle Yahudilerin Alman ulusundan çıkarılması, yerini onların tüm insanlıktan çıkarılmasına bıraktı. Frank' ın en gözde "Yahudi ve bit" bağlantılandırması, yani retoriktcki değişim "Yahudi sorunu"nu ırksal öz-savunma bağlamın­dan "öz-arınma" ve "siyasal temizlik"in dilsel evrenine aktarılmasıyla ifadesini buldu; daha sonra getto duvarlarında tifüse karşı uyaran afişlerle devam edip sonunda Deutsche Gesellschaft für Schadling­sbekampfung* - Alman Tütsüleme Şirketinin son eylemi için kimya­sal maddelere başvuruldu.

Uygarlaşma İşleminin Ahlaki Sonuçları Uygarlaşma sürecinin başka sosyolojik imajları da olmasına kar­

şın, en yaygın olanının (ve en geniş çevrelerce paylaşılanı) iki ana hedefi akıldışı temelde antisosyal dürtüleri bastırma ve şiddetin top-

* Zararlılarla mücadele. (ç.n.)

48

lumsal yaşamdan azar azar, ama hiç duraklamadan dışlanmasını (da­ha doğrusu : şiddetin, ulusal topluluğun dış sınırlarını ve toplumsal düzeni korumada kullanılmak üzere, devletin denetiminde toplanma­sını) gerektirmektedir. Bu i ki ana hedefi , her şeyden önce en azında kendimizin, Batı ve modem biçimi - bir ahlaksal güç olarak; aynı za­manda uygarlık öncesi çevrelerde iyi korunamayan toplumsal barışın ve bireysel güvenliğin korunması için gerekli koşullar olan normatif düzenin ve kanun hakimiyetinin kabul ettirilmesinde kurumların iş­birliğini ve birbirini tamamlamasını sağlayan bir kurumlar sistemi ola­rak kaynaştırıp bire indiren uygar toplum görüşüdür.

Bu görüşün aldatıcı olması gerekmez. Ama Holocaust ' ın ışığında kuşkusuz tek yanlı görünür. Bir yandan yakın tarihin önemli eğilimle­rini araştırmaya açar, öte yandan yaşamsal önemi daha az olmayan bazı eğilimlerin tartışılmasını engeller. Tarihsel süreç üzerine odak­landığımızda ise, kural (norm) ile anormalliği birbirinden ayıran rast­gele bir çizgi çeker. Uygarlığın esnek yönlerinden bazılarının meşru­luğunu kaldırarak bunların yapısının rastlantısal ve geçici olduğu yo­lunda yanlış bir iddiada bulunur, aynı zamanda en göze çarpan nite­likleriyle modemitenin düzgüsel (normative) varsayımları arasındaki çarpıcı titreşimi (resonance) gizler. B aşka bir deyişle, dikl;:ati, uygar­laşma sürecinin alternatif, yıkıcı potansiyelinin sürekli l iği;1den saptı­rır ve modem toplumsal düzenin çift tarafl ılığını vurgulamakta dire­ten eleştirmenleri etkili . bir şekilde susturur ve çizgi dışına iter.

Bence Holocaust' tan alınacak en büyük ders, eleştiriyi ciddiye almak ve böylece uygarlaşma süecinin kuramsal modelini toplumsal

· eylemin etik motivasyonlarının değerini düşürme, onaylamama, meş­ruluğunu kaldırma gibi daha sonraki eğilimleri kapsayacak şekilde genişletme gereğidir. Öbür şeylerin yanısıra uygarlaşma sürecinin şiddetin kullanımını ve yayılımını ahlaki hesaplardan tecrit etme ve akılsallığın gereklerini etikal normların müdahalesinden ya da ahlaki yasaklardan kurtarma süreci olduğunu gösteren kanıtları kavramamız gerekir. Nitekim akılcılığın, eylemin alternatif ölçütlerini dışlama ve özellikle şiddetin kullanımını akılcı kaygılara tabi kılma eğilimi mo­dem uygarlığın yapısal bir özelliği olarak epey zaman önce doğrulan-

49

mıştır. -Hoiocaust tarzı fenomenler uygarlaşma eğiliminin ve onun ta�ıdığı sürekli potansiyelin meşru bir sonucu olarak görülmelidir.

Wcbcr' in bu önemli, ama önemi şimdiye dek anlaşılmamış bağ­lantıları açığa çıkaran, akılsallaştırma koşulları ve mekanizmasına ilişkin açıklamalarını daha iyi kavramak için yeniden okuyalım. Da­ha açıkca göreceğiz ki , işlerin akılcı yürütülme koşulları -ev ile iş ya da özel gelirle kamu bütçesi arasında benzer kötü şöhretli ayrımlar­aynı zamanda amaca yönelik, akılcı eylemin öbür normlar (daha doğ­rusu akı ldışı) tarafındna yönetilen işlemlerle yerdeğiştirmesini yalıt­lamada güçlü etmenler olarak t1ir işlev yerine getirdiğini, yani onları iş dışı formasyonların uygulam.�sında sürdürülen, karşılıkl ı yardım­laşma, dayanışma, karşılıkl ı say51 gibi kuralların sınırlayıcı etkisine karşı bağışık kıldığını daha açık bir şekilde görürüz. Akılcılaştırma eğiliminin bu genci başarısının modern bürokraside yasallaştırılıp kurumsallaştırılmış olması beklenml:dik bir şey değildir. Modern bü­rokrasi aynı şekilde, geriye dönüşlü olarak yeniden gözden geçirilirse esas kaygısının ahlakı susturmak olduğu, üstelik bunun eylemin akıl­cı işbirliği yöntemi olarak onun başarısının temel koşulu olduğu gö­rülecektir. Ve aynı zamanda, günlük sorunları çözmedeki etkinliğini kusursuz akılcı tarzıyla sürdürürken Holocaust tarzı çözümleri yarat­ma kapasitesi de görülecektir.

Uygarlaşma süreci teorisini öne sürülen bu ilkeler uyarınca yeni­den yazmaya kalkarsak sosyoloj ide değişiklik yapmak gerekir. Sosyo­lojinin doğası ve tarzı tıpkı , kuramsallaştırdığı ve araştırdığı modern toplumunkine göre yapılanmıştır; sosyoloji , doğuşundan beri konusu olan şeyle - ya da daha doğrusu o konunun, kendi incelemesinin çer­çevesi olarak oluşturduğu ve benimsediği imaj ıyla - taklitçi bir i l işki içine girmiştir. Ve böylece sosyoloji kendi kendine uygun ölçj.it ola­rak, amacının bileşeni kabul ettiği akılcı eylemin ilkelerinin aynısı geliştirir. Ayrıca, kendi söyleminin bağlayıcı bir kuralı olarak da, top­lumca desteklenen ideoloji dışındaki, dolayısıyla (bilimsel, akılcı) sosyolojik söylemden farklı yapıda etik kuşkuların kabul edilemezliği kuralını oluşturmuştur. Bir sosyoloji seminerinde "insan yaşamının kutsallığı " ya da "ahlaksal görev " gibi deyimler, sigara içilmeyen,

50

sterilize edil111i1� bürokratik bir ofiste söylen111işcesi11e yabancı gelir. Sosyoloji, mesleki uygulamasında bu ilkeleri gözetmekle bilim­

sel kültüre katılmaktan daha başka bir şey yapmamıştır. Bu kültür, rasyonalizasyon sürecinin bir parçası olarak tekrar gözden geçiril­mekten kaçamaz. Bilimin kendi kendine kabul ettiği ahlaki suskunluk pek fazla duyurulmamış yönlerinden birini, Auschwitz 'de ceset üreti­mi ve yok edilmesi konusu "tıbbi bir sorun" olarak telaffuz edildiğin­de kendini gösterdi. Franklin M. Littell ' in, modem üniversitenin güve­nilirlik bunalımı ile ilgili uyarısını görmezden gelmek zordur: "Men­gele ve arkadaşlarını nasıl bir tıp fakültesi yetiştirmiştir? S trassburg Üniversitesi ' nin 'Atalardan Gelen Kalıtsal Özellikler Enstitüsü' nün kadrosunu hangi antropoloji kürsüsü oluşturmuştur?"37 Bu özel çan kimin iÇin çalıyor diye şaşmamak, bu sorulara, yalnızca tarihsel öne­mi var diye omuz silkmenin çekiciliğine kanmamak için, Colin Gray' in günümüzdeki nükleer silahlanma yarışının ardındaki itici güçle ilgili çözümlemelerine bir göz atmak yeterlidir: "İki tarafın bili­madamları da kendi bilgisizliklerini azaltmak için 'yarışıyorlar' ister istemez (düşman, Sovyet teknoloj isi değil, bilimsel i lgiyi çeken fizi­ğin bilinmeyenleridir) . . . ileri düzeyde teşvik edilmiş, teknolojik yön­den üstün ve yeterli maddi destek sağlanmış bilimadamlarından olu­şan araştırma ekiplerinin sonsuz sayıda yepyeni (ya da geliştirilmiş) silah fikri üretmesi kaçınılmazdır."38

Bu bölümün ilk versiyonu British Journal of Sociology'nin 1 988 Aralık sayısında yayınlanmıştır.

5 1

:ıı::ıı:

Modernlik, Irkçılık, imha 1

Antisemitizmle Holocaust arasındakinden daha şeffaf ancak bir- . kaç nedensel i l işki bulabilirsiniz. Avrupa Yahudileri öldürüldüler, çünkü bunu yapan Almanlar ve yerel yardımcıları Yahudilerden nef­ret ediyordu. Holocaust, yüzyıllardır süren dinsel, ekonomik, kültürel ve ulusal öfkelerin müthiş bir doruğuydu. B u, Holocaust' un akla ilk gelen açıklamasıdır. Bu "akla yatkındır"(eğer paradoks bağımlısı olunmasına izin verilirse). Ama bu çok kolayca görünen neden-sonuç bağlantısı daha yakın bir incelemeye dayanamaz.

Son yıllarda yapılan etraflı tarihsel araştırmalar sayesinde bugün, Nazilerin iktidara yükselmesinden önce ve hatta onların yönetimi Al­manya'da yerleştikten epey sonra bile Alman halkındaki antisemitiz­min, diğer bir-iki Avrupa ülkesindeki Yahudi düşmanlığının ardın­dan, ancak ikinci derecede olduğunu biliyoruz. Weimar Cumhuriye­ti'nin(*) Uzun Yahudi özgürleşme sürecinin son rötuşlarını koyma­sından çok önce bile Almanya, uluslararası Yahudilik tarafından dinsel ve ulusal eşitlik ve hoşgörü cenneti olarak görülüyordu. Al-

(*): 1. Dünya Savaşının sonu ile Nazilerin iktidara geldiği 1 933 arasındaki Al-manya yönetimi. (ç.n.)

'

53

manya bu yüzyıla, çağdaşı Amerika ya da Britanya'dan çok daha faz­la Yahudi akademisyen ve meslek sahibi kişiyle girmişti. Halkta Ya­hudilere karşı öfke ne köklü ne de yaygındı . Bunun, Avrupa' nın di­ğer bölgelerindeki gibi genci şiddet içeren patlamalar biçiminde dışa vurulduğu da çok enderdi. Nazilerin Yahudilere karşı şiddetin dehşet verici görüntülerini sahneye koyarak halkın antisemitizmini su yüzüne çıkarma çabalarının ters tepki verdiği görüldü ve zorunlu olarak en­gellendi. Önde gelen Holocaust tarihçilerinden Henry L. Feingold, halktaki anisemitizm eğilimini belirlemek için anketler yapılmış ol­saydı "muhtemelen, Wcimar süresinde, Almanların Yahudi düşmanlı­ğının Fransa'dakinden daha az olduğunu göreceğimiz"1 sonucuna var­mıştır. Halktaki antisemitizm, imha yıllarında bile asla etkin bir güç haline gelmemiştir. Bunun en fazla; çoğu Alman' ın, Yahudilerin aki­betini öğrendiklerinde buna bakışlarındaki ya da bilmezden gelmele­rindeki duygusuzluğu yaratarak kitlesel cinayetin işlenmesine dolaylı bir katkı sağlamış olduğu iddia edilebilir. Norman Cohn'un sözleriyle "insanlar Yahudiler adına harekete geçmeye istekli değildi. Bu çok yaygın kayıtsızlık, insanların kendilerini Yahudilerden ve onların aki­betinden rahatça soyutlayabilmeleri kuşkusuz önemli ölçüde Yahudi­lerin . . . tekin olmayan ve tehlikeli insanlar olduğu hakkında bulanık bir duygunun sonucuydu"2 Richard L. Rubenstein bir ya da iki adım daha atar ve Almanların kayıtsızlığının -ya da sıradan Alman ' ın, de­yim yerindeyse, gıyaben yaptığı işbirliğinin- şu soru sorulmadan tam anlamıyla anlaşılamayacağını savunur: "Almanların çoğunluğu, Ya­hudilerin safdışı edilmesini yararlı buluyor muydu?"3 Ama, "diren­meyerek işbirliği yapma" olgusunu, Yahudilerin yapısına ya da özüne ilişkin bir kanıyı içermesi gerekmeyen etkenlerle, inandırıcı bir şe­kilde açıklayan başka tarihçiler de vardır. Nitekim W alter Laqueur, Yahudilerin akibctinde çok az insanın payı olduğunu vurguluyor. "İn­sanların çoğu bir sürü daha büyük sorunlarla karşı karşıyaydılar. Bu nahoş bir konuydu, üzerinde düşünmek boşunaydı, Yahudilerin aki­bcti hakkında tartışmaktan korkuluyordu. Bu soru bir kenara itildi ve savaşın sonuna dek üzeri örtülü kaldı." 4

Holocaust'u antisemitizmle açıklamanın yanıtlamaya yeterli ola­mayacağı bir soru daha vardır. Antisemitizm -dinsel ya da ekonomik,

54

kültürel ya da ırksal, şiddetli ya da ı lımlı olsun- bin yıldır nerdeyse evrensel bir olgudur. Ama buna karşın Holocaust olayının önceli yok­tur. Hemen her yönüyle benzersizdir ve ne denli kanlı ve daha önce yabancı, düşman ve tehl ikeli gruplara yapılmış olursa olsun diğer hiç bir toplu kıyımla karşılaştırılamaz. Açıkçası , her an ve her yerde var olan antisemitizm, Holocaust' un benzersizliğini açıklamaya yetmez. Yahudi karşıtı şiddetin gerekli koşulu olduğu kabul edilen antisemi­tizmin varlığının belli olmaktan uzak oluşu konuyu daha karışık hale getirmektedir. Narman Cohn' un görüşünce (antisemitizmle bağlantı­sına karşın hiç bir şekilde onun aynısı bir fenomen olmayan) örgütlü bir Yahudi katilleri grubu, şiddetin son derece maddi ve pratik bir ne­denidir; bu olmaksızın, Yahudilere kızgınlık ne denli güçlü olsa da Yahudi komşulara karşı fiziksel saldırı biçiminde patlak veremez.

Pogromlar yaygın öfkenin kendiliğinden patlaması olarak bir mit haline gelmiş gibidir; ama gerçekte, bir kasabada ya da köyde otu­ranların, Yahudi komşularına doğrudan saldırdığı bir olay yoktur. Aynı şey Orta Çağ için bile geçerlidir. .. Modern zamanlarda hal­kın bizzat girişimi daha da az belirgindir, çünkü örgütlü gruplar ancak polislik yaptıklarında ve hükümet desteğini kullandıkların­da etkili olmuştur.5

Başka bir deyişle, genelde Yahudi karşıtı şiddet olgusunda; özelde, benzersiz Holocaust olayında "Yahudi karşıtı duyguların zirveye çık­ması", "antisefuitizmin en şiddetlisi_" ya da "halkın Yahudilere karşı öfkesinin patlaması" nitelemesi zayıftır ve tarihsel ya da güncel kanıt­lara pek uymamaktadır. Antisemitizm Holocaust olayını tek başına açıklayamaz (bizim görüşümüzce, daha genel olarak, kızgınlik, bir soykırım için tek başma yeterli bir açıklama değildir). Holocaust'un başlangıcında ve yürütülmesinde antisemitizmin i şlevi olduğu ve bel­ki onsuz yapılamayacağı doğruysa da kitle katliamını planlayanların ve yönetenlerin anti-semitizmleri emirleri uygulayanların, işbirlikçile­rin ve sessiz kalan tanıkların Yahudi karşıtı duygularından kimi önemli yönlerden farklı olduğu da doğrudur. Ayrıca Holocaust'un mü�kün olabilmesi için, hangi türde olursa olsun antisemitizmin tü­müyle farklı nitelikte bazı etkenlerle kaynaşmasının gerektiği de doğ­rudur. Bu olayı aydınlatmak için bireysel psikolojinin gizlerini ara-

55

mak yerine böylesi ekstra etkenleri yaratabilen toplumsal ve politik mekanizmaları çözmemiz ·ve bunların, gruplar arası karşıtlıklarla bir­l ikte patlayıcı reaksiyona yol açma potansiyelini incelememiz gerekir.

Yahudi Yabancılaşmasının Bazı Özellikleri "Antisemitizm" teriminin ilk kez bulunup genel kullanıma girdiği

ondokuzuncu yüzyıl sonlarında, yeni türetilen bu terimin kapsamaya çalıştığı fenomenin antik çağlara dek giden uzun bir geçmişi olduğu biliniyordu; aslında hiç bozulmamış olan bu süreklilik, Yahudilere karşı hoşnutsuzluk ve ayrımcılık ikibin yıl öncesine dek uzanan ta­rihsel kanıtlarından anlaşılıyordu. Babil sürgününe dek gerilere uza­nan, deyim yerindeyse, oluşum halindeki antisemitizme ait düşünce ve uygulamalarla i lgili çok ilginç araştırmalar yaptlmışsa da tarihçi­lerin hemen hemen uzlaştığı ortak kanıya göre, antisemiti.zmin baş­langıcı, İkinci Tapınağın (M.S. 70 yı lında) yıkılışına ve diasporayı oluşturan kitlesel göçlerin başlangıcına bağlanmaktadır. ("Pagan"* antisemitizmi hakkında kışkırtıcı ve tartışmalı bir inceleme 1 920'lerin başında, Sovyet tarihçisi Salome Luria tarafından yayın­lanmıştır.)

"Antisemitizm", etimolojik olarak pek uygun bir terim değildir; çünkü kastettiği kavramı kötü (ya da genel olarak, çok geniş) tanımla­makta ve anlam olarak, ötekilerden ayırdığı uygulamaların gerçek amacını atlamaktadır. (Antisemitizmin tarihte bilinen en sadık uygu­layıcısı Naziler bile, özellikle savaş yıllarında kavramın anlamsal açıklığı Almanların birçok sadık müttefiki tarafından görünüşte kar­şı çıkılan tehlikeli bir siyasal konuya dönüşünce, giderek bu terimden uzaklaştılar.) Ama uygulamada, anlamsal çelişkilerden genellikle ka­çınıldı ve kavram amaçladığı hedefe doğru, emin bir şekilde yöneldi. "Antisemitizm", Yahudilere duyulan kızgınlığı anlatır. Yahudileri ya­bancı, düşman ve sakıncalı bir grup olarak gören anlayışı ve bu anla­yıştan kaynaklanan ve bunu destekleyen uygulamaları ifade eder.

* Eski Yunan ve Roma'nın çok tanrılı dinlerine ait. (ç.n.)

56

Antisemitizm, gruplar arası diğer uzun süreli düşmanlıklardan bir yönüyle farklıdır. Antisemitizm düşüncesinin ve uygulamasının bir yönünü oluşturan toplumsal i l işkiler asla, ayrı ülkeler bazında oluşup da bir sınır bölgesinde birbiriyle karşı karşıya gelen gruplar arasın­daki i l işkiler gibi değildir; daha ziyade, çoğunlukla azınlığın, "ev sa­hibi" nüfusla onun içinde yaşayan, ama kendi farklı kimliğini koru­yan ve bu yüzden -zayıf ortak olarak- karşıtlığın hedefi olan, yerli "biz" den ayrılıp "onlar" olan daha küçük grubun aralarındaki i l işki­dir. Antisemitizme hedef olan kişiler, içerde genellikle anlamsal ola­rak kafa karıştırıcı ve psikolojik olarak sinir bozucu bir yabancı statü­süne sahiptirler böylece net bir şekilde çizilmesi, bozulmadan ve ele geçirilmeden koruması gereken yaşamsal bir sınırı atlarlar; antisemi­tizmin şiddeti, büyük olasıl ıkla, sınır çizme ve sınırla ayırma dürtü­sünün zorlayıcılığı ve vahşetiyle doğru orantılıdır.6 Antisemitizm ge­nellikle, bu sınırı bekleyen öfkenin ve bunun kışkırttığı ruhsal gerili­min ve bir şeyler yapma isteğinin dışa vurumudur.

Antisemitizmin bu benzersiz faktörlerinin diaspora olgusuna ayrıl­maz bir şekilde bağlı olduğu açıktır. Ama Yahudi diasporası yine de, bilinen diğer göçmen ve grup halinde yerleşme örneklerinin çoğundan farklıdır. Yahudi diasporasının en şaşırtıcı, ayırıcı özelliklerinden biri de bu özel "içimizdeki yabancı" ların kendi ayrımlarını hem art­zamanlı (diachronic) süreklilik hem. de eşzamanlı özkimlik anlamın­da korudukları tarihsel sürecin müthiş uzunluğudur. Bu nedenle, öteki toplu yerleşim vakalarının çoğundan farklı olarak, Yahudilerin varlı­ğına karşı sınır çizici tepkiler, ayrılığın esnekliğini güçlendiren ken­dini yeniden üretme kapasitesine sahip sistemleştiri lmiş ritüeller ola­rak birikim sağlayacak ve kurumsallaşacak zamana sahipti.

Yahudi diasporasının bir başka i lginç özelliği de Yahudilerin belki ancak Çingenelerle paylaşacağı bir nitelik olan evrensel vatansızlı­ğıydı. Yahudilerin İsrail toprağıyla ilk bağlantısı yüzyıllar boyu gide­rek yüzeyselleşmiş, ruhani boyutundan başka bir şeyi kalmamıştı. Üstelik ruhani boyut da ev sahibi halkın, İsrail ülkesini kendi ruhani cetleri adına Kutsal Topraklar saydığı durumlarda da ev sahibi halkla bir tartışma konusu oluşturmuştu. Ev sahipleri, Yahudilerin kendi ül-

57

kelerinde bulunmalarına ne kadar kızıyorlarsa Kutsal Toprakların bu gayrımeşru hak arayıcıları tarafından sahiplenilmesine ondan daha büyük bir öfke gösteriyorlardı.

Yahudilerin süresiz ve çözümsüz vatansızlığı, aslında diaspora ta­rihinin başından beri onların kimliğinin ayrılmaz bir parçası olmuştu. Bu olgu gerçekten, Nazilerin kendi davalarında Yahudilere karşı ana kozlardan biri olarak görülmüş ve Hitler tarafından, Yahudilere karşı düşmanlığın düşman uluslar ve ırklar arasındaki sıradan karşıtlıklar­dan tümüyle farklı olduğu savını kanıtlamada kullanılmıştı.

(Eberhard Jacke! 'e7 göre, Yahudileri Hitler'in gözünde, nefret etti­ği ve köleleştirmek ya da yok etmek istediği diğer tüm uluslardan, di­ğer her şeyden daha farklı kılan, onların her zaman ve her yerde va­tansız olmalarıydı. Hitler, Yahudilerin vatana sahip bir devetleri ol­madığı için evrensel güç mücadelesine, alı şılmış biçimiyle toprak el­de etmek amacıya savaşarak katılamadıklarını ve bunun yerine ahlaksızca, sahtekarca, el altından yürütülen yöntemler edinmiş ol­duklarını ve bu durumun onları çok tehlikeli ve uğursuz bir düşman; üstelik de hiç doymak, uslanmak bilmez, bu yüzden, zararsız hale ge­tirilebilmesi için yok edilmesinden başka çare olmayan bir düşman durumuna getirdiğine inanır.8)

Ve modernlik öncesi Avrupa' da, Yahudi ötekiliğinin kendine has lezzeti onların genel olarak egemen toplumsal düzene uyum sağlama­sını yine de engellemedi. Bu uyum, sınır çizme ve sınır koruma sü­reçlerinin yarattığı gerilim ve çelişki lerin görece düşük şiddeti saye­sinde olanaklıydı. Ama modernlik öncesi toplumların bütünlükten uzak, bölümlü yapısı ve bölümler arasındaki ayrımın normal karşı­lanması da bunu kolaylaştırıyordu. Katmanlara ve kastlara ayrılmış bir toplumda Yahudiler de diğer katman ya da kastlardan biriydi yal­nızca. Yahudi'nin kişiliğini, ait olduğu kast ve bu kastın kullandığı ya da taşıdığı özel haklar ve yükler belirliyordu. Ama aynı şey o top­lumun diğer tüm üyeleri için de geçerliydi. Yahudiler ayrıydı, ama ay­rılmış olma durumu onları hiç bir şekilde benzersiz kılmıyordu. On­ların statüsü, geri kalan diğer kast benzeri gruplaşmaların statüsü gi­bi, grubun saflığını korumaya, kirlenmesini önlemeye ilişkin genel

58

uygulamalarla biçimlendirilmekte, etkin bir şekilde sürdürülüp korun­maktaydı . Ne denli değişim gösterse de bu uygulamalar güvenli bir uzaklık yaratan ve onu olabildiğince geçilmez kılan ortak bir işlev ta­rafından birleştiriliyordu. Gruplar arası ayrım, fiziksel olarak birbirle­rinden uzak tutulmalarıyla (sıkı bir şekilde denetlenen ve ritüalize te­maslar dışındaki her türlü temasın en aza indirgenmesiyle), grup üye-

. !erinin yabancı olarak görülmeleri için işaretlenmesiyle ya da gruplar arası kültür alışverişini engellemek için manevi ayrımları körükle­meyle ve etkileyebileceği kültürel karşıtlıkları aynı düzeye çıkarmak­la.sağlıyordu. Yahudi, yüzyıllardır kentin ayrı bir mahallesinde oturan ve (kimi zaman - özellikle de toplumsal geleneğin, ayrımın düzenini koruyamadığı durumlarda - yasalarla buyurulan) göze batan bir farklı­lıkta giyinen biriydi. Ama gettonun ve ev sahibi halkın ekonomileri­nin içiçe geçtiği ve bu yüzden düzenli yüzyüze ilişkinin gerekli oldu­ğu çoğu durumlarda, ikametgah bölgesinin ayrılması yeterli olmadı. Bunun için, bölgesel mesafeye bir de bu kaçınılamayacak i lişkileri bi­çimselleştirmeyi ve görevden ibaret kılmayı amaçlayan, tümüyle ku­rallaştırı lmış bir ritüel eklendi . Biçimselleştirmeye ya da göreve in­dirgenmeye direnen il işkiler genellikle yasaklandı, ya da en azından hoş karşılanmadı . Kastı en çok koruyan ve kirlenmesine karşı koyan ritüeller olarak evlilik ve yakın dostluk (ve ayrıca, salt görevsel olan­ların dışındaki her türlü i lişki) ile i lgili yasaklar en zorlu dayatılan ve gözetilenler arasındaydı.

Unutulmaması gereken önemli bir konu da, birbirine karşıt gibi görünen tüm bu önlemlerin, aynı zamanda toplumsal bütünlüğü sağla­ma araçları olmasıydı. Bunlar, "içerdeki yabancı"nın, evsahibi gru­bun özkimliğine ve kendini üretme güdüsüne ister istemez yönelteceği bir tehdidi etkisiz hale getirirlerdi . Sürtüşmesizce birarada yaşamanın

'mümkün olduğu koşulları oluştururlardı . İyi uygulanırsa, olası çatış­malara gebe ve patlamaya hazır durumlarda barış içinde birlikte varo­labilmenin güvencesi olabilecek davranış kurallarını dikte ederlerdi. Simmel 'in dediği gibi, ritüel gelenekleşmeler, çelişkileri toplumsal­laştırma ile toplumsal birliğin bir aracı haline getirirdi. Bunlar etkili olduğu sürece, ayrım uygulamaları düşmanca davranışların desteğine

59

gerek göstermezdi. İlişkilerin iyice ritüelleştirilmiş temaslara indir­genmesi için yalnızca, kurallara bağlılık ve bunların aşılması karşı­sında ustaca geri çekilmeyi bilmek gerekirdi. Ayrıca muhakkak ki ay­rıma uğrayanların, evsahibi toplumunkinden daha aşağıda bir statüye razı olması ve evsahiplerinin bu statüyü belirlemeye, sürdürmeye ya da değiştirmeye hakkı olduğunu kabul etmesi de gereklidir. Ama Ya� hudi diaspora tarihinin büyük bölümü süresince, yasal ve özellikle sosyal eşitlik fikri duyulmamış ya da her halükarda, uygulanabilir bir öneri olarak görülmemişken yasalar genelde hakların ve gaspların içi­çe geçtiği bir sistem olarak kalmıştır. Modern zamanların gelişine dek Yahudilerin yabancılaşması, daha önceden bütün olarak var edil­miş insanlık zincirinin halkaları arasındaki evrensel ayrıl ıktan b�raz daha fazla bir şeydi.

Hristiyanlıktan Modernliğe Yahudi Tutarsızlığı Elbette bu Yahudilere uygulanan ayrımın öteki toplumsal ayrım

örneklerinden ayrı tutulduğu ve kendine has öneminden dolayı özgün bir olay olarak kurumsallaştırıldığı anlamına gelmez. Modernite ön­cesi Avrupa'nın, eğitimli seçkinleri için -Hıristiyan ruhbanlar sınıfı, teologlar ve filozoflar- yaşamda olan bitenlerin rastgeleliğindeki anla­mı ve kendiliğindenliğindeki mantığı keşfetmekle uğraşan tüm oku­muş elitler gibi, Yahudiler acaip kişilerdi; kavrama açıklığına ve ev­renin ahlaki uyumuna meydan okuyan varlıklardı. Yahudiler, Hıristi­yanlığın sınırlarının azimle korunduğu ne henüz iman etmemiş putperestlerin ne de bağışlamaz din sapkınlarının içindeydiler. Yahu­diler, deyim yerindeyse, barikatın tepesine, münasebetsiz bir şekilde ve onun aşılmazlığını yumuşatırcasına oturmuşlardı. Onlar hem Hı­ristiyanlığın kutsal babaları hem de kötü niyetli, melun düşmanlarıy­dı. Hıristiyan öğretisini reddetmeleri, Hıristiyan gerçeğine zarar vere­meyecek Pagan cahilliğinin bir tezahürü diye bırakılamazdı. Kaybol­muş bir koyun gibi, -ilkede- telafi edilir bir hata diye hesaptan da dü­şülemezdi. Yahudiler önceden ya da sonradan diİlden dönmüş kafirler değil, kendilerine şans verildiği halde doğruyu kabul etmeyi tümüyle bilinçli olarak reddeden bir halktı. Onların varlığı Hristiyan-

60

lığın doğruluğuna sürekli bir meydan okumaydı. Bu tehdit ancak, Ya­hudi direngenliğini önceden planlanmış bir suç, kötü niyet ve bir ah­lak bozukluğu diye açıklayarak savuşturulabilir ya da en azından da­ha az tehlikeli hale getirilebilirdi. Argümanımızda antisemitizmin en belirgin ve düşündürücü yanlarından biri olarak tekrar tekrar karşıla­şacağımız bir unsur ekleyelim: Yahudiler Hıristiyanlıkla aynı yerde ve aynı zamanda varolmuşlardı ve sınırdaştılar. Bu nedenle, Hıristi­yan dünyasının rahatsız edici ve asimile olmamış diğer bölümlerin­den farklıydılar. Diğer sapkınlıklardan farklı olarak, ne yerel bir so­run, ne de kesin başlangıcı ve umulan sonu belli bir olaydı. Onların yaptığı , Hıristiyanlığın, her yerde ve her zaman onunla birlikte varo­lacak bir eşini, Hıristiyan kilisesinin gerçekte bir öteki benliğini (alter ego) oluşturmaktaydı .

Hıristiyanlıkla Yahudilerin birlikte varolması bu nedenle, bir ça­tışma ve düşmanlık olayı değildi. Bu muhakkak ki böyleydi ama da­hası da vardı. Hıristiyanlık, Yahudi yabancılaşmasının -kendini İsra­il ' in mirasçısı ve galibi olarak görmenin- temellerini korumaksızın ve güçlendirmeksizin kendini ve kesinlikle evrensel (ecumenical) ege­menliğini üretemezdi. Hıristiyanlığın özkimliği, gerçekte Yahudi ya­bancılaşmasıydı. Yahudiler tarafından reddedilmeyle doğmuştu. Sü­rekli canlılığını Yahudileri reddetmekten alırdı. Hıristiyanlık kendi varoluşunu ancak Yahudilerin sürekli bir karşıtlığı olarak kuramsal­laştırabilirdi. Süregiden Yahudi direngenliği, Hıristiyan misyonunun hala bitirilmediğinin can sıkıcı kanıtıydı. Yahudilerin hatalarını anla­yıp Hıristiyan gerçeğini kabul etmeleri ve belki gelecekte kitlesel ola­rak din değiştirmeleri Hristiyanlığın nihai zaferinin bir modeli olarak duruyordu. Hıristiyanlık, Yahudilere yine gerçek öteki benlik tarzın­da, öteki dünya ile ilgili bir misyon yüklemişti. Bu ise Yahudilerin da-

· ha büyük ve daha önemli görülmesine yol açmıştı. Normalde pek sa­hibolamayacakları güçlü ve uğursuz bir büyüleyici etkiyle donatmıştı Yahudileri.

B u yüzden Yahudilerin Hıristiyanlıkta, onun topraklarında ve tari­hinde varlığı ne marj inal ne de rastlantıydı. Onların ayırt edici özelli­ği diğer başka azınlık gruplarınki gibi değildi ; Hristiyan özkimliğinin

6 1

bir yönüydü. Bu yüzden Hristiyanların Yahudi teorisi, dışlama uygu­lamalarının genelleştirilmesinden de öteye gidiyordu; kast benzeri ay­rım uygulamalarından kaynaklanan ve onları gösteren, muğlak ve çok genel ayrım deneyimlerinin sistematize edilmesi girişiminden daha fazla bir şeydi. Hristiyanlığın Yahudi teorisi , halkın düşündüğü gibi, iki komşu arasındaki i l işki ve sürtüşmelerden ziyade daha fa,rklı bir mantığın, Ki lise'nin kendini ve dünya egemenliğini sürdürme düşün­cesinin etkisindeydi. "Yahudi Sorunu"nun halkta yaygın toplumsal, ekonomik ve kültürel deneyimlerden görece bağımsızlığı bundandır. Bu sorunun, günlük yaşamın genel koşullarından ayrılmasındaki ve güncel deneyimlerin sınanmasına karşı bağışık kılınabilmesindeki görece kolaylık da bundandır. Yahudiler, Hristiyan ev sahiplerine gö­re hem günlük il işkilerinin somut nesneleri hem de bu ilişkiden ba­ğımsız olarak belirlenmiş bir kategorinin örnekleriydiler. Yahudilerin bu ikinci karakteristiği, birincinin bakış açısından ne zorunlu ne de kaçınılmazdı. İkincinin birinciden görece kolay ayrılması ve günlük pratikle, varsa bile çok gevşek bir bağı olan eylemlere dayanak oluş­turabilmesi tümüyle bu yüzdendir. Antisemitizmin, Kilise'nin Yahudi teorisinde aldığı biçim "Yahudilerin toplumdaki gerçek durumuyla hemen hemen i lgisizdi . . . Hepsinden ilginç olanı da, bunun Yahudi görmemiş insanlar arasında ve Yahudilerin yüzyıllardır hiç bulunma­dığı ülkelerde görülebilmesiydi."9 Bu biçimin, Kilise'nin ruhani ege­menliğinin zayıflamasından ve halkın dünya görüşü üzerindeki etkisi­nin azalmasından sonra da uzun süre kalıcı olabildiği görülmüştür. Modemite çağı, kentlerde ve köylerde oturan Yahudi erkek ve kadın­lardan apayrı bir "Yahudi"yi miras olarak devralmıştı. Kilise'nin öte­ki benliği rolünü başarıyla oynayanlar, toplumsal bütünleşmenin ye­ni, dünyevi (secular) işleriyle i lgili benzer bir rolü oynamak için ha­zırlanmıştı .

Hıristiyan Kilisesi 'nin deneyimleri tarafından oluşturulduğu biçi­miyle "Yahudi" kavramının en i lginç ve anlamlı yanı, yapısından ge­len mantıkdışılığıydı . Bu kavram, asla birbirine ait olmayacak ve bir­biriyle uyuşamayacak ögeleri biraraya getiriyordu. Bu ögelerin birara­ya getirilmesindeki tutarsızlık, onlara, etkili bir mistik güç sayılmala-

62

rını sağlayan mistik varl ık damgasının vurulmasına yol açıyordu. Ay­nı zamanda hem çok büyüleyici hem iğrenç ve hepsinden öte ürkütücü bir güç. Kavramsal Yahudi, Kilise'nin, kendi özkimliği için zamansal ve mekansal sınırlarının açıklığa kavuşması doğrultusunda verdiği bitmez tükenmez mücadelenin savaş alanıydı. Kavramsal Yahudi, ay­rı tutulması gereken anlamları içine alıp harmanlayan, anlamsal açı­dan aşırı yüklü bir varlıktı ve bu yüzden sınırları çizmeyi ve bu sınır­ları sağlamlaştırmayı amaçlayan bir gücün doğal düşmanıydı. Kav­ramsal Yahudi (Sartre' ın terimiyle) visqueux*, (Mary Douglas' ın te­rimiyle) kaygandı - şeylerin düzeniyle uzlaşan ve ona meydan okuyan, bu meydan okumanın çok önemli ve somutlaşmış biçimi ola­rak yorumlanmış bir imge. (Culture as Praxis'in üçüncü bölümünde, sınır çizmenin evrensel kültürel etkinliği ile inceliğin (slimness) aynı şekilde evrensel üretimi arasındaki karşıl ıklı i l işkiyi ayrıntılı bir şe­kilde açıkladım). Bu şekilde yorumlanan kavramsal Yahudi çok önemli bir işlevi yerine getiriyordu; O sınırları ihlal etmenin, hep ce­maatın arasında kalmamanın, kayıtsız şartsız bağlılıktan ve kesin bir tercihten yoksunluğun dehşetli sonuçlarını gözlerde canlandırıyordu; O tüm uyumsuzlukların, farklı olmanın, anormalliğin ve sapkınlığın esas modeli ve ilk biçimiydi. Sapkınlığın ürkütücü, tekinsiz mantık­dışılığı ve bir kanıtı olarak görülen kavramsal Yahudi, Kilise'nin ta­nımladığı aktardığı ve uyguladığı şeylerin düzenine bir alternatif ol­ma imkanını daha baştan kaybetmişti. Bu yüzden o, bu düzenin en güvenilir sınır muhafızıydı. Kavramsal Yahudi bu düzene şimdilik al­ternatif bir mesaj getiriyorsa da bu, başka bir düzen değil, kaos ve nıahvolnıaydı.

Benim kanımca, Hıristiyan Kilisesi 'nin kendini yapılandırmasının ve kendini yeniden üretmesinin bir yan ürünü olarak üretilen Yahudi tutarsızlığı, Norman Cohn'un, Avrupa' daki cadı avını çok can alıcı bir biçimde anlattığı çalı şmasındaki, Avrupa '11m f ç Şeytanları arasın­da Yahudileri öne çıkaran en önemli nedenlerinden biridir. Cohn'un bulguları arasında en dikkate değer (ve sorunun diğer birçok incele-

* Cıvık, iğrenç (y.n.)

63

melerinde yeterince kanıtlanmış olanı) cadı korkusunun ve genelde akıldışı korkuların şiddeti i le bilimsel bilginin i lerlemesi ve gündelik akılsallığın (daily ratiönality) genel düzeyinin yükselmesi arasındaki belirgin ilgisizliktir. Gerçekten de modem tarihin ilk yıllarındaki mo­dem bil imsel yöntemlerin patlaması ve günlük yaşamı akılcılaştırma yönünde güçlü adımların atılması, tarihin en şiddetli ve sert cadı avıyla aynı zamana rastlar. Büyücülük söylencelerinin ve cadılara zul­metmenin akıldışılığının aklın gecikmesiyle çok gevşek bir i li şi içinde olduğunu gösterir. Öte yandan bu, ancien regime*in yıkılması­nın ve modem düzenin gelişmesinin provoke ettiği endişe ve gerilim­lerin şiddetiyle çok yakından i l intilidir. Eski güvenlikler yok olurken yenileri çıkmakta gecikiyor ve eskilerinin gücüne ulaşma olasılığı görünmüyordu. Çağ boyu süren ayrımlar bilmezden gelinir oldu, gü­venlik mesafesi kısaldı, yabancılar kendilerine ayrılmış yerden çıkıp komşu kapıya yöneldi, güvenli kimlikler sağlamlığını ve inandırıcılı­ğını yitirdi. Eski sınırlardan geriye kalanı umutsuzca savunmak gere­kiyordu ve yeni sınırlar da -üstelik bu kez evrensel hareketin , değişi­mi hızlandırıcı koşullarında- yeni kimliklerin çevresinde çizilmeliy­di. "kaygan" i le, yani sınırların ve kimliklerin netliğinin ve güvenliği­nin tipik düşmanıyla mücadele, her iki görevin de yerine getirilmesi için ana araç olmalıydı. Bu görevler daha önce görülmemiş büyüklü­ğe vardıkça bu mücadele de görülmemiş bir vahşete ulaşacaktı elbet­te.

Bu incelemenin iddiası, kavramsal Yahudi 'nin en ayırıcı ve belir­leyici özelliklerini, modem çağın sınır çizme ve korumayla ilgili şid­detli eğilimlerine aktif ya da pasif, doğrudan ya dolaylı olarak katıl- , maların belirlediğidir. Ben, kavramsal Yahudi'nin tarihsel açıdan, Ba­tı dünyasının evrensel "yapışkan"ı (viscosity) olarak yorumlandığı kanısındayım. Kavramsal Yahudi , Batı toplumunu çeşitli aş�maların­da ve çeşitli boyutlarda bölüp parçalara ayıran ardışık çatışmalar ta­rafından dikilen hemen hemen her barikatın tepesine oturmuştu. Kav-

* Eski düzen. (ç.n.)

64

ramsal Yahudi, görünürde birbiriyle i lgisiz öyle çok cephe hattını ayı­ran öyle çok farklı barikatın tepesine, bacaklarını açıp oturmuştu ki bu, onun yapışkanlığını görülmemiş derecede koyulaştırmıştı . Onunkisi çok boyutlu bir bulanıklıktı ve işte bu çok boyutluluk, anla­ma yeteneğinin üzerinde bir tutarsızlıktı; bu tutarsızlık, sınırsal çatış­maların ürettiği (sınırlı , izole ve özel işlev gören) diğer hiç bir "ya­pışkan" kategoride rastlanmamış türdendi.

Barikatların tepesinde Yukarda tartışılan nedenlerden dolayı antisemitizm olgusu gerçek­

ten, ulusal, dinsel ve kültürel karşıtlıkların daha kapsamlı bir bölümü­ne örnek olarak düşünülemez. Antisemitizm (kendisini çıkar grupları­na dayanarak, ya hep-ya hiç oyununa kitlenmiş sanan günümüzün modern yarışma çağında antisemitik davayı destekleyen görüşlerce sık sık kullanılmasına karşın) bir ekonomik çıkar çatışması sorunu da değildi - bu düşünce tümüyle, sahiplerinin kendilerince varolan ve kendilerince kabul ettirilmeye çalışılan çıkarlarıyla destekleniyordu. Bu, bir sınır mücadelesi değil , bir sınır çizme meselesiydi. Bu yüzden yerel ve rastlantısal etkenler topluluğuna dayanılarak açıklanmaya karşı çıkar. Böylesine farklı ve birbiriyle ilgisiz amaçlara ve uğraşla­ra hizmet edebilmedeki inanılmaz kapasitesinin kökleri onun işte bu benzersiz evrenselliğinde, zamana bağlı olmayışında ve ülkelerüstü­lüğündedir. Birçok yerel konuya çok iyi bir şekilde uyabilir, çünkü hiç birisine nedensel olarak bağlı değildir. Kavramsal Yahudi 'nin birbiri­ne benzemeyen, sıklıkla birbiriyle çelişen, ama her zaman heyecanla tartışılan konulara uyumu, onun yapısında varolan anlaşılmazlığı hep arttırmıştır. Bu onu, onun güya şeytani gücüne katkıda buluna­rak, bu gücün daha uygun ve inandırıcı bir açıklaması haline getir­miştir. Leo Pinsker' in 1 882'de Yahudiler hakkında yazdıkları, Batı dünyasının başka hiç bir sosyal kategorisi için söylenemez: "Yahudi, yaşayanlar için bir ölüdür; yerli halk için bir yabancı ve serseri bir di­lencidir; yoksullar ve sömürülenler için bir milyonerdir; yurtseverler için ise bir vatansızdır."7 Ya da yine 1 946'da o güne uygun, ama as­lında değişmemiş biçimde söylenenler: "Yahudi, kızılan, korkulan ya

65 '

da hor görülen her şeyle simgclenebilirdi . Bir bolşevizm taşıyıcısıy­dı; ama gariptir ki, aynı zamanda, kokuşmuş Batı demokrasisinin li­beral ruhunu da temsil ederdi. Ekonomik yönden hem kapitalist, hem de sosyalistti. Tembel bir savaş karşıtı olarak suçlanırdı, ama garip bir şeki lde, aynı zamanda ezeli bir savaş kışkırtıcısıydı."1 1 Hatta geçenlerde W.D. Rubinstein' ın,Yahudi yapışkanlığının sayısız bo­yutlarından biri hakkında yazdıkları : Yahudi kitlelere yönelik antise­mitizm karışımı, "Yahudi elit tabakasına yönelik bu antisemitizm varyantlarıyla Avrupa antisemitizmine özel zehirini vermiş olabilir: Diğer gruplara ya elit ya da halk kitlesi oldukları için kızıldığı halde belki de yalnızca Yahudilere aynı anda her ikisi için de kızılmakta­dır." 12

Prizmatik grup Geçenlerde, Lublin Üniversitesi'nden Anna Zuk, Yahudilerin "oy­

nak sınıf' olarak nitelenebileceğini, çünkü onların, "genelde daha yüksek grupların daha alt sınıflara ve tersine alt katmanların daha üst düzeydeki sosyal rütbelere yönelttikleri duygularının konusu"13 o.1-duklarını öne sürmüştü. Zuk, antisemitizimin açıklanması için büyük önem taşıyan daha genel bir toplumsal fenomen örneği olarak yaklaş­tığı onsekizinci yüzyıl Polonya' sında, kavramaya dayalı perspektifler arasındaki bu farkı çok ayrıntılı inceliyor. Polonya Yahudileri ayrıl­malardan önceki son yüzyılda genellikle soyluların ve aydın tabaka­nın hizmetindeydiler. Genelde ülkenin gerçek toprak lordlarının gerek duyduğu -ülkenin gerçek efendileri için "ara adam" ya da sosyo­psikolojik terimlerle kalkan olarak hizmet ettikleri- kira toplama ve köylü ürünlerinin satışını yürütme gibi, halk tarafından en sevilme­yen toplumsal işlevleri yerine getirirlerdi. Yahudiler bu role diğer her kategoriden daha iyi uymaktaydı, çünkü önemli rollerinin sunulabile­ceği toplumsal ilerlemeye heveslen(e)mezlerdi. Sosyal ve politik ,xön­den efendileriyle yarışamayacaklarından, yalnızca parasal ödülle yeti­nirlerdi. Sadece efendilerinden toplumsal ve politik yönden aşağıda değillerdi, böyle kalmaya yazgılıydılar da. Efendiler onlara, alt taba­kadan diğer uşaklara davrandıkları gibi , toplumsal yönden aşağılaya-

66

rak ve kültürel yönden iğrenerek davranabilirdi ve öyle davrandılar. Soylular tarafından yükseltilen Yahudilerin imajı alt toplumsal kat­manların genel kalıplaşmış örneğinden farklı değildi. Aydınların gö­zünde Yahudiler, köylüler ve darkafalı kent halkı gibi , uygarlaşma­mış, pis, cahil ve açgözlüydüler. Öteki, sıradan insanlar gibi mesafeli davranılırdı onlara. Ekonomik rolleri nedeniyle bazı temaslar kaçını­lamaz olduğunda ise onlara yönelik toplumsal ayrım kuralları çok da­ha titizce gözetilir, kendilerine daha açıkça ve daha kesin bir dille söy­lenirdi ve genelde belirsizliğe öbür bu tür sınıflarla olan ili şkilerden daha çok dikkat edilirdi ve böylece sorun çıkmadan sürerdi .

Ama köylüler ve kentliler için ise Yahudilerin çok farklı bir imajı ·vardı. Yahudilerin, ülkenin efendilerine ve asıl üreticiyi sömürenlere verdiği hizmet, her şeyden önce yalnızca ekonomik değil, ayrıca ko­ruyucuydu; soyluları halkın öfkesinden ve gazabından korurdu onlar. Hoşnutsuzluk gerçek hedefine ulaşmak yerine ara adamda durur ve boşalırdı. Alt sınıflar için, Yahudi düşmandı ; bu sınıfların kişi ola­rak karşılaştığı tek sömürgen oydu. Onların edindiği ilk deneyim Ya­hudi acımasızlığıydı. Tüm bildikleri, Yahudilerin egemen sınıf oldu­ğuydu. "Toplumda, kendilerine saldıranlarla aynı düşük ve sosyal haklardan yoksun konumda bulunan Yahudilerin üst sınıflara yönelik saldırının hedefi haline gelmeleri" ne şaşmamak gerek. Yahudiler "alt ve ezilen sınıfların saldırısının hedefi haline gelen, bağlantısı gözler önünde aracı durumunda" bir kastdı.

Yahudilerin her iki tarafça sınıf savaşımına karıştırılması Yahu­dilerin özellikleriyle kesinlikle i lgili olmayan ve Yahudi düşmanlığı­nı tek başına açıklamaya yetmeyen bir fenomendir. Yahudilerin sınıf savaşında yer almasını gerçekten özel kılan, birbiriyle karşıt ve çatı­şan smıfsal düşmanlıkların nesnesi haline gelmiş olmalarıdır. Kar­şılıklı bir sınıf savaşına kilitlenmiş iki düşman taraf da Yahudi ara­cıları barikatın karşı tarafında oturuyormuş gibi gördüler. Prizma metaforu ve bundan kaynaklanan prizınatik kategori .kavramı bu du­rumu "oynak sınıf'tan daha iyi aktarmaktadır. Yahudiler, kendilerine bakıldığı tarafa bağlı olarak -tüm prizmalar gibi- tümüyle farklı gö­rüntüler yansıttılar; bunlardan biri kaba, yontulmamış ve'vahşi alt sı-

67

nıflarınki diğeri ise zalim ve mağrur üst sınıflarınkiydi. Zuk'un araştırması, Polonya modernleşmesinin eşiğinde sona

eren bir süreyle sınırlanmıştır. Zuk'un çok zekice kavradığı görüş ikiliğinin (duality of vision) tüm sonuçları bu nedenle açıklanmamış­tır. Modemite öncesi zamanlarda katmanlar arasındaki i l işki azdı. Bu nedenle, bu iki bakış açısının ve onların yarattığı streotipin birleşme ve sonunda modem antisemitizmin tipik bağdaşmaz karışımında har­man olma olasılığı azdı. Sınıflararası geçişkenliğin azlığına uygun olarak, karşıt tarafların her ikisi de kilise tarafından çatışmanın ger­çek nedenleriyle bağı çok yüzeysel ideolojik tezgahlarla yakından ilintili (özellikle alt sınıflardaki gibi) deyim yerindeyse kendi "özel savaşlarını" sürdürdüler. (Yerel prensler, kontlar, piskoposlar "kendi Yahudileri"ni, pervasızca yapılmış ilgisiz suçlamalara karşı sadece Hermitli Peter' *in kışkırttığı Rhineland kentindeki soykırım sırasın­da savunmaya girişmediler)

Sadece modemitenin ortaya çıkarmasıyla Yahudi kastının, birbir­leriyle farklı , mantık yönünde belirgin biçimde yabancı (yani toplum­sal ayrım politikaları i le aralarında soğukluk yaratılmış) uyuşmaz gö­rüntüleri biraraya getirildi; bunlar karşı karşıya geldi ve sonunda içi­çe geçti. Modemite başka şeylerin yanısıra, düşüncelerin yeni roller yüklenmesi demektir. Bumin nedenleri, devletin kendi i şlevsel verim­l i liği için ideolojik seferberliğe güvenmesi, birörnekleştirme konusun­daki belirgin eğilimi (kültürel haçlı seferlerinde en i lginç şekliyle gö­rülen) "uygarlaştırma" misyonu ve dine kazanmanın keskin kenarı 14 ile daha önceki sınıfları ve yerleri, siyasal topluluğun düşünce üreten merkeziyle yakın manevi temasa geçirme girişimidir. Bu yeni geliş­melerin genel sonucu, sınıflar arası i letişimin alan ve yoğunluk yö­nünden artmasıdır; sınıfsal egemenlik, geleneksel yönlerine ek olarak, hem manevi önderlik, hem de politik sadakat için gerekli kültürel ide­alleri ve formülleri bulmak ve yaymak biçimini de almıştır. Bunun

* ( 1050- 1 1 1 5) 1 . Haçlı seferi sırasında, kışkırttığı köylülerden oluşan gönül­lüler ordusunu Doğu Avrupa'ya gönderen Fransız papaz. (ç.n.)

68

sonuçlarından biri de Yahudi 'nin daha önceki imajları arasındaki rast­laşma ve karşı karşıya gelmedir. Bunların birbirleriyle, daha önce farkedilmeyen uyuşmazlığı şimdi bir sorun ve bir çekişme haline gelmiştir. Hızla modernleşen toplumdaki her şey gibi bu sorun da "akılcıl aştırıldı". Bu çelişki ya devralınan imaj, uyuşma umudu yok diye toptan reddedilerek, ya da aynı uyuşmazlığa yeni ve kabul edilir bir zemin sağlayacak akılcı bir argümanla çözülmeliydi.

Gerçekten, modern Avrupa'nın ilk yıllarında her iki stratej i de de­nendi. Bir yandan, Yahudilerin statüsündeki utanmaz akıldışılık feo­dal düzenin genel saçmalığının bir başka örneği ve aklın ilerlemesine engel olan boşinançlardan biri olarak sunuldu. Yahudilerin belirgin ayırıcı özelliklerine ve kişisel tuhaflıklarına gelince, ancien regi­ıne 'in aldırmadığı ama yeni düzenin boşa çıkarmaya yöneldiği sayı­sız özelli)derden hiç farkl ı olmadığı görüldü. Birçok yerel tuhaflık gi­bi, bu da özellikle kültürel bir sorun -yani iyi bir eğitimle yok edilebi­lecek ve yok edilmesi gereken bir özellik- olarak yorumlandı. Yeni moda olan yasal eşitlik Yahudileri de kapsarsa ayırıcı özelliklerinin çabucak buharlaşacağı ve Yahudilerin - yani diğer birçok özgür birey ve yurttaşlık haklarına sahip kişiler gibi Yahudilerin - hemen, artık kültürel ve yasal yönden birörnek toplumda eriyecekleri yolunda ke­hanetlerden geçilmiyordu.

Diğer taraftan ise modernliğin yükselişine, bunun tam tersine yö­nelen süreçler eşlik ediyordu. Daha önce yerleşmiş, taşıyıcısını "ya­pışkan" olarak gösteren, normalde saydam ve düzenli gerçeğin içinde anlamsal yönden rahatsız edici ve yıkıcı olan o faktör yeni koşullara uyum sağlama ve yeni uyumsuzluklara yönelecek şekilde büyün ,e eği�imi gösteriyor, yeni, modern boyutlar kazanıyor ve bunların l ıir­birleriyle bağlantısızlığı kendine özgü bir tutarsızlığa, bir çeşit "tutar­sızlıkötesi"ne dönüyor gibiydi. Daha önce dinsel ve sınıfsal boyutlar­da "tiksindirici" olarak yorumlanan Yahudiler, modernleşme devrimi­ne özgü toplumsal karışıklıkların yaratmadan edemeyeceği yeni geri­limlerin ve çelişkilerin verebileceği zarara, diğer kategorilerden daha çok açıktı. Modernliğin ortaya çıkışı, toplumun çoğu üyesi için, dü­zenin ve güvenliğin yıkılması, demekti; ve Yahudiler bir kez daha, yı-

69

kıcı işlemin merkezindeymiş gibi algılandılar. Onların toplumsal yönden hızlı ve akıl alamaz ilerlemeleri ve başkalaşımları , modernli­ğin gelişiyle, tanıdık, alı şılmış her şeyin ve güvenliğin üstüne çöken felaketin simgesi gibi görünür oldu.

Yahudiler yüzyıllardır, kısmen zorla, kısmen özgürce seçilmiş ka­palı bölgelerde güvenli bir şekilde soyutlanmışlardı; oysa artık inzi­valarından çıkıyor, önceleri yalnızca Hristiyanların oturduğu semtler­de gayrımenkuller alıyor, evler kiralıyor, günlük gerçekliğin bir par­çası ve ritüalize edilmiş değiştokuşlarla sınırlanmamış yaygın söyle­min ortağı oluyorlardı. Yahudiler yüzyıllardır görünümlerinden ayırdedilirdi: ayrımlarını, simgesel olarak ve gerç'ekten, deyim yerin­deyse, rozet gibi yakasında taşırdı onlar. Ama artık kast üyeliğine gö­re değil de başkaları gibi, sosyal statüye göre giyiniyorlardı. Yahudi­ler yüzyıllardır bir parya kastıydı ; Hristiyanlar arasındaki, düşüğün en düşüğü düzeyde biri bile onlara tepeden bakardı. Ama artık bazı paryalar - görünüşte sınıfsal katman ve soy-sopla ilgi l i zorunluluklar ve koşullar olmaksızın ve statü belirleyici tüm güçlere artık yeterli gelen entelektüel yetenek ve para sayesinde - sosyal etkinlik ve pres­tij taşıyan konumlara geliyorlardı. Gerçekten, Yahudilerin kaderi top­lıansal altüst oluşun boyutunu özetlemekte ve eski kesinliklerin aş111-mas111m canlı, gözebatan bir anımsatıcısı olarak hizmet etmektedir, bir zamanlar kati ve bitimsiz sanılan her şeyin eriyip buharlaştığını anımsatmaktadır. Dengenin bozulduğunu, tehdit edildiğini ya da eski konumunu yitirdiğini hissedenler kolayca -ve akılsallıkla- yaşanan kargaşanın, Yahudilerin yıkıcı uyumsuzluğunun bir' etkisi olduğunu söyleyerek yorumlayabiliyorlardı endişelerini.

Ve böylece Yahudiler, tarihsel çatışmaların en vahşisine yakalan­dılar: modernlik öncesi dünya i le gelişen modernl ik arasındaki çatış­maya. Çatışma ilk i fadesini, ancien regime 'in, sınıf ve tabakalarının kaostan başka bir şey olarak görmedikleri yeni toplumsal düzen tara­fından kökünden sökülüp atılmalarına, miraslarının reddine ve güven­li toplumsal konumlarından sürülüp çıkarılmalarına karşı açık diren­meydi. İlk antimodernist isyan bozguna uğradıktan ve modernliğin za­feri artık kuşkusuz hale geldikten sonra çatışma yeraltına inecek gizli

70

yeni biçimi, şiddetli bir boşluk korkusunda, hiç doymak bilmez bir kesinlik arayışında, gizli tertiplerle ilgili paranoyak mitolojilerde ve hiç ele geçmez bir kimliği çı lgınca arayışlarda varlığının işaretlerini verecekti . Sonunda modemite kendi düşmanına yararlanması için, an­cak yenilgisini olanaklı kılan, geliştirilmiş silahlar sağlayacaktı . Tari­hin ironisi, aııtinıodernist korkulardan, ancak modernliğin geliştirebi­leceği kanallarla ve biçimlerle kurtulmaya izin verecekti. Avrupa'nın içine girmiş şeytanlar için cin çıkarma ayini, teknolojinin gelişmiş ürünleriyle, bilimsel yönetimle ve devletin yoğunlaştırılmış gücüyle yapılacaktı - yani tümüyle modernliğin üstün başarılarıyla.

Yahudi tutarsızlığı da bu müthiş tutarsız tarihsel eylem için biçil­miş kaftandı . Cin çıkarmalar resmen yasaklanıp yeraltına inmeye zor­landığında da Yahudiler içteki şeyanların görünür biçimleri olarak kaldılar. Yahudiler modem tarihin büyük çoğunluğunda, moemliğin yok olduğunu ilan ettiği, ama görülmemiş bir şiddete vardırdığı ve . korkunç ifade araçları verdiği gerilim ve endişelerin en önemli taşıyı­cısıydılar.

Tutarsızlığın modern boyutları Zengin ama aşağılık Yahudiler, antimodemist enerj inin ilk boşal­

malarını başka yöne saptıran doğal bir paratoner görevi yerine getir­diler. Paranın korkunç gücüyle toplumsal aşağılamanın, ahlaksal ayıplamanın ve estetik iğrenmenin buluştuğu noktaydı onlar. Bu tam da, modernliğe ve özellikle onun kapitalist biçimine düşmanlığın ge­rek duyduğu dayanak yeriydi. Kapitalizm, ancak Yahudilere bağlana­bildiğinde aynı zamanda yabancı, doğallıktan uzak, uygunsuz, tehli­keli ve ahlaken iğrenç olarak kalabilecekti. Bu bağlantıyı kurmak ko­laydı: Yahudiler gettolarda kapalı kaldıkça paranın gücü sınırlar için­de hapsedilmişti ve (tefecilik gibi aşağılayıcı bir ad verilerek) etkin durumdaki bir kınamanın baskıs ı altında kıvranıp dururdu ; ne zaman ki Yahudiler caddelerde ve kent merkezinde belirdiler, para da yaşa­mın merkezine geldi ve (sermaye gibi saygın bir adla) otorite ve top­lumsal saygı talep etti.

7 1

Modernliğin Avrupa Yahudileri üzerindeki ilk etkisi, antimoder­nist direnişin ilk hedefi olarak seçilmeleriydi. İlk modern antisemitist­ler antimodernizmin sözcüleriydi; Fourier, Proudhon, Toussenel gibi kişiler paranın gücüne, kapitalizme, teknolojiye ve sanayi sistemine · karşı amansız düşmanlıkta birleşiyorlardı . Erken sanayi toplumunun en tehlikeli antisemitizmi, pre-kapitalizm halindeki kapitalizmin kar­şıtı görüşlerle içiçeydi; gelişen kapitalist düzene bu karşı çıkışlar, akıntıyı kesebileceğini, gelişmeyi durdurabileceğini, yeni parababala­rının kaldırmaya giriştiği gerçek ya da düşsel bir "doğal" düzenin ye­niden kurulabileceğini hala umabilenlerin düşünceleriydi . Yukarda kısaca açıklanan nedenlerle, para gücüyle Yahudiler yanyana getirildi. Bu ikisi arasındaki nedensel bağlantı, aralarındaki metaforik benzer­likle -dey.im yerindeyse "manevi akrabalık"la ya da Weber'in gözde terimi tercihli eğilimle- kuruldu ve tümüyle pratik amaçlarla doğrulan­dı. Yabancılığı ve rezil liği kabul edilmiş bir güçle özdeşleştirildiğin­de, uğursuz gölgesi zenaatkarın çalışma etiği ve çok değer verdiği ba­ğımsızlığı üzerine çökmüş olan kapitalizme direniş daha kolaylaşır­dı . Fourier ve Toussenel' e göre Yahudi, i lerleyen kapitalizmde ve ya­yılan kentsel metropollerde nefret ettikleri her şeyin örneğiydi. Yahudi'nin üstüne sıçrayan büyük nefret ürkütücü ve tiksindirici yeni toplumsal düzeni ifade etmesindendi. Proudhon'a göre Yahudi, "doğa­sı gereği , ne çiftçi, hatta ne de gerçek tüccar olmayan bir üretici karşı­tıdır. " 1 5

Antisemitizmin antimodernist versiyonu ancak, yeni düzenin i ler­leyişini durdurma ve onun yerine kaybolmuş cennet gibi görünen bir küçük burjuva ütopyasını koyma umudu olabilir ve gerçekçi göründü­ğü sürece akılsal görünümünü ve popüler çekiciliğini koruyabilirdi. Gerçekten bu tür antisemitizm, tarihin yönünü değiştirmeyi amaçla­yan son kitlesel girişimin de başarısızlığa uğradığı ve ye11i düzenin zaferinin kesin ve kalıcı olduğunun istemeyerek de olsa kabul edildiği ondokuzuncu yüzyıl ortalarında hemen hemen sıfırı tüketmişti . Para gücüyle Yahudi mizacı ya da ruhu arasında, antikapitalist muhalefetin ilk biçiminde (antimodern ve küçük burjuva) kurulan bağlantının daha sonraki biçimleri tarafından soğurulup yeniden biçimlendirilmesi ka-

72

çınılmazdı. Kimi zaman gizlenip kimi zaman adından sözettiren bu bağlantı asla antikapitalist direnişin ana yatağından çok uzaklaşmadı. Avrupa sosyalizm tarihinde belirgin bir rol oynadı.

Aslında antikapitalist antisemitizmi geçmişe bakmaktan kurtarıp geleceğe bakar duruma getiren, bilimsel sosyalizmin babası Kari Marx'dı (bilimsel sosyalizm, kapitalist gelişimi durdurmayı �eğil onu geçmeyi ve geride bırakmayı amaçlayan; kapitalist dönüşümün geri döndürülemeyeceğini bilen ve onun ilerici özelliğini kabul eden; kapi­talist ilerlemenin insanlığın evrensel gelişimini getireceği noktada ye­ni ve daha iyi bir toplumun inşasına başlanacağını vaadeden bir dün­ya görüşüdür). Böylece Marx, bilimsel sosyalizmi, kapitalizmin teda­vi edilecek ya da cin çıkarır gibi defedilecek geçici bir hastalık oldu­ğu yolundaki son yanılsamanın bittiği ya da reddedildiği zaman antikapitalist muhalefet tarafından kullanılabilecek hale getirdi. Marx "Yahudi ruhu" ile kapitalizm ruhu arasındaki seçimli benzeşmeyi ka­bul etti; ikisi de, özçıkarların peşinde koşmakla, sıkı pazarlıkla, para avcılığıyla ünlenmişti, insan i lişkileri daha güvenli ve daha sağlıklı bir temele oturtulursa bu ikisi de safdışı kalacaktı. Kapitalizm ve Ya­hudilik aynı yazgıyı paylaşır. Birlikte zafer kazandılar, birlikte yok olacaklar. Biri diğeri olmadan yaşamını südüremez; her birinin de ötekinin yokolması için yokedilmesi gerekir. Kapitalizmden kurtuluş, Yahudilikten kurtuluş demektir ya da bunun tersi.

Yahudiliği para gücüyle ve hatta kapitalizmin öfke duyulan ve la­netlenen i lletleriyle özdeşleştirme eğilimi genellikle yüzeyin hemen altında gizlenerek, Avrupa sosyalist hareketinde hep yaygın durumda kaldı . Kıtanın - Almanya ve Avusturya-Macaristan gibi - büyük sos­yal demokrasilerinde antisemitik çıkışlara sık rastlanıyordu. Alman sosyal demokrat hareketinin önderi August Bebe! 1 874 de, Kari Eu­gen Dühring' in tehlikeli antisemitik öğretilerine övgüler yağdırdı - ki bu eylem iki yıl sonra Engels ' i , Alman sosyalizminin kerameti ken­dinden menkul peygamberine kitap boyutunda bir yanıt yazmaya it­mişti; Yahudileri savunmak için değil, ilerleyen işçi hareketinin ideo­lojik önderi olarak Marx' ın konumunu savunmak için yapmıştı bunu. Yine de bir çok kez, yahudi karşıtı duyguların amaçlanan -\

73

antikapitalist tutumun kaçınılmaz, ama küçük bir eşlikçisi- rolünü aş­maması için harcanan çabalar işe yaramadı ve öncelikler korundu: Kapitalizm, Yahudi tehdidinin bir türevine indirgendi . Bunu·n sonu­cunda, antikapitalist savaşın boyun eğmeyen şehidi August Blan­qui 'nin yolundan gidenlerin çoğu, onun en yakın arkadaşı Emest Granger' in önderliğinde Paris Kom ünü barikatlarından çıkıp, filizlen­mekte olan nasyonal-sosyalist hareketin saflarına katıldı dosdoğru. Kapitalizme karşı halk muhalefeti ancak Nazi hareketinin doğuşuyla çatlayıp kutuplaştı ve sosyalist dal, antisemitizme karşı uzlaşmaz mücadeleyi faşizm dalgasının yükselişini durdurma girişiminin ge­rekli bir ögesi olarak benimsedi.

Batı ' da yeni sanayi düzenine karşı en sert direniş çoğunlukla kentsel ve kırsal küçük mülk sahiplerinden geldiyse de Doğu A vru­pa' da standart tepkiyi, geniş bir antikapitalist, kent düşmanı ve an ti li­beral cephe göstermişti. Toprak sahibi aristokrasinin aslında eksilme­den süren toplumsal etkisi ve siyasi egemenliği sonucu, kentsel iş ve uğraşlar saygınlık sırasının en altında yer alır ve iğrenmeyle karışık bir hor görme duygusuyla yaklaşılırdı. Evlenme ya da çiftçilik dışın­daki hiç bir zenginleşme yolu gerçek soyluluğa uygun görülmez; hat­ta çiftçilik bile geleneksel olarak _diğer tüm ekonomik etkinlikler gibi, ücretli uşaklara bırakılırdı ya da arazi, statüsünün ve kişisel niteliği­nin düşük olduğunu kabul etmiş kişilere kiraya verilirdi. Modernleş­menin meydan okumasına karşı kayıtsız kalan ya da düşmanca bir ta­vır gösteren yerli seçkinlerle birlikte -kültürel yönden yabancı sayı­lan- Yahudiler soylu değerlerin ölümcül kıskacı dışında kalan ve böylece, Batı 'daki endüstriyel, finansal ve teknolojik devrimin yarat­tığı fırsatlardan yararlanabilecek olan ve buna niyetli birkaç kategori­den biriydi. Ama girişimleri, soyluların güdümündeki görüşlerin ke­sin bir düşmanlığıyla karşılaştı. Joseph Marcus, ondokuzuncu yüzyıl Polonya' sının (tüm Doğu Avrupa için tipik olan) sanayileşme süre­ciyle ilgili geniş kapsamlı araştırmasında, soyluluğun güdümündeki ülke seçkinlerinin, sanayinin gelişini milli bir felaket gibi gördükleri sonucuna varmıştır.

Yahudi müteahhitler demiryollarını yaparken Polonya' nın önde

74

gelen ekonomistlerinden J. Supinski "demiryolları muazzam kay­nakları yutan, yükselti lmiş bendin üstünden geçen ray dışında hiç bir yol bırakmayan bir cehennemdir" diye yakınıyordu. Yahudiler

fabrika kurduklarında toprak ağaları onları sözde işçi sıkıntısı çe­ken tarımı yok etmekle suçluyordu. Fabrikalar çalışmaya başla­dıktan sonra da Polonya edebiyatı ve toplumun seçkinleri, bu fab­rikaların sahiplerinden nefret etmekle kalmadılar, dünya zevkleriy­le dolu yaşamı ve bohem özgürlüğünden vazgeçip insanı köleleş­tiren ve yok eden kasvetli fabrika ortamından hoşlandıkları için

onlara acıdılar bile.

Böylesi bir yaklaşımın yaygın bir şekilde paylaşıldığı, maddi

refahı önemsiz ve para kazanmayı hor gören bir toplumd:;ı, kapita­

list sanayileşme çağının gereklerinden olan girişimci niteliklerin üretilemeyeceği açıktır. Polonya' da endüstriyel ilerlemeyi destek­leyenlerin yalnızca yerli Yahudiler i le yabancı göçmenler olması

da şaşırtıcı değildir.

Yahudi burjuvazisi batı liberalizminin de baş propagandacısı hali­ne gelmişti. Aristokrat ve tutucu Katolik Polonyalılar ise bunu ve

genel olarak "batı materyalizmi"ni Polonya geleneklerine ve "ulu­sal ruhu"na yönelik bir tehdit olarak görüyordu. 1 6

Şaşkına dönmüş soyluliırın gözünde Yahudi burjuvazisine dönüş­mekte olan yerli Yahudilerin, kökleşmiş seçkinler tabakasına yönelik tehditleri birden çoktu. Finans ve endüstri temeline dayalı yeni bir toplumsal gücün, toprak ağalığına ve babadan kalan toprağın işletil­mesine dayalı geleneksel bir güçle yarı şmasına örnek oluşturuyorlar­dı. Öte yandan, saygınlık düzeyiyle güç düzeyi arasında bir zamanlar varolan çok yakın il işkinin bozulmasını; en alt saygınlık düzeyinde tutulmuş bir uşak grubunun, atı lmış değerlerin çöp y ığınından bul­duğu bir merdivene tırmanıp güçlü konumlara erişmesini de örnekli­yorlardı. Ulusal önderliğini sürdürme hevesindeki soylular için sana­yileşme çifte tehdit oluşturuyordu: hem yapılmakta olandan ötürü, hem de bunu yapandan ötürü. Yahudilerin e.konomik girişimi kökleş­miş toplumsal hegemonyaya yönel ik tehlikeye, bu hegemonyanın desteklediği ve desteğini gördüğü tüm toplumsal düzenin yok olması tehlikesini de ekliyordu. Bu nedenle Yahudilerin yeni kargaşa ve is-

75

tikrarsızlık dalgasıyla özdeşleştirilmesi gayet kolaydı. Yahudiler uğursuz ve yıkıcı bir güç, kaos ve düzensizlik yaratıcıları olarak gö­rülüyordu; tipik olarak Yahudiler, tıpkı o ayrı kalması gereken şeyler arasındaki sınırı bulanıklaştıran, tüm hiyerarşik merdivenleri kay­ganlaştıran, katı olan her şeyi eriten, kutsal olan her şeyi bayağılaştı­ran o yapış yapış madde gibiydiler.

Gerçekten, Yahudilerin asimilasyon kampanyası evsahibi toplum­ların emme kapasitesinin sınırına vardığında eğitim görmüş Yahudi seçkinler toplumsal eleştiriye daha çok yöneldiler ve ülkenin çoğu tu­tucusu tarafından, doğuştan yıkıcı bir güç olarak görüldüler. David Biale' in zekice kaleme alınmış özetinde, yirminci yüzyıl başlarında, "başka hiç bir şeyde aynı fikirde olmayan Yahudi liberalleri, milliyet­çileri ve devrimcileri kendi dönemlerindeki Avrupa toplumlarının Ya­hudilere karşı hiç konuksever olmadığı konusunda tam görüş birli­ğindeydiler. Avrupa' daki Yahudilerin sorunları ancak, toplumu bir şekilde değiştirerek ya da Yahudilerin toplumla i lişkisini değiştire­rek çözülebilir. .. 'Normallik' artık, toplumsal deneyler ve asla varol­mamış ütopik ideallerdir." 1 7

Aydınlanma'nın liberal mirasına bağlılık, Yahudi "yapışkanlı­ğı"na bir boyut daha katmıştır. Yahudilerin liberalizmin getirdiği yurttaşlıkla kazandıkları haklar başka hiç bir grubunkine benzemi­yordu. Hannah Arendt' in anmaya değer sözleriyle* , "Diğer grupların tersine Yahudiler siyasi kuruluş tarafından tanımlanmıştır ve konum­ları onun tarafından belirlenmiştir. Ancak bu siyasi kuruluşun başka bir toplumsal gerçekliği olmadığından toplumsal açıdan ifade edersek konumu muallaktaydı ." 18 Yahudiler için bu durum Avrupa'nın mo­dernlik öncesi tüm tarihi boyunca geçerliğini korudu. Yahudiler Kö­nigjuden, yani feodal düzenin aşamasına ve türüne göre, Kral' ın, Prens ' in ya da yerel derebeyinin malıydı ve onun vesayeti altındaydı­lar. Statüleri siyasal o larak doğmuş ve siyasal olarak sürdürülmüştü. Aynı nedenle, toplumsal karışıklıklardan topluca muaftılar; toplum-

* Totalitarizmin Kaynakları / 1 Antisemitizm; Hannah Arendt; İletişim Yayınları s . 20 - 1 996 (y.n.)

76

sal yapının dışında tutulmuşlardı , yani pratikte sınıfsal eğilimler ve çatışmalar onların varlığını belirlemeyle ya ilgisiz ya da hemen he­men ilgisizdi . Devlet toplum içinde genişlerken Yahudiler toplumsal anlamda içkin olarak bulundukları ülkenin yasaları dışındaydılar (ex­teritorial). Bu yüzden de, toplumla politik buyurganlar arasındaki, ge­nellikle gergin ve çatışma yüklü ilişki lerde, her iki taraf için de, ça­tışmalar kaynama noktasına vardığında hep i lk ve en sert darbeleri göğüsleyen tampon olarak işlev görmekten başka çareleri yoktu. Gü­venebilecekleri her türlü koruma önlemi devletten geliyordu, ama po­litik egemenlerin yardımına böylesine şiddetle bağımlı ve egemenler­den gelecek kötülük ve hırslara karşı böylesine güçsüz olmalarının da nedeni buydu. Onların - devletle toplum arasında, boşlukta kalmış -konumlarındaki tutarsızlık, modernliğin gelişini gösteren toplumsal ve politik çıkışlara karşı yine aynı şekilde tutarsız tepkilerle yansı­mıştı . Politik egemenlere çağlar boyu süren bağımlılığın ortadan kal­dırılması politika dışı, toplumsal bir tabana ve bundan kaynaklanan siyasi bir özerkliğe sahibolmayı gerektiriyordu. Liberalizm, özgür bi­reylerin, kendini oluşturmasına ve kendini kabul ettirmesine verdiği önemle bunu vaadediyordu. Ama yine de, liberal i lkeleri yaşamda uy­gulayabilme hakkı, Yahudilerin geçmişte kullanmış oldukları diğer tüm haklar gibi, siyasi kararlara bağlıydı. Devletten kurtuluş da - gö­rüldüğü gibi - ancak devletten geliyordu. Öteki gruplar toplumsal güç­lerini devletin aşırı müdahaleciliğine karşı koruyarak tatmin olurken Yahudiler, eski sınıfsal düzenin siyasi tekellerini ve iyi koruduğu en­gellerini yıkmaya sonuna dek kararlı müdahaleci bir devlet olmaksı­zın bu hakları elde edemezlerdi. Kökleşmiş seçkinlere göre Yahudi­ler - yalnızca ansızın yükselmelerinden ötürü değil bu yükselmeleri­

, nin simgelediği güvenlik iflasından ötürü de - yıkıcılık tohumlarıydı­lar. P. G. J. J.>ulzer, tehlike çığırtkanlığı yapan tipik bir sesten alıntı yapıyor: "Yahudiliğin en güçlü silahı, Yahudi olmayanların demokra­sisidir" ; "Yahudi 'ye, Alman sosyal yapısının altını oyabilmek için yalnızca, aydınlanmacı ve bireyci partileri ele geçirmek gerekir. Bu sayede, toplumun zirvelerine kendince yaltaklanmak zorunda kalmaz; bunun yerine Almanları , en tepelere çıkıncaya dek Yahudilere destek

77

olmaya adanmış bir sosyal teoriyi benimsemeye zorlar." 19 Öte yarı­dan Yahudilerin koruyucu politikalardaki yeni değişikliklere ilişkin şiddetli kaygıları , ülkenin kendi kendini yetiştirmiş ve yalnızca ken­dine güvenen burjuvazisinin, Yahudileri toplumsal özgüvene ve siyasi özgürlüğe düşman kampa atmasına yol açtı. Böylece, bir taraftan da "Yahudilerle soyluları bir araya koyan ve onları yükselen burjuvazi­nin karşısında bir tür finansal müttefik olarak gören''20 bir "liberal an­tisemitizm türü" de çıkabildi.

Ulusal Olmayan Ulus Ama Yahudilerin yaygın tutarsızlığının hiç bir boyutu modern an­

tisemitizmin biçimini Yahudilerin, yine Arendt' ten alıntı yaparsak*, "mevcut ya da büyüyen ulu.slar dünyasında gayrı ulusal bir unsur"21 olmalarından daha fazla ve daha sürekli etkilememiştir. Dünyanın her yerine yayılmış ve her yerde, her zaman rastlanabilir olmalarıyla Ya­hudiler bir uluslar-arası ulus, bir ulusal olmayan ulustu. Her yerde, ulusluk ölçütünün mutlak ve nihai bir otoritesiyle belirlenen bireysel özkimliğin ve toplumsal ortak çıkarların göreceliğini ve sınırlarını sü� rekli anımsatan kişiler oldu. Onlar her ulusun içinde "iç düş­man"dılar. Ulus sınırları onları tanımlamaya yetmeyecek kadar dardı; ulusal gelenek ufukları onların kimliğini görmeye yetmeyecek kadar kısaydı. Yahudiler yalnızca bir başka ulustan farklı değildiler; bir başka yabancıdan da farklıydılar. Kısacası, evsahibiyle konuk, yer­liyle yabancı arasındaki büyük ayrımın içini boşalttılar. Ve ulusluğun. grup özyapısınm yüce değeri olmasıyla onlar en temel ayrımların al­tını oydular: "Biz" ve "onlar" arasındaki ayrımın yani. Yahudiler es­nek ve uyumluydular; "onlar"ın taşıması için yüklenebilecek ne ka­dar küçümseyici yük varsa hepsini almaya hazır, boş bir araçtılar. Öy­le ki, Toussenel, Yahudileri Fransız düşmanı Protestan zehirinin taşı­yıcıları olarak görürken Das junge Deutschland'ın ünlü çamur atıcısı Liesching, Yahudileri, bulaşıcı Fransız Katolik ruhunu gizlice Al­manya'ya sokmakla suçluyordu.

* a.g.e. / s. 53 (y.n.)

78

xahudilerin birden çok ülkeyi i lgilendiren (supranational) nitel iği , ulusların oluşma sürecinin i lk aşamasında net bir şeki lde açığa çıkı­verdi ; çeşitli ulusal birlikler adına dayatılan, daha önce duyulmamış yeni i stemleriri kışkırttığı ya da en azından şiddetlendirdiği , hane­danlar arası sınır çatışmalarında Yahudilerin, bulundukları yerdeki çatışan taraflardan hiç birine karışmamaları ve savaşan devletlerin anlayamadıkları bir biçimde cephe ötesiyle iletişim kurma yetenekleri değerlerini arttırdı. Anlayamadıkları çatışmalara, genellikle isteme­den girmek zorunda kalmış ve bunu sona erdirmek isteyen; gerek ra­kiplerince, gerekse ulus olmaya takmış kendi haylaz uyruklarınca ka­bul edilebil ir bir uzlaşmadan ya da en azından birlikte varolmanın bir yolunu bulmaktan başka bir şey düşünmeyen hükümdar ya da yöneti­ciler Yahudilerin arabuluculuk kapasitesini büyük bir hevesle kullan­dılar. Çoğunlukl a ya da yalnızca, daha kabul edilebilir bir modus coe­xistendi 'yi* amaçlayan savaşlarda Yahudilere - ya da deyim yerindey­se doğal entemasyonali stlere - barış müjdecisi ve savaş bitirici rolü verildi. Önceleri övülen bu başarıları, hanedan topraklan gerçekten ulusal ve ulusçu devletlere dönüştüğünde çok şiddetli bir şekilde geri tepti : Savaşların amacı düşmanı yok etmek ve krala bağlı l ığın yerini yurtseverlik alırken, üstün gelme düşü barış isteklerini susturdu. Tü­müyle ve her yönüyle ulusal nüfuz bölgelerine ayrılmış bir dünyada enternasyonalizme yer yoktu ve sahipsiz her toprak kırıntısı saldırıyı sürekli davet eder bir duruma geldi. Uluslar ve ulus devletlerle tıka basa dolmuş bir dünya, ulusal olmayan boşluklardan nefret eder. Ya­hudiler böylesi bir boşluktaydı: Böylesi bir boşluktu onlar. Onlar sırf, silah namlularıyla sağlananın dışındaki hiç bir i l işkiye izin verilme­diği bir dönemde konuşarak anlaşabilmelerinden ötürü sanık duru­mundaydılar. (Kendi Yahudilerinin yurtseverliklerinden ve ulusun düşmanlarını katle.tme isteğinden yoksun olduklarından kuşkulan­mak Büyük Savaş ' ta vuruşan tarafların üzerinde uzlaştığı hemen he­men tek konuydu.) Fena halde ihanet kokmasına karşın, bu nitelik Yahudilerin doğuştan ve dolayısıyla iflah olmaz kozmopolitliği ile karşılaştırıldığında yine de daha az rahatsı z ediciydi.

