Mjedisi i Evropes, Gjendja dhe Perpsektiva 2015

GJENDJA DHE PERSPEKTIVA 2015

SINTEZ

MJEDISI IEVROPS

MJEDISI IEVROPSGJENDJA DHE PERSPEKTIVA 2015

SINTEZ

Cover design: EEA/IntrasoftLayout: Rosendahls-Schultz Grafisk/EEA

European Environment AgencyKongens Nytorv 61050 Copenhagen KDenmarkTel.: +45 33 36 71 00Web: eea.europa.euEnquiries: eea.europa.eu/enquiries

Legal noticeThe contents of this publication do not necessarily reflect the official opinions of the European Commission or other institutions of the European Union. Neither the European Environment Agency nor any person or company acting on behalf of the Agency is responsible for the use that may be made of the information contained in this report.

Copyright notice EEA, Copenhagen, 2015Reproduction is authorised, provided the source is acknowledged, save where otherwise stated.

CitationEEA, 2015, The European environment state and outlook 2015: synthesis report, European Environment Agency, Copenhagen.

Information about the European Union is available on the Internet. It can be accessed through the Europa server (www.europa.eu).

Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2015ISBN 978-92-9213-690-1doi:10.2800/416289

Environmental productionThis publication is printed according to high environmental standards.

Printed by Rosendahls-Schultz Grafisk Environmental Management Certificate: DS/EN ISO 14001: 2004 Quality Certificate: DS/EN ISO 9001: 2008 EMAS Registration. Licence no. DK 000235 Ecolabelling with the Nordic Swan, licence no. 541-457 FSC Certificate licence code FSC C0688122

PaperRePrint 90 gsm. Invercote Creato Matt 300 gsm.

Printed in Denmark

REG.NO. DK-000244

http://eea.europa.euhttp://eea.europa.eu/enquirieshttp://www.europa.eu

MJEDISI IEVROPSGJENDJA DHE PERSPEKTIVA 2015

SINTEZ

Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 20152

Sintez

1

2

Tabela eprmbajtjes

Parathnie 6

Prmbledhje Ekzekutive 9

Pjesa 1 Vendosja eskens

Konteksti q ndryshon ipolitiks evropiane t mjedisit 19

1.1 Politikaevropianeemjedisitkaprqllimnjjettmir,brendakufijvetplanetit .................................................................19

1.2 Gjat40vitevetkaluara,politikatmjedisorenEvropkanpasursuksestshklqyeshm ...............................................21

1.3 Kuptimiyninatyrssistemoretsfidavetshumtamjedisorekandryshuar ....................................................................23

1.4 Ambicietepolitiksmjedisoreadresojnperiudhaafatshkurtra,afatmesmedheafatgjata(2030-2050) ....................25

1.5 SOER2015ofronnjvlersimtgjendjesdheperspektivsprmjedisinnEvrop .....................................................................29

Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer 33

2.1 Shumngasfidatesotmemjedisorekankaraktersistemor ...33

2.2 Megatrendtglobalendikojnnperspektivatemjedisitevropian ...............................................................................................35

2.3 Modeletekonsumitdheprodhimitevropiankanndikimsinmjedisinevropianashtuedhenatglobal ............................40

2.4 Aktivitetetnjerzorendikojnndinamikatvitaletekosistemitnshkalltshumfishta ...........................................44

2.5 Prdorimiiteprtiburimevenatyrorerrezikonhapsirnesigurtoperuesetnjerzve ..........................................................46

3

Contents


3

4

Contents

Pjesa 2 Vlersimi itrendve evropiane

Mbrojtja, konservimi dhe shtimi ikapitalit natyror 51

3.1 Kapitalinatyrorprforconekonomin,shoqrindhemirqenien ..........................................................................................51

3.2 Politikaevropianesynontmbroj,ruajdheshtojkapitalin natyror .................................................................................53

3.3 Rniaebiodiversitetitdhedegradimiiekosistemeveredukton elasticitetin ........................................................................56

3.4 Ndryshimidheintensifikimiiprdorimitttokskrcnonshrbimeteekosistemevetdheravedhenxithumbjenebiodiversitetit ..................................................................................59

3.5 Evropashtlargngaplotsimiiobjektivavetpolitikssujitdheposedimittsistemitujortshndetshm ....................62

3.6 Kualitetiiujitshtprmirsuarporfutjaelndveushqyesettrupaveujormbetetnjproblem ............................66

3.7 Prkundrshkurtimevetemisionevetajrit,ekosistemetendevuajnngandotjaujore(eutrofikimi),acidifikimidheozoni ......................................................................................................69

3.8 Biodiversitetidetardhebregdetarshtnrnie,dukerrezikuarkshtumetmadheshrbimetenevojshmetekosistemit ..........................................................................................72

3.9 Ndikimetendryshimeveklimatikenekosistemedhethirrjaprmasatprprshtatje ......................................................75

3.10 Menaxhimiiintegruarikapitalitnatyrormundtrriselasticitetinmjedisor,ekonomikdheshoqror .............................78

Burime efikase dhe ekonomi me nivel t ult karboni 83

4.1 Efikasitetiishtuarshtqensorprprpariminevazhdueshmsocio-ekonomik .....................................................83

4.2 Efikasitetiiburimevedhereduktimetegazraveserrjanprioritetestrategjiketpolitikave ...................................................85

4.3 Prkundrprdorimitmefikastmaterialeve,konsumiiEvropsmbetemjaftintensivnlidhjemeburimet ..................87

Sintez Contents


5

4.4 MenaxhimiimbeturinavepoprmirsohetporEvropambetet larg nga ekonomia qarkore .................................................89

4.5 Tranzicioninganjshoqrimeprdorimtulttkarbonitkrkonuljemtmdhatemisionevetgazit ............................93

4.6 Zvoglimiivarsisngalndtdjegsefosiledotulemisionetdhedotrrissigurineenergjis ...............................96

4.7 Rritjaekrkesavendikonnmjedisdhenshndetinenjerzve ............................................................................................99

4.8 Emisionetendotsveindustrialkanrn,porendeshkaktojndmetkonsiderueshmedovit ...............................103

4.9 Reduktimiipresionitujorkrkonrritjetefikasitetitdhetmenaxhimittkrkesspruj .....................................................106

4.10 Planifikimihapsinorndikonfuqishmnprfitimetqevropiantimarrinngaburimetetoks ......................................109

4.11 Njperspektiveintegruarnsistemeteprodhimit-konsumitshtenevojshme .......................................................... 112

Mbrojtja enjerzve nga rreziqet mjedisore pr shndetin 115

5.1 Mirqeniaenjeriutnmnyrkritikevaretnganjmjedisishndetshm ................................................................................... 115

5.2 Politikaevropianemerrnjperspektivmtgjernmjedis,shndetinenjeriutdhemirqenien ................................116

5.3 Ndryshimetmjedisore,demografikedhetstilittjetesskontribuojnnsfidatmtmdhashndetsore .................... 119

5.4 Disponueshmriameujnprgjithsishtprmirsuar,porndotjadhemungesaetijendeshkaktojnproblemeshndetsore .....................................................................................121

5.5 Cilsiaeajritnambientshtprmirsuar,porshumqytetarjanendetekspozuarndajndotsvetrrezikshme 124

5.6 Ekspozimindajzhurmsshtnjshqetsimimadhshndetsornzonaturbane .........................................................128

5.7 Sistemeturbanejanrelativishtburimeefikase,poredhekrijojnmodeletshumtatekspozimit .....................................131

5.8 Ndikimetnshndettndryshimeveklimatikekrkojnprshtatjennshkalltndryshme .............................................134

5.9 Menaxhimiirrezikutduhettadaptohetmeshtjeterejamjedisoredheshndetsore .........................................................136

Sintez Contents

5Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015

6

7

Pjesa 3 N t ardhmen

Kuptimi isfidave sistematike me t cilat prballet Evropa 141

6.1 Progresidrejtobjektivave2020shtiprzierdhevizionetdheqllimete2050krkojnprpjekjetreja ...........................141

6.2 Arritjaevizionitdheobjektivaveafatgjatekrkonreflektimnnjohuridhenkornizatepolitikave ........................................145

6.3 Sigurimiinevojavethemeloretnjerzimitprburimekrkonqasjetintegruartmenaxhimitkoherent ....................148

6.4 Sistemeteglobalizuaratprodhim-konsumitparaqesinsfidatmdhapolitike ....................................................................150

6.5 KuadriigjeripolitikavetBE-sofronnjbaztmireprnjprgjigjetintegruar,porveprimiduhettprputhetmefjalt .............................................................................................152

Prgjigje sfidave sistemike: nga vizioni n tranzicion 155

7.1 Tjetoshmirbrendakufijvetplanetitkrkontranzicionnekonomitgjelbr......................................................................155

7.2 Ri-kalibrimiiqasjevetpolitikavendispozicionmundtandihmojEvropntprmbushvizioninesaj2050 ................156

7.3 Inovacionetnqeverisjemundtndihmojnlidhjetfrytshmendrmjetqasjevepolitike ..............................................159

7.4 Investimetesotmejanthelbsoreprkryerjenetranzicioneveafatgjata ................................................................161

7.5 Zgjerimiinjohuriveshtnjparakushtprmenaxhiminetranzicionitafatgjat ....................................................................164

7.6 Ngavizionetdheambicietderitekrrugtebesueshmedhetrealizueshmettranzicionit.......................................................166

Pjesa 4 Referencat dhe bibliografia

Emrat evendeve dhe grupimet 171

Lista efigurave, hartave dhe tabelave 173

Autort dhe mirnjohjet 176

Referencat 178

Sintez ParathnieSintez


Parathnie

Prrreth40vjetBashkimiEvropiankaofruarudhheqjeglobalemjedisore.KyraportprmbledhinformacioninqrezultonngakatrdekadatzbatimittnjagjendepolitiketmirprcaktuardheambiciozetBE-s.KyprfaqsonmajatedijesqdispononAEM-idherrjetiisaj,EIONET.

Gjetjeteprgjithshmevejnnpahsuksesetnreduktiminepresionevemjedisore.Ktoarritjejanveanrishtttheksuarakurshihennkontekstinendryshimevetmdhatparametraveevropiandheglobalprgjatdekadavetkaluara.Panjagjendtfortpolitike,rritjaemadheeekonomisprgjatksajperiudhedotkishtepasurndikimeshummtfuqishmenekosistemetdheshndetinenjeriut.BE-jakademonstruarseprojektimetemira,politikatstriktefunksionojndhejapinprfitimejashtzakonishttmdha.

NProgramine7-ttVeprimitnMjedis,Tjetoshmir,brendakufijvetplanetittnd,BE-jaformulonnjvizionangazhimiprtardhmenderin2050:njshoqrimekarbontult,njekonomirrethoretgjelbrdheekosistemeelastike,sibazprmirqenieneqytetarve.Megjithat,dukeshikuarprpara,kyraport,sikurseparaardhsiitijivitit2010,nxjerrnpahsfidatmdhaqlidhenmesistemetepaqndrueshmetprodhimitdhekonsumitdhendikimetetyreafatgjata,shpeshkomplekse,mbiekosistemindheshndetinenjeriut.Prveksaj,globalizimilidhevropiantmepjesntjetrtbotsmeantnjnumritsistemeveqmundsojnrrjedhjenedyanshmetnjerzve,financave,materialevedheideve.

Kjonakasjellshumprfitime,sbashkumeshqetsimetrrethndikimevemjedisoretekonomissonlineareblej-prdor-hedh,varsissontpambrojturndajshumburimevenatyrore,njnjollekologjikeqtejkalonkapacitetineplanetit,ndikimevetjashtmemjedisorembivendetevarfra,sidheshprndarjenepabarabarttprfitimevesocio-ekologjikengaglobalizmiekonomik.shtevidentesearritjaevizionitBE2050mbetetelargt.Metvrtet,vetidensekadotthottjetoshbrendakufijveplanetarshtshumvshtirprtakuptuar.

farshteqart,megjithat,shtsetransformimiisistemevekye,si,transporti,energjia,strehimidheushqimishtrihetnzemrtmjeteveafatgjata

Sintez Parathnie


tshrimit.Neduhettgjejmmnyraprtibratosistementhelbtqndrueshme,dukeide-karbonizuar,dukeibrburimeshummefikasedhedukeiprshtaturmeelasticitetineekosistemit.

Gjithashtu,irndsishmshtri-dizajnimiisistemeveqkandrejtuarktosistemedhekankrijuarpaqndrueshmrin:financafiskale,shndetsore,ligjoredhearsimore.

BE-jashtdukeudhhequrrrugnnprmjetpolitikave,ttilla,si:Programii7-tiVeprimitnMjedis,PakojaeKlimsdheEnergjis2030,StrategjiaEvropiane2020dheprogramitihulumtimitdheinovacionitHorizon2020.

Ktodhepolitikatetjerandajnqllimetngjashmedhenmnyratndryshmeprpiqentbalancojnaspektetsociale,ekonomikedhemjedisore.MezbatimindheforciminnmnyrtmenurttyremundtndihmohetnzgjeriminekufijvetshkencsdheteknologjisnEvrop,krijiminevendevetpunsdherritjenekonkurrencs,ndrsaqasjeteprbashktaprzgjidhjeneproblemevetprbashktaprbjnkuptimtplotekonomik.

Sinjaktorinjohurive,AEMsbashkumepartnertesajujanprgjigjurktyresfidavedukeprojektuarnjagjendtretnjohuriveqmbshtesinzbatiminepolitikaveprtarriturmshumobjektivasistematikeafatgjat.

Kjoshteudhhequrngarisitqlehtsojnshkmbimindheintegrimineinformacionevedhesiguriminetreguesvetrijnnmundsiminepolitik-brsvenkrahasimineperformancsekonomike,socialedhemjedisore.

Efunditporjompakerndsishmja,largpamsiadhemetodatetjeradotprdorngjithnjemshumprinformimdrejt2050.

