1

Metodologija uključivanja potrošača u pregled zakonodavstva u oblasti bezbjednosti i

kvaliteta hrane

2

Sadržaj:

I. UVOD ........................................................................................... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

II. PRIKUPLJANJE PODATAKA ZASNOVANIH NA DOKAZIMA: IZBOR HRANE I PERCEPCIJA KVALITETAERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

III. ANALIZA POTROŠAČKIH SPOROVA O BEZBJEDNOSTI I KVALITETU HRANEERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

IV. ANALIZA ZAKONA O BEZBJEDNOSTI I KVALITETU HRANE ....... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

V. ANALIZA MOGUĆIH RIZIKA .......................................................... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

5.2 Upotreba EFSA ( Evropska vlastiza bezbjednost hrane ) informacija ( naučno zasnovane analize: zdravstvene i nutricionističke izjave, itd) ........................................................ Error! Bookmark not defined.

5.3 Upotreba nacionalnih podataka (podaci iz bolnica i sl.) ........................ Error! Bookmark not defined.

VI. PLAN IMPLEMENTACIJE METODOLOGIJE .......................................................................................14

VII. ANEKSI ............................................................................................................................................16

3

I Uvod

Značajan uticaj na hranu koju kupujemo danas imaju svakodnevne promjene u nauci i tehnologiji,

promjene u zakonodavstvu i aktuelnoj društveno-ekonomskoj i socio-demografskoj realnosti1.

Potrošači su zabrinuti za kvalitet i bezbjednost hrane, stoga zahtijevaju vecu transparentnost u lancu

ishrane i više informacija o različitim kvalitativnim karakteristikama hrane (na primjer: hranljiva

vrijednost, porijeklo, način proizvodnje, itd). Kako bi mogli da zastupaju i štite prava potrošača u

oblasti bezbjednosti i kvaliteta hrane, potrebno je da organizacije civilnog društva u Crnoj Gori shvate

zadatake, kriterijume, razloge i izvore koje potrošači koriste za procjenu kvaliteta hrane kao i izvore

mogucih rizika uzrokovanih hranom.

Ova metodologija je pripremljena, kako bi pomogla organizacijama civilnog društva, koje se bave

zaštitom potrošača u Crnoj Gori, da se uključe u pregled zakonodavstva kada su u pitanju

bezbjednost i kvalitet hrane.

Pracenje tržišta je bitan preduslov za sprovođenje uspješne ekonomske politike, a organizacije

civilnog društva imaju ključnu ulogu u tom procesu. Da bi se efikasnije uključili u pregled

zakonodavstva, kada su u pitanju bezbjednost i kvalitet hrane, potrošačke organizacije u Crnoj Gori

trebale bi da budu u stanju da interpretiraju i predstave podatke zasnovane na dokazima, koji ce

uticati na regulisanje bezbjednosti i kvaliteta hrane u Crnoj Gori. Ova metodologija se fokusira na

pružanje savjeta organizacijama civilnog društva u Crnoj Gori o prikupljanju, tumačenju i

predstavljanju podataka (instrumenata) zasnovanih na dokazima, o učestvovanju u istraživačkim

modelima, koji se mogu koristiti za širok spektar monitoringa (regulatorni proces i funkcionisanje

određenih tržišta).

Ova metodologija ce pomoci potrošačima da se uključe u regulatorni proces u oblasti bezbjednosti i

kvaliteta hrane u Crnoj Gori, korišcenjem podataka (instrumenata) zasnovanih na dokazima, kao što

su sociološka istraživanja, fokus grupe, analize žalbi potrošača, dobre prakse drugih zemalja, itd.

Navedeni instrumenti ce pomoci udruženjima potrošača da iznesu objektivne argumente, zašto treba

preispitati Zakon o bezbjednosti i kvalitetu hrane u Crnoj Gori .

Ova metodologija predstavlja primjere i sugestije za organizacije civilnog društva u Crnoj Gori, kako bi

se uključile u razmatranje Zakona o bezbjednosti i kvalitetu hrane. Nakon uvodnog dijela, za

organizacije civilnog društva, predstavljeni su načini za prikupljanje podataka na osnovu dokaza, kako

bi mogle da utiču na Zakon o bezbednosti i kvalitetu hrane. Methodologija ukratko predstavlja

analizu Zakona o bezbjednosti i kvalitetu hrane, daje prijedloge za reviziju ili usvajanje novog zakona,

objašnjava kako da se prikupljaju informacije iz nacionalnih i međunarodnih baza podataka o rizicima

uzrokovanim hranom, kako bi ih koristili u razgovorima sa vladinim institucijama, za podizanje 1 http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_354_sum_en.pdf

4

svijesti šire javnosti u Crnoj Gori. Prijedlozi u metodologiji su zasnovani na osnovu međunarodnih

istraživanja i podataka u oblasti bezbednosti i kvaliteta hrane, kao i na primjerima dobre prakse u

drugim zemljama.

II Prikupljanje podataka zasnovanih na dokazima: izbor hrane i percepcija kvaliteta

Prikupljanje podataka (instrumenata) zasnovanih na dokazima, pružice na uvid organizacijama

civilnog društva u Crnoj Gori, percepciju potrošača, kako oni vide bezbjednost i kvalitet hrane i zašto

baš biraju one prehrambene proizvode koje biraju. Na taj način ce pomoci u razumijevanju koncepta

bezbjednosti i kvaliteta hrane, kao i u korištenju ovih podataka u zalaganju za promjene kada je u

pitanju regulisanje bezbjednosti i kvaliteta hrane u Crnoj Gori. Različiti faktori se uzimaju u obzir,

kada potrošači procijene bezbjednosti i kvalitet hrane, i jedno i drugo se može analizirati prilikom

prikupljanja podataka – zasnovanih na dokazima. Brojni instrumenti se mogu koristiti prilikom

prikupljanja dokaza - podaci zasnovani na bezbjednosti i kvalitetu hrane. Ova metodologija uglavnom

analizira metode pomocu fokus grupa, istraživanja, socioloških anketa, koje su najpogodnije za

organizacije civilnog društva i zahtijevaju manje ljudskih resursa i manje sredstava nego velika

istraživanja i naučne analize.