* modus coexistcndi - birlikte yaşama biçimi

79

En kötü kuşkular ise Yahudilerin "insan değeri", "yalnızca insan", evrensellik ve buna benzer, savaşı bitirici, dolayısıyla yurtseverlik karşıtı diğer sloganlara öfke uyandıran bir i lgi göstererek ülkedışı statülerini (exteritorial) yansıtmaya yatkınlıklarıyla doğrulanmıştı za­ten. Milliyetçi çağın tam başlangıcında Heinrich Leo uyarıyordu:

"Yahudi ulusu, sahibolduğu çürütücü ve ayrıştırıcı amaçlarıyla tüm diğer uluslardan bariz bir şekilde ayrılır. Bir zamanlar varol­muş, içine atılan her şeyi taşa döndüren havuzlar gibi, Yahudiler de ta başından günümüze varıncaya dek, manevi etkinliklerinin yörüngesine girmiş her şeyi soyut bir genelliğe dönüştürmüşler­dir." Yahudiler gerçekten, Simmel'in yabancılarının tam tipik örneği­dir - içerdeyken bile hep dışarda, bilineni sanki bilinmeyen bir in­celeme konusuymuş gibi sınayan, kimsenin sonnadığıpı soran, sorgulanmazı sorgulayıp karşı çıkılmaza karşı çıkan. Heine'nin arkadaşı Ludwig Börne'den, Habsburg' ların çöküşü arifesindeki Kari Krauss'a ve Nazi zaferi arifesindeki Kurt Tucholsky'e dek hepsi, dar görüşlü cemaatlerın küçük şeylerle ilgili saçma sapan saplantılarını ve önyargılarını hafife aldılar; çevrelerindeki geri­likle, kibir ve kabadayılıktan oluşmuş karışımlarla alay ettiler; taşraya özgü düşünce tembelliği ile zevksizliğe karşı mücadele ettiler. Böylesine dışsal bir görünüm, kendini olduğu gibi kabul eden ve barış 'içinde birlikte yaşamaya istekli olarak tanımlanan ulusun iÇine gerçek anlamda kabul edilmez. Özel oluşun soyut ge­nelliğe yönelteceği uzun bir şikayetler zincirinin ilk halkası ola­rak, Frederic Rühs'ün yargısının gelişi şaşırtıcı değildir: "Yahu­di, gerçekte, yaşadığı ülkeye ait değildir; Polonya'daki Yahudinin Polonyalı, İngiltere'dekinin İngiliz, İsveç'tekinin İsveçli olmaması gibi, Almanya' daki Yahudi de Alman, Prusya'daki Yahudi de Prusyalı olamaz."22

Ulusalcı iddiaların kendilerinin de uyumsuz ve birbirlerine zıt olmaları, Yahudilerin uluslarla olan uyumsuzluğunun yazgısını kolay­laştırmaz. Genellikle her ulusun korktuğu bir zalimi ve tepeden baktı­ğı bir mazlumu vardır. Ulusların, kendileri için talep ettiği şeylerin aynısını öteki uluslar için de isteyerek kabul ettiği pek duyulmamış­tır. Ulusun kendi kendini oluşturma sürecinin çalkantı lı ve henüz so-

80

na ermemiş bölümünde, ulusal oyun daima ya hep-ya hiç oyunu ola­gelmiş; bir u lusun egemenliği ötekinin egemenliğine bir saldırı ol­muştur. Bir u lusun hakları diğer ulusa yönelik bir haksızlık, bir çatış­ma ya da bir küstahlıktır.

Bunun sonuçları hiç bir yerde -ondokuzuncu yüzyılda gerçek bir milliyetçilikler kazanı olan- Doğu ve Orta Avrupa'daki kadar korkutu­cu değildi : Ya eskimiş ama hala doymamış, ya da geleceği parlak ama aç. Gerçekte, milliyetçi bir davayı, köklü ya da gözü ilerde olan diğer bir sürü ulusu düşman etmeksizin desteklemek olanaksızdı. Bu durum, Yahudileri özellikle biçimsiz bir duruma soktu. Pulzer' in gö­rüşüne göre;

onların mesleksel yapıları, genellikle yüksek okur-yazarlık oranı ve politik bir güvenceye duydukları gereksinimden ötürü (Polon­yalılar, Macarlar, Ruslar gibi) egemen ve "tarihsel" ulusallıklarla birliktelikleri, (örneğin Çekler, Slovaklar, Ukraynalılar, Litvanya­lılar gibi) baskı altında, köylü, "tarihsel olmayan" ulusallıklara gö­re daha kolaydı. Galiçya'da ve Macaristan'da Alman olmak der­dinden kurtuluyorlardı ama Polonyalıların ve Macarların da uygu­ladığı baskılar karşısında bunun bir yararı olmuyordu. !3

Çok az olayda, kökleşmiş ya da oluşmakta olan ulusların seçkin­leri, Yahudilerin çaba ve yeteneklerini, ulusal ölçekte dind.�n döndür­me ile ekonomik modernleştirmenin hedefi olarak seçilmiş kitlelerin onlardan hoşlamayacağı gelişmeleri desteklemede kullanmak istedi . Hapsburg egemenliğindeki Macaristan' da oranın kültürünü severek benimsemiş Yahudilere, yerli aristokrasi tarafından, çevrelerinde bu­lunan ve gelecekteki bağımsız Macaristan' ın egemenliğine almayı umdukları, çoğunlukla Slav bölgelerin Macarlaştırılmasında en sadık ve etkili ajanlar olarak, ve durgun, geri köylü ekonomisinin acımasız­ca modernleştirilmesinin uygulayıcıları olarak çok değer veriliyordu. Zayıf Litvanya'nın seçkinleri, diriltmeyi düşledikleri tarihsel Büyük Litvanya'nın eski topraklarında yaşayan etnik, dilsel ve dinsel yön­den karmakarışık topluluklara hükmetme isteklerinin gerçekleştiril­mesi için Yahudilerin çabasına büyük bir hevesle güvendiler. Genel­de, siyasi seçkinler gerekli gördükleri, ama bizzat yapmayı yeğleme-

8 1

dikleri her türden sıkıcı ve tehlikeli işlerde Yahudileri kullanmaya meraklıydılar. Bu, birçok açıdan uygundu. Yahudilerin, yapacakları hizmetlere artık gerek kalmadığında uzaklaştırılmaları kolaydı ; "Ya­hudilere haddini bildirmek", Yahudilerin seçkinler adına buyurganlık yaptığı kitleleri sevindirecek ve seçkinleri sevimli kılıp onların yere daha sağlam basmalarını sağlayacaktı .

Ama seçkinler de Yahudilerin sadakatine, geçici bir süre için bile olsa tümüyle güvenmiyordu. Yahudilerin bir ulusa üyeliği ulusal top­lumun "içinde doğmuş" kişilerden farklı olara, bir tercih meselesiydi ve bu nedenle, ilke olarak "yeni bir değişikliğe kadar" geçerliydi. Ulusal toplulukların sınırları h.Ua, (toprak sınırları konusunda daha da fazla olmak üzere) belirsizdi ve o çekişme içinde kayıtsızlığa izin yoktu; zaman tam da tetikte durma zamanıydı. Barikatlar ayırmak için dikilmişti; bunu geçiş yolu gibi kullananların vay haline ! Bir ulusal müstahkem mevkiden diğerine her i stediğinde fırt diye geçiveren bü­yük bir insan grubunun varlığı elbette sinir bozucuydu. Eski olsun, ye­ni olsun her ulusun davasının dayandığı doğruya, u lusluğa verilmiş karaktere, ulusal varlıkların kalıtsallığına ve doğallığına meydan oku­maydı bu. Kısa ömürlü liberal assimilasyon düşü (ve daha genelde "Yahudi sorunu"nun, daha çok kültürel, yani egemen kültürü gönüllü olarak ve isteyerek benimseme yoluyla çözülmesi gereken bir sorun olduğu görüşü) milliyetçilik i le özgürce seçim yapma arasındaki te­meller uyuşmazlık nedeniyle çökmüştü. Ne denli paradoksal gelse de, tutarlı milliyetçiler sonuçta, kendi uluslarının başka etnik unsurla­rı emme gücünden rahatsızlık duymalıdır. Ulusun üstün niteliklerine, ulusun hayranlarınca yağdırılan övgüleri memnuniyetle kabul edebi­lirler. Böylesi bir övgü töreni -ne denli şevkli ve şamatalı olursa o denli iyi olan- yanaşma statüsündeki hayranlarına bir efendinin yüce gönüllülüğünü sergileme fırsatı sunar. Ama, hayranlığı, (hatta sürekli bir hayranlığı, kendini yok etmeye eşdeğer bir taklidi bile) ulusun üyesi olmak için bir hak olarak görmeyi pek bağışlamazlar. Geoff Dench' in tüm yanaşma uluslara anlamlı öğüdünde dediği gibi "Adale­tin ve eşitliğin geleceğine inancınızı ne yapıp edip dile getirin. Bu, rolün bir bölümüdür. Ama onun gerçekleşeceğini sanmayın"24

82

Yahudi uyumsuzluğunun uzun listesindeki bu kısa gezintiIT\iz mo­derniteye uzanan yolda yahudilerin parmaklarını sokup da yüzlerine kapanmamış tek bir kapının bile bulunmadığını göstermektedir. Get­todan kurtuluşlarını sağlayan süreçte başından beri ağır şekilde in­cinmekten başka bir şey görmediler. Onlar şeffaflık için döğüşen dünyanın bulanıklığı, kesinlik için yamp tutuşan dünyanın muğlaklı­ğıydılar. Tüm barikatların tepesine oturdular, her taraftan kurşunları adeta davet ettiler. Kavramsal Yahudi gerçekten, düzenin ve şeffaflı­ğın düşlendiği o modern düşün 'kıvamlılığının' ilk örneği olarak gö­rülmüştü; yani o her düzenin düşmanıydı: Eskinin, yeninin ve özel­likle de istenenin.

Irkçılığın Modernliği Modernite yolunda Yahudilerin başına önemli şeyler geldi . Onlar

bu yola çıktıklarında bir köşeye sımsıkı konulmuş, yalıtı lmış Juden­gasse* 'nin hayali ve acımasız duvarları ardına kapatılmışlardı. Onla­rın yabancılaşması , hava gibi, ölüm gibi, yaşamın bir gerçeğiydi. Bu­nun için halkın duygularının harekete geçmesi, yüksek düzeyli ince­likli tartışmalar ya da huzuru sağlayacak resmi güçlerin yeterli olma­dığı bir alanda kendi kendine yetki tanıyıp düzeni korumak üzere yasadışı örgütlenmelere gitme uyanıklığı gerekmiyordu; geniş kap­samlı ve genellikle sistemsiz, ama ayrımın sürekliliğini koruyan, ta­rafların karşılıkl ı olarak birbirini reddetmesini sağlamaya yeterli , ge­nelde iyi koordine edilmiş alışkanlıklar gerekliydi yalnızca. Tüm bunlar modernliğin ortaya çıkışıyla; onun yasalaşmış ayrımları kal­dırmasıyla; yasal eşitlik sloganlarıyla ve de getirdiği yeniliklerin en acaip olanıyla, yani yurttaşlıkla değişti. Jacob Katz' ın dediği gibi :

Yahudiler gettolarda yaşarken ve gettoyu terketmelcrinden hemen sonra onlara yönelik suçlamalar Yahudilerin eşit yasal statüsünü yadsıyan yasalardan yana yurttaşlardan geliyordu. Bu suçlamalar yalnızca, Yahudilerin statüsünü haklı bulmak ve onaylamak ve

* Yahudi sokağı. (ç.n.)

83

Yahudilerin aşağı bir yasal ve toplumsal konumda tutulmasına haklı gerekçe sağlamak amacıyla yaratılmıştı . Ama bu kez suçla­

malar, yurttaşlar tarafından, yasa önünde eşit yurttaşlar olarak yö­neltilmişti ve bu iddiaların amacı Yahudilerin, kendilerine bağış­

lanan yasal ve toplumsal konumlara layık olmadığını göstermek­ti.25

Saldırılan şey yalnızca ahlaksal ya da toplumsal değerden ibaret değil gibiydi. Sorun, çok daha karışıktı. İçeriği, daha önce de­nenmemiş mekanizmaları tasarımlamaktan ve o zamana kadar akla getirilmemiş ustalıkları kazanmaktan -her ikisi de geçmişte doğal olarak verileni yapay olarak üretmek için gerekliydi- başka bir şey değildi. Modernlik öncesi zamanlarda Yahudiler kastlar arasında bir kast, düzeyler arasında bir düzey' tabakalar arasında bir tabakaydı. Ayrımları bir sorun değildi ve ayrımın alışılmış, gerçekte düşünme­den yapılan uygulamaları onun sorun haline gelmesini önlerdi. Mo­demitenin doğuşuyla Yahudilerin ayrımı bir sorun haline geldi. Bu ayrım da, modem toplumdaki diğer her şey gibi üreti lmeli, oluşturul­malı, akılcı bir biçimde tartışılmalı ; teknolojik olarak düzenlenmeli , yönetilmeli , denetlenmeli ve kullanılmalıydı. Modemite öncesi top­lumdan sorumlu olanlar bir avlak bekçisinin sakin ve emin tavrını ta­kınırlardı: Onu kendi haline bırakırlar, toplum onu yıldan yıla, ku­şaktan kuşağa, bell i belirsiz değişikliklerle yeniden üretirdi. Ama on­ların modem torunları öyle değildi. Artık hiç bir şey olduğu gibi doğ­ru kabul edilemezdi. Ekilmemiş hiç bir bitki büyümemeliydi ve kendi başına büyüyen her şey kötüydü ve dolayısıyla, tüm planı tehlikeye atacak ve işleri karıştıracak, sakıncalı bir şeydi . Avlak bekçisi tarzı · gönül rahatlığı zararlı bir lükstü. Asıl gerekli olan · bir bahçıvan tavrı ve becerisiydi; bu bahçıvan çimenin, sınırların ve sınırları çimenden ayıran saban izinin düzenini çok iyi bilmeli; uyumlu renkleri ve güzel bir uyumla iğrenç bir uyumsuzluk arasındaki farkı ayırdedebilmeli ; planına ve düzen ve uyum anlayışına aykırı, davetsiz gelen her bitki­ye zararlı ot muamelesi yapmaya kararlı olmalı ; zararlı otları yok et­mek ve genel düzenin gerektirdiği bölümlerarası ayrım çizgilerini ko­rumak için yeterli makine ve zehirle donanmış olmalıydı .

84

Bölgesel ayırmalarla anımsanan ve birçok göze batan uyarıcı işa­retle desteklenen Yahudilerin ayrılığı doğall ığını yitirmişti . Artık umutsuzca yapay ve kırılgan duruyordu. Bir aksiyom, zımnen kabul edilen bir varsayım olmasına alışı lmış bir şey, şimdi gösterilmesi ve kanıtlanması gereken bir doğru, onu açıkça yalanlayan fenomenlerin ardındaki "şeylerin özü" haline gelmişti. Yeni doğallık artık büyük bir çabayla oluşturulmalıydı ve duygusal izlenim kanıtından daha farklı bir yetkeye dayandırılmalıydı. Patrick Girard'ın dediği gibi:

Yahudilerin, çevrelerindeki toplum tarafından assimilasyonu ve sosyal ve dinsel ayrımların ortadan kalkması, Yahudilerle Hristi­yanların birbirinden ayırdedilememesi gibi bir duruma yol aç­mıştı. Öteki insanlar gibi bir yurttaş olmaları ve evlilik yoluyla Hristiyanlarla karışmaları sonucu, Yahudiler artık farkedilmez ol­muştu. Antiseminist teorisyenler için önemliydi bu. Yahudi Fransa adlı kitabın yazarı kitabında diyordu ki: "Havraya gideri, koşer(*) yemeyi sürdüren bir Bay Cohen saygın biridir. Ona bir diyeceğim yok. Benim karşı olduğum, ne olduğu belli olmayan Yahudidir." Aynı düşünceler Almanya' da da vardı, ayinsel kıvırcık saçları ve kaftanlarıyla gezen Yahudiler. .. Hıristiyan vatandaşlarını taklit eden, Yahudi inancındaki Alman yurtseverleri olan dindaşların­dan daha az tepki uyandırmaktaydı. Modern antisemitizm, gruplar arasındaki büyük farklılıktan değil, farkların yok olması, Batı toplumunun homojenleşmesi ve Yahudilerle Hristiyanlar arasında­ki eski, toplumsal ve yasal duvarların ortadan kalkması tehlikesin­den doğmuştur.26

Modemite, -en azından dış görünüşte, yani ayrılan gruplar arasın­daki simgesel mesafeyi yaratan şeyde- farkların ortadan kalkmasını getirdi. Bu farklar kaybolunca - Hıristiyan öğretisinin, daha önce Ya­hudilerin gerçekten ayrı oldukları anlamını çıkarmak istediğinde yap­tığı gibi- aslında gerçekliğin bilgeliğine ilişki uzun uzun kafa yormak yeterli değildi. Farklar şimdi oluşturulmalı ya da toplumsal ve yasal eşitliğin ve kültürlerarası değişimin korkunç aşındırıcı gücüne karşı korunmalıdır.

* Yahudi şeriatına göre kesilmiş hayvanın eti. (ç.n.)

85

Ayrım sınırlarının -Yahudilerin Hristiyanlığı reddetmeleri gibi­eskiden kalma bir dinsel gerekçeyle açıklanması bu yeni iş için hiç de uygun değildi. Böyle bir açıklama, ayrılmış alandan çıkış olanağı sağ)anmasını gerektirecekti kaçınılmaz olarak. Bu açıklama, sınırlar net bir şekilde çizildiği ve iyi belirlendiği sürece iyi bir amaç olarak işe yarayabilirdi . Sevaba girme,, günah işleme ya .da İlahi lı1tfu geri çevirme konusunda olduğu varsayılan özgürlüğü insanın kaderine bağlayarak gerekli esneklik unsurunu sağlıyordu; ve bunu sınırların sağlamlığına en ufak bir zarar vermeden başarmaktaydı. Ama ayrım uygulamaları bir kez sınırların "doğallığını" sürdürmede gevşekleşip gönülsüz hale gelirse -onu insanın kendi kaderini belirlemesine tutsak yaparak- aynı esneklik unsuru yıkım getirir. Bununla beraber, modem dünya görüşü, eğitimin ve kendini geliştirmenin sınırsız potansiyeli­ne inanmaktaydı. Yeterli çabayla ve iyiniyetle her şey mümkün olabi­lirdi. İnsan doğduğunda, uygarlaşma sürecinde paylaşılan kültürel ideallerin yüceltici gücüyle sağlanan içerikle donatılacak ve dolduru­lacak boş bir kutu, bir tabula rasa*ydı . Paradoksal olarak, Yahudiler­le onların Hıristiyan evsahipleri arasındaki ayrılıkları yalnızca inanç ve onunla ilgili ritüellerin farklılığına yüklemek, insan doğasıyla i lgili modem görüşe iyi uymuşa benziyordu. Öbür önyargılarla birlikte Ya­hudi hurafelerinin de terkedilmesi ve daha üstün bir inanca dönme kendini geliştirmenin uygun ve etkli bir aracı olarak görülüyordu; kit­lesel ölçekte tek kampanya aklın cehalete karşı nihai zaferine uzanan yolda beklenmekteydi .

Aslında, modernliğin ideolojik formülü eski sınırların sağlamlığı­nı (gerçi arttırmasa da) tehdit etmiyordu; asıl tehdit, laikleştirilmiş modern devletin ayrım yapan sosyal uygulamaları yasallaştırmayı reddetmesinden geliyordu. Yahudiler (ya da Drumont'un "Bay Co­hen"leri) devleti tekbiçimliliğe doğru yönlendirmelerinde izlemeyi reddettiği ve kendi ayrımcı uygulamalarına sıkı sıkıya sarıldığı süre­ce her şey yolundaydı. Ama asıl karışıklığı yaratan, bu olanağı kabul eden ve dönme olayını ya geçmişten kalan dinsel biçimiyle ya da mo-

* Boş sayfa. (ç.n.)

86

dem biçimi olan kültürel assimilasyon şeklinde gerçekleştiren, gittik­çe daha çok sayıda Yahudideydi. Fransa'da, Almanya' da, Avusturya­Macaristan ' ın Alman etkisindeki bölümünde, tüm Yahudilerin er ya da geç Yahudi olmayan toplum içinde "toplumsallaştırılması" ya da kendi kendilerini "toplumsallaştırmaları" ve böylece kültürel yönden ayırdedilmez ve toplumsal yönden görünmez hale gelmeleri olasılığı oldukça gerçekçiydi. Eskiden kalma, geleneksel ve yasal yönden des­teklenen ayrım uygulamalarının yokluğuna bir de, farkı belli eden gö­rünür belirtilerin yokluğunun eklenmesi sınırların silinmesinden baş­ka bir şey değildi.

Modernite koşullarında ayrım, modern bir sınır inşa etme yönte­mi gerektiriyordu. Bu yöntem, eğitimsel ve uygarlaştırıcı etkenlerin, farkları ortadan kaldırma konusundaki sözde sonsuz etkilerine karşı direnip onu nötralize edebilecek, pedagoji ve kendini geliştirmenin "varamayacağı" bir alan yaratabilecek, yetiştirme ve kültür verme po­tansiyelinin aşamayacağı bir sınır çizgisi çekebilecek bir yöntem ol­malıydı (karma başarıyla da olsa -emekçi sınıflar ve kadınlar gibi­hep alt konumda kalması istenen tüm gruplara hırsla uygulanmış bir yöntem). Eğer modem eşitliğin saldırısından kurtarılacaksa, Yahudi­lerin ayırt edici özellikleri, insanın kültiirve kendini belirleme gücün­den daha üstün, yeni bir temele yeniden eklemlenip yerleştirilmeliydi. Hannah Arondt'in özlü deyişiyle, Musevilik, Yahudilikle değiştiril­meliydi: "Yahudiler din değiştirerek Musevilikten kurtulabilirdi, ama Yahudilikten kurtuluş yoktu."27

Musevilikten farklı olarak, Yahudiliğin insan iradesinden ve yara­tıcı potansiyelinden daha üstün olması gerekiyordu. O doğal yasalar düzeyine konulmalıydı (keşfedilmesi ve sonra dikkate alınması ve in­sanların yararı için kullanılması ama -en azından, korkunç sonuçları­nı düşünmeksizin -kurtulmak istenmemesi, değiştirilmemesi ya da ihmal edilmemesi gereken yasalar). Drumont' un, anekdotunda okuyu­cularına anımsatmak istediği yasaydı bu: " ' Kanın nasıl konuştuğunu görmek ister misiniz?' diye sordu arkadaşlarına bir Fransız dükü. An­nesinin gözyaşlarına aldırmayıp Frankfurt ' lu bir Rotschild ile evlen­mişti . Küçük oğlunu çağırdı, cebinden bir Luis altını çıkardı ve ona

87

gösterdi. Oğlanın gözleri parladı . 'Gördünüz mü,' dedi dük, ' Yahudi içgüdüsü kendini nasıl da belli ediyor?' " Bir zaman sonra Charles Maurras, üzerinde direttiği görüşünü dile getirecekti: "İnsanın niteli­ği, davranışlarını daha başından belirler. Seçimde ve akılda yanılsa­ma kişisel deracinement*a ve siyasi felakete götürür ancak." Böyle bir yasaya aldırmamanın sonuçlarından kişi ve toplum sorumludur -ya da Maurice Barres' den öğreneceğimiz gibi: "Yalnızca sözcüklere saplanıp kalan bir çocuk tüm gerçeklikten kopar: Kant öğretisi ataları­nın toprağından söküp alır onu. Çok fazla diploma verilmesi, Bis­marck' ın deyimiyle 'diplomalılar proletaryası ' dediğimiz durumu ya­ratır. Burada üniversiteleri suçluyoruz; ürününüzün, yani 'entelektü­el ' in başına gelen, onun bir toplum düşmanına dönüşmesidir."28 İs­ter dinden, ister kültürden olsun -dönmenin sonucu, değişim değil nitelik kaybıdır. Dönme olayının öte yanında bekleyen, başka bir kimlik değil , boşluktur. Dönme kişi, kimliğini, yerine başka bir şey koyamadan yitirir. İnsan, yaptıklarından önce gelir; ne yaparsa yap­sın kendisini değiştiremez. İşte, ırkçılığın felsefi özü kabaca budur.

* Köklerinden ayrılma.(ç.n.)

88

III

Modernlik, Irkçılık, imha 2

Irkçılığın, özellikle de Nazi ırkçılığının tarihinde belirgin bir para­doks vardır.

Bu, tarihteki en olağandışı ve en çok bilinen olayda ırkçılık, anti­modernist duyguların ve endişelerin harekete geçirilmesinde bir araç­tı ve görünüşte öncelikle bu bağlantı sayesinde etkili oldu. Adolf Stöcker, Dietrich Eckart, Alfred Rosenberg, Gregor Strasser, Joseph Goebbels ve Nasyonal Sosyalizmin diğer peygamber, teorisyen ve ideologları, Yahudi ırkının hayaletini eklemledikleri geçmişteki ve gelecekteki modernleşme kurbanlarının korkularıyla, modernliğin da­ha da ileri gitmesini önlemek için yaratmayı önerdikleri geleceğin ide­al volkisch* toplumunu birbirine bağlayan bir temel çivisi gibi kullan­dılar. Modernliğin habercisi olduğu toplumsal kargaşadan duyulan kök salmış korkulara hitabederken modernliği, ekonomik ve parasal değerlerin düzeni diye nitelediler ve volkisclı yaşam biçimine ve insan değeriyle i lgili standartlara yönelik bu acımasızca saldırının sorumlu­luğunu Yahudi ırkının karakterine yüklediler. Böylece, Yahudileri.n

* Halkçı (ç.n.)

89

safdışı edilmesi modern düzeni reddetmekle aynı şeymiş gibi göste­ri ldi. Bu olgu, ırkçılığın esasen modemite öncesi karakterini , antimo­dern duygulara ilgisini ve bu duyguların bir aracı olmaya kısmen el­verişliliğini gösterir.

Ama öte yandan, dünyaca bilinen bir kavram olarak ve daha da önemlisi, siyaset pratiğinin etkili bir aracı olarak ırkçılık, modern bili­min ilerlemesi, modern teknoloji ve devlet gücünün modem biçimleri olmaksızın düşünülemez. Bu özelliğiyle ırkçılık kesinlikle modern bir üründür. Modernlik, ırkçı lığı olanaklı kılar. Ayrıca ırkçılık için bir talep de yaratır; başarının yalnızca insansal değerlerle ölçülebile­ceğini ilan etmiş bir çağ, sınırları aşmanın daha önce hiç olmadığı kadar kolaylaştığı yeni koşullarda, sınır çizmenin ve sınırları koru­manın kefaretini ödeyecek bir yakıştırma teorisine gerek duyar. Kısa­cası ırkçılık, modernleşmemiş, ya da en azından öncelikle modern olmayan savaşımlarda kullanılan, tümüyle modern bir sil.ahtır.

Yabancı korkusundan ırkçılığa Irkçılığın (yanlış da olsa) en yaygın yorumu, bir tür gruplararası

öfke ve önyargı olduğudur. Irçıl ık öteki duygu ve inanışların oluştur­duğu daha geniş gruptan bazen, içerdiği heyecanın şiddeti nedeniyle; bazen de gruplar arası düşmanlığın ırkçı olmayan biçimlerden farklı olarak, kalıtsal, biyolojik ve kültür dışı niteliklere göndermelerde bu­lunmasıyla ayrılır. Kimi olaylarda ırkçılıkla ilgili yazarlar, ötekinin, ıkçı olmayan ama aynı şekilde olumsuz yabancı gruplara ilişkin kli­şelerin, çoğunlukla mülk sahibi olmadıkları bilimsel iddiasına dikkat çekerler. Ama hangi özellik seçilirse seçilsin ırkçılığı çözümleme ve yorumlama alışkanlığı , önyargılardan oluşan daha geni ş bir kategori­nin çerçevesi dışına çok ender çıkar.

Gruplararası düşmanlığın çağdaş biçimleri arasında sivrilen ve onların arasında çağın bilimsel ruhuyla yakınlığını açıkça dile getiren ırkçılığı, ters yönde bir yorumlama eğilimi, yani ırkçılık nosyonunu her türlü düşmanlığı kapsayacak şekilde genişletme eğil imi de gittik­çe belirginleşir. O zaman her türlü gruplararası önyargı, doğuştan ge­len, doğal ırkçı eğilimlerin bir sürü farklı ifadesi olarak yorumlanır.

90

Böyle bir yer değişiminden pek fazla heyecan duyulmayabilir ve bu felsefi olarak, yalnızca istendiği gibi seçilebilecek ya da reddedilebile­cek tanımlarla ilgili bir sorun olarak görülebi lir. Ama daha yakından bakınca bu denli rahat olmanın pek öğütlenemeyeceği çıkar ortaya. Gerçekten, eğer tüm gruplararası nefret ve düşmanlıklar ırkçılığın farklı biçimleriyse ve yabancılardan uzak durma ve onların yakın ol­masından hoşlanmama eğilimi i.nsan gruplarının hemen hemen evren­sel ve sürekli bir özelliği olarak tarihsel ve etnolojik araştırmalarla ye­terince belgelenirse ırkçılığın günümüzde kazandığı önemde esasen ve radikal olarak yeni hiç bir şey yok demektir; bu, diyalogları günü­müze uyarlanmış da olsa eski bir senaryonun yeniden sahnelenmesin­den başka bir şey değildir. Özellikle, ırkçıl ığın , modern yaşamın di­ğer yönleriyle yakın bağlantısı ya inkar edilir ya da dikkat odağının dışında b ırakıl ır.

Pierre - Andre Taguieff, önyargı konusundaki etkileyici, son bilim­sel incelemesinde ırkçılıkla heterofobiyi (farklı olandan hoşlanmama­yı) eşanlamlı olarak kullanır. İkisinin de, "üç düzey"de ya da birbirin­den artan karmaşıklık düzeyleriyle ayrımsanan üç biçimde belireceği­ni vurgular. Onun görüşünce, "birincil" ırkçılık evrenseldir. Bu, bilin­meyen bir yabancının varlığına, insan yaşamının her tür yabancı ve anlaşılmaz biçimine karşı doğal bir tepkidir. Yabancılığa karşı , sal­dırganlığa genellikle yol açmayan bu ilk tepki daima, karşıtduygudur (antipathy). Evrensellik, kendiliğindenlikle birlikte gider. Birincil ırk­çılık, - zaman zaman kasten arka çıkılıp insanları politik yönden hare­kete geçirme aracı olarak kullanılmış olsa da2 - bir yerden esinlenme ya da tahrik gerektirmez; temeldeki nefreti meşrulaştıracak bir teori­ye de ihtiyacı yoktur. Kimi zaman ise bir başka karmaşıklık düzeyi­ne yükseltilebilir ve "ikincil" (ya da rasyonalize edilmiş) ırkçılığa dö­nüşür. Bu dönüşüm, hoşlanmazlığa mantıksal dayanak sağlayan bir teori sağlandığı (ve i çselleştirildiği) zaman gerçekleşir. Hoşlanılma­yan Öteki, ya kötü niyetli ya da "nesnel olarak" zararlı -her iki durum­da da, hoşlanmayan grubun refah ve mutluluğunu tehdit eden kişi­olarak nitelenir. Örneğin, hoşlanılmayan kategori, hoşlanmayan gru­bun dinince yorumlandığı biçimiyle şeytani güçlerle gizli bir tertip

9 1

içindeymiş gibi gösterilir, ya da ekonomi konusunda vicdansız bir ra­kip olarak resmedilir; hoşlanılmayan Öteki 'nin "zararlılığı" üzerine teori kurulacak anlamsal alanın seçimini, toplumsal ilişkilerin, çatış­maların ve ayrışmaların o zamanki yoğunlaşma noktası belirler. Xe­

nophobia* ya da özellikle kavin:ımerkezcilik (ikisi de, en sıkı savunu­lacak ayrım çizgisinin ortak tarih, gelenek ve kültüre dayandırıldığı, milliyetçiliğin şahlandığı çağda hakettiği yere ulaşmış bu akımlar) "ikincil ırkçılığın" en yaygın çağdaş olaylarıdır. Son olarak da "alt" iki basamak olmaksızın varılamayan "üçüncül" ya da karmaşıklığı yüzünden anlaşılmaz ırkçılık, sözde biyolojik iddialar kullanmasıyla ötekilerden ayrılır.

Taguieff 'in oluşturduğu ve yorumladığı biçimiyle, bu üç parçalı sınıflandırma mantıksal yönden sakat görünmektedir; eğer ikincil ırk­çılık, birincil hoşlanmazlığın teorileştirilmesi olarak niteleniyorsa, "daha yüksek düzeyde" ırkçılığın ayırıcı özelliği olması amacıyla kullanılabilecek (ve de kullanılan) bir sürü ideoloj i arasından yalnızca bir tanesini ayırmanın yeterli mantığı yoktur. Üçüncü basamak ırkçı­lık daha çok, ikinci basamak içinde bir birim gibi görünmektedir. Bu saldırıya karşı Taguieff, yaptığı sınıflamayı herhalde biyolojik teori­leri sözüm ona "anlaşılmaz" yapısı nedeniyle ayırmak yerine (ikinci basamak ırkçı teorilerin tümünü anlaşılmazlık derecesi üzerinde son­suza dek tartışabilir çünkü), biyolojik iddiasının, Öteki 'nin zararlı "ötekiliği"nin değiştirilemezliği ile şifa bulmazlığını vurgulama eği- · !imini işaret etmiş olduğunu öne sürerek savunacaktır. Gerçekten -toplumsal düzenin, güya her şeye kadir eğitimin ve daha da genel ola­rak, toplumsal mühendisliğin yapaylığının yaşandığı çağımızda - ge­nelde biyoloj inin, özellikle de kalıtımın kamuoyunun bilincinde, kül­türel manipilasyonlar için henüz yasak bölge; kendi irademizle nasıl değiştireceğimizi ve biçimlendireceğimizi bilmediğimiz bir şey oldu­ğu anımsatılabilir. Ama Taguieff ırkçılığın modern biyolojik-bilimsel biçiminin "mizaçta (nature), eylemde ve işlevde, geleneksel olumsuz ayrımlardan farklı"3 görünmediğinde diretiyor ve buna karşılık,

*Xenophobia - Yabancı düşmanlığı.

92

"üçüncül ırkçılığın" belirleyici özellikleri olarak "deliric paranoia" ya da aşırı "kafaya takmışl ık" üzerinde yoğunlaşıyor.

Ben bunun tersine - insanların, kendi çevrelerinin, tam anlayama­dıkları, kolayca i letişim kuramadıkları ve alışılmış, bildik bir tarzda davranacağını sanmadıkları "ins_an bileşenleri"yle karşı laştıklarında normal olarak yaşadıkları, yaygın. (ve eylemselden ziyade duygusal) huzursuzluk, rahatsızlık ve gerginlik olan - heterofobiden (öteki [fark­lı] korkusu) ırkçılığı keskin bir şekilde farklı kılan, kesinlikle, onun mizacı, işlevi ve eylem biçimidir tezini savunuyorum. Heterofobi, in­sanların, durumu denetim altına alamama ve böylece, gelişmeleri et­kileyememenin yanı sıra kendi eylemlerinin sonuçlarını da kestireme­me duygusu tarafından ortaya çıkartılan daha geniş bir gerginlik fe­nomenin belirtilme odağı gibi görünmektedir. Hetereofobi, bu gergin­liğin gerçekçi ya da gerçekdışı bir nesneleşmesi olarak ortaya çıkabilir - ama söz konusu gerginlik daima, bağlanacağı bir nesne arar ve heterofobi bu nedenle her zaman ortak bir fenomen olmuştur; ve "denetim dışı" yaşantıla için nedenlerin daha yaygınlaştığı ve bunla­rın yabancı bir insan grubunun istenmeyen müdahalesine dayanarak yorumlanmasının daha akla yakın hale geldiği modernite çağında çok daha ortak bir fenomendir.

Aynı zamanda ben, insanların kimlik arama ve sınır çizme pratiği­nin yarattığı daha özel bir karşıtlık olan, rekabete dayalı düşmanlık, heterofobiden analitik olarak ayrılmalıdır görüşünü de savunuyorum. Rakiplerarası düşmanlık olgusunda antipati ve hoşlanmama duygula­rı daha çok, ayırma eyleminin duygusal uzantıları gibidir; ayrım, bir etkinlik, bir çaba, devamlı bir eylem gerektirir. Heterofobi olgusunda­ki yabancı , yalnızca rahatsı zlık verecek kadar yakın ancak tanınması ve gereken mesafede tutulması kolay, ayrı bir insan kategorisi değil ama kollektiflikleri açık olmayan ya da genellikle saptanamayan insan yığınıdır. Bu olgudaki yabancı -eğer koruyucu önlemler alınmaz ve dikkatle denetlenmezse- yerli grubu, içine sızmak ve onunla karış­makla tehdit eder. Yabancı böylece, yerli grubun bütünlüğünü ve kimliğini, bir ülkedeki denetimini ya da bildiği şekilde davranmasını pek fazla engelleyerek değil de ülke sınırlarının netliğini bulandırarak

93

ve bildik (doğru) ile yabancı (yanlış) yaşam tarzları arasındaki farkı ortadan kaldırarak tehdit eder. Bu - iki ayrı tarafa da bağlı olmaktan suçlu bulunan ya da suçlu olduğundan kuşkulanılan ve barikatların tepesine oturanlara karşı koyu bir düşmanlık ve nefret bulutu da yara­tabilecek acilen bir sınır çizme telaşını tetikleyen -'içimizdeki yaban­cı ' olgusudur

Irkçılık ise hem heterofobiden, hem de rekabet kaynaklı düşman­lıktan farklıdır. Aradaki fark ne duyguların şiddet derecesinde, ne de onu akılsallaştırmada kullanılan iddiaların türündedir. Irkçılık, bir parçasım oluşturduğu ve akılsallaştırdığı bir uygulamayla apayrı­dır: Mimarlık ve bahçe düzenleme stratejilerini tıbbınkilerle birleşti­ren bir uygulama - varolan gerçeğin, düşlenen kusursuz gerçeğe uy­mayan ve yapılanlarla değiştirilemeyen ögelerini budayarak yapay bir toplumsal düzenin kurulması için. Irkçılık, insan i l işkilerini akılcı bir temelde örgütleyerek insanlığın durumunu düzeltmede daha önce görülmemiş yeteneğiyle övünen bir dünyada, bazı insan kategorileri­nin, ne denli uğraşılsa da akılcı düzene sokulamayacağı inancını ser­gilemektedir. Bil imsel, teknolojik ve kültürel gelişimin varabileceği sınırı sürekli zorlamasıyla ünlenen bir dünyada, ırkçılık belli bir halk kategorisinin bell i kusurlarının yok edilemeyeceğini ve düzeltileme­yeceğini -reform uygulamaları sınırının ötesinde kaldıklarını ve son­suza dek öyle kalacaklarını- ilan etmektedir. Irkçılık, eğitimi ve kültü­rel dönüşümü sağlamada korkunç kapasitesini i lan eden bir dünyada hiç bir akılcı yol ya da başka eğitim araçlarıyla ulaşılamayacak, (ve dolayısıyla, gerektiğince yetiştiri lemeyecek), ve bu nedenle hep ya­bancı kalması gereken belli bir halk kategorisini ötekilerden ayırmak­tadır. Özetlersek: Irkçılık, kendine hakim olma ve kendini yönetme tutkusuyla ayrımsanan modem dünyada, belli bir halk kategorisini tü­müyle ve umutsuzca, denetlemeye karŞı dirençli ve i slah için harca­nan tüm çabalara karşı bağışık i lan etmektedir. Tıbbi bir eğretileme yaparsak; vücudun "sağlıklı" parçaları geliştirilip biçimlendirilebilir, ama kanser tümörleri değil . Bunlar ancak yok edilerek "iyileştirilebi­lir."

Sonuç, ırkçılığın, kaçınılmaz olarak, yabancılaştırma stratejisiyle

94

içiçe olduğudur, Irkçı lık, eğer koşullar elverirse, rahatsız edici kate­gorinin, rahatsız ettiği grubun ülkesinden çıkarılmasını ister. Koşulla­rın buna elvermediği durumlarda ise ırkçılık, rahatsı z edici kategori­nin fiziksel olarak yok edilmesini ister. Kovma ve yok etme, yabancı­laştırmanın, birbirine dönüşebilen iki yöntemidir.

Alfred Rosenberg Yahudiler hakkında şunları yazmıştı: "Zunz, · Museviliğe, Yahudi ruhunun kaprisi diyor. Şimdi , Yahudi on kez vaf­

tiz edilse de bu "kapris"ten kaçıp kurtulamaz ve bunun kaçınılmaz so­nucu hep aynı olacaktır: Yaşamsızlık, Hristiyan düşmanlığı ve ma­teryalizm."4 Dinsel yönden etkileme çabaları için geçerli olan bu doğ­ru, diğer tüm kültürel müdahaleler için de geçerlidir. Yahudiler düzel­tilmez. Yalnızca fiziksel uzaklık, i l işkilerin kesilmesi, sınırın dışına defetmek ya da imha etmek zararsız hale getirebilir onları.

Sosyal Mühendisliğin Bir Biçimi Olarak Irkçılık Irkçılık kendini ancak, mükemmel bir toplum tasarısı bağlamında

ve tasarımı planlı ve istikrarlı çabalarla yerine getirme amacıyla ka­nıtlar. Holocaust olayındaki tasarım, bin yıllık Reiclı - özgürleştiril­miş Alman Ruhu kral lığı - idi. Alman ruhundan başka hiç bir şeye yer olmayan bir krallıktı bu. Ruhsal yönden Alman Volk 'unun Ge­ist 'ma (ruh ç .n.) döndürülemedikleri ve onu taşımadıkları için Yahu­dilere yer yoktu. Onların bu ruhsal yetersizlikleri kalıtıma ve kana bağlı özellikler olarak niteleniyordu - o zamanlar en azından, kültürün öteki tarafını , kültürün yeşermesinin akla bile getirilemeyeceği topra­ğı, bahçe bitkisi haline asla dönüştürülemeyecek bir vahşiliği somut­laştıran nesneler. (Genetik mühendislik beklentileri gönüllerde ciddi bir şekilde yaşamıyordu henüz.)

Nazi devrimi devasa boyutlarda bir sosyal mühendislik denemesiy-di. Mühendislik önlemlerinin anahtar bağlantısı "ırksal soy"du. Rib­bentrop'un girişimiyle, uluslararası propaganda amacıyla İngilizce basılmış ve bu nedenle çok dikkatlice yumuşatılıp temkinli bir dille kaleme alınmış, Nazi politikasını tanıtan resmi belgeler kolleksiyo­nunda, İçişleri Bakanlığı Ulusal Hijyen Dairesi Başkanı Dr. Arthur

95

Gütt, Nazi iktidarının en büyük görevini "ırksal sağlığı daima koru­mayı amaçlayan aktif bir politika" olarak niteliyordu ve böyle bir poli­tikanın içermesi gereken stratejiyi açıklıyordu: "Sistematik seçme ile ve sağlıksız ögeleri elimine ederek sağlıklı soyun üreyip yayılmasına yardımcı olursak belki bugünkü kuşağın değilse de bizi izleyecek ku­şağın fiziksel standartlarını yükseltebiliriz." Bu eleme ve elimine et­me politikasının, "Koch'un, Lister' in, Pasteur'ün ve diğer birçok ünlü bilimadamının araştırmalarına uygun, evrensel olarak benimsenmiş ilkeleri izleyerek"5 düşünüldüğünden ve dolayısıyla modem bilimde­ki ilerlemelerin mantıksal bir uzantısı - hatta geliştirilmişi - olduğun­dan Gütt'ün kuşkusu yoktu.

Nüfus Politikası ve Irksal Sağlık Konusunda Aydınlatma Dairesi Başkanı Dr. Walter Gross, ırk politikasının uygulanma biçimini açık­lıyordu: "Sağlıklı nüfusun doğum oranındaki düşme ve kalıtsal yön­den uygunsuz, zeka özürlü embesiller ve doğuştan suçlular v.b. ara­sındaki denetimsiz çoğalma"6 eğilimlerini tersine çevirmek. Gross, kamuoyu ya da siyasi çoğulculuk gibi akıldışı şeyler tarafından en­gellenemeyen Nazi kararlı l ığını alkışlama olasılığı bulunmayan ulus­lararası izleyicilere hitaben yazarken, modem bilimin ve teknoloj inin başarısını mantıksal sonuçlarına vardırmada, kalıtsal yönden uygun­suzları kısırlaştırmaktan daha öteye gitmeyi göze alamıyor.

Ama ırk politikasının gerçeği çok daha korkunçtu. Gütt'ün iddiası­nın aksine Nazi yöneticiler ilgi alanlarını "bizden sonraki kuşaklar"la sınırlamada hiç bir anlam görmüyorlardı. Olanaklar elverdiğince, va­

rolan kuşağı da düzeltmeye soyundular. Bu hedefe giden ana yol un­

wertes Leben *in zorla safdışı edilmesinden geçiyordu. Bu yol üzerin­de ilerlemeyi sağlayacak her araç kullanılacaktı. Duruma göre, "eli­minasyon", "defetme", "tahliye etme" ya da "azaltma" ("yoketme" di­ye okuyun) terimleri kullanıldı. Hitler'in emrine uyularak 1 eylül l 939'da Brandenburg' da, Hadamat' da, Sonnenstein' da ve Eich­berg' de kurulan merkezler çifte yalanın ardına gizlenmişti: kendi ara-

*Değersiz yaşam. (ç.n.)

96

larırıdaki gizli konuşmalarda bunlara "ötenazi enstitüleri" derlerken daha geniş kitlelere "Hasta Bakımı" ya da "Hasta Nakli ' ", "Şefkat Vakfı" gibi sahtekarca ve yanıltıcı isimleri - ya da (tüm bu cinayet operasyonunu yürüten büronun bulunduğu Berlin Tiergartenstrasse 4'den dolayı)7 nazik ve alaycı T4 kodunu - kuJlandılar. Bu emrin 28 Ağustos 1 94 l 'de Kilise' nin önde gelen bir çok otoritesinden yükselen haykırışın sonucu iptal edilmesi zorunda kalındığında "nüfus eğilim­lerinin aktif yönlendirilmesi"nden hiç bir şekilde vazgeçilmedi . Odak noktası, gelişmesine ötanazi şirketlerinin yardımcı olduğu gazlama teknoloj isiyle birl ikte, başka bir hedefe kaydı yalnızca: Yahudilere. Ve Sobibor ya da Chelmno gibi diğer yerlere.

Unwertes Leben hep hedef olarak kaldı. Mükemmel toplumun dü­zenleyicisi Nazilere, izledikleri ve sosyal mühendislikle başarılması­na karar verdikleri projeye göre insan yaşamı değerli ve değersiz ol­mak üzere ikiye ayrılıyordu; biri sevgiyle yetiştirilip Lebensraum sağlanacak ötekisi ise uzaklaştırı lacak, . ya da -uzaklaştırmanın ola­naksızlığı görülürse- yok edilecek. Yalnızca yabancı olanlar ise o sert ırksal politikanın hedefi değildiler; rekabete dayalı düşmanlığa gele­neksel olarak eşlik eden eski ve denenmiş stratej iler uygulanabilirdi: Yabancılar, sıkıca korunan sınırların ötesinde tutulmalıydı. Bedensel ve ruhsal engeJliler daha zor bir olay oluşturdular ve yeni, oı"ijinal bir politikayı gerekli kıldılar: "Başka ırk"lardan birine tam anlamıyla ait olmadıkları için tahliye ya da srnır dışı edilemezlerdi, ama bin yıllık Reiclı ' a da giremeyecek kadar değersizdiler. . Yahudiler de aslında benzer durumdaydı. Onlar öbürleri gibi bir ırk değildi; onlar tüm öteki ırkların içini oyan ve zehirleyen, ırkların yalnızca kimliğini değil ırk­sal düzenini de yok eden bir ırktı, ırk-karşıtıydı (anti-race). (Yahudi­lerin, ulus temelindeki düzenin iflah olmaz düşmanı bir "ıılusdışı ulus" olduğunu anımsayın.) Rosenberg, Weiniger' in Yahudiler hak­kında, kendini eleştiren yargısını onaylayarak ve zevkle aktarıyor: "Unutulmuş zamanlardan beri varolan ve tüm dünyaya yayılmış sü­müksü mantarların (plasmodium) gözle görülmez, yapışkan ağı. "8 Yani Yahudilerin ayrılması olsa olsa yarım kalmış bir önlem, son he­defe giden yolda bir durak olabilirdi ancak. Almanya'nın Yahudiler-

97

den temizlenmesiyle sorunun bitmesi olanaksızdı . Yahudiler, Alman sınırlarından uzaklara atılsalar da evrenin doğal mantığını aşındırıp parçalamaya devam edeceklerdi. Askeri birliklerine Alman ırkının üs­tünlüğü için savaş emri verdiğinde Hitler, tutuşturduğu savaşın tüm ırklar adına sürdürülen bir savaş, ırklar biçiminde örgütlenmiş insan­lığa verilen bir hizmet olduğuna inanıyordu.

Sosyal mühendisliğin bu anlayışıyla, yeni, daha iyi bir düzenin kurulmasını amaçlayan (zararlı faktörlerin zorunlu olarak zaptedilme­sini, tercihan da elimine edilmesini gerektiren), bilimsel temele dayalı bir çalışma olararak ırkçılık, modernliğin dünya görüşü ve pratiğiyle gerçekten uyuşmaktaydı. Ve bu en azından iki yaşamsal açıdan böy­leydi.

İlk olarak, Aydınlanma ile yeni tanrının, yani doğanın, tahta çık­masıyla birlikte onun tek onaylanmış mezhebi olarak bilim ile pey­gamber ve keşişleri olan bilim adamlarının meşrulaştırılması geldi . İlke olarak, her şey nesnel sorgulamaya açıldı; ilke olarak, her şey -güvenilir ve gerçekten - bilinebilir oldu. Olan ve olması gereken doğ­ru, tanrılık ve güzellik, hepsi sistematik, kurallı gözlemin meşru nes­neleri haline geldi. Hatta bunlar kendilerini ancak bu gözlemin sonucu olan nesnel bilgiyle meşrulaştırabilirdi. George L. Mosse'un ırkçılık tarihinin en inandırıcı belgelerle donanmış özetinde "Aydınlanma felsefelerinin doğaya yönelik sorgulamalarını ahlak ve insan karakteri incelemelerinden ayırmak olanaksızdı. .. Daha başından beri . . . doğal bilimlerle eskinin ahlaksal ve estetik idealleri içiçe girmişti ." Bilimsel etkinlik, Aydınlanma'nın verdiği biçimiyle, "insanın doğadaki kesin yerini insan gruplarıyla hayvanlar arasındaki gözlemleme, ölçümleme ve karşılaştırmalarla belirleme girişimi" ve "bedenle aklın birliğine inancı" ile dikkat çekmişti. Aklın, "kendisini, ölçülebilecek ve göz­lemlenebilecek, maddi, fiziksel bir şekilde gösterdiği varsayılıyor­du."9 Frenoloji (kafatası ölçümleriyle karakteri okuma sanatı) ve fiz­yonomi (yüz özellikleriyle karakteri okuma sanatı) yeni bilimsel çağın sırlarının, stratejisinin ve hevesinin çoğunu ele geçirmişti . İnsanın hu- . yunun, karakterinin, zekasının, estetik yeteneklerinin, hatta siyasi eği-

98

l imlerinin Doğa tarafından belirlendiği düşünülüyordu; aynen o şekil­de, görünürdeki şeylerin dikkatli bir gözlemi ve karşılaştırmasıyla, en karmaşık ve gizlenmiş ruhsal özelliklerin bile maddi "temeli" bu­lunabilirdi. Duygusal izlenimlerin maddi kaynakları Doğa' nın sırları­nı gösteren bir sürü anahtardı ; okunması gereken işaretler, bilimin çözmesi gereken bir şifreyle yazılmış kayıtlardı.

Irkçılığa kalan ise yalnızca, insan organizmasının karekter olarak, ahlaksal, estetik ya da siyasi eğilimlerinin sorumluluğunu taşıyan böylesi maddi özelliklerin sistematik ve genetik olarak yeniden üreti­len bir dağılımını varsaymaktı. Ama bu iş bile onlar için, her ne ka­dar seçkin ıkçılar aralarında az olsa da saygın ve haklı olarak saygı görmüş öncü bilimadamaları tarafından yapılmıştır. Sine ira et stu­dio (önyargısız ve taraf tutmadan) gözlemlerken, Batı' nın, dünyanın diğer meskun bölgelerinden elle tutulabilir, maddi , kesin "nesnel" üs­tünlüğünü görmemeleri çok zordu. Nitekim, bilimsel sınıflandırmanın babası Linnaeus, Avrupa sakinleri ve Afrika'da yaşayan insanlar ara­sındaki ayrımlanmayı, eklem bacaklı kabuklular ile balıklar arasında­ki ayrımlanmayı tanımladığı kadar titizlikle kaydetmişti. Beyaz ırkı "yaratıcı , hünerli, düzenli ve yasalarla yönetilen"ler dışında başka ·türlü tanımlayamazdı ve tanımlamadı. " . . . Zenciler ise bunun tersine, onları üstün ırkın özelliklerinin daha iyi görünmesi için kötü örnek haline getiren her türlü olumsuz nitelikle donatılmıştı: Onlar tembel, başıboş ve kendilerini yönetmekten aciz sayılırdı ." 10 "Bilimsel ırkçı­l ığın" babası Gobineau, siyah ırkı zekası kıt ama duyguları aşırı ge­lişmiş ve böylece, kaba ve (başıboş ayaktakımı güruhu gibi) kor­kunç güce sahip; beyaz ırkı ise özgürlüğe, onura ve her tür maneviya­ta tutkun diye nitelerken pek fazla uydurmak zorunda kalmamıştı. 1 1

1938 de Walter Frank, Yahudilere yapılan zulmü "Dünya Yahudi­liği ' ne karşı savaşım veren Alman bilginliğinin" destanı diye nitele­mişti. Nazi iktidarının daha i lk günlerinden itibaren biyoloji , tarih ve siyasal ilimlerde seçkin üniversite profesörlerince yönetilen bilimsel enstitüler "Yahudi sorunu"nu, "ileri bilimin uluslararası standartları­na" göre araştırmaya koyuldular. Reiclıinstitut für Geschichte des ne-

99

uen Deutschlands, * Institut zum Studium der Judenfrage, ** Institut zur Erforschung des jüdischen Einflusses auf das deutsche kirchliche Leben*** ve kötü ünlü Rosenberg' in Institut zur Erforschhung der Ju­denfrage**** "Yahudi politikası"nın teorik ve pratik konularıyla, bir bilimsel metodoloji uygulaması olarak uğraşan birçok bilimsel mer­kezden yalnızca birkaçıydı ve akademik kariyer sertifikasına sahip ni­telikli personelden yana asla sıkıntıları yoktu. Etkinliklerinin tipik mantığına göre;

onlarca yıldır tüm kültür yaşamı, son yüzyılın ortalarında Darwin, Mende! ve Galton' un öğretileriyle başlayıp daha sonra Plötz, Shallmayer, Carrens, de Vries, Baur, Tschermak, Rüdin, Fischer, Lenz ve diğerlerinin araştırmalarıyla gelişen biyolojik düşünce­nin az ya da çok etkisinde kalmıştır. .. Bitkiler ve hayvanlarda keş­fedilen doğal yasaların insanlar için de geçerli olması gerektiği anlaşılmıştır . . . 1 2

İkincisi - Aydınlanma'dan başlayarak, modem dünya, doğaya ve kendisine karşı eylemci ve mühendisçe tutumuyla farklılık kazandı. B ilim, kendi çıkarı için yönetilemez; o her şeyden önce, sahibine ger­çekliğin geliştirilmesinde, onu insan plan ve tasarımlarına göre yeni­den biçimlendirmede ve özyeterliliğe yönelişinde ona yardımcı olma­da müthiş güç sunan bir araç olarak görülür. Bahçıvanlık ve tıp, yapı­cı tutumun ilk örneğini sağlarken normallik, sağlık ya da halk sağlığı, insani olayların yönetiminde, insanın görev ve statejileri için baş eğre­tilemeleri sunar. İnsanların varlığı ve birarada yaşamaları planlama ve yönetim konuları �aline geldi; bahçe bitkileri ya da canlı organizmalar gibi, insanlar kendi başlarının çaresine bakmaya bırakılamazdı, yoksa yabani otlar tarafından yutulur ya da kanserli dokuların istilasına uğ­rarlardı . Bahçecilik ve tıp, aynı etkinliğin, yani yaşaması ve gelişmesi uygun görülen yararlı ögeleri, yok edilmesi gereken zararlı ve öldiirü­

ciilerden ayırdetme ve ayırma işinin farklı biçimleriydi .

* * *

* * * * * * *

Yeni Almanya Tarihi Devlet Enstitüsü. (ç.n.) Yahudi Sorunu ınceleme Enstitüsü. (ç.n.) Yahudilerin Alman Dinsel Yaşamına Etkilerini Araştırma Enstitüsü. (ç.n.) Yahudi Sorunu Araştırma Enstitüsü. (ç.ıı.)

1 00

Hitler' in dili ve retoriği, hastalık, enfeksiyon, haşere istilası, ko­kuşma, Veba gibi ifadelerle doluydu. Hristiyanlık i le bolşevizmi fren­gi ve vebayla kıyaslardı ; Yahudilerden, basiller, çürütücü mikroplar ya da haşarat diye söz ederdi. "Yahudi virüsünün keşfi" demişti Himmler' e 1 942 de "dünyanın en büyük devrimlerinden biridir. Bu­gün sürdürdüğümüz savaş, son yüzyılda Pasteur ve Koch'un verdiği

. savaşla aynı şeydir. Yahudi virüsünden kaynaklanan öyle çok hasta­lık var ki . . . Sağlığımıza, ancak Yahudi ' leri elimine edince kavuşaca­ğız." 1 3 Aynı yılın Ekiminde Hitler "Vebayı yok ederek insanlığa hiz­met edeceğiz" 1 4 diye i lan etmişti . Hitler' in infazcıları da Yahudilerin yok edilmesinden Gesuııdımg (iyileşme), Selbstreiııiguııg (özarınma), Judensauberung (Yahudilarin temizlenmesi) diye söz edeceklerdi . Goebbels 5 Kasım 1 94 1 de Das Reich' da yayınlanan makalesinde Da­vut Yıldızı işareti taşıma zorunluluğunu "hijyenik bir korunma" ön­lemi olarak adlandırmıştı. Yahudilerin ırksal yönden saf bir toplum­dan soyutlanması "ırksal, ulusal ve toplumsal hijyenin temel kura­lı"ydı. İyi ve kötü hayvanlar olduğu gibi, diyordu Goebbels, iyi ve kö­tü halklar da vardır. "Yahudilerin hala aramızda yaşıyor olması bize ait olduklarını göstermez, tıpkı bir pirenin evin içinde yaşadığı için evcil hayvan olmayacağı gibi." 1 5 Yahudi sorunu, Dışişleri Bakanlığı Basın Müdürü'nün sözleriyle "cine Frage der politischen Hygiene" d. 1 6 ı .

Dünyaca ünlü Alman bilimadamlarından biyolog Erwin Baur ve antropolog Martin Stammler, uygulamalı bilimin kesin ve gerçekler­den oluşmuş dil ine Nazi Almanya' sı liderinin sık sık kullandığı he­yecanlı ve hırslı siyasi sözcükleri kattılar.

Her çiftçi, evcil hayvanlarının en iyilerini üremelerine izin verme­den öldürür ve daha aşağı hayvanların üremeye devam etmesine izin verirse hayvan neslinin dönüşsüz bir şekilde yozlaşacağı ıı ı bilir. Hiç bir çiftçinin,· hayvanları ve kültür bitkileri konusunda düşmeyeceği bir hatanın, içimizde, büyük boyutlarda devam etme­sine izin veriyoruz. İnsan olmamızın bir gereği olarak bu aşağı in­sanların ürememesini sağlamalıyız. Birkaç dakikada infaz edile­cek basit bir operasyon bunu, daha fazla geciktirmeden mümkün

10 1

kılacaktır. .. Yeni sterilizasyon yasalarını kimse benden daha fazla onaylayamaz, ama bunların yalnızca bir başlangıç olduğunu tek­rar tekrar söylemeliyim . . . Yok etme ve kurtarma, tüm ırksal islah işleminin çevresinde dön­düğü iki kutup, işlemesi zorunlu iki yöntemdir . . . Yok etme, kalıt­sal yönden aşağı olanların kısırlaştırılarak biyolojik yönden yok edilmesi, sağlıksız ve makbul olmayan ögelerin nicel olarak baskı altına alınmasıdır . . . Bu görev, insanları yabani otların aşırı büyü­mesine karşı korumaktır. 1 7

Özetlersek: Naziler, gaz odalarını kurmalarından epey önce, Hit­ler' in emriyle kendi zihinsel ve bedensel özürlü yurttaşlarını ("ötanazi" diye yanlış bir ad takılmış) "merhametten öldürme" yo­luyla yok etmeye ve ruhsal yönden üstün kadınların ırksal yönden üs­tün erkeklerce, örgütlü bir şekilde döllenmesiyle üstün bir ırk yetiş­tirmeye (öjenik) kalkışmışlardı . Yahudilerin katledilmesi de bu giri­şimler gibi , toplumun ırksal islahı için yapılmış bir uygulamaydı . Ve uygulamalı bilimlerin tavrını, felsefesini ve kurallarını bu işte kullan­ma konusunda sistematik bir girişimdi.

Reddetmekten Yok Etmeye

"Hristiyan teoloj isinin savunduğu, asla, Yahudilerin yok edilmesi değil;" diye yazar George L. Mosse, "tanrının öldürülüşünün (deici­de) yaşayan tanıkları olarak, toplumdan dışlanmalarıydı;, Pogromlar Yahudilerin gettolarda soyutlanmalarından sonradır." l8 Suç" diyor Hannah Arendt, "cezasını buldu; giderilmesi imkansız kişilik bozuk­luğu ancak yok edilebilir." 1 9

Yahudilerin asırlardır süren reddini bir tek ırkçılığın modem "bi­limsel" biçimi halk sağlığını koruma çabası olarak ifade eder; sadece Yahudi nefretinin modem ruh sıçramasıyla (reincamation) Yahudiler tümüyle giderilmesi imkansız bir kişilik bozukluğu, taşıyıcılarından ayrılmaz içkin bir özüre sahip olmak ile suçlanmaktaydı. Bundan ön­ce Yahudiler günahkarlardı ; tüm öteki günahkarlar gibi, günahların­dan ötürü - pişmanlık duymaları ve olanaklıysa kurtulmayı haketme-

1 02

leri için - bu dünyanın ya da öteki dünyanın arafında* acı çekmeye yazgılıydılar. Onların acı çektiği görülmeliydi ki günahın sonuçları ve tövbe etmenin gerekli liği anlaşılsın. Cezasını bulmuş da olsa, ki­şilik bozukluğunu seyretmekten böylesi bir yarar sağlamak olanaksız­dır. (Kuşkunuz varsa Mary Whitehouse' a danışın.) Kanser, haşarat ya da yabani ot pişmanlık duyamaz. Onlar günah işlememişler, doğa­larının gereğince yaşamışlardır yalnızca. Onları cezalandırmanın hiç bir gereği yoktur. Doğasındaki kötülükle birlikte yok edilmelidirler. Joseph Goebbels günlüğünde kendisiyle başbaşa kaldığında, daha ön­ce Rosenberg'in tarih felsefesi özetinde farkettiğimiz aynı netlikle ifa­de ediyor bunu: "Yahudileri, olağandışı cezalarla güdüp uygar insan­lığın ağılına sokma umudu yok. Onlar sonsuza dek Yahudi kalacak­lar, tıpkı bizim sonsuza dek Ari ırkın üyeleri olmamız gibi."20 Ama Goebbels, "filozof' Rosenberg'den farklı olarak, korkunç ve karşı konulmaz bir gücü kullanan bir hükümetin bakanıydı; üstelik de - mo­dem uygarlığın başarıları sayesinde - kanserden, haşarattan ya da ya­bancı otlardan arınmış bir yaşam olasılığını tasarlayabilecek ve elin­de böyle bir olasılığı gerçeğe çevirmek için maddi olanaklar bulunan bir hükümetin bakanıydı.

Bir ırk imgesi olmaksızın; yani ırkın tüm üyelerinde bulunan ve ilke olarak düzeltilemez ve üstelik kontrol altına alınmazsa kendiliğin­den çoğalabilecek, öldürücü bir kusurun varlığına inanmaksızın, tüm bir halkı yok etme fikrine varmak zor, belki de olanaksızdır. Ayrıca, sağlık ve normallik modeli, ayırma stratejisi ve cerrahi tekniğiyle tıb­bın (hem insanların bedenine yönelik ası l tıbbın, hem de bir sürü sim­gesel uygulamasının) yerleşik pratiği olmaksızın da böyle bir fikre varmak zor ve belki de olanaksızdır. Topluma mühehdisçe bakıştan, toplumsal düzenin yapaylığı inancından, uzmanlık kurumlarından ve insanın kendi bilimsel yönetim deneyiminden ayrı olarak böylesi bir düşünceyi tasarlamak özell ikle zor, hemen hemen imkansızdır. Bu

* Araf - purgatory - Katolik Kilisesi'ne göre ruhların cennete girmeye uygun ha­le gelinceye kadar dünyada işlediği günahlardan acı çekerek arındırılması gere­ken yer ya da durum (y.n.)

1 03

nedenlerle, antisemitizmin yok edici versiyonu tümüyle modern bir.fe­

nomen olarak görülmelidir; yani ancak modernliğin ileri bir aşama­sında ortaya çıkabilecek bir olaydır.

Ama yok edici tasarımlar ile modern uygarlıkla doğrudan ilişkili gelişmeler arasındaki bağlantılar bundan ibaret değildir. Irkçılığın modem aklın teknolojik yetenekleriyle birleşmesi de Holocaust'u ba­�armak için pek yetmezdi. Bunu yapmak için teoriden pratiğe geçme yeteneğine sahip olması gerekirdi - ve muhtemelen bu, düşüncelerin gücünü tümüyle harekete geçirerek enerji sağlama, görevin boyutla­rıyla başa çıkabilecek yeterli insan malzemesinin varlığı ve görev ge­rektirdiği sürece onların adanmışl•ğını bu işi sürdürmede kullanabil­me anlamına gelirdi: Irkçılığın, Yahudi olmayan kitleleri, ideolojik eğitimle ve beyin yıkayarak, Yahudilerle nerede ve ne zaman karşı­laşsalar bir saldırının kıvılcımını çakabilecek denli şiddetli bir Yahu­di düşmanlığı ve nefretiyle doldurması gerekirdi.

Tarihçilerin büyük ölçüde paylaştığı kanı, bunun olmadığıdır. Nazi rejiminin ırkçı propagandaya adadığı muazzam kaynaklara, Nazi eğitiminin yoğunlaştırılmış çabalarına ve ırkçı uygulamalara dire­nenlere yönelik · gerçek tehditlere karşın halkın ırkçı programa (ve özellikle onun nihai mantıksal sonuçlarına) verdiği onay, heyecanla yürütülecek bir imha hareketinin gerektirdiği düzeyin epey altında kaldı. Bu_ durum, sanki daha fazla kanıt gerekirmiş gibi, heterofobi ya

da rekabete dayalı düşmanlıkla ırkçılık arasmda kesiksiz bir geçişin

ya da doğal bir devamlılığın olmadığını bir kez daha gösterir. Irkçı imha politikasına halkın desteğini kazanmak için Yahudilere karşı yaygın hoşnutsuzluktan yararlanmayı uman Nazi liderleri, hatalarını kısa zamanda anlamak zorunda kaldılar.

Yine de, eğer ırkçı iman (aslında mümkün olmayan bir şekilde) daha güçlü, linç etmeye ve gırtlak kesmeye gönüllü olanların sayısı ise kat kat daha fazla olsaydı bile kitlelerin terörü, sosyal mühendisli­ğin ya da çok modern ırksal hijyen projelerinin gayet yetersiz, açıkça henüz modernleşmemiş bir biçimi gibi gelecekti bize. Gerçekten, Sa-

1 04

bini ile Si lver' in inandırıcı bir şekilde belirttiği gib i , Almanya'da Ya­

hudi karşıtı kitle terörünün - yaygınlık ve maddi etkinlik yününden -en başarı lı vakası olan o rezalet Kristallnacht,

ne yeni Nazi düzenine, ne de Avrupa Yahudiliği' nin yok edilmesi­

ne hizmet eden, uzun süredir varolan Avrupa antisemitizm gelene­ğinin tipik bir uzantısı. .. bir pogrom, bir terör aracı . Kitlesel terör ilkel ve etkisiz bir yok etme tekniğidir. Bu ancak bir kitleyi yıldır­maya, insanları evlerine kapanmaya, hatta belki bazılarını dinsel

ya da siyasal inançlarından dönmeye zorlamada işe yarayabilir; ama bunlar asla Hitler' in Yahudilerle ilgili amaçları değildi: Onla­rı yok etmeye niyetliydi o.2 1

Saldırgan olabilecek yeterli 'kalabalık' yoktu ; cinayeti v e yoketme olayını görmek, teşvik ettiği kadar da tiksindiriyordu ve büyük ço­ğunluk gözlerini ve kulaklarını, hepsinden önce de ağzını kapatmayı yeğliyordu. Kitlesel yoketme eylemine duygu patlamaları deği l , i lgi­sizliğin ölü sessizliği eşlik ett i . Bu bir halk şenliği değil , "yüzlerce, binlerce boynu acımasızca sıkan kementin urganına sağlamlık veren bir lif haline gelen"22 halk kayıtsızlığıydı. lrkçt!ık önce bir siyaset, sonra bir ideolojidir. Tüm siyasetler gibi örgüt, yöneticiler ve uzman­lar gerektirir. Başarılması için, tüm siyasetler gibi, bir işbölümü ve görevi anlık davranışlardan ve kendi liğindenlikten arındıracak etkin bir korunmaya gereksinimi vardır. Uzmanlara karışılmamasını ve iş­lerini rahatça yapmalarına olanak sağlanmasını gerektirir.

O kayıtsızlık, özellikle Son Çözürri'ün başarısı açısından hiç de önemsiz değildi. Bu, yığınsal tepki vermeyen bir halkın felç oluşuy­du; kuvvet kullanılması karşısında duyulan korkudan ve donup kal­madan kaynaklanan, sorunları ölümle çözme mantığının rahatça yolu­na devam etmesine izin veren bir felçti bu. Lawrence Stoke' un sözle­

riyle "ilk başta, rej im henüz güçlenmeden, onun insanlıkdışı uygula­malarının protesto edilememesi; istenmediği ve onaylanmadığı ne denli kuşkusuz olsa da onların mantığının hedefe varmasına engel ol­mayı hemen hemen olanaksız kı ldı ."23 Heterofobinin yaygınlığı ve derinliği, Alman halkının çoğunluğunun ırkçı doktrinlerden hoşlan­madığı ve bunların aşılanmasına direnç gösterdiği halde şiddeti pro-

1 05

testo etmemesi için yeterliydi anlaşılan. Halkın bu beyin yıkamalara direnç göstermesi konusunda Naziler kendi kendilerini kandırmak için bir sürü fırsat buldular. Almanları.n davranışı hakkında kusursuz bir tarafsızlıkla yazdığı incelemesinde Sarah Gordon, Nazilerin, Kristall­nac/ıt' a halkın tepkisi konusunda uğradığı düş kırıklığını iyi bir şe­kilde ifade eden resmi bir Nazi raporunu alıntı olarak sunuyor:

Bugün Almanya'da antisemitizmin esasen yalnızca partiyle ve ör­gütlerle sınırlı olduğu ve halkta antisemitizme en ufak bir yakınlık göstermeyen ve davaya kazanma olasılığı hiç olmayan bir grubun varolduğu bilinir. Kristallnaclıı'ı izleyen günlerde bu kişiler hemen Yahudi dükkan­larına koşmuştur. . . Bu büyük ölçüde, bizim kuşkusuz antisemitik bir halk, antisemitik bir devlet olduğumuz halde devletin ve halkın yaşamında antise­mitizmin hemen hemen hiç ifade edilmemesi yüzündendir. .. Al­man toplumunda hala Yahudiler için zavallılar diyen, Alman hal­kının antisemitik tavrını hiç anlamayan ve her fırsatta Yahudilerle araya giren Spiessern grupları vardır. Yalnızca liderin ve partinin antisemitist olması yetmez.24

Ama şiddete karşı - özellikle de görülebilen ve görülmesi i ste­nen şiddete karşı - nefret, yönetimin Yahudilere karşı almış olduğu önlemlere çok daha fazla sempati gösteren yaklaşımlarla çakışıyor­du. Çok sayıda Alman, Yahudilerin ayrılmasını, soyutlanmasını ve haklarından yoksun bırakılmasını - heterofobinin ve rekabete dayalı düşmanlığın geleneksel ifade biçimini ve araçlarını kullanmayı -amaçlayan, enerjik ve şamatalı bir şekilde i lan edilen bu eylemi hoş karşıladı. Ayrıca birçok Alman, Yahudi'nin cezalandırılması olarak (gerçekte cezalandırılan kavramsal Yahudi'ymiş gibi davranıldığı sü­rece) gösterilen önlemleri, karışıklık ve güvensizlikten kaynaklanan (bilinçaltı da olsa) gerçek tedirginlik ve korkularına simgesel (ama ye­rinde) bir çözüm olduğu için onayladılar. Ama bu kişileri tatmin eden nedenlerin, düşsel ekonomik ya da cinsel suçların karşılığını çok ger­çekçi biçimde vermek anlamındaki, Streicher'vari şiddet kışkırtıcılı­ğının nedenlerinden tümüyle farkl ı olduğu da belliydi. Yahudilerin kitle katliamını düzenleyen ve emredenlere göre Yahudiler, sevilme-

1 06

dikleri için değil (ya da en azından, öncelikle bunun için değil) bu ku­surlu ve gerilim dolu gerçeklikle, özlenen, lıuzıırlu mutluluk dünyası arasmdaki engel oldukları için ölümü lıaketıniş (ve bu yüzden sevil­meyen kişi) sayı/malıydılar. Bir sonraki bölümde göreceğimiz gibi, Yahudilerin yok olması, kusursuz bir dünyayı yaratmanın aracıydı. O dünyayla şu anda yaşadığımız kusurlu dünya arasındaki fark Yahudi­lerin yokluğuydu.

Resmi raporların yanısıra tarafsız ve eleştirel kaynakları da araştıran Gordon, "sıradan Almanlar"ın Yahudilerin yetki, zenginlik ve nüfuza sahip konumlardan uzaklaştırılmasına yaygın ve giderek artan bir onay verdiğinii belgelerle kanıtlamıştır.25 Yahudilerin top­lumsal yaşamda yavaş yavaş kaybolmaları ya takdir edilmiş, ya da özenle görmezden gelinmiştir. Kısacası, halkın Yahudilere yapılan zulme bizzat katılma konusundaki gönülsüzlüğü, devletin eylemini kabullenmeye hazır olma ya da en azından bu işe karışmamayla içi­çeydi. "Almanların çoğu fanatik ya da paranoid antiseminist değilse de ılımlı, gizli ya da pasif antiseministtiler; onlar için Yahudiler, in­sanlararası duygusal bağların ötesinde, kişilikten arınmış, soyut ve yabancı varlıklara, Yahudi Sorunu ise çözüm bekleyen, meşru bir devlet meselesine dönüşmüştü."26

Bu, antisemitizmin yok edici biçimiyle modernlik arasındaki bağlantıda ötekinin olağanüstü öneminin evrenselden çok ideolojik ol­duğunu bir kez daha göstermiştir. Geleneksel heterofobiyle bağlantısı olmayan ve bu nedenle ırkçı teorinin ve medikal-terapatik sendromun acımasızca modern iki fenomenine bağımlı olan yok etme düşüncesi .ilk bağlantıyı sağladı . Ama modem düşüncenin ayrıca uygun mo­dernlikte yürütme araçlarına da gereksinimi vardı. Bu araçları modem bürokraside buldu.

Irkçı dünya görüşünün varsaydığı sorunlara tek uygun çözüm hastalığı yol açıcı (pathogenic) ve enfeksiyon yaratıcı ırkın - hastalık ve kirlilik kaynağının - tümüyle mekansal soyutlama fiziksel yoket­meyle, diğer insanlardan tam ve ödünsüz bir şekilde ayrılmasıdır. Bu görev, doğası gereği, muazzam kaynaklara, bunları harekete geçirme ve planlı bir şekilde dağıtma araçlarına, tüm görevi çok sayıda kısmi

1 07

ve özelleşmiş işleve bölme ve bunların performansını koordine ede­bilme ustalığına sahibolunmadan düşünülemeyecek, göz korkutucu bir iştir. Kısacası bu görev, modern bürokrasi olmaksızın düŞiinüle­mez. Modem yok edici antisemitizm, etkili olabilmesi için modem bü­rokrasiyle evlenmek zorundaydı. Ve Almanya'da evlenmişti. Heyd­rich, ünlü Wandsee brifinginde, RSHA Yahudi politikasının Führer tarafından "takdir edilmesinden" ya da "yetkilendirilmesinden" sözet­mi ştir. 26 Bu fikirden ve onun belirlediği amaçtan (Hitler, görevin amacından çok "gaipten gel�n kehanet haberinden" sözetmeyi yeğler­di) kaynaklanan sorunlar için uygun pratik çözümler üretecek bü­rokratik örgüte Reiclısiclıerlıeitlıauptamt* adı verildi. Örgüt bu işle, tüm bürokrasilerin yaptığı gibi uğraştı: maliyetleri hesaplamak ve bunları eldeki kaynaklarla karşılaştırmak ve sonunda optimal birleşi­mi bulmaya çalışmak. Heydrich, pratik deneyimi arttırma gereğinin altını çizmiş, işin birden bire deği l aşamalı ve yavaş yavaş geli şme özelliğini ve her aşamanın geçici niteliğini, heni.iz sınırlı bir pratik know-how' a bağlı bulunduğunu vurgulamıştı ; RSHA en iyi çözümü eylem içinde bulacaktı. Führer, ölümcül derecede hastalıklı ırktan arındırılmış bir dünyayla ilgili romantik görüşünü ifade etti. Geri ka­lan hiç de romantik olmayan, soğuk mantıklı bürokratik işlemlerin yapılması meselesiydi.

Kanlı bileşim, tipik modern bir toplumsal tasarını ve mühendislik hevesinden oluşmuş ve iktidarın, kaynakların ve yönetim ustalığımn modern bir tarzda yoğunlaşmasıyla kaynaşmıştı. Gordon'un özlü ve unutulmaz deyişiyle "Milyonlarca Yahudi ve diğer kurbanlar gelmek­te olan ölümleri hakkında düşünüp de 'bunu hakedecek hiç bir şey yapmadığım halde neden ölmek zorundayım?' diye sorsalardı iktida­rın tek bir adamda toplanması ve bu adamın da onların 'ırkından' nef­ret ediyor olmasına verilecek en basit yanıt olurdu bu."28 Adam'ın nefreti ve iktidar yoğunlaşması buluşmamalıydı (aslında antisemitiz­min bir totaliter rejim için işlevsel yönden zorunlu olduğunu; ya da tersine, antisemitizmin modern ırkçı biçimiyle varlığının kaçınılmaz olarak böyle bir rejim sonucunu doğuracağını inandırıcı şekilde ka­nıtlayaı1 bir teori bugüne dek çıkmamıştır. Örneğin Klaus von Bey�

1 08

me' nin yeni çalışmasında saptadıklarına göre, İspanyol falanjistleri , Antonio Primo de Rivera' nın tüm yazılarında en ufak bir antisemitik sözün bulunmamasından özellikle gurur duymuşlardır ve hatta "kla­sik" faşist, Franco'nun kayınbiraderi Serrano Suner, ırkçılığın iyi bir Katolik için dinden sapmak olduğunu açıklamıştır. Fransız neofaşisti Maurice B ardech, Yahudilere yapılan zulmün, Hitlcr' in en büyük ha­tası olduğunu ve hars du contrat fasciste29 olarak kalacağını belirt­miştir .) Ama buluştu. Ve yine buluşacak.

Geleceğe bakış Hem heterofobik, hem de modern, ırkçı biçimleriyle antisemitizmin

tarihi genelde modernliğin ve özel olarak da modem devletin tarihi gi­bi, henüz bitmemiştir. Modernleşme süreci günümüzde A vrupa'nın dışına kayıyor gibidir. Modernleşme değişimine uğrayan toplumlar­daki en travmatik alt üst oluşlar sırasında olduğu gibi, modem, "bah­çe tipi" kültüre geçişte bir tür sınır çizici aracın gerekli olacağı görül­müşse de, böyle bir aracın oynayacağı rol için Yahudilerin seçilmesi her halükarda Avrupa tarihine özgü olayların zorlaması sonucuydu. Yahudi korkusuyla (Judeophobia) Avrupa modernliği ar;:sındaki bağ­lantı tarihten geliyordu_ -ve tarihsel yönden benzersizdi denebilir. Öte yandan gayet iyi biliyoruz ki kültürel uyarıcı kökenlerindeki onlara sı­kıca bağlı yapısal koşullar eşlik etmese de epeyce özgürce dolaşırlar. Düzen bozucu, tüm kimlikleri eriten ve kendi kaderini belirleme konu­sundaki tüm çabaları tehdit eden tutarsız bir karşıtlıklar demeti olarak basmakalıp Yahudi tipi hayli yetkin Avrupa kültüründe epey uzun za­man tortulaşmıştı ve bu kültür de yaygın olarak üstün ve güvenilir kabul edilen her şey gibi ihraç ve ithal edilmeye elverişliydi. Bu bas­makalıp tip, kendisini doğuran tarihsel deneyimler kayıp olsa da, bu­nu benimseyen toplumların Yahudilerle i lgili, önceden kalmış doğru­dan bilgisi yoksa da (ya da belki özellikle yoksa) daha önce kültürel olarak oluşturulmuş diğer kavramlar ve ürünler gibi, yerel sorunların çözümü için bir araç olarak görülebi lir.

Geçenlerde, antisemitizmin görünüşte hedef olarak seçtiği toplu­lukları hayatta bıraktığına değinildi. Yahudilerin nerdeyse tümüyle

109

kaybolduğu ülkelerde antisemıtızm (elbette duygu yönünden, şimdi birincil olarak Yahudilerden başka hedeflerle ilgili uygulamalarla bir­leştirerek) azalmadan sürmektedir. Daha da dikkat çekici olan i se Ya­hudi karşıtı duygularla başka herhangi ulusal, dinsel ya da ırksal ön­yargıların arasında yakından i li şki olduğu düşünülmesine rağme11 bağlantı olmamasıdır. Bugün antisemitik duygular grupların ya da ki­şilerin özel durumlarıyla ve özellikle şiddetli güvensizlik duygusu v.s . gibi tedirginlik yaratan, çözülmemiş sorunlarla da il işkili değil­dir. Avusturya' daki "Yahudi' siz antisemitizm" vakasını inceleyen Bernd Martin, bu görece yeni fenomeni açıklamak için kültürel tortu terimini bulmuştur: Bazı (genellikle bozuk ve de kesinlikle nahoş ve utanılacak) insan özellikleri ya da davranış biçimleri halkın bilincin­de Yahudice diye tanımlanır olmı.ıştur. Bu tür bağlantıların pratikte s ınanma olanağının bulunmadığı µurumlarda, olumsuz kültürel ta­nımlama ve bunların simgelediği özelliklere duyulan antipati birbirini beslemekte ve güçlendirmektedir.30

Ama "kültürel tortu" terimine dayalı açıklama, çağdaş antisemi­tizmin diğer birçok vakasına uymamaktadır. Küresel köyümüzde ha­berler hızla her yere ulaşmaktadır ve kültür, sınırsız bir oyun oldu ar­tık. Günümüzdeki antisemitizm kültürel tortunun bir ürününden ziya­de, kültürel yayılma sürecine bağlı olmaktadır; ki bu kültürel yayılma bugün geçmişteki her dönemden daha yoğundur. Antisemitizm, bu yayılmanın etkisindeki diğer şeyler gibi, orijinal biçimine dönme eği­limini muhafaza etmekle birlikte, giderek yeni evinin sorun ve gerek­sinimlerine adapte olmak için biçim değiştirmiştir - incelmiş ya da zenginleşmiştir. Bu sorunlar ve gereksinimler, modernliğin "eşitsiz gelişimi"nin ve ona eşlik eden gerginlik ve travmaların egemen oldu­ğu bir çağda hiç de kıt değildir. Basmakalıp Yahudi düşmanlığı, as­lında şaşırtıcı ve ürkütücü karışıklıklar ve daha önce yaşanmamış acılar için, hazır bir anlaşılabilirlik sunar. Örneğin son yıllarda Japon­ya' da antisemitizm, ekonomik büyüme yolunda karşılaşılan, tahmin edilmedik engellerin açıklanmasında evrensel bir anahtar olarak, git­tikçe popüler olmaktadır; dünya Yahudiliği 'nin etkinliği, Yen' in aşırı değer kazanmasından tutun da Sovyetler'in yine gizlediği Çcrnobil

1 1 0

benzeri bir diğer nükleer kaza vakasından kaynaklanan radyasyon bu­lutu tehlikesine varıncaya dek, çok çeşitli olayların açıklanması için kullanılmaktadır.31

Norman Cohn'un tanımladığı, basmakalıp antisemitizmin her yere kolayca gidebilen bir versiyonu, Yahudi imajını, tüm yerel güçle­ri yıkmak, tüm yerel kültürleri ve gelenekleri çürütmek ve tüm dünya­yı Yahudi egemenliği altında toplamak amacıyla hazırlanmış ulusla­rarası bir tertip gibi göstermektedir. Bu elbette, antisemitizmin en kü­fürbaz ve öldürücü tehlike taşıyan biçimidir; Naziler tarafından Yahu­dilerin yokedilmesine kalkışma bu basmakalıbın himayesi altındaydı. Çağdaş dünyada Yahudilerin, bir zamanlar "Yahudi tutarsızlığı"nın çok boyutluluğundan esinlenen çok yüzlü imajı incelip, sivrilip tek bir apaçık özelliğe indirgenme eğilimindedir: Ulusa/üstü bir elit, görünen tüm güçlerin ardmdaki görünmez güç, sözde kendiliğinden ve kontrol

edilemeyen, ama genellikle talihsiz ve yazgmm şaşırtıcı dönüm nok­tası.

