Karma Tiler

8/6/2019 Karma Tiler

1/317

T.C.

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTEMEL SLAM BLMLER (SLAM MEZHEPLER TARH)

ANABLM DALI

KARMATLERN DOUU VE GELM SREC

DOKTORA TEZ

Ali AVCU

ANKARA 2009


2/317

T.C.

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER (SLAM MEZHEPLER TARH)

ANABLM DALI

KARMATLERN DOUU VE GELM SREC

DOKTORA TEZ

Ali AVCU

Tez Danman

Prof. Dr. Hasan ONAT

ANKARA 2009


3/317

NSZ

Mezhepler, dini, siyas, toplumsal ve itikad artlarn etkisiyle ortaya kan

kurumsallam beer oluumlardr. slm toplumunda mezheplerin etkisi sadece

ortaya ktklar toplumsal evre ve zaman dilimiyle snrl kalmam, gnmze kadar

devam ede gelen tarihi sre ierisinde varln srdrmeye devam etmitir. Bu

sebeple Mslman corafyada ortaya km siyas-din hareketleri doru ve salkl bir

ekilde anlamak, gelecein salam temeller zerine ina edilebilmesi asndan son

derece nemlidir.

Karmatlik konusu lkemizde genel olarak ihmal edilmi, bu ihmal neticesinde

hareketin dn ve gnmze yansmalar noktasnda doru ya da yanl pek ok iddia

gndeme getirilmitir. Bu sebeple hicri nc asrn ortalarndan itibaren yaklak yz

elli yllk bir sre ierisinde slam lemini ciddi anlamda etkilemi olan Karmatliin

dou ve geliim srecinin aa karlmas, slam dnce hayatnda kapal kalm

birtakm noktalarn aydnlatlmasna nemli katklar salayacaktr.

Kaynaklarda Karmat hareketin kurucusu olarak gsterilen Hamdan Karmat,

hicr nc asrn ikinci yarsnda smil davetin Irak blgesinde ba d olarak grev

yapm, ona nispet edilen Karmat hareket hicr drdnc asrn sonlarna kadar slm

leminin eitli blgelerinde nemli faaliliyetlerde bulunmutur. Bu nedenle tezimizin

snrlar genel olarak bu zaman dilimini ve bu dnemde Karmatlerin etkin olduklar

blgeleri kapsayacaktr.

almamz giri ve blmden olumaktadr. Giri blmnde Karmat

kavramn analiz ederek kavramn farkl dnemlerde kazand anlamlar ve teknik

olarak ne anlam ifade ettiini tespit etmeye alacaz. Birinci Blmde ise Karmat

hareketin ortaya kp yaylmasnda etkili olan sosyokltrel, siyas ve ekonomik

nedenlerle; Karmat smilliine ait fikirlerin ortaya kmasnda etkili olan kadim

kltrleri ve bu kltrlerin smillie aktarld kanallar analiz edeceiz. kinci

Blmde lk smilliin nasl ortaya ktn, Karmat hareket asndan ne anlamifade ettiini, Hamdan Karmat ve Karmatlerin smilliin ana bnyesinden ayrl

srecini detayl olarak ele alacaz. nc Blmde ise smil davetin yayld

farkl blgelerdeki Karmatlerin faaliyetlerini, blnme sonras siyas tarihlerini,

edebiyatlarn ve lk smil retiye saladklar katky ortaya koyacaz.


4/317

II

Karmatlerin Douu ve Geliim Sreci adl tez konusunu almam

hususunda beni tevik edip cesaretlendiren, konunun ele aln ve karlalan

glklerin almasnda desteklerini esirgemeyen tez danmanm Prof Dr. Hasan

Onata, tezin her aamasnda deerli neri ve katklarda bulunan Prof. Dr. Snmez

Kutluya, kaynak temininde ve konunun mzakere edilmesi noktasnda nemli katklar

salayan Dr. Muzaffer Tana, bu tezin ortaya kmasnda emei geen tm hocalarma

ve dostlara teekkr bir bor bilirim.

Ali AVCU

Ankara-2009


5/317

III

NDEKLER

NSZ... I

NDEKLER...... III

KISALTMALAR.... V

GR

A. KAYNAKLAR... 11. smili Olmayan Klasik Kaynaklar....... 12. smil Kaynaklar........................ 103. ada Kaynaklar... 19

B. ARATIRMADA ZLENEN YNTEM........ 23C. KARMAT KAVRAMININ KAPSAM VE EREVES... 26

I. BLM

KARMAT HAREKETN ARKA PLANI

A. KLASK GR...... 44B. KARMATLN TEEKKLN HAZIRLAYAN ETKENLER.. 54

1. Siyasi Etkenler.... 542. Ekonomik Etkenler.. 593. Sosyokltrel Etkenler............ 644. Din-Felsef Etkenler................................................................................... 72

a. Yahudi-Hristiyan Geleneinin Etkisi .................................................. 72b. Gnostik Dncenin Etkisi ................................................................... 76c. Hermetik Dnce ve Harran Paganizminin Etkisi.............................. 91d. Yeni Eflatunculuun Etkisi.................................................................... 99

C. KADM KLTRLERN SMLLE AKTARIMINDA GULATIN ROL

.....114


6/317

IV

II. BLM

KARMATLN DOUU

A. KARMATLK NCESSMLLK............................................................ 1281. smilliin Douu.................................................................................... 1282. smilliin Gizli Davet Dnemi................................................................ 140

B. KARMAT FARKLILAMA............................................................................. 146

1. Hamdan Karmat ve Karmatliin Douu.................................................. 146

2. smilliin Gizli Davet Dneminde Hamdan Karmat ve Karmatlik 153

3. Ubeydullahn mamet ddias ve Fatm-Karmat Blnme...................... 163

4. Fatm-Karmat Blnmesi ncesi smiltikad..................................... 172

III. BLM

KARMATLN YAYILII

A. IRAKTA KARMATLK........................................................... 184

B. SURYEDE KARMATLK.............................................................................. 194

C. BAHREYNDE KARMATLK......................................................................... 207

D. YEMENDE KARMATLK.............................................................................. 246

E. HORASAN-MVERNNEHRDE KARMATLK................................... 257

SONU........................................................................................................................ 283

KAYNAKA.............................................................................................................. 288


7/317

V

KISALTMALAR

TDVY : Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar

Yay. : Yaynlar

DBY : Diyanet leri Bakanl Yaynlar

b. : bn

Bkz. : Baknz

yy. : Yzyl, Yayn yeri yok

AFY : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar

Trz. : Tarihsiz

Ed. : Editr

Nr. : NerThk. : Tahkik

ev. : eviren

ASBE : Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

AFD : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

ss. : Sayfalar Aras

s. : Sayfa

S. : Say

C. : CiltMEBA. : Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi

Kr. : Karlatrnz

TTK : Trk Tarih Kurumu

KBY : Kltr Bakanl Yaynlar

CFD : Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

Der. : Derleyen

MSBE : Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

AFD : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi DergisiH : Hacettepe niversitesi

M : Miladi

OMFD : Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

OMSBE : Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

M : Milattan nce


8/317

VI

Haz. : Hazrlayan

Ed. : Editr

ng. : ngilizcesi

FFD : Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

DFM : Darulfnn lhiyat Fakltesi Dergisi

st. : stanbul


9/317

GR

A. KAYNAKLARslam Mezhepleri Tarihi alannda yaplacak olan bilimsel almalarda salkl

neticelere ulaabilmek iin aratrlacak konuyla ilgili kaynaklarn bir

deerlendirmesini yapmak son derece nem arz etmektedir. Zira konu slam

Mezhepleri olunca pek ok kaynakta tarafgirlik, fikirlerin tarihlendirilmemesi, zaman-

mekan kaymas gibi sorunlarla karlalmaktadr. Biz burada, slam Mezheplerinden

bahseden Maklt, Milel-Nihal, Trh, Corafya ve Tabakt tr eserlerin genel

zelliklerini verecek deiliz. Ancak bunlar bir tasnife tabi tutarak nemli olanlarn

aratrmamz asndan arzettii anlam ve nemi ortaya koymaya alacaz.