2.1 Mjerenje percepcije potrošača o bezbjednosti i kvalitetu hrane

Da bi organizacije civilnog društva uključile potrošače u pregled bezbjednosti i kvaliteta hrane,

potrebno je izmjeriti percepciju različitih ciljnih grupa kada je u pitanju ova tema.

Proces izbora hrane je složena preferencijalna funkcija senzorskih svojstava, ne - senzorskih faktora,

uključujuci očekivanja i stavove, zdravstvene aspekte, cijene, etičke standarde i unutrašnja stanja.

Raznovrsne metodologije su razvijene da analiziraju ponašanje potrošača, koje se odnosi na izbor

hrane. Vecina njih gleda na kvalitet kao multidimenzionalni koncept, odnosno kvalitet se gleda

kombinovanjem više dimenzija kvaliteta ili karakteristika proizvoda.

Metode za mjerenje percepcije kvaliteta hrane. Kvalitet hrane je najvažniji faktor koji utiče na

odluku potrošača o kupovini jednog ili drugog prehrambenog proizvoda2. Bilo je nekoliko pokušaja da

se integrišu različite filozofije u jedinstven okvir za analizu procesa percepcije kvaliteta hrane, jedan

od najznačajnijih predmeta bio je model, koji je predložio Grunert et al.( 1996 ) , Model totalnog

kvaliteta hrane.

Prema Modelu totalnog kvaliteta hrane, procjenom kvaliteta hrane u fokus grupi, treba napraviti

razliku između 'prije' i ' poslije ' procjene kupovine. Mnoge karakteristike prehrambenog proizvoda se

ne mogu utvrditi prije kupovine, tj vecina prehrambenih proizvoda ima pretragu karakteristika u

ograničenoj mjeri. Kako bi napravili izbor, potrošači ce razviti očekivanja o kvalitetu. Tek nakon

2 Eurobarometer 238 “Risk issues”, 2006

5

konzumiranja se može odrediti kvalitet (čak je i to ograničeno kada je u pitanju kredibilitet). Razlika

između „prije“ i „poslije“ kupovine čini osnovu Modela totalnog kvaliteta hrane.

Postoje četiri osnovne dimenzije kvaliteta hrane u Modelu totalnog kvaliteta hrane, koje bi se mogle

analizirati u fokus grupama sa potrošačima- ukus, zdravlje, pogodnost, proces i visina cijena3. Za

vecinu ljudi, hrana jeste i uvijek je bila stvar zadovoljstva. Hedonističke karakteristike hrane-

prvenstveno ukus, ali i izgled i miris- predstavljaju značajnu dimenziju kvaliteta za potrošače.

Zdravlje je dimenzija kvaliteta, koja je postala veoma važna za mnoge potrošače, brojne studije

pokazuju da je zdravlje podjednako važno kao i ukus. Ovo uključuje funkcionalne kvalitete hrane,

međutim, potrošači su zabrinuti i za bezbjednost i za pitanja vezana za rizike.

Metode za mjerenje percepcije bezbjednosti hrane. Bezbjednost hrane je suštinsko, zdravstveno

pitanje svih zemalja. Bolesti prenosive hranom, ne samo da mogu značajno uticati na zdravlje ljudi i

blagostanje, vec imaju i ekonomske posljedice na pojedince, porodice, zajednice, preduzeca i države.

Ove bolesti namecu ogroman teret na zdravstvene sisteme i značajno smanjuju ekonomsku

produktivnost4. Nažalost, u EU samo 8% potrošača, bezbjednost hrane navode kao faktor u svojoj

odluci da kupe jedan ili drugi proizvod5. Kvaliteti vezani za zdravlje su uglavnom karakteristike

kredibiliteta, jer su posledice za nečije zdravlje, kada jedete određenu hranu, stvar povjerenja, a

rijetko se mogu utvrditi nakon konzumiranja. Najčešca bezbjednosna praksa, među potrošačima jeste

čitanje isteka roka proizvoda, a najčešca briga kada je u pitanju bezbjednost hrane jeste trovanje

hranom. Instrument istraživanja bezbjednosti hrane (Byrd-Bredbenner i dr, 2010 i Bird-Bredbenner i

dr, 2007), kao i Upitnik o bezbjednosti hrane, mogu se koristiti za istraživanja i fokus grupe o

bezbjednosti hrane6.

Potrošači takođe pridaju sve veci značaj načinu na koji se hrana proizvodi, tj. proizvodni proces je

postao dimenzija kvaliteta, čak i kada nema neposredan uticaj na ukus ili zdravlje proizvoda. Ova

dimenzija kvaliteta obuhvata organsku proizvodnju, proizvodnju koja uzima u obzir dobrobit

životinja, kao i proizvodnju bez upotrebe GMO.

Na kraju, još jedan faktor, od sve veceg značaja za potrošače je pogodnost. Sa tačke gledišta

potrošača, pogodnost predstavlja mnogo više, pored toga što olakšava kupovinu ili brzu potrošnju.