Antisemitizmin bugün baskın durumdaki biçimi ilk deneyimin de­ğil teorinin ürünüdür; günlük ilişkilerin yarattığı koşullarda, özellikle tasarlanmadan, kendiliğinden oluşmuş tepkilerle değil, öğretme ve öğrenme sonucu geliştirilmiştir. Bu yüzyılın başında, Batı Avru­pa'nın zengin ülkelerinde antisemitizmin o zamana kadarki en yaygın farklı biçimi yoksullaşmış ve çarpıcı biçimde yabancı Yahudi göç­men kitlelerine yönelikti; bu, tuhaf yabancılarla temasında kendi ba­şına olan ve onların düzen bozucu ve karışıklık çıkarıcı varlığına güvensizlik ve kuşkuyla tepki veren yerli alt sınıfların doğrudan de­neyimlerinden kaynaklanmıştı. Bunların duyguları Yidiş* (Yiddish) konuşan yeni gelenlerle karşılıklı i lişki deneyimi olmayan ve göç­menleri aslında asi, kültürsüzleştiri lmiş ve potansiyel tehlike aşağı sınıflarla aynı tutan seçkinler tarafından seyrek paylaşılırdı. Kitlele­rin bu i lkel heterofobisi, ancak orta ya da üst sınıf entelektüellerin ge-

* Yidiş- Eşkenazi dili olarak da bilinir; İbrani alfabesiyle yazılır; İbranice ve Aramcayla birlikte Yahudilerin üç temel yazı dilinden biridir. İki ayrı dil öbeğinin (Sami ve Germen) kaynaşması sonucu ortaya çıkmıştır. (Y.N.)

1 1 1

liştircbileceği bir teori üretilmedikçe (Lenin'in ünlü deyimiyle) "sen­dika bilinci" düzeyinde kaidı; yalnızca yoksul Yahudi ' yle i lişkilerden doğan alt düzey deneyimine dayanıldığı sürece de oradan yukarıya bi­raz zor yükselirdi. Bu, bireysel endişeler ve ortak sorunlar olarak özel meseleler eklenerek tümüyle rahatsız kitleler için bir düzlemde genel­leştiri lebilirdi. (Mosley' in, her şeyden önce Londra'nın East End' ini hedef alan İngiliz Hareketi ' nde ya da günümüzdeki, Leicester ve Not­ting Hil l ' i hedef alan İngiliz Ulusal Cephesi 'nde ve Marsilya'yı hedef alan Fransız hareketinde olduğu gibi) "Yabancılar geldiği yere geri gönderi lsin" talcbi kadar i leriye gidebilirdi. Ama yine de, böyle bir he­torofobiden, hatta kitlelerin sınır çizme endişesinden kalkıp da alt sı­nıfların "özel meseleleri"nden geçerek böyle öldürücü ırk ya da "dün­ya çapında tertip" gibi, evrensel hırsları i fade eden, karmaşık antise­mitik teorilere varan bir yol yoktur. Bu teoriler, halkta yaygın bir imaj yaratabilmek için, kitlelerin normalde ulaşamayacağı ve bilmedikleri ve onların günlük ve dolaysız deneyimler dünyasında bulunmayan ol­gulardan söz etmek zorundaydılar.

Ne var ki daha önceki çözümlemeler bizi antisemitizmin inceden inceye işlenmiş kuramsal biçimlerinin gerçek görevinin sosyal mü­hendislik tasarımları ve devletin tutkularıyla (ya d:;ı. daha doğrusu bu tutkuların aşırı ve radikal değişik biçimleriyle) tek bağlantısı olan kitlelerin düşmanca deneyimlerini körükleme kapasitesine pek fazla bağlı olmadığı sonucuna götürmüştür. Batılı devletin, daha önce top­lumsal yaşamı denetlediği birçok alanın doğrudan yönetimini bırak­ması ve çoğulculuğun yarattığı, pazarın yönlendirdiği bir toplumsal yaşama doğru bir yönelimin gözlendiği günümüzde ırkçılık biçimin­deki antisemitizmin Batılı devlct tarafından yine büyük boyutlu bir sosyal mühendislik projesinin aracı olarak kullanılabilmesi pek olası görünmemektedir. Yakın bir gelecekte çok daha kesinlik kazanacağı gibi , birçok batı toplumunun postmodern, tüketime yönelik ve pazara dayalı koşull arı dünya kaynaklarından sağladığı aşırı payın, şimdi­lik güven altına alındığı ama sonsuza dek sürmesi garanti olmayan olağandışı bir ekonomik üstünlüğün kırı lgan temeli üzerinde kurul­muş gibi görünüyor. Yakın bir tarihte, devletin toplumsal yönetimi

1 1 2

doğrudan devralmasını gerektirecek durumların pekala ortaya çıkabi­leceği - ve o zaman iyi yerleşmiş ve iyi denenmiş ırkçı perspektifle­rin yine kull anıma hazır hale geleceği - düşünülebilir. Bu arada, Ya­hudi korkusunun ırkçı olmayan, daha az çarpıcı versiyonları, daha az radikal pek çok gereksinimler için siyasi propaganda ve harekete ge­çirme aracı olarak kullanılabilir.

Yahudilerin günümüzde kitle halinde üst-orta sınıflara yükselme­si ve dolayısıyla kitlelerle yaşanacak doğrudan deneyimlerin dışına çıkmaları sonucu, sınır çizme ve slnırları koruma konusunda yeni uyanan grup karşıtlıkları birçok Batı ülkesinde bugünlerde göçmen işçilerin üzerine kayma eğilimindedir. Bu endişeleri kullanmaya he­vesli siyasi güçler vardır. Modem ırkçılığın ayrım ve fiziksel soyutla­mayı savunmak için geliştirdiği bir dili kullanırlar sık sık: İktidara yürüyen Nazilerin, kitlelerin hırçın düşmanlığını kendi ırkçı amaçla­rına destek olarak kazanmak için başarıyla kullandığı bir sloganı. Sa­vaş sonrası ekonomik onarım döneminde çok sayıda yabancı işçiyi çekmiş olan tüm ülkelerde popülist basın ve popülist eğilimli politika­cılar ırkçı dile sayısız yeni ve güncel kullanım alanları bulmaktadır­lar. Gerard Fuchs' un yanısıra Pierre Jouve ve Ali Magoudi32 geçen­lerde bu kull anımların geniş bir kolleksiyonunu ve kapsamlı bir anali­zini yayınladılar. Bunlar arasında Le Figaro dergisinin "Yirmi yıl son­ra h al a Fransız kalabilecek miyiz?" sorusuna ayrılmış 26 Ekim 1 985 tarihli sayısı , ya da kişisel güvenliği ve Fransız ulusal topluluğunun kimliğini güçlendirmek için sıkı bir mücadeleye girme kararı veren hükümetiyle bir ağızdan konuşan Jacques Chirac okunabilir. İngiliz okurun ise popülist yabancı korkusu ile sınır korkusunu harekete ge­çirmek amacıyla kullanılan ırkçı benzeri, ayırımcı dili aramak için Fransız yazarları okumasına hiç gerek yoktur.

B unların hepsi ne denli iğrenç, ve taşıdıkları potansiyel şiddet stoku ne denli büyük olsa da yabancı korkusu ve sınır çatışması endi­şeleri - ne doğrudan, ne de dolaylı olarak - soykırıma yol açmazlar. Yabancı korkusunun ırkçılıkla ve Holocaust benzeri örgütlü suçlarla karşılaştırılması yanıltıcıdır ve bu facianın gerçek nedenleriyle ilgili

. araştırmaları yan/iş yöne saptıracağı için potansiyel bir tehlike de

· 1 1 3

taşır; çünkii bu faciamn kökleri modern aklın ve modern toplumsal örgütlenmenin bazı yönlerindedir, yabancılara karşı zamansız tepki­lerde ve hatta daha az evrensel olmasına karşın her yerde ve her za­man rastlanabilen kimlik çatışmalarında değildir. Geleneksel yabancı düşmanlığı, Holocaust'un başlatılması ve sürdürülmesinde ancak yardımcı bir rol oynadı. Asıl zorunlu faktörler başka yerdeydi ve grup düşmanlığının daha çok bilinen biçimleriyle ancak yalnızca ta­rihsel bir akrabalıkları vardı. Holocaust olanağının kökleri modern uygarlığın bazı evrensel özelliklerindeydi. Öte yandan, onun uygulan­ması devletle toplum arasında, özel ve hiç evrensel olmayan bir iliş­kiyle bağlantılıydı. Bundan sonraki bölümde bu bağlantıları daha ay­rıntılı bir şekilde incelemeye çalı şacağız.

1 14

IV

IIolocaust'un Benzersizliği ve Normalliği

O güne dek, facia - yalmzca görünürde beklenmedik dıı­rımzların bu hayret verici raslantısına bir ad vermek gere­kir çünkü - sessizce, görünürde zararsız aşamalarla, yavaş yavaş sızıp gelmişti. .. Ama geçmişe bakıp da her şeyi geri­ye doğru incelediğimizde, belirtilerin çoğalmasımn yalmz­ca rastlantıya bağlı değil de, deyim yerindeyse, )'Cl)'iizüne birdenbire çıkmadan önce kabaran ve gürleşen bir yeraltı suyu gibi henüz hala gizli bir güçle yüklü olduğu .açıkça gö­rüliiyordu; gereken yalnızca geçmişe, o ilk uğursuz belirti­nin ortaya çıktığı zamana dönmek ve onun karşı konulmaz yükselişinin grafiğini, klinik tablosunu çizmekti.

Juan Goytisolo, Savaş Sonrası Manzaraları

"Bütün faillerin deli olduğunu size gösterebilseydim sevinmez miydiniz?" diye soruyor, büyük Holocaust tarihçisi Raul Hilberg. Yi­ne de tam olarak gösteremediği, bundan başkası değildir. Gösterdiği hakikat ise insanı rahatlatmıyor. Kimseyi sevindirme olasılığı yok. "Onlar zamanlarının eğitimli insanlarıydı. Ne zaman Auschwitz son­rası B atı uygarlığının anlamını düşünmeye kalksak sorunun en kritik noktası budur. Evrimimiz, kavrayışımıza meydan okuyor; toplumsal kurumlarımızın, bürokratik yapımızın ya da teknolojimizin i şleyişini

1 1 5

tam anlamıyla kavrayabileceğimizi düşünemeyiz artık."1 Filozoflar, sosyologlar, teologlar ve görevi bu konuyu anlamak ve

açıklamak olan diğer tüm bilgili erkekler ve kadınlar için, bunlar el­bette kötü bir haberdir. Hilberg' in ,vardığı sonuç, onların iş lerini iyi yapmadıkları, neyin ve niçin gerçekleştiğini açıklayamayacakları ve bizim onu anlamamıza yardımcı olamayacakları anlamına gelir. Bu iddia, bilimciler (scientist) için bir yere kadar yeterince kötüdür (sos­yal bilimcileri huzursuz etmesi ve hatta onları kendi deyimleriyle, ka­ra tahtanın başına geri göndermesi kaçınılmazdır) ama kendi içinde bir kamusal bir al;ırm nedeni değildir. Gene de geçmişte, tam anlaya­madığımızı hissettiğimiz daha birçok olay olmuştur. Bu bizi bazen kızdırır, ama çoğu zaman da özellikle kafamızı pek karıştırmaz ve rahatsızlık duymayız. Herşeye rağmen, bu geçmiş olaylar akademik konulardır - diye avuturuz kendimizi.

Ama öyle midirler? Tüm çirkinliğiyle kavranmasını zor bulduğu­muz, Holocaust değildir. Holocaust 'ım meydana gelişinin nerdeyse anlaşılmaz kıldığı şey bizim Batı Uygar!ığımızdır - ve bu, uygarlıkla uzlaştığımızı ve en dipteki dürtülerini, hatta geleceğini bile gördüğü­müzü sandığımız ve onun dünya çapında, görülmedik bir kültürel ge­li şim gösterdiği bir zamanda oluyor. Hilberg haklıysa ve en önemli sosyal kurumlarımız, aklımızla ve pratiğimizle kavrayamadığımız şeyleri açıklamaktan kaçınıyorsa, o zaman endişelenmesi gereken yalnızca profesyonel akademisyenler değildir. Evet, Holocaust ner­deyse yarım yüzyıl önce oldu. Evet, onun o andaki sonuçları hızla ta­rihe mal oluyor. Onun deneyimini doğrudan yaşamış kuşak hemen hemen ölüp gitti. Fakat - korkunç, uğursuz bir "fakat"tır bu - uygarlı­ğımızın, Holocaust' un yeniden anlaşilmaz kıldığı, eskiden bilinen bazı özellikleri hala yaşamımızın ayrılmaz parçalarıdır. Onlar çekip gitmedi ; dolayısıyla Holocaust olasılığı da tabii .

Böyle bir olasılığa omuz silkiyoruz. Kafamızı bulandırmaya çalı­şan bazı takıntılı tiplerle gırgır geçeriz . Onlar için özel, alaycı bir te­rimimiz vardır - "felaket habercisi". Onların acıklı uyarılarını gözardı etmek kolaydır. Biz uyuyor muyuz? Şiddeti, ahlakdışılığı, gaddarlığı

1 1 6

kınamıyor muyuz? Bunlarla mücadele etmek için tüm yeteneğimizi ve sürekli olarak artan hatırı sayılır kaynaklarımızı seferber etmiyor mu­yuz? Üstelik yaşamımızda, gerçek bir facia olasılığına işaret eden ne var ki? Yaşam giderek daha iyi ve daha rahat oluyor. Genelde tüm ku­rumlarımız her şeyle başa çıkabilir görünüyor. Düşmana karşı iyi korunmaktayız ve elbette arkadaşlarımız çirkin bir şey yapmayacak­lardır. Kabul, yeterince uygarlaşmamış ve bu yüzden manevi yönden bizden uzak insanların kendileri gibi barbar komşularına yaptığı vah­şeti duyduğumuz oluyor zaman zaman. Ewe*ler, parazit, suçlu, yağ­macı ve insan olmayan kültürsüz yaratıklar diye suçladıkları bir mil­yon İbo**yu katletti;2 Iraklılar Kürt yurttaşlarına, bir şeyle suçlama­ya bile gerek duymadan zehirli gaz attı ; Tamiller Sinhalizleri kitle ha­linde öldürmekte; Etyopyalılar Eritrelileri yok ediyor; Ugandalılar kendi kendilerini yok etmekte {yoksa öyle değil miydi?). Bunların hepsi elbette üzücü, ama bunların bizimle ne ilgisi olabilir? Bunun gösterdiği bir şey varsa eğer, bu kesinlikle, bizim gibi olmamanın ne denli kötü ve bizim üstün uygarlığımızın kalkanı ardında güvenli ve esenlikli olmanın ne denli iyi olduğudur.

Sonunda bu kayıtsızlığımızın ne kadar talihsizlik olduğu, 1 94 1 'de hala Holocaust'un beklenilmediğini, "olayın içyüzü" hakkındaki mev­cut bilgilerle böyle bir şeyin umulmadığını ve nihayet, bir yıl daha geçtikten sonra olanların dünya çapında bir kuşkuyla karşılandığını anımsadığımızda anlaşılacatktır. İnsanlar gördükleri gerçeğe inanma­yı reddettiler. Bu, onların duygusuz ya da kötü niyetli olmalarından değildi, ona inanmaya hazır olmak için gerekli hiç bir şeyi bilmeme­lerindendi yalnızca. Bu konuda tüm bildikleri ve inandıkları, henüz verecek bir ad bile bulamadıkları bu kitlesel cinayetin yalnızca, akıl almaz bir şey olduğuydu. 1 988 de yine akıl almaz bir şeydir. Ama 1 988 de, 1 94 1 de bilmediğimiz bir şeyi biliyoruz; o akıl almazı, aklı­mızm almak zarunda olduğunu.

* Gana, Togo ve Benin'de yaşayan bir etnik grup. (ç.n.) * * Nijerya' da yaşayan bir etnik grup. (ç.n.)

1 1 7

Sorun Birçok başka akademik çalışına konusunun aksine, Holocaust'un

yalnızca akademik bir konu olarak görülememesinin ve Holocaust so­rununun bir tarihsel araştırma ve felsefi tartışma konusuna indirgene­memesinin iki nedeni vardır.

İlk neden, Holocaust'un, "-Fransız Devrimi'nden, Amerika'nın keşfinden, tekerleğin icadından farksız - önemli bir tarihsel vaka ola­rak tarihin sonraki akışını değiştirmiş"3 olduğu kabul edilebilirse de kollektif bilincimizin ve kendimizi anlamanın daha sonraki tarihi akı­şında kesinlikle çok az şey değiştirmiştir -o daeğer değişen bir şey varsa. Holocaust modem uygarlığın tarihsel eğilim ve anlamı üzerin­de görülebilir çok küçük bir etki yapmıştır. HaHi uzmanlarca yapı lan araştırmaların marj inal alanı olma ve modernliğin hastalıklı eğilimle­ri konusunda bazı karanlık ve ürkütücü uyarılar dışında, genelde sos­yal bilimleri, özelde i se sosyolojiyi hiç değiştirmeden, olduğu gibi bı­rakmıştır. Bu iki istisna da sosyoloji pratiğinin genel düzeninden uzak tutulmuştur. Bu nedenlerden ötürü, bir zamanlar Holocaust'un ger­çekleşmesini sağlayan etkenler ve mekanizmalar konusundaki görü­şümüzde önemli bir ilerleme olmamıştır. Ve yarım yüzyıl öncekin­den pek i lerlememiş anl ayışımızla - ortalıkta bağıra bağıra dolaşsa­lar bile - uyarıcı belirtileri farketmeye ve deşifre etmeye yine hazır olmayabiliriz.

İkinci neden, "tarihin akışı"nın başına gelenlerin hiçbiri Holoca­ust potansiyeli taşıyan tarih ürünlerinin başına pek gelmemiştir - ya da en azından geldiğinden emin olamayız. Bildiğimiz (daha doğrusu, bilmediğimiz), onların hala bizimle birlikte, şanslarını arıyor olabile­ceğidir. Bir zamanlar Holocaust'u doğuran koşulların kökten değişti­ğinden kuşkulu yuz. Toplumsal düzenimizde 1 941 yılında Holoea­ust' u olanaklı kılan bir şey varsa bunun o günden bu yana elimine edildiğinden emin olamayız. Gittikçe artan sayıda, ünlü ve saygın bi­limadamı, gönül rahatlığı içinde olmamamızın daha iyi olacağı konu­sunda bizi uyarmaktadır.

Auschwitz' i doğuran ideoloj i ve sistem olduğu gibi duruyor. Bu,

1 1 8

ulus devletin denetim dışı olduğu ve düşünülemeyecek boyutlar­da bir toplumsal yamyamlık eylemini başlatabileceği anlamına ge­lir. Eğer kontrol edilmezse tüm uygarlığı ateşe atıp yok edebilir.

O, bir insanlık misyonunu taşıyamaz; onun tecavüzü yasal ya da ahlaksal kanunlarla denetlenemez; vicdanı yoktur. (Henry L. Fein­gold)4

Çağdaş "uygar" toplumun birçok özelliği Holocaust türü soykı-rımlara baş vurmayı cesaretlendiriyor . . .

Belli bir toprak üzerindeki egemen devlet, yönetimindeki halka karşı soykırım uygulama ya da kitlesel katliamlar yapma hakkını egemenliğinin ayrılmaz bir parçası olarak savunuyor ve. . . B.M.,

sırf pratik amaçları için, bu hakkı koruyor. (Leo Kuper)5

Modem devlet, denetimi altındakilere siyasi ve askeri iktidar kay­gılarıyla konulan belli sınırlar içinde istediği herşeyi yapabilir. Devletin, istediğinde aşamayacağı moral-etikal sınır yoktur, çün­

kü devletten daha yüksek moral-etikal güç yoktur. Bireyin modem devlette etik ve moral yönünden durumu, temelde Auschwitz'deki bir mahkumla hemen hemen aynıdır: ya yetkililerin zorladığı dav­ranış standartlarına uygun davranacak, ya da onların çektirmek is­tediği sonuçlara katlanacak . . .

Günümüzde varolmak gittikçe daha farkedilir bir biçimde, Ausc­

hwitz' de yaşama ve ölüme hükmeden kurallara uygun hale geli­yor. (George M. Kren ve Leon Rappoport)6

Holocaust kayıtları üstünkörü okunduğunda bile uyanmaması ola­naksız duygular tarafından etkilenen alıntı yapılan yazarların kimileri abartmaya eğilimlidir. Bunların aktardıklarının bazılarına inanmak güçtür -ve kesinlikle gereğinden fazla panik yaratıcıdır. Hatta ters te­pebilirler; eğer bildiğimiz her şey Auschwitz gibiyse, o zaman Ausch­wviz' l e yaşanabilir ve bu birçok durumda oldukça iyi bir yaşamdır. Auschwitz mahkumlarının yaşamına ve ölümüne hükmeden kurallar bizimkilere hükmedenlerin aynısıysa eğer, o zaman tüm bu feryat fi­ganın amacı nedir? Aslında pekalfi, Holocaust'un insanlı k dışı imajı­nın insanlar arasındaki küçük ya da büyük ama genelde rutin ve gün­lük çatışmalara partizanca yaklaşımda kullanılmasından kaçınılması öğütlenebilir. Kitlesel kıyım, düşmanlık ve zulmün en aşırı biçimiydi

1 1 9

ama yine de her zulüm ve topluca nefret ve insafsızlık Holocaust "gi­bi" değildir. Görünen bu yüzeysel benzerlik yetersiz bir rehberdir. Kren ve Rappoport'un savunduğunun aksine; uyumla, itaatsizliğin so­nuçlarına katlanma arasında seçim yapmak zorunda olmak il le de Auschwitz 'de yaşamak anlamına gelmez ve çoğu çağdaş devletin uyulmasını öğütlediği ve uyguladığı kurallar, yurttaşlarını Holocaust kurbanları haline getirmeye yetmez.

Holocaust sonrası travmanın doğal ama yanıltıcı ürünü olarak tar­tışma dışı bırakamayacağımız ya da gözardı edemeyeceğimiz asıl endişe verici neden bir başka yerde yatmaktadır. Bunu, i lgili iki ger­çekte bulabiliriz.

İlki ; kendi iç mantığıyla soykırıma götürebilen düşünce tarzları­nın ve bu düşüncelerin hayata geçirilmesine olanak sağlayan teknik kaynakların modern uygarlıkla y:ılnızca tamamen uyuşabildikleri de­ğil, onun tarafından sağlanıp, hazırlanıp, yaratıldıkları da görülmüş­tür. Holocaust' anlaşılmaz bir şekilde modernitenin toplumsal norm ve kurumlarıyla çatışma içinde değildir Holocaust' u gerçekleşebilir yapan bu normlar ve kurumlardır. Modern uygarlık ve onun en önem­li başarıları olmasaydı Holocaust olmazdı.

İkincisi : uygarlaşma sürecinin diktiği ve umduğumuz ve güvendi­ğimiz üzere bizi şiddetten koruyacak, hırslı ve kuraltanımaz güçleri durduracak tüm bu kuvvetler ayrılığı ile engel ve bariyerlerin hiç bir i şe yaramadığı görüldü. Kitle kıyımı gelip çattığında kurbanlar ken­dilerini yapayalnız buldular. Onları aldatan yalnızca, barışçı ve insan­cıl, meşru ve düzenli görünen toplum değ;;_:; - güvenlik duyguları on­ların sonunu hazırlayan en güçlü faktör oldu.

Açıkçası, endişelenecek nedenler vardır, çünkü şu anda bildiği­miz, Holocaust'u olanaklı kılmış ve üstelik Holocaust'un olmasını önleyebilecek hiç bir şeyi içermeyen bir toplumda yaşadığımızdır. Holocaust' tan alınacak dersleri incelemek sırf bu nedenle gerekl idir. Böyle bir incelemede, öldürülen milyonlarca insanın ariısına övgüler düzmekten, katillerden hesap sormaktan, pasif ve sessiz kurbanların hala cerahatli ahlaksal yaralarını iyileştirmekten çok daha fazla şey

1 20

vardır. Tek başına bu incelemenin, hatta en gayretli incelemenin bile kitle

katilleri ve onların duygusuz destekçilerinin geri dönüşünü önlemek için yeterli bir garanti olmadığı açıktır. Ama böyle bir inceleme ol­maksızın, böyle bir dönüşün ne denli mümkün ya da imkansız oldu­ğunu bile öğrenemeyiz.

Olağanüstü Soykırım Kitle kıyımı yeni bir icat değildir. Tarih, hep iki tarafa da zarar ve­

ren ve mahvedici olabilen, sık sık açık şiddetle patlak veren, bazen kitlesel kıyıma götüren ve bazı vakalarda da tüm bir halkın ve kültü­rün yok edilmesiyle sonuçlanan kitlesel ve mezhepsel düşmanlıklarla doludur. Bu yönden bakarsak, bu gerçek, Holocaust'un benzersizliğini ortadan kaldırır. Bu, özellikle, Holocaust ' la modernlik arasındaki ya­kın bağlantıyı, Holocaust' la modem uygarlık arasındaki "seçmeli ilişki"yi (elective offinity) ortadan kaldırıyor gibi görünür. Bunun ye­rine, katilce kitlesel nefretlerin hep bizimle birlikte olduğunu ve muh­temelen hiç gitmeyeceğini; modernliğin bu yönden tek öneminin, ver­diği umutlara ve büyük beklentilere karşın insanların birarada varolu­şunun pürüzlü olduğu bilinen kenarlarını eğeleyip düzeltmeyişi ve in­sanların birbirlerine karşdnsanlıkdışılığına kesin bir son vermemek olduğunu öne sürer. Modernlik vaadettiği şeyi vermedi. Modernlik, beceremedi. Ama - soykırım daha başından beri insan tarihine eşlik ettiğine göre - Holocaust olayının sorumlusu modemite değildfr.

Ama, Holocaust deneyiminin içerdiği ders bu değil. Kuşkusuz Ho­locaust, yeltenilmiş kitle kıyımlarından oluşan uzun bir dizinin ve bunlar arasında başarrlmışların oluşturduğu, pek de kısa olmayan di­zinin bir başka bölümüdür. Ama onun taşıdığı özelliklerden bazıları geçmişteki soykırımların hiç birinde yoktur. Özellikle dikkat edilmesi gereken, bu özelliklerdir. Bu özelliklerde belirgin bir modernlik koku­su vardır. Bunların varlığı modernliğin Holocaust' a, zayıflığı ve be­ceriksizliğiyle değil doğrudan katıkıda bulunduğunu akla getirir. Bu, Holocaust'un ortaya çıkmasında ve bu suçun işlenmesinde modemli-

1 2 1

ğin rolünün pasif değil, aktif olduğunu düşündürür. Bu, Holocaust' un, modern uygarlığın bir başarısızlığı olduğu kadar, bir ürünü olduğu izlenimini de verir. Holocaust, modem biçimde- akılcı, planlı, bilim­sel bilgilerle ve uzmanlıkla yürütülen. ustaca yönetilip, koordine edi­len - yapılmış her şey gibi , sözde modernlik öncesi tüm benzerleri­nin, kendisiyle karşılaştırdığında ne denli i lkel, savurgan ve yetersiz olduklarını göstererek geride bırakmış ve rezil etmiştir. Holocaust, modem toplumumuzdaki her şey gibi, bu toplumun bildirdiği ve ku­rumsallaştırdığı standartlarla ölçülürse, her yönden üstün bir başarıy­dı. Geşmişteki soykırım olaylarını çok geride bıraktı; tıpkı modern fabrikanın zenaatkarın i şliğini; ya da traktörü, biçerdöveri ve tarım ilaçlarıyla modem endüstriyel tarımın, atları, çapası ve geleneksel ekim biçimleriyle köylü çiftliğini geride bırakması gibi.

9 Kasım 1 938 de Almanya' da Kristallnacht* adıyla tarihe geçen bir olay yaşandı. Yahudilerin iş yerleri, tapınakları ve evleri, resmen cesaretlendirilip el altından kontrol edilen azgın bir kitlenin saldırısı­na uğradı; yakıldı, yıkıldı, yağmalandı. Yüze yakm insan hayatını kaybetti . Kristallnaclıt, tüm Holocaust süresince Alman kentlerinin sokaklarında yapılan tek büyük boyutlu pogromdu. Aynı zamanda Holocaust' un, yerleşik, yüzlerce yıllık geleneksel Yahudi karşıtı kit­le terörünü izleyen bölümüydü. Geçmiş pogromlardan pek farkl ı de­ğildi; antik çağlardan başlayıp Ortaçağda sürüp hemen hemen çağ­daş, ama hala büyük ölçüde modernlik öncesi Rusya, Polonya ve Ro­manya' ya uzanan uzun bir kitle terörleri dizisinde ancak pek belli be­lirsiz bir şekilde öne çıkıyordu. Nazilerin Yahudilere muamelesi yalnızca Kristallııachte'den ve bunun gibi olaylardan ibaret olsaydı, bu durum, amok koşusuyla( * *), l inç eden kalabalıklarla, fethedilen kentleri yağmalayan ve ırza geçen askerlerle ilgili taşkınlıkların çok ciltli tarihsel kayıtlarına fazladan bir paragraftan, olsa olsa bir bölüm­den daha fazla bir şey ekleyemezdi. Ama, bu böyle olmayacaktı.

* Kristal geceleri. (ç.n.) ** Malayalılarda görülen, sağa sola koşarak önüne geleni öldürme arzusu şek­linde bir tür cinnet. (ç.n.)

1 22

Bu basit bir neden.den ötürü böyle değildir: Kaç tane Kristallnaclı­te olursa olsun, Holocaust boyutunda bir kitlesel cinayet ne ta�arlana­bilir ne de i ş lenebil irdi .

Sayılara dikkat edin. Alman devleti yaklaşık altı milyon Yahu­di' yi öldürdü. Günde 1 00 kişiden hesabetsek yaklaşık 200 yıl sü­rerdi bu. Kitle terörü yanlış bir psikoloj ik temele, şiddetli heyeca­na dayanır. İnsanlar öfkelendirilebilir, ama öfke 200 yıl sürdürüle­mez. Heyecanların ve dayandığı biyolojik temelin doğal bir süresi vardır; Şehvet ve hatta kana susamışlık bile sonunda doyar. Üste­lik, kitlesel heyecanların maymun iştahlıl ığı ünlüdür, çabucak dö­nebilir. Linç eden bir gruba güven olmaz, bazen -örneğin bir çocu­ğun ıstırabıyla- sempatiyle hareket edebilir. Bir "ırkın" kökünü kazımada ise çocukları öldürmek şarttır. Tam anlamıyla yapılacak, geniş kapsamlı , tümüyle yok edici bir toplu cinayet, kalabalıkların yerini bürokrasinin, ortak öfkenin ye­rini otoriteye itaatin almasını gerektiriyordu. Gerekli olan bürokra­si, potansiyel nefer stokunu önemli miktarda artıracağından, etkili olması, kadrosuna aşırı ya da ılımlı antisemitistleri almasına bağ­lı olmayacaktı; üyelerinin eylemlerine, öfkelerini arttırarak değil de rutin işleri örgütleyerek hükmedecekti; üyelerine kalsa yapabi­lecekleri, örneğin çocuklarla yetişkinler, bilimadamlarıyla hırsız­lar, masumlar ile suçlular arasındaki ayrımları değil de, yalnızca, yapmaya programlandığı ayrımları yapacaktı; bir sorumluluk hi­yerarşisi yoluyla, nihai otoritenin emrine karşı - bu emir ne olursa olsun - sorumlu olacaktı .7

Kitlesel yok etme araçları olarak kızgınlık ve ,öfke, acınacak dere­cede i lkel ve yetersizdir. Genelde, i ş daha bitmeden tavsayıverirler. Bunlar üzerine büyük tasarımlar yapılamaz. Eski düzenin yıkılıp yeni bir düzenin oturacağı zeminin temizlenmesi gibi, bir terör dalgasının

· anlık etkilerinin ötesindeki tasarımlar yani. Cengiz Han' a ve Peter Hermit'e modem, bilimsel yönetim ve koordinasyon yöntemleri ge­rekmezdi. Ama Stalin ' e ya da Hitlcr'e gerekliydi. Modem, akılcı top­lumumuzun gözünde Cengiz Han ve Peter Hermit gibi maceracı ve amatörler değerlerini yitirip noktalandılar. Modern, akılcı toplum an­cak Stalin ve Hitlcr gibi soğukkanlı, mükemmel ve si stematik soykı-

1 23

rımcılara değer vermeye hazırdı .

Modem soykırım olayları en çok, muazzam boyutlarıyla dikkat çeker. Hitler' in ve Stalin' in hüküm sürdüğü dönem dışında hiç, bu denli kısa zamanda böylesine çok sayıda insan öldürülmemiştir. Ama bu, tek ve hatta belki de en önde gelen yenilik değildir - daha düşün­dürücü başka bazı özelliklerin yan ürünüdür yalnızca. Çağdaş kitlesel cinayetler bir yandan her türlü kendil iğindenlikten tümüyle arınmışlı­ğıyla, öte yandan akılcı, iyi hesaplanmış düzeniyle ayrımsanır. olası­lığın ve rastlantının hemen hemen tümüyle ortadan kaldırılmasıyla ve kitlesel heyecanlardan ve kişisel dürtülerden bağımsızlığıyla belirgin­dir. İdeolojik seferberliğin - gizfeyici ya da süsleyici - yapmacık ve marj inal tarafından bir kenara ayrı lır. Ama hreşeyden önce göze çar­par. Ama en başta, amacıyla farklıdır.

Genel olarak, öldürme dürtüleri ve özel olarak da toptan öldürme dürtüleri çok farklı türde olab i lir. Soğukkanlı bir şekilde hesaplanmış rekabetten kaynaklanan katıksız çıkar düşüncesinden, aynı şekilde katıksız, çıkar gözetmeyen nefrete ya da heterofobiye dek değişen türleri vardır. Yerl i lere karşı yürütülen toplu mücadeleler ve soykırım kampanyalarının çoğu rahatlıkla bu kategoriye sokulabilir. Eğer buna eşlik eden bir ideoloji olsaydı "ya biz ya onlar" şeklinde basit bir dünya görüşünden; ya da "Bu dünyada hem onlara hem bize yer yok" ya da "En iyi Kızılderi l i , ölü bir Kızılderil i 'dir " şeklinde bir ahlak il­kesinden öteye gidemezdi. Düşmanın da izin verildiğinde, bunun ay­nadaki görüntüsü gibi bir i lkeyi gütmesi beklenirdi. Birçok soykırım ideolojisi varsayılan niyet ve eylemin dürüst olmayan simetrisine da­yanır.

Gerçek modem soykırım ise farklıdır. Modern soykırım, bir ama­cı olan soykırımdır. Düşmandan kurtulmak kcm.li içinde sonlanan bir amaç değildir. O bir araçtır: nihai hedeften kaynaklanan bir gereklilik, yolun sonuna varmak isteyenin atması gereken bir adımdır. Yolun so­nu ise daha iyi ve kökten farklı bir toplumun büyük hayalidir. Modern soykırım, kusursuz toplum taslağına uygun bir toplumsal düzeni sağ­lamaya çalışmak anlamına gelen sosyal mühendisliğin bir ögesidir.

1 24

Modern soykırıma karar veren ve yönetenlere göre toplum, bir planlama ve bilinçli tasarım konusudur. Topluma, birçok ayrıntısın­dan bir ya da birkaçını değiştirmekten, orasını burasını düzeltmekten, rahatsız eden hastalıklarından bazılarını iyileştirmekten daha fazla şey yapılabilir ve yapılmalıdır. Daha hırslı ve radikal hedefler seçile­bilir ve seçilmelidir: Toplum yeniden oluşturulabilir, bilimsel olarak tasarlanmış genel bir plana uymaya zorlanabilir ve tüm bunlar yapıl­malıdır. "Yalnızca varolan"dan - yani bilinçli müdahele olmaksızın varolandan - nesnel olarak daha iyi bir toplum yaratılabilir. Bu tasarı­nın daima, estetik bir boyutu da vardır: Kurulacak ideal dünya, olağa­nüstü bir güzelliğin standartlarına uygundur. Bir kez kurulsa, bunun tadına doyum olmaz; Alberti 'nin unutulmaz deyişiyle, herhangi bir eklemeyle, çıkarmayla ya da değiştirmeyle daha güzel olamayacak bir dünyadır o.

Bu, dünya çapında bir perdeye yansıtılmış bir bahçıvan' ın imge­lemidir. Kusursuz dünyayı tasarlayanların düşüncelerine, duyguları­na, dürtülerine ve düşlerine, daha küçük boyutlarda da. olsa, adına uy­gun olarak her bahçıvan aşinadır. B azı bahçıvanlar, tasarılarını bozan yabani otlardan - güzelliğin ortasındaki o çirkinlikten, yüce bir düze­nin ortasındaki o süprüntüden - nefret eder. Diğerleri ise bunlara karşı gayet duygusuzdur: çözülecek bir sorun, yapılacak fazladan bir iştir yalnızca. Ama bunun otlar açısından bir farkı yoktur, her iki tür bah­çıvan da yok eder onları. Sorulsa ve biraz durup düşünmeleri için fır­sat tanınsa her iki tür de aynı şeyi kabul eder; yabani otlar, ne olduk­larından ötürü değil de, güzel, düzenli bir bahçenin oluşturulması ge­rektiğinden ötürü ölmelidirler.

Modern kültür, bir bahçe kültürüdür. Kendini ideal bir yaşamın ta­sarımı. ve insan ili şkilerinin kusursuz düzeni olarak tanımlar kendini. Kimliğini, doğaya duyduğu güvensizliğin dışında oluşturur. Aslında kendini, doğayı ve aralarındaki ayrımı, kendiliğindenliğe duyduğu yaygın güvensizlik ve daha iyi ve dolayısıyla yapay bir düzene duy­duğu özlemle tanımlar. Genel plandan ayn olarak, bahçenin yapay dü­zeni, bazı araç ve hammaddelcr gerektirir. Düzensizliğin amansız teh­didine karşı da savunma gereksinimi vardır. Düzen her şeyden önce,

1 25

neyin araç, neyin ham madde, neyin yararsız, neyin ilgisiz, neyin za­rarlı, neyin yabani ot ya da haşarat olduğunu belirleyen bir tasarım olarak anlaşılır. Evrendeki tüm ögeleri kendisiyle olan ,ilişkisine göre sınıflandırır. Bu ilişki, onlara lütfettiği ve katlandığı tek anlamdır -ve bahçıvanın eylemlerinin tek doğrulanması i lişkilerin kendisinin ayrımsandığı kadardır. Bu tasarımın bakış açısına göre tüm eylemler amaçsalken tüm eylem nesneleri ya olanaklardır ya da engeller.

Modem soykırım, modem kültür gibi, genelde bir bahçıvanlık işi­dir. Topluma bir bahçe gibi yaklaşanların yapması gereken bir çok şeyden yalnızca biridir. Bahçe tasarımı yabani otlarım belirlediğine göre bahçe olan her yerde yabani ot da olacaktır. Ve yabani otlar yok edilmelidir. Yabani otlardan arındırma yıkıcı değil, yapıcı bir etkin­liktir. Kusursuz bir bahçenin yapılması ve korunması işinde biraraya gelen diğer etkinliklerden tür olarak farklı değildir. Toplumu bahçe gi­bi gören tüm görüşler toplumsal doğal ortamın (social habitat) bazı bölümlerini yabani otlar olarak niteler. Bunlar, diğer yabani otlar gibi ayrılmalı, kısıtlanmalı , yayılmaları önlenmeli, yerinden çıkarılmalı ve toplum sınırlarının dışında tutulmalıdır; tüm bu yollar yetersiz ka­lırsa öldürülmelidir.

Stalin' in ve Hitler'in kurbanları, işgal ettikleri bir ülkeyi ele geçir­mek ve sömürgeleştirmek amacıyla öldürülmediler. Genellikle - nef­ret dahil - hiç bir dinsanca duygu taşımaksızın, vurdumduymaz ve mekanik bir tarzda öldürüldüler. Kusursuz toplum tablosuna şu ya da bu nedenle uymadıkları için öldürüldüler. Öldürülmeleri yıkıcı değil, yapıcı bir işti. Nesnel olarak daha iyi - daha verimli, daha ahlaklı, da­ha güzel - bir insanlık dünyası kurulabilsin diye yokedildiler. Komü­nist bir dünya. Ya da ırksal yönd�n saf, Ari bir dünya. Bunların ikisi de uyumlu, çelişkisiz, yöneticilerin elinde uslu duran, düzenli, dene­timli birer dünyaydı. Geçmişlerinden ve kökenlerinden kaynaklanan, önü alınamaz küf hastalığıyla lekelenmiş kişiler bu tertemiz, sağlıklı ve parlak dünyaya uymazlardı. Düzeltilmeleri ya da yeniden eğitilme­leri olanaksızdı. Onlar - kültürel i şlemlere dirençli ve bağışık bir me­kanizmadan kaynaklanan - genetik ya da ideolojik kalıtımları yüzün­den elimine edilmeliydiler.

1 26

Modern soykırımın en kötü ünlü ve en aşırı iki vakası modernli­ğin ruhuna ihanet etmemişti ; uygarlaşma sürecinin anayolundan sa­pıp ayrılmamışlardı. O ruhun en tutarlı , en cesur ifadeleriydi onlar. Uygarlaşma işleminin, iyi niyetli oldukları halde çoğu çabanın erişe­mediği, en çok hırs gerektiren amaçlarına ulaşmaya kalkışmışlardı. Modem uygarlıgın akla uygun bir şekilde örgütleme, düzenleme, de­netleme düşleri ve çabalarının, kısıtlanmaz, enegellenmez ya da kar­şı konulmazsa neleri başarabileceğini gösterdiler.

Bu düşler ve çabalar epey zamandır bizlerle birlikte. Teknolojiye ve yönetim ustalığına büyük ve güçlü bir cephane deposu sağladılar. Bir tek, izleyicilerinde ideolojik adanmışlık ya da ahlaki onaylama ol­sa da olmasa da herhangi bir eğilime beceri ve enerjisini seferber ede­bilecek kadar insan davranı şlarının araçsallaştırılması amacına hiz­met eden kurumlar doğurdular. Yönetenlerin hedef belirlemedeki te­kelini ve yönetilenlerin araç rolünü meşrulaştırdılar. Çoğu eylemi bir araç, ve araçları da - nihai sonuca, onu saptayana, yüce iradeye, insa­nüstü bilgiye - boyun eğme olarak nitelediler.

Muhakkak ki bu, her gün Auschwitz kurallarıyla yaşadığımız an­lamına gelmez. Holocaust'un modem olduğu gerçeğinden yola çık­mak modernliğin bir Holocaust olduğu sonucuna götürmez. Holoca­ust, tümüyle tasarlanmış, tümüyle denetim altında bir dünyaya yöne­len modem dürtülerin, denetimden çıkıp da vahşileştiği anki yan ürü­nüdür. Modernliğin böyle bir şey yapması çoğu zaman engellenir. Onun hırsları, insanlık dünyasının çoğulculuğuyla çatışır; bu hırslar, özerk ve dolayısıyla karşı koyabilen ve sınırlayıcı tüm güçlere boş­verebilmesi, omuz silkip geçebilmesi ya da üstünden aşabilmesi için yeterince mutlak bir mutlak gücün ve yeterince tekelci bir tekelci etke­nin eksikliğini gidermede çoğu kez yetersiz kalır.

Modern Soykırımın Özelliği Modernist düş, akılcı eylemin modem araçlarını tekeline alabilen

mutlak bir iktidar tarafından benimsendiği ve bu iktidar etkili bir top­lumsal denetimden kurtulduğunda soykırım gelecektir. Modem bir

1 27

soykırım - Holocaust gibi. İdeolojik yönden saplantılı, güçlü bir seç­kinler grubuyla, modern toplumun geliştirdiği akılcı, sistemik etkinli­ğin muazzam olanakları arasındaki kısa devre (hep söylenmek istenen şey: Şans eseri bir rastlaşma) nisbeten seyrek gerçekleşir. Ama bir kez gerçekleştiğinde modernliğin başka zamanlarda pek görüleme-

. yen, ve bu nedenle kolayca "kuramdışı bı�akılan" bazı yönleri açığa çıkar.

Modern Holocaust iki anlamda benzersizdir : Holocaust öteki ta­rihsel soykırım vakaları arasında, modern olduğu için benzersizdir. Ve modern toplumun gündelikliği karşısında benzersizliğine direnir, çünkü modernliğin normalde ayrı tutulan bazı sıradan faktörlerini bi­raraya getirmektedir. Holocaust'un benzersizliğinin bu ikinci olgu­sunda, biraraya gelen faktörler değil bunların biraraya gelmesi alışıl­mamış ve enderdir. Ayrı ayrı olduğunda her iki faktör de olağan ve normaldir. Güherçile, kükürt ya da odun kömürü hakkındaki bilgi, bunlar karıştırıldığında baruta dönüştüğü bilinmeden ve akılda tutul­madan tamamlanmaz.

Holocaust'un aynı anda hem benzersizliği hem de normalliği Sa-rah Gordon' un bulgularının özetinde mükemmel bir ifade bulmuştur

arasıra gerçekleşen pogromların tersine sistematik katliam güçlü bir devlet tarafından ve muhtemelen ancak savaş koşulları perdesi altında yapılabilir. Avrupa Yahudiliği'nin yok edilmesi ancak Hit­ler'in ve onun radikal antisemitik takipçilerinin gelişi ve ardından, güçleri kendilerinde toplamaları sonucu mümkün olabilmiştir . . . Örgütlü soyutlama ve cinayet işlemi, koskoca ordu ve bürokrasi sektörleri arasındaki işbirliği kadar, Nazi zulmünü ve cinayetleri­ni onaylasın ya da onaylamasın, Alman halkının rızasını da gerek­tiriyordu. 8

Gordon, Holocaust'u üretmek için biraraya gelmesi gereken bazı faktörleri sayıyor: Nazi tipi radikal (ve son bölümden anımsadığımız gibi, modern: Irkçı ve yok edici) antisemitizm; bu antisemitizmin güç­lü bir merkezi devletin uyguladğı siyasete dönüşmesi; devletin muaz­zam büyüklükte, usta bir bürokratik aygıta hükmetmesi; "acil durum" (hükümetin ve denetimindeki bürokrasini11 barış zamanında çok daha

1 28

ciddi engeller çıkarabilecek şeylerden kurtulmasını sağlayan , olağan­dışı savaş koşulları) ; ve geniş kitlelerin bunlara karı şmayarak vere­ceği pasif bir onay . Bu faktörler arasından ikisinin (bu ikinin de bi­re indirilebileceği savunulabilir: Nazilerin iktidara gelmesiyle savaş gerçekten kaçınılmazdı) rastlantısal olduğu - modern toplumun olası­lıkları arasında daima bulunmasına karşın zorunlu bir özelliği olma­dığı - düşünülebilir. Ama geri kalan faktörler tümüyle "normal" dir. Bunlar her modern toplumda sürekli vardır ve bunların varlığı mo­dern uygarlığın doğuşu ve güçlenmesine haklı olarak eşlik etmiş ba­zı süreçler tarafından hem olanaklı hem de kaçınılmaz kılınmıştır.

Daha önce 1 . bölümde, radikal, yok edici antisemitizmle, genellik­le modern toplumun gelişmesine atfedilen sosyo-politik ve kültürel dönüşümler arasındaki bağlantıyı deşifre etmeye çalışmıştım. Kita­bın son bölümünde, çağdaş koşullarda harekete geçen, ahlaksal kural­ları susturan ya da nötralize eden ve daha genel olarak, halkı kötülüğe karşı direnmekten alıkoyan toplumsal mekanizmaları analiz etmeye çalışacağım. Şimdi ise Holocaust 'u oluşturan faktörlerden yalnızca birisi, ama belki de en önemlisi üzerinde yoğunlaşmak istiyorum: ti­pik bir şekilde modern, teknolojik-bürokratik eylem biçimi ile bunla­rın kurumsallaştırdığı, desteklediği ve yeniden ürettiği düşünce biçi­mi.

Holocaust' a yaklaşımın ve onu açıklamanın birbirine zıt iki yolu vardır. Kitlesel cinayet vahşeti ya uygarlığın kırılganlığının ya da onun korkunç potansiyelinin kanıtı olarak görülebilir. Katillerin ikti­dara gelmesiyle uygar davranış kuralları askıya alınabileceği ve bu­nun sonucunda, toplumsal yönden eğitilmiş varlığın derisinin hemen altında hep saklanmakta olan hayvanın serbest kalacağı savunulabilir. Buna karşılık, insanoğlu, modern uygarlığın ileri teknik ve düşünsel ürünleriyle bir kez donandı mı doğalarının normalde yapmalarına en­gel olduğu şeyleri yapabildiği de savunulabilir. Daha farklısını söy­lersek, Hobbes geleneğini izleyerek, toplumsallaşma öncesi insanlaş­mamışlık durumunun, uygarlaşmak için harcanan tüm çabalara rağ­men penüz tümüyle bitirilemediği sonucuna varılabilir. Ya da bunun

1 29

tersine, uygarlaşma sürecinin insanların doğal dürtülerinin yerine ya­pay ve değişebilir davranış kalıplarını koymayı başardığı ve bundan ötürü de, insanın eylemleri doğal eğilimlerce yönlendirildiği sürece düşünülemeyecek boyutlarda bir in�anlıkdışılığı ve yıkıcılığı ola­naklı kıldığında diretilebilir. Ben ikinci yaklaşımı seçmeyi ve bunu aşağıdaki tartışmada kanıtlamayı öneriyorum.

Birçok kişinin (birçok toplumsal kuramcı da dahil) içgüdüsel ola­rak, ikinci değil de birinci yaklaşımı seçmeleri, nedenbilimsel (etiolo­gical) mitin dikkate değer başarısının kanıtıdır. B atı uygarlığı çok uzun süre uzamsal hegemonyasını meşrulaştırmak için onu zamansal üstünlüğü gibi göstererek yayıldı. Batı uygarlığı kendi hegemonya mücadelesini, insanlığin barbarlığa, aklın cehalete, nesnelliğin peşin hükme, ilerlemenin yozlaşmaya, hakikatın hurafeye, bilimin büyüye, akılcılığın tutkuya karşı savaşının terimleriyle dile getirdi. Kendi yükselişinin tarihini, insanın doğa üzerindeki egemenliğinin, doğanın insan üzerindeki egemenliğinin yerini yavaş yavaş ama durmaksızın alması olarak niteledi. Kendi başarısını, insanın eylem özgürlüğünde, yaratıcı potansiyelinde ve güvenliğinde kesin bir ilerleme gibi sundu. Özgürlük ve güvenliği kendi toplumsal düzen türüyle özdeşleştirdi: Batı tipi modern toplum uygar toplum olarak tanımlandı ve uygar bir toplum da .hem çoğu doğal çirkinliğin ve bozukluğun, hem de insanla­rın doğuştan gelen barbarlık ve şiddet eğilimlerinin büyük oranda yok edildiği ya da en azından baskı altına alındığı bir durum olarak anlaşıldı. Uygar toplumun yaygın imajı her şeyden önce, şiddetin bulunmadığı, kibar, nazik, yumuşak bir toplumdur.

Bu üstün uygarlık imajının en dikkat çekici simgesel ifadesi ise in­san bedeninin kutsallığıdır: alanların o en özeline tecavüz etmemek, bedensel temastan sakınmak, kültürel olarak belirlenmiş bedensel uzaklıkta durmak için özen göstermek; ve bu kutsal alanın ihlal edildi­ğini gördüğümüzde ya da duyduğumuzda hissettiğimiz, öğretilmiş hoşnutsuzluk ve reddetme duygusu. Modem uygarlık insan bedeninin kutsallığını ve özerkliğini yaratmayı, geliştirdiği yetkin özdenetim mekanizmaları sayesinde başarabilir ve bireysel eğitim sürecinde, ge-

1 30

nel olarak başarılı bir şekilde yeniden üretebilir. Yeniden üretilen öz­denetim mekanizmaları etkinliğe kavuştuktan sonra bedene dışarıdan müdahale gereğini zaten ortadan kaldırır. Öteyandan bedenin doku­nulmazlığı, davranışlarda kişisel sorumluluğun önemini vurgular ve böylece bedensel eğitilmeye güçlü destekler ekler. (Son yıllar da, tü­ketim pazarınca şiddetle sömürülen yaptırımların sertliği sonunda eğitilmeye yönelik talebi içselleştirme eğilimi üretmiş, bireysel özde­netimin gelişimi kendi kendini denetlemeye başlamış ve DİY* mo­dasını yaratmıştır.) Böylece, başka bir bedenle çok yakın temasa geçmeye karşı kültürel yasaklama, bırakılırsa toplumsal düzenin mer­kezi yönetim biçimini etkisizleştirebilecek, yaygın ve belirsiz etkilere karşı etkil i bir muhafız olarak hizmet görmektedir. Olağan ve yaygın insan i l işkilerinin şiddet içermemesi, baskının merkezileşmesinin vaz­geçilmez koşulu ve değişmez ürünüdür.

Modern uygarlığın şiddet içermeyen karakteri tam bir yanılsama­dır. Daha doğrusu onun, kendini kandırma ve kendini i lahlaştırması­nın; kısacası, onun meşrulaştırıcı mitinin ayrılmaz bir parçasıdır. Uygarlığımızın ş iddeti , onun insanlıkdışı, alçaltıcı ve ahlakdışı nite­l iğinden ötürü ortadan kaldırdığı doğru değildir. Eğer modernlik

barbarlık vahşi heyecanının gerçekten karşıtıysa, ustaca, serin­kanlı bir şekilde yok etme, katletme ve işkencenin hiç de karşıtı değildir . . . Düşünmenin niteliği daha akılcı oldukça yok edilenle­rin niceliği artmaktadır. Örneğin günümüzde terörizm ve işkence heyecan araçları değildir artık; bunlar siyasi aklın araçları haline gelmiştir. 9

Uygarlaşma sürecinde gerçekte olan şey, şiddetin daha etkili bi­çimde yeniden düzenlenmesi ve şiddete yeni alanlar açılmasıdır. Hor görmeye ve nefret etmeye eğitildiğimiz daha birçok şey gibi , şiddetin varlığına son verilmemiş, yalnızca gözden uzaklaştırılmıştır. Yani

* Do İt Yourself. Marangozluk, televizyon onarımı v.b. gibi işlerin amatörce yapılması ve bunun için gerekli bilgi ve gereçlerin set halinde satışa sunulmuş bi­çimi. (ç.n.)

1 3 1

dar bir sınırla çevrili ve özelleştirilmiş kişisel deneyimin bakış açı­sından görülemez olmuştur. Bunun yerine, ya toplumun sıradan üye­lerinin ulaşamayacağı, ayrılmış ve soyutlanmış topraklarda kapalı tutulmuş, ya toplum üyelerinin (ya da topluma üye sayılanların) ço­ğunluğu için "alacakaranlık alanlar"a, yasak bölgelere atılmış, ya da uygar insanların yapabileceği hiçbir şey olmayan (tatil rezervasyonu her an iptal edilebilecek) uzak yerlere gönderilmiştir.

Tüm bunların nihai sonucu, şiddetin yoğunlaşmasıdır. Baskı araç­ları merkezileşip rekabetten kurtulunca, teknik yönden kusursuz ol­masa bile görülmemiş sonuçlara varabilecek güce erişecektir. Gerçi yoğunlaşmaları teknik yönden gelişmelerini de başlatıp ilerlemeye zorlar ve yoğunlaşmanın etkileri böylece daha da büyür. Anthony Gid­dens' in tekrar tekrar vurguladığı gibi (hepsinden önce, onun Contenı­porary Critique of Historical Materialism, 1 98 1 ve Tlıe Constitution of Society, 1 984 , adlı yapıtlarına bakınız), şiddetin uygar toplumların günlük yaşamından çıkarılması, toplumlar arası i lişkilerde ve toplum içi düzenin sağlanmasında tam bir militaristleşmeye daima çok yakın­dan eşlik etmiş; ordular ve polis güçleri, teknik yönden üstün silahlar­la bürokratik yönetimin üstün teknolojisini biraraya getirmiştir. Bu mi­litarizasyonun sonucu olarak, son iki yüzyılda şiddetten zarar gören insan sayısı sürekli artarak daha önce görülmemiş boyutlara ulaşmış­tır.

Holocaust, muazzam miktarda baskı aracını biraraya toplamıştır. Bunların hepsini tek bir amaca koşmakla daha fazla özelleşmeleri ve teknik yetkinlikleri için uyarıcı da eklemiştir. Nitekim, yok etme araçlarının sırf miktarından ve hatta teknik niteliklerinden de önemli olan, bunların kullanılma biçimleriydi. Korkunç etkili olmaları ise ço­ğunlukla kullanımlarının saf bürokratik, teknik nedenlere bağlı olma­sına dayanıyordu (ki bunlar, şiddet araçlarını dağıtılmış ve eşgü­dümsüz unsurlar tarafından kontrol edilmesi ile geniş biçimde yayıl­ması durumunda hizmetine girebileceği karşıt güçlere karşı bağışık kılmaktadır). Ş iddet, bir tekniğe dönüştürülmüştü. Tüm teknikler gi­bi, heyecanlardan arınmış ve tümüyle akılcıydı. "Aslında Amerikan

132

silahlı kuvvetlerini, B-52'leri, napalmleri (açıkca "istenmeyen bir şey" olan) "Komünist egemenliğindeki" Viet-Nam' ı "istenen bir şey"e döndürecek "operatör" olarak kullanmak tümüyle akla uygun bir şeydir ; bu "akıl" araçsal akıl anlamındaysa tabii ." 10

Hiyerarşik ve İşlevsel İşbölümünün Etkisi Şiddetin kullanımı, şiddet araçları yalnızca araçsal-akılcı ölçütle­

re tabi kılınır ve böylece sonuçlarının ahlaksal değerlendirmesinden soyutlanırsa en etkili ve maliyeti en az hale gelir. İlk bölümde belirtti­ğim gibi, bu ahlaksal değerlerle ilgiyi kesme işlemi tüm bürokrasile­rin başarılı olduğu bir operasyondur. Hatta bunun bürokratik yapının ve i şleyişin esası olduğu ve modern uygarlığın bürokratik yönetimde­ki gelişme sayesinde başardığı harekete geçirme ve koordine etme yeteneğindeki o muazzam büyüme, eylemlerdeki akıl ve ustalığın sır­rının bu olduğu da söylenebilir. Ahlaksal değerlerden ilgiyi kesme, her ikisi de bürokratik eylem modeli için çok önemli olan iki paralel i şlemin ürünüdür. Birincisi titiz bir görevsel işböliimü (iktidar ve bo­yun eğmenin doğrusal derecelendirilmesine ek ve sonuçları yönünden farklı olarak); ikincisi ise ahlaksal sorumluluğun yerine teknik sorımı­luluğun konmasıdır.

Her türlü işbölümü (ayrıca yalnızca kumanda hiyerarşisinden kay­naklananlar da) kollektif etkinliğin sonucuna katkıda bulunan kişile­rin çoğunluğu ile sonuç arasında bir uzaklık yaratır. Bürokratik yetki zincirinin son halkası (doğrudan uygulayıcı kişi) göreviyle karşılaş­madan önce bu karşılaşmayı yaratan hazırlık operasyonlarının çoğu, söz konusu görevle ilgili kişisel bir deneyimi ve bı,ızen bilgisi de ol­mayan kişiler tarafından yapılmıştır. Tüm hiyerarşik basamakların yapılan işle ilgili aynı becerilere sahip olduğu ve (şefin, usta ve çıra­ğının bildiği şeylerin aynı sını , yalnız daha çok ve daha iyi bildiği), yapılan işlemler hakkındaki pratik bilginin merdivenin üst basamak­larına çıktıkça arttığı modernlik öncesi çalışma biriminden farklı ola­rak modern bürokraside kişiler, işlerinin gerektirdiği uzmanlık ve profesyonel eğitim yönünden çok büyük farklar gösteren ardışık basa-

1 33

makları işgal ederler. Kendilerini düşünsel olarak. astlarının yerine koyabilirler belki; büroda "insanlar arası iyi ilişkiler" .sağlamada yar­dımcı da olabilir bu - ama ne görevin gerektiğince yapılması ne de tüm olarak bürokrasinin etkinliği için şart değildir. Aslında bürokrasi­lerin çoğu, her bürokratın, özellikle de üst kademedekilerin "en dip­ten başlaması"na ve doruğa ulaşıncaya dek tüm kademelerin deneyi­mini kazanmasını ve unutmamasını gerektiren romantik reçeteye pek önem vermezler. Çoğu bürokrasi, farklı boyutlardaki yönetim görevle­rinin gerektirdiği, beceri çeşitliliğini göz önüne almak yerine hiyerar­şinin farklı basamakları için ayrı işe alma yolları uygular. Her erin sırt çantasında bir general bastonu taşıdığı belki doğrudur ama evrak çantasında erlerin süngüsünü bulunduran general ve albay ya da yüz­başı pek azdır.

Sonuç üründen böylesine fiilen ve düşünsel uzaklık, bürokratik hi­yerarşide yer alan çoğu görevlinin vereceği emrin sonuçları hakkında tam bilgisi olmadan emir verebileceği anlamına gelir. Çoğu kez, bu sonuçları gözönüne getirmek onlara zor gelir. Bu sonuçlardan ancak soyut ve kopuk bir şekilde haberdardırlar; bu en iyi herhangi bir hü­kümde, hele ahlaksal bir hükümde kesinlikle bulunmadan ölçen ista­tistikle ifade edebilen bir bilgidir. Sonuçlar dosyalarında ve kafaların­da, eğriler ve bir dairenin parçaları olarak, diyagramatik bir şekilde durur ya da en fazla alt alta yazılmış rakamlar şeklinde ifade edilir. Emiflerinin sonuçları ister grafik ister rakamla gösterilsin özden yok­sundur. Grafikler, işin gelişme derecesini gösterir ama operasyonun ya da amaçlarının niteliği hakkında bir şey söylemez. Grafikler çok farklı karakterde işleri birbirine dönüştürülebilir kılar; yalnızca ölçü­lebilir başarı ya da başarısızlığın anlamı vardır ve bu açıdan bakıldı­ğında işler arasında fark yoktur.

Hiyerarşik i şbölümünün yarattığı uzaklığın tüm bu sonuçları, iş­bölümü görevlerle ilgili olduğunda temelli büyür. Bu kez eksik olan yalnızca, paylaşılmasına emir zincirinin katkıda bulunduğu görevin yerine getirilmesi doğrudan kişisel deneyimi değildir; eldeki işle, ey­leme katkıda bulunan kişiyi bir parçası olduğu bürokrasinin yaptıkla-

1 34

rından ayıran, ofisteki iş arasında da hiç benzerlik yoktur (biri öteki­nin minyatür versiyonu ya da heykelciği değildir). Bu tür uzaklaştır­ma olgusunun psikolojik etkileri çok büyük ve çok geniş kapsamlıdır. Bombaların uçağa yüklenmesini emretmek ile bomba fabrikasına çe­lik sevkiyatının düzenli olmasına özen göstermek oldukça farklıdır. Birinci durumda, emir veren kişinin bombaların neden olabileceği za­rar konusunda canlı bir görsel izlenimi olmayabilir. Ama ikinci du­rumda levazım sorumlusu eğer istemezse bombaların nerede kullanı­lacağını hiç düşünmek zorunda değildir. Nihai sonuç hakkında soyut, tümüyle kavramsal bir bilgisi olsa da bu bilgi operasyonun ona ait olan bölümünün başarısı devam ettiği sürece gereksiz ve kesinlikle il­gisizdir. Özel amaçlı i şbölümünde yapılan her şey ilkesel olarak çok sonuçludur; yani birden fazla anlamlı-kararlı (meaning-determining) bütünlükle birleşebilir ve onun bir parçası olabilir. Görevin kendi ba­şına bir anlamı yoktur ve sonunda ona verilecek anlam hiç bir şekil­de, onun faillerinin eylemiyle daha önceden elde edilmemiştir. Bu an­lamın ne olacağına zamanı geldiğinde, bir yerde karar verecek olan, (çoğu olayda anon_im ve ulaşılmaz) "başkaları"dır. "Napalm üreten kimya fabrikalarında çalışan i şçiler yanan bebeklerin sorumluluğunu kabul ederler mi?" diye soruyor Kren Rappoport. "Bu işçilerin, onla­rın sorumlu olduğunu pekala düşünen başkalarının varlığından habe­ri var mı?" l l Yok tabii ki. Onları bunu düşünmeye zorlayan bürokra­tik bir neden yok. Bebek yakma i şleminin küçük özel amaçlı işlere bölünüp sonra da bu işlerin birbirinden ayrılmaları, katılanların so­nuçla bağlantılarını farketmesini konu dışı - ve başarması çok zor kı­lar. Napalmı yapanın tek tek işçilerden herhangi biri değil, kimya fab­rikası olduğunu da unutmayalım.

Uzaklaştırmadan sorumlu ikinci i şlem birinciyle yakından iliş­kilidir. Çok titiz bir özel amaçlı parçalanma, görevlerin ve işlerin ay­rılması olmaksızın, ahlaksal sorumluluğun yerini teknik sorumlulu­ğun alması düşünülemez. En azından, aynı ölçüde düşünülemez. Bu yer değiştirme bir dereceye kadar, denetimin sırf ast üst ilişkisine da­yalı zincirinde zaten oluşmuştur. Emir hiyerarşisinde herkes bir üst­tekine .karşı sorumludur ve onun takdiriyle ve yaptığı çalışmayı

1 35

onaylamasıyla ilgilenir. Bu onaylamanın onu çok ilgilendirmesine karşın yine de, çal ışmasının nihai sonucunun nereye varacağının ku­ramsal da olsa farkındadır. Ve böylece bir konudaki bilincinde olma­nın diğeriyle karşılaştırılıp ölçülmesi gibi en azından soyut bir olası­lık vardır; amirlerin takdirini kazanma, sonuçlardan iğrenmeyle karşı karşıyadır. Ve mukayese yapılabildiği anda sonuca varılır. Sırf ardı­şık bir emir bölüşümünde teknik sorumluluk, en azından tÇ!oride, ya­ra alabilir durumdadır ; kendisini ahlaksal açıdan haklı çıkarması ve ahlaksal bilinçle yarışması istenebilir. Örneğin bir görevli, amirinin, saf teknik konular alanından çıkıp ahlaksal önem taşıyan bir konuya girdiğinde, kendisine verdiği emirle yetki sınırlarını aştığına, (asker­leri vurmak tamam, ama bebekleri vurmak başka bir şey) ve yetkili bir emre uyma zorunluluğunun, sıradan bir görevli için ahlaksal yön­den kabul edilmez şeyleri temize çıkarmaya yetmeyeceğine karar ve­rebilir. Ama tüm bu kuramsal olasılıklar, görev bölümü ve i şlerin bir­birinden ayrılması zincirsel emir hiyerarşisine eklendiği ya da onun yerini aldığı zaman ya ortadan kalkar ya da epeyi zayıflar. İşte · o za­man, teknik sorumluluğun zaferi tam, kayıtsız-şartsız ve tüm pratik amaçlar için, tartı şılmaz hale gelir.

Teknik sorumluluk ahlaksal sorumluluktan, eylemin kendisi dışın­da başka bir şeyin aracı olduğunu unutmasıyla farklıdır. Eylemin dış bağlantıları görüş alanından temelli çıkınca da bürokratın eylemi · kendi içinde bir sonuç haline gelir. Bu eylem, uygunluk ve başarı gibi kendi iç kriterleriyle değerlendirilebilir ancak. Özel amaçlı uzmanlaş­manın koşullandırdığı yetkili devlet görevlisinin göklere çıkartılan görece özerkliği ile bölünmüş ama bir bütün olarak eşgüdümlü iş ör­gütlenmesinin tüm etkilerinden uzaklığı yakından ilişkilidir. Özel amaçlı uzmanlaşmış edimler bir kere uzak sonuçlarından soyutlandı mı ahlaksal sınav ya kolayca geçer ya da ahlakla i lgisiz hale gelir. Edim, ahlaksal kaygıların engelinden kurtulunca da, salt akılcı temel­de değerlendirilebilir ancak. Artık önemli olan, eylemin varolan en iyi teknik know-how' a uygun şekilde yapılıp yapılmadığı ve s.onucun maliyetinin hesaplı olup olmadığıdır. Ölçütler gayet nettir ve kullan­ması kolaydır.

1 36

Konumuz açısından bürokratik eylemin bu bağlamının iki etkisi son derece önemlidir. İlki, eylemi yapan kişilerin becerisinin, uzman­lık bilgisinin ve adanmışlığının ve onları tüm bu nitelikleri kullanma­ya i ten kişisel dürtülerin bürokrasinin genel amaçları için tümüyle ha­rekete geçirilebilmesi ve eylemi yapanların bu amaca il işkin görece bir görevsel özerkliği ellerinde tutsalar (ya da, belki de tuttukları için), ve de bu amaç, eylemi yapanın ahlak felsefesiyle bağdaşmasa bile tü­müyle bürokratik amaca hizmet edebilmesidir. Açıkcası sonuç, bürok­ratik operasyonun teknik başarısmın ahlaksal standartlarla bir ilgisi olmadığıdır. Thorstein Veblen 'e göre, eylemde bulunan herkeste bu­lunan ustalık içgüdüsü tümüyle, eldeki iş in iyi yapılmasına yoğunlaş­maktadır. Eylemcinin, korkak karakteri ve üstlerinin sertliğiyle, terfi etme isteğiyle, i htirası ya da önyargısız merakıyla, birçok kişisel ko­şul, dürtü ya da· kişilik özelliğiyle daha fazla artabil ir - ama genelde, bunların yokluğunda bile zanaatkarlık yeterli olacaktır. Genellikle, eylemi yapan kişiler üstün olmak ister, ne yaparlarsa iyi yapmak ister­ler. Bürokrasideki karmaşık görevsel farklılaşma sayesinde, katkıda bulundukları operasyonun nihai sonucundan uzaklaşacaklar, ahlaksal kaygıları tümüyle ellerindeki işi iyi yapmada toplanabilecektir. Ahlak iyi, usta ve titiz bir uzman ve işçi olmaya indirgenir.

Bürokratik Hedeflerin İnsandışılaştırılması Bürokratik eylemi çevreleyen koşulların aynı derecede önemli di­

ğer bir etkisi de bürokratik operasyonun hedeflerin insandışılaştırıl­ması; bu hedefleri ahlaksal yönden nötr, saf teknik terimlerle ifade et­mektir.

İnsandış ı laştırma, toplama kamplarındaki -eylemleri yaşamı en i lkel düzeyde sürdürme uğraşına indirgenerek, insana özgü değerlerin kültürel (hem bedensel hem davranı şsa]) s imgelerinin kullanılması engellenerek, hatta alışılmış insan görünümünden yoksun bırakıla­rak- tutukluların korkunç fotoğraflarını akla getiriyor. Peter Marsh'ın dediği gibi , "Auschwitz' in çitleri önünde durup da derileri büzülmüş, göz çukurları boşalmış, bir deri bir kemik kalmış bu iskeletlere ba-

1 37

kınca - bunların gerçekten insan olduğuna kim inanırdı." 12 Gerçi bu fotoğraflar, sürekli uğraştığı işler ne denli · merhametli ve zararsız olursa olsun her bürokraside rastlanabilecek bir eğilimin aşırı bir gö­rüntüsüdür yalnızca. Bence insandışılaştırma eğiliminin tartışması , onun en sansasyonel ve aşağılık ama bereket versin ki ender görüntü­lerine odaklanmak yerine, daha evrensel ve bu nedenle potansiyel yönden daha tehlikeli görüntüleri üzerinde yoğunlaşmalıdır.

İnsandışılaştırma, bürokratik operasyonun yöneldiği hedeflerin, uzaklaştırma sayesinde, bir nicel ölçüler dizisine indirgenebildiği ve indirgendiği noktada başlar. Demiryolu yöneticileri için hedeflerinin tek anlamlı ifadesi kilometre başına tonla ilgilidir. Onlar insanlarla, koyunlarla ya da dikenli telle ilgilenmezler; yalnızca yükle ilgilidirler ve bu yük, yalnızca ölçülerden ibaret ve nitelikten yoksun bir varlık anlamına gelir. Çoğu bürokrat için yük gibi bir kategorl. bile fazlasıyla katı bir niteliğe bağlı sınırlama anlamına gelmektedir. Onlar eylemle­rinin yalnızca parasal sonuçlarıyla ilgilenirler. Hedefl�ri paradır. Gir­dide ve son üründe olmak üzere iki uçta da yalnızca parayı görürler. Bürokratik kurumlar büyüdükçe, nitelik yönünden tek bir etkinlik ala­nıyla sınırlı kaldıkları enderdir. Yanlara doğru yayılırlar, hareketlerini yönlendiren güdü bir tür lucrotropizmdir - sermayelerinin sağlayacağı en yüksek kazanca doğru bir tür çekim kuvveti yani. Anımsayacağı­mız gibi, tüm Holocaust operasyonu, Reichsicherheithauptamt'ın Eko­nomik Yönetim Dairesi tarafından yürütülmüştü. Bu atamanın pek de fazla bir hile ya da kamuflaj amacını taşımadığını biliyoruz

Bürokratik yönetimin öbür hedefleri gibi, insana özgü hedefler de saf, nitelikten arınmış ölçütlere indirgendiğinde ayırt edici özelliğini yitirir. İnsanlar da- onlara olanın (ya da yapılanın) anlatıldığı dilin, dayanaklarını etikal değerlendirmeden koruması anlamında - insandı­şılaştırılmışlardır. Aslında bu dil, normatif-ahlaksal ifadeler için uy­gun değildir. Etikal önermelerin konusunu ancak insanlar oluşturabi­lir. (Evet, ahlaksal ifadeler bazen insan olmayan diğer canlı varlıklara

* antropomorfik - İnsan biçimci; tanrıları, hayvanları, nesneleri insan biçiminde ve insani niteliklere sahip olarak tasarlama. (y.n.)

1 38

da uzanır; ama bunu da ancak, asıl antropomorfik* konumlarından ge­nişleyerek yaparlar.) Ama insanlar, sıfırlara indirgenince bu kapasite­lerini yitirirler.

İnsandışılaştırma, modern bürokrasinin temelinde bulunan akılcı­laştırma eğilimiyle çok yakından ilgilidir. Her bürokrasi bazı insana özgü hedefleri bir ölçüde etkilediğinden, insandışılaştırmanın olum­suz etkileri onu çağrıştırdığı soykırımsal etkileriyle özdeşleştirme alışkanlığından çok daha yaygındır. Askerlere, vurulduğunda düşen hedeflere ateş etmeleri söylenir. B üyük şirketlerin çalışanları rekabe­ti yok etmeye teşvik edilirler. Sosyal yardım kuruluşlarının görevlile­ri kimi zaman isteğe bağlı kararlara, kimi zaman da kişisel güvene göre iş görürler. Onların hedefleri, ek yardım alıcılardır. Tüm bu tek­nik terimlerin ardında insanı algılamak ve anımsamak zordur. Asıl mesele, bürokratik hedef kitlesi söz konusu olduğu sürece algılanma­malarının ve anımsanmamalarının daha iyi olaçağıdır.

Bürokratik iş-etkinliğin hedefi olan insanlar ustaca insandışılaştı­rılıp ahlaksal taleplerin potansiyel öznesi haline gelme olasılıkları or­tadan kaidırılınca, etikal kayıtsızlıkla düşünülür ve bu kayıtsızlık in­sanlar buna direnerek ya da işbirliğini esirgeyerek bürokratik çalış­manın pürüzsüz işleyişini bozduklarında hemen hoşnutsuzluk ve suçlamaya dönüşür. İnsandışılaştırılmış hedeflerin bir "nedeni" yok­tur, hele "hakedilmiş" bir nedeni hiç yoktur; dikkate alınmalarında "çıkarları" yoktur, öznellik gibi bir talepleri de yoktur. Böylece, insa­na özgü özel hedefler bir "sıkıntı etmeni" haline gelir. Onların sorun çıkarıcılığı, görevlileri birbirine bağlayan özgüven ve arkadaşlığı da­ha da pekiştirir. Görevliler bu kez kendilerini, cesaret, fedakarlık ve kendini düşünmeksizin davaya adamayı gerektiren zor bir mücadele­nin yoldaşları olarak görürler. Acı çeken ve acınmayı ve de ahlaksal övgüyü hakedenler bürokratik eylemin hedefi değil, onun kendi özne­leridir. Kurbanlarının dikbaşlıl ığını kırmaktan -başka herhangi bir engeli aştıklarında duydukları onurla eşdeğer -bir övünç duyar, kendi

. onurlarına güven duygusu kazanırlar. Hedefin insandışı laştırılması ile kendilerinde gördükleri olumlu ahlaksal değerler birbirini destek- ·

1 3 9

ler. Görevliler, ahlaksal vicdanları yaralanmadığı sürece her amaca imanla hizmet edebilir.

Çıkarılacak genel sonuç, modernleşme sürecinde geliştirilmiş bü­rokratik eylem tarzının, soykırımsal görevlerin infazı için gerekli olan tüm teknik ögeleri taşıdığıdır. Bu tarz, yapısında, işleyişinde ve dav­ranışsal normlarında büyük bir revizyon yapılmaksızın, soykırımsal amaçların emrinde kullanıl abilir.

Ayrıca, yaygın inanışın aksine bürokrasi , kimi zaman gaddarca ve rezilce, kimi zaman da gerçek insanca -amaçlar için aynı kolaylıkla kullanılabilecek bir araç değildir. Bürokrasi, itildiği yönde hareket et­se bile, daha çok, hileli bir zar gibidir. Kendi mantığı ve hareketliliği (momentum) vardır. Bazı çözümleri daha çok, bazılarını ise daha az olanaklı kılar. Bir amaca yöneltilip, bir de başlangıç ivmesi verildi­ğinde - büyücü çırağının süpürgeleri gibi - ivmeyi verenlerin çoğu­nun, başlattıkları işlem kendi denetimlerinde olsa duracakları tüm eşikleri kolayca aşıverir. Bürokrasi en optimal çözümü aramaya programlanmıştır. Bu optimumu ölçerken bir insana özgü hedefle bir başka insana özgü hedef arasında ya da insani ile acımasız hedefler arasında ayrım yapmamaya programlanmıştır. Önemli olan, verimli­lik ve bunların işleyiş maliyetinin düşürülmesidir.

Bürokrasinin Holocaust'taki Rolü Yarım yüzyıl önce Almanya' da bürokrasiye Almanya'yı judenrein

- Yahudilerden arındırma görevinin verilmesi işte böyle oldu. Bürok� rasi, tüm bürokrasilerin başlayacağı şekilde başladı : hedefin tam bir tanımını formüle ederek ve sonra bu tanıma uyanları kaydedip her bi­ri için bir dosya açarak. Bu, dosyadakileri nüfusun geri kalan, talima­tın uygulanmayacağı kısmından ayırmakla devam etti. Sonunda, ay­rılmış kategoriyi - önce göç etmeye zorlayarak ve kendilerini Alman egemenliği alında buluvermiş olan Alman olmayan ülkelere sürerek -Ari ırkın temizlenmesi gereken ülkesinden tahliye etmeye girişti. Za­manla bürokrasi, ziyan edilmeyecek ve paslanmaya bırakılmayacak harika temizleme yetenekleri geliştirdi. Almanya 'yı temizleme görevi-

1 40

ni gayet iyi yapan bürokrasi daha hırslı işleri olası ve seçimlerini de hemen hemen doğal kıldı. Böylesine üstün bir temizleme gücü varken neden salt Arilcrin Heimat 'ında dursunlardı ki? İmparatorluklarının tümünü temizlemekten kaçınmak da niyeydi? Ama doğrusu, bu kez de imparatorluk evrenselleştikçe Yahudi çöpünün atılabi leceği "dış" bir yer kalmamıştı . Sınır dışı edi lecek tek bir yön kalmıştı ; yukarıya, duman halinde.

Holocaust tarihçileri uzun yıllardır "amaçsalcı"* ve "işlevselci"** kamplara bölünmüştür. Amaçsalcılar Yahudileri öldürmenin Hitler' in başından beri kesin kararı olduğunda, yalnızca ortaya çıkmak için uy­gun koşulları beklediğinde diretirler. İşlevsclciler i se Hitlcr' in yalnız­ca "Yahudi sorunu"na "çözüm bulmak" gibi genci bir düşüncesi oldu­ğuna inanırlar: bu düşünce "temiz Almanya" söz konusu olduğunda netti, ama bu görüşü yaşama geçirmek için pratik adımlar atmaya ge­l ince bel i rs izdi ve akıl karıştırıcıydı . Tarih bi limi işlevselci görüşü daha da inandırıcı bir şekilde destekler. Tartışmanın nihai sonucu ne olursa olsun, düşünceyle onun uygulanması arasındaki boşluğu baş­tan sona bürokrasinin doldurduğundan pek kuşku yoktur. Hitler' in düş gücü ne kadar güçlü olsa da, bu düşlerin muazzam büyüklükte ve akılcı bir bürokratik aygıt tarafından üstlenilmeden ve rutin sorun çözme i şlemine çevirilmeden pek başarılamayacağından da hiç kuş­kumuz yoktur. En son, ve belki de en önemlisi, bürokratik eylem biçi­mi Holocaust işleminde kendi s i linmez izini bırakmıştır. Onun par­mak izlerini tüm Holocaust tarihi boyunca herkes görebilir. Evet, ırk­sal kirlenme korkusunu ve ırksal temizl ik saplantısını yaratan bürok­rasi değildir. Bunun için hayalciler gerekirdi ve hayalcilerin durduğu yerde bürokrasi devreye girerdi. Ama Holocaust 'u bürokrasi yaptı. Ve bunu kendi simgesiyle başardı.

* Amaçsalcı - (intentionalist) yönclimci; Engellerle dolu olabilecek bir yolda bir yere ulaşabilmek için çaba göstermek, kendi için bir amaç belirleyip o amaca doğru yürümek. (y.n.) ** İşlevselci- (functionalist) Toplumu bir karşılıklı bağımlılıklar ya da etkile­şimler düzeni olarak gören, toplumsal yaşamı bir başına belirleyecek herhangi bir temel etkenin varlığını yok sayan. (y .n.)

] . \ l

Hilberg, ilk Alman memurun Yahudilere ayrım uygulayan ilk emri yazdığı anda Avrupa Yahudiliği' nin yazgısının da mühürlendi­ğini söylemiştir. Bu yorumda çok derin ve dehşet verici bir gerçek var. Bürokrasi için gereken, görevinin belirlenmesiydi. Akılcılığı ve ustalığı nedeniyle, görevi tamamına erdireceğine güvenilebilirdi.