1. smil Olmayan Klasik KaynaklarKarmatlik, smiliyye mezhebi ierisinde ortaya km ve her ne kadar

Fatmlerin ortaya kndan sonra onlara balanmay reddetmise de, eski smil

retiye sadk kalmaya devam etmi bir harekettir. Karmatlerin tarihini aratrmak

bir anlamda smillerin tarihini aratrmak anlamna geldiinden, Btnlik-

smillikten bahseden klasik literatr Karmatlikle ilgili yaplacak bir aratrma iin

de temel malzemeyi tekil etmektedir.

smillerin muhalifleri tarafndan yazlm olan kaynaklarn temel hedefi

smilliin batl bir mezhep olduunu ortaya koymak ve onu reddetmektir. Bu bak

asnn olumasnda bir takm unsurlar etkili olmutur. Karmatlerin 280/893lerden

itibaren Abbasi iktidarna kar isyan etmeleri, haclarn yollarn keserek yama

yapmalar, Kbeye saldrarak Hacerl-Esvedi karmalar, Kfe ve Basray alarak

bir ara Badad kuatmalar bu etkenlerin banda gelmektedir. 297/909dan itibaren

Fatmlerin Kuzey Afrikada devlet kurarak Abbasi topraklarnda hzla yaylmalar,

zellikle Msr almalar ve buralara dailer gndererek mezheplerini yaymalar,

Snnlerin ve Abbaslerin smilleri ciddi bir tehlike olarak grmelerine sebep

olmutur. Fatmlerin zayflamas ve Karmatlerin Abbaslerle uzlaarak tehlike

olmaktan kmasnn ardndan Azerbaycan-Deylem topraklar Hasan Sabahn btn

davetinin merkezi olmutur. 483/1090 ylnda Alamutta fiilen devletini kuran Hasan

Sabah, zellikle Seluklulara kar iddet eylemleri balatmtr. 280/893l yllardan

Alamut smilliinin zayflamaya balad yaklak 597/1200l yllara kadar


10/317


11/317

3

Nevbahtnin eserinde olmayan kimi ilave bilgiler vardr. Eser Bahreyn

Karmatliinin ortaya kt 286/899 ile Suriye Karmatliinin ortaya kt

289/902 tarihleri arasnda, blnmeden hemen sonra yazlm olmaldr.5 Ancak

eserde blnmeden sonraki smil itikadna dair herhangi bir bilgi yoktur. Dolaysyla

bu eser de smilliin ortaya k ve blnme ncesi ilk smil itikatla ilgili temel

kaynaklarmzdan birisini oluturmaktadr.

Erken dnem klasik kaynaklardan birisi de Earnin (324/936) Makltl-

slmiyynidir.6 Eserin her halkarda 286/899 ylndaki Fatm-Karmat

blnmesinden sonra, muhtemelen 300/912 ylndan sonraki bir dnemde yazld

anlalmaktadr.7 Ear, Karmatlikle ilgili aktard rivayetlerle zellikle kendisinden

sonra gelen Ear gelenee ait eserlere kaynaklk etmitir. Yazarn, eserinde Karmta

ve Mbrekiyye frkalarna ayr ayr yer vererek, Karmtay Muhammed b. smaili

Mehd olarak bekleyenler, Mbarekiyyeyi de imameti Muhammed b. smilin

soyundan devam ettirenler eklinde tanmlamas8 286/899daki blnmenin farknda

olduunu, Mbrekiyye ile Fatm kanadn kastettiini dndrmektedir. Dier

yandan eser, Kumm ve Nevbahtnin eserleri ile uyum ierisindedir. Ear, smillik

ile ilgili anlatsnda ya onlarla ayn kayna kullanm, ya da bizzat bu iki eserden

istifade etmi olmaldr.

Ear gelenein en nemli temsilcilerinden olan Badd (429/1037) el-Fark

beynel-Frakn 9 V./XI. yzyln balarnda yazm olmaldr. Eser, hicr beinci

yzyln hemen banda Fatmlerin soyunun Meymun el-Kaddaha dayand ve

onlarn Mecus-Senev itikada sahip olduklar ynndeki Abbas bildirisinin hemen

sonrasna denk gelmektedir. Yazarn temel kayna Ear olmasna ramen,

muhtemelen bu bildirinin de etkisiyle o olduka ar bir dil kullanr. Bunun dnda

5 Kummnin yazd dnemde artk Karmta, Nevbaht dnemindekinin aksine glenmi, KufeSevadnda, Yemende, Bahreynde, Katifte, Ummanda, Yemmede ve civar deniz blgelerindeyaylmtr. (Bkz. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 207.) Karmta Bahreynde 286/899dan nce zuhuretmemiti. Yine Yemme, Eb Sad el-Cennb tarafndan 290/903ten nce kesinlikle fethedilmedi.Dier taraftan yazar 289/902de ortaya kan Suriyedeki Karmat hareketten sz etmez. Bu da eserin

289/902den nce yazldn gstermektedir. (Bkz. Madelung, mmiye Frak-Literatrne DairMlahazalar, 272.)6 Ebl-Hasen el-Ear (324/935),Makltul-slmiyyn vehtilful-Musalln, ev. Mehmet Dalkl-mer Aydn, Kabalc Yay., st., 2005.7 Yazarn 300/912 ylnda Mutezileden Ehl-i Snnete getii bilinmektedir. Yazarn, Ehl-i Snnetleilgili olarak Anlattmz grlere katlyoruz ve benimsiyoruz (Bkz. Ear, Makltul-slmiyyn,241.) ifadelerinden eseri Ehl-i Snnete getikten, yani 300/912 ylndan sonra yazdn anlamaktayz.8 El-Ear,Makltul-slmiyyn ve, 57.9 Eb Mansr Abdulkahir el-Badd (429/1037), Mezhepler Arasndaki Farklar, ev. Ethem RuhiFlal, TDVY, Ankara, 1991.