Pogodnost predstavlja uštedu vremena, fizičke ili mentalne energije na jednoj ili više faza ukupnog

3 Izbor hrane potrošača i precepcija kvaliteta, Karen Brunsø Thomas Ahle Fjord Klaus G. Grunert (The Aarhus

School of Business, 2002)

4 Osiguravanje bezbjednosti i kvaliteta hrane: vodič za jačanje nacionalnih sistema za kontrolu hrane(FAO)

5 Eurobarometer 238 “Risk issues”

6 Razvoj i implementacija instrumenata bezbjednosti hrane Carol Byrd-Bredbenner, Virginia Wheatley, Donald

Schaffner, Christine Bruhn, Lydia Blalock, and Jaclyn Maurer, 2007

6

procesa pripreme obroka: planiranje i kupovina, skladištenje i priprema proizvoda, potrošnja, kao i

čišcenje i odlaganje otpada.

S obzirom na širok spektar Modela totalnog kvaliteta hrane, čitav niz metoda društvenih nauka može

se primjeniti kada ga koristite. Fokus grupe su u širokoj upotrebi za dobijanje osnovnog razumijevanja

dimenzija kvaliteta, relevantnih znakova kvaliteta, prikupljanje motiva, situacija prilikom kupovine,

situacija za vrijeme jela i načina pripreme obroka. Fokus grupe mogu biti sprovedene izborom

različitih segmenata potrošača, testiranjem percepcije potrošača ka različitim prehrambenim

proizvodima. Da bi počeli sa fokus grupom, moraju se izabrati prehrambeni proizvodi.

Primjer fokus grupe: ugrožene grupe

Nepažljiva upotreba hrane je izražena više kod nekih, nego kod drugih grupa potrošača. Naime,

mladi, odrasli, ljudi i pojedinci sa obrazovanjem višim od srednje škole ( Vilijamson i ostali 1992; Fein

1995; Klontz i ostali 1995 ; Bezbjednosti hrane i inspekcija i SAD Odjeljenje za poljoprivredu, 1998b,

Altekruse i ostali 1999 ) imaju više šansi da dođu u dodir sa rizičnim rukovanjem hranom, nego ostali.

Iako se ne zna zašto ove grupe imaju tendenciju za rizičnim rukovanjem hranom, hipoteza istraživača

može biti usled nedostatka obrazovanja o bezbjednosti.

Bez odgovarajucih, validnih, pouzdanih mjera i osnovnih podataka, teško je razviti i implementirati

efikasne napore obrazovanja (Gronlund 1998, Contento i drugi 2002)7.

Pažnja odraslih na temu bezbjednosti i kvaliteta hrane može se privuci kroz njihovu djecu, s obzirom

na to da su djeca osetljivija, kada je u pitanju ova tema, među različitim grupama potrošača, kao i

javnim ustanovama. Takođe, prema ranijim studijama (Bruhn & Schutz, 1999; Gettings & Kiernan,

2001; Redmond & Griffith, 2003; Shiferav, Iang, i Cieslak, 2000), godinama se teži ka povecanju

znanja o bezbjednosti hrane, ka praksi i urbanizaciji. Vrlo malo se zna o poznavanju bezbjednosti

hrane, percepciji i praksi među mlađom djecom, jer su zdravstvene kampanje vecinom usmjerene na

studente, učenike srednjih škola i odrasle. Ciljevi „Healthy People“ 2020. uključuju i smanjenje

infekcija opšte populacije, uzrokovane ključnim patogenima, koji se obično prenose putem hrane

(Kampilobakterioza, Šiga toksin proizvodi Ešerihiju koli (STEC) O157, Listeria monocitogenes,

Salmonela, Vibrio, Iersinia). Djeca su pod vecim rizikom od ostatka populacije, kada je u pitanju

smanjenje tjelesne težine, smanjenje stomačne kiseline, nedovoljno razvijen imuni sistem i

nedostatak kontrole u pripremi hrane.

Znanje djece o bezbjednosti hrane je testirano u istraživanju, u SAD u 2010.,(Znanje o bezbjednosti

hrane: Uvjerenja srednjoškolaca). U ovom istraživanju organizovane su fokus grupe sa učenicima

srednjih škola. Intervjui za mlade, srednjoškolce u različitim geografskim regionima (Mejn, Nju

7Razvoj i implementacija instrumenata bezbjednosti hrane Carol Byrd-Bredbenner, Virginia Wheatley, Donald

Schaffner, Christine Bruhn, Lydia Blalock, and Jaclyn Maurer, 2007.

7

Džersi, Tenesi, Gruzija, Novi Meksiko), koji su regrutovani iz škola i vannastavnih omladinskih grupa.

Prije njihovog regrutovanja, dobijena je dozvola od školskih administratora ili lidera omladinske

grupe. U materijalima regrutovanja opisan je cilj fokus grupe (tj., ispitati znanje srednjoškolaca o

bezbjednosti hrane, vjerovanjima, interesima i praksi) i trajanje ispitivanja (30 do 45 minuta), kao i

naknade (svaki učesnik dobio je $ 15, ili majicu ili poklon film sertifikat približne vrijednosti). Oblik

naknade varira u skladu sa željama školskih administratora ili vođa omladinske grupe i / ili politikama

ovih organizacija. Dobijena su pisma saglasnosti potpisana od strane roditelja ili staratelja svakog

člana. Pored toga, svaki pojedinac je dao usmeni pristanak prije samog učešca u fokus grupi. Učenici

srednje škole imali su pitanja, kao što su npr: Da li mislite da je moguce razboljeti se od hrane? Da li

je moguce da se razbolite od hrane koju ste sami pripremili? i slično. Kompletan upitnik i analiza

pitanja za fokus grupe su uključeni u istraživanje8.