Bürokrasi Holocaust'un yapılmasına yalnızca sahibolduğu kapa­site ve becerileriyle değil, yapısındaki hastalıkları nedeniyle de katkı­da bulundu. Tüm bürokrasilerde var olan, asıl amacı gözden kaçırıp onun yerine araçlara - yani sonuca yönelik araçlara - yoğunlaşma eği­l imi geniş bir şekilde gözlenmiş, çözüıiılenmiş ve tamamlanmıştı. Nazi bürokrasisi de bunun etkisinden kaçamadı. Ölüm makinesi, bir kez harekete geçirilince kendi hızını buldu: denetimindeki ülkeleri Yahudilerden temizlemede ustalaştıkça, yeni edindiği becerileri kulla­nabileceği yeni ülkeleri daha aktif bir şekilde aramaya koyuldu. Ama Almanya'nın askersel bozgunu yaklaştıkça başlangıçtaki Endlösııng amacı giderek gerçekliğini yitirmeye başladı. Cinayet makinasını iş­ler halde tutan onun kendi rutini ve hızıydı. Toplu cinayet becerileri­nin yalnızca, varoldukları için kullanılmaları gerekiyordu. Uzmanlar . kendi uzmanlıkları için kendi hedeflerini kendileri yarattılar. Alman topraklarında uzun zamandır nerdeyse tükenmiş Yahudiler için, sü­rekli yeni yeni anlamsız kısıtlamalar çıkaran Yahudi Masası uzmanla­rını ; Wehrmacht* generallerinin askersel operasyonlar için fena halde gereksinim duyduğu Yahudi zenaatkarları sağ bırakmasını yasaklayan SS komutanlarını anımsıyoruz. Ama aracı, amacın yerine koyma ko­nusundaki hastalıklı eğilim hiç bir yerde, Doğu Cephesi' nin yalnızca . birkaç kilometre gerisinde yürütülen ve savaşta harcanan çabalar açı­sından korkunç pahalıya malolan Romanya ve Macaristan Yahudileri­nin katledildiği o acaip ve uğursuz olaydaki kadar açıkça görülme­mişti : paha biçilmez değerde tren vagonları, lokomotifler, birlikler ve yönetici insan kaynakları, Avrupa'nın uzak köşelerini, hiçbir zaman olmayan, Alman yerleşimleri için temizlemek üzere görevlerinden

* Alman Silahlı Kuvvetleri. (ç.n.)

1 42

alındı .

Bürokrasi, içsel yönden, soykırım eylemini yapmaya yeteneklidir.

B öyle bir eyleme girişmesi için ise, modernliğin diğer bir icadıyla raslaşması gerekir: daha iyi, daha akla yakın, daha akılcı bir toplum­sal düzenin - yani ırksal yönden bir örnek, ya da sınıfsız bir toplu­mun - cesur bir tasarısı ve hepsinden önce de böyle bir planı yapabi­lirlik ve bunu uygulamaya kararlılık. Modern zamanların bu iki yay­gın ve bol raslanan icadı biraraya gelirse, ardından soykırım gelir. Bu güne dek alışılmadık ve ender olan ise, bunların biraraya gelmesidir yalnızca.

Modern Koruyucuların İflası Fiziksel şiddet ve tehdidi

onun artık insanların yaşamına getirdiği sürekli bir güvensizlik değil de garip bir güvenlik biçimi . . . günlük yaşam dekorunun ar­dında biriken fiziksel şiddetle insanların yaşamına sürekli, tekdü­ze bir baskı uygulanmakta; ilk gençliğinden beri bu toplumsal ya­pıya uymuş ekonomiyi tümüyle alışılmış ve çok zor algılanan bir baskı yönetiyor ve güdüyor. 1 3

Norbert Elias bu sözcüklerle, uygar toplumun bildik kendini ta­nımlamasını yineliyor. B u tanımın çevresinde dolaştığı baş iddia, şiddetin günlük yaşamdan çıkarılmasıdır. Gördüğümüz gibi, görü­nürdeki çıkarılma aslında kaynakların yeniden bir araya getirilmesini ve şiddet merkezlerinin toplumsal sistemdeki yeni yerlerine aktarıl­masını sağlayan bir tahliye işlemidir yalnızca. Elias' a göre, bu iki ge­lişme birbirine yakından bağımlıdır. Günlük yaşamın şiddetten göre­ce arınmışlığının nedeni, fiziksel şiddetin kanatlarda toplanmasından başka bir şey değildir - onu uygulamada toplumun sıradan üyelerinin denetiminin dışına çıkarır ve daha baştan onu devlet dışı şiddet pat­lamalarını bastırmak için karşı konulmaz bir güçle donatır. Gündelik kişisel davranış biçiminin yumuşamasının başlıca nedeni insanların şimdi kendilerinin haşin (violent) olmaları durumunda şiddetle tehdit

1 43

c<li lmclcridir - başa çıkamayacakları ve defetmeleri olası görünme­yen bir şiddetle. Şiddetin günlük yaşamın ufkundan kaybolması mo­dern iktidarın merkezileşme ve tekelleşme eğilimlerinin bir diğer göstergesidir; şiddet, artık bireylerin erişebileceği alanın kesinlikle dışındaki güçlerin denetiminde olduğu için bireysel ilişkilerde yok­tur. Ama bu güçler herkesin ulaşamayacağı yerde değildir. Yani kişi­sel davranış tarzındaki o öğünülen yumuşamasının (Elias ' ın nedenbi­limsel mite uyarak kutladığı bu eğilimin) ve bunun sonucunda günlük yaşamın rahat güvenliğinin bir bedeli vardır. Öyle bir bedel ki biz, yani modemite evinin sakinleri herhangi bir anda bu bedeli ödemeye çağrılabiliriz. Ya da haber verilmeksizin ödettirilebiliriz.

Günlük yaşamın pasifleştirilmesi aynı zamanda onun savunmasız­lığı anlamına da gelir. Modern toplumun, karşılıkl ı ilişkilerinde fi­ziksel gücü kullanmaktan vazgeçmeyi kabul eden ya da buna zorlanan üyeleri, kendilerini tanınmayan ve normalde.görülmeyen ama uğursuz ve korkunç olabilen baskı yöneticilerinin karşısında silahsızlandır­mış olurlar. Onların zayıflığı pek dert edinecek bir şey değildir, çün­kü baskı yöneticileri büyük olasılıkla bu üstünlüğü ele geçirecekler ve denetimlerine aldıkları şiddet araçlarını hemen silahsızlandırılmış topluma yönelteceklerdir ; ayrıca bu üstünlüğün ele geçirilip geçiril­memesi ilke olarak, sıradan erkeklerin ve kadınların yapacakları şey­lere bağlı değildir. Modern toplumun üyeleri yoğunlaştırılmış baskı­nın kullanılmasını kendi başlarına önleyemezler. Tavırlardaki yumu­şama, şiddet üzerindeki denetimin tümüyle el değiştirmesiyle birlikte gider.

Modem, uygar toplum dokusunun normal yapısına ait bir öge san­dığımız koruyuculara güvenimiz olmasaydı bu modern karakterli güç dengesizliğinin içerdiği sürekli tehdidin bilincinde ôlmak yaşamı çe­kilmez kılardı . Bu güvenimizde yanıldığımızı düşündürecek bir ne­den yoktur çoğu kez. Koruyucuların güvenilirliği üzerine ancak birkaç çarpıcı durumda kuşku düşer. Holocaust'un belki de en büyük öne­mi, bu durumların bugüne kadarki en korkuncu olmasındadır. Son Çö­züm ' e giden yıllarda koruyucuların en güvenilir olanları suıandı. Te­ker teker ve hep birden, hepsi güvenilmez çıktı.

1 44

Belki de en ilginci - düşüncelerin ana gövdesi ve aydınlanma ve eğitim geleneklerinin sistemi olarak - bilimin güvenilmez çıkmasıydı. Modern bilimin en saygın ilkelerinin ve meziyetlerinin öldürücü tehli­kesi açığa çıktı. Aklın heyecanlardan, akılsallığın normatif baskılar­dan, yararlı lığın ahlaktan kurtarılması daha i lk başından beri bilimin savaş sloganıydı. Ama bu savaş kazanmış bilimi ve onun doğurduğu korkunç teknolojik uygulamaları vicdansız güçlerin elinde itaatkar si­lahlar haline getirdiler. Holocaust'un yapılmasında bilimin karanlık ve alçakça rolü hem doğrudan, hf'm de dolaylıdır.

Bil im (genel toplumsal işlevinin merkeziliğine karşın) dolaylı ola­rak, her türlü normatif düşüncenin, özel olarak da dinin ve ahlakın et­kisini yok ederek ve bağlayıcı gücünü sorgulayarak soykırıma giden yolu açmıştır. B il im kendi tarihini, aklın hurafeye ve akıldışılığa karşı verdiği uzun ve muzaffer bir savaş olarak anımsar. Din ve ah­lak, insan davranışlarıyla ilgili taleplerini akı l la meşrulaştıramadık­ları için kınandılar ve değerleri yadsındı. Değer yargıları ve normlar değişmez ve onarılmaz bir şekilde öznel olmakla suçlanınca araçsal­cılı, mükemmelin aranabileceği tek alan olarak kaldı. Bilim, değer yargılarından arınmış olmak istedi ve böyle olmakla gururlandı. Ku­rumsal baskılarla ve komikleştirerek ahlakın vaazını susturdu. Gide­rek, kendisini ahlaksal yönden kör ve dilsiz hale getirdi. Onu, kitlesel kısırlaştırma ve cinayetin en etkili ve hızlı yöntemlerini tasarlamada hevesle ve kendinden geçmiş bir şekilde işbirliği yapmaktan; ya da toplama kampı köleciliğini bilimin ve - tabi ki - insanlığın ilerlemesi­ni amaçlayan tıbbi araştırmalar için bulunmaz ve harika bir fırsat ola­rak görmekten alıkoyacak tüm engelleri ortadan kaldırdı.

Bilim (ya da bu kez bilimadamları) Holocaust faillerine doğrudan da yardım ettiler. Modern bilim dev gibi ve karmaşık bir kurumdur. Araştırma pahalıdır; çünkü muazzam binalar, pahalı donanımlar ve yüksek ücretli uzmanlardan oluşan kalabalık ekipler gerektirir. Yani bilim, ancak aynı büyüklükteki kurumların sunabileceği ve sürdürebi­leceği sürekli bir para akışına ve para dışı kaynaklara bağımlıdır.

. Ama bilim ticari olmadığı gibi bilimadamları da para peşinde koşan kişiler değildir. Bilim hakikat üzerinedir ve bilimadamları da onun

1 45

pcşi�dcdir. Bilimadamları merakla doludur ve bilinmeyenden heye­can duyarlar. Parasal konular da dahil olmak üzere tüm öbür dünyevi kaygılarla ölçüldüğünde merak kendi çıkarını gözetmez. Bilimadamı­nın aradığı ve öğütlediği, yalnızca bilginin ve hakikatın değeridir. Gittikçe daha fazla parasal fon, daha pahalı laboratuvarlar, daha kaba­rık maaş tutarları olmaksızin merakın giderilemez ve hakikatın bulu­namaz olması yalnızca bir raslantı ve daha doğrusu biraz rahatsız edi­ci bir şeydir. Bilimadamının tek istediği, bilgiye susamışlığın onu götüreceği yere gitmesine izin verilmesidir.

Bilime yardım elini uzatan ve ona bunları sunan bir hükümet, bili­madamının minettarlık duyacağına ve işbirliğine güvenebilir. Çoğu bilimadamı bunun bedeli olarak, çok sayıda daha önemsiz ilkeden vazgeçmeye hazırdır. Örneğin, burun şekli ya da biyografik kaydı kö­tü olan bazı mesai arkadaşlarının birbenbire ortadan yok olmasına ra­zı olmaya hazır olabilirler. Buna karşı çıktıklarında, tüm ekip üyele­rinin birden alınıp götürülmesi ve araştırma programının tehlikeye girmesi sözkonusu olabilir. (Bu ne bir yergi ne de hicivdir; Alman akademisyenlerinin, tıp adamlarının ve mühendislerinin, eğer kayda geçmişse bile, protestoları buharlaşınca geriye kalan ancak budur. Sovyetler'deki meslektaşları hakkında ise daha az şey duyulmuştur.) Alman bilimadamları, Nazi lokomotifince, gösterişli, yepyeni, saf ırk­tan oluşmuş ve Alman egemenliğinde bir dünyaya götürülen trene se­ve seve bindiler. Araştırma projeleri günden güne daha hevesli ve araştırma enstitüleri her saat daha kalabalık ve daha çok kaynak sahi­bi oldu. Gerisi önemsizdi.

Robert Proctor, Nazi ırk politikasının tasarlanması ve yürütülmesi­ne biyoloji ve tıp bilimlerinin katkısını araştırdığı hayranlık uyandı­ran yeni çalışmasında öncelikle, Nazi döneminde bilimin zulüm kur­banı olduğu ve yukardan gelen şiddetli telkinlere maruz kaldığı yo­lundaki yaygın miti (en azından Joseph Needham' ın 1 94 1 de basıl­m ı ş The Nazi Attack On lnternational Science adlı ·saygın yapıtından kalma miti) sona erdirmektedir. Proctor'un titiz araştırmasının ışığı altında -görülen, bu güne kadarki inanışımızla (gerçekten en iğrençleri de dahil olmak üzere) siyasi girişimlerin, bunları uygulamaya gönül"

1 46

süz, ama yine de onursuz bilimadamı müsveddelerine dışardan daya­tılmak yerine bilimsel topluluğun kendisi tarafından yaratılma oranını düşük sanarak fena halde yanıldığımız ve hatta ı rk politikasının biz­zat, kusursuz akademik kariyere sahip saygın bilimadamlarınca başla­tılıp yürütüldüğüdür. Eğer baskı olmuşsa "bu genellikle, bir grup bili­madamının bir diğer grup üzerindeki baskısı biçimindeydi." Genelde "ırksal programlar için toplumsal ve düşünsel kuruluşl arın çoğu Hit­ler'in iktidara gelmesinden çok önce hazırdı", ve biomedikal bilima­damları "Nazi ırksal programının düşünülmesinde, yönetiminde ve infazında aktif, hatta öncü bir rol oynadılar." 14 Söz konusu biomedi­kal bilimadamlarının hiç bir standartla, mesleğin içinde bir düşünceyi kaçıkça ya da fanatikçe destekleyen ufak bir grup olmadığı, Proc-

. tor' un Nazi Almanya' sında yayınlanan 147 tıp dergisinin editörler ku­rulu bileşimiyle ilgili zahmetli araştırmasıyla gösterilmiştir. Hitler'in iktidara gelmesinden sonra editör kurulları ya hiç değişmeden ya da üyelerinin yalnızca küçük bir bölümünü değiştirerek devam etti (bu değişiklik büyük olasılıkla, Yahudi bilimadamlarının çıkartılmasıyla açıklanabilirdi). ıs

En iyi ifadeyle, modem bilim olarak kurumsallaşmış akılsallık kültü, durumun örgütlü bir suça dönüşmesini önlemede yetersiz kaldı; daha da kötüsü, bu dönüşümün gerçekleştirilmesinde araç olduğu da görüldü. Nitekim buna karşı olanlar da pek başarılı değildi . Sessiz kalmada Alman akademisyenlerin yoldaşı epey çoktu . Bu kişiler ama tümü - Kilise tarafından birbirlerine bağlandılar. Örgütlü suç karşı­sında sessiz kalmak -çoğu birbiriyle kavgalı- Kiliselerin uzlaştığı tek konuydu. İçlerinden hiç biri buna karşı i radesini göstermeye kalkış­madı . Tek ve çoğunlukla soyutlanmış bazı kilise üyeleri dışında hiç bir Kilise, kendi nüfuz alanı olduğunu savunduğu bir bölgede ve ken­di dinsel görevi içindeki insanlar tarafından i şlenen suçlardan sorum­luluk kabul etmedi. (Hitler Katolik Kilise' sinden asla ayrılmadığı gibi aforoz da edilmedi.) Hiç bir Kilise, ahlaksal yargılarını cemaatine ak­tarma ve yanlışlıktan ötürü pişmanlık telkin etme hakkına sahip çık­madı.

B öylece, şiddet karşı sında kültürel olarak öğretilmiş hoşnutsuz-

1 47

!uğun, örgütlü baskılar karşısında çok kötü bir koruyucu olduğu görü­lürken uygar davranış yöntemleri de toplu cinayetle barışık ve uyum­lu bir şekilde birlikte yaşama konusunda hayret verici bir yetenek göstermiştir. Nice zamandır ve çoğunlukla acılı bir şekilde sürüp gel­miş uygarlaşma, soykırımın önüne doğru dürüst tek bir engel bile di­kememiştir. Bu mekanizmalar, uygar davranış kurallarına, suçluların küstahça tavırlarıyla çok seyrek çatışarak, suç eylemlerini koordine etmede gerek duymuştur. Olaya karışmadan izleyenlerdeki insanlık dışılığa karşı uygar nefret, aktif bir direnişe cesaret verecek kadar güçlü olmadığını göstermiştir. Olayı izleyenlerin çoğu, uygarca normların çirkin ve barbarca şeylere karşı öğütlediği ve göstermemi­zi telkin ettiği tepkiyi gösterdiler; gözlerini başka yöne çevirdiler. Barbarlığa karşı çıkan az sayıda kişi ise onları destekleyecek ve on­lara güç ve güven verecek normlardan ya da toplumsal onaydan yok­sundu. Onlar, kötülüğe karşı savaşlarını haklı çıkarmak için, saygın öncellerinden birinin sözünden, "İch kann nicht anders"* ten başka şeyleri 9lmayan yalnızlardı.

Modern devletin fiziksel şiddet ve baskıyı tekelinde bulunduran güçlü makinesinin koltuğuna oturmuş vicdansız bir grubun karşısın­da, modern uygarlığın en çok övündüğü meziyetleri, barbarlığa karşı koruyuculukta başarısız oldu. Uygarlık, kendi var ettiği korkunç gü­cün ahlaklı kullanılacağı güvencesini veremeyeceğini gösterdi.

Sonuçlar Şimdi bunun olmasına izin veren asıl günah neydi diye sorsak de-

. mokrasinin çöküşü (ya da doğmayışı) en inandırıcı yanıt gibi görü­nüyor. Geleneksel otoritenin yokluğunda halkı aşırılardan koruyabile­cek tek şey olan kuvvetler ayrılığı ancak siyasi demokrasiyle sağlana­bilir. Ama siyasi demokrasi çabucak gelmez ve eski otoritenin dayana­ğı ve denetim sistemi kırıldığında - özellikle de hızla kırıldığında -kök salması daha da yavaşlar. Bu iktidar boşluğu ve belirsizlik duru-

* Başka türlü davranamam. (ç.n.)

1 48

mu toplumsal iktidarın eski kadrolarını yerine yenilerini koymadan felç eden - ve bu nedenle, siyasi ve askersel güçlere, yeterli ve saygın toplumsal güçler tarafmdan karşı konamadığı ve bunlara engel olıı­namadığı bir durum yaratan - kökten devrimler sırasında ya da sonra­sında ortaya çıkma eğilimindedir.

Bu tür durumlar muhakkak modernlik öncesi zamanlarda da - yerli seçkinlerin hemen hemen tümüyle yok olmasına yol açan kanlı fetih­leri ya da kitlesel kırımlara yol açan uzun süreli savaşları izleyen günlerde- ortaya çıkmıştı . Ama bu durumların beklenen sonuçları farklıydı . Bunu normal olarak toplumsal düzende daha büyük bir ge­nel çöküş izledi. Savaşın yıkımı taşra halkına, yani toplumsal deneti­min komünal ağına dek çok seyrek inerdi; bu durumda da toplumsal düzenin komünal olarak denetim altına alındığı yerel adacıklar düzen­siz şiddet eylemlerine ve yağmaya maruz kalırdı ama bu komünal toplumların, yerel düzeyin üstündeki toplumsal örgütlenme dağıldı­ğında kendi başlarının çaresine bakmaktan başka yolları yoktu. Ço­ğunh.ıkla, modernlik öncesi toplumlarda geleneksel otoritenin en kök­ten yok edildiği durumlar bile modern kargaşalardan, son derece önemli iki yönden farklıydı ; ilki, bunlarda ilkel komünal düzenin de­netiminin sağlam ya da en azından yaşayabilir kalmasıydı; ikincisi ise, üst düzeydeki toplumsal örgütlenme parçalandığında ve yerellik­ler arasındaki her türlü alışveriş bir kez daha eşgüdümsüz güçlerin keyfine terkedildiğinde, komünal düzeyin üstünde örgütlü eylem ola­sılığı güçlenmez, aksine zayıflar.

Modern koşullarda ise bunun tersine, benzer türdeki alt üst oluşlar genellikle toplumsal düzenlemenin komi.inal mekanizmalarının tü­müyle yok olmasının ve yerel toplulukların kendi kendine yeterlilikle­rinin ve kendine güvenlerinin sona ermesinin ardından gerçekleşir. Boşluk, kişinin kendi kaynaklarından geri çeki lme refleksi yerine toplusal boyutta yeni bir düzen empoze etmek için devletin baskı teke­lini yaymaya çalışan yeni , ama yine de komün üstü güçlerce doldurul­ma eğilimindedir. Yani siyasal güç yok olmaz, yeni doğan düzenin ardındaki tek asıl güç haline gelir. Bu gücün ilerlemesi, eski otoritenin yok edilmesi ya da fe lç olmasıyla içi ciddi bir şekilde boşalmış eko-

1 49

nomik ve toplumsal güçler tarafından ne durdurulabilir ne de sınırla­nabilir.

Bu elbette, tarihsel deneyimde çok ender gerçekleşen kuramsal bir modeldir. Nitekim bunun kullanılması, soykırımsal eğilimlerin su yü­züne çıkmasını daha olası kılıyor görünen toplumsal kargaşalara dik­kat çekmek içindir. Kargaşa durumları biçim ve şiddet açısından farklı olsalar da siyasi gücün ekonomik ve toplumsal güçlerden, devle­tin de toplumdan açık üstünlüğünün genel sonuçlarında birleşirler. Bunların belki de en derine ve ileriye gittiği olay Rus Devrimi ve bu­nun ardından toplumsal bütünlüğü sağlamanın ve düzeni yeniden kur­manın tek faktörü olarak devlet tekelinin sürdürülmesidir. Ama Al­manya' da da genelde sanıldığından daha ileriye ve derine gidilmiştir. Kısa .bir Weimar ara döneminin ardından gelen Nazi iktidarı, Weimar Cumhuriyeti'nin - siyasal demokrasiye ancak görünüşte benzeyen, es­ki ve yeni (ama olgunlaşmamış) seçkinler arasındaki o huzursuz etki­leşim döneminin - çeşitli nedenlerden ötürü yürütemediği devrimi yüklendi ve tamamladı . Eski seçkinler epeyi zayıflatıldı ya da bir ke­nara itildi. Ekonomik ve toplumsal güçler arasındaki ilişki biçimleri birer birer değiştirildi ve bunun yerine, devletten kaynaklanan ve onun tarafından meşrulaştırılan, merkezden denetlenen yeni biçimler konuldu. Tüm sınıflar derinden etkilendi ama en radikal darbe, siyaset dışı güce ancak kollektif olarak dayanabilecek sınıflara, yani mülk­süz sınıflara ve hepsinden de öte, emekçi sınıflara vuruldu. Tüm özerk i şçi sendikalarının devletleştirilnıesi ya da dağıtılmasıyla bir­likte yerel yönetimlerin nerdeyse tümüyle merkezi denetime tabi tutul­ması halk kitlelerini gerçekten güçsüz bıraktı ve bunlar pratik amaçlar için, siyasal sürecin dışında tutuldular. Toplumsal güçlerin direnişi ayrıca, devletin etkinliklerini aşılmaz bir gizlilik duvarıyla - aslında, devletin kendi yönettiği halka karşı giriştiği sessiz bir tertiple - çevre­leyerek de engellendi. Tüm bunların genel ve nihai sonucu, geleneksel otoritenin yerini, kendi kendini yöneten yurttaşların yeni ve enerjik güçlerinin alması değil, siyasi devletin nerdeyse tam bir tekeli ve top­lumsal güçlerin kendini ifadeden ve dolayısıyla, siyasal demokrasinin yapısal temeli.ni oluşturmaktan alıkonulmasıydı.

1 50

Modern koşullar tüm toplumsal ve ekonomik denetim ağının yeri­ne siyasal komutayı koyabilecek kadar cüretli bir devletin ortaya çık­masını olanaklı hale getirdi. Daha da önemlisi, mo'dern koşulların ku­manda ve yönetim için malzeme sağlamasıdır. Anımsayacağımız gi­bi; modernlik bir yapay düzenin ve büyük toplumsal tasarıların çağı; toplumu uzmanca tasarlanacak, sonra yetiştirilecek ve tasarlanmış bi­çimin korunması için doktorluk yapılacak bakir bir toprak parçası gibi gören plancıların, hayalcilerin ve - daha genel olarak - "bahçıvanlar" ın dönemidir.

Hırsın ve kendine güvenin sınırı yoktur. Gerçekte, modern iktida­rın gözlüğüyle bakıldığında "insanlık" öylesine herşeye kadir ve onun üyesi olan bireyler öylesine "eksik", beceriksiz ve uysal ve dü­zeltilmeye öylesine muhtaç görünür ki insanları budanıp düzeltilecek (ya da gerekirse kökünden sökülecek) bitkiler ya da çiftleştirilip üreti­lecek sığırlar gibi görmek saçma ya da ahlak yönünden iğrenç gel­mez. Alman Nasyonal Sosyalizmi'nin ilk ve en önemli ideologların­dan R. W. Darre, gelecekteki volkisch yönetimin uygulayacağı "nüfus politikası"nın modeli olarak hayvan yetiştiriciliği deneyimini esas alı­yor:

Bahçedeki bitkileri kendi haline bırakan kişi, bahçeyi yabani otla­rın sardığını ve bitkilerin en temel karakterlerinin bile değiştiğini görünce şaşırır. Bundan ötürü, eğer bahçe bitkilerin üreme yeri olarak kalacaksa; başka bir deyişle eğer bu kendini doğal güçlerin acımasız egemenliğinin üzerine taşımasıysa, o zaman bir bahçıva­nın değiştirici iradesi gereklidir; ki bu bahçıvan büyüme için uy­gun koşulları sağlayarak ya da zararlı etkileri uzak tutarak ya da her ikisini de yaparak, özen gösterilmesi gerekene özen gösterir ve daha iyi bitkileri besin, hava, ışık ve güneşten, yoksun bırakacak yabani otları acımadan yok eder. .. Böylece, üretme sorunlarının si­yasi düşünce olarak abes olmadığını ve tüm düşüncelerin merke­zinde yer alması ve yanıtlarının da halkın ruhsal, ideolojik yakla­şımından alınması gerektiğini farkederiz. Hatta diyebiliriz ki bir halk, ruhsal ve ahlaksal dengeye ancak kültürünün tam merkezinde iyi tasarlanmış bir üretme planı varsa ulaşabilir . . . 1 6

Darre, modern tutumun özünü oluşturan ve modern iktidarın kay-

1 5 1

nakları olmaksızın ciddi bir şekilde düşünemeyeceğimiz "gerçeği dü­zeltme" heveslerini net ve radikal terimlerle ifade ediyor.

Derin toplumsal çalkantı dönemleri, modernliğin bu en dikkate de­ğer özelliğinin hakettiği yeri bulacağı zamanlardır. Gerçekten, başka hiç bir zamanda toplum böylesine biçimsiz - "tamamlanmamış", be­lirsiz ve biçim verilebilir - açıkçası, ona biçim kazandıracak bir görü­şü ve usta ve de becerikli bir tasarımcıyı bekler görünmemektedir. Toplum başka hiç bir zaman böylesine kendi gücü ve eğilimi olmayan ve dolayısıyla bahçıvanın ellerinde direnemeyecek ve onun seçtiği bi­çimi vermesi için yoğurmasına hazır halde görülmez. Biçim verilebi­lirlikle çaresizliğin karışımı, kendine çok güvenen, maceracı hayalci­lerden pek azımn karşı koyabileceği bir cazibeye sahiptir. Aynı za­

manda, onların da karşı konamaz hale geldiği bir durum oluşturur. Dümeni modern devlet bürokrasisinin tuttuğu bu büyük tasarının

taşıyıcıları siyaset dışı (ekonomik, toplumsal, kültürel) güçlerin kı­sıtlamasından da kurtulmuşsa bu durum soykırımın reçetesidir. Soy­kırım, büyük tasarıyı gerçekleştirmek için uygulanan işlemin ayrıl­maz bir parçası olarak gelir. Tasarı ona meşruluk verir, bürokrasi araç verir, toplumun felç olması ise "yol açık " işaretini verir.

Yani soykırım suçunun işlenmesi için elverişli koşullar özeldir ama istisna değildir. Enderdir, ama benzersiz değildir. Modern toplu­mun, özünde varolan bir özelliği ol'llamalarına karşın, yabancısı ol­duğu fenomenler de değildir. Soykırım, modernlik söz konusu olduğu sürece ne bir anormallik ne de bir yanlışlık olayıdır. Modernliğin akılcılaştırma, mühendisçe yaklaşma eğilimlerinin, denetlenmez ve kısıtlanmazsa, toplumsal güçlerin çoğulculuğu - ama.ca uygun bir şe­ki ide düzenlenmiş, tümüyle denetim altına al ınmış, çatışmasız, dü­zenli ve uyumlu bir toplum idealindeki gibi - yok olursa neler yapabi­leceğini gösterir. Halkın, çıkarlarının özyönetimle bağlantılı olduğu­nu görme yeteneğindeki her düşüş; toplumsal ve kültürel çoğulculuğa ve onun siyasal . ifade olanaklarına yönelik her saldırı; devletin sınır­sız özgürlüğünü siyasal bir gizlilik duvarı ardında gizlemeye yönelik her girişim; siyasal demokrasinin toplumsal temellerini zayıflatma yönünde atılan her adım Holocaust boyutunda toplumsal bir faciayı

1 52

bir parça daha olası kılar. Katilce tasarıların etkili olabilmesi için top­

lumsal araçlar gerekir. Ama bunların gerçekleşmesini önlemek iste­yenlerin tepkileri için de gereklidir bu.

Bugüne dek, tepki için gerekli araçlar yetersiz kalırken, katilce ta­sarılara hizmet edebilen, yahut - daha da kötüsü - göreve yönelik sıra­dan bir etkinliğin katilce boyutlar kazanmasını engelleyemeyen ku­rumlardan yana hiç bir kıtlık çekilmemiştir. İletişim teknolojisinin toplumsal etkileri (Nazi Hofocaust' u döneminde var olmayan bu yeni gelişme) konusunda en keskin gözlemci ve yorumculardan biri olan Joseph Weizenbaum, soykırımsal eylemlerde bulunma kapasitesinin azalmayıp arttığını öne sürüyor:

Almanya, kendi "Yahudi Sorunu'nun" Kesin Çözüm'ünü, araçsal aklın bir ders kitabı alıştırmasını yapar gibi gerçekleştirmiştir. ınsanlık, katillerin bizzat çektiği fotoğraflar ortalıkta dolaşmaya ve sağ kalan zavallılar gün ışığına çıkmaya başlayıp da olan bite­ne artık bakmamazlık edemez olunca, kısaca ürperdi. Ama sonuç­ta bıi bir şeyi değiştirmedi. Aynı mantık, hesapçı zihniyetin aynı soğuk ve acımasızca uygulamaları son yirmi yılda en azından, yir­mi yıllık Reich'ın teknisyenlerinin kurbanı olanlar kadar insanı katletmiştir. Bizler hiç bir şey öğrenmedik. Uygarlık o günkü gibi tehlikede. 17

Ve ahlaksal yönden bu gün de o günkü gibi kör kalan araçsal aklın ve insanlardan oluşmuş sistemlerin onlara hizmet etmesinin nedenleri aslında değişmedi. l 966'da, dehşet verici Nazi suçlarının açığa çık­masının üzerinden yirmi yıldan fazla bir süre geçmişken bir grup say­gın bilimadamı Viet-Naın savaşındaki generallerin kullanması için, bilimsel yönden çok şık ve akılcılığa örnek oluşturacak bir elektro­nik savaş projesi geliştirdiler. "Bu adamlar sponsorlarına böylesi bir danışmanlığı, onlara verdikleri fikirlerin sonucunda ortaya çıkacak si­lah sisteminin sakat bırakacağı ya da öldüreceği insanlara psikolojik yönden muazzam bir uzaklıkta bulunmaları nedeniyle yapabildiler." 1 8

Hedef insanların insanlığını daha önceki tüm teknolojilerden daha çok silen yeni iletişim teknolojisindeki gelişmeler sayesinde psikolo­jik uzaklık durduru lmaz bir şekilde ve görülmemiş bir hızla artıyor.

153

("İnsanlar, nesneler, olaylar "programlanmıştı", "input"lardan ve "output"lardan, feedback halkalarından, değişkenlerden, oranlardan, işlemlerden falan sözedilip, sonunda somut durumlarla tüin temaslar soyut hale gelir. Geriye grafikler, veri grupları, printer çıkışları kalır yalnızca." 19) Saf teknolojik gelişimin özellikle seçilmiş ve düşüne­rek kabul edilmiş insan amaçlarından bağımsızlığİ da aynı hızla artı­yor. Bugün varolan teknolojik araçların kendi kullanım amaçlarının içini boşaltmaları ve bunları kendi yeterlilik ve verimlilik ölçütlerine tabi kılmaları her zamankinden daha çok söz konusudur. Aynı neden­le, siyasal ve ahlaksal değerlendirmeyi yapacak otorite - sözü dinlen­mez ya da önemsiz hale g�tirilmemişse de - ilgileneceği konular çok sınırlıdır. Eylem, varolan teknolojinin onu olabilir kılması ölçütünden başka hiç bir doğruluğa gerek duymamaktadır. Jacques Ellul 'un uya­rısına kulak verirsek, düşünerek saptanmış toplumsal görevlerin zor­lamasından kurtulunca teknoloji arkadan ittirilmesine neden olandan başka hiç bir hedefe doğru ilerlemiyor. Teknik adam niçin çalıştığını bilmiyor ve genelde buna pek aldırdığı da yok. Onun çalışmasının nedeni , belirli bir işi yapabilmesini, yeni bir operasyonu başarabilme­sini sağlayan araçlarının olması . . . Yönelecek bir hedef yok; arka tara­fa konulmuş ve arabanın durmasına tahammülü olmayan bir motorun zorlaması var sadece.20

Verimlilik hesapları politik amaçların saptanmasında mutlak otori­te haline getirilmişse, insanoğlunun araçsal-akılcı potansiyelini denet­lemede insanlıkdışılığa karşı uygar güvencelere güvenebilmek için eskisinden daha az umut ışığı var demektir.

1 54

v

I(urbanları İşbirliğine Teşvik Etmek

Katillerle kurbanların etkileşimidir "kader".

Raul Hilberg

Hannah Arendt'in - Yahudi işbirlikçilerin faaliyetleri ve Ju­denriite* nin gayretleri olmasaydı Yahudi kurban- sayısının epeyi da­ha az olacağı yolundaki - yargısı daha yakından incelenirse doğru çık­mayacakmış gibi duruyor. Arendt' in acele yargısı, infaza uğramış topluluk yöneticilerinin -Czerniakow'un intiharından Rumkowski 'nin ve Gens'in Nazi müfettişlerle aktif ve bilerek işbirliğine ve Judenra-

. te' nin silahlı direnişe yarı resmi katıldığı Bialystok olayına dek deği­şen- birbirinden çok farklı tavırlarına karşın sonucun hep aynı, yani toplulukların ve yöneticilerinin toptan yok edilmesi olduğu gerçeğiyle pek bağdaşmamaktadır. Nazilerce katledilen tüm Yahudilerin yakla­şık üçte birinin Yahudi konsey ya da komitelerinin dolaylı ya da do� laysız bir yardımı olmaksızın öldürüldüğü (Rusya' ya karşı savaş Hit­ler tarafından, bir yok etme savaşı olarak ilan edilmişti ve Sovyet

* Yahudi Komiteleri. (ç. n.)

1 55

topraklarını süpüren muzaffer Wehnnaclıt' ın ardından ilerleyen kötü ünlü Einsatzgrııppen getlolar kurmak ya da Judenrate seçmekle uğ- , raşmıyordu.) Avrupa Yahudilerinin yok edilmesinde Yahudi işbirliği­nin etkisi hakkındaki bir dizi görüş arasında Isaiah Trunk' un, Juden­rate 'nin günümüze dek gelen kayıtlarının tam ve kapsamlı bir incele­mesi sonucu açıklanan görüşü Hannah Arendt' in karşı kutbunu oluş­turur. Bu görüşe göre, "Yahudilerin sınırdışı etmelere katkıda bulunması ya da bulunmaması -öyle ya da böyle- Holocaust' un Doğu Avrupa' daki sonucuna önemli bir etkide bulunmamıştır." Trunk var­dığı sonucu kanıtlamak için, SS 'lerin emrine uymayı reddeden bazı Judenrat memurlarının ya daha uysal kişilerle değiştirilmelerine ya da (çoğu kez Yahudi polisinin biraz yardımıyla da olsa) Yahudilerin ara halkalarını atlayan SS 'in "seçme" işini bizzat yapmasına yol açan çok sayıda olayı gösteriyor. Elbette bireysel karşı çıkma olayları ba­şarısız kaldı ; çünkü özellikle, Naziler diğer qirçok durumda Yahudi­lerin işbirliğine ve katilce operasyonlarını bu işe yalnızca savaşa gir­meyen kuvvetlerini ayırarak yapabileceklerine güvenebiliyorlardı. İta­atsizlik herkesin umduğu ölçüde olsaydı ne denli daha fazla etkili ola­bilirdi, bilemeyiz.

Ama i şbirliği, gerçekleşecek gibi görünmeseydi ve böylesine bü­yük boyutlarda olmasaydı toplu katliam operasyonu, Nazileri, büyük olasılıkla çok daha farklı boyutlarda yönetimsel, teknik ve finansal so­runlarla karşı karşıya bırakacaktı .İlk bölümde değindiğim gibi, kötü yazgılı toplulukların yöneticileri (Nazilere müstakbel kurbanlarıyla il­gili kayıtları sağlamak ve dosyalarını tutmak gibi) operasyonun ge­rektirdiği ilk bürokratik işlemlerin çoğunu yerine getirdiler; kurbanla­rın, gaz odaları kendilerini kabule hazır hale gelinceye dek canlı kal­maları için gerekli üretim ve dağıtım işini yürüttüler; yasa ve düzen hakimiyetini sağlama işi tutsak alanların becerilerini ve kaynaklarını zorlamasın diye tutsak alınmış kitleye polislik yaptılar; hedef kitleyi daha sonraki aşamalara yönelterek, yok etme işleminin pürüzsüz akı­şını sağladılar; seçi lmiş hedef kişileri en az yaygarayla toplanıp gö­türülecekleri yerlere teslim ettiler ve son yolculuk için ödenmesi gere­ken finansal kaynakları harekete geçirdiler. Bu esaslı ve çok yönlü

1 56

yardım olmasaydı büyük bir olasılıkla Holocaust yine olacaktı - ama tarihe daha farklı ve belki de öcalma ya da toptan nefret duygularının güdümündeki kana susamış fatihlerin çaresiz bir topluluğa uyguladığı zulüm ve şiddet vaka!arının birçoğu gibi, daha az ürkütücü bir olay olarak geçecekti . Öte yandan Holocaust tüm bu olgularla, tarihçi ve sosyologları yeni bir sorunla karşı karşıya bırakmaktadır. Holocaust, tam anlamıyla modern akılcı eylem sanatı tarafından başlatılmış olan böylesi süreçlerin; bu süreçler bir kere onun hizmetinde yayıldı mı modern iktidarın yeni potansiyel ve ufuklarının kazandığı olasılı­ğın görüntülerinin yakalanabileceği bir pencere hizmeti yapar. Holo­caust' a bu korkunç yönünden yaklaşıldığında, i l işkilendirme ve kar­şılaştırma için uygun çerçeveyi soykırımsal vahşetin kana bulanmış tarihi değil de modern toplumun yönetimindeki iktidarın "normal" sağlar.

Aslında soykırım rutini, kurbanların Holocaust'un gidişatında böylesine belirginleşmiş i şbirliğini dışlamaktadır. "Sıradan" soykırı­mın, bir grubun toptan yokedilmesini amaçladığı enderdir; şiddetin amacı (eğer şiddet amaçlı ve planlıysa tabii) kendini sürdürebilen ve özkimliğini koruyabilen bir topluluk olarak, belirli bir kategoriyi (bir ulusu, bir kabileyi, bir dinsel mezhebi) yok etmektir. Eğer olay buysa, soykırım, ( 1 ) şiddet boyutunun, soykırıma uğrayacakların iradesini ve direnişini ortadan kaldırabilecek, onları üstün güce teslim olmaya zorlayacak ve onun dayatacağı şeye boyun eğdirebilecek kadar yı ldır­maya yeterli olmuşsa; ve (2) hedef al ınmış grup mücadeleyi sürdür­'mek için gerekli olanaklardan yoksun bırakılmışsa amacına ulaşabil­miştir. Bu iki koşul yerine gelmişse kurbanlar zalimlerinin merhame­tine kalmış demektir. Uzun süreli bir köleliğe zorlanabilirler ya da kendilerine yeni bir düzende, galiplerin belirleyeceği bir statü dayatı­labilir - ama hangi sonucun seçileceği tümüyle, galiplerin keyfine kal­mıştır. Hangi olasılık seçilirse seçilsin sonuç soykırım fai llerinin ya­rarınadır. Güçlerini arttırıp sağlamlaştırmışlar ve karşıtlığın kökünü kazımı şlardır.

Şiddetin istenen sonucu verebilmesi için yok edilmesi gereken di­reniş kaynakları (yok edilmeleri tartı şmasız soykırımın ana noktası

157

ve tümüyle etkinliğinin ölçüsü olan kaynaklar) arasında. bugüne dek en önemli konumu hedefteki topluluğun geleneksel seçkinleri almış­tır. Soykırımın daha sonraki gelişimin tohumlarını taşıyan sonucu, düşmanın "başsız bırakılmas.ı"dır. Hedefteki grubun, liderinden ve otorite merkezinden yoksun bırakılırsa iç bağlantısını ve kendi kimli­ğini koruma yeteneğini ve de bunun sonucunda savunma potansiyelini yitireceği umulur. Grubun iç yapısı çökecek, böylece grup tek tek top­lanabilecek ve galiplerin belirleyeceği yeni bir yapıya eklemlenecek ya da boyun eğdirilen, ayrıma tabi tutulan, yeni düzenin yöneticileri tarafından doğrudan yönetilen ve hizaya sokulan bir kategoride birara­ya gelmeye zorlanabilecek bireyler topluluğuna indirgenecektir. Bu nedenle, soykırım, halkı bir topluluk, iç bağlantıları olan özerk bir varlık olarak hedeflediği sürece, söz konusu topluluğun geleneksel seçkinleri ilk hedefi oluşturur. Alman işgal kuvvetleri Hitler'in Doğu A vrupa' yı büyüyen ve yayılan Alman ırkı için uçsuz bucaksız bir Le­bensraum ve o topraklarda yaşamakta olan insanları da yeni efendile­rinin gereksinimlerine hizmet edecek müstakbel işçi köleler olarak gören düşüncesini izleyerek o topraklara ait politik yapının ve kültü­rel özerkliğin tüm kalıntılarını sistematik bir şekilde yok etmeye gi­riştiler. Esir alınmış Slav ulusların tüm aktif ögelerini avlayıp, hapse­dip fiziksel olarak yok etmeye ve en temel eğitim kurumlarının hemen hemen tümünü kapatarak ve ahlaksal olarak yozlaştıranlar dışındaki hemen hemen tüm yerel kültürel girişimleri yasaklayarak ulus seçkin­lerinin yeniden oluşumasını önlemeye çalıştılar. Ama böyle yapmak­la da, köleleştirilmiş ulusların (eğer böyle bir olanağı kullanmış olsa­lar) Hitler'in büyük düşünün peşinde koşmada yapacağı işbirliğin­den yararlanma fırsatını, belki marjinal cinayet elemanlarının yardım­cı hizmeti dışında kaçırmış oldular. Seçkinler yok edilmek üzere ayrılınca işgalciler kendi olanaklarıyla başbaşa kalıp yenik ulusların eylemlerini kazanç hanesinde değil de maliyet hanesinde hesaplamak zorunda kaldılar.

Nazilerin amacı asla Yahudileri köleleştirmek değildi. Toplu cina­yet daha baştan beri kesin son olarak tasarlanmış değildi ama, Nazile­rin yaratmak istediği şey tam enifernıınglardan biri, yani Yahudilerin

1 58

Alman ırkının yaşam alanınından iyice uzaklaştırılmasıydı. Hitler' in ve onu izleyenlerin, köle olarak bile olsa, Yahudilerin verebileceği hizmete ihtiyacı yoktu. İstenen çözümün - ister göç ettirme, ister zorla tahliye, isterse de fiziksel yok etme olsun - tam ve kesin olması, Ya­hudi seçkinlerine yapılacak bir "özel muamele"yi gereksiz kılıyordu; onlar kardeşleriyle aynı kaderi paylaşmaya yazgılıydılar ve tüm Ya­hudiler için niyetlenilen şeyin ne denli kötü olduğu, ırkın tüm üyeleri­ne uygulanacak yöntem ve tarzın istisnasız aynı olmasından belliydi. Yahudi sorununun böylesine 'bütünselleştirilmesi' nin öngörülebilir bir sonucu, belki de Yahudi komünal yapısının, özerkliğinin ve özyö­netiminin, i şgal edilmiş tüm Slav ülkelerinde benzer komünal varlık faktörlerinin cepheden bir saldırıya uğramasından çok sonra bile var­lığını sürdürmesiydi. Bu olgu, her şeyden önce geleneksel Yahudi seçkinlerinin Holocaust süresince yönetsel ve ruhsal önderliğini koru­muş olması; eğer bir fark varsa da, bu önderliğin Yahudilerin fiziksel ayrımından ve gettolara kapatılmalarından sonra daha da güçlenmiş ve hemen hemen rakipsiz hale gelmiş olmasıydı.

Yahudi seçkinlerini yeni Judeıİriite rolüne oturtmakta kullanılan yöntem - Nazilerin doğudaki büyük gettolarda ve batıdaki epey kök salmış Yahudi toplumlarında seçim yapılması için diretmelerinden, yerel pazar meydanına toplanmış saygın yaşlılar arasından Prases* atamaya dek - farklılık gösteriyordu. Ama yine de, "Yah�di mahalle­leri"ne bakan Nazi müfettişlerin , atanmış Yahudi yöneticilerin otori­tesini desteklemeye ve arttırmaya hevesli olduklarını gösteren kanıt­lar çoktur; Yahudi kitleleri miskinleştirmek için "Yahudi Komiteleri" nin saygınlığına gereksinimleri vardı. Heydrich , yeni işgal edilen Po­lonya kasabalarındaki tüm Alman Kommandmıten'e 2 1 Ekim 1 939 da Berlin'den gönderdiği ünlü Schnell Brief**inde, Yahudi Yaşlılar Ko­mitelerinin "saygın kişilerden ve hahamlardan" oluşturulacağını vur­gulamıştır - ve sonra da bu komitelerin sorumluluğunu taşıyacağı ve

* Dinsel cemaat önderi. (ç.n.) ** Acele mektup. (ç. n.)

1 59

dolayısıyla denetimini ve yetkisini üstleneceği önemli görevlerin uzun bir l istesini eklemiştir. Nazilerin gettolarda herşeyi Yahudiler eliyle yaptırınadaki ısrarının altındaki sapıkça nedenlerden birinin Yahudi yöneticiliğini çok daha belirgin ve inandırıcı hale getirmek i steği ol­duğunu düşündürür bu. Yahudi toplumu aslında normal yönetim yet­kilerinden (Almanya'da yavaş yavaş, i şgal edilmiş topraklarda bir­den bire) dışlanmış ve tümüyle ve de niteliksiz bir şekilde, kendi din­daşı olan yöneticilerin ellerine itilmişti ; ki bu yöneticiler de aynı şe­kilde, "normal" iktidar yapısından dışlanmış bir Alman kuruluşundan emir almakta ve ona rapor vermekteydiler. Gettonun bu özyönetimle soyutlanmanın karışımından oluşmuş garip statüsünün yasal-teorik ilkeleri 1 940 yılında Hermann Erich Seifert tarafından ifade ve sistematize edilmiştir.

Alman yetkililer için, işgal edilmiş topraklarda Yahudi birey yok­tur. İlke olarak, Yahudi bireyle temas yoktur . . . Yahudi ltesten­rfüe* ile temas vardır yalnızca . . . Yahudiler ltestenrfüe' lerinin yardımıyla, kendi dinsel topluluklarının yönetimi de dahil olmak üzere, kendi iç sorunlarını tümüyle kendileri çözerler, ama öte yandan Alman yönetimince verilecek görevleri ve onların gereksi­nimlerini karşılamada da tam bir sorumluluk altındadırlar. Genel­likle en zengin ve saygın kişiler olan ltestenrat üyeleri bu uygu­lamadan kişisel olarak sorumludur. Bu ltestenrat' lar kuşkusuz, Çarlık Rusyası'nın Yahudi politikası uyarınca kurulan Kahal'lara uzaktan benziyorsa da arada büyük bir fark vardır: Kahal'lar Ya­hudilerin haklarını verir ve korurdu; Genel Yönetim bölgesindeki

ltestenrfüe ise Yahudilerin görevlerini alır ve onlara dağıtır . . . Al­man düzenini tartışmak ya da eleştirmek yoktur. 1

Yahudi yöneticiliği aşağıya doğru, tutsak halk üzerinde resmen sı­nırsız bir yetkiyi kullanırken yukarıya doğru ise devletin anayasal or­ganlarınca uygulanabilecek her türlü denetimden arınmış katil bir ör­gütün merhametine kalmıştı. Böylece, Yahudi seçkinler Yahudilerin güçsüz hale getirilmesinde çok önemli bir aracı rolünü oynadılar ; bir

* Yaşlılar heyetleri . (ç.n.)

1 60

soykırım için son derece atipik bir şekilde, bir kitlenin, kendisini tut­sak edenlerin iradesine zorlanmadan, tümüyle boyun eğmesi yakıp yıkmakla değil de komünal yapıyı ve seçkinlerinin oynadığı bütün­leştirici rolü güçlendirmekle başarı lmıştı.

Bu nedenle Yahudilerin Kesin Çözüm' ün ilk aşamalarındaki duru­mu, paradoksal bir şekilde, "sıradan" bir soykırımsal operasyonun kurbanlarından çok, normal iktidar yapısı içinde alt düzeydeki bir gru­bunkine benziyordu. İlginç bir şekilde, Yahudiler kendilerini yok ede­cek bir toplumsal olguya katılan bir parçaydılar. Koordine eylemler zincirinin önemli bir halkasını oluşturdular; onların kendi etkinlikleri tüm operasyonun vazgeçilmez bir parçası ve başarısının can alıcı ko­şuluydu. "Sıradan" bir soykırım, olaydaki insanları, katledenler ve katledilenler olmak üzere net bir şekilde ayırır; katledilenler için akıl­cı tek tepki, direniştir. Ama Holocaust'ta ayrımlar daha az netti. Ge­nel iktidar y apısı içine katılan ve ek birtakım görev ve i şlevler yükle­nen hedef grup, görünürde arasından seçim yapacağı bir sürü seçenek­le karşı karşıya kaldı. Yeminli düşmanları ve gelecekteki katilleriyle işbirliği yapmak onun akılsallık ölçüleriyle çelişmiyordu. Yahudiler eylemlerinde, akılla yorumlanmış sağ kalma amacını güderken bu ne­denle zalimlerinin değirmenine su taşıdılar, onların işini kolaylaştır­dılar, kendi facialarını yakınlaştırdılar.

B u paradokstan ötürü Holocaust kayıtları, bürokrasi tarafından uy­gulanan baskının genel ilkelerini anlamak için bulunmaz bir gözlem oluşturur. Holocaust esasen, normalde çok daha ılımlı biçimde beli-

. ren ve zulmettiği kitleyi toptan yoketmeyi amaçladığı ender görülen bir fenomenin en aşırı vakasıdır. Ama yine de Holocaust, tam da bu aşırılığı nedeniyle, bürokrasinin diğer zamanlarda farkedilmeden ka­lan baskıcı yüzlerini de açığa çıkarır. Bu yüzlerin, genel biçimleriyle çok daha geniş bir kullanım alanı vardır ; gerçekten, modern toplum­da iktidarın i şleme tarzını iyi anlamak için bunların gözönüne alın­ması gerekir. Bu yüzlerin en belirgini bürokrasi tarafından organize edilen modem, akılcı iktidarın kendi amaçları için vazgeçilmez önem­de eylemleri, yapanların yaşamsal çıkarlarıyla taban tabana zıt oldu­ğu halde yaptırabilmesidir.

1 6 1

Kurbanları "Yalıtmak" Böyle bir yetenek evrensel değildir; bürokrasinin, kendi iç emir hi­

yerarşisinden ve eşgüdümlü eylem i lkelerinden başka koşulları da sağlaması gerekir. Her şeyden önce, bürokrasi tam anlamıyla uzman­laşmalı ve yerine getirdiği uzmanlaşmış i şlevde kayıtsız şartsız bir tekele sahip olmalıdır. Daha basit bir deyişle, bürokrasinin, hedef'.ledi­ği nesnelere yaptığı hiçbir şey açıkça başka hiç kimseye yönelmeme­li ve böylece öteki kategorilerin durumunda beklenmeyen etkiler yap­mamalı, ve hedeflenen nesneler başka bir kurumun değil de bu tek uz­man bürokrasinin yeterli liği içinde kalmalıdır. İlk koşul bürokratik işleme dışardan bir müdahale gelmesini olanaksız hale getirir, etki­lenmeyen grupların hedefteki kategoriyi kurtarmaya koşması müm­kün değildir; birden fazla yönü olan sorunların kolayca ortak bir pay­da bulamaması ve bütüncül, birleşik bir eylemi uyandıramaması gibi. İkinci koşul sağlanmışsa hedefteki kategori, yönetimine bırakıldıkla­rı bürokrasi dışındaki etkili ve yetkili merkezlere başvurmanın yarar­sız ve boşuna olduğunu bilir ya da hemen öğrenir; bazı olaylarda böy­le bir başvuru (ancak kendi bürokrasilerinin belirleyebileceği) kuralla­rın çiğnenmesi olarak yorumlanabilir ve bu nedenle bürokratik kural­lara uslu bir şekilde uymaktan daha da beter sonuçlara yol açabilir. Bu iki koşul hedefteki kategoriyi "kendi" bürokrasisiyle, akılcı karar vermek için tek temel i lke olarak yalnız bırakır. Başka bir deyişle "hedefe yönelik" bir politika yürüten ve onu tek başına yürütme hak­kına sahip olan bürokrasi, kurbanlarının davranışlarıyla ilgili ölçüleri koymada ve kurbanların akılcı yönelimlerini kendi iş inin başarılma� sında kullanabileceği kaynaklar arasına katmada ustadır. Bürokratik olarak örgütlenmiş iktidarın yok edilecek ya da canı yakılacak kate­gorinin işbirliğine güvenebilmesi için bu kategorinin adamakıllı "ya­lıtılması" gerekir: ya günlük yaşam ortamından ve diğer grupların dikkatinden fiziksel bir şekilde uzaklaştırılarak; ya da açık ve net bir şekilde ayırıcı tanımlamalarla ve hedef kategorinin benzersizliğinin vurgulanmasıyla, psikoloj ik yönden ayırarak.

Nisan i 935 te yapılmış bir konuşmada Berlin' l i Haham foachi Prinz "yalıtılmış" kategori yaşantısını özetliyordu: ."Getto "dün-

1 62

ya"dır. Dışarısı Getto' dur. Pazar yerleri , caddeler, kafeler, her yer gettodur. Ve bir işareti vardır. Bu işaret, komşusuzluktur. Böyle bir şey belki de dünyada daha önce hiç olmamıştı ve ne kadar dayanıla­bileceğini kimse bilmiyor buna, komşusuz bir yaşama . . .'2 Daha l 935'te, Holocaust'un gelecekteki kurbanları yalnız olduklarını bili­yorlardı . Başkalarının dayanışmasına güvene111ezlerdi. Yaşadıkları acı yalnızca onlarındı. İnsanlar, bedensel olarak çok yakın, ruhsal yönden sonsuz uzaktı: onların yaşantısını paylaşmadı lar. Ve acı de­neyimini aktarmak kolay değildir. Haham Prinz ' in adına konuştuğu Yahudiler, "Yahudi masası" memurlarının, oyunun yönetimini tek ba­şına ellerinde tuttuğunu biliyorlardı; kuralları onlar koyar, istediği gi­bi değiştirir ve ödülü onlar belirlerdi. Bu yüzden, insanın kendi tavrı için tek dikkat edeceği ve hesaba katacağı şey onların tavrıydı. Dış dünyanın çekilmesi, "konum"un sınırlarını yerle bir eder: artık o tü­müyle zulmedenlerin keyfine göre tanımlanıyordu. "Yahudilerin fi­ziksel olarak uzaklaştırılması genellikle göze çarpmadı , çünkü Al­manlar onları çoktan yureklerinden ve kafalarından uzaklaştırmışlar­dı ."3 İlk önce ruhsal soyutlama gelmişti. Çok çeşitli yollarla başarıl­mıştı bu.

Bu yollardan en belirgini, doğrudan doğruya halkta yaygın antise­mitizme başvurmak ve o güne dek özel bir "Yahudi sorunu"na karşı kayıtsız ya da bundan habersiz insanların antisemitik duygularını kış­kırtmak.tı. Bu Nazi propagandası hiç bir masraftan ve emekten kaçın­maksızın ve ustaca yürütüldü. Yahudilere iğrenç suçlar, muzır ve teh­likeli niyetler ve nefret uyandırıcı kalıtsal kötülükler yüklendi. Hep­sinden de öte, modern uygarlığın hijyenik duyarlılığı kullanılarak, normalde haşarata ve bakterilere karşı uyanacak korku ve fobiler Ya­hudilere yöneltildi ve modern insanın sağlık ve hijyen saplantısına seslenildi. Yahudilik, bulaşıcı bir hastalık gibi gösterildi ; bu hastalı­ğın taşıyıcıları Tifolu Mary* nin o günkü versiyonu gibiydiler. Yahu-

* ABD' de 1938 de ölmüş, çevresine tifo bulaştıran Mary Mallan adlı İrlandalı aşçıdan kaynaklanan, çevresindekilere ölümcül ya da kötü bir etmeni bulaştıran kişiler için kullanılan bir yakıştırma. (ç.n.)

1 63

dilerle kurulacak ilişki tehlikelerle doluydu. Örneğin - Norbert Eli­as' ın, uygarlaşma süreciyle ilgili incelemesinde çok canlı bir şekilde anlattığı gibi - çiğ etin görünüşüne ya da insan idrarı kokusuna karşı irkilme ve tiksinme uyandıran sosyo-psikolojik mekanizmalar Yahudi­lerin varlığını mide bulandırıcı ve iğrenç kılmak için kullanıldı.

Gene de antisemitik vaazların etkisinin bir sınırı vardı. Çoğu kişi nefret propagandasına ya da daha genel olarak, propagandanın kabul etmelerini istediği dünyanın akıldışı yorumlanmasına karşı bağışık olduğunu göstermişti. Daha da çok sayıda kişi ise, Yahudilerin resmi tanımını daha az kınamakla birlikte bunu tanıdıkları Yahudi kişilere uygulamayı reddediyordu. Antisemitik propaganda Yahudileri top­lumsal yaşamdan yalıtmanın tek yolu olsaydı büyük olasılıkla - olsa olsa toplumun, bir yanda kudurmuş Yahudi düşmanlarından, öte yan­da belki daha az bütünleşmiş, daha zayıf örgütlenmiş ama epeyi etki­li bir i şbirliği karşıtlarıyla "haksız yere kurban edilenler"i aktif bir şekilde savunan kitlelerden oluşan kamplara bölünmesine yol açardı ve - başarısız olurdu. Gelecekte Yahudilerin fiziksel olarak yok edil­mesini karşı çıkılır ve hoşnutsuzluk uyandırır olmakt�n çıkarabil­mek için Yahudileri Almanların "yüreğinden ve kafasından" tümüyle uzaklaştırmak elbette yetmezdi.

Ama antisemitik propagandanın etkisi, Yahudilere karşı tüm yapı­lanlar tam hedeften vurmaya gösterilen özenle desteklendi ve epeyi güçlendirilidi; böylece, hedefi bulan her eylem, açıklanan amacına ulaşmada yetersiz kalmış da olsa Yahudilerle geri kalan diğer insan­lar arasındaki uçurumu derinleştirdi ve mesaj ın altını daha çok çizdi : Yahudilere olanlar ne denli çirkin olsa da nüfusun geri kalan kısmına kesinlikle kötü bir etkisi yoktur ve bu nedenle Yahudiler dışında kim­seyi ilgilendirmez. Bugün, iyice araştırılmış tarihsel kanıtlardan, Na­zi yüksek bürokratlarının ve onların maaş ödediği uzmanların harca­dıkları ne denli büyük bir enerj inin Yahudiler için uygun tanımı -vahşi ve kuraltanımaz bir şiddet fonu üzerinde gülünç bir şekilde münasebetsiz duran o, yasalara uydurulmuş hilekarlığı � bulmaya har­candığını biliyoruz. Aslında, yasal yönden kusursuz bir tanımın aran-,

1 64

ması Nazilerin pek kolayca kurtulamayacakları Jurisprudenzkultur* un son izlerinden ya da henüz daha tümüyle unutulmamış Rechtssta­at**a gösterilmiş bir sadakatten daha öte bir şeydi. Yahudi 'nin çok hassas tanımı, kurban etme işlemine tanık olacaklara, görecekleri ya da kuşkulanacakları şeylerin kendilerine yapılmadığını, bu nedenle de kendi çıkarlarının tehdit altında olmadığı güvencesini vermek için gerekliydi. Bu sonuca ulaşmak için, kimin Yahudi olduğuna, kimin olmadığına karar vermede kullanılabilecek; net olmayan, ortada, karı­şık, iki anlamlı her türlü yorumlama olasılığını_ ortadan kaldıracak bir tanıma gerek vardı. Kötü ünlü Nümberg yasaları özde ne denli saçma ve iş levsel yönden ancak görünüşte uygun olsa da bu amaca harika bir şekilde hizmet etmiştir.4 Yahudilerle Yahudi olmayanlar arasında, ikisine de ait olmayan bir bölge bırakmamışlardır. Sonderbehand­lung*** ve sonunda imha için damgalanmış bir insan kategorisi ya­ratmıştır bu. Öte yandan bir çırpıda, Reich' in güvenli ve temiz yurt­taşlarından, saf Alman kanından oluşmuş çok daha büyük bir katego­riyi yaratmıştır. Yahudi dükkanlarının işaretlenmesiyle (ve böylece, işaretlenmemiş olanların uygun ve güveni lir olduğunun vurgulanma­sıyla) ya da geriye kalan Alman Yahudilerinin, giysileri üzerine sarı bir rozet takmaya zorlanmasıyla da aynı amaca, farklı başarı oranla­rında hizmet edilmiştir. Gerçekten, "tuhaf gelse de, Yahudi sorunu, Almanların büyük çoğunluğu için ancak çok az ilgi uyandıran bir ko­nuydu." Reich Doğu'ya doğru ilerleyip de Aussiedlung* * * * zamanı geldiğinde çoğu kişi "büyük olasılıkla, Doğu' daki Yahudilere neler olduğunu pek az düşündü ve daha da az sordu. Yahudiler, çoğunluğun gözünden de gönlünden de ıraktı. .. Auschwitz yolu nefretle yapıldı ama kayıtsızlıkla döşendi."5

Ayrıma tabi tutma iş lemi, Alman toplumunun - teorik olarak, gel­mekte olan faciaya karşı seslerini yükseltebilecek ve duyurabilecek olan - tüm köklenmiş ve örgütlü seçkinlerinin sağır sessizliğiyle bir-

* * * * * * * * * *

Hukuk kültürü. (ç.n.) Hukuk devleti. (ç.n.) Özel muamele. (ç.n.) Bir bölgenin bir halktan temizlenmesi. (ç.n.)

1 65

likte sürdü. Bu nedenin kısmen, çeşitli sebeplerle yabancı ve istenme­yen olarak görülen bir ulusun ve kültürün Entfernung anaplanı için duyulan yaygın bir sempati olduğu düşünülebilir. Ama bu, nedenin tümü olmadığı gibi belki en belirleyici bölümü de değildi. Devlet gü­cünün Nazilerce ele geçirilmesi profesyonelce davranma kurallarını değiştirmemişti ; bu kurallar modernn çağın ortaya çıkışından önce olduğu gibi sonra da aklın ahlaksal tarafsızlığına ve teknik başarıyla ilgisi olmayan unsurlarla uzlaşmaya katlanamayan akılcılığın peşin­den gitmeye devam etmişlerdi. Alman Üniversiteleri, öteki modern ülkelerdeki benzerleri gibi, bilim idealini değer yargılarından kesinlik� le arınmış bir etkinlik olarak özenle yetiştirdiler; ona bir de "bilginin çıkarlarına" hizmet etme ve bilimsel uğraşların selametiyle çelişebi­lecek diğer konuları bir kenara itme hakkı ve görevini de ba ğışladı­lar. Bu anımsandığında Alman bilimsel kurumlarının sessizliği ve hatta Nazi amaçlarının yerine getirilmesindeki hevesli i şbirliği şok ediciliğini büyük ölçüde yitirir. Amerikalı Franklin H. Littell, bu ses­sizlik ve işbirliğinin ne denli daha az şaşırtıcı olursa o denli daha çok endişe verici olduğunda (ya da en azından, olması gerektiğinde) dire­tiyor:

Modern üniversitenin güvenirlik bunalımı, ölüm kamplarını plan­layan ve yapanların, çalışma programını tasarlayanların okuma­yazma bilmeyenler, cahiller ve okul görmemiş vahşiler olmama­sından kaynaklanmaktadır. Ölüm merkezleri, onu yaratan kişiler gibi, kuşaklar boyu dünyanın en iyi üniversite sistemlerinden biri­nin ürünüdür . . . Bizim mezun ettiklerimiz, ciddi bir iç çelişki duymaksızın hem sosyal demokrat Şili için, hem de faşist Şili için, hem Yunan cun­tası için hem de Yunan cumhuriyeti için, hem Franco İspanya'sı için hem de cumhuriyetçi İspanya için, Rusya için, Çin için, hem Kuveyt için hem de İsrail için, hem Amerika, İngiltere, Endonezya hem de Pakistan için çalışabilmektedirler. .. Bu, yetişmiş teknik adamların, modern ün'iversitenin ahlaksal, etik ve dinsel tarafsızlık ilkelerini kazanmak üzere "eğitilmiş"lerin tarihsel rolünü biraz kabaca da olsa, özetlemektedir. . .

Bunun ardından yazar bir yakınmasını dile getiriyor. Bugün Ame-

1 66

rikan üniversitelerinin kimlere hizmet verdiğine bakıldığında onun ül­kesinde yıllar önce Nazilerin bilimi kötüye kullandığını, kötü amaçla­ra alet ettiğini söylemek daha kolaydı ; örneğin "Dow Chemical ' a, Minneapolis Honeywell' e ya da Boeing savaş uçakları şirketine . . . ya da Şi l i 'de faşizmi yeniden kurma i şinde ITI'ye."6

Gerçekte Alman bilimsel (ve daha genelde entelektüel) seçkinleri ve bunlar arasından en iyi ve en önde gelen kişiler için önemli olan, bilimadamları ve aklın sözcüleri olarak bütünlüklerini korumaktı . Ve bu görevleri, etkinliklerinin ahlaksal anlamıyla ilgilenmelerini içer­mez, çeliştiğinde de dışlardı. Alan Beyerchen'in saptadığı gibi, 1 933 i lkbahar ve yazında Planck, Sommerfeld, Heisenberg ya da von Laue gibi Alman bilimine ışık tutan kişilerin hepsi "hükümete karşı, özel­likle de işten çıkarma ve göç ettirme konusunda sabırlı olunmasını ve tepki göstermekten kaçınılmasını öğütlediler. Birincil amaç, çatışma­dan kaçınarak ve normal yaşamın ve sürecin geri gelmesini bekleye­rek kendi disiplinlerinin profesyonel özerkliğini korumaktı."7 Onlar, kendileri için önemli olanı 'savunmak ve korumak istiyorlardı - ve bu­nu korurlarsa daha az önemli şeyleri unutmaya hemen hazır oldukla­rını gösteriyorlardı . Çabucak hazır olunuveren bu yeni durum, Nazi balayının kaprisleri geçtikten sonra geri dönen "normal yaşam" gibi , bu profesörlerin alıştığı ve değer verdiği şeylerden çok fazla farklı değildi. (Bu yalnızca, eski çalışma arkadaşlarından bazılarının orta­dan yok olması ve üniformalı öğrencilerle dolu sınıfa girerken verile­cek yeni bir selamdan ibaretti .) Mesleksel hizmetleri çok revaçtaydı ve bol bol övgü alıyordu; ilginç ve bilimsel yönden heyecan verici projelere maddi destek hazırdı ve bunlar için ödenecek çok ağır görü­nen bir bedel de yoktu. Heisenberg, Himmler'e gidip kendisi ve çalış­ma arkadaşlarının (yani, kaybolup gidenler dışındakilerin) diledikleri

. ve değer verdikleri şeyleri yapmalarına izin verilmesini sağlamak is­tedi. Himmler kendisine, fizikçilerin bilimsel bulgularıyla siyasi tavrı arasında dikkatli bir ayrım yapmasını öğütledi. Bu, Heisenberg'in ku­lağına bir müzik gibi gelmiş olsa gerek: başından beri ona öğretilen de bu değil miydi? Heisenberg "böylece yumuşadı, Nazi davasını, özellikle yurt dışında ve savaş sırasında savundu, atom patlayıcıları

1 67

tasarlamaya ayrı lmış iki ekipten birini ustaca yönetti ; "görmek" ve "başarmak" arzusuyla dolu kronik bir bilimsel hayvan olarak tahrik edilmişti ."8

"Entelektüellerin güçsüzleştirilmesinin öyküsü daima gönüllü bir ödün verme öyküsüdür" - diye yazıyor Joachim C. Fest - "ve direniş gerekirse bu ancak intihar kışkırtmasına karşı bir direniştir.''9 Nazi tarzı "sıradan yaşam"ın saraylılarına dönüşen entelektüel kurbanlar, intihar için çok az ama gönüllülük, kimi zaman ateşli taraftarlık ve boyun eğme için çok sayıda neden buldular.

Bu ödünlerin dikkat çekici tarafı, nerede başladığını söylemenin zor, muhtemelen nerede biteceğini kestirmenin ise gerçekte imkansız olmasıdır. Kristallnacht pogromu sırasında, ünlü doğubil imci profe­sör Kahle' nin eşi, Yahudi bir arkadaşına, tahrip edilen dükkanını te­mizlemede yardımcı olurken görülmüştü; kocasi boykota ve onu isti­fa etmeye zorlayan davranışlara uğradı.

Arada geçen aylar -profesörün toplumsal ve mesleksel çevresinin tümüyle dışından- topu topu üç kişinin kendisini gizlice ziyarete geldiği bir karantina dönemiydi. Profesör dış dünyadan bir mesaj daha aldı: bir grup meslektaşından gelen, karısının hatası yüzün­den Üniversite' den onurlu bir şekilde ayrılma olanağından yoksun bırakılmasından ötürü üzüntülerini ifade eden bir mektuptu bu. 10

Ödün vermenin dikkate değer başka bir yanı da başlangıçta acılı gelmesine karşın sonradan, utançtan gurura doğru kayma eğilimidir. Ödün veren kişiler o suçun ortağı haline gelirler ve suç ortaklığının yarattığı kavramsal uyumsuzluğu uygun bir şekilde gidermeye çalı­şırlar. Nazi propogandasının antisemitik saçmalıklarını küçümseye­rek ve iğrenerek dinleyen ama "yalnızca, daha büyük değerleri koru­mak için" sessiz kalanlar birkaç yıl sonra kendilerini üniversitelerin kutsal temizliğinden ve Alman biliminin saflığından sevinç duyarken buldular. Onların kendi, akılcı antisemitizmleri

Yahudilere yapılanlar kötüye doğru gittikçe arttı. Açıklaması, üzü­cü de olsa basit: İnsanlar kafalarının yarısıyla da olsa, büyük bir haksızlığın yapılmakta olduğunu biliyorlarsa ve bunu kınayacak cesaretten ve gönlüyücelikten yoksunlarsa kendi vicdanlarını ra-

1 68

hatlatmanın en kolay yolu olarak, suçu otomatikman kurbanların üstüne atarlar. 1 1

Öyle ya da böyle, Alman Yahudileri tümüyle yalnız bırakıldı. Ar­tık komşusuz bir dünyada yaşıyordu onlar. Onların . yazgıları üzerin­de tüm bunlar olurken öbür Almanlar ortada yoktu. Nazilerin gücü Yahudi dünyasında tek etkendi; Yahudiler kendi durumlarını nasıl ta­nımlarsa tanımlasın, durumları bu tek etkene, Nazi zalimlerinin yap­malarını yararlı bulduğu şeylere indirgenmişti. Yahudiler akıllı kişi­ler olarak davranışlarını, Nazilerin tepkilerine göre ayarlamalıydılar. Akılcı insanlar olarak, eylemlerle tepkiler arasında bir bağlantı oldu­ğunu ve bunun sonucunda da bazı eylemlerin diğerlerinden daha ma­kul ve uygun olduğunu varsaymalıydılar. Akılcı insanlar olarak, bü­rokratik gardiyanları tarafı.ndan benimsenen aynı davranış ilkeleriyle hareket etmeliydiler: verimlilik, daha kazançlı, daha az maliyetli dav­ranmak. Naziler oyun kurallarının ve sonucunun tek ve rakipsiz belir­leyicisi olduklarından, bu Yahudi akılsallığını kendi hedeflerine ulaş­mada bir araç olarak kullanabilirlerdi. Oyunun kurallarını ve ödülünü, her akılcı adımın ilerdeki kurbanlarının çaresizliğini arttıracağı ve onları feci sonlarına doğru bir ya da iki santim daha yaklaştıracağı şekilde düzenleyebilirlerdi.

"Ne kurtarabilirsen" Oyunu Nazilerin Yahudileri oynamaya zorladığı bir ölüm-kalım oyunuy­

du, bu nedenle onların olayında akılcı eylem ancak yok olmaktan kur­tulmayı ya da yok olma oranını azaltmayı hedefleyebilir ve başarısı ancak onunla ölçülebilirdi. Değerler dünyası tek bir değere -sağ kal­maya- indirgenmişti (ya da onun tarafından gölgelenmişti). Bu, şu anda gayet açık; ama bunun kurbanlar için o günlerde açık olması ge­rekmiyordu, özellikle de "Auschwitz'e giden dolambaçlı yol" un ilk bölümlerinde hiç gerekmiyordu. Biz artık biliyoruz ki Nazilerin ken­dileri, hatta liderleri bile Yahudilerle savaşlarına, bunun nihai sonucu hakkında net bir nosyonları olmaksızın başlamıştı ; savaş, entfer­nung, yani Yahudileri Alman ırkından ayırmak, sonunda da Alman-

1 69

ya'yı judenrein yapmak gibi ıl ımlı bir amaçla başlamıştı; daha son­raki aşamalarda Yahudilerin fiziksel imhasının bir "çözüm" olarak hem "akılcı" hem de teknoloj ik yönden gerçekleşebilir hale gelmesi, ilk amacın bürokratik tarzda güdülmesinin gidişatı ve onun etkisi so­nucudur. Hitler'in, Rus Yahudilerini öldürme konusundaki o uğursuz kararı hevesli "Yahudi uzmanları"na yeni ufuklar ve daha önce düşü­nülmemiş seçenekler sunduğunda bile Kesin Çözüm' ün niteliği hak­kındaki sırrın gizli tutulması Nazi tasarısının ayrılmaz ve çok önemli bir parçasıydı. Kurbanların gaz odalarına taşınmasına "yerleştirme" denilmişti ve imha kamplarının kimliği muğlak bir "Doğu" fikri için­de eritilmişti. Getto temsilcileri SS komutanlarına uğrayıp da cinayet­lerin yakında başlayacağı yolundaki bitmek bilmez söylentilerin doğ­ru olup olmadığını öğrenmek istediğinde Almanlar hakikati hemen in­kar ettiler. Bu sır son ana dek, sözrti olarak korundu. Gaz odalarına ve krematoryumlara hizmet eden Yahudi Sonderkommando üyelerinin derhal ölümle cezalandırılması gereken suçlardan biri de sığır vagon­larından inmekte olan, yeni gelmiş yolculara platformdan gördükleri binanın bildiğimiz banyo olmadığını söylemekti. Bunun nedeni, el­bette kurbanları can çekişmekten ve şiddetli üzüntüden kurtarmak de­ğil, gaz odalarına isteyerek, direnmeden girmelerini sağlamaktı .

Kurbanlar böylece, Holocaust'un her aşamasında bir tercih yap­ma durumuyla karşılaştılar (en azından öznel olarak - hatta nesnel olarak artık seçimin sözkonusu olmadığı gizli fiziksel yok etme kararı tarafından bu tercihe el konulduğunda bile). Onlar iyiyle kötü arasın­da bir seçim yapamazlardı ama en azından, daha çok kötüyle daha az kötü arasında bir seçim yapabilirlerdi. Hepsinden önemlisi de, bir is­tisnayı, diğerlerinden farklı bir muameleyi hak ettiklerini göstererek ve vurgulayarak bazı ;rnrarları savuşturabilirlerdi. Başka bir deyişle, kurtarabilecekleri bir şeyleri vardı. Nazilerin, kurbanlarının davranı­şını umdukları gibi ve dolayısıyla güdülebilir ve denetim altında tu­tulabilir kılabilmeleri için onları "akılcı biçimde" davranmaya teşvik etmeleri gerekirdi ; bu sonucu elde etmek için de kurbanları gerçekten, kurtarabilecekleri bir şeyleri olduğuna ve bunları kurtarabilmek için uyulması gereken net kuralların bulunduğuna inandırmaları lazımdı.

1 70

Buna inanmaları içinse kurbanlar, gruptaki herkese aynı muamelenin yapılmayacağına, her bireyin yazgısının farklı olduğuna ve bunun da kişisel tavır ve özelliklere bağlı olduğuna ikna edilmeliydiler. Başka bir deyişle kurbanlar. davranışlarının önem taşıdığını ve yapacakları şeylerin, akibetlerini, en azından kısmen de olsa etkileyeceğini san­malıydılar.

Yalnızca bürokratik olarak tanımlanmış değişik derecelerdeki hak ve yoksunluk kategorilerinin varlığı bile kurbanların "sınıflamanın değiştirilmesini" sağlamak, daha iyi bir kategoriye alınmayı "hak etti­ğini" göstermek için çılgınca bir çabalama içine girmesini sağlamıştı . Bu etki hiçbir olayda Mischlinge*'de - Alman yasalarınca yaratılan ve yurttaşlık hakları alınmış "tam Yahudi"lerle Alman halkının masum

· üyeleri · arasına beceriksizce yerleştirilen bir "üçüncü ırk" - olduğun­dan daha belirgin değildi. "Bu ayrımlar yüzünden meslektaşlar, üst düzeyde kişiler, arkadaşlar ve akrabalar farklı muamele isteyenlerin baskılarıyla karşılaştı. Sonunda 1 935'te Mischlinglerin daha yüksek · bir kategoride sınıflanmasına yönelik bir prosedür oluşturuldu . . . Bu prosedür Befreiung (özgürleştirme) olarak adlandırıldı. "Çabaların boşuna olmayabileceği, kan hakkındaki hükme karşı yapılacak baş­vuruların başarılı olabileceği ve onu iptal ettirebileceği yolunda bir bilgi edinilmesi farklı muamele sağlamak için baskıları daha da he­veslendirdi. İyi yaklaşım ve özellikler ortaya konarak (Almanya yük­sek mahkemesi "davranışın yeterli olmadığına; belirleyici olanın, davranışlarla gösterilecek yaklaşım olduğuna" karar vermişti) echte (sahici) bir özgürlük kazanılabilirdi - ve birçokları kazanmıştı. Hatta bir Ministerialrat** (ve bir Mischling olan) Killy gibi, Yahudilerin yok edilmesindeki önemli katkılarından ötürü, özel kuryeyle gönderi­len Befreiung sertifikasını ailesiyle Noel ağacının altındayken, Noel hediyesi olarak alan biri de olunabilirdi. ' 2

Yaratılan bu ortamın şeytanca yanı, desteklediği inanç ve inanı ş-

* Melezler. (ç.n.) ** Bakanlık danışmanı. (ç.n.)

1 7 1

!arın ve teşvik ettiği davranışların Nazilerin ana planına meşruluk sağlaması ve bunu, kurbanlar da dahil olmak üzere, çoğunluk tarafın­dan hazmedilir hale getirmesidir. Kişisel bir ayrıcalık, istisna bir statü ya da yalnızca genel imha planının gerektirdiği bir infazın durdurul­ması için didinen kurbanlar ve onlara yardım etmek isteyenler böyle­ce tasarının ana fikrini zımnen kabul etmiş oluyorlardı. Örneğin, şu ya da bu kişinin geçmişteki yararlı l ıklarından ötürü, iddia olunan suç çizgisinin dışında kalmaya hak kazanmış olduğunu öne sürmek, böy­le bir yararlı lığın olmadığı durumlarda, iddia olunan suç çizgisine iti­raz edilemeyeceğini pratikte kabul etmek demektir.

Bu ayrıcalıklı kategorilerin kabul edilmesindeki, ahlaksal yönden böylesine feci olan şey, "ayrı" tutulmak isteyen herkesin o kuralı kendi olayında zımnen kabul etmiş olmasıydı; ama belli ki Yahu- · di olsun, Hristiyan olsun, tercihli bir muamelenin istenebileceği "özel durumlar"la meşgul bu "iyi adam"lar bu durumu hiç bir za­man kavramadı . . . Hatta savaş bittikten sonra bile Kasztner (kendi bölgesinden bazı kişileri ölüm kampından muaf tutmak için Nazi­lerle görüşmüş olan, Macar Yahudilerinin önderi) Nazilerce 1 942'de resmen oluşturulmuş bir kategori olan "önemli Yahudi­ler"i kurtarmadaki başarısıya övünüyordu; sanki, onun görüşünün söylenmeden çıkan sonucuna göre, ünlü bir Yahudi'nin sağ kalma­ya sıradan bir Yahudi' den daha çok hakkı varmış gibi . 1 3

Farklı muamele için didinerek (ve sonunda bireysel ayrıcalığı haketmede kullanmakla o kuralı güçlendirerek) otoriteye katkıda bu­lunmanın yolları çoktu ve türlü türlüydü. Bu fırsatlar değişik biçim­lerde de olsa, Holocaust' un her aşamasında sunuldu. Alman Yahudili­ği için bu fırsatlar özellikle boldu ve özenle hazırlanmıştı. B üyük Sa­vaş 'ta Almanların safında savaşan, çarpışmalarda yaralanan, kahra­manlık madalyası alan Yahudiler özel durum olarak i lan edilmişler ve daha az yararlı kardeşlerine uygulanan çoğu kısıtlamalardan muaf tu­tulma süreleri uzatı lmıştı. Bu yardımseverce hüküm, dikkatleri , ayrı­calık sağladığı çok daha kapsamlı yasadan başka yöne çevriyordu. Bu hükümde kendisi için kişisel bir şans gören kişinin bu ayrıcalık­tan yararlanabilmesi için hem genel yasayı hem de ayrıcalıkları aynı anda kabul etmesi gerekiyordu: "Normal' Yahudilerin, Yahudi olarak

172

Alman yurttaşlığının olağan haklarını taşımayı haketmedikleri varsa­yımını yani . Yakından tartışılan bir sürü uygulamanın, tavsiye mek­tuplarının, seçkin kişilere, arkadaşlara ya da iş ortaklarına destek ol­mak için yapılan girişimlerin, bu hükmün başlattığı bir belge ve ta­nık arama telaşının Yahudi karşıtı yasalarca yaratılan yeni durumun sessizce kabullenilmesine az katkısı olmamıştır. Yahudi olmayan dü­rüst insanlar tanıdıkları, sevdikleri ya da saygı duydukları kişilere ay­rıcalık tanınmasını sağlamak için yetkililere yazdıkları mektuplarda

. bu özelkişinin, Alman ulusuna eşsiz hizmetlerde bulunduğu için, kötü muameleyi hak etmediğini vurgulayarak ellerinden geleni yaptılar. Ruhban sınıf Yahudi dönmeleri -Yahudi kökenli Hristiyanları- savun­makla meşguldüler. Bu arada, ayrımlara ve infazlara karşı çıkabil­mek için özel türde bir Yahudi olmanın gerekli liği zımnen kabul edil­miş ya da her halükarda bununla uzlaşılmış oldu.