12/317

4

yazarn smillie atfettii eser isimleri sorunludur.10 Ancak onun verdii bilgilerden

yazarn Horasan-Mvernnehir smillii hakknda bilgi sahibi olduunu

anlamaktayz.11 Bir dier Ear Maklt yazar sferyn (471/1078)nin et-Tabsri12

Baddnin eserinin hemen hemen bir tekrarndan ibarettir. Ancak yazar, Fatm-

Karmat ilikisi asndan olduka nemli olan Ubeydullah el-Mehdnin Eb Thire

gnderdii iddia edilen mektubu aynen aktararak konumuz asndan orijinal bir belge

sunmutur.13

Ear gelenein sonraki dnemdeki en nemli temsilcilerinden olan ehristn

(548/1153) el-Milel ven-Nihalde14 Eski Btniye kavram ile Hasan Sabbah

davetine kadar olan smil hareketi kastetmektedir. Bu adan onun verdii

bilgilerden Fatm-Karmat blnmesi ncesi smil itikad ile ilgili salkl bir bilgi

edinmek olduka zordur. Zira onun Hasan Sabah ncesi smil itikad ile ilgili verdii

bilgileri tarihlendirebilmek, bunlarn blnme ncesi ya da sonrasna ait olup

olmadn anlayabilmek mmkn gzkmemektedir. Ancak onun eseri, Dvet-i

Cedde adn verdii15 Alamut dnemi ile ilgili orijinal bilgiler iermektedir. Yazar

bu dnemle ilgili olarak dorudan Hasan Sabbahn gnmze ulamayan eserine

dayanmaktadr.

Kukusuz bunlarn dnda da konumuzla alakal baz Maklt tr klasik

eserleri kullandk. Bu eserler de temelde ayn kaynaklara dayanrlar ve benzer

rivayetlere yer verirler. Dolaysyla elimizde bulunan Maklt tr eserlerin

Karmatlikle ilgili anlatlarnn temelde Kumm ve Nevbaht ile onlarla muhtemelen

ayn kayna kullanan Earye dayandn syleyebiliriz. Sonraki Maklt yazarlar,

bu kaynaklardaki rivayetlere zaman zaman ksm ilaveler yapmlar, bazen da ayn

rivayetlerden hareketle farkl tasnif sistemlerine girimilerdir. Dier yandan sonraki

yazarlar, devirlerindeki siyasi algnn da etkisinde kalarak rivayetlere birtakm ar

iddialar ilave etmeyi ihmal etmemilerdir. Bunun dnda Maklt tr eserlerdeki

tarafgir bak as ve bunun getirdii sorunlarla dier temel problemler Karmatlikle

ilgili rivayetlerde de dikkat ekmektedir.10 Kr. Wladimir Ivanow, Studies in Early Persian Ismailism, 2. Bask, Bombay, 1958, 124125.11 Kr. Ivanow, Persian Ismailism, 124.12 Ebl-Muzaffer el-sferyn (471/1078), et-Tabsr fd-Dn ve Temyzl-Frakin-Nciyeti anil-Hlikn, Thk. Kemal Ysuf el-Ht, Beyrut, 1983.13 el-sferyn, et-Tabsr, 143.14 Muhammed b. Abdilkerm e-ehristn (548/1153), el-Milel ven-Nihal, Thk. A. Fehmi Muhammed,Fustad, 1948.15 e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 339.


13/317

5

Karmatliin tespiti noktasnda Btnlik ve Karmatlie yaplm reddiyeler

nemli bir yer tutmaktadr. Tespit edebildiimiz kadaryla Karmatlie ilk reddiyeyi

bir mm olan Fadl b. dn (260/873) yazmtr.16ayet Fadln Karmatlie reddiye

yazd rivayeti doruysa bu durumda Karmatliin reddine dnk eserlerin de

Maklt tr eserlerle ayn dnemde, hatta onlardan daha nce yazlmaya balandn

syleyebiliriz. Mesd (346/957) kendisinden nceki dnemde Karmatlie reddiye

yazm olan yazarlarn isimlerini yle sralamaktadr: Kudme b. Yezid en-Numn

(360/971), bn Abdikel-Crcn (360/971 civar), Ebl-Hasen b. Zekeriya el-

Crcn, Eb Abdillah Muhammed b. Ali b. Rizam et-T (IV./X. yzyln ortalar),

el-Kf ve Eb Cafer el-Kilb er-Rz. Hi birisi gnmze ulamam olan bu

eserler, Mesdye gre birbirinden tamamen farkl bir hikye anlatmaktadr.17

Bunlarn dnda Zeyd mam Muhammed b. Yahya el-Murtaz (310/921)nn da

Karmtaya bir reddiye yazd rivayet edilir, ancak bu eser de gnmze

ulamamtr.18 Bu eserlerin tamam byk ihtimalle Irak, Bahreyn ve Yemen gibi

merkezlerdeki smil hareketlerle yeni kurulmu olan Fatm devletini hedef

almaktayd.

Bunlarn dnda belki de Horasan-Mvernnehirdeki smil hareketten

ciddi anlamda ilk bahseden ve bu blgede gelitirilen felsef ierikli yeni smil

fikirleri hedef alarak reddeden ilk muhalif yazarmz Mturd (333/944)dir. Eb

Mun en-Nesef, Mturdnin Karmtaya iki ayr reddiye yazdn belirtir.

Bunlardan birisinde o, Karmta mezhebinin usuln, dierinde ise fruunu

reddetmitir.19 Bu eserler gnmze kadar gelmemitir. Ancak onun, bugn elimizde

bulunan Kitbut-Tevhd ve Tevltnda yapt alntlarnn Horasan-

Mvernnehirde gelitirilen yeni smil fikirleri hedef alm olmas, bu reddiyelerin

de zellikle bu blgedeki smillii hedef aldn dndrmektedir. Bizi byle

dnmeye sevk eden bir dier neden, smil dnceye ilk kez Yeni Efltuncu

fikirleri sokan kii olarak kabul edilen Nesef, Saman emiri Nuh b. Nasr dneminde

16 Eb Cafer Muhammed b. Hasan et-Ts (460/1067), Fihrist, Necef, Trz., 124.17 Ebl-Hasen Ali b. Hseyin b. Ali el-Mesd (346/957), et-Tenbh vel-rf, Beyrut, 1981, 359.18 Abdsselam b. Abbas Vecih, Almul-Mellifn ez-Zeydiyye, Amman, 1999, 1004. smiliyyeninreddiye gelenei ile ilgili olarak bkz. Niyazi Kahveci, ia ve Mutezilenin Reddiye Literatr zerinealma,Din Aratrmalar, C. 8, S. 23, Ankara, 2005, 82.19 Eb Mun Meymn b. Muhammed en-Nesef (508/1114), Tebsratl-Edille, Nr. Hseyin Atay,DBY, Ankara, 2004, I, 472. Ayrca bkz. Snmez Kutlu, Eb Mansr el-Mturd ve Maturidi Kltrevresiyle lgili Bibliyografya, mam Mturd ve Maturidilik, Der. Snmez Kutlu, Kitbiyt, Ankara,2003, 397.


14/317

6

(331-343/943-955) Buharada ldrldnde Mturdnin hayatta olmas ve Nesef

gibi Mvernnehirde yaamasdr. Bu nedenle Mturd, Nesefden haberdar

olmaldr ve smillikle ilgili kaynaklar arasnda Nesefnin gnmze ulamam

olan Kitbul-Mahsl nemli bir yer igal etmektedir.

Btnlie erken dnemde reddiye yazanlardan birisi Ebl-Ksm el-Bstdir.