2.2. Interno istraživanje o bezbjednosti i kvalitetu hrane

Sprovođenje istraživanja može pomoci organizacijama civilnog društva, kako bi brzo i jeftino pronašli

podatke o bezbjednosti hrane, kao i kvalitetne podatake iz raznih izvora, koji bi odgovorili na mnoga,

vec postavljena pitanja. Najvažnija stvar prilikom pripreme istraživanja, jeste pronalaženje

informacija. Izvori informacija :

- Google pretraživač. Fraze koje treba tražiti: "bezbjednost i kvalitet hrane u Crnoj Gori" ,

"percepcija o bezbjednosti hrane u Crnoj Gori", "trovanje hranom u Crnoj Gori" i sl.

- Časopisi : Kontrola hrane, Internet časopis o bezbjednosti hrane, Hrana i zdravlje, Hrana,

Nauka i tehnologija, Časopis o infekcijama u zemljama u razvoju, Časopis o zdravlju u

urbanim sredinama i Časopis o poljoprivredi, ishrani i razvoju.

- Stručni sajtovi: Svjetska zdravstvena organizacija ( WHO ).

- Medijski izvori: slučajevi trovanja hranom u domacinstvima, percepcija potrošača o

bezbjednosti i kvalitetu hrane.

- Istraživanja i izvještaji: EU (npr: skrining izveštaj Crna Gora )

III Analiza potrošačkih sporova o bezbjednosti i kvalitetu hrane

Potrošači su generalno, mnogo manje tolerantni kada su u pitanju zdravstveni rizici uzrokovani

hranom, nego kada su u pitanju rizici od duvana ili automobila. Problemi potrošača su daleko veci od

osnovne bezbjednosti hrane. Kvalitet hrane i način proizvodnje, dobrobit životinja, upotreba genetski

modifikovanih organizama (GMO), hormona, životna sredina i etičke i kulturološke razlike,

8Razvoj i implementacija instrumenata bezbjednosti hrane Carol Byrd-Bredbenner, Virginia Wheatley, Donald

Schaffner, Christine Bruhn, Lydia Blalock, and Jaclyn Maurer, 2007.

8

izkarakterisane su veoma visoko u javnoj raspravi. Vlade su pod velikim pritiskom, potrebno je

osigurati bezbjednu hranu, sa minimalnim troškovima za potrošače i industriju. Pravi problem jeste

kompleksnost pitanja, što prave odgovore čini teškim za identifikovati, posebno u nezgodnim

slučajevima, gdje je mišljenje javnosti jako, a gdje je ubjedljivih naučnih dokaza malo. Ipak , vlasti

odgovaraju. Kanada, Francuska i Novi Zeland uspostavili su nove prehrambene agencije, sa vecim

nadležnostima kada je u pitanju zdravlje, bezbjednost, kao i odgovornost inspekcija. Slična agencija je

predložena za Veliku Britaniju. EU je donijela zakonske propise za obilježavanje GMO proizvoda. Osim

toga , Parlamentarna skupština Savjeta Evrope, organizacija koja okuplja oko 40 evropskih država,

preporučila je okvirnu konvenciju o bezbjednosti hrane, uspostavljanje agencije za bezbjednost

hrane, na nacionalnom i evropskom nivou, jačanje zakonodavstva, poboljšanje zdravstvenog

pregleda i povecanje pristupa informacijama. Problem je u tome što se stavovi potrošča razlikuju, o

riziku i vladinom pristupu bezbjednosti i kvalitetu hrane,od zemlje do zemlje9.

Analiza pravnog sistema prilikom rješavanja sporova o bezbjednosti i kvalitetu hrane

Kako bi mogle napraviti analizu pravnog sistema, organizacije civilnog društva bi trebale obratiti

pažnju na :

Izvještaje državnih institucija, koji analiziraju potrošačke sporove;

Izveštaje NVO-a, koje analiziraju i rješavaju sporove potrošača, npr. Evropski potrošački

centar (ECC) u 28 država članica EU, u Norveškoj i Islandu. Ciljevi ovih centara su da

obezbjede besplatnu pomoc i savjete potrošačima o njihovoj prekograničnoj kupovini, bilo

da je u pitanju online kupovina ili na licu mjesta, u okviru ovih 30 država. Mreža Evropskog

potrošačkog centra je u direktnom kontaktu sa oko 100 000 potrošača svake godine i rješava

oko 40 000 žalbi koje podnose potrošači .

Analiza potrošačkih žalbi bi mogla da bude korisna pri izradi preporuka za izmjenu zakonskih propisa

o bezbjednosti i kvalitetu hrane.

Primjer žalbe potrošača : " Kupio sam morske plodove koji su sijali, da li su bezbjedni za jelo? "

Primjer odgovora : Hvala na pitanju. Rakovi, kuvani škampi i plodovi mora napravljeni od surimi

paste, su plodovi mora koji su najčešce povezani sa svjetlošcu ili sijaju. Kada plodovi mora sijaju to

znači da su prisutne svjetlosne bakterije. Ovo ukazuje na to da su morski plodovi držani određeno

9“Bezbjednost hrane: zaštita ili protekcionizam?” Evdokia Moïsé, OECD Observer

9

vrijeme na temperaturi, na kojoj bakterije mogu da se razvijaju. To ne mora da znači da morska

hrana nije bezbjedna ili da je lošeg kvaliteta. Ne postoje izvještaji o bolestima uzrokovanim

svjetlosnim bakterijama koje se razvijaju na morskim plodovima10.