Genelde, kendilerinin ayrı özelliklere sahibolduğu fikrine ve daha iyi bir muamele görme hakkına büyük bir hırsla sarılan kişi ve grup­lar hiç de az değildi . Bunun en belirgin örneği, işgal altındaki Batı Avrupa'da "yerleşik" Yahudilerle "göçmen" Yahudiler arasındaki, kötü ünlü ve her taşın altından çıkan ayrıl ıktır. Bu ayrılığın kökenle­ri, yerleşik ve iyi durumda ve kısmen assimile olmuş Yahudi toplum­larının, kaba, cahil , Yiddisch dili konuşan ve istenmedikleri yerlere gelip yerleşmelerinin vereceği rahatsızlıkla kendilerinin zaten zor ka­zandıkları saygınlığa zarar vereceğinden korktukları Doğu Avrupa' lı din kardeşlerine karşı duyduğu, epeydir süren düşmanlığa dayanı­yordu. (Yüzyılın başında, Britanya' daki köklü ve zengin Yahudi aile­ler Rusya' daki pogromlardan kaçan yoksul ve cahil Yahudi kitlelerin yol paralarını ödemeye yanaşmamışlardı ; Almanya' daki eskiden beri yerleşik, "Alman' dan daha Alm�n" Yahudiler "kendilerine yönelik antipatiden . . . onu yoksul ve henüz assimile olmamış göçmen kardeş­lerine yönel terek kurtulmayı umdular.")14 Shtetl* Yahudilerine karşı, uzun süredir yerleşmiş tepeden bakma ve küçük görme geleneği Ba­tı ' daki Yahudi toplum liderlerinin, kendi geleceklerinde Doğu Yahu-

* Yiddisch. Doğu Avrupa' da küçük Yahudi kasabası ya da köyü. (ç.n.)

1 73

dilerinin yazgısını görmelerini engelledi; böylesine farklı tarih ve kül­türler arasında kader ortaklığının ve dolayısıyla dayanışma stratejisi­nin ortaya çıkması beklenemezdi . Polonya'daki toplu katliam haberi BBC tarafından tüm Hollanda'ya yayıldığında Yahudi Komitesi Baş­kanı David Cohen derhal, bunun Hollanda Yahudiliği'nin geleceğiyle i lgisi olma <lığını savunmuştu :

Almanların Polonya Yahudilerine karşı sürdürdüğü canavarlıklar Hollanda Yahudilerine de aynı şekilde davranacaklarını düşünme nedeni olamazdı; çünkü birincisi, Almanlar Polonya Yahudilerini hiç bir zaman sevmezlerdi, ikincisi de, Almanlar Hollanda' da otur­mak ve kamuoyunun görüşünü dikkate almak zorundaydılar. ı s

Taşıyanlar için potansiyel b ir intihar olan bu iyimser bakış; dün­yanın, hayal aleminden bir peri masalı gibi algılanması değildir yal­nızca. Dünyaya bakış, eylemleri belirler ve kendi üstünlüklerine inan­mış örgütlü Yahudi toplumlarının davranışı Nazi politikasına karşı birleşik bir Yahudi direnişi olasılığını büyük ölçüde azaltmış ve "aşamalar halinde i mha" planının uygulanmasını kolaylaştırmıştır. Köklü Yahudi toplumlarının l iderleri gözlerinin önünde toplanıp hap­sedilen ve sınırdışı edilen göçmen Yahudilere acısalar da kendi top­lum üyelerinden, "daha yüksek değerler"i korumak uğruna sakin ol­malarını ve direnişten kaçınmalarını istediler. Jacques Adler' in ince­lemesine göre, Fransız Yahudiliği'nin .ancak 1 940 Eylülü'nde resmen telaffuz edilen stratejisi , Alman i şgal kuvvetlerince ilan edilen farklı muameleye yanıt olarak, tercih hiyerarşisi hakkındaki tüm kuşkuları gideriyordu: "Bu stratejinin birinci önceliği Fransız Yahudiliği'nin sü­rekli varlığını korumaktır - ve bu amaç yabancı Yahud.ileri kapsa­maz." Sanki Fransız Yahudilerinin varlığını sürdürebilmesi için "göç­men Yahudilerin bir yükümlülük taşıdığı" farzedilmiştir. Yahudi ileri gelenleri, Fransız Yahudilerini korumanın bedeli olarak göçmenleri Almanlara verme konusundaki Vichy* çözümüne katılıyordu: "Fran­sız Yahudiliğinin, bu yabancı Yahudilerin toplumsal ve politik yön­den sakıncalı olduğu konusunda Vichy'ye katıldığı kuşkusuzdur." 16

....

* Alman işgalindeki Fransa' nın kukla Fransız hükümeti . (ç.n.) .

1 74

Kişi ya da grup ayrıcalığı (ki bu daima, söz konusu kategorideki her üyenin sağ kalmayı haketmediğini ve farklı muamelenin doğru saptanmış "nesnel" niteliklere göre uygulanması gerektiğini dolaylı da olsa kabul etmek demektir) elde etmek uğruna, dayanışmayı red­detmek yalnızca topluluklar arası ilişkilerde görülmüyordu. Her top­luluğun içinde de farklı muamele umudu vardı ve buna, normalde ha­yat kurtarma simsarı rolü verilmiş Judenrate ile ulaşmak için müca­dele veriliyordu. "Ne kurtarabilirsen" stratejisiyle kafaları bulanmış müstakbel kurbanlar, gelmekte olan sonun korkunçluğunu, geçici de olsa göremeyecek kadar körleştiler. Bu durum Nazilere, amaçlarını çok az bir maliyetle ve en az sorun çıkaracak şekilde gerçekleştirme şansını verdi, Hilberg ' in sözleriyle,

Almanlar Yahudileri aşamalı olarak sınırdışı etmede çok başarı­lıydılar, çünkü geride kalanlar böylece, çoğu kurtarmak için azı kurban etmenin getekli olduğu mantığını yürüteceklerdi. Bu psi­kolojinin işleme tarzı Gestapo'yla, altı Yahudi kategorisinin sınır dışı edilmeyeceği "şartıyla" bir sınırdışı etme "anlaşma"sına va­ran Viyana Yahudi toplumunda gözlenebilir. Aynı şekilde, Varşo­va gettosu Yahudileri, Almanlar yüzbinlerce değil de altmış bin tane Yahudiyi sınırdışı edecekleri için Almanlarla işbirliğinden yana ve direnişe karşı tavır takınmışlardı. Bölme fenomeni, yal­nızca yoksul kesimlerin "Komünist" ögelerinin götürülmesi , "orta sınıf' a dokunulmaması güvencesi üzerine Yahudi liderliğinin Al­man sevkiyat görevlileriyle işbirliği yaptığı Selanik'te de görül­müştür. Öldürücü aritmetik Vilna'da da uygulandı ve Judenrat şe­fi Gens dedi ki: "Yüz kurban verip bin kişiyi kurtarırım. Bin kur­banla da onbin kişiyi kurtarırım."17

B askı altındaki yaşam -günübirlik varolmanın seyir yerinden ba­kıldığında- sağ kalma şansının gerçekten, herkes için eşit olmadığı bir yapıdaydı ; dahası , değiştirilebilir gibi de görünüyordu. Kişilerin ya da grupların elindeki olanaklar genel eşitsizliği özel avantaja çevir­mek için kullanılabilirdi. Helen Fein'ın gösterdiği gibi,

toplu bir ölüm tehdidi sezilmiyordu, çünkü gettonun ekonomi poli­tikasının toplumsal örgütü her gün birbirinden farklı ölüm olası­lıkları yaratıp duruyordu. Herkesin şansı kendisinin sınıfsal dü-

1 75

zendeki yerine bağlıydı ve tüm sınıfsal düzen, dayatılan kıtlığa ve Nazilere doğrudan ya da dolaylı en çok hizmet edebilenleri ödül­lendiren siyasi teröre dayanıyordu . . . Denetim sistemi, işgalcilere karşı öfkeyi Judenrat' a karşı yönelterek ve bunun, onların bize karşı savaşı değil de herkesin herkese karşı savaşı olduğu inancı­nı geçerli kılıyordu. I S

Hayatta kalma stratej ilerinin bireyselleştirilmesi , tercih edilir ya da ayrıcalıklı sayılan rol ve konumların kapışılmasına ve kendini zalim­lerin gözünde - değişmez bir şekilde öteki kurbanların zararı pahası­na - sevimli kılmak için harcanan yaygın çabalara yol açtı. Bu arada ortaya çıkan gerginlik ve saldırganlık, Judenrate paratoner olarak kul­lanılıp boşaltıldı; ama yine de Judenrate her yok etme aşamasında, politikadaki boyuna değişimlerden yararlanıp, talihsiz getto memurla­rına desteğini seve seve verecek ve böyle,ce o anda yapılanlara meşru­luk ve yetki sağlayacak belirli sayıda bir seçmen kitlesine güvenebili­yordu. Her yok etme aşamasında -sonuncusu hariç- kurtarılabilecek ne varsa kurtarmaya, savunulabilecek ne varsa savunmaya, dışlanabi­lecek ne varsa dışlamaya ve -yaln ızca dolaylı da olsa- işbirliği yap- . maya hevesli kişi ya da gruplar vardı.

Bireysel Akılsallık Toplu İmhanın Hizmetinde Nazi türü insanl ık dışı bir baskı elbette insanlara pek fazla hareket

alanı bırakmaz; insanların normal koşullarda seçmeye alıştıkları ya da tercih etmeyi öğrendikleri şıkların çoğu ya dışlanmıştır ya da ula­şılabilmesi olanaksızdır. Olağandışı durumlarda davran ış da olağan­dışıdır; ama bu olağandışılığın seçim yapma ilkelerinde ve yönlendi­ren güdülerde olması gerekmez, gözler önündeki biçimde ve somut sonuçlardadır. Birçok kişi, sonu yok olmayla biten tüm yolculukları boyunca çoğu zaman seçim yapma şansından tümüyle yoksun değil­di. Ve seçim yapma olanağın ın olduğu her durumda, akılcı davranma olası lığı da vardır. Ve çoğu kişi akılcı davrandı . Baskı araçların ı elinde bulunduran Naziler, akılsallığın işbirliği anlamına geldiğine dikkat çektiler; Yahudilerin kendi çıkarların ı korumak için yapacakla­rı her şeyin Nazi amaçlarını tam başarıya daha da yaklaştırması için

1 76

gerekeni yaptılar. İşbirliği belki çok muğlak ve çok geniş kapsamlı bir kavramdır.

Açık bir başkaldırıdan (ve onun bilinen pratiklerini izlemekten) ka­çınmayı işbirliği eylemi diye nitelemek duygusuzluk ve haksızlık olabilir. Heydrich' in Schnellbrief'inde ifade edilen Yahudi Komitele­rinin gelecekteki tüm sorumlulukları, Yahudi yöneticilerin Alman yet­kililere vermek zorunda olduğu hizmetlerle i lgiliydi; Judenrate'nin üstlenmeyi yararlı ya da gerekli göreceği diğer i şlevler Heydrich ' i il­gilendirmiyordu. Heydrich herhalde bu tür işlevlerin komitenin kendi insiyatifiyle, dar bir alana sıkışmış ve varlığını güvenceye alma ve sağ kalma yollarını bulmak_zorunda kalan bir toplumdaki gereksinim­lerin akılcı bir değerlendirmesi sonucu üstlenileceğine güvenmişti . Eğer böyle bir iddiaya giri lmişse seçimin doğru yapıldığı bellidir. Ya­hudi komitelerinin, Yahudilerin dinsel, eğitimsel, kültürel ve sosyal yardım gereksinimleriyle i lgi lenmek için Almanlardan direktif alması­na gerek yoktu. Böylelikle, Alman yönetim hiyerarşisinin alt düzey rollerini ister istemez kabul etmiş oldular. Onların, Yahudilerin gün­lük yaşamla i lgili tüm sorunlarını Almanların elinden alan etkinliği -bir tür- işbirliğiydi zaten. Ve bu, yani Yahudi toplum yetkilisi rolü, baskıcı rej imin uç noktaları olmasına rağmen baskı gören azınlıkların liderlerince normalde oynanan, baskının sürdürülmesini (aslında, bas­kıcı rej imin yeniden üretilmesini) olanaklı kılma rolünden temelde farklı değildi. Bu durum (özellikle Polonya' daki ve Doğu Avrupa'nın diğer bölümlerindeki) Yahudi öz-yönetimlerinin geleneksel biçimin­den ve sıkı korunan kehila özerkliğinden de esasen farklı değildi.

Alman işgalinin b�şlarında ve Judenrate'nin, Alman yönetsel ya­pısının bir halkası haline gelmesinden önce, savaş öncesinin kehila yaşlıları yeni yetkililerle bir modus vivendi oluşturmada Yahudi çı­karlarını temsil etme görevini kendi insiyatifleriyle üstlendiler. Alış­tıkları ve öğrendikleri üzere, ricalarını ve şikayetlerini bildiren dilek­çeler yazmak, sorunlarını sözlü olarak dile getirmek, görüşmek -ve rüşvet vermek- gibi eski ve denenmiş yöntemleri kullanmaya çalıştı­lar. Almanların, Yahudileri gettolarda toplama kararına itiraz etmedi­ler. Yahudileri nüfusun geri kalan kısmından soyutlamak tacizlere ve

1 77

pogromlara karşı iyi bir korunma önlemine benziyordu. Yahudilerin özyönetimlerini güçlendirecek, Yahudi yaşam tarzını düşmanca ve tehlikeli bir ortamdan koruyacak bir yöntem olarak hoşnutluk bile uyandırmıştı. Başka bir deyişle gettolara kapatılmanın -bu koşullar­da- Yahudi çıkarlarına uygun olduğu ve bu kapatılma işlemine razı olmanın Yahudi çıkarlarını yüreğinde duyan herkesin alması gereken akılcı bir tavır olduğu düşünüldü.

Ama aynı zamanda, gettolara kapatılmayı kabul etmek Nazilerin değirmenine su taşımak anlam na da geliyordu. Gettolar uzun erimde, asıl rollerinin -sınırdışı etme ve imhaya giden yolda zorunlu bir du­rak olan- bir toplama aracı oldu,ğunu gösterdi. Nitekim bu arada get­tolar, Alman subayının - memur ve işçi emeği ihtiyacını, toplumsal yaşamın altyapısını ve yasa ve düzen hakimiyetini sağlamakla yü­kümlü organları sağlayan, Yahudilerin bizzat kendilerinin yardımıyla - onbinlerce Yahudiyi toptan denetleyebilmesi anlamına da gelmek­teydi. Bu açıdan, tüm Yahudi özyönetimi nesnel olarak i şbirliği anla­mına geliyordu. Ve Judenrate'nin etkinliğindeki işbirliği ögesi za­manla, tüm öteki işlevlerinin zararına artmak zorundaydı. Dün Yahu­di çıkarlarını korumak uğruna alınan akılcı kararlar eylem koşulları­nı öylesine değiştirmişti ki akılcı karar vermek bugün artık çok zordu; yarın ise akılcı seçimlerin tümüyle olanaksız hale gelmesi ka­çınılmazdı.

Isaiah Trunk' ın Judenrate konusundaki mükemmel incelemesi , Yahudi Komitelerinin gittikçe daha akıl durdurucu ve ciddi hale gelen sorunlara akılcı çözümler bulmak için verdiği çılgınca ve umutsuz mücadeleyi kuşku bırakmayacak bir şekilde göz önüne sermektedir. Almanların üstün gücü ve Yahudi karşıtı savaşın bürokratik aygıtın­ca ahlaksal kuralların toptan elimine edilmesi sonucu, seçeneklerin arasında Alman amaçlarına hizmet etmeyen bir çözümün bulunmama­sı onlıırın suçu değildi . Alman bürokratik aygıtı, akıldışılığıyla akıl almaz bir amacın hizmetine konulmuştu. Amaç, Yahudileriri yok edil­mesiydi; yaşlısıyla, genciyle, işe yarayanıyla, yaramayanıyla, bor­cuyla, alacağıyla hepsini yok etmekti . Bu nedenle Yahudilerin kendi­lerini, Alman imha bürokrasisine sevdirmelerinin, onların gözünde ya-

178

rarlı ya da diğer herhangi bir nedenle istenebilir hatta katlanılabilir kılmalarının hiçbir yolu yoktu. B aşka bir deyişle Yahudiler için sa­vaş, daha başlamadan kaybedilmişti . Ve yine de bu savaşın her aşa­masında kararların verilmesi, adımların atılması , amaçların akılcı bir şekilde izlenmesi gerekirdi. Akılcı davranış için her gün bir fırsat, bir talep vardı. Holocaust operasyonunun nihai amacı hiç bir akılcı hesa­ba uymadığından, başarısı ancak müstakbel kurbanlarının akılcı ey­lemleriyle oluşturulabilirdi. Holocaust'un tasarlanmasından çok önce Kafka'nın Şato' sunun becerikli ama talihsiz kadastro memuru K. de aynı deneyimden geçer. Şatoya karşı tek başına giriştiği mücadeleyi kaybeder -ama akıldışı davrandığından değil de, tersine, akılcı öneri­lere akılcı karşılık verecek (sandığı), ama gerçekte öyle yapmayan bir güçle ilişkisinde akıl kullandığı için başı derde girer.

Gettoların kısa ama kanlı tarihinin en yürek parçalayıcı olayların­dan biri de en büyük Doğu Avrupa gettolarında Yahudi Komitele­ri ' nce girişilen çalışmayla kurtuluş kampanyasıdır: Savaş öncesinde Doğu Avrupa antisemitizmi Yahudileri ekonomik parazitlikle suçlar­dı; bunların hepsi tüccar ve aracıydı, üstelik hiç bir şey üretmezlerdi ve tümden ortadan kalksalar halkın geri kalan kısmının rahat edeceği bir gruptular. Alman işgalciler Yahudilerin vazgeçilebilirliğini resmi programları haline getirince de onların bu niyetini tersine çevirmek için Yahudilerin yararl ılığını gösterecek somut kanıtlar bulmak her zamankinden daha akla yakın göründü. Kaynakları savaş yüzünden tükenmekte olan Almanların, elde edebilecekleri fazladan bir kaynağı ya da üretici gücü sevinçle karşılayacağı kesin olduğundan, koşullar bu stratejiye çok uygundu. Lodz gettosunun Prases' i ve sanayi dininin bugüne kadarki en dindar havarisi Chaim Rumkowski'yi Alman tehli­kesine akı ldışı bir tepkide bulunduğu için suçlamak zordur. Belli ki o, Almanların katilce akı ldışılığının boyutlarını tahmin edememiş ve onların yapısından gelen ciddi akılcılığını (ya da daha genel olarak, görünüşte, örgütlenmiş dünyayı verimlilik görüş açısıyla yönlendi­ren değer ve ilkelerin üstünlüğünü) gözünde fazla büyütmüştü. Gerçi yanıldığını bilseydi bundan başka ne yapabileceğini kestirmek de ola­naksız. Karşısındaki düşmanların gerçekten akı lcılıkla hareket eden

1 79

unsurlar olduğunu düşünerek davranmak zorundaydı ; insanın kendi eyleminin gidişatına, böyle bir varsayımda bulunmak sızın karar ver­mesi olanaksızdı. Körler ülkesinde tek gözlü adam kral olurdu. Mo­dern bürokrasinin akılcı dünyasındaysa akıldışı maceracı, diktatör olurdu.

Böylece Rumkowski bir bakıma, ne denli sahtekarca ve haince de olsa, önünde açık bırakılan tek yol olan akılsallığı izledi. "Rumkows­ki, gerek "yeniden yerleştirme"nin başlamasından önce, gerekse baş­ladıktan sonra kitleye hitaben konuşmalarında gettonun fiziksel varlı­ğının yalnızca Almanların yararına çalışmasına bağlı olduğunu, get­tonun hiç bir zaman, hatta en traj ik durumlarda bile varlığını bu şekil­de haklı göstermekten vazgeçmemesi gerektiğini bıkmadan, tekrar tekrar söyledi." 1 9 Lodz' lu Rumkowski, Bialystok ' lu Ephraim Barasch, Vilna' l ı Gens ve daha birçokları çalışkanlıklarıyla Alman efendileri­nin önyargılarını etkilediklerinden sık sık ve inançla söz ederlerdi . Anlaşılan, Yahudi emeğinin ne kadar üretken ve yararlı olduğu göste­rilirse Almanların bundan kazancı ve elde edeceği maddi destek. sınır­dışı etmeleri durduracak ve cinayetleri azaltacaktı ; ya da en azından böyle söylüyorlar ve kendilerini buna inanmaya zorluyorlardı . Bu arada Alman savaş gücüne epeyi katkıda bulundular. Kendilerini yok etmeye yeminli bir uğursuz gücün yenilgisini geciktirmeye çalıştılar. Dolambaçlı yolun Auschwitz 'e sapmasından önce Kwai nehri üzerine Yahudilerin becerikli ve gayretli elleriyle bir sürü köprü yapıldı.

Alman bürokrasisinin, ideolojik yönden daha az adanmış görev­l i leri gerçekten etkilenmişlerdi . S ırf faydacı nedenlerle elbette. Yahu­dilerin diğer nesneler arasında sürekli yeri olan birer insan olduğu akıllarından geçmemiştir ama Yahudilerin sanayi üretimindeki emek­lerini sömürmek, böylesine bağlı ve disiplinli bir işgücünü öldürerek yok etmekten ekonomik (ve askersel) yönden daha akla yakın gelmiş­tir kuşkusuz. Doğu Avrupa' da savaşan bazı komutanların, becerileri savaş makinasını çalışır durumda tutmak için vazgeçilmez olan yerel zenaatkarların çoğunun Yahudi olduğunu gördükleri için bunların öl­dürülmesini özellikle ertelemek istediklerini gösteren kanıtlar vardır. Bu komutanların, köle Yahudi emeğini Einsatzgruppen'in makinalı

1 80

tüfeklerinden korumak için yaptıkları tereddütlü girişimler akılcı dü­şüncelerin ancak akıldışı amaca hizmet ettiği ölçüde kabul edilebilir olduğunu bilen üst yetkililer tarafından farkedildiği anda derhal ikinci bir emirle geçersiz kılındı. İşgal Edilen Doğu Ülkeleri Bakanlığı 'nın resmi kararı tartışmaya yer bırakmayacak kadar netti : "Yahudi soru­nunun çözümünde ekonomik faktörler göz önüne alınmayacaktır, bu bir ilke meselesidir. İlerde çıkabilecek sorunlar için daha üst düzey SS ve Polis yöneticilerine danışılacaktır."20 Sözün kısası, Yahudi Komi­teleri ' nce sunulan "yararlı" çalışmanın, (bazı kişilerin yaşama süre­sini uzatmak dışında) kimsenin yaşamını kurtarmadığı görülmekte­dir. Rumkowski ya da Barasch' ın yetenekli ve gayretli, dolayısıyla "yeri doldurulmaz" Yahudi işçilere yağdırdığı övgüler, bu işçilerin Yahudi olduğu yolundaki can sıkıcı gerçeği . değiştirememişti. Bu iş­çiler Alman savaş makinasını yağlasalar da, önce Yahudi olarak kalı­yorlardı, "yararlı"lıkları daha sonra geliyordu. Çoğu kez de çok geç kalıyordu.

Asıl akıl sallık testi, Juden�ate'ye "yeniden yerleştirme" görevi emredildiği zaman geldi. Tüm muharip güçlerini durmadan artan Rus saldırılahna karşı savaş için seferber eden Nazilerin Kesin Çözüm' ü kendi- üniformalı adamlarıyla gerçekleştirme olanağı yoktu. Yahudi­lerin emeğine gerek duyduklarını o zaman kabul ettiler. Judenrate, ci­nayet hazırlığı için gereken tüm işleri yapmakla sorumlu tutuldu. Sı­nırdışı edilmek üzere ayrılacak getto sakinlerinin ayrıntılı bir li stesini vermeliydiler. B unları i lk önce onlar seçmeliydiler. Sonra da onları tren vagonlarına teslim etmeliydiler. Direnen ya da saklanan olursa Yahudi polisi bu direnişçileri izlemeli, bulmalı ve itaat etmeye zorla­malıydı . En iyisi, Naziler kendi rollerini bu işin dışında kalan göz­lemciler olarak sınırlı tutmalıydılar.

Yahudiler toptan, bir çırpıda öldürülecek olsaydı yapılacak tercih (ya da tercihsizlik) herkes için açık ve net olurdu. Pek umutlu olmasa da -tek alternatifi "koyunlar gibi mezbahaya yürümek" olan- genel bir direnişin ortaya çıkacağı kesindi. Durum böylesine net olsaydı ope­rasyonun Almanlar açısından maliyeti epey artardı . Almanlar kurban­ların akılcı güdülerini kendi katliamlarını hazırlamak işinde kullana-

1 8 1

mazlardı. Kısacası, kurbanlar işbirliği yapmazdı. Kurbanların akılsal­lıklarını yaymak çok daha akılcı bir çözümdü. Nazil er bu yüzden, toptan sınırdışı etmekten olabildiğince kaçındılar. Bu işi bölümler halinde yapmayı yeğlediler.

Yahudilerin tasfiyesinin bölümler halinde gerçekleştirildiği kasa­balarda, Almanlar onlara her "harekat"tan sonra bunun sonuncu ol­duğu güvencesini vermişlerdi ... Almanlar tüm bu amaçlı, soğuk­kanlı sahtekarlık ve hileyi Kesin Çözüm süresince, panikleyen Ya­hudileri yatıştırmak, alarm hallerini gevşetmek ve onların kafala­rını, "yeniden yerleştirme"nin gerçekte ne anlama geldiğini en son ana dek sezemeyecek kadar karıştırmak için kullandılar. İnsanları ölümün gelmekte olduğu düşüncesi karşısında direnmeye ve en ufak bir umut ışığına bile sarılmaya iten kendini koruma içgüdüsü bu kez cellatların yararına çalışıyordu.21

SSCB'nin, işgalci Alman ordusunun hemen cehenneme çevirdiği Batı bölgelerindeki çoğu küçük kasabada karmaşık taktiklere gerek yoktu. Bitler, birliklerine, SSCB'ye karşı savaşın diğer tüm savaşlar­dan farklı olduğunu - her şeyin serbest olduğunu ve hiç bir kuralın ge­çerli olmadığını - bildirmişti. Wehrmacht ve özellikle Einsatzgrup­pen, sanki "öldürebildiğin kadar öldür"den başka uyulacak kural yok­muş gibi davrandı. Yahudiler hayvan sürüsü gibi , en yakın ormana ya da koyağa götürülüp makinalı tüfek ateşiyle tarandılar. Ateşli Ukray­nalı yardımcılardan yana sıkıntı yoktu ve "öteki savaşlara benzeme­yen savaş"a alışmış askerlerde de hiç bir iğrenme görülmüyordu. Ancak Yahudi nüfusun çok kalabalık ya da Yahudi zenaatkarlara ihti­yacın fazla olduğu birkaç yerde - daha önce i şgal ettikleri Polonya topraklarında bir kural olarak uyguladıkları - Komiteler kurmak ve Yahudi polis örgütü oluşturmak zahmetine katlandılar. Gettoların ku­rulduğu her yerde onlardan kendi katliamları için i şbirliği yapmaları istendi ve bu i şbirliği genellikle sağlandı.

İlk evrelerinde Komiteler, yapmaları emredilen "seçmeler"in ger­çek amacını anlamışlardı - ya da en azından, anlamamak için çok ça­ba harcamadılarsa anlayabilirlerdi. Çok az sayıda Komite üyesi işbir­liğini hemen reddetti. Bunların bazıları intihar etti ; bazıları da çoğun-

1 82

lukla, her şeyden önce Yahudi Komite üyelerine sağ olarak ihtiyaç duyan Almanları kandırarak, ölüm kamplarına yönelik nakliyata gö­nüllü olarak katıldılar. Ama çoğunluk, birbiri ardından gelen "son ha­rekatlar"a boyun eğdi . Bunlar davranışlarının inandırıcı, akılcı bir açıklamasını bulmakta zorlanmadılar. Yahudi geleneği azınlığın ya­şamını kurtarmak için çoğunluğun zararına pazarlık etmeyi yasakla­dığından22, açıklamalar ancak modem, akılcı çağın geleneklerinden çıkarılabilir ve modem teknolojinin terimleriyle ambalajlanabilirdi. En çok kullanılan da, tahmin edileceği gibi, sayılar oyunuydu: daha çok sayıda yaşam daha az sayıda yaşamdan daha iyiydi, azı öldür­mek çoğu öldürmekten daha az iğrençti. Çoğunluğu kurtarmak için

bazılarını feda etmek - Judenriite liderlerinin kaydedilmiş savunmala­rında en sık rastlanan ve sık sık tekrarlanan nakarat buydu. Ölüme mahkum etmek, garip bir zihin dönüşümüyle, yaşamın soylu ve öv­güye değer bir şekilde savunulması gibi algılanır olmuştu. "Biz ki­min öleceğine karar vermiyoruz; biz yalnızca, kimin yaşayacağına karar veriyoruz." Tanrı' yı oynamak yetmezdi, birçok Judenriite lideri yardımsever, koruyucu tanrılar olarak anılmak istemişti . Böylece bin­lerce yaşlıyı, hastayı ve çocuğu ölüme gönderen Rumkowski 4 Eylül 1942'de diyordu ki: "Bizler . . . kaç kişinin yok olacağını düşünerek de­ğil, kaç kişiyi kurtarmanın mümkün olacağını göz önüne alarak hare­ket ettik."23 Thğerleri ise modem tıbbın zengin metaforları arasına da­lıp kendilerini yaşam kurtaran cerrah kılığına soktular: "Vücudu kur­tarmak için bacağı kesmek gerekir", ya da, _"Bir yaşamı kurtarmak için, gangren olmuş kolu kesmek gerekiyorsa kesilir."

Tüm bunlar söylenir ve ölüm hükümleri, sıcak Yahudi duygularıy­la karışmış modem akılc zihnin övünülecek bir başarısı.gibi sunulur­ken bir soru, kendini en çok savunan işbirlikçileri bile rahatsız edip durdu: bacakların kesilmesi kaçınılmazsa da, bu cerrahi işlemi yap­ması gereken ben miyim? Ve daha da rahatsız edici olanı: Diğerleri­nin yaşaması için birilerinin ölmesi gerekiyorsa da, ben kimim ki feda edilecekleri seçiyorum ve kimin için yapıyorum bunu?

Bu gibi soruların pek çok Yahudi Komite üyesine ve liderine, hatta (özellikle) hizmet etmeyi reddetmeyen ve intihar ederek kurtulmaya

1 83

yeltenmeyenlerc acı çektirdiğini gösteren kanıtlar vardır. Varşova' lı Cherniakov'un onurlu vedası herkesçe bilinir; ama intihar listesi uzun­dur ve ahlaksal değer ölçülerinin çizgisini çiğnemeyen Yahudi Komite üyelerinin sayısı kabarıktır ve hala tam sayısı bilinmemektedir. İşte bunlardan rasgele birkaç örnek: Rowne Judenriite' sinin Priises' i Dr. Bergman, intihar etmeden önce Almanlara, "yeniden yerleştirme" için yalnızca kendisini ve ailesini teslim edebileceğini söyledi . Kosow Po­leski ' l i Motel Chajkin Stadtkomissar' ın, kendisini kurtarma önerisini, onu aşağılayarak reddetti. Lukow' lu David Liberman rüşvet için top­ladığı ama vermeyi başaramadığı paraları yırtıp Alman müfettişin suratına fırlatırken "Al, bize yaptıracağın yolculuğun ücreti, eli kanlı zorba seni !" diye bağırdı. Onu anında vurdular. Nazilerin "Rusya'da çalışmak" üzere bir grup Yahudi seçmesi talebiyle karşılaşan Bereza Kartuska Yahudi Komitesi 1 Eylül 1 942 tarihli toplantıda topluca inti­har etti.

Ötekilerin, yaşamaya devam edecek kadar korkak ya da cesur olanların ise bir yanıta, bir mazerete, bir haklılık payına, ahlak mı akıl mı tartışmasına fena halde gereksinimi vardı. Kaydedilmiş olay­ların çoğunda aklın, güya çoğunluk için en kabul edilebilir ve inandı­rıcı seçim olduğu kararına vardılar. B irbiri ardınca gelen her "hare­kat"tan sonra Gens ve Rumkowski gibiler bunu "kendi kendilerine yapmaya" neden karar verdiklerini açıklamak için gettonun geri kalan mahkumlarını genel toplantıya çağırmak gereksinimi duydular. (Gens olayında "işi yapmak", Oszmiana'l ı 400 yaşlı ve çocuğun Yahudi po­lisler tarafından infaz yerine teslim edilmesi ve öldürtülmesi demekti.) O zaman, donup kalmış dinleyici kitlesine bir düşünceler sergisi ve sayısal hesaplar sunuldu. "Bu işi Almanlara bıraksaydık çok daha fazla insan ölürdü." Yahut daha da kişiseli : "Ben başkanlığı reddet­seydim Almanlar benim yerime çok daha zalim ve kötü birini koyar­lardı ve bu akıl almaz derecede kötü sonuçlar doğururdu." Akılcılıkla hesaplanan "kazanç" daha sonra ahlaksal bir zorunluluğa döndürülü­verirdi. "Evet, ellerini kirletmek benim görevim"demişti Vilna Yahu­dilerinin kendince Tanrı ' sı, Kurtarıcı ' sı olduğuna inanarak ölmüş olan katil Gens.

1 84

"Ne kurtarabilirsen" stratejisi, son Yahudi bir Ukrayna hendeğine gömülünceye ya da Treblinka bacalarından duman · halinde çıkıncaya dek sürdürüldü. Bunu sürdürenler mantıkla silahlandırılmış ve akılcı düşünme konusunda iyi talim görmüş kişilerdi. Bu stratej i , akılsallı­ğın bir zaferi ve son ödül töreniydi . Kurtaracak bir şeyler ya da birile­ri daima oluyordu, yani akılcı olma fırsatı daima vardı. Yahudi komi­telerinin mantıklı ve akılcı üyeleri birbirlerini katillerin işini yapmaya ikna ettiler. Onların mantıkları ve akılsallıkları katillerin planının bir parçasıydı. Cinayet müfrezeleri çok yetersiz kaldığında ya da cinayet aletleri hazır bulunmadığında hep bu kullanıldı. Mantık ve akıl her gerektiğinde vardı ve iyi bir işbirliği sağlamak için, eksiği doldurma­ya hazır vaziyette bekliyordu. Antik çağlardaki hikmetin yeniden ifa­de edilmesi gerekiyor gibiydi sanki. O, Tanrı birisini mahvetmek iste­diğinde ortaya çıkardı. Tanrı o kişiyi delirtmezdi, akılcı hale getirirdi.

Bugün gayet iyi bildiğimiz gibi, "ne kurtarabilirsen" stratejisinin, yani olabildiğince akılcı olmanın kurbanlara bir yararı olmadı. De­mek ki bu, öncelikle kurbanların bir stratej isi değildi. Yok etmeye ka­rarlı güçlerce yürütülen ve yönetilen imha stratejisinin bir eki , bir uzantısıydı. "Ne kurtarabilirsen" stratejisine dört elle sarılanlar daha baştan kurban olarak saplanmışlardı. Onları kurban olarak saptayan­lar, bazı şeylerin varolabilmeleri için kurtarılmalarının gerektiği bir durum yarattılar ve böylece "zarardan kaçınma" , "sağ kalmanın be­deli", "kötünün iyisi" hesapları işlemeye başladı. Böylesi bir durum­da kurbanların akılsallığı, katillerinin silahı oldu. Ama sonuçta, hük­medilenlerin akı/sallığı daima, hükmedenlerin silahıdır.

Bugün bildiğimiz, tüm bu teorik gerçeklere rağmen yine de zalim­lerin, kurbanlarını akılcılıkla yürütülen suç ortaklığına teşvik etmede şaşırtıcı derecede az güçlükle karşılaşmış olduklarıdır.

Kendini Kurtarmanın Akılsallığı Zalimlerin başarısı, kurbanları , amacın gerçekleşmesi olasılığı­

nı sağ salim atlatabilmeleri için aslında amaca hizmet etmek anlamı­na gelen akılcı hesaplar yapmaya ikna etmesine; insanları -en azın-

1 85

dan kimi insanları ve kimi zaman- akı ldışı koşullarda akılsal davra­nabilir kı lmasına bağlıydı . Bu başarı aynı zamanda, bağlamın tiütü­nünden kuşatı lmış normallikler çekip çıkarmaya; tümüyle yok ol­maya götüren bir süreci her seferinde ayrı ayrı düşünülen evrelere ayırarak, yaşamda kalmanın akılcı ölçütleri tarafından yön verilen tercih yapmaya bağlıydı. Sonunda Endlösung 'da birleşen tüm basit eylemler Holocaust' u yönetenlerin gözünde akılcıydı ; bunların çoğu kurbanların gözünde de akı lcıydı.

Bu sonucun alınabilmesi için, sağ kalmanın bazı kişilerce çoğu kez varılabilir bir hedef ve böylece kendini kurtarma düşüncesinin yönlendirdiği davranışların hem akılcı hem de makul olacağı bir gö­rüntü yaratılmalıydı. Kendini kurtarmak davranışların tek mutlak öl­çütü olarak seçilince de bunun fiyatı azar azar, ama durmaksızın arttı­rılabilirdi - diğer tüm düşünceler değerini yitirinceye, tüm ahlaksal ve dinsel yasaklar kırılıncaya, tüm vicdansa! tereddütler ortadan kaldırı­lıncaya dek. Kötü ünlü Resvö Kasztner'in acı l ı itirafında dediği gibi, "Başlangıçta [Yahudi Komitesi'nden] istenenler nisbeten önemsiz şeyler, kişisel mallar, para ve apartmanlar gibi, yerine konabilir mad­di değerlerdi . Ama daha sonra insanların kişisel özgürlüğü istendi. Sonunda. da Naziler yaşamları i stediler."24 Akılsallık i lkelerinde za­ten var olan ahlaksal kayıtsızlık böylece aşırıya itildi ve tümüyle kö­tüye kullanıldı. Akılcı yararın peşinde koşmaya eğitilmiş insanlarda hep var olan, aşırı bir sınamayla karşılaşılmadığı sürece uyur du­rumda kalan potansiyel bu kez ortaya çıkmıştı. Kendini kurtarmanın akılsallığı, ahlaksal sorumluluğun düşmanı olduğunu açık edivermiş­ti göz alıcı bir şekilde.

Görgü tanıklarının anlattıklarına göre 1 942 nin Paskalya günü, So­koly'nin Amtkomissar' ı yerel Judenrö.t'e, kasabanın tüm sağlam er­keklerini teslim etmesini emretti . Verilen süre dolup da Prö.ses, çaba­larının sonuçsuz kaldığını bildirince

Amtkomissar çıldırmış gibi, onu hızla tutup çekti ve tokatlamaya, kafasına gözüne vurmaya başladı. Sonra cep saatini çıkarıp açtı ve bağırdı: im verlaufe einer ha/ben Stunde sollen alle hier ver­sanımelt sein! Sonst wird der Judenrat bald erschossen!* Bu, Ju-

1 86

denrat' ta yeni bir şok yarattı. Birdenbire farklı kişi ler olmuşlar­dı. Oniki kişinin hepsi birden, yaverleri ve yardımcılarıyla birlikte

· hızla shtetl sokaklarına daldılar; ev ev gezip büyük, küçük herkesi dışarıya sürüklediler. Kimse onlara karşı koyamadı. Sonra herke­si sıraya soktular. Hasta numarası yapan bir kişi bile saklanmaya kalkışsa bu Asmodeus** tüm Judenrat' ı idam edecek! dediler. Onbeş dakikada cadde insanlarla dolmuştu ve Judenrat onları iki­şerli sıra haline yürüttü.

Bu tür sahneler Nazi egemenliğindeki Avrupa' nın her yerinde kor­kunç bir düzen içinde tekrarlanıp durdu. Yahudi Komite üyeleri ve Yahudi polis ler basit bir seçimle karşı karşıyaydı : ölmek ya da baş­kalarının ölmesini sağlamak. Çoğunluk, kendi ölümünü ve akraba ve dostlarının ölümünü geciktirmeyi yeğledi. Kendi çıkarını düşünmek Tanrı ' yı oynamayı kolaylaştırmıştı.

"Ellerini kirletmeyi" seçenlerden kaç tanesinin sağ kalmayı umdu­ğunu söylemek zor. Yaşamla ölüm arasında seçim, kendini koruma içgüdüsünü aşırı bir sınava sokar. İnsanların böyle bir seçim karşı­sındaki davranışlarını, kendi çıkarını düşünmekle başkaları için so­rumluluk duymak arasındaki çelişkinin genellikle keskin olduğu ama ölüme kadar uzanmadığı ve geri dönülmez seçimleri pek gerektirme­diği günlük yaşamda verilen sonuçları çok daha az ciddi ve dramatik kararların ölçütleriyle mukayese etmek haksız ve yanıltıcıdır. Ayrıca, sıradan çelişkilerin çoğuyla, insanların çoğu ahlaksal yoğunluğu bir­birine yakın şeyler arasından bir seçim yapmak zorunda kalınmadığı - ve dolayısıyla ahlaksal ölçütlerin görünürlüğünün bozulmadığı - bir ortamda karŞılaşır. Gettolarda bu ortam, aşamalı imha süreci ·yüzün­den iyice yok oldu. Akılcı kendi çıkarını gütme üzerindeki ahlaksal kısıtlamalar birbiri ardınca gelen cehennem halkalarının içinden ge­çerken azar azar eriyip gitti. Her bürokrasinin -ahlaksal olanlar da da­hil, karşı çıkan her şeyi değerden düşürüp etkisiz hale getirerek itaati

* : "Yarım saat içinde herkes burada toplanmış olacak ! Yoksa Yahudi Komite­si derhal kurşuna dizilecek ! " (ç.n.) * * : Yahudi mitolojisindeki kötü bir ruh v e şeytanların kralı. (ç.n.)

1 87

daha kesin ve daha kolay hale getirme yolundaki- normal işleyişi bu­rada aşırıya itilmiş ve tüm potansiyelini açığa çıkarmıştı . Kurbanla­rın, katillerinin planlarıyla i şbirliği yapması, kurbanların ahlaksal çö­küşüyle kolaylaştırıldı. Bu planı yapanlar onları, sağ kalacak "en uy­gun"u sınavdan ancak elleri kirli olarak çıkabileceği seçimlerle karşı karşıya bırakarak, Getto halkının zamanla gitgide katillerin suç ortak­larından oluşmuş bir gruba dönüşeceğinden ve ahlaksal duyarsızlık ve katılıklarının -normalde, kendini korumayla i lgili çıplak içgüdü­nün baskılarını durduran tüm frenleri bozacak ve belki de yok edecek kadar- artacağından kuşkuları yoktu.

Varşova gettosundaki ayaklanmanın önderlerinden ve sağ kalan birkaç savaşçısından biri olan Marek Edelman savaştan hemen sonra kaydettiği "getto toplumu"yla ilgili anılarında söyle diyor :

Tam soyutlama, dış basına ambargo koyma ve dış dünyayla tüm bağlantının kesilmesinin Yahudi toplumuyla ilgili, kendine özgü bir amacı ve etkisi vardı . Duvarların öte yanında olan biten her şey yavaş yavaş daha uzak, bulanık ve yabancı hale geldi. Buna karşılık önem kazanan, bugün, yanıbaşımızda olanlardı ; ortalama getto sakininin dikkatini verdiği en önemli olaylar bunlardı. Yaşı­yor olmaya devam etmek tek önemli konu haline gelmişti. Bu "ya­şam"ı herkes bulunduğu koşullara ve sahibolduğu olanaklara gö­re, kendince yorumluyordu. Savaştan önceki zenginler için rahat, yozlaşmış gestapo işbirlikçileri ya da ahlak düşkünü kaçakçılar için gösterişli ve bolluk dolu olan yaşam, aşevinde dağıtılan su gibi bir çorba ve tayın ekmekle yaşamaya çalışan sayısız işçi kit­lesi ve işsizler için ise kıtlık demekti. Böylesi bir "yaşam"a her­kes kendince, dört elle ve sımsıkı sarılıyordu. Parası olan insanlar yaşamın amacını gürültülü ve hep kalabalık kafelerde, gece klüp­Ierinde, dans salonlarında aradıkları günlük rahat ve zevklerde gö­rürler. Hiç bir şeyi olmayan insanlar ise çöp yığının da bulunmuş küflü bir patateste ya da dilenmek için açılmış avuca yoldan geçen birinin koyduğu bir parça ekmekte gizli o erişilmez "mutluluğun" peşindedirler; yalnızca bir an için de olsa açlıklarını unutmak is­terler . . . Ama açlık günden güne artar, tıka basa dolu evlerden cad- · delere taşar, korkunç bir şekilde şişmiş vücutların ; yaralı ve ce­rahatli , pis çaputlara sarılmış, donuklarla ve yetersiz beslenmenin

1 88

açtığı yaralarla kaplı bacakların görüntüsüyle göze batar. Açlık, dilenen çocukların ve düşkün yaşlıların dudaklarıyla konuşur. . . Yoksulluk öylesine korkunçtur ki insanlar açlıktan yollarda ölür. Ölü kaldırıcılar her gün sabah saat 4-5 arası, üstüne gazete örtül­müş, uçmasın diye de çevresine taşlar konulmuş bir sürü ceset toplarlar. Kimisi yolda ölür, kimi de evde; ama aileler onları hep (elbiselerini satmak için) soyarlar, Yahudi Komitesi belki cenaze parasını öder diye kaldırıma bırakırlar. Caddelerden, çıplak cese­terle ağzına kadar dolu at arabaları birbiri ardınca geçer. . . Aynı za­manda tifüs kasıp kavurur gettoyu . . . her hastane koğuşunda 150 ti­folu vardır; bir yatağa iki, kimi zaman üç kişi yatırılmıştır, ama gene de çoğu yerlerde yatar. Ölüm olduğunda insanlar sabırsızla­nır ; o yer diğerleri için gereklidir. .. Her mezar çukuruna beşyüz ölü tıkıştırılır ama yine de yüzlerce ceset açıkta kalır ve mezarlık­lardan hastalıklı, iğrenç bir koku yayılır. .. Almanlar, Yahudi yaşa­mının bu acıklı haline bir düzen görüntüsü ve otorite enjekte etme­ye çalışırlar. İktidar, daha ilk günden beri Yahudi Komitesinin elindedir. Düzeni korumak için üniformalı Yahudi polisi kurul­muştu . . . Bu kuruluşlar getto yaşamını, çok ileri boyutlara varrritş kokuşma ve ahlak bozukluğunun asıl kaynağı haline gelen bir nor­mallik yaldızıyla örtmek demektir.26

Gettoda sınıflar arasındaki mesafe, yaşamla ölüm arasındaki me­safeydi. Canlı kalmak yalnızca, başkalarının sefaletine ve can çekiş­mesine gözlerini kapamak demekti . İlk önce yoksullar, kümeler halin­de öldüler. Beceriksizler, alçak gönüllüler, saflar, onurlular, çekimser­ler de öyle. Gettodaki yaşam daha i lk günden, üçte birinden fazlasını alamayacak mekanlarda tıkış tıkış sıkışıp kalmış insan kalabalıkla­rıyla, bedensel çöküşü ve ruhsal düşkünlüğü sağlamak üzere hesap­lanmış yiyecek tayınlarıyla, aslında var o lmayan gelir kaynaklarıyla, azmış salgınları ve kıt i laçlarıyla, en çok göz dikilen, gerçekten değer verilen tek ödülü kendini kurtarmak olan bir elde var sıfır oyunu hali­ne geldi. Merhametin bedeli hiç böylesine yüksek olmamıştı. Yalnız­ca kendi canını düşünmek ahlaksal kokuşmayla hiç böylesine iç içe geçmemişti.

Ekmek ve barınak tehlikede olduğu zaman acımasız ve korkunç

1 89

olan sınıfsal ayrımlar ölüm infazını durdurma mücadelesi başladığın� da katilce bir nitelik kazanıyordu. O zaman yoksullar karşı koyama­yacak ya da yaşamlarını bir başka şekilde savunamayacak kadar za­yıf ve güçsüz oluyordu. "Getto temizleme operasyonları sırasında ço­ğu Yahudi ailesi döğüşemeyecek, hakkını arayamayacak, kaçamaya­cak ve hatta toplama noktasına gidemeyecek durumdaydı. Baskına gelecek ekipleri evlerinde soğuktan donmuş ve çaresiz bir halde bek­liyorlardı."27 Zenginler ve muhtaç olmayanlar, Nazilerin paniklemiş kalabalıklar için açık bırakmaya kural olarak dikkat ettikleri az sayıda çıkış yoluna, birbirlerinden daha fazla fiyat vererek, (çoğunlukla bo­şuna) u laşmaya çalıştı lar. Bir kurbanın kazanacağı başarının bir di­ğerinin mahvolmasından başka bir anlama gelemeyeceğini düşünen çok azdı. Taşıyan kişiyi o anki "harekat"tan beraat ettirecek sihirli plaka numaraları için serveiler önerildi ve kabul edildi, etkil i koruyu­cular yana yakıla arandı ve rüşvetler verildi. Varşova gettosunun unutulmaz ozanı Wladyslaw Szlengel 1 9 Ocak 1 943'te yapılan "hare­kat"ın acıl ı bir betimle mesini bıraktı geriye :

Telefonlar kuşatma altında. İmdat ! İmdat ! İmdat ! Harekete geçen Gestapo kodamanları. Demiryolu kampı aranıyor: Trenleri getirdi­ler mi? Bay Szmerling orada mı? Efendim benim . . . alındı ! Bay Sokosowski ! Yardım edin! Ne kadarsa! 100.000! Ne kadar gereki­yorsa! Yarım milyon veririm yirmi kişi için ! On kişi için ! Bir kişi için! Yahudilerde para var! Yahudiler torpil koyabilir! Yahudiler çare-. ' sız . . . . Bu korkunç serveti nasıl yaptıklarını biliyoruz - ve şimdi su ara­mak için yerin dibine nasıl indiklerini, Ukraynalılara milyonları nasıl teklif ettiklerini, bu yüzlerce kişiyi istasyonda birarada, ay­larca canlı tutabilecek paraları yanlarına alıp nasıl yola çıktıkları­nı da . . Plaka numaralarıyla süslenmiş sığırlar panik halinde koşuşuyor. Numarasız birkaç yaratık yıkıntılar arasında çaresiz bekliyor. . . Reich hazinesi büyüyor. Yahudiler ölüyor.28

1 90

Yaşamın fiyatı yukarılara tırmandıkça ihanetin fiyatı aşağılara yuvarlandı. Yaşamak için karşı konulmaz bir dürtü, ahlaksal kaygıla­rı , bununla birlikte de insan onurunu bir kenara itiverdi . Bu evrensel kapma telaşının ortasında kendini kurtarmanın değeri , seçimi meşru­laştırmada rakipsiz olarak tahta çıkmıştı . Kendini kurtarma amacına hizmet eden her şey doğruydu. Geri dönülmez son söz konusu oldu­ğunda her yol meşru görünüyordu. Naziler şimdi ltestenriite'den gerçekten, başlangıçtaki talepleriyle kıyaslanamaz iğrençlikte hiz metler istiyorlardı. Ama oyunun ödülü de değişmişti; itaatin hem fi­yatı hem de ödülü artmıştı. Ve böylece hizmetler büyük bir çoğunluk­ta, sunulmaya devam etti. Yahudi Komitesi 'nin ya da Yahudi polisin yapacağı bir işin fiyatı olarak bir gün daha fazla yaşamak paradan da, elmastan da daha değerliydi.

Para ve elmas küçük görülüyor değildi. Birçok Judenrate'nin ya da en azından, elindeki korkunç gücü yaşamla ölümü birbirinden ayırma­da kullanan birçok kişinin karıştığı, müthiş rüşvet ve şantaj, zorla gasp ve hilekarlık olaylarıyla ilgili, üzücü ve moral bozucu öyküler an­latan, sağ kalmış kişiler olağanüstü miktarda paralardan söz etmişler­dir. Birtakım Komite üyelerinin yapacağı şeye, örneğin resmi bir ayrı­calığa ya da sahte bir kimliğe karşılık muazzam miktarda paralar ve de­ğerli aile yadigarları istendi ve verildi. Özellikle göz dikilen şey, Komi­te üyeleri, polis ve bunların aileleri için ayrılmış özel binalarda bir odaydı; bu binalar sözde, SS' in dikkatinden ve artlarda gelen Aktionen­den muaftı. Ama ödül yükselip umutsuzluk arttıkça ufacık bir ayrıcalık kırıntısı bile, kötü yazgılı toplumun sağ kalabilmiş bireyleri arasından ancak en zenginlerin verebileceği fahiş fiyatlara yükselebiliyordu.

Judenriite'nin böylesi bir tavrı , kurban toplumdaki genel ahlaksal çöküşü yansıtmaktaydı. Kendini kurtarma akılsallığını 'yücelten ve ahlaksal değerleri sistemli bir şekilde düşüren baskı, kurbanlarını in­sanlıktan çıkarmada başarılıydı. Kendi kendini gerçekleştiren, sözü­mona bir kehanet gibiydi sanki . Yahudiler önce görünürde insanlık inancını özçıkarlarına uygun bir kılıf olarak kullanan, ahlaksız ve vic­dansız, ahlaksal değerleri düşürücü açgözlü benciller diye ilan edildi­ler; daha sonra da propagandanın benimsetmeye çalıştığı tanımın

1 9 1

doğru çıkacağı, i nsanlıkdışı bir duruma zorlandılar. Goebbels ' in ba­kanlığına bağlı bir kameraman spor bayramı çekimlerinde lüks lokan­taların önünde açlıktan ölen dilencileri tesbit etmişti.

Çürümenin kendi . mantığı vardır. Aşamalar halinde olur ve her adım bir sonrakini kolaylaştırır. Şöyle başlar :

Siedlce Komitesi ' nin ikinci başkanı yaşam düzeyini birden yük­seltiverdi ... Eline birden böyle büyük miktarlarda para geçmesi ve diğer bazı olanakları elde etmesi onun kafasını açıkça değiştirdi. Elinde sınırsız güç olduğunu sandı ve genel sefaletten yararlana­rak konumunun avantajlarını kullandı. Almanlara rüşvet verilmesi gerekebile cek acil bir durum için, emniyete alacağına güvenerek kendisine emanet edilen büyük miktarlarda para ve mücevherden aslan payını aldı. Lüks içinde yaşadı...

Ve şöyle devam eder: [Zawiercie Komitesi ' nin başkanı] 1943 Ağustosu' ndaki "yeniden yerleştirme" sırasında, usta işçilerden oluşacak ufak bir grup dı­şında tüm Yahudilerin Auschwitz'e gönderileceği haberini aldı­ğında (ve bunun ne demek olduğu zaten bilinmekteydi) kendi aile­sinden 40 kişiyi topladı ve isimlerini usta işçiler listesine yazdı.

Ve şöyle sona erer: [Skalat gettosunda] Oberstıırmbannführer Müller, Komite temsil­cileri ve getto polisi Kommandant'ı Dr. Joseph Brif ile, kendileri ve ailelerinin kurtulacağını resmen bildirerek, onların "harekat"a aktif bir şekilde katılmaları konusunda anlaşma yaptı. .. Kanlı ha­rekattan sonra . . . bir grup SS' li hoş vakit geçirdikleri Yahudi Ko­mitesi binasına gittiler. Onları bir ziyafet bekliyordu orada .. . ye­meği hazırlayanlar zengince donatılmış masaların etrafında harıl harıl çalışıyorlar ve konuklarını ağırlamak için kölece çaba harcı­yorlardı. Şen kahkahalar duyuluyor, müzik çalıyordu ve konuklar açıldılar, şarkı söylediler ve neşelendiler. Bunlar olurken sinago­ga tıkılmış 2000 kişi nerdeyse havasızlıktan boğulmak üzereydi ve diğerleri çayırların ortasında, soğuk tren vagonları içinde tutu­luyordu.29

İşin doğrusu, aslında böyle bitmedi. "Kendini kurtarma" denen trenin durduğu tek istasyon Treblinka'ydı.

1 92

Sonuç Eğer seçim yapabilselerdi hiç bir Yahudi Komite üyesi ya da polisi

kendi kendini yok etme trenine binmezdi. Hiç biri, başkalarının öldü­rülmesine yardım etmezdi. Hiç biri, "veba günleri sefahatı" türünde bir ahlaksal bozukluğa düşmezdi. Ama böyle bir seçenekleri yoktu ya da daha doğrusu, seçenekler onlar tarafından oluşturulmamıştı. Bir­çoğu -son derece ahlaksız ve vicdansız olanlar da dahil- varolan seçe­nekler arasından bir tercih yapmak için akıllarını ve akılcı karar ver­me yetilerini kullanmıştı. Holocaust deneyiminin tüm korkunç sonuç­larıyla gösterdiği şey, eylemi yapanın akı lsallığı i le (bir psikolojik fe­nomenle) eylemin (eylemi yapan için yol açtığı nesnel sonuçlarla ölçülen) akılsallığı arasındaki ayrımdır. Akıl bireysel davranışlarda ancak, bu iki akılsallığın uyuştuğu ve örtüştüğü durumlarda iyi bir rehberdir. Aksi takdirde bir intihar silahına dönüşür. Yolu üzerindeki -onu kısıtlayan tek şey ve olası kurtarıcı olan- ahlaksal yasakları yı­karak kendi amacını yok eder.

İki akılsallığın uyuşması -eylemcinin ve eylemin- eylemciye bağlı değildir4 Eylemin yer aldığı ortama, aynı zamanda eylemin kazanabi­leceği ödüle ve olanaklarına bağlıdır ki, bunların hiç biri eylemi yapa­nın elinde değildir. Ödül ve olanaklar gerçekte durumu denetim altın­da tutanlarca belirlenir: bazı tercihleri, hükmedilenlerce sık sık seçile­meyecek kadar pahalı kılabilen, böylece, amaçlarına yaklaşmalarını sağlayacak ve denetimlerini güçlendirecek tercihlerin sık sık ve kitle halinde seçilmesini garantileyebilenlerdir bunlar. Bu kapasite, hükme­denlerin amaçlarının hükmedilenlerin çıkarları açısından yararlı ya da zararlı olmasıyla değişmez. Gücün çok asimetrik olduğu durum­larda, hükmedilenlerin akı/sallığı en hafif deyişle karma bir nimettir. Onların yararına çalışabilir. Ama onları mahvedebilir de.

Karışık amaçlar taşıyan bir operasyon gibi düşünülürse Holoca­ust modern bürokratik akılsallığın bir örneği yerine geçebilir. Hemen hemen her şey, en az maliyet ve emekle en büyük sonucu elde etmek için yapılmıştır. Bu başarıl ı operasyonun kurbanı olacaklar da dahil

1 93

olmak üzere herkesin beceri ve olanaklarının kullanılması için (ola­naklar ölçüsünde) hemen hemen her şey yapılmıştır. Operasyonun amaçlarıyla i lgisi olmayan ya da bunlara zarar verecek hemen tüm . baskılar nötralize edilmiş ya da toptan etkisiz kılınmıştır. Holocaust örgütlenmesinin öyküsü gerçekten, bilimsel yönetimin ders kitabı ha­line getirilebilir. Faillerinin askersel yenilgisi sonucunda, amacının ahlaksal ve politik yönden kınanması dünyaya empoze edilmiş olma­saydı bir ders kitabı haline getiri lebilirdi. Onun, insan örgütlenmesi­nin ilerlemesine katkıda bulunduğu deneyimi araştırmak ve yaymak için birbiriyle yarışacak seçkin bilimadamlarının yokluğu duyulmaz­dı.

Holocaust, kurbanları açısından ise farklı dersler içerir. Bunların içinde en önemlilerinden biri, örgütsel becerinin tek ölçütü olarak akilsallığın şok edici yetersizliğidir. Bu ders sosyal bilimciler tarafın­dan hala tam anlamıyla kavranmış değildir. Bu gerçekleşmediği süre­ce, ahlaksal normların da dahil olduğu niteliksel ölçütlerin elimine edilmesi sayesinde insan eylemlerinin yetkinliğinde ve veriminde sağ­lanan korkunç i lerlemeyi araştırmaya, genelleştirmeye - ve sonuçları­nı pek düşünmemeye - devam edebiliriz.

İlk olarak, Profesör Bronislau Baczko'nun onuruna, Festsclırift olarak yazılmıştır.

1 94

VI

İtaat Etiği ( Milgram'ı Okumak )

Sarsıcı Holocaust gerçeğinin şokunu henüz tam atlatmadan 1 945 de Dwight Macdonald artık yasalara itaat eden kişiden, yasaları çiğ­neyenden daha fazla korkmamız gerektiği uyarısında bulunmuştu.

Holocaust, anımsanan ve geçmişten gelen her türlü kötülük imajı­nı gölgede bırakmıştı. Böylece, kötü işlerin her türlü tanımını da tersyüz etti. İnsan bellleğindeki en dehşet verici kötülüğün düzenin bozulmasından değil de düzenin kusursuz, hatasız, karşı konulmaz egemenliğinden kaynaklandığı anlaşıl ıverdi birden. Bu, denetlene­mez, asi bir kalabalığın değil , üniforma giymiş, itaatli ve disiplinli, kurallara uyan ve aldıkları emrin ruhuna ve dar anlamına göre davran­maya özen gösteren insanların işiydi. Bu insanların, üniformalarını çıkardıkları anda, kesinkes kötü olmadıkları da hemen anlaşılmıştı. Onlar aynı bizler gibi davranıyorlardı. Sevdikleri karıları, üstüne titre­dikleri çocukları, yardım ettikleri ve üzüldüğünde teselli ettikleri arka­daşları vardı. Bu insanların bir zamanlar üniformalıyken, birilerinin sevgili karıları olan kadınların ve birilerinin üzerine titrediği çocukla­rı olan bebeklerin de içinde olduğu binlerce kişiyi vurduğu, gazladığı ya da vurulmasını ya da gazlanmasını yönettiği inanılmaz gibi geli­yordu . Bu da dehşet vericiydi . Senin benim gibi sıradan insanlar nasıl

1 95

yapabilirdi bunu? Onlar bir yanıyla küçücük, ufacık da olsa mutlaka özel, farkl ı ve bize benzemezdiler. Kesinlikle aydınlanmış, uygarlaş-

, mış toplumumuzun insanlaştırıcı, yüceltici etkisinden kaçmış olma­lıydılar. Ya da eğer öyle değilse, eğitimsel faktörlerin böyle hatalı , hastalıklı bir kişiliğe yol açan, kötü ya da talihsiz bir karışımının et­kisiyle bozulmuş, kötü hale getirilmiş olmalıydılar. Bu varsayımların yanlış çıkmasına yalnızca, uygar toplumdaki yaşamın vaadettiği ki­şisel güvenlik yanılsamasını yırtıp atacağı için içerlenmezdi . Çok da­ha anlamlı bir nedenle, ahlaksal yönden haklı olan her özsimgenin ve temiz bir vicdanın düzelmez yetersizliğini açığa çıkarması yüzünden de içerlenirdi. Artık bundan sonra tüm vicdanlar ancak ikinci bir uya­rıya kadar temiz oluyordu.

Holocaust 'a ilişkin bize ulaşan korkunç haberler ile onun failleri hakkında öğrendiklerimiz "bunun " bize de yapılabileceği değil, bunu bizim de yapabileceğimiz olasılığıdır. Yale Üniversitesi 'nden bir psi­kolog olan Stanley Milgram duygusal dürtülere dayalı varsayımların ampirik bir denemesini yapmaya cesaretle giriştiğinde ve varolan ka­nıtlarla ilgilenmemeye karar verdiğinde bu korkunun asıl yükünü çek­ti ve bu çalışmaların sonuçlarını daha büyük bir cesaretle 1 974 de ya­yınladı. Milgram' ın bulguları gerçekten gayet netti : evet, biz de bunu yapabilirdik ve eğer koşullar uygun olursa yine de yapabiliriz.

B öyle bir sonuçla yaşamak kolay değildi. Ezberletilmiş düşüncele­rin Milgram'ın araştırmasına var gücüyle saldırmasında şaşılacak bir şey yok. Milgram'ın yöntemleri mikroskop altına kondu, çekiştirildi, hatalı ve hatta ayıplı diye ilan edildi ve kınandı. Akademik dünya, say­gın olsun olmasın, her yolla ve ne pahasına olursa olsun, gönül rahatlı­ğı ve kafa huzurunun daha uygun olacağı yerde dehşeti gösteren bu bulguları kötülemeye ve reddetmeye çalıştı. Bilim tarihinde bilginin sözde değer yargılarından arınmış bir şekilde araştırılmasının ve bi­limsel merakın tarafsız dürtülerinin içyüzünü bundan daha iyi gösteren pek az olay vardır. "Benim kanımca" diyordu Milgram eleştirilere ya­nıt olarak, "eleştirilerin çoğu, insanlar bilse de bilmese de araştırmanın sonuçlarından kaynaklanıyor. Eğer herkes hafif ya da ılımlı bir şokla karşılaşınca araştırmayı hemen bitirseydi" (yani, araştırmacının siste­minin izlenmesj, varsayılan kurbanlara acı ve rahatsızlık vermek anla-

1 96

mına gelmeye başlamadan önce) "bu çok güven verici bir bulgu olurdu ve bunu kim protesto edebilirdi?" 1 Milgram elbette haklıydı ve halii da haklı. Orij inal araştırmasının üzerinden yıllar geçtiği halde onun insan davranışlarının mekanizması hakkındaki görüşlerimizin tümüyle bir revizyona götürülmesini gerektiren bulguları çoğu sosyoloji dersinde şaşırtıcı, ama pek fazla aydınlatıcı olmayan, ilginç bir şey olarak -sosyolojik akıl yürütmenin ana gövdesini etkilemeksizin- alıntı yapılıp durdu. Bulgular çürütülemiyorsa da çizgi dışına itilebilirdi.

Eski düşünme alışkanlıkları kolay kolay ölmez. Savaştan hemen sonra Adomo' nun liderliğindeki bir grup bilimadamı ilerki yıllarda araştırma ve kuramsallaştırmanın modeli haline gelecek bir yapıt olan The Authoritarian Personality adlı kitabı yayınladılar. Kitabın büyük önemi özel hipotezlerinde değil -hemen hemen hepsi sonradan sorgulanmış ve reddedilmiştir- sorunu saptadığı yer ve bundan çıka­rılan araştırma stratej isindeydi. Adomo ve arkadaşların ın ampirik de­nemelerden bağışık ama bilgili kamuoyunun bilinçaltı istekleriyle ya­tıştırıcı bir uyum sağlayan bu .katkısı eleştiriye çok daha dirençli ol­duğunu göstermiştir. Kitabın başlığının gösterdiği gibi, yazarlar, Na­zi egemenliğini ve bunun sonucunda yapılan gaddarlıkları belli bir bi­rey tipinin; güçlüye itaat etme, zayıfa karşı vicdansızca, çoğu kez zalimce baskı yapma eğilimindeki kişiliklerin varlığıyla açıklamaya çalışmışlardır. Nazilerin zaferi, bu tür kişil iklerin alışılmadık bir şe­kilde biraraya gelmesinin sonucu olmalıydı. Bunun niçin gerçekleşti­ğini ise yazarlar açıklamamışlar, açıklamak da istememişlerdir. Oto­riter kişilikleri yaratabilen bireyüstü ya da bireydışı etkenleri araştır­maktan özenle kaçınmışlar, bu etkenlerin normalde otoriter kişilikte ı yoksun insanlarda otoriter bir davramşa yol açabilmesi olasılığıyla il­gilenmemişlerdir. Adomo ve arkadaşlarına göre Nazizm, Naziler za­lim olduğu için zalimdi; ve Naziler, zalim insanlar Nazi olmaya eği­limli olduğu için zalimdiler. Grubun üyelerinden birinin birkaç yıl sonra kabul ettiği gibi "Tlıe Autlıoritarian Personality, potansiyel fa­şizmin ve benmerkezciliğin yalnızca kişilikle i lgili belirleyicileri üze­rinde durur ve çağın toplumsal etkilerin i yok sayar."2 Adorno ve eki­binin sorunu ifade biçimi, suçu bölüştürme tarzından çok, insanlığın geri kalan kısmını suçsuz i lan eden pervasızlığından ötürü önemlidir.

1 97

Adorno'nun görüşü dünyayı doğuştan Nazi eğilimliler ve onların kur­banları olmak üzere ikiye bölmektedir. Pek çok kibar insanın olanak verildiğinde zalime dönüşebildiği yolundaki çapraşık ve üzücü ger­çek hasıraltı edi lmiştir. Kurbanların bile, kötü sonlarına doğru gider­ken insanlıklarını büyük ölçüde yitirmiş olabileceklerinden kuşkulan­mak yasaklanmıştır - Holocaust'u anlatan Amerikan televizyon ya­pımlarındaki aşırı saçmalıklara dek uzanan, sözü edilmemiş bir ya­saklamadır bu.

Milgram' ın araştırmasının meydan okuduğu i şte bu, hem iyice yerleşmiş, yıkılması zorlaşmış, hem de birbirine karşı l ıkl ı destek olan akademik gelenek ve kamuoyuydu. Onun, zulmün zalim kişiler­ce değil de normal görevlerini iyi yapmaya çalışan normal erkekler ve kadınlarca yapılmış olduğu yolundaki hipotezi; ve zalimliğin bunu yapanların kişisel karakterleriyle bağlantısının zayıf olduğu, ama ' otoriteyle itaat arasındaki ilişkiyle, -yani normal, her gün karşı laştı­ğımız iktidar ve itaat yapılanmasıyla- güçlü bir ba�lantısının bulun­duğu yolundaki bulguları büyük bir huzursuzluk ve öfke uyandırmış­tı. "Çalmaktan, öldürmekten, bir insana saldırmaktan kendi prensiple­ri gereği nefret eden bir kişi, otorite tarafından emredildiği takdirde kendini bu işleri görece daha kolay yaparken bulabilir. Kendi başına hareket eden bir insanda aklımıza bile getiremeyeceğimiz bir eylem, emirle yapıldığında tereddütsüz uygulanabilir."3 Bazı kişilerin zor­lanmaksızın, tümüyle kendi kişisel eğilimleriyle, zalimliğe yatkın ol­duğu doğru olabilir. Ama kesin olan, insanların, kendilerini zalim ol­maya teşvik eden bir i l işki içinde bulduklarında kişisel özelliklerin onları durdurmayacağıdır.

Şimdi, Le Bon'u izleyerek, bunu (yani kötü eylemlerin normalde kötü olmayan insanlar tarafından yapılmasını) geleneksel olarak, ge­nellikle olası bulduğumuz tek vakayı anımsayalım; ki bu, insan ilişki­lerinin normal, uygar, akılcı kalıplarının kırıldığı bir durumdur; nef­ret ya da panikle bir araya toplanmış bir kalabalık; her biri olağan du­rumunun dışına çekilmiş ve bir süre için toplumsal bir boşlukta kal­mış yabancıların raslantısal bir karşılaşması ; emirlerin yerini çılgın­ca haykırışların aldığı ve gidilecek yöne karar veren otoritenin yerine

1 98

denetimden çıkmış koşuşturmaların egemen olduğu, tıklım tıklım dolu bir kasaba meydanı. Düşünülemeyecek şeylerin ancak, insanlar düşünmeyi bıraktıkları zaman olabileceğine inanmaya alışığız: in­sanların toplum öncesi ve uygarlaşmamış duygularının kaynadığı ka­zanın akılsallık kapağı kaldırılınca yani. Milgram' ın bulguları , insan­lıkdışılık tek tük çöküntülerle sınırlandırılırken insanlığın tümüyle akılcı düzenin yanında olduğuna ilişkin dünyanın oldukça eski imge tepe taklak oluyor.

Kısacası, Milgram'ın öne sürdüğü ve kanıtladığı üzere, insaıılıkdı­şılık bir toplumsal ilişkiler sorunudur. Toplumsal ilişkiler akılcılaştırı­lıp teknik yönden mükemmelleştirilirse insanlıkdışılığın toplumsal üre­

timinin verimliliği ve kapasitesi de mükemmel bir hale gelir.

Saçma görünebilir. Ama değil . Milgram'ın deneylerinden önce, meslekten olsun, meslek dışından olsun, çok az sayıda kişi Milg­ram' ın kcşfed,eceği şeyi tahmin etmişti. Aslında Milgram' ın, deney­lerin sonucu ne olabilir diye sorduğu tüm sıradan orta sınıftan erkek­ler ve psikoloj i dalının tüm yetenekli ve saygın üyeleri, denek kişile­rin yüzde I OO'ünün, yapmaları emredilen eylemlerdeki vahşetin art­ması durumunda işbirliği yapmayı reddedeceklerinden ve oldukça dü­şük bir noktada birden kopacaklarından emindiler. Aslında, işbirliğine razı olmaktan vazgeçenlerin oranı, uygun zamanlarda yüz­de 30'a dek düştü. Gerçek olmayan bir elektrik şokunu uygulamaya hazır olanların sıklık oranı, bilgili uzmanların ve halkın tahmin ede­bildiğinin üç kat fazlasıydı.

Toplumsal Uzaklığın Bir İşlevi Olarak İnsanlık dışılık

Milgram'ın bulguları arasında belki de en çarpıcı olanı, kurbanları­na zulmetme ile yakınlık duymaya hazır olmanın ters orantısıdır. Do­kunduğumuz bir kişiye zarar vermemiz zordur. Uzaktan gördüğümüz bir kişiye acı çektirmemiz biraz daha kolaydır. O insanın yalnızca sesi­ni duyduğumuzda bu daha da kolaydır. Ne gördüğümüz ne de sesini duyduğumu'z bit kişiye karşı zalim olmak ise çok daha kolaydır.

1 99

Eğer bir insana zarar vermek onunla doğrudan bedensel temas ge­rektiriyorsa bu işi yapacak olan kişi kendi eylemiyle kurbanın acısı arasındaki neden-sonuç bağlantısını görmezden gelmek lüksünden yoksundur. Neden-sonuç i lişkisi yalındır ve aşikardır, acıdan dolayı sorumluluk da öyledir. Milgram' ın deneyindeki deneklere, kurbanın ellerini zorla, sözde elektrik şokunun verildiği bir levha üzerine �oy­maları söylendiğinde yalnızca yüzde 30'u emre itaati deney sonuna dek sürdürdü. Kurbanın ellerini kavramak yerine yalnızca, kumanda masası üzerindeki manivelayı çevirmeleri istendiğinde itaat edenlerin oranı yüzde 40'a yükseldi. Kurbanlar bir duvarın ardında gizlenip de yalnızca acı dolu çığlıkları duyulur olduğunda "işin sonunu getirme­ye" hazır deneklerin oranı yüzde 62,S'a fırladı. Sesin kapatılması, ora­nı daha fazla yükseltmedi, oran ancak yüzde 65 oldu. Bu, bizim en çok gözlerimizle hissettiğimizi gösterir. Kurbandan fiziksel ve psiko­loj ik uzaklık arttıkça zalimleşmek daha kolay hale geliyordu. Milg­ram' ın vardığı sonuç basit ve inandırıcıdır:

Denekle, kurbana zarar verici sonuçlar arasına yerleştirilen her­hangi bir güç ya da olay buna katılan kişi üzerindeki gerilimin azalmasına ve böylece de, itaatsizlik oranının düşmesine yol aç­maktadır. Modern toplumda bizimle, katkıda bulunduğumuz, so­nucu zararlı eylem arasında genellikle başkaları durmaktadır.4

Gerçekten, eyleme aracıl ık etmek, eylemi yetki hiyerarşisiyle be­lirlenmiş ve birbirinden ayrılmış aşamalara bölmek ve eylemi görev­sel uzmanlıklarla bölüp parçalara ayırmak akılcı toplumumuzun en göze çarpan ve gururla ilan edilen başarısıdır. Mil gram' ın keşfinin anlamı, akılcılaştırma işleminin, sonuçları insanlık dışı ve zalimce davranışları, amaçlı olmasa da, kendi yapısından gelen ve telafi edi­lemez bir şekilde kolaylaştırdığıdır. Eylemin örgütlenmesi ne denli akılcıysa acıya yol açması o denli kolaylaşır - ve de kişinin kendisiy­le barışık kalması .

Kurbandan.ayrılmanın zalimliği kolaylaştırmasının nedeni psiko­lojik olarak açıktır: Kötülüğü yapan, yaptıklarının sonucuna tanık ol­ma ızdırabından kurtulmaktadır. Hatta gerçekte kötü bir şey olmadı­ğına inanarak kendini kandırmakta, böylece vicdan azabını yatıştır-

200

maktadır. Ama tek açıklama bu değildir. Nedenler de yalnızca psiko­lojik değildir; aslında insan davranışlarını açıklayan her şey gibi, toplumsaldır.

Kurbanı başka bir odaya koymak onu denekten uzaklaştırmakla kalmaz, denekle deneyi yapanı da görece yakınlaştırır. Böylece, deneyi yapanla denek arasında, kurbanın dışlanmış olduğu bir grup işlevi başlar. Kurban, uzakta olduğu için fiziksel ve psikolo­jik olarak yalnız kalmış bir yabancıdır.5

Kurbanın yalnızlığı onun yalnızca fiziksel ayrımıyla ilgili bir sorun değildir. Bu, onun işkencecilerinin birlikteliğinin ve kendisinin bu bir­liktelikten dışlanmışlığının bir işlevidir. Fiziksel yakınlık ve sürekli (hatta - hiç bir denek deneyde bir saatten fazla tutulmadığı için - görece kısa süren) i şbirliği, karşılıklı yükümlülükler ve dayanışmayla tamam­lanan bir grup duygusu sonucunu verir. Bu grup duygusu ortak eylemle, özellikle de bireysel eylemlerin birbirini bütünleyiciliğiyle - sonucun or­tak çabayla elde edildiğinin açıkça görülmesiyle - yaratılır. Milgram'ın deneyindeki eylem, deneği deneyciyle birleştirmiş ve aynı zamanda, ikisini de kurbandan ayırmıştır. Hiç bir durumda kurbanın bir şey ya­pan, bir etken, bir kişi rolünde olduğu kabul edilmemiştir. Bunun yeri­ne sürekli olarak, alıcı uçta tutulmuştur. Belli ki o bir nesneye dönüştü­rülmüştür ve eylemlerin nesneleri gibi, insan ya da cansız varlık olması pek fazla önemli değildir. Böylece, kurbanın yalnızlığıyla işkencecile­rinin birlikteliği uygun hale gelmiş ve birbirini desteklemiştir.

Bu nedenle, zarar verici eylemin kollektif niteliği fiziksel ve saf psi­kolojik uzaklığm etkisini daha da arttırmıştır. Eylemin akılcı bir şe­kilde örgütlenmesi ve yönetilmesiyle ekonomisinde ve verimliliğinde sağlanacağı kesin olan kazançlar gözönüne alınmazsa baskıyı yapan kişinin yalnızca bir grubun üyesi olmasına zalimce eylemlerin yapıl­masını kolaylaştırmada çok büyük bir rol veri lmiş olduğu düşünüle­bilir. Bürokrasinin duygusuz ve duyarsız verimliliğinin önemli bir kıs­mının, işbölümünde akılcı bir planlama ya da emir-komuta zinciri dı­şındaki faktörlere bağlanabilmesi mümkündür: işbirliği eyleminin grup oluşturma yolundaki doğal eğiliminin, yani daima sınır çizme ve yabancıları dışlamayla birlikte giden bir eğilimin ustaca, ama kasten

201

ve planlı olması gerekmeyen bir şekilde kullanılmasına da bağlanabi­lir. Bürokratik örgüt, üyelerinin seçilmesindeki ve hedeflerinin plan­lanmasındaki yetkisiyle bu eğilimin sonucunu denetleyebilir ve bu­nun, eylemcileriyle (yani örgüt üyeleriyle) eylemin hedef-nesneleri arasında gittikçe daha derin ve aşılmaz bir uçurum yaratmasını sağla­yabilir. Bu da, eylemcilerin cellatlara, hedef kişilerin ise kurbanlara dönüşmesini çok daha kolaylaştırır.

Kendi Ediminden Sonra Suç Ortaklığı Bir kez bataklığa düşmüş herkes, dışarı çıkmak için girişilen her

çabanın çamura daha çok gömülmeyle sonuçlandığı için, kendini kur­tarmanın çok zor olduğunu bilir. Bataklık usta bir sisteme benzetilebi­lir. Bu sistem öylesine yapılanmıştır ki içine giren nesneler ne hare­kette bulunursa bulunsun bu hareketler daima sistemin "emme gü­cü"nü arttırır.

Ardışık eylemler aynı niteliğe sahip gibi görünür. Eylemi yapan ki­şinin, eylemin sürekliliğini sürdürme zorunluluğu duyma ve vazgeçme­yi zor bulma derecesi her aşamada artma eğilimindedir. İlk adımlar ko­laydır ve gerektireceği ahlaksal eziyet varsa bile azdır. Bunu izleyen adımların yıldırıcılığı gittikçe artar. Sonunda, bunları yapmaya taham­mül edilemeyeceği hissedilir. Ama aynı zamanda, vazgeçmenin bedeli de artmıştır. Yani geri dönme dürtüsü zayıfken, vazgeçmenin önündeki engeller de zayıftır ya da yoktur. Bu dürtü şiddetlendikçe karşılaşacağı engeller de her aşamada onu dengeleyecek kadar güçlenir. Eylemi ya­pan kişi geri dönmek isteğiyle dolup taştığında ise bunu yapması için artık çok geç kalmış olur. Milgram ardışık eylemi, ana 'bağlayıcı et­kenler' (yani kişiyi bulunduğu durumda kilitleyen etkenler) arasında saymıştır. Bu bağlayıcı etkenin gücünü, kişinin geçmişteki kendi ey­lemlerinin yönlendirici etkisine bağlamak inandırıcı görünüyor.

Sabini ve Silver bunun mekanizmasının zekice ve yeterli bir tanı­mını sunmuşlardır.

Denekler, deneyciylc işbirliğini kabul ederek deneye katılmakta­dır; yani katılmayı kabul etmişlerdir, parasını almışlardır ve

202

muhtemelen bir dereceye kadar da, bilimin ilerletilmesi amacını onaylamaktadırlar (Milgram' ın deneklerine, öğrenmeyi daha ve­rimli kılacak yolların keşfedilmesi amacıyla yapılan bir araştır­maya katılacakları söylenmiştir). Öğrenci ilk hatasını yaptığında deneklerden ona elektrik şoku uygulamaları istenmiştir. Şok düze­yi · 1 5 volttur. 1 5 voltluk bir şok tümüyle zararsızdır ve hissedil­mez. Burada ahlaksal bir sorun yoktur. Bir sonraki şok elbette da­ha güçlüdür, ama yalnızca hafifçe. Her şok bir öncekinden hafifçe

daha yüksektir. Deneğin davranışının niteliği tümüyle suçsuzdan

vicdansıza doğru, ama dereceli bir şekilde değişir. Denek kesin olarak nerede durmalıdır? Bu iki tür davranışı birbirinden ayıran

çizgi hangi noktada aşılmıştır? Denek bunu nasıl bilecektir? B ir çizgi olması gerektiğini saptamak kolaydır, ama bu çizginin ne,rde olması gerektiğini saptamak pek kolay değildir.

Ama işlemdeki en önemli etken aşağıdaki gibi görünüyor:

Eğer denek bir sonraki şokun kabul edilemez olduğuna karar ver­mişse bu şok (her seferinde) bir öncekinden yalnızca hafifçe şid­

detli olduğuna göre, verdiği son şoku uygulamasının gerekçesi neydi? Atmak durumunda olduğu adımın uygunluğunu reddetmek az önce atmış olduğu adımın ahlaksal değerini düşürmektir ve bu,

deneğin kendi ahlaksal değerini düşürür. Denek, deneyi derece de­rece gerçekleştirerek tuzağa düşmüştür.6

Ardış ık eylemde eylemi yapan kişi kendi geçmiş eylemlerinin bir

kölesi haline gelir. B u kıskaç, diğer bağlayıcı etkenlerden çok daha

güçlüye benzemektedir. Bu etken, ardışık serinin başında daha önem­

li gibi duran ve gerçekten belirleyici rol oynayan bazı etkenlerden da­ha uzun süre dayanabilir. Özellikle kişinin geçmişteki kendi davranı­

şını yeniden değerlendirme (ve kınama) konusundaki isteksizliği, bu

"dava" ya bağlanma konusunda duyulan ilk istek tümüyle tavsayıp

söndükten çok sonra bile, işi sürdürecek güçlü ve gittikçe güçlenen

bir dürtü olarak kalır. Adımlar arasındaki yumuşak ve hissedilmeden

geçişler eylemi yapanı tuzağa çeker; bu tuzak kişinin kendi yaptıkla­

rını gözden geçirip de doğruluğunu ya da en azından zararsızlığını

reddetmeksizin geri dönmesinin olanaksızlığıdır. B aşka bir deyişle,

bu tuzak bir paradokstur: kendini karalamadan temizlenilınez. Pisliği

örtmek için ise sonsuza dek pisliğin içinde ilerlemek gerekir.