O, reddiyesini 400/1009 civarnda yazmtr ve eser bu gn yazma halindedir. Biz bu

yazmaya ulaamadk, ancak Stern bu eserin bir ksmn Studiesinde neretmitir.20

Biz neredilen bu ksm tezimizde kullandk. Eser zellikle gnmzde bulunmayan

Nesefnin Kitbul-Mahslnden yapt alntlar asndan deerlidir.

Bir dier nemli reddiye Hanef yazar Irak (V./XI. asr)nin el-Frakul-

Mfterikasdr.21 O da eserini V./XI. asrda kaleme almtr. Yazar Horasan-

Mvernnehir dailerinden bahseder; Bahreyn, Irak, Suriye ve Msrdaki faaliyetlere

ise yervermez. Bu nedenle eserde geen rivayetlerin zellikle Horasan-Mvernnehir

Karmatliini ilgilendirdiini dnebiliriz.

V./XI. asrn ortalarna doru yazlm olan bir dier reddiye Muhammed b.

Mlik el-Yemen el-Hammdnin Ke f Esrril-Btniyyesidir.22 Yazar, Fatmlere

bal olan Suleyhlerin itikadn renmek iin onlarn mezhebini kabul etmi gibi

gzkerek gizli srlarna vakf olduunu iddia etmektedir.23 Ancak eserdeki pek ok

ar iddia smil kaynaklarla uyumaz. Yazar muhtemelen devrin ar iddialarndan

etkilenerek onlarla ilgili asl olmayan kimi bilgilere eserinde yer vermitir.

Gazlnin bizzat halife Mustazhirin emriyle yazd 24 Fedihul-Btniyye

Nizmlmlkn ldrlmesinden yl sonra 488/1095 ylnda yazlmtr.25 Eser

smillie ak bir reddiye olmasna ramen Gazl eserde eriatn neshinden

bahseder, ancak ar iddialara iltifat etmez. Eserdeki baz rivayetleri Btnlerin iine

girip onlarn srlarna vakf olmu kimselerden aldn belirtir.26

20 Ebl-Ksm smil b. Ahmed el-Bst (V./XI.y.y. balar), Ke f Esrril-Btniyye ve avarMezhebihim, Studies in Early Ismailism ierisinde, S. M. Stern, E. J. Brill, 1983, 315320.21 Eb Muhammed Osman b. Abdullah el-Irak (V./XI. asr), el-Frakul-Mfterika beyne Ehliz-Zey

vez-Zendka, Thk. Yaar Kutluay, AFY, Ankara, 1961. Eser, Kutluay tarafndan Trkeye dekazandrlmtr. Sapklarn ve Dinsizlerin eitli Mezhepleri, Ankara, 1962.22 Muhammed b. Mlik el-Yemen el-Hammd (V./XI. asrn ortalar), Ke f Esrril-Btniyye veAhbril-Karmta, Ahbrul-Karmta ierisinde, Thk. Sheyl Zekkar, am, 1987, 349382. Esersmail Hatib Erzen tarafndanBtnliin ve Karmatliinyz adyla Trkeye evrilmitir. (Ankara,1948).23 El-Hammd, Kef Esrril-Btniyye, 39.24 El-Gazl,Btnlerinyz, 3.25 El-Gazl,Btnlerinyz, X. (lhann nsz).26 El-Gazl,Btnlerinyz, 20.


15/317

7

smillere ynelik nemli bir reddiye de Yemen (VI./XII. asrn ortalar)nin

Akids-Selse ves-Sebne Frkasdr.27 Yemen, dier muhalif yazarlara oranla

smiliyyeye kar daha bilimsel bir dil kullanmay tercih etmitir. Yazar pek ok

smil kitab eserinde kullanm ve kulland kaynaklarn da adn vermitir.28 O,

kendi kaynaklarndan ald bu grleri bilimsel olarak reddetmeye almtr.

Ancak o da denildi ki tarzndaki ifadeleri ile dier muhalif kaynaklardaki baz ar

iddialara yer vermektedir. Yazar eserini 540/1145 ylnda yazmtr.29

Bir dier Yemenli Zeyd lim olan Deylem (VIII:/XIV. asrn balar) Kavidu

Akidi li Muhammed adl eserinin 5. blmne Beynu Mezhibil-Btniyye ve

Butlnih adn vermi ve eserin bu ksm Strothmann tarafndan neredilmitir.30

Deylem, smillikle ilgili alntsn bugn elimizde olmayan Mahall (653/1255)nin

Hismul-Bitr li Mezhebil-Karmtatil-Kffradl eserinden zetlediini

belirtmektedir.31 Mahallden aktarlan rivayetlerin Gazlnin rivayetleri ile byk

oranda uyumas, Mahallnin temel kaynann Gazl olduunu dndrmektedir.

Son olarak Eb me el-Makdis (665/1266)nin kulland ancak gnmze

ulamadn dndmz iki eserin adn vermekte yarar grmekteyiz. Ke fu m

Kne Aleyhi Ben Ubeyd minel-Kfri vel-Kizbi vel-Mekri vel-Keyd adl eseri

yazar kendisi yazmtr. Onun atfta bulunduu dier kaynak ise Abdurrahman b. Ali

b. Eb Nasr e-nin er-Red all-Btniyyesidir.32 Bunun dnda Mutezil lim

Ali b. Sad el-Istahr, halife Kdir Billh (381422/9911031) iin er-Red alel-

Btniyye adl bir eser yazm,33 ancak bu eser de gnmze ulamamtr.

Btnlie ve Karmatlie yaplm olan reddiyelerin temel zellii reddiyeci

bir mantkla yazlm olmalardr. Erken dnem Maklt tr kaynaklara oranla bu

eserlerde daha ar bir dil kullanlmtr. Bu nedenle bu tip eserlerdeki ar iddialarn

dier kaynaklarla, zellikle de erken dnem kaynaklarla mukayese edilmesinde byk

yarar vardr. Bunun dnda bu eserlerde reddiyeci mantn bir sonucu olarak

27 Eb Muhammed el-Yemen (VI./XII. asrn ortalar), Akids-Selse ves-Sebne Frka, Thk.

Muhammed b. Abdullah el-mid, Medine, 1993.28 El-Yemen, Akids-Selse, 521, 525, 659, 720, 666, 694, 530, 614, 596.29 El-Yemen, Akids-Selse,232233.30 Muhammed b. Hasan ed-Deylem (VIII./XIV. asrn balar), Beynu Mezhibil-Btniyye veButlnih, Kavidu Akidi Ali Muhammedierisinde, Thk. R. Strothmann, Riyad, Trz.31 Ed-Deylem,Beynu Mezhibil-Btniyye, 102.32sml b. brhm el-Makdis Eb me (665/1266), Kitbur-Ravzateyn f Ahbrid-Devleteyn, Thk.brhm ez-Zeybek, Beyrut, 1997, II, 221, 222.33 Ebl-Feth Abdurrahman b. Ali bnl-Cevz (597/1200), el-Muntazam f Tavrhil-Mlk vel-mem, Thk. Sheyl Zekkar, Beyrut, 1995, VII, 134.