IV Analiza Zakona o bezbjednosti i kvalitetu hrane

Politika EU o bezbjednosti hrane ima za cilj da obezbjedi građanima EU da uživaju sigurnu i kvalitetnu

hranu, proizvedenu od zdravih biljaka i životinja, dok prehrambenoj industriji – najvecem evropskom

sektoru za proizvodnju i zaposlenost – omogucava da radi u najboljim mogucim uslovima.

Nacionalni pravni okvir je ključni stub u veoma efikasanom sistemu kontrole hrane. U svim zemljama,

hranom upravljaju složeni zakoni i propisi, koji ističu zahtjeve vlade, koje je potrebno da ispunjavaju

operatori lanaca ishrane, u cilju osiguranja bezbjednosti hrane i odgovarajuceg kvaliteta. Iako se

zakon o hrani koristi kao jedan termin, poznato je da u mnogim zemljama može postojati više od

jednog zakona, koji sadrže odredbe za koje bi trebale da osiguraju bezbjednu i kvalitetnu proizvodnju

hrane.

Organizacije civilnog društva bi trebale da analiziraju Zakon o bezbjednosti i kvalitetu hrane na

nacionalnom i međunarodnom nivou, kako bi mogle da daju sugestije i razmatraju zakonske akte, koji

regulišu pitanja u Crnoj Gori:

- Prikupljanje informacija. Prikupljanje informacija o zakonima o hrani (naslov, pokrivenost sektora

koji se bave hranom, datum stupanja na snagu (izmjene ukoliko ih ima), agencija koja je odgovorna za

sprovođenje i kontrolu zakona).

- Pregled i analiza. Na osnovu analize prikupljenih informacija, bice moguce opisati i kritički ispitati

postojeci zakonski i regulatorni okvir za kontrolu hrane. Tokom ovog procesa, dodatna pitanja ce biti

jasno definisana, kako bi se na njih uspješno odgovorilo tokom fokus grupa, sa različitim akterima.

- Analiza zainteresovanih strana. Identifikovati sve vladine agencije u zemlji, koje utiču na Zakon o

hrani, kao i zainteresovane strane na koje utiče zakon o hrani. Zainteresovane strane (preduzetnici)

mogu postojati na različitim nivoima (nacionalnom, provincijskom, lokalnom). Vizualizujte odnose

među različitim uključenim akterima. Onda kada se svi potencijalni akteri identifikuju, potrebno je

raspraviti o posebnim mandatima, ulogama i / ili interesima svakog od njih u zakonodavstvu kada je u

pitanju hrana koristeci tabelu.

10 Primjeri žalbi potrošača na hranu: http://www.cityoflondon.gov.uk/business/environmental-health/food-

safety/food-complaints/Pages/food-complaints-examples.aspx

10

V Analiza mogucih rizika

Sve namirnice nose inherentni stepen rizika, bez obzira na to da li su proizvedene konvencionalno ili

alternativnim metodama. Kako je svakome hrana potrebna da bi preživjeli, prinuđeni smo da

rizikujemo svaki put kada jedemo. Ljudi su naučili da izbegavaju očigledne rizike. Na primjer, kuvana

piletina i jaja smanjuju rizik od salmonele, kao što i pranje povrca osigurava njegovu čistocu. Danas je

društvo mnogo više zabrinuto o rizicima vezanim za hranu, nego ranije.

Analizu rizika hrane treba posmatrati kao organizovani strukturni sistem odlučivanja, koji se sastoji

od tri međusobno povezane komponente: upravljanje rizicima, procjena rizika i komunikacija rizika11.

Ulogu "menadžera za procjenu rizika" obično imaju vladini zvaničnici za bezbjednost hrane, koji imaju

krajnju odgovornost pri izboru i primjeni najefikasnijih mjera kontrole bezbjednosti hrane. Kako se

visok stepen poverenja javnosti, u organizacionoj komunikaciji o riziku hrane vidi kao jedan od

glavnih faktora za uspjeh, organizacije civilnog društva mogu imati važnu ulogu u ovoj oblasti, kao i u

podizanju svijesti društva. U cilju ostvarivanja dobre komunikacije vezane za rizike hrane, organizacije

civilnog društva trebale bi da budu u stanju da identifikuju ciljnu grupu za svoje poruke (vladini

zvaničnici, istraživači i naučnici, društvo u cjelini, roditelji, i sl), da kreiraju odgovarajuce poruke (

poruke koje jasno identifikuju problem i koje izbegavaju nepotrebne detalje), potrebno je izbjeci

navođenje konkretne robne marke (ukoliko rizik nije vezan za jednu marku ili kompaniju), povezati se

sa medijima (saopštenja za medije, uključivanje novinara).

Kako bi organizacije civilnog društva bile u stanju da sprovode aktivnosti vezane za komunikaciju

rizika u društvu, potrebno je da se urade istraživanja o rizicima hrane u njihovoj zemlji. Postoji

nekoliko načina za prikupljanje podataka, ova metodologija ce predstaviti načine prikupljanja

podataka o riziku hrane.

5.1 Korišcenje RASF sistema

EU ima jedan od najvecih standarda bezbjednosti hrane u svijetu. Ključni instrument, da bi se

obezbijedilo prekogranično pracenje informacija, za brzo reagovanje kada se otkriju rizici po javno

zdravlje u lancu ishrane, je RASFF –Sistem brzog uzbunjivanja za hranu i hranu za životinje. Od 1979.

godine, RASFF omogucava efikasno širenje informacija među svojim članovima i pruža neprekidno

usluge, kako bi se osiguralo da se dostavljaju hitna obaveštenja, koja su primljena i na koja se

odgovara kolektivno i efikasno. Sistem brzog uzbunjivanja za hranu i hranu za životinje ( RASFF ) je

11 (Svjetska zdravstvena organizacija, 2010)

11

uspostavljen da bi vlastima, koje vrše kontrolu hrane obezbijedili efikasna sredstva za razmjenu

informacija, o mjerama preduzetim kako bi se odgovorilo na ozbiljne rizike kada je u pitanju hrana.