Mundsitdhesfidatjanpoaqtmdha.Atokrkojnqllime,angazhime,prpjekje,etikdheinvestimetprbashktangatgjithne.Dukefilluarngaviti2015,kemiparavets35viteqfmijttciltlindin,nktkoh,dotjetojnnnjplanettqndrueshmnvitin2050.Kjomundtduketsinjeardhmeelargt,porshumprejvendimeveqbjmsot,dovendosinnsedhesidotfunksionojmnktprojektshoqror.UnbesojseprmbajtjaeSOER2015dotimbshtestgjithatankrkimtprovave,tkuptuaritdhemotivimit.

Hans Bruyninckx, DrejtorEkzekutiv

Daniel Danko, Environment & Me/EEA

Prmbledhje Ekzekutive


Prmbledhje Ekzekutive

Mjedisi iEvrops Raporti pr Gjendjen dhe Perspektivn

Nvitin2015,EvropaqndronafrsishtngjysmtrrugsndrmjetfillimittpolitikavemjedisoretBE-s,nfilliminevitit1970dhevizionittjetoshmir,brendakufijvetplanetittndtBE-s2050(1).NthemeltktijvizioniqprosperitetiekonomikiEvropsdhemirqeniajantlidhurathelbsishtmemjedisinnatyrorngatokatpjelloreprpastrimineajritdheujit.

Nsekthehemimbrapan40vitetefundit,zbatimiipolitikavetmjedisitdheklimskadhnprfitimetkonsiderueshmeprfunksionimineekosistemevetEvropsdhetstandardeveshndetsoretjetesssqytetarvetsaj.NshumpjestEvrops,mjedisilokalshtngjendjetmirsiishtenfillimineindustrializimit.Reduktimiindotjes,mbrojtjaenatyrsdhemenaxhimimimirimbetjeve,tgjithakankontribuar.

PolitikatmjedisorepokrijojnmundsiekonomikedhenktmnyrjandukekontribuarnStrategjin2020tEvrops,qsynojnbrjenekonomiketnjBE-jemtzgjuar,mtqndrueshmedhemprfshirsederim2020.Prshembull,sektoriiindustrisekonomike,ecilaprodhonmallradheshrbimeqereduktojndegradiminmjedisordhemirmbajnburimetnatyrore,shtrriturnmasnmshumse50%mesviteve2000dhe2011.Kaqennjndrsektortepaktekonomikqkanlulzuarnaspektinethyrave,tregtisdhevendevetpunsqngakrizafinanciareevitit2008.

Pavarsishtngaprmirsimetmjedisoretdekadavetfundit,sfidatqEvropaprballetsotjantkonsiderueshme.Kapitalinatyrorevropianshtdukeudegraduarngaaktivitetetsocio-ekonomikesibujqsia,peshkimi,transporti,industria,turizmidheshtrirja(zgjerimi)urbane.Gjithashtupresionetglobalen

(1) Vizioni2050shtprcaktuarnProgramine7-tprVeprimnMjedistBE-s(BE,2013).

Sintez Prmbledhje Ekzekutive


mjedisjanrriturnnjshkalltpaparqngavitet1990,drejtuarjovetmngarritjaekonomikedheepopullsis,sidhendryshimiimodelevetkonsumit.

Ntnjjtnkoh,rritjaetkuptuarittkarakteristikavetsfidavemjedisoretEvropsdhendrvarsiaetyremesistemetekonomikedhesociale,nnjbottglobalizuar,sjellmeveteedhepraniminefaktitsenjohuritdheqasjeteqeverisjesekzistuesejanjoadekuateprtumarrmeto.

PikrishtprarsyetktijsfondishtshkruarSOER2015.Dukeubazuarntdhnadheinformacionetbotuarangaburimetshumta,kyraportsintezvlersonmjedisetevropianeshtetrore,trendtdheperspektivatenjkontekstiglobal,sidhemundsiteanalizaveprtikalibruarpolitikatdhenjohuritnprputhjemevizionin2050.

Mjedisi evropian sot

Prarritjenevizionit2050veprimetfokusohenntrifusha:

mbrojtjenekapitalitnatyrorqmbshtetprpariminekonomikdhemirqenienenjeriut;

stimulimineburimeveefikase,ekonomiekarbonittultdhezhvilliminsocial;

ruajtjenenjerzvengarreziqetmjedisoretshndetit.

AnalizaeprmbledhurnTabelnES.1tregonseprderisapolitikamjedisorekapasurshumprmirsime,sfidatkonsiderueshmembesinnsecilnprejktyrefushave.

Kapitali natyroriEvropsendenukshtimbrojtur,ruajturdhezgjeruarnprputhjemeambicieteProgramitt7-ttVeprimitnMjedisi.ReduktimiindotjeskaprmirsuarndjeshmcilsineajritdhetujittEvrops.Por,



Tabela ES.1 Nj prmbledhje treguese etendencave mjedisore

Trendt 5-10

vjeare

Perspektivat 20+ vjeare

Progresi n objektivat

epolitikave

Lexoni m shum n sektorin

Mbrojtja, ruajtja dhe rritja ekapitalit natyrorBiodiversitetitoksordheiujravetmbla 3.3Prdorimidhefunksionetetoks Nuk ka

objektiv3.4

Statusiekologjikiujravetmbla 3.5Cilsiaeujitdhelndtushqyese 3.6Ndotjaeajritdhendikimeteekosistemit 3.7Biodiversiteti detar dhe bregdetar 3.8Ndikimetendryshimeveklimatikembiekosistemet Nuk ka

objektiv3.9

Efikasiteti iburimeve dhe ekonomia ekarbonit t ult Efikasitetidheprdorimiimaterialeveburimore Nuk ka

objektiv4.3

Menaxhimiimbeturinave 4.4Emetimetegazraveserrdhezbutjaendryshimeveklimatike

/ 4.5

Konsumiienergjisdheprdorimiikarburanteve 4.6Ndikimetmjedisoredhetransporti 4.7Ndotjaindustrialenajr,tokdheuj 4.8Prdorimidhesasiaeujit 4.9Mbrojtja nga rreziqet mjedisore ne shndet Ndotjaeujitdherreziqetelidhurameshndetinmjedisor

/ 5.4

Ndotjaeajritdherreziqetelidhurameshndetinmjedisor

5.5

Ndotjaezhurms(veanrishtnzonaturbane)

N.A. 5.6

Sistemet urbane dhe infrastruktura gri Nuk ka objektiv

5.7

Ndryshimetklimatikedherreziqetelidhurameshndetinmjedisor

Nuk ka objektiv

5.8

Kimikatetdherreziqetelidhurameshndetinmjedisor

/ 5.9

Shnim: Vlersimeteparaqituraktubazohenntreguesitkryesor(sijantdisponueshmedheprdorennSOERprinformimetematike)sidhegjykimiiekspertve.Nseksioninprkatsttrendvedheperspektivavejapimsqarimeshtes.

Vlersimi dhe perspektiva etrendve Vlersimi tregues iprogresit objektiv t politikave

Dominojntendencateprkeqsimit Kryesishtjonrrugneduhurprarritjeneobjektivavekryesoretpolitikave

Trendtqtregojnfototprziera Pjesrishtnrrugneduhurprarritjeneobjektivavekryesoretpolitikave

Mbizotronprmirsimiitrendve Kryesishtnrrugneduhurprarritjeneobjektivavekryesoretpolitikave



humbjaefunksionevettoks,degradimiitoksdhendryshimetklimatikembetenshqetsimetmdha,dukekrcnuarfluksetemallravedheshrbimevemjedisoreqmbshtesinprodhimetekonomiketEvropsdhemirqenien.

Njpjesemadheespecievetmbrojtura(60%)dhellojevethabitateve(77%)konsiderohentjennstatusinepafavorshmtruajtjesdheEvropanukshtnrrugneduhurprtprmbushurobjektivinesajtprgjithshmnndaliminehumbjessbiodiversitetitderinvitin2020,edhepsedisaobjektivamspecifikejandukeuprmbushur.

Ntardhmen,ndikimetendryshimeveklimatikejanprojektuarprtintensifikuardhetrendiihumbjessbiodiversitetitpritentvazhdoj.

Nsekthehemitekefikasiteti iburimevedhetekshoqriamekarbontult,tendencatafatshkurtrajanminkurajuese.Emisionetevropianetgazraveserrjanulurpr19%qngaviti1990,prkundrrritjesme45%tprodhimitekonomik.Presionetetjeramjedisorejantrhequrntermaabsolutengarritjaekonomike.Prdorimiilndvedjegsefosilekarn,sikanrnedheemisionetedisandotsvengatransportidheindustria.Kohvetfundit,prdorimiiprgjithshmiburimevetBE-skarnme19%qngaviti2007,mpakmbetjepoprodhohendhenormatericiklimitjanprmirsuarnpothuajsedovend.

Ndrsapolitikatjandukefunksionuar,krizatfinanciaret2008dhegjithashtuedherecesionetpasueseekonomikekankontribuarnzvogliminedisapresionevedhembetetprtuparensetgjithaprmirsimetdotjentqndrueshme.Prmtepr,niveliiambiciesspolitiksekzistuesemjedisoremundtjetipamjaftueshmprtarriturqllimetafatgjatatEvropsmjedisore.Prshembull,reduktimeteemetimevetgazraveserrjanaktualishttpamjaftueshmeprtsjellBE-nnnjrrugdrejt2050nobjektivinesajprreduktimineemetimeveme80-95%.Lidhurmerreziqetmjedisoreprshndetin,kapasurprmirsimetdukshmencilsineujittpijshmdheujravetlarjes,veanrishtndekadatefundit,dhegjithashtushtzvogluarnumriidisandotsvetrrezikshm.Megjithat,pavarsishtdisaprmirsimevencilsineajrit,ndotjaeajritdhezhurmavazhdojntshkaktojnndikimeseriozeshndetsore,veanrishtnzonaturbane.Nvitin2011,prafrsishtrreth430000vdekjetparakohshmenBE



iatribuohengrimcavematerialefine(PM2.5).Ekspozimindajzhurmsmjedisorevlersohetsekontribuonntpaktn10000vdekjetparakohshme,prshkaktsmundjevekoronaretzemrsdhegoditjevegjatdoviti.Dherritjaeprdorimittkimikateve,veanrishtnproduktetekonsumit,kaqenelidhurmerritjenesmundjeveendokrinedherregullimevenjerzoretobservuara.

Parashikimiprrreziqetmjedisoretshndetitndekadateardhshmeshtipasigurt,porparaqetshqetsimndisafushattjera.Prmirsimeteprojektuarancilsineajrit,prshembull,nukpritentjentmjaftueshmeprtparandaluardmtiminevazhdueshmtshndetitdhemjedisit,ndrsandikimetshndetsoreqrezultojnngandryshimetklimatikepritettkeqsohen.

Kuptimi isfidave sistematike

DukeubazuarnktotrifushaprioritaretProgramitt7-ttVeprimitMjedisor,Evropakabrprogresnzvogliminedisapresionevetrndsishmemjedisore,porshpeshktoprmirsimenukjanprqendruarnelasticitetineekosistemitosenukkanreduktuarrreziqetprshndetindhemirqenien.Prmtepr,eparashikimiafatgjatshtshpeshhermpakpozitivesesasugjerimetetrendvetfundit.

Njsrfaktorshkontribuojnnktodallime.Dinamikaesistemevemjedisoremundtketnjvoneskohoretkonsiderueshmepararniesspresionevenprmirsiminegjendjesmjedisore.Prveksaj,shumpresionembetentkonsiderueshmentermaabsolute,pavarsishtreduktimevetfundit.Prshembull,lndtdjegsefosileendellogaritnsitretkatrtatefurnizimittBE-smeenergji,dukevnnjbarrtrndmbiekosistemetmendryshimeklimatike,acidifikimindhenndikimineeutrofikimit.

Reagimet, ndrvarsit dhe bllokadatnsistemetmjedisoredhesocio-ekonomikeminojnprpjekjetprtzbuturpresionetmjedisoredhendikimet.Prshembull,prmirsimiiefikasitetitnproceseteprodhimitmundtaulkostonemallravedheshrbimeve,nxitjenerritjesskonsumit(efektireagim).Ndryshimetemodelevetekspozimitdhedobsitnjerzore,prshembullatotlidhurameurbanizimin,mundtkompensojnuljenetrysnis.Dhesistemi



ipaqndrueshmiprodhimitdhekonsumitshtprgjegjsprpresioneteshumtamjedisore,gjithashtu,ofronprfitimetndryshme,dukeprfshiredhevendetepunsdhetardhurat.Kjomundtkrijojstimujtfortprsektorapokomunitetendajrezistimittndryshimit.

Ndoshtasfidamevshtirprqeverisjenevropianetmjedisitlindngafaktisemjedisi,trendtdhendikimetjangjithnjemtglobalizuar.NjshumllojshmriemegatrendveafatgjatsotndikojnnmjedisineEvrops,nmodelinekonsumitdhestandardevejetsore.Prshembull,prdorimiishkallzuariburimevedheemetimeveqkanshoqruarnrritjenekonomikeglobale,gjatdekadavetfundit,kankompensuarprfitimetesuksesittEvropsnshkurtiminendotjes,sidhekrijiminerreziqevetjera.GlobalizimimefurnizimdotthotseshumndikimetprodhimitdhekonsumittEvropsndodhinnpjesttjeratBots,kubizneset,konsumatortdhepolitik-brsitevropiankannjohurirelativishttkufizuara.