16/317

8

elikiler, baz tutarsz genellemeler, bilinli olarak bilgi arptmalar, zaman-mekan

kaymalar ve benzeri sorunlar gze arpmaktadr. zellikle V./XI. Asrn balarndan

sonra yazlan Maklt tr eserlerin bu tip ar iddialardan etkilendiklerini ve bu

dnemden sonraki gerek Maklt tr eserlerin, gerekse reddiyeci eserlerin birbirine

olduka yakn bir dil kullanmaya baladklarn grmekteyiz. Oysa Kumm-Nevbaht

ve Ear gibi ilk Maklt yazarlarnn eserlerinde bu tr reddiyeci bir dil

kullanlmamaktadr. Reddiyeci eserlerin ilk rnekleri bize ulamad iin onlarda

nasl bir dilin kullanldn bilmemekteyiz. Ancak IX.-X. yzyln ortalarnda yazan

bn Rizam ile birlikte reddiye tr eserlerde muhatabna kar gittike sertleen bir dil

kullanlmaya balanld kesin bir gerek olarak nmzde durmaktadr.

Karmtann zellikle tarihi geliimini ortaya koymada tarih, corafya ve

dier klasik erken dnem kaynaklar nemli bir yer tekil etmektedir. Sonraki muhalif

tarihilerin Karmatlik anlats genel olarak iki kaynaa irca edilebilir: Birincisi

temelde Muhammed b. Davud b. Cerrah (296/908) rivayetine dayanan Taber

(310/922)nin Trhidir. 34kincisi ise bn Rizam-Eh Muhsin rivayetidir. Tabernin

en nemli ravisi olan Muhammed b. Davud b. Cerrahn anlats Suriyeli Karmat dsi

Zikreveyhin tutuklu olan bacanann anlattklarna dayanmaktadr.35 Muhammed,

Muktedirin ordu komutanlarndan birisiydi.36 Dolaysyla o, muhtemelen

Zikreveyhin isyan ile ilgili resmi soruturmay yrten kiiydi ve bu soruturma

291/903 tarihinde yaplmt.37 O, bu soruturmalardan hareketle Kitbu Ahbril-

Karmta adl elimizde olmayan bir eser yazm38 ve 296/908 ylnda lmtr.39

Yemenli Zeyd imam Yahy b. Hseyinin hayatn yazan Ali b. Muhammed

el-Alev (327/938den sonra)nin Sretl-Hd ilel-Hakk40 Yemen smillii ile

ilgili birinci elden bilgiler vermektedir. Eser bu blgedeki smil hareketle ilgili en

temel kaynamz oluturmaktadr.

34 Eb Cafer Muhammed b. Cerir et-Taber (310/922), Trhul-mem vel-Mlk, Thk. MuhammedEbul-Fadl brhim, Beyrut, Trz.35 Et-Taber, Trh, X, 25.36 El-Mesd, et-Tenbh vel-rf, 342.37 Farhad Daftary, smaililer Tarih ve Kuram, ev. Ercment zkaya, Rastlant Yay., Ankara, 2001,139.38 Sheyl Zekkar, Ahbrul-Karmta, Drul-Kevser, Riyad, 1989, 174. Muhammed b. Davudunyazm olduu eserlerle ilgili olarak bkz. Ebl-Ferec Muhammed b. shak bnn-Nedm (385/995), el-Fihrist, Thk. brhim Ramadan, Beyrut, 1994, 161.39bnl-Cevz, el-Muntazam, VII, 403.40 Ali b. Muhammed b. Ubeydullah el-Alev (327/938den sonra), Sretl-Hd ilel-Hakk Yahy b.Hseyin, Thk. Sheyl Zekkr, Beyrut, 1972.


17/317

9

Mesd Mrcuz-Zeheb41 ve et-Tenbhinde Karmatlikle ilgili olduka

nemli bilgiler vermitir. O, Mrcu 336/947,42 et-Tenbhi ise 345/956 tarihinde

tamamlamtr.43 Bunun dnda Hazind-Dn ve Srrul-lemn adl bir eser daha

yazdn ve bu eserde Karmatlikle ilgili geni malumat verdiini belirtmektedir.44

Ancak bu eser gnmze ulamamtr. Mesdnin en nemli kaynan muhtemelen

kendileriyle yz yze grt Karmatlerin anlatlar oluturmaktadr.45

Karmatlerin tarihini renmek asndan Tabernin Trhini devam ettiren

tamamlayc almalar nemlidir. Arb b. Sad (331/942den sonra)n Slas

bunlardan birisidir46 ve eserde 291320/903932 yllar arasndaki olaylar ele alnr.

Yazarn Karmatlikle ilgili en nemli kayna 333336/944947 yllar arasnda

ld rivayet edilen Sldir.47 Sabit b. Sinan (365/973)n Trhinin gnmze

ulaan paralar ierisinde belki de en hacimli ksm Karmatlikle ilgilidir.48 Zekkar,

Bernard Lewisin elinde olan bu ksm alarak neretmitir.49 Eser, Tabernin brakt

yerden itibaren Karmatlerin tarihini 339/950 ylna kadar gtrmektedir. bn-i Kesr

(774/1372) onun eserinin 363/971 yl olaylarnda sona erdiini belirtmektedir.50

Tabernin Tarihini tamamlamak zere yaplan ve istifade ettiimiz bir dier

alma da Hemedn (521/1127)nin Tekmilesidir.51

Erken dnem kaynaklarn en nemlilerinden birisi de Kad Abdlcebbr

(415/1020)n Tesbt Delilin-Nbvvesidir.52 Yazar, bu eserde Karmatlikle ilgili

kendisinden nceki kaynaklarda bulunmayan bir takm bilgiler vermektedir. zellikle

Horasan-Mvernnehirde smil davetin yaylmas ile ilgili bilgi veren az saydaki

41 Ebl-Hasen Ali b. Hseyin el-Mesd (346/957),Mrcuz-Zeheb ve Medinl-Cevher, Thk. SadMuhammed el-Lahham, Beyrut, 1997.42 El-Mesd,Mrc, IV, 383384.43 El-Mesd, et-Tenbh, 344, 361, 362.44 El-Mesd, et-Tenbh, 358.45 Bernard Lewis, The Origins of Ismlism, Cambridge, 1940, 4.46 Arb b. Sad el-Kurtub (331/942), Slatu Trhit-Taber, Trhut-Taber ierisinde, Thk.Muhammed Ebl-Fadl brhim, Khire, 1967, XI, (10184 aras).47 Zeheb, Slnin 333te ldn belirtirken, Ebl-Fid 335te, bn-i Kesr de 336da ldnbelirtmektedir. Bkz. Eb Abdillah emsddn Muhammed ez-Zeheb (478/1347), Trhul-slm, Thk.mer Abdusselam Tedmr, Beyrut, 1993, XXV, 38; mdddn smil Ebl-Fid (732/1331), el-

Muhtasar f Ahbril-Beer, Drul-Merif, Beyrut, Trz., II, 96; sml b. Umer bn-i Kesr(774/1372), el-Bidye ven-Nihye ft-Trh, Msr, Trz., XII, 219.48 Zekkar,Ahbrul-Karmta, 158.49 Sbit b. Sinan es-Sbi (365/973), Trhu Ahbril-Karmta, Nr. Sheyl Zekkar, Ahbrul-Karmta ierisinde, Riyad, 1989, (183247 aras).50bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 277.51 Muhammed b. Abdlmelik el-Hemedn (521/1127), Tekmilet Trhit-Taber, Trht-Taberierisinde, Thk. Muhammed Ebl-Fadl brhim, Kahire, 1967, XI, 185458.52 Kad Abdlcebbr b. Ahmed el-Hemedn(415/1020), Tesbt Delilin-Nbvve, Thk. AbdlkermOsman, Beyrut, Trz.