Ova razmjena informacija pomaže državama članicama da djeluju brže i na koordinisan način, kako bi

odgovorili na zdravstvenu prijetnju uzokovanu hranom za ljude ili hranom za životinje. Detaljnija

analiza RASFF dostupna je u godišnjim izveštajima.

Na osnovu ozbiljnosti identifikovanih rizika i distribucije proizvoda na tržištu, obaveštenje RASFF je

klasifikovano nakon verifikacije od strane Komisije kao upozorenje o opasnostima, informativna

obavještenja ili obavještenja o odbijanju na granici.

12

U cilju prikupljanja informacija, za komunikaciju o riziku hrane, organizacije civilnog društva mogu

koristiti RASFF portal12. Analiza podataka na RASFF portalu, može dovesti do identifikacije praznina u

pravnim aktima, koji regulišu bezbjednost i kvalitet hrane, takođe i praznine u implementaciji

zakonskih akata. Korišcenje RASFF sistema je takođe objašnjeno u kratkom videu.

5.2 Upotreba EFSA ( Evropske vlasti za bezbjednost hrane ) informacija ( naučno zasnovane analize:

zdravstvene i nutricionističke izjave, itd ).

EFSA je evropska agencija, finansirana od strane Evropske unije, koja djeluje nezavisno od evropskih

zakonodavnih i izvršnih institucija (Komisija, Savjet, Skupština) i zemalja članica EU.

Bezbjednost prehrambenih proizvoda, kao i hrane za životinje je jedna od oblasti u kojima EFSA, kao

procjenitelj rizika, daje naučna mišljenja i savjete, koji čine osnovu evropske politike i zakonodavstva.

EFSA takođe informiše o rizicima vezanim za hranu, obezbjeđujuci odgovarajuce, tačne i

pravovremene informacije o pitanjima vezanim za bezbjednost hrane, kako bi podigli svijest društva i

objasnili posledice naučnog rada. Naučni rezultati se ne mogu uvijek lako pretvoriti u jednostavne

smjernice i savjete koje ce ljudi razumjeti. Jedan od zadataka EFSA, jeste jasna komunikacija, ne samo

sa svojim glavnim partnerima i zainteresovanim stranama, vec i sa širokom javnošcu, kako bi se

12 RASF Portal: https://webgate.ec.europa.eu/rasff-window/portal/?event=SearchForm&cleanSearch=1

13

premostio jaz između nauke i potrošača. Organizacije civilnog društva mogu da koriste informacije

koje su vec pripremljene od strane EFSA u predstavljanju rizika hrane, generalno javnosti u Crnoj

Gori. (Npr.šta je salmonela i kako informisati javnost o rizicima)13.

5.3 Upotreba nacionalnih podataka (podaci iz bolnica i sl.)

Organizacijama civilnog društva se preporučuje da analiziraju nacionalne podatke o bezbjednosti i

kvalitetu hrane. Postoji nekoliko izvora koji se koriste u analizama:

- Podaci zvaničnih državnih organa odgovornih za bezbjednost i kvalitet hrane u Crnoj Gori;

- Podaci medicinskih stručnjacka za trovanje hranom i epidemijama;

- Podaci dobijeni od strane medija. (npr., u Litvaniji 2016. mediji su objavili članak o velikom riziku od

salmonele u knedlama, od kompanije koja pripada članu litvanskog parlamenta, kao rezultat velike

javne rasprave i kao rezultat ispitivanja hrane, ove knedle su uklonjene iz velikih tržnih centara u

Litvaniji. Mediji igraju glavnu ulogu u informisanju o rizicima).

13 Direktor za komunikacije u EFSA objašnjava umjetnost efikasne komunikacije rizika:

https://www.youtube.com/watch?v=3lHGshTDMCw

14

VI PLAN IMPLEMENTACIJE METODOLOGIJE

Preferencijalni plan implementacije metodologije može, ali ne mora nužno da se zasniva na sledecim

elementima, metode prikupljanja podataka predstavljene su u sledecoj tabeli:

Br Naziv

instrumenta/mjere

Relevantnost mjera u kontekstu

Crne Gore, distribucija

Odgovorne

osobe

Datum

implementacije

1 Upitnik namijenjen

inspektorima koji

se bave hranom, i

drugim

relevantnim

predstavnicima

vlade

Upitnik ima za cilj da dobije stavove i

uvid od strane predstavnika,

inspektora za hranu i drugih

relevantnih predstavnika vlasti, koji

se bave bezbjednošću i kvalitetom

hrane, o postojećim zakonima o

hrani, propisima i standardima hrane.

Ovim upitnikom želimo da prikupimo

informacije o zakonima o hrani,

percepciji zakona hrane od strane

predstavnika Vlade (prednosti i

nedostatke), institucionalnog okvira

agencija, koje se bave

implementacijom postojećih zakona.

Upitnik će biti dostavljen ciljnoj grupi,

koja će se sastojati od 10

predstavnika, putem e-mail adrese,

direktno ciljnim osobama, sa

mogućnošću da imamo intervjue sa

nekim od predstavnika.

Rezultati će biti predstavljeni na

CEZAP-ovom zvaničnom sajtu,

moguće na konferenciji za štampu,

Željka Rajkovic,

Danilo

Mosurovic

April 2017

15

putem e-newsletter-a, itd ..