Ri kalibrimi politik dhe njohurit pr tranzicionin enj ekonomie t gjelbr

RaportiiAEM-s,MjedisiEvropianRaportiprGjendjendhePerspektivn(SOER2010)katrhequrvmendjenprnevojnurgjenteprEvropnprtazhvendosurdrejtnjqasjetintegruarprtiadresuarsfidatsistematikemjedisoretvazhdueshme.shtidentifikuartranzicionidrejtnjekonomietgjelbr,sinjprejndryshimevetnevojshmeprtsiguruarqndrueshmrinafatgjattEvropsdheshtetevefqinjetsaj.AnalizaeprmbledhurnTabelnES.1,jepprovatkufizuaraprprogresinendikimittndryshimevethemelore.

Dukeimarrsbashku,analizatsugjerojnqaspolitikatmjedisoresitvetmedheasprfitimetqdalinngadrejtimimeefikasitetekonomikdheteknologjiknukjantmjaftueshmeprtarriturvizionin2050.Nvendtksaj,tjetoshmirebrendakufijveekologjikkrkontranzicionthelbsornsistemineprodhimitdhekonsumit,tcilatjanshkakukryesoripresionitmjedisordheklims.Tranzicionetetilla,mevetkarakterinetyre,sjellinndryshimetthellandominimineinstitucioneve,praktikave,teknologjive,politikave,stilinejetsdhetmenduarit.



Rikalibrimiiqasjeveekzistuesetpolitikavemundtajapnjkontributthelbsorprtranzicionettilla.Nfushnpolitiketklimsdhemjedisit,katrqasjetplotsuesetthemeluaramundtrrisinprogresinetranzicionitafatgjat,nsekonsiderohensitprbashktadhetzbatohennmnyrakoherente.Ktojan:zbutjaendikimevenekosistemdheshndetinenjeriutkrahaskrijimittmundsivesocio-ekonomikenprmjetburimeveefikase;prshtatjandajndryshimevetpritshmeklimatikedhendryshimevettjeramjedisoredukerriturelasticitetin,prshembull,nqytete;shmangiaedmevepotencialemjedisoreprshndetindhemirqenienenjerzvedheekosistemeve,dukemarrmasaparandaluese,bazuarnparalajmrimetemhershmetshkencs;dhe rivendosjaeelasticitetitnekosistemedheshoqri,dukerriturburimetnatyrore,dukekontribuarnzhvilliminekonomikdheduketrajtuarpabarazitsociale.

SuksesiiEvrops,nlvizjendrejtnjekonomietgjelbr,dotvaretpjesrishtngavendosjaenjekuilibritduhurndrmjetktyrekatrqasjeve.Pakotepolitikaveqprfshijnobjektivatdhecaqetdukenjohurnmnyreksplicitemarrdhnietmesefikasitetittburimeve,elasticitetittekosistemitdhemirqeniesnjerzore,dotojnnprshpejtimineri-konfigurimittsistemevetprodhimitdhekonsumittEvrops.Qasjetqeverisseqiangazhojnqytetart,organizatatjoqeveritare,biznesetdheqytetet,dotofrojnlevashtesnktdrejtim.

Njshumllojshmriemundsivettjerajanndispozicionprdrejtiminetranzicionittnevojshmnsistemetepaqndrueshmetprodhimitdhekonsumit:

Zbatimi, integrimi dhe koherenca emjedisit dhe politikat klimatike. ThemeliprprmirsimetafatshkurtradheafatgjatanmjedisineEvrops,shndetinenjerzvedheprpariminekonomik,mbshtetetnzbatimineplottpolitikave,sidhetnjintegrimimtmiremjedisornpolitikatsektoriale,qkontribuojnnndikiminepresionevemjedisore.Fushattillaprfshijn:energjin,bujqsin,transportin,industrin,turizmin,peshkimindhezhvilliminrajonal.



Investimi pr t ardhmenSistemeteprodhim-konsumitqplotsojnnevojatthemeloresocialettillasi,ushqimi,energjia,strehimidhelvizshmriambshtetenninfrastrukturnekushtueshmedheafatgjat,qdotthotsezgjedhjeteinvestimevemundtkenkomplikimeafatgjata.Kjoebntdomosdoshmeshmangieneinvestimeveqebllokojnteknologjinekzistuesedhenktmnyrkufizojnmundsiteinovacionitapopengojninvestimetnzvendsim.

Mbshtetja dhe ngritja efoleve t inovacioneve.Ritmiiinovacionitdheprhapjaeideveluajnnjrolqendrorntranzicioninsistematik.krahasteknologjivetreja,inovacionetmundtmarrinformatndryshme,dukeprfshirmjetetfinanciarettillasiobligacionetegjelbradhepagesatprshrbimeteekosistemit,qasjeteintegruaratmenaxhimittburimevedheinovacionetsociale,tcilatebashkojnrolinekonsumatorvedheprodhuesvenzhvillimindhesigurimin,prshembull,tenergjis,ushqimitdhelvizshmrissshrbimeve.

Prmirsimi injohurive baz:Kanjhendekmesmonitorimittthemeluar,tdhnavedhetreguesveqjanndispoziciondhenjohurivetnevojshmeprmbshtetjenetranzicionit.Adresimiiktijboshllkukrkoninvestimentkuptuaritmtmirtsistemeveshkencore,informacionevelargpamse,rreziqevesistemore,dhemarrdhnievendrmjetndryshimitmjedisordhemirqeniesnjerzore.

AfatiiprbashktqvlenprProgramine7-ttVeprimitMjedisortBE-s,KuadriFinanciarshumvjeariBE-s2014-2020,StrategjiaEvropiane2020dheProgramiKornizprKrkimedheInovacion(Horizon2020)ofronmundsiunikeprtshfrytzuarsinergjinetgjithapolitikave,investimevedheaktivitetevekrkimorenmbshtetjenetranzicionitnnjekonomitgjelbr.



Krizafinanciarenukekaulurfokusineqytetarveevropianprshtjetmjedisore.shtevrtetseqytetartevropianbesojnfuqishmseduhetbrmshum,ntgjithanivelet,prtmbrojturmjedisindheseprogresikombtarduhetmaturdukeprdorurkriteretmjedisore,socialedheekonomike.

NProgramine7-ttVeprimittMjedisit,BE-japarashikonsefmijtevegjlsotdotajetojngjysmnejetsstyrennjshoqrimekarbontult,dukeubazuarnnjekonomirrethoredheekosistemelastik.

Ana Skobe, Environment & Me/EEA

1Konteksti q ndryshon i politiks evropiane t mjedisit


Konteksti q ndryshon ipolitiks evropiane t mjedisit

1.1 Politika evropiane emjedisit ka pr qllim nj jet t mir, brenda kufijve t planetit

VizioniilartprmendurshtnthelbtpolitiksevropianetmjedisitnProgramine7-ttVeprimitMjedisoriciliuaprovuangaBashkimiEvropian(BE)n2013-n(EU,2013).Por,ambiciaeqensishmenukshtassesiekufizuarvetmnktprogram,dhemikpritsiidokumentevetparadokohshmetpolitikavekaambiciekomplementareapotngjashmenbrthamnetij(2).

Kyvizionnukshtm,nsemtvrtetishtendonjher,vetmnjvizionmjedisor.shtipandarngakontekstimigjerekonomikdhesocial.Shfrytzimiipaqndrueshmiburimevenatyrorenuknnkuptonvetmelasticitetineekosistemeveaikagjithashtuimplikimetdrejtprdrejtadheindirekteprshndetindhestandardinejets.Formataktualetkonsumitdheprodhimitrrisinkualitetinejetssondhenmnyrparadoksaleojnntnjjtnkohnrrezik.

Presionetmjedisoretndrlidhuramektomodelekannjndikimrealdhenrritjenekonomindhemirqenienton.Prshembull,shtvlersuarq

(2) Shihprshembull,UdhrrfyesiiBashkimitEvropianprnjEvropmeburimeefiente(2011),Udhrrfyesiprenergji2050(2011),Udhrrfyesiprlvizjenkahnjekonomikonkurrentemeprdorimtulttkarbonitm2050(2011),Udhrrfyesiprnjzontvetmeevropianettransportit(tdokumentuarasinjLibriBardh2011),Strategjiaebiodiversitetit(2012)dhedisadokumentevettjerannivelinevropianaponacional.

Nvitin2050,nejetojmmir,brendakufijveekologjiktplanetit.Prosperitetiyndhemjedisiishndetshmrrjedhinnganjekonomiinovatoredheqarkulluesekuasgjnukshkonkotdhekuburimetnatyroremenaxhohennmnyrtqndrueshmedhebiodiversitetishtimbrojtur,ivlersuardheirikthyernmnyraqeshtojnrezistencneshoqrisson.Rritjajonmeniveltultkarbonishtshkputurqmotingashfrytzimiiburimeve,dukevendosurkshtunjritmprnjshoqriglobaletsigurtdhetqndrueshme.

Burimi: 7th Environment Action Programme (EU, 2013).

Sintez | Pjesa 1 Vendosja e skens Konteksti q ndryshon i politiks evropiane t mjedisit


kostojaedmtimittshndetitdhemjedisittshkaktuarngandotsiteajritngastabilimentetindustrialetEvropstejkalon100miliardeuronvit(AEM,2014).Ktoshpenzimenukjanvetmekonomike;atopoashtumarrinformnereduktimitjetgjatsisprqytetartevropian.

Prtejksaj,kaindikacioneqekonomittonajandukeiuafruarlimiteveekologjikebrendatcilvejanngulitur,dhetashmjandukendjerdisangaefektetfizikedhemjedisorengakufizimeteburimeve.Pasojatgjithnjenrritjengakushtetekstremetmotitdhetklimseilustrojnktsidhemungesaetheksuareujitdhethatsis,shkatrrimiihabitatit,humbjaebiodiversitetitdhedegradimiitoksdhedheut.

Shikuarntardhmen,projeksionetthemeloredemografikedheekonomiketregojnprnjvazhdimtrritjessnumrittbanorvedhenjrritjepaprecedenteenumrittkonsumatorvetklasssmesmentrbotn.Sot,mpakse2miliardngapopullatannivelglobalprej7miliardshkonsiderohensikonsumatortklasssmesme.Derim2050,numriinjerzvenktplanetpritettarrij9miliard,memteprse5miliardqiprkasinklasssmesme(Kharas,2010).Kjorritjekagjasatshoqrohetmenjintensifikimtkonkurrencsglobaleprburimedhemerritjenekrkesavenekosisteme.

Ktozhvillimengrenpyetjennsekufijtekologjiktplanetitmundtdurojnrritjenekonomikentcilnmbshtetenshprehittonatkonsumitdhetprodhimtaris.Tashmrritjaekonkurrencsrritshqetsimetprqasjenburimetkyedhemimetekategorivekryesoretburimevekanqenshumtndryshueshmevitevetfundit,dukeikthyerkshtuteposhttrendtafatgjata.

Ktotrendennvizojnrndsinelidhjesmidisqndrueshmrisekonomikedhegjendjessmjedisit.Neduhetpatjetrtsigurohemiqmjedisitmundtprdoretprtplotsuarnevojatmaterialedhenjkohsishttofrojnjhapsirprnjjettshndosh.shteqartqperformancaekonomikeetnesrmesdotvaretngashndrrimiibrengavemjedisorenpjesfundamentaletpolitikavetonaekonomikedhesociale(3),ejoqnatyrathjeshttkonsiderohetsinjpjesshtes.

(3) IshprehurprshembullnfjaliminprAmbientalizmiiRingaish-KomisioneriEvropianJanezPotonikm20qershor2013(EC,2013e).

Konteksti q ndryshon i politiks evropiane t mjedisit


Thellimiimtejminjintegrimittillmidispolitikavemjedisore,ekonomikedhesocialeshtnthelbtTraktatittBashkimitEvropian,icilisynontpunojprnjzhvillimtqndrueshmtEvropstbazuarnrritjeekonomiketbalancuardhestabilitettmimeve,njekonomittregutsocialtkonkurrencsslartecilakaprqllimpunsimtplotdheprogressocialdhenjniveltlarttmbrojtjesdheprmirsimittcilsissmjedisit(Neni3,TraktatiiBashkimitEvropian).

Ky raport Mjedisi Evropian: Gjendja dhe Perspektivat 2015kaprdetyrqtinformojprprogresinebrkahkyintegrim.Aiofronnjpasqyrgjithprfshirsetgjendjessmjedisit,trendvedheprospekteveprtnEvropnatqmundtprshkruhetsinjpikngjysmtrrugs:netanimundtkthehemidhetshikojmrreth40vitetpolitiksmjedisoretBE-s,derisam2050,(vitikurneaspirojmtjetojmmir,brendakufijvetplanetit)shtlargpakmpakse40vite.

12 Gjat 40 viteve t kaluara, politikat mjedisore n Evrop kan pasur sukses t shklqyeshm

Qngavitete70-ta,shthartuarnjspektrigjerilegjislacionitprmjedisin.Kylegjislaciontanishnongrupinmgjithprfshirsmoderntstandardevenbot.TrupiiligjittBE-sprmjedisinpoashtuinjohursiacquis mjedisore prmbanrreth500direktiva,rregulloredhevendime.

Gjattnjjtsperiudh,shkallaembrojtjesmjedisorenshumicnepjesvetEvropsshtprmirsuarnmnyrdomethnse.Emetimiindotsvespecifiktajrit,ujitdhetoksprgjithsishtjanreduktuarnmnyrdomethnse.KtoprmirsimejannmastkonsiderueshmerezultatilegjislacionitgjithprfshirsprmjedisintvendosurntrEvropndheatapojapinnjvargprfitimeshtdrejtprdrejtamjedisore,ekonomikedhesocialesidheprfitimettjeraindirekte.

Politikatmjedisorekankontribuarderidikunprpariminkahnjekonomiegjelbreqndrueshmed.m.thnjekonomitcilspolitikatdheinovacionetiamundsojnshfrytzimineburimetnmnyrefikase,dukerriturkshtu



mirqeniennjerzoregjithprfshirse,dukeimirmbajturpoashtusistemetnatyroreqnasigurojnqndrueshmrin.PolitikateBE-skanstimuluarinovacionetdheinvestimetnmallradheshrbimemjedisore,dukekrijuarkshtuvendepunedhemundsieksporti(BE,2013).Prveksaj,integrimiisynimevemjedisorenprpolitikasektorialesijanatoqrregullojnbujqsin,transportinapoenergjinkasiguruarstimulimfinanciarprmbrojtjetmjedisit.