18/317

10

kaynaktan birisidir. Yazarn ifadelerinden eserin Fatm halifesi Aziz Billh (365

386/975996) dneminde yazld anlalmaktadr.53

Suriye Karmatlii ile ilgili olarak bnl-Kalnis (555/1160)nin Zeyli54 ile

bnl-Adm (666/1267)in Buyett-Talebi55 olduka deerli bilgiler iermektedir.

bnl-Kalnis Karmatlikle ilgili rivayetlerinde bn-i Ezrak, Sbtu bnil-Cevz ve

Zehebye dayanrken, bnl-Adm elimizde olmayan baz eserlerden alntlar

yapmtr.56

almamzda sonraki dneme ait genel tarih kitaplarndan da istifade etmeye

altk. Zehebnin Trhi, bn Haldn unMukaddimesi ve beri, bn Kesrin el-

Bidyesi, bnl-Cevznin Muntazam bunlardan bazlardr. Bunlarn dnda

Nizmlmlk (485/1092)n Siyasetnamesi57 de kullandmz nemli eserlerden

birisidir. Bu eserin orijinal yn, davetin Horasan-Mvrnnehirde yaylmasyla ilgili

en detayl bilgiyi gnmze ulatrm olmasdr. Yazarn temel kayna gnmze

ulamam olan Trh-i Isfahandr.58 Bunun dnda o, Tecribl-mem ve Ahbru

Hulefyi li Abbas adl kitaplar da kulland nemli eserler arasnda

gstermektedir.59 Brn (440/1048)nin srul-Bkiyesi de Karmatlikle ilgili

nemli bilgiler iermektedir.60 Yazar, Karmatlikle ilgili Ahbrul-Mbeyyida vel-

Karmta adl bir eser yazdn belirtmektedir. Kitabn isminden hareketle yazarn,

Horasan-Mvernnehir blgesindeki Mbeyyida ile Karmatlii karlatrdn

dndmz bu eser gnmze ulamamtr.

2. smil Kaynaklarlk Karmatler Fatm-Karmat blnmesinden nce smil davete mensup

birer d olduklar ve blnme ncesine ait retiyi blnmeden sonra da

savunduklar iin blnme ncesinde smil evrelerde gelitirilmi olan edebiyat

ayn zamanda Karmatlerin de edebiyatn oluturur. Ancak blnme ncesine ait ok

az eser gnmze ulaabilmitir. Blnmeden sonra ise bir taraftan Fatm edebiyat

oluturulurken, dier taraftan zellikle Horasan-Mvernnehirde felsef bir Karmat

53 Kad Abdlcebbr, Tesbt, II, 596.54 Eb Yal Hamza bn-i Kalnis (555/1160),Zeyl Trh-i Dmek, Beyrut, 1908.55 mer b. Ahmed bnl-Adm (666/1267), Bu yett-Taleb f Trh-i Haleb, Thk. Sheyl Zekkr,Beyrut, 1988.56bnl-Admin kaynaklar ile ilgili olarak bkz. Zekr,Ahbrul-Karmta, 173-175.57 Eb Ali Hasan et-Ts Nizmlmlk (485/1092), Siyasetnme, Dergah Yay., st., 2003.58 Nizmlmlk, Siyasetnme, 214, 264.59 Nizmlmlk, Siyasetnme, 264.60 Ebr-Reyhn Muhammed b. Ahmed el-Brn (440/1048), el-srul-Bkiye anil-Gurnil-Hliye,Thk. Eduard Sachau, Leipzig, 1923.


19/317

11

edebiyat oluturulmutur. zlerek belirtmeliyiz ki, Fatmler ierisinde erimesi

sonucu Karmat davete ait edebiyat Fatmlerce tahrif edilmi ya da yok edilmitir. Bu

nedenle zellikle Fatmlere muhalif olduklar dnemle ilgili Karmat kaynaklarn

neredeyse hibirisi gnmze ulamamtr.

286/899daki Fatm-Karmat blnmesinden ncesine ait gnmze ulam

belki de ilk eser Kitbur-Rd vel-Hidyedir. Eser Kmil Hseyin tarafndan

neredilmitir.61 Eserin bn Heveb (302/914)e aidiyeti kesin deildir, ancak

297/909da Fatm devleti kurulmadan nce yazld hemen hemen kesindir.62

Iwanova gre eserin 290/902de Suriyede ortaya kan Karmat hareketten

bahsetmemesi bu tarihten nce yazldn gsterir.63 Her halkarda eser Yemen

davetine aittir ve Fatmlerden nce yazlm olmas kuvvetle muhtemeldir. ayet

blnmeden sonra yazlm olsa bile eserde Ubeydullah el-Mehdnin retide

gerekletirdii fikirlerden herhangi birisine rastlanmaz. Bu adan, Hseyinin de

belirttii gibi, eser ilk smillikle ilgili retinin ana hatlarn renebileceimiz en

eski kaynaklardan birisidir. Dier yandan eser, muhalif evrelerde gndeme getirilen

pek ok ar iddiann da aslsz olduunun ak bir kantdr.64

Blnme ncesi dneme ait bir dier smil alma Cfer b. Mansr el-

Yemen (350360/960970 civar)e atfedilen Kitbul-lim vel-ulmdr.65 Eserde,

kitabn yazld dnemde can korkusu dolaysyla Allahn delillerinin gizli olduu

ifade edilir.66 Yine bir baka yerde Allahn evliyalarna yardm edilirse zuhur

edecekleri belirtilir.67 Bu ifadeler, eserin Fatm devleti kurulmadan nceki gizli davet

dneminde yazldn aka gstermektedir. Bu kadar erken dnemde yazlm

olmas eserin Cafer b. Mansura aidiyeti noktasnda kuku uyandrmtr. Bu nedenle

eserin, babas Mansur el-Yemene ait olabilecei de dnlmektedir68 ki bu daha

makul gzkmektedir.

61 Hseyin b. Heveb b. Zzn el-Kf Mansr el-Yemen (302/914), Kitbur-Rd vel-Hidye, Ed.Kmil Hseyin, Collectanea ierisinde, Leiden, 1947.62 Kamil Hseyin, Collectanea, E. J. Brill, Leiden, 1947, 186; Abbas Hamdn-Franois De Blois, A

Re-Examination of al-Mahds Letter to the Yemenites on the Genealogy of the Fatimid Caliphs,Journal of the Royal Asiatic Society, (1983), 184.63 Iwanov, Persian Ismailism, 21.64 Hseyin, Collectanea, 186187.65 Cafer b. Mansr el-Yemen (350360/960970 civar), Kitbul-lim vel-ulm, Thk. James w.Morris, London, 2001.66 Cafer b. Mansr, Kitbul-lim vel-ulm, 8889.67 Cafer b. Mansr, Kitbul-lim vel-ulm, 92.68 Tartmalar iin bkz. Iwanov, Persian Ismailism, 10, 61; Wilferd Madelung, Das Imamat in derFrhen smailitischen Lehre, Der Islam, XXXVI, (1961), 5158.