203

Bu paradoks, çok iyi bi linen suç ortağı dayanışmasının ardındaki itici etken olabilir. Hiç bir şey insanları birbirine, yapması suç olan bir eylemin ortak sorumluluğundan daha güçlü bağlayamaz. Bu tarz dayanışmayı sağduyusal olarak, doğal bir "cezadan kurtulma" isteğiy­le açıklayabiliriz; oyun kuramcılarının ünlü "mahkumun ikilemi" çö­zümlemesi de bize, (oyundaki ödülü karıştırmaksızın) tüm ekibin da­yanışma içinde kalacağını varsaymak her üyenin verebileceği en akıl­cı karar olduğunu öğretir. Sadece başından beri ardışık eylemin için­deki takım üyelerinin paradoksu zararsız hale getirmek için 1dolap çe­virme olasılığı gerçeği ile gittikçe artan karşı kanıtlara rağmen geçmiş eylemlerin meşruluğuna olan inanca puan sağlayan genel ka­bul tarafından suç ortakları dayanışmasının hangi boyutlara kadar ta­şınıp güçlendirilebileceğini merak edebiliriz. Bu nedenle ben, Milg­ram ' ın adlandırdığı diğer bir "bağlayıcı etken"in, yani durumsal zo­runlulukların büyük ölçüde, i lk paradoksun, yani ardışık eylem para­doksunun bir türevi olduğunu savunuyorum.

Ahlaklaştırılmış Teknoloji Otoriter bürokratik sistemin en dikkat çekici özelliklerinden biri de

kişinin yaptığı eylemlerin ahlaksal garabetinin keşfedilme olasılığı­nın azalması ve keşfedildiğinde de acı l ı bir ahlaksal ikileme dönüş­mesidir. Bürokraside küçük memurun ahlaksal kaygıları eylem amaç­larının kötü yanları üzerinde yoğunlaşmaktan alıkonur. B unlar zorla başka yöne - yapılacak işe ve işin yapı lı şındaki kusursuzluğa - kay­dırılır. Eylemin "hedefleri"nin başından neler geçtiği ya da hissettiği o denli önemli değildir. Ama, üstlerinin görevliden yapmasını istediği şeyin ne denli şık ve ustalıkla yerine getirildiği önemlidir. Ve üstteki­ler bu konuda en yetkin, doğal otoritedir. Bu durum üstlerin, astlarını yakaladığı en güçlü kıskaçtır. Emir vermenin ve itaatsizliği cezalan­dırmanın yanısıra ahlaksal yargıya - kişinin özyargısı için değeri olan tek yargıya - da varırlar.

Eleştirmenler Milgram' ın deneyindeki sonuçların, bu eylemin bili­me - yani yüce, çok ender karşı çıkılan ve genel olarak, ahlaken kabul edilmiş bir otoriteye - gerekli olduğu inancından etkilenmiş olabile­ceğini sık sık vurgularlar. Ama kamuoyunca bilimin, normalde ahla-

204

ken iğrenç olan, amaç, araçları mazur gösterir ilkesini uygulamasına her türlü otoriteden daha çok izin verildiğine değinilmez. Bi lim, insan davranışlarının akılcı örgütlenmesin in ideali olarak hizmet eden amaçlarla araçları birbirinden ayırmanın tam bir örneğini oluşturur: ahlaksal değerlendirmenin konusu araçlar değil, amaçlardır. Deneyi yapanlar ahlaksal kaygıların ifade edilmesi karşısında hep "Dokular­da kalıcı hiç bir hasar kalmayacak" gibi , donuk, alışılmış ve sönük bir açıklamayla yanıt verdiler. Katılanların çoğu bu teselliyi memnu­niyetle kabul ettiler ve bu açıklamanın tartı şmadan bıraktığı (her şeyden önce, dokuya geçici bir zarar vermenin ya da yalnızca şiddetli acı vermenin ahlaksal açıdan değerlendirilmesi gibi) diğer yönleri de­rinlemesine düşünmemeyi yeğlediler. Onlar için önemli olan, "yukar­dan" birinin, neyin ahlaksal yönden kabul edilebilir, neyin kabul edile­mez olduğu konusunda güvence vermesiydi.

Otoriter bürokratik sistemde ahlak dili yeni bir sözlük kazanır. Bu sözlük, sadakat, görev, disiplin gibi - hepsi de üstleri ahlak düşüncesi­nin mutlak hedefi, en büyük ahlaksal otorite olarak gösteren - kavram­larla doludur. Aslında bunların hepsi bir noktada birleşir: sadakatın an­lamı, görevin, disiplin kurallarınca belirlenen şekilde yerine getirilmesi­dir. Bunlar bir noktada birleştikçe ve birbirlerini destekledikçe, ahlaksal hükümler olarak diğer tüm ahlaksal kaygıları - hepsinden önce de, oto­riter sistemin kendini yeniden üretmesiyle ilgili düşüncelerine. yabancı olan etik konulan - etkisiz bırakacak ve bir kenara itecek kadar güçle­nirler. Bu ahlak, ahlaksal özdisiplinin alışılmış tüm sosyo-psikoloj ik araçlarını kendine maleder, bunları bürokrasi çıkarlarının arabasına ko­şar ve tekelleştirir. Milgram'ın belirttiği gibi "ast durumdaki kişi, oto­ritenin gerekli gördüğü eylemleri yerine getirmedeki başarısına bağlı olarak utanç ya da gurur duyar. .. Üstbenlik, eylemlerin iyiliği ya da kö­tülüğüyle ilgili değer yargılarından, otoriter sistem içindeki işlevin ne denli iyi ya da kötü yerine getirildiği saptamasına kayar."7

Bunun ardından gelecek olan, yaygın olarak yapılan bir yorumun tersidir, otoriter bürokratik sistem esasında ahlaksal normlara karşı çıkmaz ve onları gerçekten, verimli bir eylemin soğuk akılsallığı i le çelişen, temelden akıldışı, duygusal baskılar diye bir kenara itmez.

205

Ama onları kullanır - ya da yeniden kullanır. Bürokrasinin çifte başa­rısı, teknolojiyi ahlaklaştırınasuıın yanısıra, teknikdışı konuların ah­laksal önemini yadsımasıdır. İyi mi kötü mü, uygun mu uygunsuz mu, yanlış mı doğru mu değerlendirmesine konu olan, hareketin özü değil teknolojisidir. Eylemi yapanın vicdanı kendisine, işini iyi yap­masını söyler ve kendi doğruluğunu örgüt kurallarına itaat etmedeki duyarlılığı ve görevine üstlerinin belirlediği tarzda bağlılığıyla ölç­meye iter. Milgram' ın deneylerindeki deneklerin diğer "eski moda" vicdanlarını kendilerinden uzak tutan ve eylemi bırakma yolundaki dürtülerine etkin bir şekilde son veren, aslımn yerine geçen bu vic­dandır; bu vicdan deneycilerini "araştırmanın çıkarlarıyla" ya da "deneyin gerekleriyle" ilgili ricaları ve deneyi zamansız kesmenin yol açacağı zarar konusundaki uyarılarıyla oluşmuştur. Milgram' ın de­neylerinde aslının yerine geçen vicdan (hiç bir bireyin denemesi bir saati aşmadığı için) çok acele oluşturulmuş ama yine de hayret verici bir şekilde etkili olduğunu göstermiştir.

Deneğin eylemin hedefine yakınlığıyla eylemin otorite kaynağına yakınlığı arasındaki dengenin değiştirilmesiyle teknoloj i ahlakının asıl ahlakın yerini almasının normale göre çok daha kolaylaşıyor ol­masında pek önemli bir sorun yoktur. Milgram'ın deneyleri, ahlakın yerine yenisini koymanın yeterliliği ile deneğin kendi eylemlerinin ni­hai sonuçlarından (fizikselden çok teknik) uzaklığı arasındaki pozitif i l işkiyi çürütmüştür. Örneğin bir deneyde "deneğe, kurbana şok vere­cek tetiği çekmesi değil de . . . başka bir denek asıl şoku verinceye dek . . . yalnızca yardımcı bir eylemde bulunması emredildiğinde . . . 40 yetişkinden 37 si . . . en yüksek şok düzeyine dek çıktı" (ki bu derece, kumanda masası üzerinde "çok tehlikeli - XX" diye belirtilmişti). Milgram ' ın vardığı sonuca göre, kötü bir eylemin yapıldığı bir zincir­de yalnızca bir ara halka ve eylemin nihai sonuçlarından uzak olundu­ğunda sorumluluğun görmezden gelinmesi psikolojik yönden kolay­dır.8 Kötü eylemin ara halkası olan kişiye, kendi eylemleri kendisin­den önce de sonra da teknik görünür. Eyleminin hemen ortaya çıkan sonucu yalnızca - elektrik aygıtında ya da masanın üstündeki bir kağıt üzerinde bir şeylerin yapılması gibi - başka bir teknik işin başlama-

206

sıdır. Eylemle kurbanın acısı arasındaki neden-sonuç il işkisi bulanık­laşmıştır ve görece az bir çabayla görmezden gelinebilir. Böylece, "görev"in ve "disiplin"in karşısında ciddi bir rakip kalmamış olur.

Yüzer-Gezer Sorumluluk Milgram' ın deneyindeki otorite basit ve az katmanlıydı. Deneğin

otorite kaynağı - yani deneyci - sistemin en üst yöneticisiydi, gerçi de­nek bunun farkında olmayabilirdi (bu bakış açısıyla, deneyci bir aracı gibi davranıyordu; onun yetkisi "bilim" ya da "araştırma"nın daha yüce, genel ve bireydışı otoritesi tarafından verilmişti). Deneysel du­rumun basitliği bulguların açıklığına yansımıştı . Belli ki denek, ken­di eyleminin yetkisini deneyciye teslim etmişti ve otorite - yani yetki hiyerarşisinin üst sıralarında yer alan kişilerin iznine ya da onayına gereksinimi olmayan, kesin otorite - deneycinin emirlerindeydi. Yani asıl mesele deneğin, yaptıklarından ve özellikle de yapacaklarından ötürü kendi sorumluluğundan vazgeçmeye hazır olmasıydı. Çünkü bu hazır olma durumu, yani deneyciye, deneğin kendi isteğiyle yapmaya­cağı hatta hiç yapmayacağı şeylerin yapılmasını isteme hakkının ve­rilmesi, belirleyiciydi. Bu hakkın verilmesi belki deneycinin denekten yapmasını istediği şeylerin, bu işin acemisi olan kişiye yanlış gibi görünse bile deneğin bilmediği ve kavrayamayacağı karmaşık bir mantıkla doğru olmasından kaynaklanmaktaydı; belki de yetkili kişi­nin iradesinin deneğin gözünde meşruluk kazanmasına gereksinimi olmadığından böyle bir mantıkla düşünülmemişti : emir verme hakkı ve itaat etme görevi yeterli olmuştu. Milgram sayesinde kesin olarak öğrendiğimiz, araştırmasındaki deneklerin zalimlik olarak bildikleri işleri sırf kabul ettikleri ve kendi eylemleri hakkında kesin sorumlu­luk verdikleri otorite emrettiği için yapmaya devam ettikleridir, "Bu araştırma, temel bir gerçeği doğruluyor: b�lirleyici etken, şok veril­mesi konusundaki emre verilecek karşı lıktan çok, otoriteye verilecek karşıl ıktır. Otoritenin dışından kaynaklanan emirler tüm gücünü yi­tirmektedir. . . Deneklerin ne yaptığı değil, bunu kimin için yaptığı önemlidir."9 Milgram' ın deneyi, sorumluluk kaymasının saf, asıl ve ilkel biçimindeki mekanizmasını açığa çıkarmıştır.

207

Sorumluluk, eylemi yapan kişinin üsttekinin emir verme hakkına razı olmasıyla kaydığı zaman eylemi yapan kişi bir temsilci durumu­na 10 - kendisini bir başka kişinin isteklerini yerine getiren biri olarak gördüğü bir duruma - düşer. Temsilci durumu otonomi statüsünün ter­sidir. (Bu sıfatla da, aslında heteronominin eşanlamlısıdı r; ama bu­nun yanısıra, eylemcinin bir öztanımını da ima yoluyla iletir ve ey­lemcinin davranışının dış kaynaklarını- başkasınca yönlendirilmişli­ğinin ardındaki güçleri - gelenekselleşmiş bir hiyerarşideki özel bir noktaya yerleştirir.) Temsilci durumundaki eylemci üst otoritenin be­lirlediği ve izlediği duruma tam bir uyum sağlamıştır: bu durum belir­lemesi eylemcinin, otoritenin temsilcisi olarak tanımlanmasını da içe­rir.

Ama sorumluluk kayması aslında, karmaşık bir i şlemin ilk eyle­mi, tek bir birimi ya da tuğlasıdır. Otoriter sistemin bir üyesiyle diğer üyesi , yani eylemciyle bir üstündeki kişi arasındaki dar aralıkta olu­şan bir fenomendir. Milgram ' ın deneyleri, yapılarının basit olması nedeniyle, bu sorumluluk kaymasının daha ileriki sonuçlarını göstere­mezdi. Özellikle, mikroskobu, karmaşık bir organizmanın temel hüc­relerine yönelttikleri için, sorumluluk kayması sürekli ve toplumsal hiyerarşinin her düzeyinde olduğunda bürokratik organizasyonun ne şekil alabileceği gibi "organizmayla ilgili" soruların yanıtını vere­mezdi.

Böyle sürekli ve her yerde, her zaman varolan bir sorumluluk kay­masının genel sonucu bir yüzer-gezer sorumluluktur; böyle bir durum­da örgütün her üyesi bir başkasının emrinde olduğuna inanır ve sorul­duğunda böyle söyler; ama sorumluluğu taşıyan kişi diye gösterilen üyeler de sorumluluğu yine bir başkasına atar. Örgütün tümüyle bir sorumluluk silme aracı olduğu söylenebilir. Koordine eylemlerin ne­den-sonuç halkaları maskelenmiştir ve bu eylemlerin etkisinin en güç­lü faktörü bu maskelenmişlikten başkası değildir. Zalimce eylemlerin kollektif bir şekilde gerçekleştirilmesi, sorumluluğun esas ·olarak "bağları çözülebilir" olmasıyla çok daha kolaylaşmıştır, öte yandan bu eylemlere katılan herkes onun hep "gerçek otoriteyle" birlikte bu­lunduğuna inanır. Yani sorumluluktan sıyrılmak yalnızca, bir eylemin

208

ahlakdışıl ığı yahut daha da kötüsü meşru olmadığı yolundaki suçla­malar karşısında kullanılacak uygun bir mazeret değildir; yüzer­gezer, bir yere tutturulmamış sorumluluk, ahlakdışı ya da meşru ol­mayan eylemlerin itaatkar, hatta gönüllü olup da normalde geleneksel ahlak kurallarını çiğneyemeyen kişilerin katılımıyla gerçekleşmesi için en uygun koşuldur. Yüzer-gezer sorumluluğun pratikteki anlamı, ahlaksal otoritenin açıkça karşı çıkılmaksızın ya da inkar edilmeksi­zin etkisiz hale getirilmesidir.

Gücün Çoğulluğu ve Vicdanın Gücü Milgram' ın tüm deneyleri yapay, amaçlı olarak tasarlanmış bir or­

tamda yapılmıştır. Günlük yaşamın koşullarından iki önemli yönde farklılık gösterir. Birincisi, deneklerin 'örgüt' ile (yani araştırma eki­bi ve onun bir parçası olduğu üniversite i le) bağlantısı kısa sürelidir ve yalnızca bu iş le ilgilidir ve böyle olacağı önceden bellidir; denek­lere .bir saatliğine ve yalnızca bir saat için para ödenmi ?tir. İkincisi, deneylerin çoğunda denekler tek bir üst kişiyle, yani tek amaçlılığın ve tutarlılığın gerçek bir örneği gibi davranan biriyle karşılaşmışlar, böylece onu, davranışlarını eylemlerinin amacı ve anlamı konusunda monolitik ve tam kesinlikle yöneten bir güç olarak al5ılamışlardır. Bunların ikisi de günlük yaşamda sık karşılaşı lan durumlar değildir. Bu nedenle, deneğin davranışlarını normal koşullarda beklenmeye­cek bir şekilde etkileyebilir olup olmadığının ve ne ölçüde etkileyebi­leceğinin düşünülmesi gerekir.

Bunlardan i lkiyle başlayalım: denekler, otoriteyi temsil eden ör­gütle bağlantılarının sürekli olacağına inansalardı ya da en, azından, böyle bir sürekli liğin gerçekleşmesi olasılığının varlığına inansalardı otoritenin Milgram tarafından böylesine inandırıcı bir şekilde gösteri­len etkisi çok daha fazla olurdu. O zaman da araştırmada belli neden­lerle bulunmayan diğer bazı faktörler devreye girerdi: uzun süre bir­likte olan ve ortak sorunları birlikte çözen ekip üyeleri arasında geliş­mesi olası dayanışma ve karşılıklı görev duygusu ("onu düş kırıklı­ğına uğratamam" duygusu), yaygın, karşılıklı ilişkiler (gruptaki di-

209

ğer üyelere, "karşılığı"nın ilerdeki, bilinmeyen bir zamanda verilece­ği yarı bilinçle de olsa umulan, ya da salt iyi bir iş arkadaşlığı yarat­mak için, ya da yine bir üste yapılan ilerideki günlerde işe yarayabile­cek bir üste yapılan karşılıksız hizmetler), ve hepsinden önemfüi , günlük rutin (düşünme ve seçim yapmayı gereksiz kılan ve böylece yerleşmiş davranış biçimlerini ayrıca bir destek görmese de tartışıl­maz kılan, tümüyle alışı lmış ardışık eylemler) gibi faktörlerdir bun­lar. Çok büyük bir olasılıkla bunlar ve bunlara benzer faktörler Milg­ram' ın gözlemlediği eğilimleri ancak güçlendirebilir: meşru bir otori­teyle karşı karşıya olmaktan kaynaklanan eğilimler ve yukarda sayı­lan faktörler, bir geleneğin olu§masına ve üyeler arasında çok yönlü samimi i l işki biçimlerinin ortaya çıkmasına yeterli bir süre içinde el­bette yalnızca meşruluğu arttıraca1c şekilde katkıda bulunacaklardır.

Olağan koşullardan farklı olan ikinci etken de otoriteye karşı göz­lemlenen tepkiyi normal yaşamda görülmeyecek bir şekilde etkile­miş olabilir. Milgram' ın dikkatle denetim altında tuttuğu yapay ko­şullarda tek bir otorite kaynağı vardır ve deneğin, kendisine verilen emri, geçerli l iğini nesnel bir şekilde sınamak için karşılaştırabilece­ği, eşit düzeyde başka bir temel i lke (ya da hatta bağımsız başka bir görüş bile) yoktur. Milgram, böylesine doğallık dışı monolitik karak­terde bir otoritenin yaratmış olması gereken çarpıklığın tümüyle far­kındadır. Milgram oluşan çarpıklığın boyutunu açığa çıkarmak için, araştırma projesine deneklerin birden fazla deneyciyle karşılaştığı ve deneycilerin emri açıkça tartışmalarının ve emre itiraz etmelerinin öğütlenmiş olduğu birçok deney eklemiştir. Sonuç gerçekten sarsıcı­dır: öteki tüm araştırmalarda gözlenen kölece itaattan eser kalmamış­tır. Denekler hoşlanmadıkları eylemlere girişmeye artık istekli değil­dir; elbette, tanımadıkları kurbanlara eziyet etmeye de yönlendirile­memektedirler. Bu ek deneydeki yirmi denekten biri iki deneyci ara­sındaki danışıklı tartışma başlamadan ayrılmış , onsekizi tartışma­nın belirtileri ortaya çıkar çıkmaz i şbirliğini reddetmiş ve son bir kişi de bundan bir sonraki aşamada bırakmıştır. "Otoriteler arasındaki uz- · laşmazlığın eylemi tümüyle felç ettiği bellidir."1 1

Düzelmenin anlamı açıktır: kişinin, kendi değer yargılarına ve

2 1 0

vicdanının sesine aykırı davranmaya hazır olması yalnızca, yetkili bi­rinden gelen buyruğun fonksiyonu değil, tek amaçlı, kesin ve rakipsiz bir otorite kaynağıyla karşılaşmanııı sonucudur. Böyle bir hazır ol­ma durumu en büyük olasılıkla, muhalefete ve özerkliğe tahammülü olmayan ve hiyerarşisindeki itaat zincirinin istisna tanımadığı bir ör­gütte ortaya çıkar: iki üyenin aynı güçte olmadığı bir örgüttür bu. (Or­duların çoğu, ağır suç işleyen çeteler, totaliter partiler ve hareketler, bazı mezhepler ya da yatılı okullar bu ideal tipe yakındır.) Ama böyle bir örgüt büyük olasılıkla, iki koşuldan birini sağlayarak etkili olur. Üyelerini, vereceği şeylerle ya da zorla toplumun geri kalan bölümün­den sıkıca yalıtabilir; bu durumda çoğu ya da tüm üyelerin yaşam et­kinliği ve gereksinimleri üzerinde sürekli bir denetimle (ve böylece Goffmann'ın tam örgüt modeline yaklaşılarak) rakip otorite kaynak­larının olası etkileri ortadan kaldırılır. Ya da bu örgüt totaliter ya da totaliterimsi devletin, tüm etkinliğini aynadaki yansımalar gibi birbiri­ne benzeten dallarından biri olabilir.

Milgram' ın dediği gibi, ancak ... kurbanların protestolarından baş­ka karşı koyacak baskının olmadığı serbest bir alanda işi gören . . . bir otorite varsa otoriteye karşı en saf tepkiyle karşı karşıyasınız demek­tir. Elbette ki gerçek yaşamda birbirini geçersiz kılan, bir sürü karşı baskıyla karşılaşırsınız-12 Milgram' ın "gerçek yaşam"dan kastetti­ği, demokratik bir toplum içindeki ve ttüm kurumların dışındaki ya-

. şanı olsa gerektir: daha da kesini, çoğulculuk koşulları altındaki ya­şamdır bu. Milgram deneylerinin tümünden çıkan en belirgin sonuca göre, ahlaksal yönden normal insanların ahlaksal yönden anormal et­kinliklere katılmasına karşı en iyi koruyucu ilaç çoğulculuktur. Nazi­ler, Holocaust gibi projeleri uygulayabilmek için ilk Önce pol itik ço­ğulculuğun izlerini yok etmeliydiler, çünkü Holocaust'da N . ı,ı:i lerin umdukları, sıradan in�anların ahlakdışı ve insanlıkdışı eylemkre ka­tılmaya hazır olmaları, gerekli (ve varolan) çıkar yollar arasında bu­lunmalıydı. SSCB' de, sistemin gerçek ve varsayılan düşmanlarının sistematik imhası ancak toplumsal özerkliğin ve dolayısıyla, onu n yansıması olan siyasal çoğulculuğun kalıntıları yok edildikten sonra ciddi bir şekilde gerçekleştirildi. Çoğulculuk tüm toplum çapında eli-

2 1 1

mine edilmediği sürece, üyelerinin ahlakdışılığı aşikar eylemleri ye­rine getirmesi için sarsılmaz bir itaat sağlamaya gerek duyan, cinayet amaçlı örgütler üyelerini standart ve görüş çokluğunun "yumuşatıcı" etkisinden soyutlamak için sıkı yapay engeller koymak zorundadırlar. Bireylerin ahlaksal vicdanmm sesi en çok, siyasal ve toplumsal aykı­rılıkların kargaşasmda duyulur.

Kötülüğün Toplumsal Yapısı Milgram'ın deneylerinden çıkan sonuçların çoğu, bir ana konu

üzerine çeşitlemeler olarak görülebilir: zalimlik, faillerin kişilik özel­liklerinden ya da diğer kişisel mizaçlarından daha çok, toplumsal iliş­kilerin bazı biçimleriyle ilgilidir. Zalimliğin kökeninde karakterden çok, toplumsal nedenler vardır. Elbette bazı kişiler ahlaksal baskıları etkisiz, insanlıkdışılığı ise meşru kılan bir ortama düştüklerinde za­lim olmaya eğilimlidirler.

Eğer bu konuda Milgram'ın deneylerinden ' sonra kalan herhangi bir kuşku varsa, Philip Zimbardol3 tarafından yapılmış başka bir de­neyin sonuçları incelendiğinde büyük olasılıkla yok olacaktır. O de­neydeki, deneyci kişide somutlanan evrensel saygın kururumun (yani bilimin) otoritesindeki potansiyel müdahaleci faktör de bu kez elimine edilmiştir. Zimbardo'nun deneyinde, denek olan kişinin sorumluluğu­nu üzerinden almaya hazır, yerleşmiş bir dış otorite yoktu. Zimbar­do'nun deneysel ortamında etkili olan otorite deneğin kendisi tarafın­dan yaratılıyordu. Zimbardo'nun yaptığı tek şey, denekleri oluşturul­muş bir i l işki sistemine göre konumlarına ayırarak i şlemi başlatmak tı .

Zimbardo'nun (iki hafta sürmesi planlanan, fakat deneklerin vücu· dunda ve ruhunda onarılmaz zararlara yol açılacağı korkusuyla bi:: hafta sonra kesilen) deneyinde gönüllüler mahkum ve gardiyan olmak üzere rastgele ayrıldı. Her iki taraftakilere de konumlarını gösteren sembolik kıyafetler verildi. Örneğin mahkumlar kazınmış kafayı tak­lit eden sıkı başlıklar ve onları gülünç gösterecek cüppeler giydiler. Gardiyanlara üniforma giydirildi ve gözlerini mahkumlardan saklayan

2 1 2

koyu renk gözlükler verildi . Tarafların birbirlerine adlarıyla hitabet­mesine izin verilmedi; kural, kişilikten tümüyle arınmaydı . Mahkum- , lan kesinlikle küçük düşürecek ve insan onurundan yoksun bırakacak titiz kuralların uzun bir listesi vardı. Bu, başlangıç noktasıydı. Bun­dan sonra olanlar planlayıcıların yaratıcılığından baskın çıktı ve onu çok geride bıraktı. Gardiyanlara (raslantısal olarak seçilmiş herhangi bir anormallik belirtisi var mı diye dikkatle incelenmiş, üniversite ça­ğında erkekler) hiç bir kısıtlama yoktu. Bir zamanlar Gregory Bateson tarafından öne sürülen varsayım gerçek bir "ayrım üretici zincir" ha­rekete geçti. Üstünlüklerini kavrayan gardiyanlar mahkumların boyun eğişleriyle karşı laştı ve bu da gardiyanları güçlerini daha çok göster­meye kışkırttı ve sonra bu da mahkumların kendilerini daha da küçük düşürmeleriyle tam bir karşılık buldu . . . Gardiyanlar mahkumları açık saçık şarkılar söylemeye, boşaltmaların a izin vermedikleri kovalara dışkılamaya, elleriyle tuvaletleri temizlemeye zorladılar; onlar iste­nenleri yerine getirdikçe onların insanlıkdışı doğaya sahip mahkum­lar olduğuna daha çok i nanarak davrandılar ve insanlıkdışılığın gide­rek daha korkunç düzeylerine özgü uygulamaları yaratır ve yaptırır­ken daha az yapmacık olduklarını hissettiler.

Hoş ve kibar Amerikalı gençlerin birdenbire, sözde yalnızca Auschwitz ve Treblinka gibi yerlerde bulunan türden canavarlara ben­zer bir hale dönüşüvermesi korkunçtur. Ama şaşırtıcıdır da. Bu du­rum bazı gözlemcilerin , eğer hepimizde değilse bile çoğumuzda dışa­rı çıkmak için bekleyen küçük bir SS yanın yaşadığını düşünmeleri­ne yol açmıştır (Amitai Etzioni, Milgram'ın sıradan insandaki gizli Eichmann ' ı keşfettiğini öne sürmüştür). 14 Steiner, normalde uyur hal­de duran ama bazen uyanan zalimlik kapasitesini ifade etmek için uy­kucu kavramını geliştirmiştir.

Uykucu o.lgusu diktatörler, zorbalar ya da teröristler gibi, şiddete yatkın kişilerdeki, gereken anahtar ve kilit bağlantısı gerçekleşti­ğinde ortaya çıkan gizli kişilik özelliklerini ifade eder. Böyle bir bağlantı gerçekleştiğinde uykucu normal davranış halinden uya­nır ve uyur haldeki, şiddete yatkın kişilik özellikleri aktive olur. Özel koşullarda harekete geçebilecek bir şiddet potansiyeline sa­hipse tüm insanlar bir şekilde uykucudur. ı s

2 1 3

Ve yine gayet açık ve net bir şekilde, Zimbardo ve arkadaşlarını şaşırtan zulüm düşkünlüğü katılan kişilerin kötülüğünden değil , kötü bir toplumsal düzenlemeden kaynaklanmaktadır. Deneydeki denekle­rin her birine tersi rol verilmiş olsaydı genel sonuç farklı olmayacak­tı. Önemli olan, bir kutuplaşmanın varlığıydı; bunun iki yanına kim­lerin konduğu değil. Önemli olan, bazı kişilere diğer bazı kişiler üze­rinde tam, ayrımcı ve katı bir yetkinin verilmiş olmasıdır. Eğer hepi­mizin içinde birer uykucu varsa, böylesi bir durum oluşmazsa sonsuza dek uyumaya devam edebilir. Ve o zaman uykucunun varlığından asla haberimiz olmaz.

Ama görünen o ki, işin en acı yanı, çoğu kişinin zalimlik ya da en azından duygusuzluk gerektiren bir role - üst otorite bu rolü yeterince onayladığı ve meşrulaştırdığı anda - kolayr:a kayıvermeleridir. B i li­nen tüm deneylerde "o role kayma"ların hayret verici bir sıklıkla orta­ya çıkması nedeniyle, uykucu kavramı metafizik bir önermeden fazla bir şey gibi görünmemektedir. Zalimliğe kitlesel dönüşleri açıklamak için böyle bir kavrama gerçekten ihtiyacımız yoktur. Ama bu kavram ancak, bireylerin, kendi inançlarına aykırı gördüklerinde otoritenin buyruğuna karşı direnecek gücü ve cesareti buldukları görece seyrek olayları ifade ettiğinde gerçek yerini bulmuş olur. Normalde yasalara saygılı, mütevazi, isyankar ve maceracı olmayan bazı sıradan insanlar gücü elinde bulunduranlara cesaretle karşı durdular ve sonuçlarını dü­şünmeksizin kendi vicdanlarının sesine öncelik verdiler - o her şeye gücü yeten, acımasız güce meydan okuyan ve Holocaust kurbanlarını · kurtarmak için ölüm cezası riskini göze alan, dağınık, tek başına ha­reket eden az sayıda insan gibi tıpkı. Onların benzersizliğinin toplum­sal, siyasal ya da dinsel "belirleyenleri' "boşuna araştırılacaktı. Onla­rın, saldırganca bir durumun yokluğunda uyuyan, ama şimdi uyan­mış ahlaksal vicdanları - toplumsal olarak üretilen ahlaksızlığın tersi­ne - kendi kişisel özellikleriydi, kendilerine aitti.

Onların kötülüğe karşı direnme kapasiteleri yaşamlarının çoğu süresinde "uykucu"ydu. Sonsuza dek de uyuyabilirdi ve bundan habe­rimiz olmazdı. Ama bu habersizlik iyi haber olurdu.

2 1 4

VII

Sosyolojik Bir Ahlak I(uramına Doğru

Şimdi, son bölümün sonunda ortaya ç ıkan sorunu ayrıntılı bir şe­kilde düşünmeyi öneriyorum: Kötülüğün toplumsal yapısı sorununu -ya da daha açıkçası, ahlakdışı davranışın toplumca üretimini. Bu ko­nunun bazı yönlerine (örneğin ahlaksal kayıtsızlığın üretiminden ya " da daha genel olarak, ahlaksal kuralların geçersiz kılınmasından so-rumlu mekanizmalara) daha önceki bölümlerde kısaca değinilmişti. Bu konunun Holocaust'un gerçekleştirilmesinde çok büyük önemi ol­duğu için, toplumla ahlaksal davranış arasındaki i l işkinin daha etraflı bir araştırmasını içermeyen hiç bir çözümlemenin tamamlanmış olu­duğu savunulamaz. Ahlaksal fenomenlerin varolan sosyoloj i kuramla­rı iyice araştırıldığında bunların Holocaust deneyimine yeterli bir açıklama getirmeye elverişli olmamalarının görülmesi böyle bir araş­tırmanın gerekliliğini daha da arttırmaktadır. Bu bölümün amacı, o deneyimden çıkarılacak, şu andaki zayıflıklarından kurtulmuş, uy­gun bir sosyolojik ahlak kuramının göz önüne alması gereken çok önemli dersleri ve sonuçları dile getirmektir. Bu bölümün yalnızca ilk birkaç adımını atabileceği daha iddialı bir hedef ise Holocaust' un in­celenmesiyle elde edilen yeni bilgilerle tümüyle uyuşabilen bir ahlak kuramının oluşturulmasıdır. Bu yönde sağlayabileceğimiz her i lerle-

2 1 5

me bu kitapta geliştirilen analitik konulara yaraşır bir sonuç olacak­tır.

Sosyolojik söylemin oluşturduğu sıralama düzeninde ahlakın konu­mu biçimsiz ve belirsizdir. Ahlakın konumu sosyolojik söylemin geliş­tirilmesinde pek önemli görülmediği ve bunun sonucunda, ahlaksal dav­ranış ile ahlaksal tercihe ilişkin konulara ancak marj inal bir yer verildi­ği için çektiği ilgi de marjinal olmuştur ve bu durumu düzeltmek doğ­rultusunda çok az şey yapılmıştır. Çoğu sosyolojik anlatı ahlak konusuna değinmeden oluşturulmuştur. Sosyoloj ik söylem genellikle, doğumunun ilk yıllarında dinsel ve büyüsel düşüncelerden kurtulmayı, tezlerini amaç ve irade gibi nosyonları kullanmadan tamamlayabileceği bir dil oluşturarak başaran bilimin yolunu izler. Aslında bilim, kuralla­rı teleolojik(*) sözcükleri kullanmayı yasaklayan bir dil oyunudur. Te­leolojik terimlerin kullanılmaması bir cümlenin bilimsel söyleme ait ol­ması için yeterli koşul değilse de kesinlikle gerekli bir koşuldur.

Sosyoloj i bilimsel söylemin kurallarına bağlı kalmaya çabaladıkça ahlak ve onunla i lişkili fenomenler baskın sosyolojik anlatılarca üreti­len, kuramsallaştırılan ve araştırılan toplumsal evrende eğreti kaldı. Bunun sonucunda sosyologlar dikkatlerini ahlaksal fenomenlerin nite­liksel üstünlüklerini gizlemeye ya da onları teleolojik dile başvurmaksı­zın aktarılabilecek fenomenler sınıfı içinde uzlaştırmaya odaklandılar. Bunların arasında, sonuca ulaştırdıkları iki iş ve çaba ahlaksal normla­rın bağımsız varoluş biçiminin yadsınmasına yol açtı; ahlak, toplumsal gerçeklik içinde ayrı bir faktör olarak tanınsa da, ilke olarak ahlakla il­gisiz (non-moral) fenomenlere gönderme yapılarak açıklanabileceğini söyleyerek ikincil ve türetilmiş konuma yerleştirildi- yani, non­teleolojik yaklaşıma tümüyle ve kesinlikle elverişli fenomenlere. As­lında ahlak araştırmalarına ilişkin sosyoloj iye özgü bakışın düşüncesi, ahlaksal fenomenlerin kendi bütünlükleri içinde, onlara bağlayıcı gücü­nü sağlayan ahlakla i lgisiz kurumlara dayanılarak ayrıntılı olarak açık­lanabileceği varsayımından hareket eden deyim yerindeyse, sosyolojik

budama stratejisiyle eşanlamlı hale geldi. -

* Evrende varsaydığı yaratıcının oluşturduğu düzeni araştıran görüşe ait. (ç.n.)

2 1 6

Bir Ahlak Fabrikası Olarak Toplum Ahlaksal normları toplumsal-nedensel tarzda açıklama strateJısı

(yani ahlakın toplumsal koşullardan anlaşılabi lir ve toplumsal süreç-· ıer tarafından etkilenen bir şey olarak algılanması) en azından Mon­tesquieu'ye dek gerilere gider. Montesquieu'nün, örneğin erkeklerin çok karıl ılığının kadın fazlalığından ya da bazı iklim koşullarında kadınların hızla yaşlanmalarından kaynaklandığı yolundaki savlarına bu gün tarih kitaplarında ancak, toplumsal bilimlerin doğuşundan gü­nümüze dek sağladığı gelişmeyi göstermek için yer veriliyorsa da, Montesquieu' nün hipotezlerinin örneklediği açıklama tarzı uzun süre, genellikle sorgulanmadan kalmıştır. Bir ahlaksal normun varlığını sürdürmesi , onun üstesinden gelmesi için tasarımlandığı bir kollektif gereksinimin devam ettiğinin kanıtlanması ; bu nedenle tüm bilimsel ahlak araştırmasının böylesi gereksinimleri açığa çıkarma girişimin­de olması; ve onların verdiği doyumu koruyacak toplumsal mekaniz­maların -normların yüklendiği- yeniden oluşturulması gerektiği pek iti�az edilmeyen toplumbilimsel ortak düşüncenin bir parçası haline gelmiştir.

Bu teorik varsayımın ve bunun yorumlama stratejisinin benimsen­mesi sonucu ortaya çıkan, belki de en iyi şekilde Kluckhohn'un ifade ettiği, genellikle çapraşık bir akıl yürütmedir. Kluckhohn, ahlaksal normların ya da geleneklerin işlevsel olmadıkları zaman (yani gerek­sinimlerin karşılanmasında ya da yıkıcı olabilecek davranışların yu­muşatılmasında yararlı olma -Novaho büyücüsü tarafından gerginli­ğin azaltılması ve doğuştan gelen saldırganlığın yönlendirilmesi gibi) ve bir normun kaynağını oluşturan ve onu destekleyen gereksinimin ortadan kalkmasının hemen normun da ortadan kalkmasına yol açaca­ğında diretir. Ahlaksal normun verilen görevi yapmaması (yani kay­naklandığı gereksinimi yeterince karşı layamaması) da benzer sonuç­lara yol açar. Ahlakın bilimsel incelemesiyle ilgili bu tavır en açıkça, ahlakın araçsallığının gerekliliğinin, .Yiyecek, güvenlik ve sert doğa koşullarına karşı karşı korunma gibi, "insanların temel gereksinimle­ri" konusunda ikincil konumunu vurgulayan Malinowski tarafından sistematize edilmiştir.

2 1 7

Görünüşte, (ahlaksal fenomenlere yaklaşımı sosyolojik bilgeliğin amentüsüne dönüşmüş olan ve gerçekten, ahlak araştırmalarına i liş­kin sosyoloj iye özgü bakışın anlamını belirleyen) Durkheim, ahlaksal normların gereksinimlerle il işkilendirilmesi zorunluluğunu reddet­mi ştir; belli bir toplumda geçerli olan ahlaksal normların zorlayıcı güçlerine (akılcı olması bir yana) bilinçli bir analiz ve seçim sonucu ulaştıkları görüşünü sert bir şekilde eleştirmiştir. Durkheim, zama­nının etnografik or.tak düşüncesine açıkça karşı çıkarak ahlakın özü­nün, toplum üyelerinin karşılamaya çalıştığı gereksinimlerle akılcı bağlantısında değil de, özellikle, gösterdiği zorlayıcı güçte aranması gerektiğini; normların, toplum üyelerinin çıkarlarını sağlamaya ve ko­rumaya elverişliliğinden ötürü seçildiği için değil , üyelerin - öğrene­rek ya da onu çiğnemenin acı sonuçlarını yaşayarak - onun güçlü var­lığına ikna oldukları için norm olduğunda diretmiştir. Ama Durkhe­im' ın ahlaksal fenomenlerle ilgili, o güne dek geçerli olmuş yorumla­ra yönelik eleştirisi aslında bu fenomenlerin "akılcı açıklanması"na karşı değildi. Sosyoloj ik budamayı geçersiz kılmak için i se daha da az şey yapmıştı. Bu açıdan Durkheim' ın yerleşmiş yorumlama gele­neğinqen ayrılması aile kavgasından daha fazla bir şey değildi. Radi­kal bir görüş ayrılığını anlatan bu ifadeler kaynayıp suyunu çektiğin­de geriye kalan, önemin bireysel gereksinimlerden toplumsal gereksi­nimlere, ya da ister bireysel ister grupsal olsun öbür gereksinmelerin üzerinde öncelik verilen bir yüce gereksinime kaymasıdır: toplumsal bütünlük gereksinimi. Her ahlak sistemi, bağlayıcı gücünü toplumsal­laştırma ve ceza yaptırımlarıyla destekleyen toplumun sürekli olarak varolmasına ve kimliğini korumasına hizmet için düzenlenmiştir. Toplumun, varlığını sürdürmek üzere direnebilmesi toplum üyelerinin doğal (asosyal, toplum öiıcesi) tercihleri üzerindeki bazı kısıtlamaları dayatmasıyla sağlanır: Üyeler, toplumsal bütünlük gereksinimiyle çe­lişmeyecek bir tarzda davranmaya zorlanır.

Durkheim'ın revizyonu yalnızca, ahlak konusundaki sosyoloj ik us­lamlamayı (reasoning) daha da karmaşık hale getirmiştir. Eğer ahla­kın tek varoluş temeli toplumun iradesi ve tek işlevi de toplumun de­vamını sağlamaksa, o zaman özgün ahlak sistemlerinin ayrı ayrı de-

2 1 8

ğerlendirilmesi diye bir konunun sosyoloji gündeminden tümüyle çı­karılması gerekir. Gerçekten de, toplumsal bütünlük bu değerlendir­menin yapılabileceği temel i lke olarak tanınacaksa çeşitli ahlak sis­temlerini karşılaştırmanın ve ayrı ayrı değerlendirmenin yolu yok de­mektir. Her ahlak sisteminin hizmet ettiği gereksinim yerleştiği toplu­mun içinden çıkar ve önemli olan, şu ya da bu toplumun bütünlüğünü sürdürmek için destek vereceği ahlaksal normların özü değil , her top­lumda bir ahlak sistemi bulunması gereğidir. Kısacası Durkheim her toplumun, kendisine gerekli olan ahlaka sahibolduğunu söylemek iste­miştir. Ve toplumun gereksinimi ahlakın tek özü olduğuna göre, meş­ru olarak - nesnel olarak, bilimsel olarak - ölçülebilecekleri ve değer­Iendirilebilecekleri tek konuda tüm ahlak sistemleri eşittir: gereksini­min karşılanmasındaki yararlılıkları.

Ama Durkheim'ın ahlaka yaklaşımında, ahlaksal mormları top­lumsal ürünler olarak gören, eskiden beri yerleşmiş görüşü en güçlü şekilde doğrulamaktan daha fazlası vardı. Durkheim' ın toplumbilim­sel pratiğe yaptığı etkilerin belki de en korkuncu, toplumun aslında et­kin bir ahlaklaştırıcı güç olarak kavranmasıdır. · "İnsan, toplumda ya­şadığı için ahlaksal bir hayvandır." "Toplum dışında, ahlakın hiç bir biçimine raslanamaz." "Birey topluma itaat eder ve bu itaat onun öz­gürlüğünün gerekli koşuludur. Çünkü insanın özgürlüğü bilinçsiz ve saygısız fiziksel güçlerden kurtulması demektir; insan bunu, o güçle-

' rin karşısına, koruması altına sığındığı toplumun yüce ve bilge gücü­nü koyarak başarır. Toplumun kanatları altına girerek, aynı zamanda kendisini belli bir ölçüde ona bağımlı kılar. Ama bu, özgürleştirici bir bağımlılıktır; bunda bir çelişki yoktur." Durkheim'ın bu ve buna ben­zer, anmaya değer sözleri bugünkü sosyoloji deneyimine de yansı­mıştır. Tüm ahlak toplumdan gelir; toplum dışında ahlaklı bir yaşam yoktur; toplum en iyi ahlak üreten bir fabrika olarak anlaşılabilir; top­lum ahlaksal yönden düzgün davranışı yüceltir, ahlaksızlığı ise marji­nalize eder, baskı altına alır ya da engeller. Toplumun ahlaksal kıska­cının alternatifi insanların özerkliği değil hayvansal duyguların ege­menliğidir. Toplumsal yaşam sürdürülecekse insan-hayvanın dürtüle­rinin, bencil, zalim ve tehlikeli oldukları için evcilleştirilmeleri ve

2 1 9

boyun eğdirilmeleri gerekir. Toplumsal zorlamayı kaldırırsanız insan­lar toplumun gücüyle güç bela çıkarıldıkları barbarlığın içine yeniden düşerler.

Topumsal düzenlemelere soylulaştırıcı, yüceltici, insanlaştırıcı etkenler olarak duyulan bu sarsılmaz güven Durkheim'ın, eylemlerin kötü oldukları için toplumca yasaklanmalarından çok, toplumca ya­saklandıkları için kötü oldukları yolundaki kendi iddiasıyla çelişmek­tedir. Durkheim'deki soğuk ve kuşkucu bilimadamı, kötüde, iradesini bağlayıcı bir kurala dönüştürecek kadar güçlü bir güç tarafından red­dedilenden başka bir öz olduğu yolundaki tüm iddiaları çürütür. Ama sıcak bir yurtsever olan ve uygar yaşamın üstünlüğüne ve ilerlemesi­ne sofuca bir imanla bağlı adamın ise, reddedilenin gerçekten kötü ol­duğunu ve onu reddetmenin özgürleştirici ve onur verici olduğunu hissetmemesi olanaksızdır.

Bu duygu, kurallarının üstünlüğüne kendini inandırmaktan başka çaresi bulunmayan, maddi üstünlüğüne eriştiği ve koruduğu yaşam biçiminin özbilincine uygun düşmektedir. Sonuçta ahlaklaştırma mis­yonunun modeli soyut bir kuramsal kategori olan "öyles\ bir toplum" değil modern Batı toplumudur. Kuralların zorla uygulanmasının, bir insanlık tarzının bir diğeri tarafından baskı altına alınması değil de insanlaştırma i şlemi olarak görülmesine olanak tanıyan kendine gü­ven duygusu özellikle modern ve Batı tarzı "bahçıvan"1 toplumun Haçlı ve Hıristiyanlaştırıcı pratiğinden alınmış olabilirdi ancak. Ay­nı kendine güven duygusu insanlığın, toplumsal yönden kural altına alınmamış (gerek önemsenmemiş, bırakılmış, gerekse tümüyle bo­yun eğdirilememiş) belirtilerinin, insanlıkdışı ya da olsa olsa kuşku­lu ve potansiyel tehlikeli örnekler olarak bir kenara atılmasına da ola­nak sağlamaktaydı. Bu kuramsal görüş sonunda toplumun, üyeleri üzerinde olduğu gibi, karşıtları üzerinde de egemenliğini meşrulaş­tırdı.

Bu kendine güven toplumsal kuram kılığına sokulduğunda, ahla­kın yorumlanması açısından önemli sonuçlar ortaya çıktı. Bu sapta­maya göre, toplum öncesi ya da asosyal dürtüler ahlaklı olamazdı. Aynı nedenle, en azından bazı ahlak modellerinin, birarada yaşama-

220

nın getirdiği toplumsal kurallardan etkilenmemiş varoluşa ilişkin faktörlerde aranabileceği ciddi bir şekilde düşünülmek bir yana, doğ­ru dürüst ifade bile edilemezdi. Daha az anlaşılır olmasına karşın in­san varoluş biçiminin, salt "başkalarıyla birl ikte olmak" olgusunun dayattığı bazı ahlaksal baskılar, kimi durumlarda karşıt toplumsal güçler tarafından herhangi bir çelişkiye düşmeksizin nötralize edile­bilir ya da sindirilebilir; yani başka bir deyişle toplum - "ahlaklaştı­rıcı işlevi " ne ek olarak ya da hatta bunun tersine - en azından bazı durumlarda, "ahlaki susturucu " bir güç gibi davranabilir.

Ahlak, toplumsal bir ürün olarak algılandığı ve düzgün çalıştığın­da onun "sürekli arz"ını temin edecek mekanizmalarla i lişkili olduğu nedensellikle açıklandığı sürece, kök salmış ahlak duygularını renci­de eden ve iyi ile kötü (uygun ve uygunsuz davranış) hakkındaki or­tak anlayışa karşı çıkan olaylar, "ahlak endüstrisinin" bir hatasının ya da yanlış yönetiminin sonucu olarak görülme eğilimindedir. Fabri­ka sistemi, modem toplumun kuramsal modelinin oluşturulmasında en etkili metaforlardan biri olmuştur ve ahlakın toplumsal üretimi görüşü onun etkisinin en belirgin örneğini oluşturur. Ahlakdışı dav­ranışın gerçekleşmesi ya yeterince ahlaksal norm olmaması ya da va­rolan normların hatalı olması (yani normların bağlayıcı gücünün ye­terli olmaması) şeklinde yorumlanmıştır; hatalı normlar ise sırası geldiğinde, "toplumsal ahlak fabrikası"nın teknik ya da yönetimsel hatalarına - olsa olsa, üretim çalışmalarının iyi bir şekilde koordine edilememesinin "tahmin edilemeyen sonuçları"na - ya da üretim siste­mine yabancı faktörlerin işe karışmasına (yani üretim faktörleri üze­rindeki denetimin yetersizliğine) bağlanmıştır. Ahlakdışı davranış böylece, "toplumsallaştırıcı baskıların" yokluğundan ya da zayıflı­ğından ve son tahlilde, bu baskıları uygulamak için tasarlanmış top­lumsal mekanizmaların2 kusurlu ya da eksik olmasından kaynaklanan bir "normlardan sapma" olarak kuramsallaştırılmıştır. Toplumsal sis­tem düzleminde böyle bir yorum, (Durkheim' ın anomie' sinin en önde gelen örneğini oluşturduğu) çözümlenmemiş yönetimsel sorunları gösterir. Bu, en alt düzeyde, eğitim kurumlarının yetersizliğini, aile­nin zayıflığını, ya da ahlak karşıtı toplumsallaşma baskılarını sürdü-

221

ren, yok e,dilcmemiş antisosyal adacıkların etkisini sergiler. Ama her' durumda, ahlakdışı davranışın ortaya çıkması öncelikle, toplum­öncesi ya da asosyal dürtülerin toplumca üretilmiş kafesinden dışarı fırlaması ya da kuşatmadan kurtulması olarak anlaşılmıştır. Ahlak­dışı davranış daima, toplum öncesi duruma bir dönüş ya da ondan uzaklaşmada yapılan bir hatadır. Daima, toplumsal baskılara ya da en azından "haklı" toplumsal baskılara (Durkheim' ın kuramsal şeması­nın ışığında ancak toplumsal norm ile, yani üstün gelen standartla,

ortalamayla eşit olarak yorumlanabilecek bir kavrama) karşı dirençle bağlantılıdır. Ahlakın toplumsal bir ürün olması sonucu toplum tara­fından davranış normları olarak geliştirilen standartlara karşı diren­cin, ahlakdışı eylemin ortaya çıkmasına yol açması gerekir.

Bu ahlak kuramı toplumun (elbette her toplumun; ya da daha libe­ral bir yorumla, "küresel toplum" boyutunda olmasa da ortak vicdanı­nı etkili yaptırımlar sistemiyle destekleyebilen her toplumsal toplulu­ğun) kendi temel ahlaksal davranış biçimini dayatma hakkını kabul eder ve toplumsal otoritenin ahlaksal hükümde tekel olmasını onaylar. Öte yandan, böyle bir tekelin uygulamalarına dayanmayan her türlü hükmün kuramsal gayrımeşruluğunu dolaylı olarak kabul eder; yani ahlaksal davranış tüm pratik niyetleri ve amaçları bakımından, toplu­ma uyum ve çoğunluğun gözettiği normlara itaatle eşanlamlı hale ge­lir.

Holocaust Meydan Okuyor Ahlakın gerçekte toplumsal disiplin kimliğini almasının yarattığı

karmaşık uslamlama, sosyologların günlük pratiğini "paradigma bu­nalımı"ndan epey bağışık kılmıştır.Süregelen paradigmayı uygula­manın sıkıntı yarattığı durumlar varsa bile azdır. Bu ahlak anlayışı­nın yapısında bulunan programatik görecelik, gözetilen normların iç­güdüsel bir tepki uyandırması durumunda bir son güvenlik süpabı sağlar. Bu sayede, olağandışı çarpıcı dramatik güçlerce yaratılan olayların baskın durumdaki paradigmanın gücünü sarsmasına ve etik ilkelere yeni bir dayanak bulmak için hararetli bir arayışa karşı hazır-

222

lıklı olur. Öyle de olsa, böyle bir arayışın gerekliliğine kuşkuyla ba­kılır ve tüm çabalar çarpıcı deneyimi eski şemaya uygun hale getire­cek şekilde aktarmaya harcanır; bunu sağlamak için de normalde, ya olaylar tam anlamıyla benzersiz, dolayısıyla da genel ahlak kuramıyla pek ilgisi olmayan (yani - tıpkı, dev meteorların düşmesinin, evrim teorisini yeniden oluşturmayı gerektirmemesi gibi - ahlak tarihinden ayrı) olaylar diye sunulur, ya da bu, ahlak üretim sisteminin kötü ama yine de kuralın dışına çıkmayan ve normal yan ürünlerinden ya da yetersizliklerinden oluşan daha büyük ve bildik bir kategorisi içinde eriti lir. Eğer olayın büyüklüğü karşısında bu iki yol da tutmazsa ba­zen üçüncü bir kaçış yolu kullanılır: kanıtların disiplinin söylem sis­temine girmesi reddedilir ve böyle bir olay olmamış gibi devam edi­lir.

Ahlaksal önemi açısından belki de en çarpıcı olay olan Holoca­ust' a karşı sosyolojik tepkide bu stratejilerin her üçü de kullanılmış­tır .. Daha önce değindiğimiz gibi soy kırımların bu en korkuncunu ön­celeri, katilce ve hepsinden öte akıldışı ideolojileriyle uygarlığın koy­duğu sınırlardan kurtulup dışarı çıkan, ahlak yönünden kusurlu kişi­lerle dolu bir şebekenin işi diye yorumlamaya çalışan birçok girişim olmuştur. Bu girişimler, suçu işleyenlerin aklı başında ve ahlak yö­nünden "normal" olduklarının en titiz tarihsel araştırmalar sonucu belgelenmesiyle başarısız olunca bu kez dikkatler sapkın fenomenler­den oluşan seçilmiş eski sınıfları yeniden biçimlendirerek ya da yeni sosyolojik kategoriler yaratarak Holocaust olayının sokulabileceği bir yer ayarlamaya ve böylece onu evcilleştirmeye ve zararsız hale getir­meye (örneğin Holocaust'u, önyargı ya da ideoloji temelinde açıkla­maya) yöneldi. Sonunda, Holocaust' un izleriyle başa çıkmanın bugü­ne kadarki en yaygın yolu olan onunla hiç ilgilenmemeye gelindi. Mo­dernliğin özü 've tarihsel eğilimi, uygarlaşma sürecinin mantığı, top­lumsal yaşamın i lerlemeci akılcılaştırılmasının beklentileri ve engelleri genellikle Holocaust sanki hiç olmamış gibi, bu olay sanki gerçek değilmiş gibi tartı şıldı ve hatta Holocaust 'un "uygarlığın i ler­lemesinin kanıtı olmak"3 ya da "uygarlığın maddi ve manevi ürünleri arasında artık ölüm kampları ve Muselmiinner de var"4 gibi ciddi dü-

223

şünceler öne sürüldü. Ama Holocaust bu üç tavrı da inatla reddediyor. toplumsal kura­

ma, bir sürü nedenle kolayca bertaraf edemeyeceği, bertaraf etmeye karar vermenin toplumsal kuramcıların elinde olmadığı ya da her ha­lükarda, yalnızca onların elinde olmadığını söyleyerek meydan oku­yor. Nazi suçlarına karşı siyasi ve yasal tepkiler kendi toplumlarının ahlak normlarına sadakatle bağlı kalmış çok sayıda insanın eylemleri hakkında veri lmiş ahlakdışılık hükmünün meşrulaştırılması gereği­ni gündeme getirmektedir. Eğer doğruyla yanlış, iyiyle kötü arasında­ki ayrım (baskın durumdaki sosyoloji kuramının iddia ettiği gibi) tü­müyle ve yalnızca, denetimi altındaki toplumsal alanı "genel olarak koordine" edebilen toplumsal grubun emrindeyse, bu insanlara o top­lumsal grubun koyduğu kuralları çiğnemedikleri için bir ahlakdışılık suçlaması önermenin meşru bir temeli yoktur. Eğer yenilen Almanya olmasaydı bu sorunun asla ortaya çıkmayacağı düşünülebilir. Ama Almanya yenildi ve sorunla yüzyüze gelme gereği doğdu.

Disiplinli davranışı, yani o anda ve o yerde geçerli olan ahlaksal normlara tam anlamıyla uymayı suç olarak kabul etmenin haklı bir dayanağı oluncaya dek ne savaş suçlusu, ne de Eichmann' ı yargıla• . ma, mahkum etme ve bu cezayı infaz etme hakkı vardır. Ve mahkum edilen eylemlerin yalnızca geçmişte geçerli olmuş meşruluk normla­rıyla değil , toplumun belki bir süre askıya aldığı, ama kanundışı i lan etmediği ahlak ilkeleriyle de çeliştiğini gösterecek toplumsal-üstü ya da toplumsal olmayan (supra-or non societal) temeller yoksa böyle bir davranışı cezalandırmayı, yenenlerin yenilenlerden öc almasından (cezalandırma i lkesi yadsınmaksızın geri dönebilecek bir i l işkiden) daha fazla bir şey olarak görmenin yolu yoktur. Holocaust gibi bir so­nuçtan sonra yasal uygulama ve bu arada ahlak kuramı, a/ılakuı, top­lınnca konmuş ilkelere itaatsizlikte ve toplumsal dayanışmaya ve or­tak görüşe açıkça karşı çıkan bir eylemde boy gösterebileceği gibi bir olasılıkla karşı karşıya kaldı. Sosyoloji kuramı içinse ahlaksal davranışın toplum öncesi temellerinin olduğu fikri , ahlaksal normla­rın ve bunların zorlayıcı güçlerinin kaynaklandığı kökenlerle i lgili ge­leneksel yorumlarda radikal bir revizyonun gerektiğini sezdiriyor. Bu

224

konu en esaslı şekilde Hannah Aren<lt tarafından tartı şılmı ştır: Davalıların "meşru" suçları üzerine açılmış bu mahkemelerden istediğimiz, insanoğlunun, yalnızca kendisine ait, üstelik de tüm çevresindekilerin uzlaştığı ortak görüş olarak saygı göstermesi gereken kurala taban tabana zıt düşen özyargısından başka hiç bir yol göstericisi bulunmadığında bile doğruyla yanlışı ayırdedebil­mcsidir. Ve yalnızca kendi yargılarına güvenecek kadar "küstah" olan az sayıda kişinin eski değer yargılarına bağlı kalmayı sürdü­renlerle ya da dinsel inançların peşinden gidenlerle kesinlikle aynı kişiler olmadığını anladığımızda bu sorun daha da ciddileşir. Saygın bir toplum, .öyle ya da böyle, Hitler'e tümüyle pes ettiğine göre, toplumsal davranışı belirleyen ahlaksal kurallar ve vicdana yol gösteren - "Öldürmeyeceksin !" - gibi dinsel emirler gerçekte yok demektir. Yine de doğruyla yanl ışı ayırdedebilen bu az sayı­da insan yalnızca kendi yargılarıyla davrandılar ve özgürce yaptı­lar bunu; bağlı kalacakları, karşılaştıkları özel durumu kapsayabi­len hiç bir kural yoktu. Her olay için ancak ortaya çıktığında karar vermek zorundaydılar; çünkü bu benzeri görülmemiş olaylar için geçerli bir kural yoktu.5

Hannah Arendt bu acı sözleriyle, toplumsallaşmaya direnmenin ahlaksal sorumluluğu sorununu ifade etmiştir. Ahlakın toplumsal te­melleri hakkındaki tartışmalı konuyu bir kenara bırakalım; bu konu­ya bulunacak çözüm ne olursa olsun, iyi ile kötü arasındaki ayrımın otoritesi ve bağlayıcı gücü onu onaylayacak ve uygulayacak toplum­sal güçlere dayanarak meşrulaştırılamaz. Grup tarafından - hatta tüm gruplar'hrafından - kınansa bile bir bireysel davranış ahlaklı olabilir; toplumun - hem de tüm toplumun bir ağızdan - öğütlediği bir eylem ise ahlakdışı olabilir. Bir veri toplum tarafından konmuş davranış kurallarına karşı direniş asla, başka bir toplumun farklı · normlardan kaynaklanan kurallarından, örneğin bugün yeni toplumsal düzenin ye­rin dibine batırdığı ve reddettiği geçmişin ahlak irfanından, herhangi bir yetki almamalıdır, alamaz da. Başka bir deyişle, ahlaksal otorite­nin toplumsal temelleri sorununun ahlakla bir ilgisi yoktur.

Toplumca uygulanan ahlak sistemleri ortaklaşa oluşturulur ve yü­rütülür - ve bu yüzden, çoğulcu ve heterojen bir dünyada, onarılmaz

225

_bir şeki lde görecedir. Ama bu görecelik insanın "doğruyu yanlıştan ayırdedebilme "siyle ilgili değildir. Böylesi bir yeteneğin temeli , top­lumun kollektif vicdanmda değil, başka bir yerde olsa gerekir. Her ve­ri toplum böylesi bir yetenekle, insanın biyolojik yapısı, fizyolojik ge­reksinimleri ve psikolojik dürtüleri gibi oluşmuş halde karşılaşır. Ve bu yeteneğe de, diğer ayak direyen gerçekliklere tanıdığı kadar olanak tanır: Onu baskı altına almaya, kendi amaçlarının önüne koşmaya, ya da onu yararlı yahut zararsız olarak gördüğü bir doğrultuya yöneltme­ye çalışır. Toplumsallaşma işlemi ahlakın güdümlenmesini (manipu­lation) içerir, üretilmesini değil. Ve güdümlenen ahlak kapasitesi yal­nızca, sonradan toplumsal i şlemin bir pasif hedefi haline gelecek bazı i lkeleri gerekli kılmaz ayrıca işleme karşı direnme, ondan kaçma ve hayatta kalma yeteneğini de taşır; böylece, ahlaksal tercihler için oto­rite ve sorumluluk günün sonunda, başlangıçta bulundukları yerde ka­lır: insan kişiyle birlikte.

Ahlak kapasitesi hakkında bu görüş kabul edilirse, çözülmüş ve kapatılmış gibi görünen ahlak sosyolojisi sorunları adamakıl l ı açılı­verir yeniden. Ahlakın yerinin değiştirilmesi gerekir; toplumsallaş­ma, eğitim ve uygarlaşma sorunsalından - başka bir deyişle, toplum­ca yönetilen "insanlaşma iş lemleri" diyarından - alınıp "sorunlar"dan birini ele almak ve uzlaşmak ya da dönüştürmek üzere tasarımlandığı baskıcı, kalıpları sürdürücü, geril imleri yola getirici iş lem ve kurum­lar alanına kaydırılması gerekir. Ahlak kapasitesi - yani bu iş lemlerin ve kurumların ürünü değil de nesnesi - o zaman alternatif kökenini açığa çıkaracaktır. Ahlaksal eğilimin, "Hobbes sorunu"nun çözümüne yönelik bilinçli ya da bilinçsiz bir dürtü olarak açıklanması reddedilir­se ahlak kapasitesinin varlığından sorumlu faktörlerin topluluksal (so­cietal) değil, toplumsal (social) dünyada aranması gerekir. Ahlaksal tavır ancak, birarada olmanın, "başkalarıyla birlikte olmanın" koşul­larında, yani toplumsal bağlamda anlaşılabilir; ama ortaya çıkışını topluluksal bağlamın bireyüstü terbiye ve yürütme araçlarının varlığı­na borçlu değildir.

226

Ahlakın Toplum Öncesi Kaynakları Toplumsalın varoluş biçiminin (topluluksalın yapısından farklı)

sosyolojinin ilgi odağında bulunduğu enderdir. Bu konu felsefi antro­poloj iye seve seve bırakılmış ve olsa olsa sosyoloj i mülkünün uzak ve en dış cephesini oluşturduğu varsayılmıştır. Bu nedenle, "başka­larıyla birlikte olma" denen birincil durumun anlamı, deneysel içeriği ve davranışsa! sonuçlarına ilişkin sosyolojik bir görüş birliği yoktur. Bu olguyu sosyoloj iyle ilgili kılabilme yolları sosyoloj i pratiğinde tam olarak keşfedilmeyi beklemektedir.

En yaygın sosyolojik deneyim "başkalarıyla birlikte olma"ya (ya­ni başka insanlarla birlikte olmaya) özel bir konum ya da önem verir gibi görünmüyor. Ötekiler, eylem bağlamının, _eylemcinin içinde bu­lunduğu koşulların ya da genellikle onun "doğal çevresi"nin - eylem­cinin tercihlerini belli bir yöne teşvik eden ya da eylemcinin seçme özgürlüğünü kısıtlayan güçlerin yer aldığı ve eylemcinin amaçlı et­kinliğini çekecek ve böylece eyleme dürtü sağlayacak hedefler içeren o uçsuz bucaksız topraklar- çok daha fazla kapsayıcı bağlamında erir. Ötekilere "eylem bağlamı"nın öbür bileşenlerinden ayrı tutacak bir öznellik layık görülmedi. Ya da onların birer insanoğlu olarak benzer­siz statüsü kabul edildiyse çle uygulamada hemen hemen hiçbir za­man eylemciyi niteliksel olarak ayrı görevlerle karşı karşıya bırakan koşullar olarak görülmedi. Tümüyle pratik niyet ve amaçlarla, öteki­nin "öznelliği" tepkilerinin kestirilebil irliği azaltılana kadar kaynatı­lır, bu yüzden onu, eylemcinin durumun ve yerleşik görevin yerleşik işleyişinin üzerinde tam bir denetim arayışında ilk ilmekleri atmaya zorlar. Öteki insanın ne olacağı bilinmez davranışı, eylem alanının cansız ögelerinden farklı olarak bir baş belasıdır; ve bildiğimiz kada­rıyla geçici bir şeydir. Eylemcinin durum üzerinde denetimi kazanma­sıyla amaçlanan, ötekinin eylem bağlamının davranışının özgün bir

. yön alma olasılığını arttıracak biçimde güdülenmesi ve eylemcinin ufkunda ötekinin konumunu daha da azaltarak eylemin başarısıyla il­gili diğer nesnelerden gerçekte farksız hale indirgemesidir. Eylem ala­nında öteki insanm varlığı teknolojik bir sorundur; başkası üzerinde üstünlüğe ulaşmak, başkasını amaçlı eylemin hesaplanabilir ve isten-

227

diği gibi değiştirilebilir bir unsuruna indirgemek elbette zordur. Bu iş, eylemcinin (anlayış, retorik ya da psikoloj i bilgisi gibi) eylem ala- · nındaki diğer nesnelere ilişkin olarak kullanılmayan ve bunlara yararı olmayan özel yetenekler edinmesini gerektirebilir.

Bu perspektifle ötekinin önemi, eylemcinin amacına ulaşma şansı üzerindeki etkisiyle tümüyle yok edilmiştir. Ötekinin önemi (ancak) eylemcinin belirli bir hedefe ulaşma çabasının iyi bir şekilde sonlan­ması olasılığını azaltan kararsızlığı ve dönekliği kadardır. Eylemciye düşen, ötekinin önemli olmaktan çıkacağı ve belki de hesaba alınma­yabileceği bir durumu sağlamaktır. Bundan ötürü, bu iş ve bunun ba­şarılması ahlaksal değil , teknik bir değerlendirmenin konusudur. Baş­kasıyla i lişkisi konusunda eylemcinin önündeki seçenekler doğru ve yanlış, iyi ve kötü olarak değil ; yeterli ve yetersiz, etkili ve etkisiz -gerçekte akılcı ve akıldışı- olmak üzere ikiye ayrılır. "Ötekilerle bir­likte olma" temel durumu kendi kendine (yani dış baskılarla zorlan­madıkça) herhangi bir ahlaksal sorunsal yaratmaz. Ona yoluna çıkabi­lecek her türlü ahlaksal nedenin kesinlikle dışardan gelmesi gerekir. Eylemcinin tercihlerine getirebileceği sınırlamaların hiç biri araç­amaç hesabının özgül mantığından kaynaklanmaz. Çözümlemeci tarz­da söylersek, bunların dürüstçe, akıldışı unsurlar tarafına atılması ge­rekir. Eylemcinin amaçlarıyla tam organize olmuş "ötekilerle birlikte olma" durumunda ahlak, yabancı bir müdahaledir.

Ahlakın kökenleri hakkında alternatif bir kavram, Sartre' ın ünlü, temel ve evrensel varoluş biçimi olarak benlik-gölge benlik i l işki sini gösteren tanımlamasında aranabilir. Gerçi, bunun orada da bulunabi­leceği pek kesin değildir. Sartre ' ın çözümlemesinden bir ahlak kavra­mı çıksa da bu olumsuz bir kavramdır: Bir görevden çok bir sınır, uyarandan çok kısıtlama olan bir ahlak. Ahlaka değer görülen statü hakkında Sartre' dan çıkarılan anlamlar bu açıdan (aslında yalnızca bu açıdan) eylemin ilk halindeki koşullarında.ahlakın rolünün daha önce incelenen standart sosyolojik yorumundan pek önemli bir fark göster­mez.

Radikal bir yenilik elbette, öteki insanların, niteliksel yönden ayrı bir statü ve kapasiteye sahip üniteler olarak, eylemcinin ufkundaki di-

228

ğer tüm şeylerden ayrı tutulması demektir. Sartre ' da öteki gölge ben­liğe, yani bir arkadaş-adama; içsel deneyimimle tanıdığım birinin an­cak bir kopyası olarak düşünebileceğim bir özelliğe sahip, benim gibi bir özneye dönüşür. Gölge benliği dünyanın diğer, gerçek ya da düş­sel nesnelerinden bir uçurum ayırır. Gölge benlik benim yaptığımı ya­par; düşünür, değerlendirir, tasarlar ve tüm bunları yaparken bana, be­nim ona baktığım gibi bakar. Öteki, bana yalnızca bakmasıyla benim özgürlüğümün sınırı haline gelir. Bu kez beni ve amaçlarımı belirle­me hakkını gaspetmekte, böylece herkesten ayrılığımı ve özerkliğimi, benim kimliğimi ve dünyada kendi evimde oluşumu tehlikeye atacak bir şekilde yok etmektedir. Bu dünyada gölge benliğin varlığı bana utanç verir ve benim için hep bir üzüntü kaynağı olarak kalır. Hep ol­mak istediğim gibi olamam. Hep yapmak istediğimi yapamam. Özgür­lüğüm fasaryaya dönüşür gider. Gölge benliğimin -bu dünyadaki- var-

. lığıyla, kendim için varolmam başkası için varolmaya dönüşür gide­rilmez bir şekilde. Eylemde bulunurken onun varlığını ve dolayısıyla bunun gerektirdiği tanımları, görüş açılarını, perspektifleri de hesaba katmaktan başka çarem yoktur.

Ahlaksal değerlendirmenin kaçınılmazlığı Sartre'ın benlik-gölge benlik birlikteliği tanımının yapısında zaten vardır demek geliyor insa­nın içinden. Ama yine de, bu şekilde tanımlanmış bir birliktelikle, sap­tanabilirse de hangi ahlaksal zorunlulukların saptanabileceği net olmak­tan uzaktır. Alfred Schutz, Sartre'ın anlattığı biçimiyle benlik-gölge benlik karşılaşmasının sonuçlarıyla i lgili yorumunda haklıydı.

Kendi olanaklarım benim denetimim dışındaki olasılıklara dönüş­tü. Duruma - ya da en azından, benden kurtularak bir boyut kaza­nan duruma - egemen değilim artık. Ötekinin eyleminde kullanabi­leceği bir araç haline geldim. Bu deneyimi kavrama yoluyla değil, insanlık durumunun Sartre'a göre en önde gelen özelliklerinden bi­ri olan gerginlik ve huzursuzluk duygusuyla farkediyorum.6

Sartre 'a özgü gerginlik ve huzursuzluk, ortak sosyolojik görüş ta­rafından ötekilerin varlığına yüklenen ket vurucu dış kısıtlamalarla açıkça bir akrabalık gösterir. Daha doğrusu bunlar sosyolojinin, bu varoluşun kişiliksiz, nesnel yapısında ele geçirmeye çalıştığı açma-

229

zın öznel bir yansımasını gösterir; yahut daha da iyisi , mantıksal­akılcı tutumun duygusal, sezgisel bir uzantısını simgeler. Varoluşla ilgili bu durumun iki yorumu, bunların ima ettiği hoşnutsuzlukta bir­leşir. Öteki, ikisinde de bir sıkıntı, bir külfet, ya da olsa olsa bir mey­dan okumadır. Olaylardan birinde onun varlığı ahlaksal normları (as­lında, akılsal davranış dışında hiç bir normu) gerektirmez. Ötekisin­de ise meydana getirdiği ahlakı (içsel güç olarak çok daha düşük) normlardan ziyade birtakım kurallar olarak biçimlendirir; ki bu kural­lar öteki insanları insanlık durumunun düşmanca bir dışsallığı, öz­gürlüğe yönelik bir kısıtlama olarak gösterdiğinden, doğal olarak gü­ceniktir.

Ama "başkalarıyla birlikte olma"nın varoluş koşulunun üçüncü bir tanımı daha vardır - ki bu, modern toplumun, ahlaka ortodoks yak­laşımların gösteremedikleri bazı yönlerini açığa çıkarıp ifade edebi­len gerçek anlamda farklı ve orij inal bir yaklaşıma başlangıç noktası sağlayabilir. 13u yaklaşımdan sorumlu kişi olan Emmanuel Levinas7 kendisine yol gösteren düşünceyi Dostoyevski ' den bir alıntıyla irdeli­yor: "Biz. hepimiz herşeyden sorumluyuz, ve herşeyden önce tüm in­sanlardan sorumluyuz ve tüm diğerlerinden daha çok da kendimizden sorumluyuz."

Levinas 'a göre insan varoluşunun en başta gelen ve değişmez ni­teliği olan "başkalarıyla birlikte olmak" öncelikle ve en başta, sorum­luluk demektir. "Başkası bana baktığı için, onun açısından sorumlu­luk yüklenmiş olmasam da ondan sorumluyum." Benim sorumlulu­ğum benim için, ötekinin varolabileceği tek biçimdir; onun varlığının, yakınlığının tarzı budur:

Bana Öteki, yalnızca mekanda ya da anam-babam gibi yakın de­ğildir, bana aslında benim kendimi ondan olabildiğince sorumlu hissedebileceğim -olabildiğince ben- kadar yaklaşır bana. Bu, bil­ginin bizi nesneye - hangi nesne, isterse bir insan nesnesi olsun far­ketmez - bağladığı amaçlı ilişkiye asla benzemeyen bir yapıdır. Yakınlık böylesi bir amaçlılığa dönmez; Öteki 'nin bana tanıdıklı­ğı olgusuna-Ozellikle dönmez.

Yani kesinlikle, benim sorumluluğum koşulsuzdur. Yöneldiği nes-

230

nenin nitelikleri hakkında, önden gelecek bir bilgiye bağımlı değildir; böyle bir bilgiden daha önce gelir. Nesneye doğru uzanan, ilgili bir amaca bağlı değildir; böyle bir amaçtan önce gelir. Ne bilgi, ne amaç ötekiyle yakınlığı, birlikteliğin özellikle insana özgü olanını sağlar; "Öteki ile bağ ancak sorumluluk olarak düğümlenir" ve üstelik bu bağ,

kabul de edilse, red de edilse; nasıl üstlenileceği bilinse de, bilin­mese de; Öteki için somut bir şeyler yapılabilse de yapılamasa da vardır. Me voici (*) diyebilmektir. Öteki için bir şey yapmaktır. Vermektir. İnsan ruhuna sahibolmaktır, hepsi bu .. . Ben insanlara­rası ilişkiyi, Öteki ile yakınlıkta beni ona yardım etmeye yazgılı kılan -başka insan hakkında kendi oluşturduğum imajın ötesinde­onun yüzüymüş (tüm insan bedeni bu anlamda, aşağı yukarı yüzle eşdeğer olduğundan) yaniÖteki'nin ifadesiymiş gibi çözümlüyo­rum .. . Yüz bana emreder ve beni yazgılı kılar. Onun anlamı, gö­rüntüyle iletilen bir emirdir. Daha doğrusu, yüz benim açımdan bir emir gösteriyorsa bu, sıradan bir işaretin ileteceği şeyi i letmesi bi­çiminde değildir; bu emir özellikle yüzün ifade ediciliJidir.

Gerçekten Levinas' a göre sorumluluk, öznelliğin asıl. birincil ve temel yapısıdır. "Öteki için sorumluluk" demek olan ve bundan ötürü de "kendi eylemim olmayan ya da hatta benim için önemi olmayan şeylerden" sorumluluktur bu. Bu varoluşsal sorumluluğun; yani öz­nelliğin, bir özne olmanın taşıdığı bu tek anlamın sözleşmelerdeki zorlayıcı hükümlerle bir ilgisi yoktur. Benim karşılıklı yarar hesapla­rımla da ortak hiç bir yanı yoktur. Karşılık görme konusunda, "amaç" ların karşıl ıklı l ığı" konusunda; başkasının, benim sorumluluğumu sorumluluğuyla ödüllendireceği konusunda sağlam ya da boş beklen­tilere gereksinimi yoktur. Ben sorumluluğumu üstün bir gücün, örne­ğin cehennem korkusuyla zorlayan bir ahlak kuralının ya da hapis korkusuyla zorlayan bir yasanın emriyle yüklenmem. Sorumluluğum bir yük olmadığı için, onu bir yük olarak taşımam. Kendimi bir özne olarak yapılandırırken sorumlu hale gelirim. Sorumlu hale gelmek

* : İşte ben. (ç.n.)

23 1

kendimi bir özne olarak yapılandırmaktır. Bu nedenle, bu benim soru­numdur ve yalnızca bana aittir. "Özneler arası i l işki simetrik olmayan bir ilişkidir . . . Öteki 'nden, onun için ölsem de, karşılık beklemeksizin sorumluluk duyarım. Karşılık vermek ise onun sorunudur."

İnsan öznesinin varoluş biçimi sorumluluk olduğuna göre, (çıkar, yarar hesabı, optimal çözümlerin akılcı aranması , ya da baskıya bo­yun eğme gibi) ahl\lkla ilgisi olmayan faktörlerden etki lenmemiş, i lk ve en bozulmamış halindeki özneler arası ilişkinin temel yapısı ah­laktır. Ahlakın özü, ötekine karşı (zorunluluktan farklı) bir görev, her tür çıkar gözetiminden önce gelen bir görev olduğundan, ahlakın kök­leri egemenlik ve kültür yapıları gibi toplumsal düzenlemelerin daha da altına uzanır. Toplumsal süreç, (özneler arası i l işkiyle özdeş) ah­lak yapısının zaten var olduğu bir noktadan başlar. Ahlak, toplumun bir ürünü değildir. Ahlak, toplumun güdülediği- kötüye kullandığı, yönünü değiştirdiği, önünü tıkadığı - bir şeydir.

Bunun tersine, ahlakdışı davranış, yani başkası için sorumluluk­tan kaçınma ya da bundan vazgeçme tavrı, toplumun yanlış işlemesi­nin sonucu değildir. Bu nedenle, özneler arası i lişkinin toplumsal yö­netiminin araştırılmasını gerektiren, ahlaklı değil , ahlaksız davranı­şın ortaya çıkmasıdır.

Toplumsal Yakınlık ve Ahlaksal Sorumluluk Sorumluluk, yani tüm ahlaksal davranışın bu temel taşı, ötekine

yakınlıktan kaynaklanır. Yakınlık sorumluluk demektir, sorumluluk ise yakınlıktır. Birinin ya da ötekinin görece öncelliğini tartışmak, ikisi de tek başına kavranamayacağı için anlamsızdır. Sorumluluğu etkisiz hale getirmek ve böylece onu izleyen ahlaksal dürtüleri nötrali­ze etmek mutlaka yakınlığın yerine fiziksel ya da manevi ayrımı koy­mayı kapsamalıdır (ya da aslında onunla eşanlamlıdır). Yakınlığın alternatifi toplumsal uzaklıktır. Yakınlığın ahlaksal niteliği sorumlu­luktur; toplumsal uzaklığın ahlaksal niteliği ise ahlaksal ilişkinin yok­luğu ya da yabancı korkusudur. Yakmlık ortadan kalktığmda sorımı­lııluğwı sesi kesilir; SOllıtflda, arkadaş İnsan öznesi Öteki 'ne dönüştü-

232

ğünde sorumluluğun yerini hoşnutsuzluk alabilir. Dönüşüm iş lemi toplumsal ayrım işlemidir. Binlerce insanın öldürülmesini ve milyon­larca insanın da bu cinayeti protesto etmeksizin seyretıne&ini olanaklı kılan böyle bir ayrımdı. Böyle bir ayrımı olanaklı kılan ise modern akılcı toplumun teknolojik ve bürokratik başarısıydı.

Nazi dönemiyle ilgilenen en seçkin Alman tarihçilerinden biri olan Hans Mommsen son olarak, Holocaust' un tarihsel önemini ve modern toplumun özbilinciyle ilgili olarak yarattığı sorunları özetlemiştir:

Batı Uygarlığı bu akıl almaz kitle kıyımı için gerekli araçları ge­liştirirken modern teknoloji ve tekniklerin sağladığı eğilim, gerek cinayeti doğrudan işleyen, gerekse sınırdışı etmeleri ve tasfiyeleri Devlet Ana Güvenlik Dairesi (Reichssicherheithauptamt) masala­rında, diplomatik servislerin bürolarında ve işgal altındaki ya da Üçüncü Reich' in uydu ülkelerindeki diplomatik temsilciliklerinde hazırlayan Holocaust faillerinin oluşturduğu grupla örneklenen, tümüyle teknokratik ve bürokratik bir düşünme sistemi üretti. Bu açıdan, Holocaust Tarihi modern devletin mene tekeli gibi dur­maktadır. 8

Nazi devletin başardığı her şey -yaşlısıyla, genciyle; erkeğiyle kadınıyla- insanların sistematik, amaçlı, duygusuzca, soğukkanlı bir şekilde öldürülmesinin karşısındaki en müthiş engeli aşarak başarıl­dı: "Tüm normal insanların, fiziksel acı karşısında etkileneceği, hay­vanlara acıma duygusunu"9 yani. Hayvanlara acıma duygusu hakkın­da çok fazla şey bilmiyoruz ama insanların cinayete duyduğu tepki­nin, başka bir insana acı çektirmekten kaçınmanın ve acı çekenlere yardım etme dürtüsünün, yani aslında başkasının mutluluğu için du­yulan gayet bireysel sorumluluğun evrenselliğini gözler önüne seren temel insan özelliğini görmenin bir yolu olduğunu biliyoruz. Eğer bu görüş doğruysa ya da en azından makulse Nazi rej iminin ulaştığı ba­şarı öncelikle, özgün insan varoluş biçiminin ahlaksal etkisinin nötra­lize edilmesini içeriyor demektir. Bu başarının, Nazi hareketine ve yönetimine özgü, benzersiz özelliklerle mi ilgili olduğu; yoksa toplu­mumuzun, Nazilerin yalnızca Hitler' in amaçları için ustaca kullandık­ları, daha yaygın nitelikleriyle mi açıklanabileceğini bilmek önemli­dir.

233

Avrupa Yahudilerinin kitle halinde öldürü-lmesinin açıklamasını Avrupa antisemitizminin uzun tarihinde aramak on ya da yirmi yıl ön­cesine dek - Y.alnızca meslek dışı kişiler arasında değil , tarihçiler ara­sında da - yaygındı. Böyle bir açıklama elbette Alman antisemitizmi­ni en şiddetlisi, acımasızı ve katilcesi olarak ötekilerden ayrı yere koymayı gerektiriyordu; sonuçta tüm bir ırkın toptan yok edilmesini amaçlayan korkunç planın yapıldığı ve uygulamaya konduğu yer Al­manya' ydı. Ama ikinci ve üçüncü bölümlerden anımsadığımız gibi, gerek bu açıklama, gerekse bundan çıkarılan sonuçlar tarihsel araştır­malarla çürütülmüştür. Geleneksel, modernite öncesi Yahudi düş­manlığıyla, Holocaust'un yapılması için zorunlu modern imha sistemi arasında açıkça bir bağlantısızlık vardı. Halkta yaygın duyguların iş­levine bakacak olursak, durmadan artan tarihsel kanıtlar, sıradan ve geleneksel, 'komşuca' , rekabete dayalı Yahudi karşıtı duygularla, Nazilerin toptan imha görüşünü sahiplenmeye ve bunun yerine getiril­mesine katılmaya isteklilik arasında, nerdeyse ters bir i l işki olduğunu her türlü kuşkunun ötesinde bir açıklıkla göstermektedir.