PolitikatdhelegjislacioniiBashkimitEvropianprajrinkandhnprfitimetdukshmesiprshndetinenjerzveashtuedheprmjedisin.Njkohsisht,atokanofruarmundsiekonomike,prshembull,prsektorineteknologjisspastr.VlersimeteprezantuaranpropozimineKomisionitEvropianprPakonepolitikavetajrittpastrtregojnqkompanitkryesoreinxhinierikenBEtashmgjenerojnderin40%tthyravettyrengaportofoliimjedisitdheshtprcaktuartrritet(EC,2013a).

KyprparimiprgjithshmikualitetittmjedisitkaqenidokumentuarngakatrraportetemparshmetMjedisi Evropian: Gjendja dhe Perspektivat 2015 (SOER)tpublikuarm1995,1999,2005dhe2010,respektivishttgjithaktoraportekanardhurnprfundimseprgjithsishtpolitikamjedisorekadhnprmirsimesubstanciale[]mirpo,endembetensfidatkryesoremjedisore.

NnjpjestmadhetEvrops,nprshumzonamjedisore,situatashtprmirsuarmenjher.Nshumprejtyre,mjedisiynlokalsotsht,sipastgjithagjasave,ngjendjepoaqtmirsakaqennfillimineindustrializimittshoqrivetona.Mirpo,ndisaraste,trendtlokalemjedisorevazhdojntjenarsyeprshqetsim,shpeshherprshkaktzbatimittpamjaftueshmtpolitikavetdakorduara.

Ntnjjtnkoh,harxhimiikapitalitnatyrorvazhdontrrezikojstatusinekologjikdheelasticitetineekosistemit(nnkuptohetktupasiqaftsiaemjedisitqtiprshtatetapottolerojshqetsimetpashembjennjgjendjecilsishttndryshme).Humbjaebiodiversitetit,ndryshimetklimatike,apongarkesatkimikekrijojnrrezikdhepasigurishtes.Mefjaltjera,reduktimetedisapresionevemjedisorenukkanrezultuardomosdoshmrishtnnjperspektivpozitiveprnjmjedisnmnyrmtgjer.

Vlersimetekohvetfunditprtrendtkryesoredheprparimigjat10vitevetfunditkanvrtetuarktotrendetprziera(AEM,2012b).Kapitujt3,4,dhe5tktijraportiofrojnvlersimetfreskuaratematiketktyresfidavedhesfidavetjeratngjashmemjedisoredheqprapvrtetojnktpasqyrtprgjithshme.



1.3 Kuptimi yn inatyrs sistemore t sfidave t shumta mjedisore ka ndryshuar

Vitevetfundit,politikatmjedisoredhetklimskanndryshuarsiprgjigjendajkuptimitmtthelltbrengavelidhurmemjedisin.Kykuptim,sishtkapursinktraportashtuedhenraportinekaluarMjedisi iEvrops: Gjendja dhe Perspektiva(SOER),njehqsfidatmjedisoremetcilatpoballafaqohemisotnukndryshojnshumprejatyrenganjdekadmpar.

Iniciativatepolitikavemjedisoretmiratuarakohvetfunditvazhdojntadresojnndryshimetklimatike,humbjenebiodiversitetit,shfrytziminepaqndrueshmtburimevenatyroresidhepresionetmjedisorembishndetin.Edhepsektoshtjembetentrndsishme,ekzistonnjvlersimishtuarprlidhjetmidistyresidhendrvarsinmestyremenjspektrtgjerttrendveshoqrore.Ktondrlidhjeebjnmtndrlikuarsiprcaktimineproblemitashtuedhereagiminndajtij.(Tabela1.1).

Tabela 1.1 Evolucioni isfidave mjedisore

Karakterizimi illojit t sfids

Specifike Difuze Sistemore

Tiparet kye Shkaktari-efekti linear;burimetemdha;shpeshnnivel lokal

Shkaktarkumulativ; burimetshumfishta; shpeshherregjional

Shkaktarsistemor; burimetndrlidhura; shpeshherglobal

N qendr t vmendjes

1970-ta/1980-ta (dhe vazhdon edhe sot)

1980-at/1990-at (dhe vazhdon edhe sot)

1990-at/2000-at (dhe vazhdon edhe sot)

Prfshin shtjet si jan

Dmtimiipyjeveprshkaktshiraveacidike;ujratezezaurbane;

Emisionet etransportit;eutorfikim;

Ndryshimet klimatike;humbjaebiodiversitetit;

Prgjigja dominonte epolitikave

Politikatesynuaradheinstrumentetprnjshtjetvetme

Integrimiipolitikavedhengritjaevetdijespublike

Pakokoherentetpolitikave dhe qaset tjerasistemore

Burimi: AEM, 2010d.



Thnnprgjithsi,shtjetspecifikemjedisore,shpeshhermendikimennivelinlokal,jantrajtuarntkaluarnprmespolitikavetsynuaradheinstrumenteveprnjshtjetvetme.Kjokandodhurmeshtjetsihedhjaembetjevedhembrojtjaespecieve.Mirpo,qngaviti1999,njohjaepresionevedifuzengaburimettndryshmekauarnrritjenefokusitnintegriminebrengavemjedisorebrendapolitikavesektorialesijanatontransportdhebujqsi,merezultatetprziera.

Siucekmlartdheuilustruagjattrktijraportipolitikatetillakankontribuarnreduktiminedisapresionevembimjedisin.Megjithkt,atokanqen,sipastgjithagjasave,mpaktsuksesshmenndaliminehumbjessbiodiversitetit,sipasojeshkatrrimitthabitatitdheeksploatimittteprt;neliminiminerreziqeveprshndetinenjeriut,sirezultatikombinimittkimikatevetfuturanmjedisinton;aponndaliminendryshimeveklimatike.Mefjalttjera,nekemivshtirsintrajtiminesfidavemjedisoreafatgjatadhesistemore.

Disafaktordhendrveprimekomplekseqndrojnbrendaktijkontrastitperformancs.Nrastineproblemevemjedisorememarrdhnieshkak-pasojrelativishtspecifike,dizajnimdrejtvizoripolitikavemundtreduktojpresionetmjedisoredhedminemenjhershmqatomundtshkaktojn.Prproblememtndrlikuaramjedisore,shkaqetshumfishtamundtkontribuojnndegradiminemjedisitdukeebrkshtumtvshtirformulimineprgjigjesprmespolitikave.Politikamodernemjedisoreduhettadresojtdyktollojetproblemeve.

Derinnjmas,kykuptimisfidavemjedisoretndryshueshmetashmshtreflektuarnqasjenqposhfaqetprhartiminepakovetpolitikavekoherenteqndrtohennnjprgjigjeqshtrihetntrirrafshe:

(1) Vendosjenestandardevetkualitetittprgjithshmnlidhjemegjendjenemjedisitqudhheqinzhvilliminegjithmbarshmtqasjevetpolitikavekoherentennivelndrkombtar,

(2) Vendosjaecaqevekorresponduesetprgjithshmenlidhjemepresionetmjedisore(dukeprfshirshpeshherndarjenqoftsipasvendeveaposektoritekonomik,apotdyja),

(3) Formuliminepolitikavespecifikeqtrajtojnpikatepresionit,shtytsit,sektortapostandardet.



PolitikateBE-sprndryshimetklimatikeilustrojnktqasje:ambicieteprgjithshmetpolitikavekryesishtudhhiqenngaqllimiidakorduarnnivelndrkombtarqngrohjaglobaletmbahetnn2Ckrahasuarmeniveletpara-industriale.KjobrendaBashkimitEvropianprkthehetncaqetreduktimittemisionittprgjithshmtgazraveserr(p.sh.shkurtimineemisionevenniveltBE-spr20%derim2020dhepr40%derim2030,nraportmeniveletevitit1990).Kjopastajlidhetmenjvargpolitikashmspecifike,prfshirudhzimetpremisionettregtare,energjisriprtritse,efikasitetittenergjisdhettjera.

StrategjiatematikeprndotjeneajritiudhheqpolitikatmomentaletBE-sprkualitetineajrit.Ktu,legjislacioniiBE-sprcjellqasjenebinarvetbinjakzuartimplementimitsitstandardevelokaletcilsissajritashtuedhekontrolletezvoglimittbazuarnburime.Ktokontrolletbazuaranburimeprfshijnlimiteteobligueshmekombtarepremisionetendotsvemtrndsishm.Prveksaj,ekzistonlegjislacioniprburimespecifikeqtrajtonemisionetindustriale,emisioneteautomjeteve,standardetecilsisskarburantevedheburimevetjeratndotjessajrit.

ShembulliitretshtPakojaeekonomisqarkullueseekohvetfunditepropozuarngaKomisioniEvropian(KE,2014d).Kjopakoezbrthenqllimingjithprfshirstarritjessnjshoqriemezerombetjennjgrupcaqeshtprkohshmemspecifike.Arritjaektyrecaqevedotkrkojmarrjenparasyshdheintegriminetyretplotnkuadrtpolitikavemspecifike(tcilatjanshpeshspecifikeprsektorprkats).

1.4 Ambiciet epolitiks mjedisore adresojn periudha afatshkurtra, afatmesme dhe afatgjata

Rikthimiielasticitetittekosistemitdheprmirsimiimirqeniesnjerzoreshpeshherzgjatnmnyrsubstancialemshumsesaarritjaereduktimevetpresionevemjedisoreapoprfitimetngaefiiencaeburimeve.Derisakjoefunditshtshpeshshtjeedydekadaveampak,eparazakonishtkrkondisadekadatprpjekjevetvazhdueshme(AEM,2012b).Ktoshkalltndryshmekohoreprbjnsfidaprhartiminepolitikave.

Sidoqoft,periudhatendryshmekohoremundtintegrohennnjstrategjigjithprfshirsetsuksesshme,pasiqprmbushjaevizioneveafatgjatavaretngaarritjaecaqeveafatshkurtra.Rrjedhimisht,BashkimiEvropiandheshum



vendeevropianegjithnjemteprpoiformulojnpolitikatmjedisoredheklimatikeqadresojnktoperiudhakohoretndryshme(Figura1.1).Ktoprfshijn:

Politikatspecifikemjedisore,meperiudhatetyrevetanakekohoredheafatetprzbatim,raportimdherevidim,dukeprfshirshpeshhermshumcaqeafatshkurtra;

Politikattematikemjedisoredhesektoriale,tformuluaranperspektivnepolitikavemgjithprfshirse,prfshirsynimetspecifikeafatmesmeprvitin2020apo2030;

Vizionetdhesynimetafatgjata,kryesishtmenjperspektivttranzicionitshoqrorderim2050.

Figura 11 Synimet afatgjata t tranzicionit/afatmesme n lidhje me politikn mjedisore

Burimi: AEM, 2014m.

2015 Afatet dhe periudhat kohore t politikave tematike2020/2030 Politikat gjithprfshirse (Evropa 2020, Programi i7-t pr veprim mjedisor), apo synimet

specifike2050 Vizionet afatgjata dhe synimet me perspektivn etranzicionit shoqror

2050

2020/2030

2015

Synimet e BE-s n lidhje me mbeturinat Direktiva e kornizs pr uj Peshkimi nn maksimumin e qndrueshm t dhnies Caqet e Zhvillimit t Mileniumit (MDG)

Synimet e Evrops 2020 Ndalimi i humbjes s biodiversitetit Synimet klimatike t BE-s Synimet pr kualitetin e ajrit Synimet e Be-s pr mbeturinat

Qndrueshmria mjedisore

Koha

Vizioni i 7EAP deri m 2050 Redukimi i gazrave serr deri m 8095 % Plani pr ujin Zero ndikim (ajri) Nuk ka znie neto t toks Caqet e Zhvillimit t Qndrueshm (SDG)



Nkuadrtksaj,Programii7-tprVeprimnMjedisluannjroltveantdheofronnjkornizkoherenteprpolitikatmjedisore,dukeiunifikuaratoafatshkurtra,afatmesmedheafatgjata.Ktopolitikaprgjithsishtbazohennparimineveprimeveparandaluese;pariminekorrektimittndotjesnburim;pariminqndotsipaguan;dhenpariminemasaveparandaluese.Siuprmendmlart,programispecifikonmtutjenjvizionambiciozprvitin2050dheprcaktonnntobjektivameprparsiprtuarmtejktvizion(Kutia 1.1).

Kutia 1.1 Programi i7-t Evropian pr Veprim Mjedisor

Triobjektivatndrthururatematikeduhettndiqenparalelishtmeqenseveprimiindrmarrnkuadrtnjobjektivishpeshherdotndihmojqtkontribuohetnarritjeneobjektivavetjera:1. Mbrojtja,konservimidheshtimiikapitalitnatyrortBashkimit,2. ShndrrimiiBashkimitnnjekonomitefiencssburimeve,tgjelbrdhe

konkurrente,3. MbrojtaeqytetarvetBashkimitngapresionetelidhuramemjedisindhe

rreziqetprshndetindhemirqenienetyre.

Prmbushjaektyreobjektivavetematikekrkonnjkornizmundsueseqmbshtetvepriminefektivprandajataplotsohenmekatrobjektivaprioritarprkats:4. MaksimizimiiprfitimevetlegjislacionitmjedisortBashkimitEvropianduke

prmirsuarzbatimin,5. Prmirsimiiditurisdhebazssevidencsprpolitiknmjedisoret

Bashkimit,6. Sigurimiiinvestimeveprmjedisindhepolitiknklimatikedhetadresoj

eksternalitetetmjedisore,7. Prmirsimiiintegrimitmjedisordhekoherencsspolitikave.Dyobjektivameprioritetprqendrohennsfidatlokale,regjionaledheglobale:8. ShtimiiqndrueshmrissqytetevetBashkimit9. RritjaeefektivitetittBashkimitnadresiminesfidavendrkombtare

mjedisoredheatyretlidhurameklimn.