20/317

12

Cafer b. Mansra atfedilen bizim amzdan belki de en nemli eser Kitbul-

Feriz ve Huddud-Dndir.69 Eserin nemi, Ubeydullah el-Mehdnin Yemene

gnderdii mektubun anlam olarak neredilmi olmasdr. Mektubun ne zaman ve

kime gnderildii belli deildir. Ancak Cafer, mektubun Ubeydullah el-Mehdnin

Mehdiyeye geldii 308/921 tarihinden sonra gnderildiini belirtir.70 Hangi tarihte

yazlm olursa olsun mektubun bizim amzdan nemi, Karmatlerin Ubeydullah el-

Mehdye kar tavr almalarna sebebiyet veren Ubeydullahn ne srd yeni

iddialarn bu mektupta aka ortaya konularak savunulmu olmasdr. Yine mektupta,

Ubeydullah ncesinde davet taraftarlarnn hangi inanlara sahip olduklar noktasnda

pek ok ipucu vardr. Bu mektup bn Rizam-Eh Muhsin rivayetlerinde ne srlen

Fatm-Karmat blnmesiyle ilgili iddialarn doruluunu ortaya koymaktadr.

Erken dneme ait bir dier eser Cafer b. Mansra atfedilen Kitbul-

Keftir.71 Ancak Daftary, Caferin bu eserin sadece editr olduu, eserin farkl

kiiler tarafndan yazld kanaatindedir.72 Eserde, asrn imamnn Kim Biemrillh

Muhammed Ebl-Ksm olduu aka belirtilmektedir.73 u halde eser Kim

Biemrillh dneminde (322334/933945) yazlm olmaldr.74 Eser, Ubeydullah

tarafndan retide yaplan deiiklikleri grmezden gelir ve zellikle kozmolojiyle

ilgili konularda eski retiye yakn bir dil kullanr. Bu adan eserdeki kozmolojiyle

alakal bilgiler lk smillerin kozmoloji retilerini tamamlamak asndan

nemlidir.

Cafer b. Mansra atfedilen Serir ve Esrrun-Nutek Fatm devletinin

kurulduu 297/909dan sonra yazlmtr.75 Yine bu eserin Kitbul-Keften sonra

yazldn anlamaktayz.76 Eserde Hasan el-Askernin lmnn zerinden 120 yl

69 Cafer b. Mansr el-Yemen (350360/960970 civar), Kitbul-Feriz ve Huddud-Dn, Thk.Hseyin Hamdn, F Nesebil-Hulefil-Ftmiyyn ierisinde, Kahire, 1958.70 Hseyin Hamdani, On the Geneology of the Fatimid Caliphs, Cairo, 1958, 8. Ancak Abbas Hamdnmektubun Mehdnin Rakkdeye geldii 297/910 tarihinden sonra yazlm olabileceinidnmektedir. Bkz. Hamdn-De Blois, A Re-Examination, 174.71 Cafer b. Mansr el-Yemen (350360/960970 civar), Kitbul-Kef, Thk. Mustafa Glib, Beyrut,

1984.72 Farhad Daftary, The Earliest Ismls,Arabica, 38, (1991), 230231.73 Cafer b. Mansr, Kitbul-Kef, 100101.74 Daftary bizim bu kanaatimizi paylarken, Halm eserin Fatmler ncesi bir dneme ait olduukanaatindedir. Bkz. Daftary, smaililer, 178; Heinz Halm, Kzmlciyyetl-smliyyn minel-Ahdi m Gablel-Ftm, Nr. Farhad Daftary, el-smiliyyn fl-Asril-Vastierisinde, Beyrut, 1999,88.75 Cafer b. Mansr el-Yemen (350360/960970 civar), Serir ve Esrrun-Nurek, Thk. MustafaGlib, Beyrut, 1984.76 Kr. Cafer b. Mansr, Serir, 93.


21/317

13

getii ifade edilir.77 Hasan el-Asker 260/874 ylnda ldne gre eserin 380/990

ylnda yazlm olmas gerekmektedir. Baz deliller Caferin Muiz dneminde (341

365/952975) hayatta olduunu gstermektedir.78 Ancak onun 380/990da hayatta

olduuna dair hibir iaret yoktur ve onun bu tarihte hayatta olmas zayf bir ihtimal

olarak gzkmektedir.79 nk onun 300/912 yllarnda yetikin olduu bilinmektedir

ki bu durumda yz yann zerinde bu eseri yazm olmas gerekmektedir. Dier

taraftan eserin Cafer b. Mansura ait olduuna dair bir kayt vardr.80 Iwanov bu

mantkszl gidermek iin 380/990da yazann Cafer deil, onun olu olduu,

Cafer tarafndan yazlan versiyonun daha eski olduu tezini ne srmtr.81 Eserin

savunduu fikirler de eseri daha nceki bir dneme gtrmemizi mantkl klmaktadr.

nk eserde savunulan fikirler Muiz dnemi sonrasnda gelitirilen immet teorisi ile

rtmemektedir. Ancak her halkarda Kitbul-Keften sonra yazldna gre eser

en erken Kim dneminde (322334/933945) yazlm olmaldr.

Ubeydullahn Suriyeden Kuzey Afrikaya gp Fatm devletini kurmas ve

Suriye Karmatleri ile ilikisine dair en nemli kaynamz Yemen (IV./X. asrn

ikinci yars)nin yazd Sret Cafer el-Hcibdir.82 Eser muhtemelen Aziz

dneminin balarnda (365386/975996) yazlmtr.83 Cafer el-Hcib, yolculuu

boyunca Ubeydullaha refakat etmitir ve eser onun anlattklarna istinat etmektedir.

Fatmlerin erken dnemine ait bir dier eser de bn Heysem (350/961

civar)in Kitbul-Mnzartdr.84 Yazar bu eserde, Ubeydullah el-Mehd gelmeden

nceki dnemde Kuzey Afrikada Eb Abdullah e- ve kardei Ebl-Abbas ile

yapt mnazaralara yer vermektedir. Eser bu dnemin tarihiyle alakal olduka

kymetli bilgiler ierir. Eserde geen bilgiler onlara ynelik muhalif evrelerde

gndeme getirilen ar iddialarn gereki olup olmadn grmek asndan da

nemlidir ve sonraki dnem smil yazar drisnin nemli kaynaklarndan birisidir.85

bn Heysemin, Cafer es-Sdk dnemine ilikin kayna muhtemelen Hiam b.