Nazi dönemiyle ilgilenen tarihçiler arasında, Holocaust'un uygu­lanması için sıradan Almanları Yahudilere karşı seferber etmenin de­ğil, onların Yahudilere karşı tutumlarını nötralize etmenin gerektiği; Yahudilere karşı geleneksel hoşnutsuzluğun "doğal" devamının, kit­lesel katliama katılma isteğinden çok Nazi katillerin "radikal eylemle­ri"ne karşı bir tepki duygusu olduğu; ve soykırımın SS planlayıcıları, halkın tümüyle duygularından bağımsız i şleri denetim altında tutarak Endlösımg 'a giden yolda ilerlerken kurbanlarına yönelik geleneksel, kendiliğinden oluşan ve toplulukça desteklenen yaklaşımların etki­sinden bağışıklığını korumak zorunda kaldıklarına i lişkin gittikçe güçlenen ortak bir kanı vardır.

Tarihsel incelemelerin bu konuyla ilgili ve güçlü bulguları son ola­rak Martin Broszat tarafından özetlenmiştir: "Genel nüfusunun bü­yükçe bir bölümünü Yahudilerin oluşturduğu kent ve kasabalarda Al­manlarla Yahudiler arasındaki ili şkiler, Nazi döneminin ilk yıllarında bile çoğunlukla görece iyiydi ve pek düşmanca değildi."10 Nazilerin, antisemitik duyguları kışkırtma ve statik hoşnutsuzluğu dinamik

234

hoşnutsuzuğa (Müller-Claudius tarafından bulunmuş, çok uygun bir ayrım) çevirme - yani parti dışı , ideoloj iye karışmamış kitleleri Ya­hudi lere karşı şiddet eylemlerine kışkırtma ya da en azından SA'ların kuvvet gösterilerine aktif desteklerini sağlama - çabaları, fi­ziksel baskıya karşı nefrete; halkta kök salmış, insanlara acı çektirme ve fiziksel işkenceye karşı yasaklara; ve insanların komşularına, ta­nıdıkları ve kendi dünya haritalarına bir tipin anonim örneği olarak değil de insan olarak yerleştirdikleri kişilere duydukları direngen, in­sanca sadakata takılıp sonuçsuz kaldı. SA'ların, Hitler iktidarının i lk aylarındaki içki alemlerinden sonra kalkıştıkları, sokak serserilerine özgü kabadayılıklara bir son verilmesi, halkın SA lara düşman olma­sını ve bir ayaklanmanın patlak vermesini önlemek için bu eylemlerin engellenmesi gerekliydi; bir yandan kendi takipçilerinin Yahudi kar­şıtı pozlarına sevinen Hitler öte yandan, alt tabaka halkın kalkışacağı tüm antisemitik girişimleri durdurmak için kişisel olarak müdahale etmeyi zorunlu görüyordu. S ınırsız sürmesi planlanan Yahudi karşıtı boykot son anda, bir günlük "uyarı gösterisi"ne indirgeniverdi. Bunun nedeni kısmen yabancıların tepkilerinden duyulan korku, ama daha çok da hal.kın bu işe girişmeye pek hevesli olmadığının açıkça belli olmasıydı. Boykot gününden (1 Nisan 1 933) sonra Nazi yöneticiler raporlarında ve toplantıl�rında SA ve parti üyeleri dışın.ı:Jaki herkesin olaya karşı kayıtsızlığından yakınmışlar ve bu olayı tümüyle bir ba­şarısızlık olarak nitelemişlerdir; kitleleri uyandırmak ve Yahudi kar­şıtı önlemlerin yerine getirilmesindeki rollerini duyurmak için destek­li propagandanın gerekliliği hakkında sonuçlar çıkarılmıştır. 1 1 Bunu · izleyen çabalar dışında, bir günlük boykot fiyaskosu ondan sonraki, halk kitlelerinin geniş ölçüde katıl ımını gerektiren antisemitik politi­kaların biçimini belirledi . Yahudi dükkanları ve muayenehaneleri açık oldukları sürece müşterileri ve hastaları çekmeye devam etti. Rhein­landlı ve Bavyeralı köylülerin Yahudi sığır tüccarlarıyla ticareti kes­meleri için zorlanmaları gerekli oldu . Daha önce gördüğümüz gibi, resmen planlanan ve koordine edilen tek kitlesel pogrom olan Kristall­nacht' ın , sıradan Almanların antisemitik şiddete katılımlarını sağla­yacağı umulurken, amaca zarar verici olduğu görüldü. Aksine çoğu

235

kişi kırık camlarla dolu kaldırımların görüntüsüne ve yaşlı komşula­rının genç eşkiyalarca toplanıp kamyonlara tıkı lmasına büyük bir üzüntüyle tepki verdiler. Bu konunun fazla abartılamayacak yanı ise Yahudilere karşı bu açık şiddet gösterilerine olumsuz tepkilerle, Ya­hudi karşıtı yasalara - Yahudilerin yeniden tanımlanmasına, Yahudi­lerin Alman volk 'undan çıkarılmasına ve gittikçe kalınlaşan kısıtla­malar ve yasaklar duvarına - kitlesel ve istekli bir onayın, pek bir çe­lişkiye yol açmaksızın, birlikte gitmesiydi. 12

Nazi antisemitik propaganda öncüsü Julius Streicher, gazetesi Der Stürıner' in başarmaya çalıştığı en zor işin "gerçek Yahudi" klişesini okuyucularının tanıdıkları Yahudilerle, Yahudi komşularıyla, arka­daşlarıyla ya da iş arkadaşlarıyla ilgili kişisel majlarının üstüne ya­pıştırabilmek olduğunu saptamıştı. Bu gazetenin kısa ama fırtınalı tarihiyle ilgili anlamlı bir monografi yazan Dennis E. Schowalter'e göre Streicher bu keşfinde yalnız deği ldi : "Siyasal antisemitizme kar­şı en büyük engel "kapı komşusu Yahudi" -yani yaşayan, nefes alan, sırf varlığıyla o olumsuz klişenin, yani "mitolojik Yahudi"nin geçer­lil iğini yadsıyan, tanıdık ya da dost kişi- imaj ının üstesinden gelin­mesindeki zorluktur ." 13 Kişisel ve soyut imaj lar arasındaki nedensel bağlantı şaşırtıcı küçüklükteydi ; sanki insanlar bu ikisi arasında man­tıksal çelişkiyi bir kavramaya i lişkin uyuşmazlık ya da - daha genel­de - psikolojik bir sorun olarak sanki hiç yaşamamışlar; bu kişisel ve soyut imaj lar görünürde aynı kaynaktan geliyor olmalarına karşın, genelde aynı sınıfa ait nosyonlar, birbirleriyle kıyaslanacak ve birbiri­ne uyacak ve sonuçta uzlaştırılacak ya da reddedilecek önermeler ola­rak görülmezler. Kitlesel imha aygıtının son hızına ulaşmasından çok sonra - kesin belirtmek gerekirse 1 943 Ekiminde - Himmler, yardakçı­larına hitaben yaptığı konuşmada, Yahudi ırkının toptan yok edilme­si konusunda hiç bir kuşkuları olmadığı görülen en adanmış parti üyelerinin bile bu işin dışında tutmak ve kqrumak istedikleri kendi özel Yahudileri olduğundan yakınmıştı:

"Yahudiler yok edilmelidir" diyor her parti üyesi. "Gayet açık, bi­zim programımızın bir bölümüdür Yahudileri elimine etmek, yok etmek; doğru, bunu yapacağız." Ve sonra herkes yine bildiğini

236

okuyor; seksen milyon iyi Alman ve herkesin bir iyi Yahudi'si var. Elbette diğerleri domuzdur; ama bu, birinci sınıf bir Yahu­di' dir. 1 4

Görünen o ki , kişisel imajla soyut klişeyi birbirinden ayrı tutan ve her mantıkçının kaçınılmaz sayacağı çelişkiyi savuşturan, birincinin ahlaksal doygunluğu, ikincinin ise ahlak bakımından nötr tümüyle en­telektüel nitelikleridir. Kişisel imajın oluştuğu yakınlık olduğu kadar sorumluluk bağlamı bu imajın çevresine, "tümüyle soyut" iddiaların pek aşamayacağı, kalın bir ahlaksal duvar çekmişti. Entelektüel klişe ne denli ikna edici yahut ustaca tasarlanmış olsa da geçerlilik alanı, kişisel i l işki ler dünyasının başladığı yerde birden bire biter. Soyut bir kategori olarak "Öteki", tanıdığım "öteki"yle bağlantılı değildir. İkinci kavram ahlak diyarına aittir, ama birinci kesinlikle oradan dışa­rı atılmıştır. İkinci kavram, verimliliğin ve akılcı tercihin egemenliği altına girmeyi inatla reddeden, iyiyle kötünün anlamsal evreninde otu­rur.

Ahlaksal Sorumluluğun Toplumsal Sindirilmesi Yaygın yabancı korkusuyla, Nazilerin planlayıp uyguladığı toplu

katliam arasında pek fazla doğrudan bağlantı olmadığını artık biliyo­ruz. Toplanmış bulunan tarihsel kanıtların buna güçlü bir şekilde ek­lediği gerçek ise Holocaust' taki, benzeri görülmemiş büyüklükte kitlesel cinayetin uyuyan kişisel eğil imlerin uyandırılması, açığa çık­ması, kışkırtılması, şi detlendirilmesi ya da patlaması sonucu olma­dığı (ya da kesinlikle olamayacağı) ; ayrıca, zaman zaman ne denli tat­sızlaşmış da olsa kişisel, yüz yüze i lişki lerden kaynaklanan bir düş­manlığın devamı da olmadığıdır. Kişilere dayalı düşmanlığın uzana­bileceği kesin bir sınır vardır. Birçok olayda bu düşmanlık, insana yakınlıkla, "başkalarıyla birlikte yaşama"yla ayrılmaz bir şekilde kaynaşmış olan, ötekine duyulan bu temel sorumluluğun çizdiği çiz­ginin ötesine itilmeye karşı direnir. Holocaust ancak eskiye ait ahlak­sal dürtülerin etkisinin nötralize edildiği, cinayet aygıtının bu dürtüle­

rin doğduğu ve geçerli olduğu dünyadan soyutlandığı, böylesi dürtü-

237

!erin marjinal ve görevlerle tümüyle ilgisiz kılındığı koşullarda başa­rılabilinir.

Bu nötralize etme, soyutlama ve marj inalize etme, modem endüst­ri , ulaşım, bilim, bürokrasi ve teknolojiden oluşmuş korkunç aygıtı kullanmasını iyi bilen Nazi rej iminin bir başarısıydı. Bunlar olmadan · Holocaust düşünülemezdi ; o muhteşem Judenrein Avrupa, yani Ya­hudi ırkının toptan yok edilmesi düşü psikopatların, sadistlerin, fana­tiklerin ya da diğer şiddet düşkünü tiplerin yapacağı irili ufaklı pog­romlara kalırdı; bu tür eylemler ise ne denli acımasız ve kanlı olsa da amacın boyutlarıyla mukayese bile edilemezlerdi. Sonunda Hitler' in düşüne uygun olduğu anlaşılan yol ise, "Yahudi sorununun çözü­mü"nü akılcı, bürokratik-teknik görev, özel bir nesne kategorisine, özel bir takım uzmanlar ve özelleştirilmiş örgütler tarafından uygula­nacak - başka bir deyişle duygulara ve kişisel kararlara bağlı olma­yan, kişilikten arınmış - bir iş olarak tasarlama yoluydu. Ama yine de, bürokratik operasyonların gelecekteki hedefleri, Yahudiler, Alman günlük yaşamının ufkundan çıkarılmadan, kişisel i l işkiler ağından kesilip ayrılmadan, bir kategorinin, klişeleşmiş bir tipin - yani meta­

fizik Yahudi gibi soyutbir kavramın - örnek tiplerine dönüştürülme­den bu çözüm bu şekilde düzenlenemez ve elbette infaz edilemezdi. Yani onlar, normalde ahlaksal sorumluluğun eriştiği ötekiler olmak­tan çıkıncaya ve bu doğal ahlakın sağladığı korumayı yitirinceye dek bunlar yapılamazdı.

Nazilerin, halkta Yahudilere karşı nefret uyandırmada ve bunu "Yahudi sorununun çözümü" için kullanmada uğradıkları artlarda ba­şarısızlıkları etraflıca inceleyen lan Karshaw' ın vardığı sonuca göre

Nazilerin en başarılı olduğu konu Yahudilerin insandışılaştırıl­masıydı. Yahudi, toplumsal yaşamın dışına sürüldükçe propagan­danın yakıştırdığı klişe tipe daha çok uyuyor gibiydi ve propa­ganda, paradoksal bir şekilde Almanya'da kalan Yahudi azaldıkça "Yahudiliğe" karşı kampanyayı şiddetlendirdi. İnsandışılaştırma ile Alman halkında zaten varolan yaygın kayıtsızlık daha da arttı ve arkaik şiddetle, ölüm kamplarındaki modem "yürüyen şerit" tarzı imha arasında yaşamsal önemde bir basamak oluşturdu.

238

Yahudilerin Alman toplumundan dışlanmasını hedefleyen, halkın tümüyle gözünün önünde olup biten, yasal biçimleriyle geniş bir onay bulan ve Yahudi imajının insandışılaştırılması ve alçalma­sıyla sonuçlanan ardışık adımlar halindeki işlem olmasaydı "Ke­sin Çözüm" mümkün olmazdı. ıs

Daha önce üçüncü bölümde belirttiğimiz gibi, sokak serserilerinin rastgele şiddet eylemlerine hedef olarak kendi "kapı komşusu Yahu­di"yi seçtiğinde karşı çıkan Almanlar (hatta bunlar arasında tepkisini gösterecek cesareti bulanlar bile) "soyut Y ahudi"ye dayatılan yasal kı­sıtlamaları kayıtsızlıkla ve sıklıkla da memnuniyetle karşıladılar. Ta­nıdıkları kişiler üzerine odaklandığında onların ahlaksal vicdanını ra­hatsız eden şey, soyut ve klişeleşmiş bir kategoriyi hedef aldığında pek fazla bir duygu uyandırmıyordu. Dünyalarından ve günlük ya­şamlarından Yahudilerin azar azar kaybolmalarını sessizce izlediler, ya da hiç izlemediler. Sonunda, genç Alman askerleri ve bir sürü Fi­gurenin tahliyesi görevinin verildiği SS üyeleri için Yahudiler "ancak birer müzelik nesne", merakla bakılacak bir şey, fosilleşmiş garip bir hayvan, göğüslerinde sarı yıldızlarıyla, geçmişte kalmış zamanların tanığı olan, ama bugüne ait o lmayan, görmek için uzun bir yolculuk gerektiren bir şeydi."16 Ahlak o kadar uzun yolculuğa gelemez. Ah­lak, evinde ve bugünde kalmak eğilimindedir.

Hans Mommsen'ın deyişiyle, Heydrich'in, Yahudi azınlığı nüfusun çoğunluk kesiminden top­lumsal ve ahlaksal soyutlama·politikası halkın büyük bir protesto­suyla karşılaşmadan ilerledi, çünkü Alman komşularıyla yakın temasta olan Yahudi kesimi ya gittikçe artan ayrım işlemine so­kulmadı ya da onlardan azar azar ayrıldı. Ancak, giderek birikip büyüyen ayrımcı yasalar yığını Alman Yahudilerini toplumsal paryalar rolüne zorladıktan, nüfusun çoğunluğuyla normal bir top­lumsal ilişki olanağından tümüyle yoksun bıraktıktan sonra, sınır­dışı etme ve imha işlemleri rej imin toplumsal yapısını sarsmadan sonuca ulaştırılabildi . 17

Holocaust tarihi konusunda en büyük otorite olan Raul Hilberg, ah­laksal kuralların yavaş yavaş etkisiz kılınmasına ve kitlesel imha ay­gıtının harekete geçirilmesine doğru atılan adımlar hakkında şunları

239

söylüyor: Modern bir toplumda, tamamlanmış biçimiyle bir imha işlemi bu

şemada görüldüğü gibi bir yapıyla gelişir:

Tanımlama

Çalışanların işine son verilmesi ve şirketlere el konulması

1 Toplama

Emeğin sömürülmesi ve aç bırakma yöntemleri

1 Yok etme

Kişisel eşyalara el konulması

İmha işleminde atılacak adımların sırası bu şekilde belirlenmiş­tir. Bir insan grubuna verilebilecek en büyük zararın verilmesine yönelik bir girişimin olduğu her yerde bürokrasi aygıtı - tek mer­kezlilikten ne denli uzak ya da etkinlikleri ne denli planlanmamış olsa da farketmez - kurbanlarını bu aşamalara doğru itecektir.

Hilberg ' in ortaya koyduğu aşamalar mantıklı bir şekilde saptan­mıştır; akılcı bir sıra izlerler; bu sıra, bizi sonuca varmada en kısa yolu ve en verimli araçları aramaya iten modern standartlara uygun­dur. Şimdi, bu kitlesel imha sorununa bulunan akılcı çözümde izlenen i lkeyi keşfetmeye çalışırsak, birbiri ardmca gelen aşamaların, ah­laksal görevler diyarından (ya da Helen Fein' ın 19 ortaya attığı kavra­mı kullanırsak yükümlülükler dünyasından) tahliye mantığıyla düzen­lenmiş olduğunu buluruz.

Tanımlama kurban olarak seçilmiş grubu farklı bir kategori olarak ayırır (her tür tanımlama, bütünlüğün - belirlenenler ve belirlenme-

240

yenler olarak - ikiye ayrılması demektir), böylece o kategoriye uygu­lanan, geri kalanlara uygulanmaz. O grup, sırf tanımlanma eylemiyle bile farklı bir muamelenin hedefi olur; "sıradan" insanlar için uygun olan bir şey onlar için uygun olmayabilir. Buna ek olarak, grubun her bir üyesi bu kez bir tipin örnekleri haline gelir; bu tipin yapısında va­rolan bazı şeylerin, o kişilerin bireyselleştirilmiş imajına sızmaması , aslında masum insan yakınlığını tehlikeye sokmaması, bu yakınlığın kendi kendini destekleyen ahlaksal bir dünya olarak özerkliğini sınır­lamaması olanaksızdır.

İşten çıkarmalar ve şirketleri kamulaştırmalar geçmişteki yakın­lıkların yerine fiziksel ve ruhsal uzaklıkları koyarak genel anlaşmala­rın çoğunu bozar. Kurban olarak seçilen grup artık gözden adamakıllı ıraktır; olsa olsa hakkında bir şeyler işitilecek bir kategoridir ve onun hakkında işitilenlerin bireysel yargıların diline çevrilme ve böylece kişisel deneyimlerle karşılaştırılma şansı yoktur.

Bu uzaklaştırma sürecini, toplama işlemi tamamlar. Kurban seçi­len grup ile bütünlüğün oı;ılar dışındaki tamamı artık biraraya gele­mezler, yaşam süreçleri artık kesişmez, i l işkileri son bulur; birbirin­den ayrılmış olan gruplardan birine olanlar diğerini ilgilendirmez ve anlamı insan i lişkileri diline kolayca çevrilemez.

Sömürme ve aç bırakma daha da ileri giderek gerçekten şaşırtıcı bir başarı sağlar: İnsandışılaştırmayı insanlık kılığına sokar. Eldeki bol miktarda kanıta göre, bazı yerel Nazi şefleri yetkileri altındaki Yahudilerin bazılarını (kitlesel cinayete başlama işaretinin gelmesin­den önceki dönemde) açlıktan ötürü çektikleri büyük acılardan kurtar­mak amacıyla öldürebilmek için üstlerinden izin istemişlerdi ; her tür­lü serveti elinden alınıp gelirden yoksun bırakılmış ve gettolara tıkıl­mış bir kitleye yetecek yiyecek stokları bulunmadığından, öldürmek bir merhamet eylemi - gerçekten de bir insanlık gösterisi - gibi geli­yordu. "Faşist politikaların şeytanca çemberleri dayanılmaz koşulla­rın ve acil durumların kasten yaratılmasına, sonra da bunların daha da radikal adımları meşru kılmak için kullanılmasına"20 olanak sağla­dı.

Ve bu nedenle, son edim, yani yok etme, hiç bir şekilde devrimsel

24 1

bir hareket değildi. Başka bir deyişle daha önce atılmış birçok adı­mın (anımsanacağı gibi, başlangıçta tahmin edilmemiş olmasına kar­şın) mantıklı bir sonucuydu. Adımların hiç biri varılan durumun ka­çınılmaz sonucu değildi ama her adım imha yolundaki bir sonraki aşamanın seçimini akılcı kılıyordu. Sıralama ilk hareket tanımlama­sından ne kadar uzağa giderse saf akılcı tekniksel düşüncelere o ölçü­de daha çok bağlı kalıyor, ahlak kurallarına uymaya ise giderek daha az gerek duyuyordu. Ahlaksal tercihlere gerçekte nerdeyse hiç gerek­sinimi kalmamıştı.

Aşamalardan birbirine geçişte, genelde çarpıcı bir özellik vardı. Bunların hepsi kurban olacaklarla nüfusun geri kalan kısmı arasındaki fiziksel ve ruhsal uzaklığı - faillerle soykırıma uğrayanlar arasında ol­duğu gibi - arttırıyorlardı. Bu nitelikte son hedefe varma konusundaki bakış tarzları ve imha görevini tamamlamadaki etkinliklerinden gelen içkin akılsallığı vardı. Ahlaksal yasaklar uzaktan etkili olmaz. İnsan yakınlığına sımsıkı bağlıdır onlar. Bunun tersine, toplumsal uzaklı­ğın artan her santimi ise ahlakdışı eylemin yapılmasını kolaylaştırır. Eğer Mommsen Holocaust deneyiminin "antropolojik boyutu" olarak "bugünkü endüstri toplumunun yapısında varolan, insanların kendi deneyim dünyasıyla doğrudan ilgili olmayan eylemlere karşı ahlaksal kayıtsızlığa alışması tehlikesini"2 1 göstermekte haklıysa, o zaman,

.

onun bizi uyardığı tehlikenin izini bugünkü endüstri toplumunun in­sanlar arasındaki uzaklığı ahlaksal sorumluluğun ve ahlak yasalarının işitilemeyeceği kadar arttırma kapasitesine dek sürmek gere­kir.

İnsanlararası Uzaklığın Toplumsal Üretimi Ahlak. insanlararası yakınlığa sımsıkı bağlı oluşuyla, optik pers­

pektif yasasına uyuyormuş gibidir. Göze y'akın olanı çok büyük ve yoğun gösterir. İnsanlararası uzaklık arttıkça ötekine duyulan sorum­luluk azalır, hedefteki nesnenin ahlaksal boyutları bulanıklaşır, so­nunda kesişme noktasına vardığında da görünmez olur.

Ahlaksal dürtülerin bu özelliği, insanlar arasındaki i l işkinin çerçe-

242

vesini çizen toplumsal düzenden bağımsızdır. Toplumsal düzene ba­ğımlı olan ise ahlaksal eğilimlerin pragmatik yararlılığı; bunların in­san eylemlerini denetleme, başkasına verilecek zarara bir limit koya­bilme, insanlararası tüm i li şkilerin girmeye eğilimli olduğu paramet­reler bulma kapasiteleridir. B izim modern, akılcı, endüstride ve tekno­lojide ustalaşmış toplumumuzda ahlaksal kayıtsızlığın önemi - ve tehlikesi - özellikle artmaktadır, çünkü böyle bir toplumda insan ey­lemleri belli bir uzaklıktan etkil i olabilmekte ve bu uzaklık bilimin, teknoloj inin ve bürokrasinin gelişmesiyle artmaktadır. Böyle bir top­lumda insan eylemlerinin etkisi, ahlaksal "görüş mesafesinin bittiği nokta "nın ötesine uzanmaktadır. Yakınlık ilkesiyle sınırlı olan ahlak­sal dürtülerin görüş kapasitesi sabit kalırken insan eylemlerinin etkili olduğu uzaklık ve dolayısıyla bu eylemlerden etkilenebilecek insan sayısı hızla artmaktadır. Ahlaksal dürtülerin etkileyebildiği insanlara­rası i l işkiler dünyası, onun etkisi dışındaki eylemlerin gittikçe artan büyüklüğüyle karşılaştırınca cüce gibi kalmaktadır.

Modem uygarlığın, akılcı davranış ölçütlerini diğer her şeyin ye­rine geçirmede ve (ahlaksal değerlendirmeleri olduğundan daha büyük gösteren) "akıldışı" ölçütlerle i lgili modern tanımlamada kazandığı kötü ünlü başarı önemli ölçüde, "uzaktan kontrol"daki ilerlemeyle, yani insan eylemlerinin etkisini i letebileceği uzaklığın arttırılmasıyla sağlanmıştır. Uzak ve zor görülür eylem hedefleri ahlaksal değerlen­dirmeden muaf kalmış ve böylece bu hedefleri etkileyen eylemlerin tercihi ahlaksal dürtülerin koyduğu sınırlardan kurtulmuştur.

Milgram'ın deneylerinin çarpıcı bir şekilde gösterdiği gibi, ahlak-. sal dürtünün susturulması ve ahlaksal yasakların askıya alınma<;ı açıkça ahlak karşıtı bir kampanyayla ya da eski ahlak sisteminin yeri­ne yeni kuralları geçirmeyi amaçlayan bir beyin yıkamayla değil , ke­sinlikle (eylemci tarafından. çoğu kez bilinmese de) eylemin gerçek hedefini uzak ve zor görünür kılmakla başarılmıştır. Kurbanları gö­rüş mesafesinin dışına yerleştiren ve dolayısıyla onları ahlaksal yak­laşımlar için ulaşılmaz kılan tekniğin en belirgin örnekleri modern si­lahlardır. Bu silahlardaki i lerlemenin başlıca içeriği göğüs göğüse sa­va

_ş, yani öldürme eyleminin insan boyutunda ve herkesçe bilinen an-

243

lamda yapılması olası lığının giderek daha çok elimine edilmesidir; savaşan orduları karşı karşıya ve biraraya getirmeyip ayıran ve birbi­rinden uzaklaştıran silahlarla bu silahı kullanan kişilerin ahlaksal dür­tülerini bastırmaları ya da "modası geçmiş" ahlaka doğrudan saldır­maları daha önceki zorluğunu büyük ölçüde yitirmektedir; bu silahları kullanmanın, kullananın ahlaksal bütünlüğüyle ancak soyut bir dü­şünsel bağlantısı vardır çünkü. Philip Caputo' nun deyişiyle savaş ! etiği "bir uzaklık ve teknoloj i meselesi haline gelmiş gibidir. Uzaklar­daki insanları karmaşık silahlarla öldürmüşseniz asla yanlış yolda dcğilsinizdir."22 Eylemlerin pratik · sonuçları görülmezse ya da görü­lenlerin, kişinin bir düğmeye basmak ya da bir kolu çevirmek gibi masum ve küçük eylemleriyle i lişkisi net bir şekilde kurulamazsa ah­laksal bir çelişkinin ortaya çıkma olasılığı yoktur, ya da bu çelişki ancak suskun bir şekilde ortaya çıkabilir. Silahı kullanan kişilerin gö­remeyeceği hedefleri vurabilen topun icadını modern savaşların ve bunlardaki, ahlaksal etkenlerle i lgisizliğin simgesel bir başlangıcı sa­yabiliriz: topla atış yaparken silahın namlusu tümüyle bambaşka bir yöne yöneldiği halde hedefin yok edilmesi olanaklıdır.

Modern silahların başarısı , toplumda çok daha çeşitli ve çok dal­lara ayrılmış uzaklıklar yaratılmasının bir metaforu gibi düşünülebi­lir. John Lachs bu olgunun ortaya çıktığı birçok durumun ortak karak­terini, eylem aracılığı ve ara adamla - yani "benimle eylemim arasın­da duran ve onu doğrudan yaşamamı olanaksız kılan" kişiyle - orta­ya koymuştur.

Eylemlerimizle aramızda hissettiğimiz uzaklık onları yok sayma­mızla orantılıdır; ayrıca, yok saymamız, bizimle eylemlerimiz arasında ara aşamalar zincirinin uzunluğunu da gösteren bir ölçü­dür büyük oranda . . . Durum ve içinde bulunulan koşullarla ilgili bi­linç kaybolursa eylemler sonucu olmayan hareketler haline gelir. Sonuçları gözden ırak olmasıyla da insanlar kendi rolleri ve so­rumlulukları hakkında bir şey sormaksızın, en iğrenç eylemlerin bir parçası haline gelebilirler . . . Kendi eylemlerimizin, uzak etkileriyle faciaların yaratılmasına na­sıl katkıda bulunduğunu görmek [aşırı derecede zordur] . Kendini · suçsuz sanıp toplumu kınamak oyunbozanlık değil , korkunç bo�

244

yutlarda bir habersizliğe yol açması kaçınılmaz olan, büyük boyut­lardaki aracılığın doğal sonucudur.23

Eylem aracılara bağlanınca, eylemin nihai sonuçları ahlaksal dür­tülerin emredici güçlerini koruduğu insan ilişkilerinin görece dar ala­nının dışında kalır. Öte yandan, ahlakla dolu bu alanın içinde kalan eylemler ise eyleme katılan ya da tanık olan çoğu kişi için, ahlaksal yönden kınanmayacak kadar normaldir. İşin küçük parçalara bölün­mesi de, girişimle onun gerçek sonuçları arasındaki eylemler zinciri­nin çok uzun olması gibi kollektif maceranın - ne denli belirleyici olsa da - çoğu ögesini ahlaksal bir öneme sahibolmaktan ve sorgulanmak­tan kurtarır. Bunlar yine de bir çözümlemeden ve değerlendirmeden geçirilmektedirler - ama bunun ölçütleri ahlaksal değil tekniktir. "So­runlar", daha iyi, daha akılcı planlamaları gerektirir; özeleştiriyi de- · ğil. Eylemciler önlerine konmuş - ve kısmi - görev için daha iyi yollar aramakla meşguldür; (hakkında ancak muğlak bir fikre sahiboldukları ya da kendilerini sorumlu hissetmedikleri) bir nihai sonucun değerlen­dirilmesi gibi bir ahlaksal görevle değil.

Christopher R. Browning Nazilerin, kitle katliamını hızlı, temiz ve ucuz kılmak gibi teknik bir soruna bulduğu ilk çözüm olan kötü ünlü kapalı gaz kamyonunun icadı ve kullanılması hakkındaki ayrıntılı ta­rihsel açıklamasında bu işin içindeki kişilerin psikolojik dünyasının içyüzünü anlamak için şunları sunuyor:

Uzmanlık dalları normalde kitlesel cinayetle ilgili olmayan uz­manlar kendilerini birden bire, imha makinesinde küçük bir dişli olarak buluverdiler. Daha önce motorlu araçların üretimi, kullanı­mı, bakım ve onarımıyla ilgili olan uzmanlıkları ve becerileri ka­palı gaz kamyonlarını üretmekle görevlendirildiklerinde birden bi­re kitlesel cinayetin hizmetine itilivermişti . . . Onları rahatsız eden, yaptıkları üretimdeki hatalardan ötürü eleştiri ve şikayete uğrama­larıydı. Kapalı gaz kamyonlarının yetersizliği onların ustalığı hak­kında, düzeltilmesi gereken olumsuz düşüncelere yol açardı. Çı­kan sorunları yakından izleyerek ürünlerini daha güçlü ve kullanı­cılar için daha beğenilir kılacak teknik düzenlemeleri gerçekleşti­rebilmek için çabaladılar. . . Onları en çok ilgilendikn, kendilerine verilen görevde yetersiz görülmek olasılığıydı anlaşılan.24

245

Bürokratik işbölümü koşullarında ahlaksal sorumluluğu� mutlak egemenliğini sürdürdüğü insanlararası yakınlık bölgesindeki "öteki", kendi görevinde başarılı olması eylemcinin işini iyi yapmasına bağlı olan bir iş arkadaşıdır; yaptığı işteki konumu astlarının işbirliğine bağlı olan bir üstteki kişidir; ve görevinin net bir şekilde tanımlana­cağını ve yapılabilir kılınacağını uman, hiyerarşi sırasının bir altın­daki kişidir. B aşkalarıyla bu şekilde ilgi li olunduğunda yakınlığın yaratma eğiliminde olduğu ahlaksal sorumluluk, örgüte - yani yüzyü­ze ilişkiler ağının o soyut ifadesine - bağlılık biçimini alır. Örgüte bağlılık biçimindeki davranışta eylemcinin ahlaksal dürtüleri, bu dür­tülerin kapladığı insanlararası yakınlık anlanında etik yönden uygun olma özelliğini yok etmeksizin, ahlak yönünden aşağılık amaçlar için kullanılabilir. Eylemciler kendi bütünlüklerinin bozulmadığına içten­likle inanırlar; davranışları gerçekten, diğer standartların geçersiz kı­lındığı bölgede tutulan tek ahlak standardına uygundur. Browning, Alman Dışişleri Bakanlığı 'nın kötü ünlü Yahudi Masası 'na (D III) atanmış dört görevlinin kişisel yaşam öykülerini incelemiş, bunlar­dan ikisinin yaptığı işten hoşnut olduğunu, diğer ikisinin ise başka i şlere geçmeyi yeğlediklerini saptamıştır .

İkisi de, görevlerini titizlikle yerine getirdiği halde sonunda D III ten çıkmayı başarmıştı. İşlerine açıkça itiraz etmemişler, ama nakilleri için gizlice ve sessizce uğraşmışlardı; sicillerini temiz tutmak en birinci öncelikleriydi . Hevesle de olsa, istemeyerek de olsa, dördünün de iyi çalıştığı gerçeği yadsınamaz . . . Makinenin işlemesini sürdürdüler ve içlerinde en hırslı ve vicdansız olanı makineye daha da hız kazandırdı.25

Ahlaksal mini toplumların görev bölümü ve operasyonun nihai so­nuçlarından ayrılması, zulmü yapanlarla kurbanları arasındaki ahlak­sal yasakların karşı baskısını azaltan ya da yok eden uzaklığı sağlar. Ama tüm bürokratik emir zinciri boyunca sonuçlardan fiziksel ve gö­revsel uzaklığa tam ulaşılamaz. Faillerden bazıları kurbanlarla yüz yüze gelmek, ya da en azından eylemlerinin zamanla yarattığı sonuç­lara onları gözönüne getirmekten kaçınamayacak, hatta bunu bastıra­mayacak kadar yakın bulunmak zorunda kalır. Sonuçlardan fiziksel ya da görevsel uzaklık olmasa da psikolojik yönden tam uzaklık sağla-

246

yabilmek için başka bir yöntem gerekir. Böyle bir yöntemi, uzman­otoritenin özgün modem biçimi sağlar.

Uzmanlığın esası, bazı şeylerin iyi yapılmasının bazı bilgileri ge­rektirdiği, bu bilginin herkeste eşit miktarda bulunmadığı, bazı kişile­rin bu bilgiye diğerlerinden daha çok sahiboldukları, bu bilgiye sahi­bolanların o şeyleri yapmakla görevlendirilmesinin gerektiği ; ve gö­revlendirilmiş olmanın, o şeylerin nasıl yapılacağının sorumluluğunu bu kişilere yüklediği varsayımıdır. Aslında sorumluluk uzmana değil , onun temsil ettiği yeterli liğe verilmiş gibidir. Uzmanlık kurumu ve buna bağlı o larak toplumsal eyleme karşı tutum Saint Simon'un (Marx'ın şevkle onayladığı) kötü ünlü "insanların değil , nesnelerin yönetilmesi" idealine çok yaklaşır; eylemciler yalnızca bilgi görevli­leri, "know-how" sahipleri olarak hareket ederler ve kişisel sorumlu­lukları tümüyle, bilgiyi iyi bir şekilde temsil etmeye, yani nesneleri "sanat ve beceri durumu"na göre, varolan bilgiyi en iyi şekilde kul­lanarak yapmaya dayalıdır. Know-how' a sahibolmayanlar için sorum­luluk, uzmanların öğütlerine uymak demektir. Süreç içinde, kişisel sorumluluk teknik know-how'ın soyut otoritesi içinde erir.

·

Browning, teknik bir uzman olan Wily Just tarafından hazırlan­mış, kapalı gaz kamyonlarının geliştirilmesiyle i lgili notlardan uzun­ca bir alıntı yapıyor. Just, kapalı kamyonları üreten kuruluşun yük bölümünü kısaltması gerektiğini öne sürüyor: varolan kamyonlar tam yüklü olduklarında Rusya'nın engebeli arazisini aşamazlar, geri kalan boşluğu doldurmak için çok fazla karbon monoksit gerekir ve tüm operasyon çok fazla zaman alır ve potansiyel gücünün önemli bir bö­lümünü yitirir:

Daha kısa ve tam dolu bir kamyon çok daha seri çalışabilir. Arka bölümün kısalması ön dingile aşırı bir yük bindirerek ağırlık den­gesini olumsuz etkilemez; çünkü "aslında, operasyon sırasında da­ima, yükün arka kapıya ulaşmak için vereceği mücadelenin hiç de­ğişmez bir etken olması nedeniyle, ağırlık dağılımında otomatik­man bir denge oluşacaktır." Bağlantı borusu "sıvılar" yüzünden çabucak paslandığı için gaz aşağıdan değil yukardan verilmelidir. Temizliği kolaylaştırmak için zeminde yirmiye otuz santim boyu-

247

tunda, kapağı dışardan açılan bir delik olmalıdır. Zemin hafifçe eğimli ve döşemesi küçük delikli bir kalbur biçiminde olmalıdır. Böylece tüm sıvılar ortaya akacak, "akışkan sıvılar" operasyon sı­

rasında da dışarıya çıkacak, "kıvamlı sıvıla" ise daha sonra hor­tumla yıkanıp atılabilecektir. 26

Tüm tırnak işaretleri Browning'e aittir; Just kasten metaforları ya da kaba sözlerin kibarlarını ne aramış ne de kullanmıştır; onun kul­landığı bu dil dosdoğru, gerçekçi teknoloj i dilidir. Bir kamyon yapımı uzmanı olarak gerçekten, kargonun hareketi sorunuyla uğraşmaktadır, nefes almak için çırpınan insanlarla değil ; kıvamlı ve akışkan sıvılar­la ilgilidir, insan dışkısı ve kusmuğuyla değil. Yükün bedenleri üze­rindeki kontrolunu yitirmiş katledilen insanlardan oluşması bunun teknik çözüm gerektiren bir sorun olması niteliğini ortadan kaldırma­mıştır. Bu olgu, "çözülecek" bir "sorun" haline gelebilmesi için ilk önce mutlaka araç yapım teknolojisinin tarafsız diline çevrilmeliydi. İnsan, Just'un notlarının okuyanlar tarafından yeniden çevrilip çevril­mediğini ve içerdiği teknik öğütlerin yerine getirilip getirilmediğini inerak ediyor.

Milgram' ın kobayları için "sorun" bilimsel uzmanlarca hazırlanıp yönetilen deneydi . Milgram' ın uzmanları, kendilerince yönetilen ey­lemcilerin, Just'un notlarının yöneldiği Sodomka fabrikası işçilerinin aksine, eylemlerinin acıya yol açacağı konusunda bir kuşku duyma­maları için, yani "bilmiyordum" gibi bir mazeretin kesinlikle olmama­sı için gerekeni yapmışlardı. Sonunda Milgram' ın deneyinin gösterdi­ği, uzmanlığın ahlaksal dürtülere göre gücü ve onları yenebilme kapa­sitesidir. Ahlaklı insanlar eylemlerinin ahlakdışı olduğunu bilseler de (ya da buna inansalar da) - uzmanların (yani tanımlarsak, kendilerinin bilmediği bazı şeyleri bilen kişilerin) bu eylemleri gerekli buldukları­na ikna edilirlerse - ahlakdışı eylemleri yapmaya yöneltilebilirler. Ni­tekim, toplumumuzda yapılan eylemlerin çoğu, amaçları tartışıldığın­da meşru değildir; ama daha bilgili kişilerin öğüt ve buyruklarıyla meşruluk kazanır.

248

Son sözler Bu bölümün, ahlaksal davranışla ilgili alternatif bir sosyoloji teori­

si formüle etmekten çok uzak bir şekilde bittiğini kabul etmek gere­kir. Bu yazının amacı çok daha mütevazıdır: Ahlaksal dürtülerin, ah­lakdışı davranışın olanaklı hale geldiği toplumca ve toplulukça yara­tılan bazı koşullar dışındaki kaynaklarını tartışmak. Ama anlaşılan, böylesine sınırlı bir tartışma bile ortodoks ahlak sosyoloj isine esaslı bir revizyon gerektiğini göstermektedir. Ortodoks varsayımların, sına­mada fena halde başarısız olduğu görülenlerinden biri de, ahlaksal davranışın toplumun işleviyle doğduğu ve toplumsal kurumların iş­levleriyle sürdürüldüğü, toplumun esasen insanlaştırıcı, ahlaklaştırıcı bir aygıt olduğu ve buna dayanarak ahlakdışı davranışın marjinal bo­yutların üzerinde gerçekleşmesinin ancak "normal" toplumsal düzen­lemelerin işlev bozukluğuyla açıklanabileceğidir. Bu varsayımdan çı­kan sonuç, ahlakdışılığın tümüyle toplum tarafından yaratılmış olama­yacağı v'e gerçek nedeninin başka yerde aranması gerektiğidir.

Bu bölümde savunulan görüş ise güçlü ahlaksal dürtülerin toplum öncesi kaynakları olduğu ve modern toplumsal örgütlenmeye özgü ba­zı yönlerin bu ahlaksal dürtülerin zorlayıcı gücünü önemli ölçüde azalttığı yani sonuçta toplumun, ahlakdışı davranışı daha az değil, daha çok makul kıldığıdır. Modern bürokrasinin ve uzmanlığın olma­dığı dünyanın "orman kanunu"yla ya da "yumruk kanunu"yla yönetil­diği yolunda, Batı'nın yarattığı mitsel imaj kısmen denetleyemediği güdülerden ve eğilimlerden kaynaklanan normların rekabetini ortadan kaldırmaya çalışan28 modern bürokrasinin kendi kendini meşrulaştır­ma gereksinimini27 kısmen de, insanların karşılıklı i l işki leri ahlaksal sorumluluk temelinde düzenleme konusundaki ilk ve doğal yetenekle­rinin bugüne dek ne denli yitiri lmiş ve unutulmuş olduğunu göster­mektedir. Böylece, evcilleştirilmesi ve baskı altına alınması gereken vahşil ik olarak sunulan şeyin, daha yakından incelenirse, uygarlaş­manın nötralize etmeye ve yerine egemenliğin yeni yapısından kay­naklanan, denetim altına alıcı baskıları koymaya çalıştığı ahlaksal dürtülerin ta kendisi olduğu ortaya çıkabilir. İnsanların birbirine ya­kınlığının kendiliğinden yarattığı ahlaksal güçlerin etkisizleştirilmesi

249

ve felç edilmesiyle de onların yerini alan yeni güçler eşi görülmemiş bir hareket serbestliği kazanmıştır. Bunlar, ancak iktidara geçmiş ka­tillerin ahlaken doğru bulacağı kitlesel ölçekte bir davranışa yol aça­bilirler.

Ahlakın buyruk altına alındığı dünyada toplumun başardığı şey­ler arasından bazılarını belirtmek gerekir: Ahlaksal sorumluluğun baskısını ortadan kaldıran ya da zayıflatan insanlararası uzaklığın toplumca üretimi; ahlaksal sorumluluğun yerine, eylemin ahlaksal önemini iyice gizleyen teknik sorumluluğun konulması ; ve Öteki ' nin, normalde ahlaksal bir değerlendirmeden geçirilecek ve ahlaksal bir tepkiyle karşılanacak acılarına karşı kayıtsızlığı destekleyen soyutla­ma ve ayırma teknolojisi. Ayrıca, ahlakı aşındıran tüm bu mekaniz­maların, hükmettiği toplumlar adına mutlak ahlaksal ve etik otoriteyi gaspeden devlet güçlerinin egemenliği ilkesiyle daha çok güç kazandı­ğını da. göz önüne almak gerekir. Çok ayrıntılı ve genellikle bir işe yaramayan "dünya görüşleri" ne olursa olsun, devletleri yönetenler kendi egemen yönetimleri altındaki topraklarda, yönetim tarzlarına engel koyacak hiç bir normla sınırlı değildirler. Bu alandaki eylemleri ne denli vicdansızsa, ahlaksal hüküm alanındaki tekellerini ve dikta­törlüklerini onaylayacak ve destekleyecek bir "susturma"ya gereksi­nimlerinin de o ölçüde şiddetli olduğunu gösteren kanıtlardan yana. bir sıkıntı yoktur.

Bundan çıkarılacak sonuç, antik çağda Sophokles'in gösterdiği, ahlak yasalarıyla toplum yasaları arasındaki çelişkinin modem düzende hiç bir azalma belirtisi göstermediğidir. Üstelik bu çelişki daha sık ve daha derin hale gelme - ve eşitsizlik, ahlakı susturan toplumsal baskıların le­hine doğru kayma - eğilimindedir. Ahlaksal davranış çoğu durumda (is­ter açıkça söylenen, isterse de çoğunluğun eylemle ya da eylemsizlikle ifade ettiği) kamuoyu ya da onun tarafındaki güçlerce toplum karşıtı ya da yıkıcı diye adlandırılan ve hükmedilen bir tutumu takınmak anla­mına gelir. · Bu tür durumlarda ahlaksal davranışı izlemek toplumsal otoriteye karşı direnmek ve onun gücünü zayıflatmayı amaçlayan ey­lemlerde bulunmak dernektir. Ahlaksal görev ilk kaynağına dayanmak zorundadır: Başkası 'ndan duyulan temel sorumluluğa yani.

250

Bu sorunların, gösterilen akademik ilgiden daha fazla önemi oldu-ğunu düşünmek Paul Hilberg' in sözlerini anımsatır bize:

Anımsayalım yine; önceleri asıl soru, bir batı ulusu, uygar bir ulus, böyle bir şeyi yapabilir mi şeklindeydi. Ve 1945'ten hemen sonra sorunun tümüyle tersine döndüğünü gördük; bu kez soru şuydu: "Bunu yapamayacak bir batı ulusu var mı ?" . . . 1941 yılın­da Holocaust' un olması beklenmiyordu ve bizim sonraki endişele­rimizin gerçek nedeni budur. Bu akla hayale sığmayan şeyi istisna saymayı göze alamayız artık.29

25 1

VIII

Son Sözler: Akılsallık ve Utanç

Sobibor' dan bir öykü vardır: On dört mahkum kaçmaya kalkmıştı. Bir kaç saat içinde yakalandılar ve diğer mahkumlara gösterilmek

. üzere, kampın toplanma meydanına getirildiler. Onlara dendi ki: "Siz­ler hemen öleceksiniz tabii ki. Ama ölmeden önce her biriniz sizinle birlikte ölecek birini daha seçeceksiniz." "Asla!" dediler. "Eğer red­dederseniz" dedi komutan, sakin bir şekilde, "bu seçimi sizin yerinize ben yaparım. Yalnız ben ondört değil, elli kişi seçerim." Bu tehdini uygulam

'ak zorunda kalmadı.

Lanzmann' ın Shoch'ında, Treblinka'dan kaçmayı başarıp sağ ka­lan biri, gaz odalarının yemi azalınca Sonderkoınınando üyelerinin yi­yecek tayınlarının kesildiğini ve artık yararlı olmadıkları için yok edilme tehlikesiyle karşılaştıklarını anımsar. Sağ kalma umutları an­cak yeni Yahudi kitlelerinin toplanıp Treblinka'ya giden trenlere yük­lenmesiyle doğar. ,

Yine Lanzmann'ın filminde, daha önce Soııderkomınando üyesi ol­muş, bugün Tel-Aviv'deki bir berber Almanların yataklarını doldur­mada kullanılmak üzere kurbanların saçlarını keserken tüm bunların amacı hakkında nasıl sessiz kaldığını ; traş ettiği kişileri ortak banyo olduğuna inandırıldıkları yere doğru daha hızlı ilerlemeleri için nasıl i telediğini anımsar.

253

Profesör Jan B lonski' nin "Zavallı Polonyalılar Gettoya Bakıyor" adlı çok derin ve dokunaklı makalasiyle başlayan ve 1 987 yılında saygın Katolik Polonya dergisi Tygodnik Powszechny 'nin sayfaların­da sürdürülen tartışma kapsamında Jerzy Jastrzebowski, ailesindeki yaşlı lardan birinin anlattığı bir öyküyü aktarır. Yazarın ailesi, eski bir arkadaşları olan, Polonyalıya benzeyen ve soylular gibi mükemmel Polonyaca konuşan bir Yahudi ' ye saklanma olanağı önermiş; ama onun Yahudi oldukları görünümlerinden belli olan ve bariz bir Yahudi aksanıyla konuşan üç kızkardeşine aynı olanağı sağlamayı kabul et­memişti. Ama Yahudi arkadaş tek başına kurtarılmayı reddetti. Jast­rzebowski diyor ki:

Ailenin kararı farkl( olsaydı yüzde doksan olasılıkla hepimiz kur­şuna dizilecektik. [Nazi işgalindeki Polonya'da Yahudileri sakla­manın ya da onlara yardım etmenin cezası ölümdü] Bu koşullar­da, arkadaşımızın ve kızkardeşlerinin kurtulma şansı daha da az­dı. Ama yine de, bu aile dramını bana anlatan ve sürekli olarak "Ne yapabilirdik, yapabileceğimiz hiç bir şey yoktu ki !" diyen ki­şi benim gözlerime bakamıyordu. Tüm söyledikleri doğru olsa da bir yalan hissettiğimi sezmişti.

Tartışmaya katkıda bulunan diğer bir kişi, Kazimierz Dziewa-nowski şunları yazıyor:

Bizim ülkemizde, bizler de varken ve gözlerimizin önünde milyon­larca suçsuz insan öldürülmüşse bu öylesine dehşet verici bir olay, öyle korkunç bir trajedidir ki - bundan sağ kurtulanların bunu hiç unutamaması ve sükunetini yeniden kazanamaması normaldir, insancadır ve anlayışla karşılanması gerekir. .. Daha çok şeyin ya­pılabilir olduğunu da, daha fazla bir şeyin yapılamaz olduğunu da kanıtlamak olanaksızdır.

İşgal sırasında Yahudilere yardımla görevli Polonyalı Wladyslaw Bartoszewski demişti ki: "Yapabileceği her şeyi yaptığını ancak, ölüm cezasını çekmiş olanlar söyleyebilir."

Lanzmann' ın iletileri arasında en sarsıcı olanı ise kötünün akılsal­lığıdır (ya da akılsallığın kötülüğü müydü yoksa?). Shoah ' ı izleme­nin bitmek bilmez azabı yaşanırken o körkunç, utanç verici gerçek gi-

254

derek açığa çıkar ve o iğrenç çıplaklığıyla önümüzde gösteri yapar: Milyonlarca insanı öldürmek için ne de az silahlı adam gerekirmiş meğer.

Şaşar kalırız, o silahlı azıcık adamın nasıl böylesine ürkütücü ola­bildiğine; insan-sığırlar üzerindeki hakimiyetlerinin çabucak kırılıve­rirliğinin nasıl da bilincinde olduklarına. Onların gücü, yapay bir dün­yada, yani onların, tüfekli adamların, kurbanları için hazırladığı ve onlara dikte ettiği bir dünyada yazgısı belli bir yaşama dayanıyordu. Bu dünyada itaat akılcıydı, akılsallık ise itaatti. Akılsallık - en azın­dan bir zaman için - yararlıydı; ama o dünyada zaten daha başka, da­ha uzun bir zaman yoktu. Ölüme giden yolun her adımı kazançlara ya da kayıplara, ödüllere ya da cezalara göre hesaplanıp atılacak şekilde dikkatle hazırlanmıştı. Temiz hava ve müzik, sığır vagonlarında ha­vasızlıktan boğulurcasına hiç ara vermeden süren uzun yolculuğun ödülüydü. Kapalı tuvaleti de bulutlan bir banyo, berberler, havlu ve sabun, bitlerden, kirden ve insan teriyle pisliğinin leş gibi kokusundan hoş bir kurtuluştu. Akılcı insanlar gaz odasına ancak, onun bir banyo olduğuna inandırılırsa sakince, uysalca, neşeyle girerler.

Sonderkommando üyeleri, banyo yapacak kişilere bunun bir gaz odası olduğunu söylemenin derhal ölümle cezalandırılacak bir suç ol­duğunu biliyorlardı. Eğer kurbanlar öleceklerini bilip de sırf korkula­rından ya da intihar edercesine bir uysallıkla ölüme gönderilseydi bu suç bu denli büyük görülmez, cezası da böyle sert olmazdı. Ama dü­zeni yalnızca korkuyla sağlayabilmek için SS ' lerin daha çok askere, silaha ve paraya gereksinimi olurdu. Akılsallık, daha etkil i , daha ko­lay ve daha ucuzdu. Ve böylece, SS' ler kurbanlarını yok etmek için onların akılsallığını özenle yetiştirmişlerdi .

British TV'nin yaptığı röportajda konuşan yüksek rütbeli bir Gü­ney Afrika güvenlik şefi baklayı ağzından çıkardı: ANC*'nin asıl teh­likesi, dedi - ne denli müthiş ve vereceği zarar yüksek olursa olsun -

* : Nelson Mandela önderliğindeki , Afrika Ulusal Kongresi adlı (bir zamanlar) muhalefet partisi. (ç.n.)

255

sabotaj ve terörizm etkinliklerinde deği l, siyah nüfusu ya da onların büyük bir kısmını "yasa ve düzen"i tanımamaya itmesindedir; eğer bu gerçekleşecek olursa en usta ve en kuvvetli güvenlik güçleri bile çare­siz kalır (son olarak İntifada deneyiminin de doğruladığı bir beklenti­dir bu). Dehşet ve korku, akılsallık balonu patlatılmadığı sürece etki­lidir. En uğursuz, zalim, hunhar diktatör bile akılsallığın sadık bir vai­zi ve savunucusu olmalıdır - aksi takdirde yok olur. Buyruğundaki halka seslenirken "akla hitaben" konuşmalıdır. Aklı savunmalı, mali­yetleri ve sonuçları hesabetme meziyetini övmeli ; mantığı, maliyete aldırmayan ve mantığa uymayı anlamsız bir şekilde reddeden duygu­sallıklara ve değer yargılarına korşu korumalıdır.

Genellikle tüm yönetenler akılsallığın kendilerinden yana olacağı­na güvenebilir. Ama Nazi yöneticiler bundan da öte, oyunun ödülünü öyle bir yöne çevirdiler ki sağ kalmanın akılsallığı insan davranışları­na yön veren diğer tüm güdüleri mantıkdışı hale getirdi. Nazi yapımı dünyada akıl , ahlakın düşmanıydı. Mantık, suçu onaylamayı gerekti­riyordu. Kendini akılcı bir şekilde savunmak, başkasının yok edilme­sine direnmemeyi gerektiriyordu. Eziyet çekenleri birbirleriyle karşı karşıya getiren bu akılsall ık, ortak insanlık duygularını yok etti. Bu aynı zamanda onları, henüz öldürülmek üzere saptanmamış ve şimdi­lik izleyici rolü bağışlanmış tüm başkaları için bir tehlike ve düşman haline getirdi. Akılsallığa duydukları soylu iman hem kurbanları hem de izleyicileri ahlakdışılık suçundan ve vicdan azabından kurtardı . İnsan yaşamını sağ kalma hesabına indirgeyen bu akılsallık, insan ya­şamını insanlıktan da yoksun bıraktı.

Nazi iktidarı çoktan sona erdi, ama onun zehirli mirası hiç de öle­ceğe benzemiyor. Holocaust' un anlamı konusunda hiç bir zaman uzla­şamamamız, bu kanlı oyunun blöfünü görmeyi göze alamamamız; ta­rih oyununu, ahlakın haykırışlarını yersiz ve kaçıkça gibi görüp omuz si lken ak1ın hileli zarlarıyla oynamayı sürdürme inadımız; mali­yet-yararlılık hesaplarının mutlak üstünlüğünü ahlaksal buyruklara karşı bir kanıt olarak kabul etmemiz - tüm bunlar Holocaust'un açığa çıkardığı, ama anlaşılan, kötülüğüne herkesi pek inandıramadığı ko­kuşmanın çok açık kanıtlarını taşımaktadır.

256

Çocukluğumun iki yılı dedemin bana kutsal Kitap irfanının hazi­nelerini tanıtmayı amaçlayan, kahramanca ama boşuna çabalarıyla geçti. Belki o çok etkileyici bir öğretmen değildi, belki de ben öğren­mesi kıt ve nankör bir öğrenciydim; ama gerçek şu ki, onun derslerin­den aklımda hemen hemen hiç bir şey kalmadı. Yalnızca bir öykü ka­famın derinliklerine yerleşti ve yıllarca aklımı kurcaladı. Torbalar dolusu yiyecekle yüklü bir eşekle yolculuk yaparken bir dilenciye ras­layan aziz bir bilgenin öyküsüydü bu. Dilenci, yiyecek bir şeyler dile­nir. "Bekle" der bilge, "Önce torbaları çözmem gerek." Ama uzun za­mandır süren açlık, o torbaları açıncaya dek işini bitirir ve dilenci ölür. O zaman bilge, duaya başlar: "Tanrım, bu zavallı adamın haya­tını kurtaramadığım için beni cezalandır !" Bu öykünün bende yarattı­ğı şok, dedemin bitmek tükenmek bilmeyen nasihatlerinden anımsa­dığım hemen hemen tek şeydir. Bu, o zaman ve o zamandan beri okul öğretmenlerimin bana öğrertiği tüm düşünme tarzlarıyla çelişiyordu. Öykü, mantıkdışı (ki öyleydi) ve dolayısıyla yanlış (ki öyle değildi) olduğu halde beni etkilemişti . Beni ikinciye birinciden varmanın şart olmadığına ikna etmek için ise Holocaust'u seçmişti.

Holocaust kurbanlarını kurtarmak için pratikte çok daha fazla bir şeyin (en azından daha büyük ve belki de korkunç kayıplar olmaksı­zın) yapılamayacağı bilinse de bu, ahlaksal suçluluk duygularının uy­kuya yatırılabileceği anlamına gelmez. Bu, ahlaklı bir kişinin utanç duygusunun (�ıdışılığı kendini kurtarma açısından bakılınca ger­çekten kolayca kanıtlansa bile) temelsiz olduğu anlamına da gelmez. Bu utanç duygusunun - yavaş yavaş etki eden zehire, Holocaust'un habis mirasına karşı kazanılan zaferin bu olmazsa olmaz koşulu -yardım "edebilirdi" ve "edemezdi"lerin, yardım "edilebilirdi" ve "edi­lemezdi"lerin sayısıyla ilgili titiz ve tarihsel yönden hassas hesaplarla ilgisi yoktur.

"Olayın gerçeklerini" araştırmada kullanılacak en i leri nicel yön­temler bile bizi, ahlaksal sorumluluk konusuna nesnel (yani evrensel geçerliliği olan) bir çözüme pek yaklaştıramaz. Yahudilerin Hristiyan komşularının, onların kamplara nakledilmelerini Yahudiler çok pasif ve uysal olduğu için mi önleyemediğine, yoksa Yahudilerin - çevrede-

257

ki diğer insanların düşmanlığını ya da kayıtsızlığını sezerek - kaça­cak hiç bir yerleri olmadığı için mi muhafızlardan böylesine ender kaçtıklarına karar vermek için de bilimsel bir yöntem yoktur. Aynı şekilde, Varşova gettosunun varlıklı evlerindekilerin sokaklarda aç­lıktan ve hipotermi*den ölen yoksul sayısını azaltmak için daha fazla şey yapıp yapamayacağına ya da Alman Yahudilerinin Ostjuden* *'in sınırdışı edilmesine karşı ayaklanıp ayaklanamayacağına ya da Fran­sız uyruğundaki Yahudilerin, "Fransız olmayan Yahudiler"in hapse tı­kılmasını önleyip önleyemeyeceğine karar vermek için de bilimsel yöntemler yoktur. Daha da kötüsü, nesnel olasılıkların tartılması ve olacak kayıpların hesabı, sorunun ahlaksal özünü bulanıklaştırmak­

tan başka bir işe yaramaz.

Bu, kurtulanların - zaman zaman seyirci kalmaktan başka bir şey yapamamış savaşçıların, zaman zaman kurban haline gelmekten korkmuş seyircilerin - utanç duyması ya da kendileriyle gurur duyma­sı gerekip gerekmediği meselesi değildir. Asıl konu, bu korkunç tarih­sel deneyimin ahlaksal önemini kavramaya ve böylece, bugüne dek in­sanlığın vicdanını rahatsız eden ve geçmişimizle barış içinde yaşa­ma uğruna bugün gerekli uyanıklığı ihmal etmemize yol açan Holoca­ust hayaletini kovmaya ancak utancın özgürleştirici duygusunun yardımcı olabileceğidir. Seçim, ahlaken arındırıcı utancın onuruyla, ahlaken çökertici gururun utancı arasındadır. Kapımı çalan ve ben­den, yaşamını kurtarmam için kendimi ve ailemi feda etmemi isteyen yabancıya nasıl tepki göstereceğimi bilmiyorum. Böyle bir seçimi yapmaktan kurtarılmıştım. Ama, onu saklamayı reddetsem, kurtarıla­cak ve yitirilecek yaşamların hesabını yapıp yabancıyı geri gönder­menin tümüyle akılcı bir karar olduğunu başkalarına ve kendime hak­lı göstermemin çok kolay olacağından kuşkum yok. Ama yine de o nedensiz, akıldışı, ama tümüyle insanca utancı duyacağımdan da kuşkum yok. Ve yine de, bu utanç duygusu olmasa, yabancıyı geri gönderme kararımın yaşamın son günlerine dek beni ayartmaya de-

* Vücut ısı sının düşmesi. (ç.n. ** Doğu Avrupa Yahudileri. (ç.n.)

258

vam edeceğinden de kuşkum yok. Katilce bir zorbalığm yarattığı insanlıkdışı dünya, kurbanlarım

ve kurbanlaştırmayı pasif bir şekilde izleyenleri ahlaksal duyarsızlık­larının ve hiç bir şey yapmamalarının bağışlanması için, kendini kurtarma mantığına zorlayarak insanlıktan çıkardı. Kimse böyle bir baskı karşısında dayanamadığı için suçlu ilan edilemez. Yine de kim­se, böyle bir teslimiyetten ötürü kendi kendini ahlaken alçaltmaktan kurtulamaz. Ve kişi ancak zayıflığından utanç duyduğu zaman bu utanç, inşa edenlerden ve gardiyanlardan daha uzun yaşayan ruhsal hapishaneyi yıkabilir. Bugün sorun, zorbalığın, kurbanlarını ve tanık­larını hapishane ortadan kalktıktc.;ı çok sonra bile mahkum olarak tut­mayı sürdürebilme gücünü yok etmektir.

Holocaust yıldan yıla, hızla geçmişe çekilen tarihsel bir olay bo­yutuna doğru ufalıyor. Onun anısının önemi suçluların cezalandırıl­masını ya da hala görülmemiş hesapların görülmesini giderek daha az kapsamakta. Yargılanmaktan kurtulan katiller şimdi epey ihtiyarla­mış yaşlı birer adamdır; onların cinayetlerinden kurtulmuş olanların çoğu da öyledir ya da yakında öyle olacaklardır. Başka bir katil daha bulunsa, saklandığı yerden alınıp gecikmiş adalete teslim edilse bile suçunun büyüklüğüyle yargı prosedürünün kutsal saygınlığının uyuş­ması giderek daha zor olacaktır. (Demianuk'un ve Barbie' nin duruş­malarındaki sıkıcı durumları anımsayın.) O halde, gaz odaları zama­nında sığınacak yer arayan yabancılara kapıyı açmak mı yoksa kapa­mak mı gerektiğine karar verebilecek kadar yaşlı olan insan sayısı gittikçe azalmaktadır. Eğer suçların cezasının ödettirilmesi ve hesap­ların görülmesi Holocaust 'un tarihsel önemini sona erdirdiyse bu deh­şet verici olay pekala görünüşte ait olduğu yerde - geçmişte - bırakı­lıp profesyonel tarihçilerin ilgisine terk edilebilir. Ama gerçek, görül­memiş hesapları görmenin, Holocaust' u sonsuza dek unutmamanın nedenlerinden yalnızca biri olduğudur. Ve bunun önemsiz bir neden olduğu da hiç bir zaman bugünden, geriye kalan pratikteki önemini de hızla yitirdiği günümüzden, daha net bir şekilde açığa çıkmamış­tır.

Holocaust'un ne cezalandırı lacak fai llerine ne geçmişteki acıları-

259

na dayanarak özel bir sempati, taraf tutma ya da müsamaha isteminde bulunacak doğrudan kurbanlarına, ve ne de kefaret ya da suçsuzluk kanıtı arayacak tanıklarına ait özel bir mülk olduğu (bir zamanlar ol­muşsa da artık olmadığı) bugün her zamankinden daha çok açıktır. Holocaust'un günümüzdeki önemi, tüm insanlık için çıkarılacak ders­tedir.

Holocaust'tan çıkarılacak ders, iyi bir seçeneği içermeyen, ya da iyi bir seçimin maliyetini çok yüksek kılan bir duruma konmuş çoğu kişinin ahlaksal görevden kolayca sıyrılıp (ya da kendilerini ahlaksal görevle yükümlü saymayıp) bunun yerine akılcı çıkarların ve kendini kurtarmanın gereklerini benimseyebilmeleridir. Akılsallıkla ahlakın ters yönleri gösterdiği bir sistemde en çok, insanlık zararlı çıkar. Kö­tülük kendi kirli işini ancak, çoğunluğun çoğu zaman kendini tehlike­ye atarcasına gözüpek tavırlardan kaçınacağı umuduyla yapabilir - ve kötülüğe karşı direnmek, kendini tehlikeye atarcasına, gözüpek tavır­lar gerektirir. Kötülük - "Tanrıya şükür henüz sıra bende değil ; sesimi çıkarmazsam hala kurtulma şansım var" gibi teselli edici bir düşünce­den cesaret alan kendini kurtarma içgüdüsünün yol açacağı - heyecanlı yandaşlığa da, alkışlayan izleyiciye de gereksinim duymaz.

Ama Holocaust' ta, önemi daha az olmayan bir ders daha vardır. Eğer i lk derste bir uyarı varsa ikincisinde umut vardır; ilkini tekrarla­maya değer kılan da ikinci derstir.

İkinci ders bize, kendini kurtarmanın ahlaksal görevden üstün tu­tulmasının kesinlikle, kaçınılmaz ve kurtulunmaz bir yazgı olmadığı­nı söyler. İnsan bunu yapmaya zorlanabilir, ama bunu yapmaya itile­mez ve dolayısıyla, bunu yapmanın sorumluluğunu kendisi zorlayan­ların üzerine atamaz. Kaç kişinin kendini kurtarma akılsallığını değil de ahlaksal görevi tercih ettiği önemli değildir - önemli olan, bunu ya­panların var olduğudur. Kötülük her şeye kadir değildir. Ona karşı konabilir. Karşı koyabilen az sayıda insanın varlığı, kendini kurtarma mantığının egemenliğini bozmuştur. Onun, eninde sonunda ne oldu­ğunu gösterir - bir tercih. Kötülüğü güçsüz kılmak için kaç kişinin bu mantığa karşı çıkması gerektiğini merak ediyor ·insan. Kötülük tekno­lojisinin iş lemez hale geleceği sihirli bir direniş eşiği var mı aca­ba?

260

Ek

Ahlakın Toplumsal Maniplasyonu: Ahlaklaştırıcı Etkenler, Adiaf orize*

Edici Eylem

İnanıyorum ki , Avrupa Amalfi ödülünün büyük oriuru Modemite ve Holocaust adlı kitabın yazarına değil kitabın kendisine verilmiştir ve övgülerinizi bu kitap adına, özellikle de onun içeriği adına şükran­la ve sevinçle kabul ediyorum. Bu kitabın kazandığı ayrıcalıktan ötü­rü mutlu olmamın bir çok nedeni var.

İlki: Bu, "Doğu" ve "Batı" Avrupa diye adlandırmaya alıştığımız yerler arasındaki, düne kadar derin ve aşılmaz görünen ayrımı aşan deneyimlerin ürünü bir kitaptır. Bu kitapta derinlemesine tartışılan görüşler ve onların içerdiği mesajlar hem benim ana üniversitem ola'1 Varşova Üniversitesi'nde, hem de - sürgün yıllarımda - bana iki: ıci

. vatan olan Britanya' daki meslektaşlarımla birlikteliğim sırasında oluşmuştur. Bu görüşler ayrım tanımaz, ortak Avrupa deneyimimizi birliği belki yadsınan, hatta geçici bir süre engellenen, ama ayrılma­yan ortak tarihimizi bilir yalnızca. Kitabımın hitabettiği işte bu ortak, Avrupalı yazgımızdır.

* Adiaphora - aldırış edilmeyen, ahlaki yönden kayıtsız kalınabilir olan.

26 1

İkincisi : İnsanlığın rezil olduğu yılların anısı olan bir kitapla, Win­ter in tlıe Moming adlı yapıtıyla normalde bakmayı reddettiğimiz şeyleri görmemi sağlayan, yaşam boyu arkadaşım ve yoldaşım Jani­na olmasaydı bu kitap asla var olmazdı. Janina'nın, bu insan yapımı cehennemin içindeyken edindiği acı hikmetin özetini okuduktan sonra Modemite ve Holocaust yazmak benim için entelektüel bir zorunluluk ve ahlaksal bir görev haline gelmişti: "Zalimliğin en zalim yanı, kur­banlarını yok etmeden önce insanlıktan çıkarmasıdır. Ve en zor mü­cadele, insanlıkdışı koşullarda insan kalabilmektir.". Kitabımın mesa­jı Janina' nın bu acı hikmetini içersin diye çaba harcadım.

Üçüncüsü: Kendinden emin, zengin, kahraman dünyamızın ve bu dünyanın insanların ahlak dürtüleriyle oynadığı tehlikeli oyunun gizli ve görünmeyen yüzüyle ilgili olan bu mesaj giderek daha geniş çevre­lerin paylaşacağı ilgi ve endişelerle karşılaşacağa benziyor. Sanırım herkesin imrendiği Amalfi ödülünün bu kitaba verilmesinin anlamı, kitabın o mesaj ı içermesidir. Ama aynı zamanda, saygın Amalfi Kongre' sinin, mesajın söylemek istediğine göre, ayrılıkları uygarlığı­mızın en görkemli başarılarıyla en korkunç suçlarının altında yatan ve yeniden birleşmeleri dünyamızın kendi ürkütücü güçleriyle uzla­şabilmesi için tek şansı olan ahlak ve yararlılık konusuna tam anla­mıyla adanmış olduğu anlamına da gelir. Benim sunacağım konuşma bu nedenle, kitabın mesaj ının salt yeniden bir tekrarından daha fazla­sıdır. Dilerim ortak uğraşımızın odak noktasında, kalacak olan bir söylemin sesidir.

Virtutem doctrina paret naturane donet. * Bu ikilem antik Roma için de, bugün bizim için olduğu kadar şiddetliymiş demek. Ahlak öğrenilmiş bir şey midir, yoksa insanın varoluş tarzında zaten var mıdır? Toplumsallaşma sürecinden mi doğmuştur, yoksa öğretme başlamadan önce "yerini" almış mıdır? Ahlak toplumsal bir ürün mü­dür? Yoksa Max Scheler' in ısrarla savunduğu öteki seçenek mi doğru­dur: Arkadaşlık duygusu, bu her türlü ahlaksal davranışın özü, tüm

* : Erdemi eğitim mi sağlar, doğa mı verir? (ç.n.)

262

toplumsal yaşamın ön koşulu mudur? Bu soru genellikle, yalnızca akademik bir önem taşıyor gerekçe­

siyle, üzerinde düşünülmeden bırakılır. B azen, hiç bitmek bilmeyen ama adı kötüye çıkmış bir kuşkudan, metafizik meraktan kaynakla­nan yararsız ve gereksiz konular arasına atılır. Sosyologlar tarafından özellikle sorulduğunda ise çoktan, Hobbes ve Durkheim tarafından, hiç bir kuşkuya yer bırakmaksızın, kesinlikle yanıtlanmış ve o za­mandan beri, rutin sosyoloj i pratiği tarafından soru olmaktan çıkarıl­mış olduğu varsayılır. Sosyologlara göre en azından, insan olan her şeyin kaynağı toplumdur ve insan olan her şey toplumsal öğrenme yoluyla varolur. Bu konuyu başlı başına tartışma olanağı bulduğu­muz çok enderdir. Tek ilgilendiğimiz, konunun tartışılabilmesi için önce çözümlenmiş olmasıdır: Onun çözümü, bize özgü sosyolojik söylemi oluşturan dilde ifadesini bulmuştur. Bu dilde ahlaktan; top­lumsallaşmaya, öğretme ve öğrenmeye, sistemik gerekliliklere ve top­lumsal işlevlere dayanmayan bir tarzda söz edilemez. Ve Wittgenste­in' ın bize anımsattığı gibi, söylenebilir olanların dışında bir şeyi söyleyemeyiz. Sosyoloj i dilinin doğruladığı yaşam biçiminde toplum­ca onaylanmamış ahlaka yer yoktur. Bu dilde, toplumca onaylanma­mış hiç bir şeyden ahlaklı diye söz edilemez. Ve konuşulamayan şey de sessizlikte kalmaya mahkumdur.

Her söylem kendi konularını belirler, bunların tanımlarındaki ay­rımları koruyarak bütünlüğünü sürdürür ve bunları yineleyerek kendi­ni yeniden üretir. Sosyoloj inin sürüp giden sessizliğinin maliyeti çok yüksek olmasa bu önemsiz gözlemi yaptıktan sonra sosyolojiyi alıştı­ğı seçici konuşma biçimi ve seçici sağırlığıyla yürüyüp gitsin diye pekala bırakabilirdik. Ama bu maliyetin ne denli yüksek olduğu Ausc­hwitz' de, Hiroşima' da ve Gulag'da yavaş yavaş ama acımasızca or­taya çıktı . Ya da daha doğrusu Gulag' ın, Hiroşima'nın zafer kazan­mış fail leri bu sorunla, Auschwitz ' in yenik düşmüş faillerini yargıla­yıp, kınayıp, mahkum ederlerken yüz yüze geldiler. Bu sorunların gerçekte neyi gerektirdiğini dile getiren, en zeki ve inançlara karşı en saygısız haliyle Hannah Arendt' ti :

Davalıların "meşru" suçları üzerine açılmış bu mahkemelerden

263

istediğimiz, insanoğlunun, yalnızca kendisine ait, üstelik de tüm çevresindekilerin uzlaştığı ortak görüş olarak saygı göstermesi gereken kurala taban tabana zıt düşen özyargısından başka hiç bir yol göstericisi bulunmadığında bile doğruyla yanlışı ayırdedebil­mesidir. Ve yalnızca kendi yargılarına güvenecek kadar 'küstah' olan az sayıda kişinin eski değer yargılarına bağlı kalmayı sürdü­renlerle ya da dinsel inançların peşinden gidenlerle kesinlikle aynı kişiler olmadığını anladığımızda bu sorun daha da ciddileşir. . . Yine de doğruyla yanlışı ayırd'edebilen bu az .sayıda insan yalnız­ca kendi yargılarıyla davrandılar ve özgürce yaptılar bunu; bağlı kalacakları, karşılaştıkları özel durumu kapsayabilen hiç bir kural yoktu.

Ve şu soru sorulmalıydı : Eğer zafer kazansalardı bugün duruşma­ya getirilenlerin herhangi biri vicdan azabı duyacak mıydı? Bunu izle­yen en korkunç keşif ise yanıtın kesinlikle "hayır" olacağı ve bunun niçin böyle olmaması gerektiğini gösterecek kanıtlardan yoksun olma� mızdır. İyi ile kötü arasında böylesi ayrımlara, yokluğunda ve mahke­me olmaksızın karar verildiğinde bunlar toplumun onay mührünü ta­şımadıklarından bireylerin ahlaksal insiyatifi ele almalarını ciddi bir şekilde talep edemeyiz. Ve tercihlerin toplum tarafından emredilme­siyle sorumluluk de facto sahiplenilmedikçe, onları ahlaksal tercihle­rinden sorumlu da tutamayız. Ve böyle yapılmasını (yani bireylerin kendi ahlaksal kararlarını kendi sorumluluklarıyla almasını) normalde isteyemeyiz. Böyle yapılırsa bu her şeyden önce, toplumun yasa ko­yucu gücünün altını oyan bir ahlaksal sorumluluğa izin vermek anla­mına gelir; ve hangi toplum, kendisinden üstün bir askersel güç tara­fından elinden alınmadıkça böyle bir gücünden vazgeçer? Gulag sırla­rını koruyanlar ve Hiroşima'ya gizlice hazırlık yapanlar için Ausc­hwitz fai lleri hakkındaki hükme katılmak gerçekten zor bir iştir.

Harry Redner'in, "çoğu yaşam ve görüş bugün hala, Auschwitz ve Hiroşima sanki hiç olmamış, yahut eğer olmuşsa da çok uzaklarda, çok önceleri, bir öfke boşalımı şeklinde olmıış; bizi i lgilendirmez­miş gibi sürüyor" gözlemi belki de bu zorluktan kaynaklanmaktadır. Nuremberg duruşmalarında ortaya çıkan meşruluk kuşkuları, özenle çizilmiş cemaat sınırlarının ötesine saçılmasına asla izin verilmeyen,

264

olağandışı ve patolojik bir vakaya özgü, yerel sorunlar gibi davranıla­rak, orada ve o zaman çözümlenmiştir ve denetimden kurtulma tehli­kesini gösterir göstermez derhal kapatılıp halledilmiştir. Böylece de, özbilincimizde kökten bir revizyon olmamış ya da düşünülmemiştir. Onlarca yıl önce - hatta ta bugüne dek - Arendt vahşetin sesi olarak kaldı. Arendt'in çözümlemesinin o zaman karşılaştığı öfke genellikle özbilincin sugötürmezliğini koruma çabalarından kaynaklanıyordu. Nazi suçlarının ancak, bizimle, dünyamızla, yaşam biçimlerimizle açıkça ilgisiz olan açıklamaları kabul edildi. Bu suçlamalar hem dava­lıları kınamak, hem de onları yenenlerin dünyasını aklamak gibi, çifte başarılıydı. "Ne sapkın ne de sadist olmayan'', "o zaman da, bugün de korkunç derece de normal olan" (Arendt) bir halkın - gösterişli bir toplumsal alkışla ya da sözsüz bir toplumsal onayla - işlediği bir su­çun sonuçta marjinalize edilmesi kasten de, istemeden de tasarlayarak da, . ihmal sonucu da yapılmış olsa buna karşı çıkmak gereksizdir. Gerçek, yarım yüzyıl önce konmuş karantinanın hala kaldırılmamış olmasıdır; üstelik yıllar geçtikçe dikenli tel sıraları daha da sıklaş­mıştır. Auschwitz "Yahudilerin" ya da "Almanların" bir sorunu ve Yahudilerin ya da Almanların malı olarak tarihe karışıp gitmiştir. Holocaust "Yahudi araştırmaları"nın merkezine gelindiğinde oldu­ğundan büyük gösterilirken, Avrupa tarihçiliğinin ana akımı tarafın- . dan da dipnotlarıyla ve rasgele paragraflarla sınırl ı bırakılmıştır. Ho­locaust ' la ilgili kitaplar "Yahudi temaları" başlığı altında eleştiril­miştir. Bu alı şkanlıkların etkisi Yahudilerin, yalnızca Yahudilerin uğradığı haksızlığı "kamulaştırmaya" yönelik deneme kabilinden de olsa her türlü girişime Yahudi ileri gelenlerince gösterilen şiddetli muhalefetle de desteklenmiştir. Yahudi devleti, bu haksızlığın tek gardiyanı ve tek meşru yararlanıcısı olmayı şevkle isterdi. Bu habis ittifak, "yalnızca Yahudilere ait" diye nitelediği deneyimin modern in­sanlığın evrensel bir sorununa dönüşmesini ve böylece herkesin malı olmasını adamakıllı engelledi. Yahut da Auschwitz Alman tarihinin ol ağandışı dönemeçleriyle, Alman kültürünün iç çelişkileriyle, Al­man felsefesinin gaflarıyla ya da Almanların şaşırtıcı derecede otori­ter ulusal karakteriyle - yani aynı, cemaate indirgeyici, ·marj inalize

265

edici yaklaşımlarla - açıklanabilir bir olay haline getirildi . Son olarak ve belki de bunların içinde en sapkını olarak da, hem suçu marjinalize edip hem de modernliği aklayarak iki uçlu bir çatal gibi iş gören bu strateji ayrıca, Holocaust' u karşılaştırılabilir fenomenler grubundan dışlayıp bunun yerine, onu "nermal" uygar toplumlarda güya uzun süredir bastırı lmış, . ama Almanların modernleşmesindeki sözde za­yıflıklar ya da hatalar yüzünden yeterince evcilleştirilememiş ya da denetim altına alınamamış modernlik öncesi (barbarca, akıldışı) güç­lerin patlaması olarak yorumlayan bir stratej idir. Bu strateji kendini savunmanın gözde bir biçimi olsa gerektir: Öncelikle modern uygarlı ­ğ ın nedenbil imsel mitini aklın duygulara karşı bir zaferi olarak ve bu zafere olan inancı da ahlakın tarihsel geli şiminde kesinlikle i leri bir adım olarak ima yoluyla yeniden onaylar ve destekler.

İster kasten, i sterse de bilinçsizce izlenmiş olsun bu üç stratejinin bileşik sonucu, öyküsünü bunca uzmanca yazdıkları ve gittikçe artan ayrıntılarıyla yazmaya devam ettikleri bu yüzyılın en önemli olayını ne denli çabalasalar da bir türlü anlayamadıklarından sürekli yakınıp

- duran tarihçilerin dile düşmüş şaşkınlığıdır. Saul Friedlander' in üzüntü duyduğu "tarihçilerin felci" olgusu onun (çok kişinin paylaştı­ğı) görüşünce "tümüyle heterojen yapıda fenomenlerin aynı anda va­roluşu ve birbirleriyle i l işkilerinden kaynaklanmaktadır: Kendini kur­tarıcı sanan bir fanatizm ile bürokratik yapıların, patolojik dürtülerle yönetimsel yargıların, ileri bir endüstri toplumu içindeki arkaik yakla-• 1 şımların i l işkilerinden yani ." Marj inal öyküler ağı içinde dolaştırıl a-rak hepimiz bu ağın dokunmasına yardim ediyoruz, bakmamız gere­ken yere bakmıyoruz; farkına varabi ldiğimiz tek şey resmin kafa ka­rıştırıcı heterojenliği, dilimizin birlikte varolmasına izin vermediği şeylerin birlikte bulunması, bize anlatanların dediğine göre farklı çağ­lara ve zamanlara ait etkenlerin içiçeliği. Bunların heterojenliği bir bulgu deği l, bir varsayımdır. İdrakın ortaya çıkabileceği ve gerekli ol­duğu yerde hayreti doğuran da bu varsayımdır.

Walter Benjamin 1 940 da, karanlığın ortasındayken, tarihçilerin süregiden felci ve sosyologların tasasız sakinliği hakkında bir yargıya varan, hala iyice kulak verilmesi gereken bir mesajı not düşmüştü:

266

"'Böyle bir hayret - hunun kaynaklandığı bir tarih kavraınmın savunu­lamaz olduğunun idraki değilse eğer - tarihin gerçekten anlaşılabil­mesi için başlangıç noktası olamaz." Savunulmaz olan bizim - Avru­pa' ya özgü - tarihi, insanlığın insandaki hayvandan çıkarak yükselişi ; ve akılcı örgütlenmenin, iğrenç, kaba ve yetersiz bir yaşamın acıma­sızlığına karşı kazandığı zafer olarak gören tarih anlayışımızdır . ' Yi­ne savunulamaz olan, modern toplumu kesinkes ahlaklaştırıcı bir güç, onun kurumlarını uygarlaştırıcı güçler, onun baskıcı denetimini de kırılgan insanlığı hayvanca duyguların selinden koruyan bir baraj ola­rak gören modern toplum anlayışımızdır. İşte bu son savunulmazlığı göstermeye adanmıştır bunu yorumlayan kitabın paralelindeki bu ma­kale.