Burimi: Programii7-tprVeprimnMjedis(BE,2013).



StrategjiaEvropa2020eBE-sshtnjshembullinjstrategjieafatmesme.Ajoadresonndrvarsinmidispolitikavemjedisore,ekonomikedhesociale.Ajoprcaktonqlliminekombinuarttqenitnjekonomiemenur,eqndrueshme,dheprfshirse.Njngapessynimeteksplicitekryesueseprtuarriturderinfundtksajdekadefokusohetnndryshimetklimatikedheqndrueshmrineenergjis(Kutia1.2).

UdhrrfyesikahnjEvropqishfrytzonburimetnmnyrefikaseshtnjnn-iniciativestrategjisEvropa2020.Ainmnyrekspliciteeadresonshfrytzimintontburimevedhepropozonmnyratprtshkputurrritjenekonomikengashfrytzimiiburimevedhendikiminmjedisorngakjo.Mirpo,fokusiitijtanishtnrritjeneproduktivitetitngaburimetejonarritjenenjshkputjeabsolutengashfrytzimiiburimeveaposigurimiielasticitetitekologjik.

Kutia 12 Pes synimet kryesuese t Strategjis Evropa 2020

Evropa2020shtstrategjiamomentaleerritjessBashkimitEvropian.Ajotheksonqlliminetrefishtetqenitnjekonomiemenur,eqndrueshmedheprfshirseprfshiredhepessynimekryesuesemspecifikeprtrBE-n.1. Punsimi:tpunsohen75%tatyremidismoshs2064vjeare.2. Hulumtimidhezhvillimi(R&D):3%eBPN-s(GDP)tBE-stinvestohetn

R&D.3. Ndryshimetklimatikedheqndrueshmriaeenergjis:emisionetegazrave

serr20%mtultaseatonvitin1990(apo30%,nsekushtetjantduhura);20%tenergjisngaajoeriprtrishme;20%rritjenefiiencneenergjis.

4. Arsimi:reduktiminn10%,inivelittlargimitthershmngashkolladhespaku40%tatyremidismoshs3034vjearetkompletojnarsimiminenivelitttret.

5. Luftimiivarfrisdheprjashtimitsocial:spaku20milionnjerzmpakaponrreziktvarfrisdheprjashtimitsocial.

Burimi: uebfaqjaEvropa2020:http://ec.europa.eu/europe2020/index_en.htm.



15 SOER 2015 ofron nj vlersim t gjendjes dhe perspektivs pr mjedisin n Evrop

Kyraportkaprqllimtiofrojhartuesvetpolitikavedheopinionitnjvlersimgjithprfshirstprogresittonkaharritjaeqndrueshmrismjedisorenprgjithsidhesynimetspecifiketpolitikavenveanti.Kyvlersimshtibazuarninformatamjedisoreobjektive,tbesueshmedhetkrahasueshmedhembshtetetnevidencadhenjohuritbazndispoziciontAgjencisEvropianetMjedisit(AEM)dheRrjetitevropiantinformatavedheobservimitmjedisor(EIONET).

Dukepasurktparasysh,kyraportiinformonpolitikatmjedisoreevropianenprgjithsidhezbatiminetyrenveantinperiudhnderinvitin2020.Poashtuprfshinedhenjreflektimprmjedisinevropiannnjkontekstglobal,sidhekapitujtededikuarqprmbledhingjendjen,trendtdheperspektivatprgjendjenemjedisitnEvrop.

Analizaeprezantuarktubazohetdheplotsohet-nnjvargmbledhjeshtinformataveprshtjetkye.Kjoprfshin11prmbledhjeinformativeprmegatrendtglobaledherndsinetyreprmjedisinevropian,25prmbledhjeinformativetematikenniveltEvropsqfokusohenntemaspecifikemjedisoredhettillaqofrojnnjkrahasimtprparimitmidisvendeveevropianenbazttreguesvetprbashkt.TridhjetenntprmbledhjeinformativeprmbledhingjendjenemjedisitnktovendeevropianedhetriinformimeregjionaleqofrojnnjpasqyrtngjashmeprregjionineArktikut,DetitMesdhedheDetittZiregjionekuEvropandanprgjegjsinprtmbrojturekosistemetecenueshmemefqinjtesaj(Figura1.2).

Kapitujtektijraportisintezfokusohenntridimensionetveanta.

NPjesne1-r(d.m.thKapitulli1dheKapitulli2)raportishtifokusuarnprmirsiminemtejmttkuptuarittontndryshimevetpaprecedente,rreziqevetndrlidhura,megatrendveglobaledhekufizimeveekologjikeqsidrejtprdrejtashtuedheindirektndikojnnmjedisinevropian.Ekzistojnshumlidhjemidissfidavemjedisoredheklimatikedheforcavettyretfshehura,dukeibrkshtumtndrlikuaraprtikuptuar.



Figura 1.2 Struktura eSOER 2015

SOER2015

Megatrendet globale

Mbledhjet informative tematike

Krahasimet midis vendeve

Vendet dhe regjionet

Grupiprej11mbledhjeveinformative Trendet globale divergjentetpopullats

Kahnjbotmurbane

Barra endryshueshmeesmundjevedhe rreziqet nga pandemit

Shpejtimiindryshimitteknologjik

Zhvillimi ivazhdueshmekonomik

Njbotgjithnjemmultipolare

Konkurrenca eintensifikuarglobaleprresurse

Presionetnrritjenekosisteme

Pasojatgjithnjemekstremetndryshimeveklimatike

Rritjaendotjesmjedisore

Diversifikimi iqasjevenqeverisje

Prveksajdotjetnjraportglobalimegatrendit.

Grupiprej25mbledhjeveinformativeqadresojn Bujqsia Ndotjeneajrit Sistemet hidrologjike

Ndikimetendyshimeve klimatike dhe prshtatja

Konsumi Energjia Pyjet Ujratembla Ekonomiaegjelbr Shndetsia Hydrological

systems and sustainable water management

Industria Sistemetetoks Marina Detaria Zvoglimiindryshimeveklimatike

Kapitali natyror Zhurma Efiencaeresurseve

Dheu Sistemiiajritdhe

ai klimatik Turizmi Transporti Sistemet urbane Mbeturinat.

Grupiprej9mbledhjeveinformativeqadresojn Bujqsia(fokusinpunimiorganikttoks)

Ndotjeneajrit(fokusinndotsitezgjedhur)

Biodiversiteti (fokusinzonatembrojtura)

Enegjia(fokusinkonsumineenergjisdhetreciklueshmet)

Ujratembla(fokusinmaterietushqyese)

Ndryshimet klimatike(fokusingazratserr)

Efiencaeresurseve(fokusinresursetmateriale)

Transporti (fokusi ntransportineudhtarve)

Mbeturinat (fokusi nmbeturinatsolide komunale).

Ktokrahasimejanbazuarntreguesitmjedisortprbashktprshumicnevendeveevropiane.

Grupiprej39mbledhjeveinformativeqprmbledhingjendjendheperspektivnnsecilnnga39vendetevropiane 33vendteantaretEEA

6 vendet bashkpunuesenBallkaninPerndimor

Prveksaj,3informacionejapinnjpasqyrsfidavekryesoremjedisorenregjionetezgjedhuraqdalinjashtsuazavetEvrops Regjioniiarktikut DetiiZi Deti Mesdhe.

Tgjithaktotlartprmenduratjanndispozicionnwwweeaeuropaeu/soer.



Pjesae2-t(d.m.th.Kapitulli3,Kapitulli4dheKapitulli5)shtefokusuarninformiminprzbatimindheprmirsimineqasjeveekzistuesetpolitikave,nveantitatyretmishruarantriobjektivattematiketprvijuaranProgramine7-tprVeprimnMjedis:(1)tmbroj,truajdhetrriskapitalinnatyrornEvrop;(2)tkthejEvropnnnjekonomimeniveltulttkarbonit,meefiienctburimeve,tgjelbrdhekonkurruese;dhe(3)tmbrojqytetarteEvropsngapresionetelidhuramemjedisindherreziqetprshndetindhemirqenien.

TshprndaranprktatrekapitujnPjesn2janprmbledhjetevlersimevettrendvedheperspektivapr20shtjemjedisore.Nbaztvlersimittekspertvedhettreguesvekymjedisor,ktovlersimennvizojntrendteprzgjedhursijanvzhguargjat510vitetefunditdheofrojnnjperspektivpr20osemteprvitenbaztpolitikavedhemasaveekzistuese.Prmtepr,kapitujttregojnnjprparimtprgjithshmndrejtimtqllimevetpolitikaveprshtjetprkatse(shihTabela1.2prkritereteprdoruraprvlersiminnfjal).

Pjesa3(d.m.thKapitulli6dheKapitulli7)reflektonpasqyrneprgjithshmeqposhfaqettgjendjesdheperspektivssmjedisitnEvrop.Dukeubazuarnkuptiminmtmirtasajsekugjendemisot,ktakapitujkanprqllimtsinjalizojnprmundsineri-kalibrimittpolitiksmjedisoreprtmundsuartranzicioninndrejtimtnjshoqriemtqndrueshme.

Tabela 1.2 Legjenda eprdorur pr vlersimin prmbledhs pr trendt & perspektivat n do seksion

Vlersimi indikativ i trendve dhe perspektivs

Vlersimi indikativ iprogresit t synimeve t politikave

Dominojntrendtqkeqsohen

Kryesishtjonbinartarritjesssynimevekyetpolitikave

Trendttregojnnjpasqyrtprzier

Pjesrishtnbinarprarritjenesynimevekyetpolitikave

Dominojntrendtqprmirsohen

Kryesishtnbinartarritjesssynimevekyetpolitikave

NASA Earth Observatory

2Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer


Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer

2.1 Shum nga sfidat esotme mjedisore kan karakter sistemor

Masatepolitikavemjedisoreevropianejantreguarnveantiefikasekurkemitbjmmeprballjemepresionemjedisorelokale,regjionaledhekontinentale.Mirpo,disangasfidatmjedisoredheklimatikemetcilatpoballafaqohemisotndryshojnngaatoqikemiadresuarmesuksesgjat40vitevetkaluara:atojanedhesistemoreedhekumulativennatyrnetyredhevarenjovetmngaveprimettonanEvrop,porpoashtuedhengakontekstiityreglobal.

Shumngasfidatesotmemjedisorekarakterizohenngandrlikueshmriaetyre(d.m.thatokanshkaktartshumfishtdhetregojnshumndrvarsimidisshtytsvettyretfshehurdhendikimeveqishoqrojnato).Atovshtirtjetrsohenapoprcaktohenqartazi,sepseatodeprtojnnprpjestendryshmetmjedisitdheshoqrisnmnyratndryshme.Prandaj,atoshpeshherkuptohenndryshengagrupetendryshmenshoqridhenshkalltendryshmegjeografike.

Trikarakteristikasistemoreqjantprbashktaprshumsfidatsotmemjedisorektujantnjrndsietveant(Figura2.1).

Epara,atodrejtprdrejtapoindirektndikojn n ekspozimin ndaj faktorve mjedisorqkanndikimnshndetindhemirqenienenjeriutsidhenprosperitetintondhestandardinjetsor.Faktorttillprfshijnsubstancatdmshmenmjedisinton;ngjarjeekstremetmotitsijanvrshimetdhethatsira;dhe(nrasteekstreme)rrezikupotencialqekosistemetegjithmbarshmetbhentpabanueshme.Tgjithktafaktormundtkufizojnqasjentontardhshmenprbrsitthemelormjedisorsijanajriipastr,ujiipastrdhetokatpjellore.

Edyta,atojanqensishttlidhur me shprehit tona t konsumit dhe shfrytzimit t burimeveKategoritkryesoretshfrytzimitmundtndahensivijon:ushqimi,energjiadhematerialet(kjoefunditpoashtuprfshinmaterialetndrtimore,metaletdhemineralet,fibrat,drurin,materietkimikedheplastikn),sidhetokn.Ntnjjtnkoh,nxjerrjadheshfrytzimiiburimeve

1

2

3

Sintez | Pjesa 1 Vendosja e skens Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer


EKOSIST

EMET GLOBALE DHE EVROPIANE

nveantinrastetkurnukkontrollohetindryshonekosistemetqiofrojnatonmnyrtkundrt.

Burimetbrendaktyrekategorivepoashtujanshumtndrlidhuramesveti.Prshembull,zvendsimiiprdorimittkarburantitngafosiletmebimtbioenergjetikemundtndihmojnadresiminebrengaveenergjetike,porshtindrlidhurmeshpyllzimindhekonvertiminetoksnllogaritzonavenatyrale(UNEP,2012a).Kjokaimplikimeprzonatqjanndispozicionprbimtqkultivohenprushqim.Pasiqtregjetglobaletushqimitjantlidhura,kjopoashtukaimplikimenmimeteushqimit.Sirezultatiksaj,degradimimjedisorkandikimdomethnsnsigurinetanishmedheafatgjatenqasjennburimetkye.

Figura 21 Tri karakteristikat sistemore t sfidave mjedisore

Burimi: AEM.

UJIUSHQIMI

ENERGJIA

MATERIALET

SHNDETI DHE MIRQENIA ENJERIUT

Qasjadheekspozimi

ndajambientit

Prdorimiiresurseve(konsumi)

Kufijtpaqartmidisglobales dhe evropianes



Etreta,evolucioniityrevaret nga trendt evropiane dhe megatrendt globale,prfshiredheatotlidhuramedemografin,rritjenekonomike,modeletetregtis,progresinteknologjikdhebashkpuniminndrkombtar.Ktomodeletndryshimitqshprfaqennshkallglobalegjatdekadavepobhengjithnjemvshtirtshkputen(Kutia2.1).Kykontekstindrlidhurglobalpoebnmtvshtirprvendetqtzgjidhinnmnyrtnjanshmeproblemetmjedisore.Madjeedhegrupetemdhatvendeve(sishtBE-ja)nukmundenvettzgjidhinproblemeteveta.