2 Upitnik za

predstavnike

prehrambene

industrije

Ovim upitnikom nastojaćemo da

dobijemo stavove predstavnika

prehrambene industrije (mala i

srednja - preduzeća) na adekvatnost

i implementaciju postojećih

zakonskih propisa vezanih za hranu.

Upitnik će biti dostavljen Privrednoj

komori, nakon čega će distribuirati

upitnik za 10 predstavnika

preduzeća, koja se bave

proizvodnjom ili preradom hrane za

domaće tržište i / ili izvoz, putem e-

mail adrese.

Rezultati će biti predstavljeni na

CEZAP-ovom zvaničnom sajtu,

moguće i na konferenciji za štampu,

putem e-newsletter-a, itd ...

Željka Rajkovic April 2017

3 Anketa za

potrošače Ovim istraživanjem, nastojaćemo da

saznamo nešto više o nivou znanja

potrošača o postojećim zakonima o

hrani i njihovim pravima.

Anketa ce biti napravljena putem

www.surveymonkey.com,

popunjavaće je građani, anketa će

biti objavljena na CEZAP-ovoj

zvaničnoj internet stranici i Facebook

stranici.

Rezultati će biti predstavljeni na

CEZAP-ovom zvaničnom sajtu,

Facebook stranici, moguće i na

konferenciji za štampu, putem e-

Danilo

Mosurovic

April 2017

16

VII ANEKSI Aneks 1

Segmenti potrošača

Generalno, proces izbora hrane i percepciju kvaliteta, karakterišu individualne razlike. Da bi se uzele

u obzir ove razlike, korisno je napraviti razliku među različitim segmentima potrošača. Potrošači se

mogu kategorisati u skladu sa različitim načinima kupovine hrane, prema načinu pripreme jela,

raznim situacijama, prema dimenziji kvaliteta i motivima kupovine hrane, odnosno njihov način

života kada je u pitanju hrana, koja se može definisati kao opšti obrazac kako potrošači koriste hranu

da ispune osnovne motive ili za postizanje životnih vrijednosti. Načini života, kada je u pitanju hrana,

mogu se mjeriti upitnicima, testiranim na međukulturalne vrijednosti, zbog svoje sposobnosti da

postignu rezultate koji se mogu uporediti, iako ispitanici dolaze iz različitih zemalja, iako su različitih

kultura i jezika ( Scholderer , Brunsø , Bredahl & Grunert , u štampi).

Obimnim istraživanjem o načinu života potrošača u vezi sa hranom, u velikom broju evropskih

zemalja, utvrđen je niz osnovnih prehrambenih segmenata potrošača, koji su opisani u daljem tekstu,

zajedno sa opštim demografskim karakteristikama:

• Nezainteresovani potrošači. Hrana nije centralni element u životima ovih potrošača. Shodno tome,

njihovi motivi kupovine hrane su slabi, a njihov interes za kvalitet hrane je ograničen uglavnom na

aspekt pogodnosti. Nezainteresovani su za vecinu aspekata kupovine, ne koriste specijalizovane

prodavnice, ne čitaju informacije o proizvodima, ograničavaju njihovo izlaganje i znakove kvaliteta

hrane. Čak je i njihov interes o cijeni hrane ograničen. Veoma malo su zainteresovani za kuvanje, ne

planiraju svoje obroke i užine. U odnosu na prosječnog potrošača, ovi potrošači su sami, mladi, imaju

skraceno ili puno radno vrijeme, prosječnih ili veoma niskih prihoda, a koji pokušavaju da žive u

velikim gradovima.

newslettera, itd ...

17

• Neoprezni potrošači .Ovi potrošači iz nekoliko razloga podsjecaju na nezainteresovane potrošače, u

smislu da hrana nije toliko važna za njih, sa izuzetkom pogodnosti, njihovo interesovanje za kvalitet

hrane je shodno tome malo. Osnovna razlika je u tome što su ovi potrošači zainteresovani za

novitete: vole nove proizvode i imaju tendenciju da ih kupuju spontano, sve dok ti proizvodi ne

zahtijevaju veliki napor u kuhinji ili nove vještine kuvanja. Neoprezni potrošači prilikom izbora hrane

su, kao i nezainteresovani potrošači, mladi i često žive u velikim gradovima. Ali za razliku od

nezainteresovanih , ovi potrošači imaju više obrazovanja i imaju vece prihode.

• Konzervativni potrošači. Za ove potrošače, bezbjednost i stabilnost postignuta pracenjem

tradicionalnog obrazaca za pripremu hrane je veliki motiv za kupovinu. Veoma su zainteresovani za

aspekte ukusa i zdravstvene aspekte prehrambenih proizvoda, međutim nijesu mnogo zainteresovani

za pogodnosti, s obzirom na to da su jela pripremljena na tradicionalan način i da se kuvanje smatra

zadatakom žena.

• Racionalni potrošač. Ovi potrošači obracaju pažnju na mnogo informacija pri kupovini; gledaju

informacije o proizvodima i cijenama, oni koriste liste za kupovinu, da bi isplanirali kupovinu. Oni su

zainteresovani za sve aspekte kvaliteta hrane. Samoispunjenje, prepoznavanje i sigurnost su glavni

motivi pri kupovini za ove potrošače, obično planiraju sve svoje obroke. U poređenju sa prosječnim

potrošačima, ovaj segment ima veci procenat žena sa svojim porodicama. Nivo obrazovanja i prihoda

u ovom segmentu razlikuje se od zemlje do zemlje, obično žive u gradovima srednje veličine,

relativno veliki broj ovih potrošača nije zaposlen.