Ama önce yineleyelim: Sosyolojik söylem dilinin temelinde va­rolan niteliklerin, tüm standartlarıyla sosyolojik söylemin herkesçe paylaşı lan ortak varsayımlarından oluşan bir düşüncenin savunul­mazlığını kanıtlamanın zorluğuna katkısı hiç de az değildir; tüm di ller gibi o da, nesnelerini tanımlıyormuş gibi görünüp aslında be­lirler. Toplumun ahlaksal otoritesi, toplumca onaylanmayan tüm davranışları ahlakdışı diye tanımladığı ölçüde kendi kendinin saf­satalığını kanıtlar. Toplumca kınanan davranış kötü diye nitelendiği sürece, toplum tarafından onaylanan davranış iyi olarak kalır. Ah­laksal dürtünün toplum öncesi kaynağıyla i lgili her türlü sav dilsel akılsallığın - dilin izin verdiği tek akılsallığın- kurallarını çiğnemek olarak a priori kınandıkça da bu kısır döngüden çıkmak kolay değil­dir. Sosyoloji dilinin kullanılması bu dilin yarattığı dünya resminin kabul edilmesini gerektirir ve bunun sonucu ortaya çıkan söylem, · gerçeğe başvuruları yalnızca, bu şeki lde yaratılmış dünyaya yönel­terek sürdürmenin zımnen kabul edilmesi gerektiğini ima eder. Sos­yolojinin yarattığı dünya resmi, yasa koyucu toplumsal güçlerin ba­şarılarının bir kopyasıdır. Ama ondan daha da fazlasını yapar: Bu güçlerin başarısı için bastırılmaları gereken alternatif görüşlerin ifade edilme olasılığını da yok eder. Böylece dilin belirleyici gücü toplumsal hakimiyetin yapısında varolan ayırdedici, ayırıcı, ayrıma uğratıcı ve baskılayıcı güçlere katkıda bulunur. O da, meşruluğunu

267

ve ikna edici gücünü bu yapıdan alır. Yapı, ontolojik olarak, olay !arın. görece tekrarlanır lığı, tekdüzeliği

anlamına gelir; epistemolojik olarak ise bu nedenle, önceden bilinebi­lirlik anlamına gelir. Olasılıkların dağılımının rasgele olmadığı bir bölümle karşılaştığımız zaman yapıdan söz ederiz: Bazı olaylar öte­ki lerden daha olasıdır. İnsan yaşam ortamının "yapılanma" kavramı şudur: Rasgelelikler denizinde bir düzenlilik adası. Bu her an bozula­bilir düzenlilik, toplumsal örgütlenmenin bir başarısı ve belirleyici özelliği olmuştur. Amaçlı da olsa, bütünleyici de olsa (yani diğer ayı­rıcı ve böylece potansiyel bölücü özelliklerin tümünü baskı altına ala­rak ya da alçal tarak - anlamsız kılarak ya da önemsiz hale getirerek -yaratılan ayrılmış görece homojen alanlar gibi) her toplumsal örgüt­lenme, b irimlerinin davranışlarını ya araçsal ya da yöntemsel değer­lendirmeye tabi tutmayı gerektirir. Daha da önemlisi, diğer tüm ölçüt­lerin ve öncelikle de üniteleri tekbiçimli hale getirmeye yönelik baskı­lara karşı dirençli ve dolayısıyla örgütün kollektif amacı karşısında özerk kılabilecek (ve onları örgütsel bakış açısıyla tehlikeli ve düzen bozucu hale getirebilecek) standartların meşruluğunu ortadan kaldır­mayı gerektirir.

Baskı altına alınacağı belirlenmiş standartlar arasında baş köşeyi - en belirgin şekilde özerk (ve bu nedenle örgütün bakış açısıyla en tehlikeli ) eğil im olan - ahlaksal dürtü alır. Ahlaksal davranışın özerk­liği kesindir ve denetim altına alınıp azaltılamaz. Her türlü yasalaştır­madan kurtulduğu gibi, kendi dışındaki hiç bir amaca hizmet etmez ve kendi dışındaki herhangi bir şeyle i l işkiye girmez; yani onu denet­leyecek, standardizc edecek, kurallara bağlayacak hiç bir i lişkiye so­kulamaz. Yirminci yüzyılın en büyük ahlak felsefecisi Emmanuel Le­vinas' ın dediği gibi, ahlaksal davranış Öteki 'nin yalnızca bir yüz ola­rak varlığıyla, yani gücü olmayan bir otorite ile otomatik olarak baş­lar. Öteki, cezayla korkutmadan, ya da ödül vaadetmeden bir şeyler talep eder; talebi yaptırımsızdır. Öteki hiç bir şey yapamaz; bu onun zayıflığıdır ve benim gücümü, eylem yeteneğimi sorumluluk olarak açığa çıkarır. Sorumluluğun ardından gelen, ahlaksal davranıştır. Korku ya da yaptırımın başlattığı eylemin tersine, başarı ya da kurtu-

268

luş sağlamaz. Heteronom kural koymalardan ya da akılcı fikir yürüt­melerden amaçsız olarak kurtulurken conatus essendi*ye karşı sağır kalır ve böylece "akılcı yaklaşım" yargısını, kendini koruma hesabı­nı, yani ''vardır"ın, bağımlılığın ve heteronominin dünyasına uzanan o çift köprüyü atlar. Öteki'nin yüzü, der Levinas, varolma çabasına yönelik bir sınırdır. Bu nedenle, sonsuz bir özgürlük sunar: Her türlü yabancı korkusunun kaynağına, her türlü bağımlılığa, doğanın varol­ma konusundaki inadına karşı özgürlük. Ahlak, bir "yüce gönüllülük anı" dır. "Kazanmadan oynayan biri ... Nedensiz yapılan bir şey, yani lütuf ... Yüz düşüncesi nedensiz aşkın, gereksiz bir eylemde bulunma­nın düşüncesidir." Ahlaks�l eylemlerin başka yöne çekilememesi, ayartılamaması, rüşvetle elde edilememesi, rutinleştirilememesi bu nedensizliği yüzündendir. Kant'ın pratik aklı toplumsal açıdan işte böylesine geçersizdir ... Ahlaktan esinlenmiş davranış, örgütün bakış açısıyla en yararsız, hatta yıkıcı tavırdır: Hiç bir amacın önüne koşu­lamaz ve tekdüzelik umudunu sınırlar. Ahlak, akılcı kılınamadığı için, gereksizliğe doğru zorlanmalı ve güdülenmelidir.

Örgütün, ahlaksal davranışın otonomisine karşı yanıtı araçsal ve yöntemsel akılcılıkların yabancı korkusudur. Yasa ve çıkar, ahlaksal dürtünün nedensizliğini ve yaptırımsızlığını yerinden atar ve onun ye­rini alır. Eylemciler tavırlarına ya amaca göre ya da davranış kuralla­rına göre karar vermeye çağrılırlar. Ancak bu şekilde düşünülmüş ve fikir yürütülmüş ya da bu şekilde aktarmaya elverişli eylemler ger­çek toplumsal eylemler, yani akılcı eylemler, yani eylemcilerin özel­liklerini toplumsal eylemciler olarak belirlemeye yarayan eylemler sı­nıfına kabul edilebilir. Aynı şekilde, amaca uygunluk ya da yöntem­sel disiplin ölçütlerine uymayan eylemler ise toplum dışı, akıldışı -ve özel- diye nitelenir. Eylemi toplumsallaştırmanın örgütçe yolu, kaçı­nılmaz sonuç olarak, ahlakın özelleştirilmesinden geçer.

Böylece, tüm toplumsal örgütler ahlaksal davranışın yıkıcı ve dü­zen bozucu etkisini nötralize etmeyi gerektirir. Bu sonuca birçok ta-

* : Lat. Doğal eğilim ya da itkiler. (ç.n.)

269

rnamlayıcı düzeni em ey le varılır: ( 1 ) Eylemle sonuçları arasındaki uzaklığı ahlaksal dürtülerin erişeme­yeceği kadar arttırmak; (2) bazı "ötekilcr"i ahlaksal tavrın olası hedefleri, olası "yüzleri" sını­fından çıkarmak; (3) eylemin diğer insan hedeflerini görevsel yönden spesifik özellikler yığını içinde gizlemek ve onları, yüzün yeniden tamamlanması fırsatı doğmayacak ve her eylem için yüklenilecek görev ahlaksal değerlen­dirmeden muaf olabilecek şekilde ayrı tutmak. Örgüt, bu düzenleme­lerle ahlakdışı davranışı teşvik etmez; bazı kötüleyicilerin fazla i leri gidip de suçladıkları gibi, kötülüğü desteklemez; ama kendi kendini desteklemesine karşın, iyiyi de desteklemez. O yalnızca, toplumsal eylemi adiaforik (köken olarak, adiaphoron, Kilise tarafından ilgisiz, önemsiz, tarafsız sayılan şey anlamına gelir) - yani ne iyi, ne de kötü; ahlaksal değerlerle değil, teknik (amaca yönelik ya da yöntemsel) de­ğerlerle ölçülebilir - kılar. Aynı nedenle, Başkası için duyulan ahlak­sal sorumluluğu, başlangıçtaki, "varolma çabasına" konmuş sınır ro­lü içinde etkisiz kılar. (Modern çağın eşiğinde, toplumsal örgütlenme­yi ilk kez bir planlama ve akılcı ilerleme meselesi olarak gören sosyo­loj i filozoflarının, örgütün bu niteliğini, toplumsal kayıtsızlığı aşan ve onu kişiye özel duruma indirgeyen insanın ölümsüzlüğü, bireysel erkeklerin ve kadınların ise ölümlülüğü olarak kuramsallaştırdıklan­nı düşündürüyor bunlar). Şimdi, hem toplumsal örgütlenmeyi oluştu­ran, hem de toplumsal eylemi adiaforize eden bu düzenlemeleri birer birer ele alalım.

Eylem sonuçlarının ahlak sınırlarının ötesine taşınmasıyla, yani eylemin emir-uygulama hiyerarşisine katılması konusundaki bu bü­yük başarıyla başlayalım: Eylemciler "görevli statüsü"ne yerleştiril­dikleri ve bir aracılar zinciriyle hem amaç-bilinç kaynaklarından, hem de eylemin nihai sonuçfarından ayrıldıkları takdirde bir tercih yapma durumuyla ve yaptıklarının sonuçlarını görme fırsatıyla çok ender karşılaşırlar; daha da önemlisi , gördüklerinin kendi yaptıkları işlerin sonucu olduğunu kavramaları bile çok zordur. Her eylem, hem ona aracılık edildiği, hem de "sadece" aracı olduğu için, nedensellik bağ-

270

lantısı, ortaya çıkan kanıtın bir "beklenmedik sonuç" ya da olsa olsa ahlaksal yönden nötr bir eylemin -etik bir hatadan değil de bir akıl ha­tasından kaynaklanan- yalnızca "istenmeden oluşan bir sonucu" ola­rak kuramsallaştırılmasıyla, inandırıcı bir şekilde ortadan kaldırılır. Bu nedenle, toplumsal örgütlenme, ahlaksal sorumluluğu yüzer-gezer halde tutan bir makinaya benzetilebilir; ortaya çıkan sonuca herkesin katkısı nedensel bir işlevle elle tutulur bir bağlantı kurulamayacak kadar küçük ya da kısmi olduğundan ahlaksal sorumluluk hiç kimseye ait değildir. Sorumluluğun bölünmesi ve geriye kalanın dağıtılması, yapısal düzlemde, Hannah Arendt' in dokunaklı bir şekilde "hiç kim­senin hakimiyeti" diye tanımladığı duruma yol açar; bireysel düzlem­de ise eylemciyi ahlaksal bir özne olarak, görevin ve yöntemsel kural­ların ikil i gücüyle karşı laştığında sessiz ve savunmasız .bırakır.

İkinci düzenleme ise en iyi şekilde, "yüzün silinmesi" olarak ta­nımlanabilir. Bu işlem, eylemin hedeflerini eylemcinin karşısına bir ahlaksal talep kaynağı olan kapasiteleriyle çıkamayacakları bir konu­ma atmayı, yani onları eylemcinin karşısına bir "yüz" olarak çıkabi­lecek varlıklar sınıfından çıkarmayı gerektirir. Bu amaçla uygulanan yöntemler dizisi gerçekten muazzamdır. Bu dizi, i lan edilmiş düşma­nı ahlakın koruma alanından açıkça çıkarmaktan başlar; seçilmiş grupları ancak teknik, araçsal değerlere dayanarak değerlendirilebile­cek eylem araçları arasında sıralamaktan geçer; sonunda yabancının, insanlarla, yüzünün görülüp de ahlaksal bir talep pırıltısı uyandırabi­leceği rutin karşılaşmalardan çıkarılmasına dek uzanır. Bu olguların hepsinde de, Öteki'nden duyulacak ahlaksal sorumluluğun sınırlayıcı etkisi askıya alınmış ve etkisiz kılınmıştır.

Üçüncü düzenleme, eylem hedefini kişi olarak yok eder. Hedef, bazı özelliklere ayrılarak gizlenmiştir; ahlaksal öznenin bütünlüğü, hiç biri ahlaksal öznellik ,olarak anlaşılamayacak parçaların ve özel­liklerin bir kolleksiyonuna indirgenmiştir. Bundan sonra eylemler, ah­laksal yönden önemli etkenlerle karşılaşma noktasının yanından ge­çerek ya da bundan kaçınarak bütünlüğün spesifik birimlerini hedef alır (mantıksal pozitivizmin geliştirdiği felsefi indirgemeciliğin postu­latı olarak ifade edilen şeyin, toplumsal örgütlenmenin gerçeği oldu-

27 1

ğu tahmin edilebilir: P varlığının x, y ve z varlıklarına indirgenebile­ceğini göstermek, ,P nin x, y ve z nin birleşiminden "başka bir şey" olmadığı şeklinde bir tümdengelimi gerektirir. Ahlakın, mantıksal­pozitivist indirgemeci heyecanın ilk kurbanlarından biri olmasına şaşmamak gerek). Daha dar bir alanı hedefleyen eylemin insan hede­finin tamamı üzerindeki etkisi gözden ırak tutulmuş ve amacın bir bö­lümü olmadığı için ahlaksal değerlendirmenin dışında kalmış gibidir sanki.

Toplumsal örgütlenmenin adiaforize edici etkisi buraya kadar özel­l ikle tarih dışı ve ülkelerüstü terimlerle sürdürüldü. Aslında insan ey­leminin adiaforize edilmesi her tür bireyüstü, toplumsal bütünlükler, hatta tüm toplumsal örgütlenmeler için gerekli temel bir eylem gibi görünüyor. Ama durum gerçekten böyleyse ahlakın toplumsal kayna­ğına inanan ortodoks inanca karşı çıkma ve onu çürütme girişimimiz bu araştırmanın öncelikle sürdürdüğü etik kaygılara kendiliğinden bif yanıt oluşturmaz. Toplumu adiaforize edici bir mekanizma olarak görmenin insan tarihinde yaygın bir şekilde, her yerde ve her zaman­da var olan zulme ahlakın toplumsal kökenleri hakkındaki ortodoks

· teoriden çok daha iyi bir açıklama getirdiği doğrudur; özellikle, sa­vaşta, haçlı seferlerinde, sömürgeleştirme sırasında ya da toplumsal mücadelelerde insan topluluklarının, tek başına yapıldığında bunu yapanın ruh hastası olduğunu düşündürecek eylemleri, nasıl yapabil­diğini açıklar. Ama yine de günümüzün Gulag, Auschwitz ya da Hiro­şima gibi, çarpıcı tuhaflıktaki yeni fenomenlerini açıklamada yetersiz kalır. Yüzyılımızın bu en önemli olaylarının gerçekten yeni ve tuhaf olduğu hissediliyor ve insan (haklı olarak) bunların, insan toplumu­nun evrensel qzelliği olmayan ve geçmişteki toplumlarda bulunma­yan, tipik modern, yepyeni bazı karakterlerin ortaya çıkışını gösterdi­ğinden kuşkulanıyor. Neden?

Bir: En göze çarpıcı ve çok bilinen yenilik, bugün tümüyle, adiafo­rize edilmiş eylemin hizmetine verilebilecek yıkıcı teknoloj i potansi­yelinin korkunç boyutudur. Günümüz de, yönetimsel işlemlerin bilim­sel yönden artan ustalıkları da bu yeni ve korkunç güce ayrıca yar­dımcı ve kışkırtıcı bir katkıda bulunmaktadır. Görünüşte, modern

272

zamanlarda gelişen teknoloj i ancak, toplumca düzenlenen, örgütlenen eylemlerde zaten var olan eğil imleri daha i leriye itmektedir; onun şu andaki boyutu yalnızca nicel bir değişimi ifade etmektedir. Ama yine de, nicel büyümenin nitelikte bir değişimi haber verdiği bir nokta var- · dır -ve modernlik dediğimiz çağda bu nokta aşılmışa benziyor. Tech­ne(*) diyarının, yani insandışı dünyayla ya da insandışı hale getiril­miş insan dünyasıyla ilgili işler diyarının, adiaforize etme yöntemi sayesinde, ahlak yönünden hep nötr bir şekilde yönetildiği doğrudur. Ama Hans Jonas'ın işaret ettiği gibi, modem teknolojiyle silahlanma­mış toplumlarda "eylemin umursaması gereken iyi ile kötü, eylemin çok yakınında, ya uygulamanın içinde ya da hemen bitişiğinde durur­du . . . Eylemin hareket alanı dardı" ve ister planlı ister istenmeden ol­sun bunun olası sonuçları için de aynı şey geçerliydi. Ama bugün "in­sanların, insansız dünyanin ortasında bir zamanlar bir ada olan kenti tüm doğaya yayılıyor ve onun yerini gaspediyor." Eylemin etkileri uzamda olduğu gibi zamanda da uzaklara ve genişliklere ulaşıyor. Bu etkiler Jonas'ın savunduğu gibi birikici hak gelmektec1ir; yani tüm uzams.al ya da zamansal mevkilerin üzerine çıkmaktadır ve çoğukişi­nin korktuğu gibi, sonunda doğanın kendini onarma kap1sitesini aşa­bilir ve Ricoeur'un yokediş dediği ; belki değişimin yarrtıcı işlemin­de yer açıcı bir operasyon olarak nitelenebilecek, sırada 1 yıkımların aksine, yeniden bir başlangıca olanak bırakmayacak bir sonla nokta­lanabilir. Ezeli adiaforize edici teknik sayesinde mümkün olan ve on­dan kaynaklanan bu yeni gelişme, etki alanını ve gücünü, her türlü eylemi geniş bölgelerde ve uzun süre etkili olabilecek, ahlaken iğrenç amaçların emrinde kullanabileceği bir noktaya dek arttırdı. Bunun so­nuçları da, süreç içinde ahlaksal kuşkular uyandırmaksızın, hatta ted­birli olmak gereği bile yaratmaksızın, gerçekten geri dönülmez bir noktaya ya da onarılmaz hale gelecek bir duruma dek gidebilir.

İki: İnsan yapımı teknoloj inin daha önce görülmemiş yeni gücü, insanların binlerce yıldır kendilerinin doğa ve birbirleri üzerindeki üs-

* : Yu. Teknoloj i . (ç.n.)

273

tünlüklerine koydukları sınırların güçsüzlüğünü getirdi : Dünyanın bü­yüsünün bozulmasını ya da Nietzsche'nin dediği gibi, "Tanrı 'nın ölü­mü" nü yani. Tanrı her şeyden önce, insan gücünün bir sınırı demekti: İnsan ne yapmak isterin üzerindeki insan ne yapabilir ve ne yapmaya kalkışır zorlamalarıyla kısıtlama. Tanrı ' nın her şeye gücü yettiği var­sayılan insanın yapmasına ya da yapmaya kalkışmasına izin verile­cek şeylerin bir sınırını çizmişti. Emirler insanların bireyler olarak özgürlüklerini sınırlamasının yanısıra, insanların birlikte, bir toplum olarak koyabilecekleri kurallar.ı da sınır koyardı ; insanların, dünyanın kurallarını oluşturma ve bunla:"! güdüleme konusunda, esasen sınırlı kapasitelerini gösterirdi. Tanrı 'y• yerinden kovan ve onun yerini alan modern bilim bu engeli kaldırdı. Bir de boşluk yarattı : Dünya düzeni­nin yüce yasama ve yürütme sorumlusunun, planlayıcısının ve yöneti­cisinin bürosu dehşet verici bir şekilde boşalmıştı artık . Bu boşluk doldurulmalıydı, yoksa ... Tanrı tahttan indirilmişti ama taht hala ye­rinde duruyordu. Tahtın boş kalması tüm modern çağ boyunca hayal­ciler ve maceracılar için hep varolan tahrik edici bir çağrıydı. Her şe­yi kapsayan bir düzen ve bir uyum sağlama düşü her zamanki gibi canlı kalmıştı ve şimdi her zamankinden daha yakın, insanlar için her zamankinden daha erişilir görünüyordu. Onu gerçekletirmek ve geçerli kılmak artık ölümlü fanilere kalmıştı. Dünya insanoğlunun bahçesine dönmüştü ama onu vahşetin kaosuna düşmekten ancak bahçıvanın tetikte duran dikkati koruyabilirdi. Artık nehirlerin doğru yöne akması ve yerfıstıklarının büyüyeceği yeri yağmur ormanlarının istila etmemesi için gerekeni yapmak insanlara, yalnızca insanlara kal­mıştı. Artık yabancıların yasal düzenin netliğini karartmamasını, haylaz sınıfların toplumsal uyumu bozmamasını, yabancı ırkların hal­kın birlik ve beraberliğini kirletmemesini sağlamak insanlara, yalnız­ca insanlara kalmıştı. Sınıfsız toplum, saf ırk toplumu, Yüce Toplum artık insanın bir göreviydi - acil bir görev, bir ölüm-kalım meselesi, bir ödevdi. Dünyanın, bir zamanlar Tanrı 'nın verdiği ama sonra yitiri­len anlamı ve insanın görevi hakkındaki açıklık bu kez yalnızca insan anlayışı ve sorumluluğuyla (yoksa sorumsuzluğuyla mıydı?) derhal yerine konmal ıydı.

274

İnsan zulmüne o çok farklı modern tarzını veren ve Gulag, Hiroşi­ma ve Auschwitz' i olanaklı hatta belki de kaçınılmaz kılan, araçların artan gücüyle, bunu yapay, tasarlanmış bir düzenin emrinde kullan­mada sınırsızlık düşünc:esinin karışımıydı. Bu özel karışımın artık bitmiş olduğunu gösteren belirti çoktur. Bu karışımın bitmiş olması bazılarınca modernliğin olgunlaşması diye kuramsallaştırıldı ; bazen modernliğin beklenmedik bir sonucu, bazen de post-modern çağın ge­lişi olduğu söylendi; ama her vakada analizciler Peter Drucker' in özlü yargısına katılıyordu: "Artık toplumla kurtuluş yok." İnsanları yöne­tenlerin yapabileceği ve yapması gereken bir sürü şey var. Ama ku­sursuz bir dünya düzeni kurmak bunlardan biri değil. Büyük dünya bahçesi sayısız küçük parsele bölündü ve bunların her birinin kendi küçük düzenleri var. Bilgili ve becerikli bahçıvanlarla dolu bir dünya­da bir Yüce Bahçıvan'.a, bahçıvanların bahçıvanına yer yok gibi görü­nüyor

Şimdi burada yüce bahçıvanın çöküşünü getiren olayların envan­terine giremeyiz. Ama neden ne olursa olsun, sanırım onun çöküşü birçok yönden iyi bir haberdir. İnsanların birlikte varoluşunun ahlakı için yeni bir başlangıç vaadetmiyor mu bu? Toplumsal eylemin adia­forize edilmesiyle - ve özellikle, modern teknolojinin yükselmesinin ona kazandırdığı potansiyel facia yaratıcı boyutlarla - ilgili , daha ön­ceki akıl yürütmemizi nasıl etkileyecek?

Hiç bir şey yitirmeden elde edilmiş kazanç, varsa bile çok azdır. Yüce bahçıvanın gidişi ve yüce bahçıvanlık görüşünün dağılması, kurtuluşu düşleyerek ve kurtuluş amacıyla yapılacak bir soykırım tehlikesi söndüğü için, dünyayı daha güvenli bir yer haline getirdi. Ama bu, dünyayı güvenli bir yer kılmak için tek başına yeterli değil­dir. Eskilerin yerini yeni korkular alıyor; ya da daha doğrusu, yeni uzaklaştırıl an ya da çekilenlerin gölgesinden kurtulan bazı eski kor­kular gerçek görüntülerine kavuşuyor. İnsan, Hans Jonas' ın uyarısına katılmadan edemiyor: Şimdi asıl korkularımız, büyük amaçların dile getiri lmesini ve hepsinden öte, amaçlı bilinçli kararların alınmasını gerektiren ısmarlama toplama kamplarından ve atom bombası patla­malarından değil , teknik uygarlığın amaçsız dinamiklerinin doğasın-

275

dan kaynaklanan bir kıyamet tehlikesine yöneliktir. Bunun nedeni bu­günkü dünyamızın, beyaz adamın, proleteryanın, Ari ırkın kutsal gö­revlerinden, diğer tüm amaçlardan ve ereklerden arındığı için ve böy­lece de, kendini yeniden üretmekten ve büyütmekten başka hiç bir amaca hizmet etmeyen araçlar dünyasına dönüştüğü için kurtulmuş olmasıdır. Jacques Ellul 'un belirttiği gibi, bugün teknoloji , geliştiği için gelişiyor; teknolojik araçlar var olduğu için kullanılıyor ve diğer hiç bir konuda değer tanımaz bir dünyada bağışlanmaz sayılan tek suç, teknoloj inin sağladığı ya da sağlayacağı araçları kullanmamaktır. Yapabiliyorsak ne diye yapmayalım ki? Bugün teknoloji , sorunun çö­zümüne yaramıyor; daha doğrusu, insan gerçeğinin ardışık bölümleri­nin kendince, çözüm için yakaran sorunlar diye tanımlanmasının ne­deni, verili teknoloj inin kullanılmaya hazır oluşudur. Wiener ve Kahn' ın deyişiyle, teknolojik gelişim. talebin üzerinde araç yı:ratıyor ve teknolojik kapasiteleri doyurmak için talep arıyor. . .

Teknoloj inin sınırsız hakimiyeti, amacın ve tercihin yerini neden­sellik belirlemesinin almasıdır. Gerçekten, teknoloj inin kendi yarattı­ğı olasılıkların ciddi bir değerlendirmesi dışında, teknoloj inin alacağı yönü belirleyecek, değerlendirecek ve eleştirecek hiç bir entelektüel ve ahlaksal dayanak noktası akla uygun gibi durmuyor. Sonunda amaçlar sorun çözmenin bataklığında kaybolunca araçların aklı en ba­şarılı durumuna erişti . Teknik yönden her şeye gücü yeterliğe giden yol, amaçların son kalıntılarından da temizlenerek açıldı. Valery 'nin yüzyılımızın başında yapmış olduğu peygamberce uyarıyı yinele­mek geliyor insanın içinden: "On peut dire que tout ce que nous sa­vons, c 'est-a-dire tout ce que nous pouvons, a fini par s'opposer a ce que nous sommes." (*) Kurtuluşun ve özgürlüğün, dün yanın tüm ge­ri kalan kısmıyla birlikte Öteki 'ni yararlılığı hoşnutluk verme kapasi­tesiyle başlayıp biten bir nesneye indirgeme hakkı demek olduğu söy­lenmişti bize ve biz de inandık. Teknoloj inin artık rakipsiz ve sınırsız hakimiyetine teslim olmuş toplum, Öteki' nin insan yüzünü diğer bili-

* : "Tüm bildiğimiz, kendimize karşı olmaya son verdiğimiz anda, tüm yapa­bileceğimi� budur diyebileceğimizdir." (ç.n.)

276

nen tüm toplumsal örgütlenme biçimlerinden daha adamakı llı sildi ve insan toplumculluğunun adiaforizasyonunu henüz ölçülmemiş bir de­rinliğe sapladı.

Ama bu, ortaya çı.kan gerçekliğin yalnızca bir yanı, bireyin günlük deneyimi üzerine kurulu "yaşam dünyası" yanıdır. Daha önce kısaca değindiğimiz gibi, başka bir yan daha var: Araçların gittikçe artan gü­cüyle, kimse farkında olmadan, dünyanın teknolojik olarak yaratılabi­leceği, ama artık teknolojik olarak denetlenemeyeceği bir "kritik küt­le" durumuna kolayca varabilecek teknolojik potansiyelin ve bunun uygulamalarının yol açacağı kararsız, ansızın ve ne olacağı belirsiz gelişmeler yani. Modem teknoloji tıpkı kendisinden daha önceki mo­dem resim, müzik ve felsefe gibi, sonunda kendi mantıksal sonuna ulaşacak, kendi olamazlığını yaratacaktır. Joseph Weizenbaum böyle­si bir sonucun ortaya çıkmasını önlemek için yeni bir etiğin, bir uzak­lık ve uzak sonuçlar etiğinin, teknolojik hareketin etkilerinin akıl al­maz bir şekilde büyüyen uzamsal ve zamansal boyutlarına uygun bir etiğin doğmasının zorunlu olduğunda diretir. Bu etik, bildiğimiz diğer ahlakların hepsinden farklı olacaktır: Aracılı eylemin toplumca konan engellerini ve insan kişiliğinin küçültülmesini aşabilecek bir etiktir bu.

Böyle bir etik, araçları amaca dönüştüren dünya kendi başarıları­nın olası sonuçlarından kurtarılacaksa, her olasılıkla, günümüzün mantıksal bir gereksinimidir. Böyle bir etiğin gerçekleşebilir bir umut olup olmaması tümüyle ayrı bir konudur. Filozofların haklı olarak,

. mantıksal yönden güçlü ve kesinlikle zorunlu olduğunu kanıtladığı hakikatların dünyasal yaşamda gerçekleşebilirliği konusunda bizden, yani sosyologlardan, sosyal ve politik gerçekliğin öğrencilerinden da­ha kuşkucu olmaya eğilimli olan var mıdır? Ve yine, gerekliyle ger­çek arasındaki; ahlaksal sınırların önemini korumasıyla, onlarsız ya­şamaya - ve mutlu, ve belki de artık hep mutlu yaşamaya - kararlı dünya arasındaki uçuruma karşı insanlarımızı uyarmak için bizden daha uygunu var mıdır?

Amalfi Ödülü Konuşması 24 Mayıs 1 990 da sunuldu

277

Notlar

Önsöz 1- David G. Roskies, Against the Apocalypse, Response to Catast­

rophe in Modern Jewish Culture (Cambridge, Mass. : Harvard Univer­sity Press, 1 984 ), s. 252

2- Cynthia Ozick, Art and Ardour (New York: Dutton, 1 984), s. 236

3- Steven Beller, "Shading Light on the Nazi Darkness ", Jewish Quarterly 1988-9 Kış, s. 36 i le karşılaştırınız.

4- Janina Bauman, Winter in the Morning (Londra: Virago Press, 1 986), s. 1 .

1

Giriş: Holocaust Sonrası Sosyoloji 1 - Konrad Lorenz, On Aggression (New York: Harcourt, Brace

and World, 1 977); Arthur Koestler, fanus: a suınıning Up (Londra: Hutchinson, 1 978) i le karşılaştırınız. Holocaust'u açıklamak için in­san doğasında her zaman var olan kusurlarla i lgili teorileri kullanan pek çok yazı arasında Israel W. Chamy, How Can We Coınınit the Unthinkable ? (Boulder: Westview Press, 1 982) dikkati çeker. Kitap,

279

insan doğasıyla ilgili teorilerin kapsamlı bir incelemesini içermekte ve "insan, doğası gereği kötüdür", "güçlülük sarhoşluğuna kapılma eği­limi", "kendi taşımamız gerekeni günah keçisine yükleme" ya da "kendininkini korumak için başkasının insanlığını yok etme" gibi hi­potezleri tartışmaktadır. Antisemitism in the Contemporary World, ed. Michael Curtis, (Boulder: Westview Press, 1 986) içindeki, Wendy Stellar Flory 'nin "Antisemitizmin Psikolojisi" adlı incelemesi Holoca­ust olayını antisemitizmin inadı ile; antisemitizmi, her yerde her za­man var olan önyargılarla; önyargıları, "insan dürtüleri içinde en te­mel ve içgüdüsel olanı - yani bencillik"le açıklıyor; bencilliğe gelince onu da, "başka bir insan karakteri . . . yanlış olduğumuzu kabul etmek­ten ka çınmak için bizi hemen hemen her şeyi yapmaya hazır kılan gurur" olarak açıklıyor (s. 240). Flory, önyargının yıkıcı sonuçlarını önlemek için toplumun "(bencilliğin öteki türle rinde olduğu gibi) bu­nun şiddetle denetim altında tutulması ve yasaklanmasında diret me­si" gerektiğini savunuyor (s. 249).

2- Örneğin "Angela Davis Dachau' ya giden bir Yahudi ev kadını­na dönüşüyor; yiyecek programında bir kesinti, soykırım uygulaması haline geliyor: Vietnamlı tekne insanları, 1 930'ların talihsiz Yahudi mültecileri haline geliyor" Henry L. Feingold, "Holocaust neden ben­zersizdir?", Genocide: Critical /ssues of the Holocaust, ed. Alex Grobman & Daniel Lander (Los Angeles: The Simon Wiesenthal Centre, 1 983) içinde, s. 398

3- George M. Kren & Leon Rappoport, The Holocaust and the Cri­sis of Humon Behaviour (New York: Holmes & Meier, 1980), s. 2.

4- Everett C. Hughes, "İyi İnsanlar ve Kirli İşler", Social Prob­lenıs, 1962 Yaz, s. 3- 10.

5- Helen Fein, Accounting for Genocide: National Response and Jewislı Victiınization during the Holocaust (New York: Free Press, 1 979) ile karşı laştırınız.

6- Fein, Accowıting for Genocide, s. 34. 7- Nechama Tec, When Light Pierced the Darkness (Oxford: Ox­

ford University Press, 1 986)

280

s. 193. 8- John K. Roth, 'Holocaust Business' , Annals of AAPSS, no. 450

(Temmuz 1980), s. 70. 9- Feingold, "Holocaust Neden Benzersizdir?"; s. 399-400. 1 O- Edmund Stillmann & Willjam Pfaff, The Politics of Hysteria

(New York: Harper & Row, 1964 s. 30-3 1 . . 1 1 � Raoul Hilberg, The Destruction of the European Jews (New

York: Holmes & Meier, 1983), Cilt III , s. 994. 1 2- Richard L. Rubenstein, The Cunning of History (New York:

Harper, 1 978), s.9 1 , 1 95. 1 3- Lyman H. Legters (ed.), Western Society after the Holocaust

(Boulder: Westview Press, 1 983) i le karşılaştırınız. 14- Eski İsrail Dış İşleri Bakanı Abba Eban' ın deyişiyle "Bay

Begin' in ve işbirlikçilerinin gözünde her düşman bir 'Nazi ' , her sal­dırı bir 'Auschwitz'dir. "Eban devam ediyor: "Artık o altı milyon ölü­nün değil , kendi ayaklarımızın üzerinde durmamızın zamanı geldi." Aktarılan kaynak: Michael R. Morrus, "Yeni Bir Antisemitizm mi Var?", Curtis, Antisemitism in the Contemporary World, s. 1 77-8 için­de. Begin tarzı demeçler bu türden yanıtlara neden oluyor ve Los An­geles Times Begin 'e "Hit!er' in konuşma tarzı"nı yakıştırırken başka bir Amerikalı gazeteci gaz odalarına sevkedilen Yahudi çocukların fo­toğraflarının altından ona bakan Filistinli Arapların gözleri hakkında yazıyor: Antisemitism in the Modern World içinde Edward Alexander i le karşı laştırınız.

1 5- Kren & Rappoport, The Holocaust and the crisis, s . 1 26, 143. 1 6- Leo Kuper, Genocide: lts Political Use in the Twentieth Cen­

tury (New Haven: Yale University Press, 1 98 1 ), s. 1 6 1 . 1 7- Christopher R. Browning, "Alman Bürokrasisi ve Holocaust",

Grobman & Landes, Genocide içinde, s. 148. 1 8- Kuper, Genocide, s. 1 2 1 . 1 9- H.H. Gerth & Wright Milis (ed.) From Max Weber (Londra:

Routledge & Kegan Paul, 1 970), s. 2 14, 215 . Lucy S. Dawidowicz ge-

28 1

niş kapsamlı incelemesinde ve tarihçilerin Holocaust'a yaklaşımıyla ilgili partizanca değerlendirmesinde [The Holocaust and the Histori­ans (Cambridge, Mass. : Harvard University Press, 1 9 8 1 )] Holoca­ust' un Hiroşima ve Nagazaki'deki yok etme harekatları gibi diğer kit­lesel cinayet olaylarıyla eşit görülme sine karşı çıkıyor: "Bombala­manın amacı Amerika'nın üstün askersel gücünü göstermekti"; bom­balama "Japon halkını ortadan kaldırmak gibi bir amaçla yapılmadı" (s. 17- 1 8). Ama Dawidowicz bu doğru olduğu kesin gözlemi yapması­na karşın yine de önemli bir noktayı gözden kaçırıyor: İkiyüzbin Ja­pon 'un öldürülmesi, .saptanan amacın yerine getirilmesi için aranan et­kili çözüm olarak tasarlanmıştı (ve uygulanmıştı); bu gerçekten, so­runları mantıkla çözme işleminin bir ürünüydü.

20- Kari A. Schleuner, The Twisted Road to Auschwitz (University of Ilinois Press, 1 970) i le karşı laştırınız.

2 1 - Michael R. Marrus, The Holocaust in History (Londra: New England Universitesi Basımevi, 1 987), s. 4 1 .

22- Gerth & Mills, From Max Weber, s . 147. 23- Browning, "Alman Bürokrasisi", s. 1 47. 24-. Kren & Rappoport, The Holocaust and the Crisis, s. 70. 25- Hannah Arendt, Eichmann in Jerusalem: Report on the Bana-

lity of Evi! (Ne.w York: Viking Press, 1 964), s. 106. 26- Arendt, Eichmann in Jerusalem, s. 69. 27- Hilberg, The Destruction of European Jews, s. 1 0 1 1 . 28- Herbert C. Kelman, "Ahlaksal Sınırı Olmayan Şiddet", Jour­

nal of Social /sues, Cilt 29 ( 1 973), s. 29-6 1 . 29- Gerth & Mills, From Max Weber, s . 95 . B u duruşma sırasında

Eichmann yalnızca emirlere değil , yasalara da uyduğunda diretmiştir. Arendt, Eichmann'ın (ve elbette yalnızca onun değil , onunla birlikte daha birçok kişinin), Kant'ın kategorik zorunluluk görüşüne, onunla alay edercesine öykündüğü yorumunda bulunuyor; yani Kant' ın görü­şü bireysel özerklik yerine bürokratik itaati desteklemelidir: "Eylemi­nin ilkesi , ülkenin yasa koyucusunun ya da yasasının ilkesinin aynı-

282

sıymış gibi davran": Arendt, Eichmann in Jerusalem, s. 1 36. 30- Robert Wolfe, "Nurenberg Soykırım Savunmasıyla Ulusal Gü­

venliğe Varsayılan Tehdit", Annals of AAPSS, no. 450 ( 1 980 Tem­muz), s. 64 den aktarılmıştır.

3 1 - Hilberg, The Destruction of the European Jews, s. 1036-8, 1 042.

32- Hillberg, The Destruction of the European Jews, s. 1024. 33- John Lachs, Responsibility of the Individual in Modern Society

(Brighton: Harvester, 1 9 8 1 ), s. 1 2- 1 3, 58. 34- Philip Caputo, A Rumour of War (New York: Reinehart &

Winston, 1 977), s. 229. 35- Fein, Accounting f or Genocide, s. 4. 36- Hilberg, The Destruction of the European Jews, s. 1 044. 37- Franklin M. Littell, "Holocaust İncelemesinin Temelleri'', An­

nals of AAPSS, no. 450 ( 1980 Temmuz), s. 2 1 3. 38- Colin Gray, The Soviet-American Arms Race (Lexington: Sa­

xon Hause, 1 976), s. 39, 40.

il

Modernlik, Irkçılık, İmha 1 1 - Harry L. Feingold, Menorah, Virginia Commonwealth Üniversi­

tesi Yahudi Araştırmaları Programı, no. 4 ( 1 985 Yaz), s. 2. 2- Norman Cohn, W arrant for Genocide (Londra: Eyre & Spottis-

woode, 1 967), s. 267-8. -

3- Feingold, Menorah, s. 5 . 4- Walter Laqueur, Terrible Secret (Harmonds-Worth: Penguin

Books, 1 980) 5- Cohn, Warrantfor Genocide, s. 266-7. 6- "Çıkış Vizeleri ve Giriş Biletleri", Telos, 1988 Kış sayısında

tümüyle bu konu hakkında daha çok şey yazmıştım.

283

7- Eberhard Jackel, Hitler in History (Boston: New England Üni­versitesi Basımevi, 1964).

8- Hitler's Secret Book (Londra: Grove Press, 1 964) ile karşılaştı­rınız.

9- Cohn, Warrantfor Genocide, s. 252. 10- Walter Laqueur, A History of Zionism (New York, 1 972), s.

1 88 den aktarılmıştır. 1 1 - Max Weinreich, Hitler 's Professors: The Part of Scholarship

in Germany 's Crimes against the Jewish People (New York: Yiddish Scientific Institute, 1 946), s. 28.

1 2- W. D. Rubinstein, The Left, the Right and the Jews (Londra: Croom Helm, 1 982), s. 78-9. Ben bu konudaki görüşümü farklı i fade edeceğim: Bu, farklı antisemitizmlerin birarada bulunmasından kay­naklanan özel bir şiddet değildi, antisemitizm fenomeni zaten farklı perspektiflerin birarada bulunmasından doğuyordu.

Yahudilerin İkinci Dünya Savaşına dek süren aykırı toplumsal ko­numlarının, gerçekte tüm zengin Batı ülkelerinde - anlaşılması ve he­saplanması çok zor sonuçlarıyla birlikte - hızla yok olmakta olduğunu vurgulamak gerekir. Rubinstein, Yahudilerin toplumsal merdivenin üst-orta bölümlerine doğru kitlesel hareketini gösteren ikna edici ka­nıtlar sunuyor. Siyasi kısıtlamaların kaldırılmasıyla birlikte giden ekonomik başarı Yahudilerin görüşlerinin siyasi profiline yansıyor: "Yahudiler artık genellikle, toptan tutucudur" (s. 1 1 8), "yeni tutucula­rın hepsi Yahudi değilse de önde gelen üyelerinin çoğu Yahudi 'dir" (s. 1 24), bir zamanlar liberal-ilerici olan Commentary, Amerikan Sa­ğı ' nın militan bir yayın organına dönüştü; Yahudi ileri gelenleri ile köktenci Sağ arasındaki aşk giderek alevleniyor. Son olarak yapılan, Yahudilerle Sosyalizm arasındaki "Güzel bir dostluğun sonu" konulu sempozyumda [The Jewish Quarterly, no. 2, ( l 988)e bakınız] Mela­nie Phillips bir sırrını söyledi : "Sosyalist arkadaşlarıma ve tanıdıkla­rıma 'Ben etnik bir azınlığım' demek ve onların histeri içinde dönüp durduklarını görmek bana büyük zevk veriyor. Naslı olabilirim? Ben güçlüyüm. Ve sosyalistler arasında yaygın izlenim, Yahudilerin güçlü

284

konumda bulunduğu yolundadır. Onlar iktidardadır, öyle değil mi? Her şeyi yöneten onlar, endüstriyi elinde tutan onlar, toprak ağası olan onlar." Öte yandan George Friedman retorik olarak soruyor: "Hükümetin Yahudi üyeleri halk tarafından hiç sevilmeyen politika­larla birlikte anılmaktadır. Bu balon sonunda patlarsa . . . o zaman ne olacak? Yahudi toplumu o zaman nerede ve bu ülkenin çalışan sınıfı­nın çöküşü ve düşkırıklığının, öfkesinin neresinde bulunacak?"

Alman Yahudilerinin Nazi döneminden hemen önceki toplumsal konumunun, bugün Batı Avrupa'daki ve özellikle de B irleşik Devlet­ler'dekilerin tipik durumuna çok benzer lik gösterdiğini farketmek i l­ginçtir. Alman Yahudilerinin yaklaşık dörtte üçü ticaret, alım-satım, bankerlik ve özellikle (Yahudi olmayanların ancak dörtte bir oranında olduğu) tıp ve hukuk gibi mesleklerden gelir sağlıyordu. Yahudilerin özellikle göze batmasını sağlayan, basın endüstrisinde, kültürde ve gazetecilikteki hakimiyetleriydi ["Yahudi gazeteciler liberal ve sol ka­nat basının hemen hemen her kesiminde önemli konumlardaydılar" -Donald L. Niewyk, The Jews in Weimar Germany (Manchester Uni­versity Press, 1980), s. 1 5] . Alman Yahudileri sınıfsal durumları ne­deniyle, orta sınıfın diğer üyeleri gibi, siyasi yelpazenin tutucu tara­fında yer almaya eğilimliydiler. Bu eğil imlerine karşın liberal prog­ram ve partilerde ortalamanın üzerinde yer almalarının en önemli ne­deni Alman sağının açıkça antisemitik olması ve bu yüzden Yahudilerin yanaşmasını her seferinde hoşgörüsüz bir şekilde red­detmesiydi.

1 3- Anna Zuk, "Oynak bir sınıf; Yahudilerin toplumca algılanma­sındaki öznel ögeler: Onsekizinci yüzyıl Polonya'sı örneği" Polin, Cilt 2 (Oxford: Basil Blackwell , 1 987) içinde, s. 1 63 -78.

14- Zygmunt Bauman, Legislators and Interpreters (Oxford: Po­lity Press, 1 987).

1 5- George L. Mosse, Toward the Final Solution: A History of Eu­ropean Racism (Londra: J. M. Dent & Son, 1 978), s. 154 den aktarıl­mı ştır.

1 6- Joseph Marcus, Social and Political History of the Jews in Po-

285

land 1919-1939 (Berlin: Mouton, 1 983), s. 97-8. 1 7- David Biale, Power and Powerlessness ın Jewish History

(New York: Schocken, 1 986), s. 1 32. 1 8- Hannah Arendt, Origiııs of Totalitariaııism (Londra: Allen &

Unwin, 1 962). s. 14. 1 9- P. G. J. Pulzer, The Rise of Political Aııtisemitism in Germaııy

aııd Austria, (New York, John Wiley & Sons, 1 964 ), s. 3 1 1 .

20- Arendt, Origins of Totalitarianism, s. 20. 2 1 - Arendt, Origins ofTotalitariaııism, s. 22. 22- Jacob Katz, From Prejudice to Destructioıı: Aııti-Semitism

1 700-1 933 (Cambridge Mass.: Harvard University Press, 1980), s. 1 6 1 , 87.

23- Pulzer, Rise of Aııtisemitism, s. 1 38-9. Aşağıda örnekleri veri­len olaylarla Yahudilerin genel durumu hakkında bir fikir edinilebilir: "Doğu Galiçya' da ve Litvanya ile Belorusya arasındaki sınır bölgele­rinde durum çok daha karışık ve tehlikeliydi, çünkü oradaki Yahudi­ler Doğu Avrupa'nın Transilvanya, Bohemya, Moravya ve Slovakya gibi, etnik yönden karışık olan diğer bölgelerindekilerle benzer şekil­de, kendilerini rakip ulusal davaların arasına sıkışmış halde bulmuş­lardı. Doğu Galiçya'daki Yahudiler Polonya kültürüyle iyice kaynaş­mışlar ve savaş öncesi dönemde siyasi üstünlüğü elbette Polonyalıla­ra vermeyi kabul etmişlerdi. Çoğunluğu Ukrayna dilini bilmez, hatta belki de küçük görürdü ve Ukrayna ulusal davasına karşı kayıtsızdı­lar. Öte yandan, 1 9 1 8 sonbaharında Lwow' da ilan edilen kısa ömürlü Batı Ukrayna Cumhuriyeti Yahudilere eşit yurttaşlık hakkı ve ulusal özerklik vaadederken bölgedeki Polonyalılar antisemitik eğilimlerini gizlemeye bile gerek duymuyorlardı. Sonuçta kimin galip geleceğini bilmeyen ve ne Polonyalılarla ne de Ukraynalılarla düşman olmak is­temeyen yerel Yahudi Ulusal Komitesi tarafsızlığını ilan etti . . . Bazı Polonyalılar bunu Ukrayna yanlısı duyguların bir göstergesi saydılar ve 1 9 1 8 Kasımında Lwow'u ele geçirince kentteki Yahudilerden öc aldılar. Ukraynalılar da Yahudilerin tarafsızlığını onların geleneksel Polonya yanlısı tavırlarının bir devamı olarak yorumlayıp kınadılar. [

286

Ezra Mendelsohn, Tize Jews of East Central Europe Between tize World Wars (Bloomington: Indiana University Press, 1 983), s. 5 1 -2 ] .

Aynı öykü İkinci Dünya Savaşı boyunca hemen hemen harfi harfi­ne tekrarlanıp durdu. Doğu Polonya' daki Yahudikr 1 939 da Kızıl Or­du'nun gelişini, açıkça ve şiddetle antisemitik olan Nazilere karşı bir kurtarıcı olarak, iyi karşıladılar. Yine, Nazi işgalinden sonra Polonya Yahudiliği'nden geriye kalan az sayıda insan, ilerleyen Sovyet birlik­lerini kesinlikle, kurtarıcı bir güç olarak gördü. Çoğu Polonyalı için ise hem Almanlar hem de Ruslar başta gelen yabancı işgalcilerdi.

24- Geoff Dench, Minorities in tize Open Society: Prisoners of Am­bivalence, (Londra: R K P, 1986), s. 259.

25- Katz� From Prejudice to Destruction, s . 3.

26- Patrick Girard, "Antisemitizmin Tarihsel Temelleri", Survi­vors, Victims, and Perpetrators: Essays on tize Nazi Holocaust, ed. Jo­el E. Dinsdale (Washington: Hemisphere Publishing Company, 1 980) içinde, s. 70� 7 1 . Pierre-Andre Taguieff son olarak ırkçılığın ve ona bağlı , aralarında metissage'a (karışık türe) kızgınlığın en önemli rolü oynadığı fenomenlerin kap_samlı bir incelemesini yayınladı. Melezler, görünürde birbirine benzeyen ' sınırların netliğini bozma' olguların­dan önemli ölçüde farklıdır. Eğer toplumdışı kişiler, yani declasse bi­reyler deyim yerindeyse dekategorize edilirlerse, göçmenler a­kategorize edilmeye eğilimliyken (yani, sanki baskın durumdaki sınıf­landırmanın dışına çıkıp, böylece onun genelde geçerliliğini bozmaz­larken) melezler kategori üstü kılınırlar; baskın durumdaki sınıflama geçerliliğini koruyacaksa dikkatle çevrelenip ayrı halde tutulması ge­reken anlamsal alanları taşmaya zorlarlar: [La force du prejuge: essai sur le racisme et ses doubles (Paris : Editions la Decouverte, 1 988), s. 343 . i le karşı laştırınız].

27- Arendt, Origins of Totalitarianisnı, s. 87.

28- J.S. McClelland (ed.), Tize Frenclı Riglıt (Londra: Jonathan Ca­pe, 1 970), s. 88, 32, 1 78.

287

III

Modernlik, Irkçılık, İmha II 1 - Pierre- Andre Taguieff, La force du prejuge: essai sur le racism

et ses doubles (Paris : La Decouverte, 1988). 2- Taguieff, La force du prejuge, s . 69-70 Le racisme (Paris: Galli­

mard, 1 982) de Albert Memmi "ırkçı lık karşıtlığının değil, gerçekte ırkçılığın evrensel olduğunu" savunuyor (s. 1 57) ve bu 'sözde evren­selliğin' gizini başka bir gize dayanarak açıklıyor: İstisnasız her fark­lılığın uyandırdığı içgüdüsel korkuya yani., İnsanlar aynı nedenle, bi­linmeyene dönüşen farklıyı anlayamazlar ve biliqmeyen, bir korku kaynağıdır. Memmi' nin görüşünce, bilinmeyen korkusu "türümüzün tarihinin, bilinmeyenin tehlike kaynağı olduğu dönemlerinden bugüne dek gelmiştir" (s.208). Bu nedenle, ırkçılığın varsayılan evrenselliği­nin bir türler bilgisi ürünü olduğu savunulur; yani kültür öncesi temel­leri olduğundan, bireysel eğitimin etkilerine karşı temelden dirençli­dir.

3- Taguieff, La force du prejuge, s. 9 1 . 4- Alfred Rosenberg, Selected Writings (Londra: Jonathan Cape,

1 970), s. 1 96. 5- Arthur Gütt, "Nüfus Politikası" Germany Speaks (Londra:

Thornton Butterworth, 1 938) içinde, s. 35, 52. 6- Walter Gross, "Nasyonal Sosyalist Irk Düşüncesi", Germany

Speaks içinde, s. 68. 7- Gerald Fleming, Hitler and the Final Solution (Oxford: Oxford

University Press, 1 986), s. 23-5 ile karşılaştırınız. 8- Alfred Rosenberg (ed.), Dietrich Eckart: Ein Vermachtnis (Mü­

nih, Frz. Eher, 1928). George L. Mosse, Nazi Culture: A Documentary History (New York: Schocken Books, 1 98 1 ), s. 77 den aktarılmıştır.

9- George L. Mosse, Toward the Final Solııtion: A History of Eu­ropean Racisın (Londra, J. M. Dent & Son, 1 978), s. 2.

10- Mosse, Toward tize Final Solution, s. 20.

288

1 1 - Mosse, Toward the Final Solııtion, s . 53 i le karşılaştırınız. 1 2- Max Weinreich, Hitler's Professors: The Part of Scholarslıip

in Germany:s Crimes against tlıe Jewish People (New York: Yiddish Scientific Institute, 1 946), s. 56, 33.

1 3- H. R. Trevor-Roper, Hitler's Table Talk (Londra, 1 953), s. 332.

14- Norman Cohn, Warrant for Genocide (Londra: Eyre & Spottis­woode, 1 967), s. 87.

Hitler'in, Yahudi Sorunu'nu her tartıştığında kullandığı dilin, bu konunun yalnızca retorik ya �a propaganda değerine göre seçilmediği­ni gösteren çok kanıt vardır. Hitler' in Yahudilere karşı yaklaşımı be­yinselden çok bedenseldi. "Yahudi sorunu" onun için gerçekten, hijye­ne benzer bir konuydu - şiddetle hissettiği ve takıntı haline getirdiği bir davranış prensibiydi. Onun 1 922 de, arkadaşı Josef Hel l ' in bir so­rusuna verdiği yanıt incelenirse Yahudilere duyduğu nefret ve iğren­me duygusunun, onun sağlık ve hijyenle ilgili tüm konularda gerçek­ten sofuca duyarlılığından ne ölçüde kaynaklandığı ve buna ne denli uygun olduğu belki anlaşılabilir: Her şeye karar verme gücüne sahi­bolsaydı, Yahudilere ne yapardı? Buna karşılık olarak, Münih'teki tüm Yahudileri Marienplatz alanına özel olarak kurulacak darağaçla­rında asacağını vaadeden Hitler, asılmış Yahudilerin darağacında "kokuşuncaya dek" asılı kalacağını ; "onların darağacında, hijyen ku­rallarının izin verdiği sürece sal lanacağını" vurgulamayı unutmamış­tı (Fleming, Hitler and the Final Solution, s. 17 den aktarılmıştır). Bu sözcüklerin, Hitler' in kendini denetleyemediği bir öfke nöbeti sırasın­da, bir 'paroxysm' (tıp. Şiddetli ve ani nöbet, ani boşalma. ç.n.) duru­munda söylenmiş olduğunu ekleyelim; o durumda bile - hatta belki de özellikle o durumda - Hitler' in düşüncelerinin hijyene tapınma ve sağlık takıntısıyla ne denli sımsıkı sarılmış old�ğu açığa çıkmakta­dır.

1 5- Marlis G. Steinert, Hitler's War and tlıe Germans: Public Mo­od and Attitude during tlıe Second World War, çev. Thomas E. J. de Witt (Athens, Ohio: Ohio University Press, 1 977), s . 1 37

289

1 6- Raoul Hilberg, The Destruction of tize European Jews (New York: Holmes & Meiar, 1 983), Cilt III, s. 1 023.

1 7- Weinreich, Hitler 's Professors, s. 3 1 -3, 34. Sığır yetiştiricile­rinin ve diğer biyolojik maniplatörlerin gelenekleri nasyonal sosyalist bilimde yalnızca 'Yahudi Sorunu'nun çözümü için kullanılmamıştır. Bunlar Nazizmin toplumsal politikalarının tümüne esin vermiştir. Hamburglu bir sosyoloj i profesörü ve Nazi Almanya'sının önde ge­len kent sosyologu olan Andreas Walter diyordu ki "insan doğası eği­timle ve çevresel etkilerle değiştirilemez ... Nasyonal Sosyalizm, ken­dini ev yapımı ve hijyenik düzeltimlerle sınırlayarak kentsel reformla� rın geçmişte yaptığı gafları tekrarlamayacak. Sosyoloj ik araştırma, kimin hala kurtarılabilir olduğunu saptayacak. Umutsuzlar ise elimine edilecek [ausmerzen] ." Neue Wege zur Grossstadtsanierwıg (Stutt­gart, 1 936), s. 4. Stanislaw Tyrowicz, Swiatlo wiedzy zdeprawowanej (Poznan: Instytut Zachodni, 1 970), s. 53 den aktarılmıştır.

1 8- Mosse, Toward the Final Solution, s. 1 34.

1 9- Hannah Arendt, Origins of Totalitarianism (Londra: Allen & Unwin, 1 962), s. 87.

20- "Joseph Goebbels'in Günlüğü", Survivors, Victims, and Per­petrators, ed. Joel E. Dinsdale (Washington: Hemisphere Publishing Company, 1 980) içinde, s. 3 1 1

2 1 - John R. Sabini & Maury Silver, "Masumluğu, Açık Bilinçle Yok Etmek: Holocaust' un Sosyopsikolojisi ", Survivors, Victims, and Perpetrators içinde, s. 329.

22- Richard Grünberger, A Social History of the Third Reich (Londra: Weidenfeld & Nicholson, 1 97 1 ), s. 460. •

23- Lawrence Stokes, "Avrupa Yahudiliği 'nin Yok Edilmesi ve Alman Halkı", Central Eııropean History, no. 2 ( 1 973) , s. 1 67-9 1 .

24- Saralı Gordon, Bitler, Germans, and the 'Jewish Question ' (Princeton: Princeton University Press, 1 984), s. 159-60.

25- Gordon, Bitler, Germans, s. 1 7 1.

26- Christopher R. Browning, Fatefııl Mont/ıs (New York: Holmes

290

& Meier, 1 985), s. 1 06.

27- Le dossier Eichınann et la solution finale de la question juive (Paris : Centre de documentation juive contemporaine, 1 960), s. 52-3.

28- Gordon, Hitler, Germans, s. 3 1 6.

29- Klaus von Beyme, Right- Wing Extremism in Westem Europe (Londra: Frank Cass, 1 988), s . 5 . Yeni çalışmalarından birinde Mic­hael Balfour, Alman Weimar toplumundaki çeşitli katmanları Nazile­rin iktidara gelmesi için heyecanlı, ılımlı ya da soğuk destek vermeye, ya da en azından aktif direnişten kaçınmaya iten koşulları ve dürtüle-· ri inceledi. Gerek genel, gerekse toplumun o kesimi için spesifik olan birçok nedenler sıralandı. Ama Nazi antisemitizmine doğrudan baş­vurulması ancak bir tek [kendini, Yahudilerin 'aşırı rekabeti 'nden ötürü tehditte gören obere Mittelstandın (üst-orta sınıfların. ç.n.) eği­timli kesimi] vakasında ve hatta bu vakada bile, Nazi toplumsal dev­rim programı için cazip ya da en azından uğraşmaya değer bulunan birçok faktörden yalnızca biri olarak göze çarpar. Withstanding Hitler

in Gennany 1933-45 (Londra: Routledge, 1 988), s. 1 0-28 ile karşı­laştırınız.

30- Bemd Martin, "Holocaust' dan önce ve sonra Antisemitizm", Jews, Antiseınitisın and Culture in Vienna, ed. Ivor Oxaal (Londra: Michael Pollak ve Gerhard Botz, 1 987) ile karşılaştırınız.

3 1 - Jewish Chronkle, 1 5 Temmuz 1988, s. 2.

32- Gerard Fuchs, lls resteront: le defi de l 'immigration (Paris: Syros, 1 987); Pierre Jove &

Ali Magoudi, Les dits et fes non-dits de Jean-Marie Le Pen: enqu­ete et psyclıanalyse (Paris : La Decouverte, 1 988) ile karşılaştırınız.

IV

Holocaust'un Benzersizliği Ve Normalliği 1 - Raul Hilberg, "Holocaust' un önemi", The Holocaust: Jdeology,

Bureaucracy, and Genocide, ed. Henry Friedlander & Sybil Milton (Millwood, N Y: Kraus Intemational Publications, 1 980) içinde, s.

29 1

10 1 -2.

2- Colin Legum (The Observer, 12 Ekim 1 966 içinde), ile karşı­laştırınız.

3- Henry L. Feingold, "Holocaust Neden Benzersizdir?" Genoci­de: Critical Issues of the Holocaust, ed. Alex Grobman & David Lan­des (Los Angeles: Simon Wiesenthal Centre, 1 983) içinde, s. 397.

4- Feingold, "Holocaust Neden Benzersizdir?", s. 401 .

5- Leo Kuper, Genocide: Its Political Use in the Twentieth Cen­tury (New Haven: Yale University Press, 1 9 8 1 ), s. 1 37, 1 6 1 . Kuper'in önsezi leri lrak' ın Londra büyükelçisinin sözleriyle uğursuz bir şekil­de doğrulandı. Irak büyükelçisi 2 Eylül 1 988 de, 4. Kanalda, Irak Kürtlerine uygulanmakta olan soykırım konusundaki demecinde suç­lamaları öfkeyle yanıtlarken Kürtlerin, onların refahının ve yazgısı­nın Irak'ın iç sorunu olduğunu ve kimsenin egemen bir devletin kendi sınırları içinde girişeceği eylemlere karışmaya hakkı olmadığını söy­ledi.

6- George A. Kren & Leon Rappoport, The Holocaust and the Cri­sis of Hunıan Belıaviour (New York: Holmes & Meier, 1 980), s. 1 30, 143.

7- John P. Sabini & Mary Silver, "Masumluğu, Açık Bilinçle Yok Etmek: Holocaust'un Sosyopsikoloj isi", Survivors, Victims, and Per­petrators: Essays in t/ıe Holocaust, ed, Joel E. Dinsdale (Washington: Hemisphere Publishing Corporation, 1980) içinde, s. 329-30.

8- Sarah Gordon, Hitler, Germans, and the 'Jewish Question ' (Princeton: Princeton University Press, 1 984), s. 48-9.

9- Kren & Rappoport, The Holocaust and the Crisis, s. 140.

10- Joseph Weizenbaum, Computer Power and Huınan Reason: From Judgment to Calcıılation (San Fransisco: W. H. Freeman, 1 976), s. 252.

1 1 - Kren & Rappoport, The Holocaust and the Crisis, s . 141 .

1 2- Peter Marsh, Aggro: Tlıe lllusion of Violence (Londra: J. M. Dent & Sons, 1978), s. 1 20.

292

1 3- Norbert Elias, The Civilising Process: State Forınation and Ci­vilization, çev. Edmund Jephcott (Oxford: Basil Blackwell, 1 982), s . 238-9.

1 4- Robert Proctor, Racial Hygiene: Medicine under tlıe Nazis (Cambridge Mass.: Harvard University Press, 1 988), s. 4, 6.

1 5- Proctor, Racial Hygiene, s. 3 1 5-24. 1 6- R. W. Darre, "Evlilik Yasaları ve Üreme İlkeleri" ( 1 930), Nazi

ldeology before 1933: A Documentation, çev. Barbara Hiller ve Leila J. Gupp (Manchester: Manchester University Press, 1978) içinde, s. 1 1 5.

1 7- Weizenbaum, Computer Power, s. 256. 1 8- Weizenbaum, Coınputer Power, s . 275. 1 9- Weizenbaum, Computer Power, s . 253. 20- Jacques Ellul, Technological System, çev. Joachim Neugrosche

(New York: Continuum, 1980), s.272, 273 .

v

Kurbanları İşbirliğine Teşvik Etmek 1- Hermann Erich Seifert, Der Jude an der Ostgrenze (Berlin:

Eher, 1 940), s. 82. Max Weinreich, Hitler's Professors: Tlıe Part of Sclıolarship in Germany 's Crimes against the Jewish People (New York: Yiddisch Scientific Institute, 1 946), s. 9 1 den aktarılmıştır. 'Yahudi Sorunu'nun çözümüne yönelik uzun erimli planlarının uygu­lanmasında Yahudi seçkinlerine önemli bir rol verilmesi, tutsak alın­mış S lav ulusların seçkinlerine uygulanan, yok etmekten çok, köle­leştirme anlamına gelen muameleyle tam bir kontrast oluşturuyordu. Örneğin etnik Polonyalı eğitimli sınıf, daha Alman işgalinin ilk gü­nünde, Polonya Yahudilerinin imhasından çok önce zulme uğramış ve yok edilmişti . Bu durum sürgündeki Polonya Hükümetini yanılt­mış ve Polonyalıların genelde, Almanların Yahudilere Polonyalı komşularına göre ayrıcalıklı bir statü verdiğini sanmalarına yol aç­mıştı : David Engel, in Shadow of Auschwitz (University of North Ca-

293

rolina Press, 1 987) ile karşılaştırınız. 2- Lco Kuper, Genocide, lts Political Use in the Twentieth Century

(Ncw Ha ven: Yale University Press, 1 9 8 1 ), s. 1 27 den aktarılmıştır. 3- Richard Grünberger, A Social History of the Tiıird Reich (Lond­

ra: Weidenfeld & Nicholson, 1 97 1 ), s. 466. 4- Hans Mommscn, "Yahudi Karşıtı Politika ve Holocaust 'un

Gizli Anlamı'', [The Challenge of tize Tlıird Reiclı: The Adam von Trotta Memorial Lectures, cd. Hedley Bull (Oxford: Clarcndon Press, 1 986) içinde, s. 1 22-8] i le karşılaştırınız.

5- lan Kershaw, Popular Opinion and Political Dissent in the Tlıird Reich (Oxford: Clarendon Press, 1 983), s. 359, 364, 372.

6- Franklin H. Littell, "Modem Üniversitenin Güvenilirlik Bunalı­mı", Tize Holocaust: ldeology, Bureaucracy, and Genocide, ed. Henry Friedlander & Lytcl Milton (Millwood, N Y: Kraus Intemational Pub­

, lications, 1 980) içinde, s. 274, 277, 272. 7- Alan Beycrchen, "Fiziksel Bi limler", Tize Holocaust: ldeology,

Bureaucracy, and Genocide içinde, s . 1 58-9 8- Leon Poliakoff, Tize History of Antisemitisnı (Oxford: Oxford

Uni versity Press, 1 985), Cilt iV. 9- Joachim C. Fest, The Face of tlıe Third Reich, çev. Michael Bul­

lock (Harmondsworth: Penguin Books, 1 985), s. 394. 10- Richard Grünberger, A Social History of the Third Reich, s.

3 1 3 . 1 1 - Norman Cohen, Warrant for Genocide (Londra: Eyre & Spot­

tiswoode, 1 967), s. 268. 1 2- Raul Hilberg, The Destruction of the European Jews (New

York: Holmes & Meier, 1 985), Cilt 1 , s. 78-9, 76. 1 3- Hannah Arendt, Eichnıamı in Jerusalenı (New York: Viking

Press, 1 964 ), s. 1 32. 14- Arendt, Eiclımann in Jerusalem, s . 1 1 8 . Bu yargı tümüyle boş

değildir; ev sahibi halkın seçkinlerinin, ancak Hitler ve Himmler' in -

294

kendi saflarından da gelen bazı direnişlerle - ' yıkmaya cesaret ettiği köklü bir düşünce ve davranış geleneğini yansıtır. 16 Aralık 1 94 1 gi­bi i leri bir tarihte, deneyimli, vicdansız ve pişkin bir Nazi ileri geleni olan Wilhelm Kube onun Sonderbehandlunguna (özel muamelesi­ne.ç.n.) teslim edilen Alman Yahudileri adına üstlerine ricada bulunu­yordu: "Bizim kültür dünyamızdan gelmiş olanların, buralı hayvan sürülerinden çok farklı olduğunu arzederim" (Weinreich, Hitler's Pro­fessors, s. 155 den aktarılmıştır). Berlin'deki Gelzeime Siclzerlzeitsamt (Gizli Güvenlik Dairesi . ç.n.) tarafından, 1 Mart 1 940 da düzenlenmiş garip bir belgede, Hamburg Talmud Torah (Tevrat. ç.n.) Okulu müdü­rü Dr. Arthur Spier " Polanya'daki [ daha sonra Nisko'da olması ta­sarlanan ] Yahudi Bölgesi'nde, Reich'daki yerleşik sisteme benzer bir genel Yahudi eğitim sistemi kurmakla" görevlendiriliyordu. Verilen vekaletle belli ki bu, Alman kültüründen nasibini almamış, daha aşa­ğı Yahudilerin yaratabileceği her şeyden üstün görülüyordu: Solomon Colodner, Jewislz Education in Germany under tize Nazis (Jewish Edu­cation Committee Press, 1964), s. 33-4.

1 5- Lucjan Dobroszycki, "Alman Yönetimi Altındaki Yahudi Seç­kinleri", The Holocaust: Ideology, Bureaucracy, and Genocide, s. 223 den aktarıl mıştır.

1 6- Jacques Adler, Tize Jews of Paris and tize Final Solution (Ox­ford: Oxford University Press, 1 987), s. 223-4.

1 7- Hilberg, The Destruction of tize European Jews, Cilt III, s. 1 042.

1 8- Helen Fein, Accounting far Genocide, New York Frce Press 1 979, s. 3 1 9.

1 9- Isaiah Trunk, Judenrat: Tlıe Jewish Coımcils in tize Eastern Europe Under German Occupation (Londra: Macmillan, 1 972), s. 40 1 .

20- Trunk, Judenrat, s . 407 den aktarı lmıştır. 2 1 - Trunk, Judenrat, s. 4 1 8, 4 1 9. 22- Nitekim Maimonides (Ortaçağda yaşamış Endülüslü Yahudi

filozof. ç.n.) der ki: "Eğer paganlar onlara ' içinizden birini verin, onu

295

öldürelim; yoksa hepinizi öldüreceğiz' deseler onların tümünün öldü­rülmesi ve tek bir Yahudi' nin bile sağ bırakılmaması gerekir." The Fundamentals of Toralı, 515. Yine Pirkei Abboth der ki : "Bir gün Re­ba'nın huzuruna bir adam çıktı ve ona dedi ki: "Kentimin kralı bana bir adamı öldürmemi emretti ve reddedersem beni öldürecek' . Reba ona dedi ki : "Öldürülsen de öldürme; senin kanının onunkinden daha kırmızı olduğunu mu sanıyorsun? Belki de onunki seninkinden kırmı­zıdır." (Pes. 25 b). Jerusalem Talmud'da şöyle yazıyor: "Bir Yahudi grubu seyahat ederken karşılarına Yahudi olmayan bazı kişiler çıktı ve dedi ki : 'İçinizden birini, öldürmemiz için bize verin, yoksa hepini­zi öldürürüz ! ' Ama onlar, hepsi öldürülecek olsa da bir tek İsrail oğlu­nu bile teslim etmezler." Düşmanların cezalandırmak istedikleri kişi­nin adını bizzat vermeleri durumunda ise otoritelerin görüşleri birbir­lerinden farklıdır. Ama Talmud bu durumda bile aşağıdaki öyküden alınacak dersin göz önüne alınmasını öğütler: "Hükümet Ulla bar Koshev' i istemişti. O da kaçıp Lod'daki Haham Joshua ben Levi' ye sığındı. Hükümet güçleri gelip kasabayı kuşattı. Dediler ki : 'Onu bi­ze teslim etmezseniz kasabayı yok ederiz' . Haham Joshua, Ulla bar Koshev' e gitti ve onu teslim olmaya ikna etti. Elijah (İlyas peygam­ber. ç.n.) sık sık haham Joshua'ya görünürdü, ama o andan sonra artık görünmez oldu. Haham Joshua günlerce oruç tuttu ve sonunda Elijah kendini onu gösterdi. 'Benim gammazcılara görüneceğimi mi san­dın?' diye sordu. Haham Joshua 'Yasaya uydum' dedi. Elijah sertçe sordu: 'Ama azizlerin yasası bu mudur?' " (Trumot 8. 10).

23- Trunk, Judenrat, s. 423 den aktarılmıştır. 24- Trunk, Judenrat, s . XXXII den aktarılmıştır. 25- Trunk, Jewish Responses to Nazi Persecution: Collective and

Jndividual Belıaviour in Extremis (New York: Stein & Day, 1 979), s. 75-6.

26- Mark Edelman, Ghetto Walczy (Varşova: C. K. Bundu, 1 945), s. 12. 1 4.

27- Hilberg, The Destruction of the European J.ews, Cilt III, s. 1 036.

296

28- W!aclyslaw Szlengel, Co czytalenı Unıarlynı (Varşova: D l W, 1 979), s. 46, 49, 44

29- Trunk, Judenrat, s. 447-9 dan alınmıştır.

VI

İtaat Ahlakı (Milgram'ı Okumak) 1 - Stanley Milgram, The Individual in a Social World (Reading,

Mass: Addison & Wesley, 1 97 1 ), s. 98. 2- Richard Christie, "Otoriterliğin Yeniden Değerlendirilmesi",

Studies in the Scope and Method of 'The Authoritarian Personality ', ed. Richard Christie & Marie Jahöda (Glencoe, III.: Free Press, 1 954) içinde, s. 1 94.

3- Stanley Milgram, Obedience to Authority: An Experinıental Vi-ew (Londra: Tavistock, 1 974), s . XI. . ·•

4- Milgram, Obedience to Autlıority, s. 1 2 1 5 - Milgram, Obedience to Authority, s . 39. 6- John P. Sabini & Maury Silver, "Masumluğu, Açık Bilinçle

Yok Etmek: Holocaust'un Sosyopsikoloj isi", Survivors, Victinıs, and

Perpetrators: Essays on the Nazi Holocaust, ed. Joel E. Dinsdale (Washington: Hemisphere Publishing Corporation, 1 980) içinde, s. 342.

7- Milgram, Obedience to Authority, s. 142, 146. 8- Milgram, Obedience to Authority, s . 1 1 . 9- Milgram, Obedience to Authority, s. 104. 1 0- Milgram, Obedience to Authority, s . 1 33. 1 1 - Milgram, Obedience to Autlıority, s . 107. 1 2- Milgram, Toplumsal Bir Dünyada Birey, s . 96-7. 1 3- Craig Haney, Curtis Banks & Philip Zimbardo, "Taklit bir Ha­

pishanede Kişilerarası Dinamikler'', lnternational Journal of Crimi­nology and Penology, cilt I ( 1 973), s. 69-97 i le karşılaştırınız.

297

1 4- Amitai Etzioni "Önemli Araştırmalar İçin Bir Örnek", lnter­national Journal of Psychiatry, Cilt VI. ( 1 968) s. 279-80 ile karşılaş­tırınız.

1 5- John M. Steiner, "Dünkü ve Bugünkü SS !er: Sosyopsikolojik bir B akış" Survivors, Victinıs, and Perpetrators içinde, s. 43 1 .

VII

Sosyolojiik Bir Ahlak Kuramına Doğru 1 - Zygmunt Bauman, Legislators and lnteıpreters (Oxford: Polity

Press, 1 987) Böl. 3, 4 ile karşılaştırınız. 2- Durkheim' ın ve Durkheim ' ın konularının çeşitli resepsiyonla­

rında ve çalışmalarında, "ahlakın toplumsal üretimi" örneğinin top­lumun yazılı kuralı boyutunda, yani tam teşekküllü ulus-devlet toplu­mu anlamına gelen bir boyutta uygulanamayacağı geniş bir kabul görmüştür. Böyle bir 'büyük toplum' da birden fazla, etkili ahlak siste­minin varlığı tanınmıştır; hatta bunların bazıları 'büyük toplum'un kurumlarınca desteklenen ahlak sistemine ters de olabilir. Bizim soru­numuzla i lgili olan asıl konu 'büyük toplum'un ahlaksal yönden tekil­liği ya da çoğulluğu değil, Durkheim'ın görüşünde, uygulaması ne denli ufak çaplı da olsa ahlaksal yönden bağlayıcı her normun top­lumsal bir kaynağı olması ve toplumca uygulanan zorlayıcı yaptırım­larla desteklenmesi gerektiğidir. Bu görüşe göre, ahlaksızlık daima antisosyaldir (ya da bunun tersine, asosyallik ahlaksızlıktır); gerçek­ten, Durkheim' ın dili ahlaklı davranışın toplum dışında bir kaynağı­nı ifade etmeye izin vermez. Toplumca düzenlenen davranışın alter­natifi, insanlıkdışı, hayvanca dürtülerin yol açtığı hareketlerdir.

3- Richard L. Rubenstein, The Cunning of History (New York: Harper, 1 978), s. 9 l .

4- Richard L. Rubenstein & John Roth, Approaches ta A uschwitz (San Fransisco: S C M Press, 1 987), s. 324.

5- Hannah Arendt, Eic/ınıann in Jerıısalenı: A Report on the Bana­lity of Ev il (New York: Viking Press , 1 964), s. 294-5 . Almanya savaşı

298

kaybetti; böylece, Almanya'nın emriyle işlenen cinayetler suç olarak ve devlet otoritesinden de üstün olan ahlak kurallarının çiğnenmesi olarak nitelendi. Sovyetlcr Birliği de galipler arasındaydı; bu durum­da, onun yöneticilerince işletilen cinayetler, Almanlarınkinden pek de daha az iğrenç olmadığı halde, aynı türde bir muameleyi hala bekliyor - ve bu, glasnost döneminin gittikçe daha köktenlcşen, titiz çalışma­larına karşın böyledir. Stalin soykırımlarının korkunç sırlarından çok azının açığa çıkarılmış olmasına karşın, SSCB' deki toplu katliamla­rın daha sonra Almanlar tarafından yapılanlardan daha az sistematik ve meteodik olmadığını ve Einsatzgruppe tarafından uygulanan yön­temlerin ilk olarak korkunç NKVD bürokrasi si tarafından, kitlesel öl­çekte denenmiş olduğunu bugün biliyoruz. Örneğin 1 988 de haftalık Belorus dergisi Literatura i Mastactva, Z. Pozniak ve J. Shmygali­ev' ın (daha sonra Sovietskaya Estonia ve Moskovskiye Novosti 'de basılacak "Kuropaty- ölüm yolu" adlı çalışmasında yer alan), Belo­rusya' nın büyük kasabaları çevresinde keşfedilmiş, hepsinin boyun­larında ya da kafataslarında birer mermi deliği bulunan yüzbinlerce cesedin 1 937-40 yıllar_ı arasında doldurulduğu toplu mezarlarla ilgili bulgularını yayınlamıştı. Yerel "halk düşmanları"nın yanısıra, sıra­dan, sivil Polonya yurttaşları da Pölonya'nın yeni i lhak edilmiş doğu bölgesinden sürüldü. "N. 5 mezarında bulunan şeylerin çoğu aydınla­ra ait olsa gerek. Bunlar arasında bol miktarda bulunan sabun ve tarak gibi tuvalet eşyaları, gözlükler, monokller ve i laçların yanısıra kalite­li ayakkabılar, genellikle ısmarlama yapılmış, modaya uygun kadın ayakkabıları, şık eldivenler vardı . Bulunan nesnelerin envanteri ve çoğu vakada bunların dikkatle paketlenmiş olması (ve bunların yanı­sıra - yiyecek paketleri ya da bavulların bulunması gibi - diğer kanıt­lar) kurbanların evlerinden, cinayetten kısa bir süre önce ayrılmış ol­dukları ve ölüme giden yolda hapiste tutulmadıkları sonucuna götüre­bilir. Bu kişilerin yargılanmaksızın, (o zamanlar kullanılan deyimle) tasfiye edildikleri düşünülebilir" ('strezalcno w tyl glowy' başlıklı bir Polonya belgesinden aktarılmıştır, Konfrontacje, November 1 988, s. 1 9). Tüm bildiğimiz, bu iki girişken gazetecinin sergilediği bulguların aysbergin ancak üst ucu olduğudur.

299

6- Alfred Schutz, "Sartre' ın Gölge Benliği", Collected Papers Cilt 1 (The Haag, Martinus Nijhoff, 1967) içinde, s. 1 89.

7- Emmanuel Levinas, Ethics and lnfinity: Conversations with Philippe Nema, çev. Richard A. Cohen (Pittsburgh: Duquesne Univer­si ty Press, 1 982), s. 95- 1 0 l .

8- Hans Mommsen, "Yahudi Karşıtı Politika ve Holocaust' un Yo­rumu'', Tlıe Clıallange of the Third Reich: The Adam von Trott Memo­rial Lectures, ed. Hedley Bull (Oxford: Clarendon Press, 1 986) içinde, s. 1 1 7.

9- Arendt, Eiclımann in Jerusalem, s . 106.

1 0- Martin Broszat, "Üçüncü Reich ve Alman Halkı", The Chal­lenge of tlıe Third Reich içinde, s. 90. ·

1 1 - Kari A. Schleunes, The Twisted Road to A uschwitz: Nazi Po­licy ,Toward German Jews 1933-39 (University of Illinois Press, 1 970), s. 80-8 i le karşılaştırınız.

1 2- lan Kershaw, Popular Opinion and Political Dissent in the Third Reich (Oxford: Clarendon Press, 1 983) i le karşı laştırınız.

1 3- Dennis E. Schowalter, Little Man, What Now ? (New York: Archon Books, 1 982), s. 85.

14- Joachim C. Fest, Tlıe Face of the Third Reich (Harmond­sworth: Penguin Books, 1 985), s. 1 77 den aktarılmıştır.

2. 15- Kershaw, Popular Opinion and Political Dissent, s. 275, 37 1 -

16- Kershaw, Popular Opinion and Political Dissent, s . 370.

1 7- Mommsen, "Yahudi Karşıtı Politika", s . 1 28.

1 8- Raul Hilberg, The Destruction of the European Jews, Cilt III, (New York: Holmcs and Meicr, 1 987), s. 999.

19- Helen Fcin, Accounting for Genocide: National Response and J ewislı Victimization during tlıe H olocaust (New Y ork: Free Press, 1 979) i le karşı laştırınız

20- Mommsen, "Yahudi Karşıtı Politika", s . 1 36.

300

2 1 - Mommsen, "Yahudi Karşıtı Politika", s. 140.

22- Philip Caputo, A Rumour of War (New York: Holt, Rinehart & Wisdom, 1 977), s. 229.

23- John Lachs, Responsibility and the Individual in Modern Soci­ety, (Brighton: Harvester, 198 1 ), s. 1 2, 1 3, 57-8

24- Christopher R. Browning, Fateful Months: Essays on the Emergence of the Final Solution (New York: Holmes & Meier, 1 985),s. 66-7.

25- Christopher R. Browning, "Hükümet Uzmanları", The Holoca­ust: ldeology, Bureaucracy, and Genocide, ed. Harry Friedlander & Sybil Milton (Millwood. N. Y: Kraus Intemational Publications, 1 980), s. 190.

26- Browning, Fateful Months, s . 64-5.

27- Claude Levi-Strauss, Charbonnier ile konuşmalarında modem uygarlığımızı [anthropophagic (insan yiyen. ç. n.) ' i lkel' kültürlerin tersine] anthropoemic (insan kusan. ç.n.) olarak tanımlamıştır; onlar düşmanlarını 'yiyip yutar' , biz ise 'kusarız' (ayırırız, ayrıma tabi tu­tarız, dışarı atarız, onları insan yükümlülükleri evrenimizden dışla­rız).

28- Tüm doğal (yani toplum öncesi) dürtülerin (ve dolayısıyla, insan yakınlığı koşullarında 'başkasından sorumluluğun' ) Batı Uygarlığının meşrulaştırıcı miti tarafından 'hayvansal içgüdüler' kategorisine, bü­rokratik mentalite tarafından ise mantıksız güçler kategorisine sokulma­sının; modem devletin ve onun evrenselci ve mutlakçı hak iddialarının köklenip güçlenmesine eşlik eden kültürel haçlı seferleri sırasında tüm yerel ve topluluklara özgü geleneklere çamur atılmasını anımsatması hiç de raslantı değildir. Zygmunt Bauman, Legislators and lnterpreters (Oxford: Polity Press, 1 987), Böl. 4 i le karşılaştırınız.

29- Raul Hilberg, "Holocaust'un Önemi", The Holocaust: ldeo­

logy, Bureaııeracy, and Genocide içinde, s. 98, 99.

301