Rastiindryshimeveklimatikeeilustronmirkt:emisionetikontribuojnprqendrimeveglobaleatmosferikedukekrijuarndikimlargngaburimidhepotencialishtlargedhentardhmen.Ngjashmmekt,edhepseemisionetegazraveparapraktozonitnEvropkanshnuarrniedomethnsegjatdekadavetfundit,prqendrimetematuratozonitnnivelineparjanreduktuarvetmnmnyrmargjinaleapomadjeedhejanrriturprshkakttransportitnlargsitgjatatndotsvengajashtEvrops(AEM2014r)

2.2 Megatrendt globale ndikojn n perspektivat emjedisit evropian

GlobalizimidheshprfaqjaetrendveglobaleimplikonqkushtetmjedisoredhepolitikatnEvropnukmundtkuptohenplotsishtapotmenaxhohensiduhettndarangadinamikatglobale.Megatrendtglobaledotndryshojnmodeleteardhshmeevropianetkonsumitdhedotndikojnnmjedisindheklimnevropiane.Dukeiparashikuarktozhvillime,EvropamundtprfitojngamundsitqiofrojnatoprtarritursynimetmjedisoredheprtshkuardrejtobjektivavetcekuranProgramine7-ttVeprimitnMjedis.

Megatrendtetillakantbjnmedemografin,rritjenekonomike,modeleteprodhimtarisdhetregtis,progresinteknologjik,degradimineekosistemevedhe ndryshimet klimatike (Figura 2.2 dhe Kutia 2.1).



Figura 22 Megatrendt globale t analizuara n SOER 2015

Burimi: AEM.

Trendet globale divergjentet popullats Kah nj bot

m urbaneBarra e ndryshueshme

e smundjeve dherreziqet nga pandemit

Shpejtimii ndryshimitteknologjik

Zhvillimi i vazhdueshm

ekonomik

Nj bot gjithnje m multipolare

Konkurrencae intensifikuar globale

pr resurse

Presionet n rritjen ekosisteme

Pasojat gjithnj e m ekstreme t

ndryshimeve klimatike

BE

Rritjae ndotjesmjedisore

Diversifikimii qasjeve n

qeverisje

Energjia Materialet

GMT1

GMT2 GMT

3

GMT4

GMT5

GMT6

GMT7

GMT8

GMT9

GMT10

GMT11

Ekosistemet

Toka

Ushqimi Uji



Kutia 2.1 Nj przgjedhje emegatrendve globale, si jan analizuar n SOER 2010 dhe SOER 2015

Trendt divergjente t popullats globale:Popullsiabotroreshtdyfishuarn7miliardqngavitete1960-tadheparashikohetvazhdimiirritjesssaj,edhepsenekonomiteavancuarapopullatapobhetmemoshuardhendisarasteporeduktohetnmadhsi.Prkundrazi,popullsianvendetmtpazhvilluarapozgjerohetnmnyrrapide.Drejt nj bote m urbane:Sot,gatigjysmaepopullsisglobalejetonnzonaurbanedhekjondarjepritettrritetndyttretatderinvitin2050.Meinvestimeadekuatekyurbanizimiivazhdueshmmundtshtojzgjidhjetinovativeprproblemetmjedisore,poredhemundtrrisshfrytzimineburimevedhendotjen.Ndryshimi ibarrs s smundjeve dhe rreziqet nga pandemit: Rreziku iekspozimitnsmundjevetreja,atyreqparaqitendheri-paraqitendhepandemivetrejashtilidhurmevarfrindherritetmendryshimetklimatikedherritjenelvizshmrissnjerzvedhemallrave.Shpejtimi indryshimeve teknologjike:Teknologjiterejapotransformojnnmnyrradikalebotn,veanrishtnsferatenano-teknologjis,bio-teknologjis,atyreinformativedhetkomunikimit.Kjoofronmundsiprreduktiminendikimevemjedisoretnjerzimitdherritjetsigurissburimeve,porpoashtudotsjellrreziqe dhe pasiguri. Rritja evazhdueshme ekonomike: DerisandikimiivazhdueshmirecesionittparadokohshmekonomikendeeprekoptimizminekonomiknEvrop,shumicaestudimevetperspektivsparashikojnnjzgjerimtvazhdueshmglobalekonomikndekadatvijuesemerritjenekonsumitdheshfrytzimittburimeve,nveantinAzidhenAmeriknLatine.Nj bot gjithnj em shum-polare:Ntkaluarn,njnumrrelativishtivoglivendevekadominuarprodhimtaringlobaledhekonsumin.Sot,nprocesesiprshtnjri-balancimifuqiveekonomie,pasiqveanrishtpodalinnpahvendetaziatike,dukendikuarnndrvarsinglobaledhetregtin.Intensifikimi ikonkurrencs globale pr shfrytzimin eburimeve:Gjatrritjesstyre,ekonomitjantpriratshfrytzojnmshumburime,siburimebiologjiketriciklueshmeashtuedhestoqejotriciklueshmemineralesh,metaleshekarburanteshngafosilet.Zhvillimetindustrialedhendryshimiimodelevetkonsumitkontribuojnnktrritjetkrkess.Presioni n rritje n ekosisteme:Tshtyrngarritjaglobaleepopullsisdhenevojatprkatseprushqimdheenergji,sidhengamodeletendryshueshmetkonsumit,humbjaebiodiversitetitglobaldhedegradimiiekosistemitnatyrorshteparacaktuarqtvazhdojdukendikuarmsshumtiteknjerzitevarfrtvendevenzhvillim.Pasojat gjithnj em ekstreme t ndryshimeve klimatike:Ngrohjaesistemitklimatikshtepadyshimtdheqngavitet1950-ta,shumngandryshimetevzhguarajantpaprecedentprdekadaderiedhemileniume.Meshprfaqjenendryshimeveklimatikepritenndikimetashprasiprekosistemetashtuedheprshoqritnjerzore(prfshirktusigurineushqimit,vrshimetshpeshtadhemot ekstrem). Rritja endotjes mjedisore:ntrbotn,ekosistemetsotijanekspozuarnivelevekritiketndotjesmeprzierjegjithnjemkomplekse.Aktivitetetnjerzore,rritjaglobaleepopullsisdhemodeletendryshueshmetkonsumitjanshtytsitkryesorprapaksajngarkesemjedisorenrritje.Diversifikimi iqasjeve n qeverisje:njmosprputhjemidissfidaveglobaleafatgjatanrritjemetcilatballafaqohetshoqriadhefuqitmtkufizuaratqeverivepokrijonnjkrkesprqasjeshtestqeverisjeve,menjrolmtmadhprbiznesedheshoqricivile.Ktondryshimejantdomosdoshme,mirpongrenshqetsimelidhurmekoordinimin,efektivitetin,dhellogaridhnien.



Derinvitin2050,popullsiannivelglobalpritettkaloj9miliardsipasprojeksionevetKombevetBashkuara(UN,2013).Sot,popullataglobalenumron7miliard,kursenvitin1950kaqenmpakse3miliard.Qngaviti1900,prdorimiimaterialeveshtrriturprdhjether(Krausmannetal.,2009),dhemundtdyfishohetprapderinvitin2030(SERI,2013).Krkesatbotroreprenergjidheujparashihettrritenmidis30%dhe40%gjat20vitevetardhshme(shih,prshembull,(IEA,2013)apo(The2030WaterResource Group, 2009).

Ngjashmmekt,krkesatotaleprushqim,tushqyeritdhefibraparashikohettrritetprrreth60%nperiudhnprejtashderim2050(FAO,2012),derisasiprfaqjaetoksspunueshmeprpersonmundtzvoglohetpr1.5%prvitnsenukiniciohenndryshimedomethnsetpolitikave(FAO,2009).

Prvetsiminjerzoriprodhimtarisprimareneto(d.m.th.pjesaerritjessvegjetacionitqdirektapoindirektprdoretnganjerzit)karnnmnyrkonstantemerritjenepopullsis.Ndryshimetnprdoriminetoks,tndikuaranganjerzit,sishtshndrrimiipyjeventoktmbjellapoinfrastruktur(prfshiredhexehetarin),prbjnpjesnmtmadhetprvetsimitvjetortbiomassnAfrik,LindjetMesme,EvropnLindore,AzinQendroredheRusi.Prndryshimngakjo,bimtdhedrunjtprbjnshumicneprvetsimevenvendetperndimoreindustrialedhenAzi.

Shikuarveeve,secilingatrendtglobaletcekuramlartgodasinndrejtiminevet.Marrsbashku,atadukentvendosurtkennjndikimtthellngjendjenemjedisitdhendisponueshmrinnshkallglobaletburimevekye.

Shqetsimetnrritjeprushqimin,ujin,dhesigurinenergjetikekanrriturprvetsimettransnacionalettoksn510vitetefunditnradhtparnvendetnzhvillim.Vetmmidisviteve2005dhe2009,marrjaglobaleetoksshuajgjithsejkapisiprfaqenprejrreth470000km2,qmundtkrahasohetmemadhsineSpanjs.Ndisavende(veanrishtnAfrik)pjestmdhatzonavebujqsoreijanshiturinvestitorvethuaj,kryesishtngaEvropa,AmerikaVeriore,KinadheLindjaeMesme(Harta2.1)

Nkombinimmeshtiminepopullsisdhendryshimetklimatike,krkesanrritjeprushqimpoashtupritettkrijojkrcnimedomethnsetdisponueshmrissujittfreskt(Murrayetal.,2012).Edhenqoftsenevazhdojmtprdorimujinnmnyrmefikase,intensifikimiabsolutbujqsorinevojshmprtplotsuarkrkesatbotrorenrritjeprushqim



dhetushqyeritprshkaktshtimittpopullatsdhendryshimittdietsmundtshpijnnshqetsimserioznlidhjemeujinnshumregjionebotrore(Pfisteretal.,2011).

Rritjaemungesssburimevenpjesttjeratbots,qmundtrezultojnngaktotrende,kaimplikimeafatgjataprEvropn.Ajoqduketqartazishtkonkurrencaeshtuarecilangritshqetsimeprsigurineqasjesnburimetkye.mimetekategorivekryesoretburimevejanngriturvitevetfunditpasdisadekadavekurdukejseatokishinrnieafatgjat.mimetelartareduktojnfuqinshpenzuesettgjithkonsumatorve,porefektetshpeshherndjehenmsshumtingamtvarfrit(4).

Harta 2.1 Prvetsimet transnacionale t toks, 20052009

Burimi: EprshtaturngaRullietal.,2013.

(4) BankaBotrore,2008sugjeronqkrizaprushqimnvitin2008kashtuarnumrinetvarfrvennivelglobaln100milion,mepasojaafatgjatanshndetsidhearsim.mimetenaftserritnktefekt.mimeteushqimitpastajurritnnniveletngjashmemeatnvitet2011dhe2012(BankaBotrore,2013).

10

4010

3 Prqindja e sipfaqes s kultivuar t vendit q sht bler

Siprfaqja e marr nga vendi investues n mij

Nuk ka t dhna30 100 %5

*) Siprfaqet e marra vetm mbi nj mij

Shteter e Bashkuara

Mbretria eBashkuar

Kina

India

Koreja e Jugut

Izraeli

Egjipti

Emiratet eBashkuara

Arabe

Filipnet

LiberiaGaboni

SieraLeone Papua-

Guinea e Re



Ktozhvillimekanimplikimetdrejtprdrejtadheindirektenperspektivnesigurissburimeve.FurnizimiafatgjatiEvropsdheqasjanushqim,energji,ujdheburimemateriale,varetjovetmngaprmirsimiiefiencssburimevedhesigurimiielasticitetittekosistemevenEvrop,poredhengadinamikatglobaleqjanjashtkontrollittEvrops.PrpjekjeteEvropsprreduktiminepresionevemjedisorejankompensuargjithnjemshumngatrendteshpejtanpjesttjeratbots.

2.3 Modelet ekonsumit dhe prodhimit evropian kan ndikim si n mjedisin evropian ashtu edhe n at global

Globaliziminuknnkuptonvetmatqtrendtglobalekanimplikimeprshoqrin,ekonomindhemjedisinnEvrop.Kjopoashtudotthotqmodeletekonsumitdheprodhimitnnjvendoseregjionikontribuojnpresionevemjedisorenpjesttjeratbots.

Pasojatmjedisoretkonsumitdheprodhimitevropianmundtkuptohenngadyperspektivatndryshme.epara,perspektivaeprodhimitgjersishtmerretmepresionetebrangaprdorimiiburimeve,emisionevedhedegradimiiekosistemitbrendaterritoritevropian.edyta,perspektivaekonsumitfokusohetnpresionetmjedisoretburimevetshfrytzuaraapoemisionetenguliturnproduktetdheshrbimetekonsumuaranEvropsitatyreqprodhohennEvropashtuedheatyreqimportohen.

Njpjesekonsiderueshmeepresionitmjedisor,endrlidhurmekonsuminnBE,ndjehetjashtterritorittBE-s.Varsishtngallojiipresionit,midis24%dhe56%esiprfaqestotaletndrlidhurndodhjashtEvrops(AEM,2014f).Prtilustruarnjgjttill:njngasiprfaqetetokselidhurmeproduktetekonsumuarabrendaBE-s,mesatarisht56%vlersohettjetjashtterritorittBE-s.PjesaegjurmssinfluencsskrkesavetBE-sjashtkufijvetsajshtrriturgjatdekadssfunditsaiprketshfrytzimitttoks,ujitdhematerialevesidhepremisioneteajrit(Figura2.3).