• Avanturistički nastrojeni potrošači. Ovi potrošači imaju interesovanja za vecinu aspekata kvaliteta,

iznad prosjeka, ovaj segment se uglavnom karakteriše na osnovu napora koji se ulaže u pripremu

obroka. Oni su veoma zainteresovani za kuvanje, uvijek traže nove recepte i nove načine kuvanja,

uključuju cijelu porodicu u proces kuvanja, nijesu zainteresovani za praktičnost i odbacuju ideju da je

kuvanje zadatak žena. Oni žele kvalitet i traže dobar ukus prehrambenih proizvoda. Samoispunjenje

je važan motiv prilikom kupovine hrane. Hrana i prehrambeni proizvodi su veoma važni elementi u

životima ovih potrošača. Kuvanje je kreativan i društven proces za cijelu porodicu. Avanturistički

nastrojene potrošače čini mlađi dio populacije, a veličina domacinstva je iznad prosjeka.

Avanturistički nastrojeni potrošači imaju najviši stepen obrazovanja i imaju visoke prihode. Žive u

velikim gradovima.

Gore navedeni tipovi su osnovni segmenti, koje smo pronašli u različitim zemljama. Pored ovih,

pojedine zemlje mogu imati idiosinkratične segmenate, koji se malo razlikuju od osnovnih tipova koji

su gore opisani.

18

ANEKS 2

Šablon za prikupljanje informacija o zakonu(zakonima) o hrani )

Naziv zakona Pokrivenost/obim

odsijeka koji se bave

hranom

Datum donošenja

zakona ( amandmani

ukoliko postoje )

Odgovorna agencija

19

Razvijen i opisan sadržaj predloženih mjera/alata

ANEKS 3

1. Upitnik namijenjen inspektorima koji se bave hranom i drugim relevantnim predstavnicima

vlade

Predložena pitanja: 1. U kojoj mjeri su postojeci zakoni i propisi o hrani pristupačni i lako razumljivi prosječnom

potrošaču, po Vašem mišljenu?

2. Koje su osnovne prednosti i nedostaci postojeceg Zakona o hrani?

3. U kojoj mjeri se Zakon o hrani adekvatno prijmenjuje u različitim djelovima zemlje?

4. U kojoj mjeri je distribucija sredstava (ljudskih, finansijskih, opreme, itd.) za inspekciju

koja se bavi hranom, jednaka u cijeloj zemlji?

5. Da li je više od jedne agencije odgovorno za sprovođenje istog zakona? Ukoliko je tako, u

kojoj mjeri postoji dosljednost u sprovođenju, po Vašem mišljenju?

6. U kojoj mjeri su proizvođači hrane, industrijski proizvođači, trgovci, trgovci na malo, itd.,

upoznati sa postojecim Zakonom o hrani?

7. U kojoj mjeri je Nacionali pravni okvir o bezbjednosti hrane usklađen sa EU?

8. Da li postoji kolizija između postojecih zakona i propisa u oblasti hrane?

9. Kakve promjene biste voljeli da vidite u postojecem zakonodavstvu, kada je u pitanju

hrana, i zašto?

2. Upitnik za biznis sektor

Predložena pitanja: 1. U kojoj mjeri je postojeci Zakon o hrani (zakoni, propisi, standardi) dostupan i lako

razumljiv?

2. U kojoj mjeri ste upoznati sa postojecim zakonom o hrani?

3. Koji je najčešci način na koji se informišete o izmjenama u postojecim propisima vezanim

za hranu?

20

4. U kojoj mjeri postoji dosljednost u sprovođenju zakona od strane inspektora za hranu?

5. Koje su osnovne prednosti i nedostaci postojeceg zakona o hrani, iz Vašeg ugla?

6. U kojoj mjeri zakon o hrani i propisi daju preduzecima slobodu i fleksibilnost, potrebne

kako bi se obezbijedili bezbjednost i kvalitet hrane?

7. U kojoj mjeri postojeci zakon o hrani podržava ili promoviše izvoz?

8. Kako se po Vašem mišljenju može unaprijediti usaglašenost između Zakona o hrani i

propisa?

9. Kakve promjene biste voljeli da vidite u postojecem zakonodavstvu, kada je u pitanju

hrana, i zašto?

3. Anketa za potrošače

Predložena pitanja: 1. Da li znate koji zakon reguliše oblast bezbjednosti i kvaliteta hrane?

2. Da li smatrate da su zakoni u ovoj oblasti pravilno primjenjeni?

3. Po vašem mišljenju, šta je to što bi se trebalo poboljšati u oblasti bezbjednosti i kvaliteta

hrane?

4. Sa kakvim ste se problemima/nepravilnostima do sada susretali?

5. U slučaju povrede vaših prava, kao potrošača, u oblasti bezbjednosti i kvaliteta hrane, da

li znate kojoj naležnoj instituciji možete da se obratite?

6. Da li ste do sada prijavili neku nepravilnost, i kakva su vaša iskustva?

7. Na koji način se informišete o trenutnoj situaciji u ovoj oblasti?

21

ANEKS 4

Šablon za analizu zainteresovanih strana

Zainteresovane strane Trenutne uloge (šta je njihova

trenutna uloga/interesovanje,

kada je u pitanju Zakon o

bezbjednosti i kvalitetu hrane)

Buduće potrebe/očekivanja

(koje su izmjene u Zakonu

potrebne i zašto)

Vladine agencije (regionalne i

lokalne)

Inspekcije za hranu (nezavisne

ili kao dio vladine agencije)

Prehrambene laboratorije

(zvanične, nezavisne)

Prehrambena preduzeca

Potrošači

NVO

Ostali

22