Figura 2.3 Pjesa egjurms totale mjedisore t influencuar jasht kufijve t BE-s elidhur me krkesn finale t BE27

Shnim: Gjurmashtelidhurmekrkesntotalefinale,tprbrngakonsumiiamvisrive,konsumiqeveritardheinvestimetkapitale.

Burimi: AEM,2014f;nbaztanalizavetJRC/IPTStbazssshnimeveHyrje-Dalje(WIOD) EC, 2012e.

Vlersimettregojnqkrkesatotaleprmaterialdheemisioneteshkaktuarangatrizonaevropianetkonsumitmepresionetmtlartatlidhuramjedisored.m.thushqimi,lvizshmriadhebanimi(mjedisiindrtuar)nuktreguanndonjreduktimdomethnsmidisviteve2000dhe2007(AEM,2014r).Mirpo,shikuarngaperspektivaeprodhimit,nshumsektorekonomikkapasurreduktimenkrkesnprmaterialdheemisione,apondarjemidisrritjesdheemisioneve.Kjodivergjencshtezakonshmemidistrendvetperspektivssprodhimitdhetrendvetperspektivsskonsumit.

0

10

20

30

40

50

60

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

%

Prdorimi i toksPrdorimi i ujitEmisionet pararendse troposferike t ozonit

Prdorimi i materialit Emisionet e ndotsve acidifikues t ajrit Emisionet e gazrave serr



Saiprketdyoksidittkarbonit,emisionetekonsumittBE-sprshkaktmallravetkonsumuarnBEjanmtlartaseemisioneteproduktevetemisionitnEvropmediferencnmtmadhequparaqitm2008kuremisioneteprodhimitishinrrethnjetretamtlartaseemisioneteprodhimit(Figura2.4).Gjatperiudhs19952010,emisioneteprodhimittBE-stregojnnjtrendtrniessemisionit,derisaemisionetekonsumit,pasnjrritjejefillestareishinpaksamtlartam2010krahasuarm1995(Gandyetal.,2014).EmisionetglobalekanshnuarrritjegjatperiudhssnjjtdheemisionetevropianetkonsumitdheprodhimitkanshnuaruljesinjfraksioniemisioneveglobaletCO2tngulituranmallraprej20%n17%dheprej15%n12%,respektivisht.Megjithkt,duhettkemiparasyshqvlersimetebazuarankonsummundtkenpasigurimtmadhettdhnavedheserimtshkurtrakohore,sidhevshtirsinprcaktiminekufijvetsistemit(AEM, 2013g).

Figura 2.4 Niveli ivlersuar global iprodhimit dhe konsumit dhe emisioneve t dyoksidit t karbonit t ngulitura n mallra

Shnim: Emisionetengulituranmallra(produktedheshrbime)nukiprfshijnemisionetrezidencialesidheemisionetngatransportinprrrugtprivate.Transportinprrrugtprivatevlersohetsekontribuon50%temisionevetotalerrugore.

Burimi: Gandy et al., 2014.

S.O. 1Totali n bot Konsumi i BE-s Prodhimtaria e BE-s

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

0

5

10

15

20

25Gt CO2



Mungesaestandardizimitebnmtvshtirprdoriminngapolitik-brjatvlersimevetbazuarankonsum.Konventatndrkombtaremjedisore(sijanKonventaKornizeKombevetBashkuaraprNdryshimetKlimatike,UNFC)jantbazuaranperspektivnterritorialekurprbjnemisionetenjvendidheprpjekjetprzvoglim,dukeiureferuarvetmzonaveqjannnsovranitetinenjvendidhekuaivendmundtzbatojlegjislacionindhepolitikat.Perspektivaterritorialeprfshintgjithaemisionetqparaqitennterritorinenjvendi,pamarrparasyshaktortekonomikprgjegjsprto.

Edhepseperspektivaekonsumitpremisionetnukshtadresuarnkonventatndrkombtare,ajoshtengrthyernkorniznepolitikavetBE-sprprodhimdhekonsumtqndrueshm,prshembullprmesstandardevetproduktevedheqasjevetciklitjetsor.Kurbhetfjalprndryshimetklimatikenveanti,emisionetekarbonitduhettmerrennkonsideratglobalisht,meqenseatondikojnnsisteminklimatiktplanetit,pamarrparasyshsekulirohen.Prandaj,prpjekjetmdhanluftiminendryshimeveklimatikevazhdojntfokusohennarritjenenjmarrveshjejeglobaleprreduktimineemisioneve,dukeprfshirktutgjithaburimeteemisionevedhekutgjithavendetdotkontribuoninmepjesnetyretdrejt.

Ekzistonnjdivergjencengjashmemidispresionevetprodhimitdheatyretkonsumitkurbhetfjalprshfrytzimineburimevetujit.Ktudivergjencamundtshihetdukekrahasuarshfrytzimineujitbrendaterritoritevropianmetregtineujitvirtual(tngrthyernproduktetintensivenlidhjemeuj,sijanproduktetbujqsore).Konceptiiujitvirtualkapvllimineujittfreskttprdorurprtprodhuarmallraqtregtohenntregjetndrkombtare.Vlersohetqnumriilidhjevetregtaredhevllimiiujittfresktqlidhetmetregtinglobaleushqimoreshtmshumsedyfishnperiudhnprej1986derim2007(Dalinetal.,2012).

Konceptiiujitvirtualikakufizimetevetaprprdorimnbrjenepolitikave(AEM,2012h).Megjithkt,prshumicnevendevedheregjioneveevropianevlersimettillatbazuarankonsumtprdorimittujittejkalojnvlersimetebazuaranterritor(Lenzenetal.,2013).Mirpo,vlenttheksohetqdisapjestEvropsnukjaneksportuestujitvirtual.Prshembull,regjionispanjolliAndaluzisshfrytzonsasitmdhatujitgjateksportittpatateve,perimevedheagrumeve,derisaimportondrithradhekulturabujqsoremekrkesamtpaktapruj(AEM,2012h).



Nnjnivelmtprgjithshm,diferencamidispresionevetprodhimitdheatyretkonsumitmundtilustrohetdukeprdorurkonceptinesiprfaqes(p.sh.Tukkeretal.,2014;F,2014).Gjurmaekologjike,prshembull,ofronnjtreguestshfrytzimittkombinuarttoks,burimevematerialetriciklueshmedhekarburantevengafosilet.Kjotregonqprshumicnevendeveevropianeajoetejkalonzonnetyrebiologjikeproduktivendispozicionapobio-kapacitetin.Vlersimetndispozicionsugjerojnqkonsumitotalglobaltejkalonkapacitetinregjeneruestplanetitmemshumse50%(WF,2014).

Ktomnyratndryshmetshikimittdiferencsmidispresionevetlidhurameprodhimindheatyretlidhuramekonsumin,tgjithasbashkutregojnseshprehitkonsumueseevropianepondikojnnmjedisinglobal.Kjoshtronpyetjennsemodeletevropianetkonsumitdotjentqndrueshmenseadoptohennnivelglobalnveantidukemarrparasyshqndryshimetglobalemjedisoretashmpoparaqiten.

24 Aktivitetet njerzore ndikojn n dinamikat vitale t ekosistemit n shkall t shumfishta

Aktivitetetnjerzorentrglobintashmnmnyrdomethnsepondryshojncikletbio-gjeo-kimikenTok.Ndryshimetjanmjaftueshmtmdhaqtndryshojnfunksioniminnormaltktyrecikleve.Cikletetillabio-gjeo-kimikeprfshijnshtigjenshkallplanetareprbartjedhetransformimtmateriesbrendabiosfers,hidrosfers,litosfersdheatmosferssToks.Atorregullojntransportinekarbonit,azotit,fosforit,sulfuritdheujit,tgjithaktomenjrndsithemeloreprekosistemeteplanetit(BolinandCook,1983).

Thnmthjesht,dinamikatmundtprmblidhenndytipatndryshimeveglobalemjedisoretshkaktuaranganjerzittciltdrejtprdrejtdheindirektndikojnngjendjenemjedisinnEvrop(TurnerIIetal.,1990;Rockstrmetal., 2009a):

Ndryshimet sistemore(procesetsistemorenshkallglobale),d.m.thndryshimetqmanifestohennshkallkontinentaleapoglobalemendikimdirektnsistemetmjedisore(sijanndryshimetklimatikeapoacidifikimiioqeanit),



Ndryshimet kumulative(procesetmesatarenshkalllokaleaporajonale),d.m.thndryshimetqnradhtparparaqitennshkalllokaleporqjanaqshumtprhapurasaqmundtllogaritnsinjfenomenglobal(sijandegradimiidheutaposasiaepakteujit).

Ndikimirezultuesnjerzorncikletglobalekaarriturtaniniveletpaprecedentnhistorineplanetitdheshkenctartpohojnsene,parapakkohsh,kemihyrnnjepoktregjeologjike:atAntropocene(Crutzen,2002).Gjattreshekujvetkaluar,meshtiminenumrittpopullatsprmshumsedhjetfish,prafrsisht3050%tsiprfaqesglobalettoksshttransformuarngaveprimetenjerzve.

Numratkorresponduesshpeshtcituarprtilustruarndikiminncikletbio-gjeo-kimikejantronditse.Prshembull:

Prdorimiifosilevemebaztkarbonitshtrriturprnjfaktorprej12gjatshekullitt20-tdheprqendrimetedisagazraveserrjanrriturnmnyrdomethnsenatmosfer,d.m.thdyoksidiikarbonit(CO2) me mshumse30%dhemetanit(CH4)memshumse100%;

Kamshumazottaniqprodhohetsintetikishtdhepoprdoretsiplehartificialnbujqsisesaaiazotnatyralntgjithaekosistemettoksoresidheemisioneteoksiditnitrik,ngadjegiaekarburantevengafosiletdhebiomasa,janmtlartasesangaatongaburimetnatyrore;

Rrjedhjetglobaletfosforitnbiosferjantrefishuar,krahasuarmeniveletpara-industriale,prshkaktrritjessprdorimittplehraveartificialedherritjessbagtis(MacDonaldetal.,2011);

Sot,emisionetedyoksidit t sulfurit (SO2)ngadjegiaethngjillitdhenaftsntrbotnjanpothuajsedyfishmtlartasesasiaetgjithaemisionevenatyrale(tcilatparaqitenzakonishtsidymetil-sulfiddetarngaoqeanet);

Mteprsegjysmaetrujit t fresktqshtndispozicionprdoretnganjerziminnivelglobal(kryesishtprprodhimtaribujqsore),ndrkaqburimetujorenntoksorejandukeushpenzuarnmnyrrapidenshumzona.



Prandaj,nshkallglobale,nejemidukeprodhuarmshumndotjedhembetje,dukebrkshtupresionnekosistemeteplanetit.Komunitetiishkenctarvepajtohenqnejemidukekontribuarnngrohjenglobaledhevejnndukjerrezikunnrritjetshqetsimitprujdhemungesnetij.Prkundrdisazhvillimevepozitive,humbjaglobaleehabitatit,humbjaebiodiversitetitdhedegradimimjedisorjanrriturnniveletpaprecedent.Gatidyttretateekosistemevebotrorejanvlersuarsejannrnie(MA,2005).

Ekspozimiinjerzvendajktyrendryshimevedhendikimet,sirezultatityre,jantshprndarnmnyrtpabarabart,kuzonatmtvarfradhegrupetshoqrorejanshpeshhermtndikuarasesattjerat.Nvlersiminetijmtfundit,PaneliNdrqeveritarprNdryshimetKlimatike(IPCC,2014b)sugjeronqndryshimetklimatikedotthellojnvarfrinnvendetnzhvillimdhedotshumfishojrreziqet.Kjoshtveanrishtnjbrengprataqjetojnnbanesatkualitetittultdhememungestinfrastruktursthemelore,meqensegrupetmetardhuratultabazohennmnyrdisproporcionalenqndrueshmrineshrbimevetekosistemevelokale.Ndryshimiglobalmjedisorprktarsyekagjasatrrispabarazitsocialememundsitndikimitindirektprmigraciondhesiguri.

Rreziqetendrlidhurapoashtushtrihenedhetekvendetmetardhuratlarta.OrganizataprBashkpunimEkonomikdheZhvillimkaparalajmruarqdegradimiivazhdueshmdheerozioniikapitalitnatyrordotmundtrrezikonindyshekujtrritjessstandarditjetsor(OECD,2012).

2.5 Prdorimi iteprt iburimeve natyrore rrezikon hapsirn esigurt operuese t njerzve

shtprovuarqtanidihetmjaftueshmprfunksioniminesistemevetToksprtarsyetuarvijziminekufijvenshkallplanetare(Rockstrmetal.,2009a).Kufijttillplanetarjanniveletcaktuaranganjeriuqjannjdistancesigurtngapragjeterrezikshmeprtejmomentitkurndryshimetekundrtamjedisoretbhentpakthyeshmedhetkrcnojnekzistencnenjerzve(Figura 2.5).



Njkufiplanetariktijllojivetmseshtprvijzuarngahulumtuesittciltparalajmrojnprrrezikuniciliparaqitetmendryshimetklimatike.Prkitazimepolitikat,ktoparalajmrimejanprkthyernpragunprej2C:globalishtdotthotqtemperaturatnukguxojntrritenmshumse2Cmbiniveletpara-industriale,prtshmangurndryshimetepakthyeshmeeklimsglobale.

Ngjashmmekt,pracidifikimineoqeaneve,pragubio-fizikmundtdefinohetnlidhjemenivelinengopjesmearagontujravesiprfaqsore(tcilatduhettmbahenn80%,apomlart,tnivelitmesatarpara-industrialtujraveglobaledetaresiprfaqsore)prtsiguruarqshkmbinjtkoralordheekosistemetprkatsetmoskenndonjndikimmserioz.

Figura 2.5 Kategorit ekufijve planetar

Burimi: PrshtaturngaRockstrmetal.,2009b.

Ndotja kimike

Humbja e biodiversitetit

Ndryshimi i prdorimit t toks

Prdorimi i ujit t mbl

Fosfori global /ciklet e azotit

Ngarkesat aerosole atmosferike

Ozoni stratosferik

Ndryshimet klimatike

Acidifikimi i oqeanitNdryshimet sistemike (proceset sistemike n

shkall planetare)

Ndryshimet kumulative (proceset mesatare n

shkall lokale dhe regjionale)

Shkalla e procesit Pragjet si globaleashtu edhe regjionale

Pragjet e panjohuraglobale, por kufizime

regjionale



PaneliNdrkombtariBurimeveiformuarngaUNEP-ipohoiqkonvertimiiprgjithshmipyjeve,apoillojevettjerattoksbujqsore,nukduhettkaloj1,640milionhektarnnivelglobal(UNEP,2014a).Tokabujqsoremomentalishtprbnrreth1,500milionhektar,tbarabartme10%tsiprfaqesbotrorettoks.Vlentprmendetqnkushtetbiznesittzakonshm,ngainjjtivlersimparashikohetnjzgjerimimtutjeshmprej120deri500milionhektarderim2050(UNEP,2014a).

Megjithat,prprocesettjeratndryshimeveglobalenjhapsiresigurteoperimitmundtdefinohetmvshtirpasiqmundtmosekzistojnpragje,apoatomundtjentndryshmemidisekosistemeveregjionale,apomadjeedhelokale.Ndisaraste,kjomundtjetprshkakseshkencashtepaqartsekajanpragjetbio-fizikeapopikatkthesprprocesetndryshmedhefarlidhjekanatomenjra-tjetrn.Ndisarastettjera,pasojatetejkalimittpragutjantpaqartaapondoshtamadjemundtmosjemindijeniqpoiuafrohemi.

Megjithtpanjohurat,kaevidencaqedhekufijtplanetaredheataregjionaljanshkelur,prfshirhumbjenebiodiversitetit,ndryshimetklimatikedhecikleteazotit(Rockstrmetal.,2009a).Ndisapjestbots,limitetekologjikeprshqetsiminnlidhjemeujin,erozioninetoksdheshpyllziminjanshkelurnshkalllokaledheregjionale.

Kjokasiimplikimeglobaleashtuedherajonale.Prshembull,shumdeteregjionalenmbarglobinvuajnngazbrazjaeoksigjenit(hypoksia)prshkaktmbetjevetteprtatushqimittcilatsollnderitekkolapsiirezervavetpeshkut.Evropatashmpoballafaqohetmektproblem.DetiBaltiksinjdetgjysmimbyllurregjionalmenjelmsitultkonsiderohettanisizonamemadhehipoksikenboteshkaktuarnganjeriu(Carstensenetal.,2014).

Kurreflektojmpratnsedhesilimitetekologjikedotmundtreflektoheshinnobjektivatepolitikavennivelevropiandhenacional,shtpoashtuerndsishmetmerrenparasyshspecifikateregjioneve.Kuptimiikonceptevesikufijtplanetarmundtofrojnjpikfillestarekuptimploteprdiskutiminerolevetlimiteveekologjikedheopsionevetpolitikavenniveletmtultaseshkallaglobale.Mirpo,prcaktimiityrenukshtilehtdhenmastmadhevaretngaspecifikatregjionaledhelokale(Kutia2.2).



Kutia 2.2 Si mund ta definojm hapsirn esigurt operuese?

Ekzistonnjdebatnprocesesiprpratsesitprcaktohenmsmirnocionetsikufijtplanetarapokonceptiprkatsihapsirsssigurtoperuese(Rockstrmetal.,2009a).Konceptetplotsuesedhediskutimetmundtgjendennhulumtiminemparshmprkapacitetinmbajts(DailydheEhrlich,1992);limiteterritjes(Meadosetal.,1972);ngarkesatkritikedheniveletkritike(UNECE,1979);dhestandardetminimaletsigurta(Ciriacy-antrup,1952).Kapasurreflektimesesitsigurohenpyjetqndrueshmeqyshnshekulline18-t(vonCarloitz,1713).Kuptimiishtuarilimiteveekologjikeizhvilluargjatdekadavetfunditngrepyetjensesihapsiraesigurtoperativemundtprkthehetnkonteksttpolitikave.Qllimiprimarinjhulumtimittillnukkaqendomosdoshmrishtmbshtetjadirekeebrjesspolitikave.Megjithkt,kyhulumtimmundtilejojvetesprtreflektuarsesithartohenmsmirisynimetmjedisoredheindikatortprtarriturqlliminetjetuaritmir,brendalimitevetplanetitton.Gjatdizajnimittpolitikavedheindikatorveprktqllim,duhetttejkalohentriprobleme,simposht: Boshllqetedijes:tdyjambesintpanjohuraqjantnjohuradhet

panjohuraqnukjantnjohura,prkitazimepragjetmjedisoresinnivelinevropianashtuedhenatglobaldhepasojatetejkalimitttyre.Prveksaj,pragjetprprocesetjo-lineareshtteprevshtirtprcaktohen.

Boshllqetepolitikave:edheatykukeminjohuriprsistemetglobale,politikatmundtngelinprapanjohurvetderitashmeprnevojneqndrimitbrendakufizimevemjedisore.

Boshllqetezbatimit:kyshtboshllkumidisplanevetbradherezultatevetarritura.Prshembullplanetmundtfrustrohenngamosprputhshmritmidispolitikavetsektorvetndryshm.

Burimi: nbazt(Hoffetal.,2014).

Alex Dumitrescu, Environment & Me/EEA

3Mbrojtja, konservimi dhe shtimi i kapitalit natyror


Mbrojtja, konservimi dhe shtimi ikapitalit natyror

31 Kapitali natyror prforcon ekonomin, shoqrin dhe mirqenien

Nocioni kapitalprdoretprgjithsishtngaekonomisttprtprshkruarpjesnefardogjjeqmundtprodhojnjrrjedh(normalishttmallravedheshrbimeve)ngaecilakandobinjerzitdheshtevlersuarprejtyre.Paraqitjaekonceptittkapitalitnatyrorgjatdekadavereflektonpraniminqsistemetmjedisoreluajnnjrolfundamentalnprcaktimineprodukteveekonomikedhemirqeniesnjerzoreofrimineburimevedheshrbimevedheabsorbimineemisionevedhembetjeve.

Kapitalinatyrorshtformamfundamentaleeformavethelbsoretkapitalit(d.m.thatijtprodhues,njerzor,socialdhenatyral)meqenseofronkushtetthemeloreprekzistencnnjerzore.Ktokushteprfshijntoknpjellore,pyjetshum-funksionale,tokndhedetinproduktiv,ujinefreskttkualitetittlartdheajrinepastr.Atopoashtuprfshijnshrbimetsijanpllenimi,rregullimiiklimsdhembrojtjangafatkeqsitnatyrore(EU,2013).Kapitalinatyrorcaktonlimitetekologjikeprsistemettonasocio-ekonomike;aishtgjithashtuikufizuaredheicenueshm.

Rrjedhaesiguruarngakapitalinatyrorvjennformtshrbimevetekosistemit.Shrbimeteekosistemitjankontributetqekosistemetiajapinmirqeniesnjerzore(Figura3.1).Kategoritkryesorejanshrbimetesigurimeve(p.sh.biomasa,uji,fibrat);rregullimidhemirmbajtjaeshrbimeve(p.sh.formimiidheut,kontrolliiinsektevedheismundjeve);dheshrbimetkulturore(p.sh.ndrveprimetfizike,intelektuale,shpirtroremeekosistemet,peizazhettoksoredhedetare)(CICES2013).Ktotritipatshrbimeveqfuqizohenngashrbimetmbshtetse(p.sh.ciklimiilndveushqyese)dheofrohennnjdiapazontranguneshkallveglobale(p.sh.rregullimiiklims)derinatlokal(p.sh.mbrojtjangavrshimet).

Ndrlikueshmriaesistemevenatyraledhepathyeshmriaedisandryshimevemjedisoredotthotqzvendsimiikapitalitnatyrormeformattjeratkapitalitshtshpeshepamundur(njfenomeninjohursijo-zvendsueshmri)aposjellmeveterreziqedomethnse.Rreziqetdhe

Sintez | Pjesa 2 Vlersimi i trendve evropiane Mbrojtja, konservimi dhe shtimi i kapitalit natyror


kostojangadegradimiivazhdueshmiekosistemevedheshrbimevettyrenukshtintegruarendesiduhetnsistemettonaekonomike,sistemetsocialedhenvendimmarrje.

Gjendjadheperspektivaekapitalitnatyrorofrojnnjtreguestqndrueshmrismjedisoretekonomisdheshoqrisson.DerisaEvropapadyshimkabrprparimnmbrojtjendheshtiminesistemevetsajgjysm-natyralenzonatcaktuara,humbjaeprgjithshmeevazhdueshmeekapitalitnatyrorpoirrezikonprpjekjetprtarriturbiodiversitetindheobjektivatklimatike(EU,2013).ShumicaepresionevenkapitalinnatyrortEvropsjantbazuarathelbsishtnsistemetsocio-ekonomiketprodhimitdhekonsumitqsigurojnmirqenientonmateriale.Projeksionetekonomikedhedemografikesugjerojnqkagjasaqktopresionedotrriten.

Zbatimiikonceptittkapitalitnnatyrshoqrohetmedisavshtirsi.Atoprfshijnshqetsimetlidhurmetransformimetnrritjetbotsdhemungesnenjohjessrndsisqensoretbiodiversitetitdhenjmjedisitpastrdhetshndetshm.Nktkontekstshtmerndsittheksohetqkapitalinatyrornukshtinjjtmenatyrn;kapitalinatyrorshtbazaeprodhimitn

Burimi: Maes et al., 2013.

Figura 3.1 Korniza konceptuale pr vlersimin eekosistemeve n mbar BE-n

Ekosistemet(gjendja e ardhshme dhe e tashme)

Sistemet socio-ekonomike

Proceset ekologjike

Vetit funksionale

Struktura biofizike

Diversiteti gjenetik

Pasuria e specieve

Itenraksionet biotike

Biodiversiteti

Prdorimi dhe menaxhimi i ekosistemitInputet tjera kapitale

T ushqyerit, ajri i pastr, uji, shndeti, t gzuarit e siguris

Vlera ekonomikeVlera shndetsoreVlera e ndar (shoqrore)Vlerat tjera

Institucionet, binesetPolitikat (bujqsia, pyjet, peshkimi, mjedisi etj.)Aktort dhe prdorimi

Benefitet

Vlera

Prgjigja

Mirqenia njerzore

Shrbimet eekosistemit

Shtytsit endryshimeve

Funksionet

Mbrojtja, konservimi dhe shtimi i kapitalit natyror


32 Politika evropiane synon t mbroj, ruaj dhe shtoj kapitalin natyror

BashkimiEvropiandheshtetetantarettijsidheshumvendefqinjenEvropkansjellnjmassubstancialetlegjislacionitprtmbrojtur,ruajturdheshtuarekosistemetdheshrbimetetyre(Tabela3.1).Njspektrigjeripolitikaveevropianendikonkapitalinnatyraldhekadobiprejtij.KtuprfshihenPolitikaePrbashktBujqsore,PolitikaePrbashktePeshkimit,PolitikaeKohezionit,PolitikateZhvillimitRural.Sidoqoft,legjislacioniicilimerretmendryshimetklimatike,kimikatet,emisionetindustrialedhembetjetndihmonnlehtsiminepresionevendhera,ekosisteme,speciedhehabitatesidhereduktonliriminelndveushqyese(EU,2013).

ekonominnjerzoredheofruesishrbimevetekosistemit.Prandajfardovlersimisocio-ekonomikikapitalitnatyrortEvrops,derisashtnjmjetirndsishmprtintegruarvleratmonetarensistemetekonomikedhepolitikatprkatse,duhettshkojhappashapimepraniminqvlersimiekonomiknukdotprfshijplotsishtvlernebrendshmetnatyrsapotshrbimevekulturoredheshpirtroreqajoiofron.

Kutia 3.1 Struktura eKapitullit 3

VlersimiitrendvenkapitalinnatyrorshtnjpungjithprfshirsedheSOER2010kannvizuarnevojnprnjmenaxhimtdedikuartkapitalitnatyrorsinjmjetprintegrimineprioritetevemjedisoredhetshuminteresavesektorialeqvarenngaai.KykapitullfokusohetnekosistemetdheplotsonfokusinnkomponentineburimevetkapitalitnatyrornKapitullin4.Seksionetbrendaktijkapitulliprpiqentvlersojnkapitalineekosistemitdukeadresuartridimensione: Trendtegjendjesdheperspektivatprbiodiversitetin,ekosistemetdhe

shrbimetetyre,mefokusnbiodiversitet,tok,dhera,ujtfresktdheekosistemet detare (Seksionet 3.3 deri 3.5, 3.8),

Trendtendikimittpresionevenekosistemedheshrbimetetyre,mefokusnndryshimetklimatikesidhenemisionetelndveushqyesedhendotsvetajritdheujit(Seksionet3.6deri3.9),

Reflektimetnfushveprimprqasjemenaxhuesetndrlidhuradhetbazuaranekosisteme(Seksioni3.10).

Sintez | Pjesa 2 Vlersimi i trendve evropiane Mbrojtja, konservimi dhe shtimi i kapitalit natyror


Kohvetfundit,politikateBE-ssishtProgramii7-tprVeprimnMjedisdheStrategjiaeBiodiversitetit

Mjedisi i Evropes, Gjendja dhe Perpsektiva 2015

Documents

Transcript of Mjedisi i Evropes, Gjendja dhe Perpsektiva 2015