77 Cafer b. Mansr, Serir, 254.78 Kad Numan, Muiz dneminde Caferi evinde ziyaret etmitir. Bkz. mduddn b. Hasan b.

Abdullah el-dris (872/1467), Uynul-Ahbr, Thk. Mustafa Glib, Beyrut, 1986, VI, 50.79 Wladimir Iwanov,Rise of the Fatmids, Oxford University Pres, Calcutta, 1942, 18.80 Cafer b. Mansr, Serir, 118.81 Iwanov,Rise, 18.82 Muhammed b. Muhammed el-Yemen (IV./X. yzyln ikinci yars), Sret Cafer el-Hcib, Nr. W.Iwanov,Rise of the Fatimids ierisinde, Calcutta, 1942, 184223.83 Iwanov,Rise, 10.84 Eb Abdullah Cafer b. Ahmed b. Esved bn-i Heysem (350/961 civar), Kitbul-Mnzart, Ed.Wilfred Madelung-Paul Walker, London, 2001.85bn Heysem, Kitbul-Mnzart, 46. (nsz)


22/317

14

Hakem (190/805 ?)in Kitbul-mmesidir.86 Eserin Eb Abdullah e-

dneminden sonra yazld anlalmaktadr. nk yazar, eserinde Mehdnin

ardndan olunun baa getiinden,87 zamann imamnn Ebl-Ksm olduundan

bahseder.88 Yine Fatmlere kar ayaklanan Eb Yezid el-Hricden bahsetmesi

334/946dan nce yazmadn gstermektedir. nk Eb Yezidin isyan bu yl

kmtr.89 Kim 334/945te ldne ve Eb Yezidin isyan da bu yl ktna gre

eser bu yl yazlm olmaldr.

zellikle Horasan-Mvernnehir Karmatlerinin Fatm saflarna

katlmasnda halife Muiz Lidnillhn nemli bir etkisi olmutur. Muiz, hilafeti

dneminde muhalif Karmat smilleri kendi saflarna ekmek iin harekete

gemitir. O, bunu gerekletirmek iin imamet retisinde birtakm deiiklikler

yaparak Karmatlerin savunduu eski imamet retisi ile Fatm retiyi uzlatrmaya

almtr. Onun bu faaliyetleri zellikle Horasan-Mvernnehirde kabul grm ve

Sicistn gibi baz Karmat dler Fatmlere katlmtr. Muizin retide meydana

getirdii deiiklikleri ve Karmat politikasn anlayabilmek iin en nemli

kaynamz, onun ba kadln yapan Kad Numan (363/974)dr. Kad Numann

pek ok eseri gnmze ulamtr ve o, eserlerinin ounu Muiz dneminde ve onun

emri ile yazmtr. Kad Numan, bu dnemde yazd btn eserleri Muize gtrm

ve onun dzeltmelerini dikkate alarak tashih etmitir.

Kad Numann Kitbul-Himmesini tarihlendirmek mmkn

gzkmemektedir.90 Muhtemelen onun elimizdeki en erken tarihli eseri Urczetl-

Muhtradr. Eser, Kim el-Mehd dneminde (322334/933945) yazlmtr.91

Yazar, bir dier eseri Deiml-slmda Mansur Billhtan sz eder,92 ancak

Muizden sz etmez. u halde bu eserin halife Mansur Billh dneminde yazldn

syleyebiliriz. Ancak Muiz, Deimdeki fikirleri aka desteklemi ve bu eserin

oaltlmasn emretmitir.93 Kad, Essut-Tevlini Deimden sonra yazmtr.

86bn Heysem, Kitbul-Mnzart, 62. (nsz)87bn Heysem, Kitbul-Mnzart, 127.88bn Heysem, Kitbul-Mnzart, 128.89bn Heysem, Kitbul-Mnzart, 47. (nsz).90 Kad Numan b. Muhammed (363/974), Kitbul-Himme f dbi Etbil-Eimme, Thk. M. KmilHseyin, Kahire, Trz.91 Kad Numan b. Muhammed (363/974), el-Urczetl-Muhtra, Thk. smil Poonovala, Montreal,1970, 195.92 Kad Numan b. Muhammed (363/974),Deiml-slm, Thk. Ali Asar Feyzi, Kahire, 1951, 55.93 Kad Numan b. Muhammed (363/974), Kitbul-Meclis vel-Msyert, Thk. Habib el-Fak-brhim ebbh-Muhammed el-Yalev, Tunus, 1978, 305306.


23/317

15

Yazar bu eserinde Deimdeki zahiri bilgilerin btn hakikatlerini aklayacan

belirtir.94 Yazar daha sonra Tevld-Deimini byk ihtimalle Fatm halifesi Muiz

dneminde yazmtr.95 Kad, bir dier eseri htilfu Uslil-Mezhibi Muizin istei

ile96 343/954 tarihinde yazmtr.97 Yazar, eseri yazdktan sonra Muize sunmu, onun

talimatlar dorultusunda eseri tamamlamtr.98 smil yaznnda belki de ilk ve en

nemli tarih kitab olan ftithud-Daveyi yazar Muiz dneminde, 346/957 ylnda

yazmtr.99 Eser bu yla kadarki smil tarihini ele almaktadr.100 Kitbul-Meclis

vel-Msyert Muizin imamet anlaynn ekillendirilmesinde kullandmz en

nemli eserdir. Kad Numan bu eseri, Muizin meclislerinde ve gezintilerinde

dinledikleri eylerden oluturmutur. Yazar, yazd her gnlk malzemeyi Muize

gstererek onun dzeltmelerine uygun olarak yeniden yazmtr.101 Eserde Muizin

351/962 yl etkinliklerinden bahsedilir.102 Ancak Muizin Msra intikalinden sonraki

dnemle alakal herhangi bir bilgi yer almaz.103 u halde eser 351/962den hemen

sonra yazlm olmaldr. Kad Numann elimizde olan bir dier eseri erhul-

Ahbrdr. eriinden bu eserin de Muiz dneminde yazld anlalmaktadr.104

Bunlarn dnda Nisabr (V./XI. Asrn Balar)nin stitrul-mm ve

sbtul-mmesi de Fatm izgisini Karmatlerle karlatrmak asndan olduka

deerli eserlerdir.105 Muhtemelen stitr Muiz dneminde,106sbtul-mmeyi de

Hkim Biemrillh dneminde (386411/9961020) yazmtr.107

Horasan-Mvernnehirde farkl bir smil edebiyat gelimitir. Bu blgede

blnmeden sonra hem Fatm hem de Karmat davetin srdrld anlalmaktadr.

94 Kad Numan b. Muhammed (363/974), Essut-Tevl, Thk. Arif Tmir, Beyrut, 1960, 23-24.95 Eserde Muizin immetini desteklemeye dnk bir immet anlayna yer verilmektedir. Bkz. KadNuman b. Muhammed (363/974), Tevld-Deim, Thk. M. Hasan el-Azam, Kahire, 1982, III, 112.96 Kad Numan b. Muhammed (363/974),htilfu Uslil-Mezhib, Thk. M. Glib, Beyrut, 1983, 46.97 Kad Numan,htilf, 51.98 Kad Numan,htilf, 28.99 Kad Numan b. Muhammed (363/974),ftithud-Dave, Thk. Vedat el-Kd, Beyrut, 1970.100 Wladimir Ivanow,A Guide to Ismaili Literature, Royal Asiatic Society, London, 1933, 40.101 Kad Numan, Kitbul-Meclis, 47, 297.102 Kad Numan, Kitbul-Meclis, 556.103 Kad Numan, Kitbul-Meclis, 19. (nsz).104 Yazar eserde Muiz dneminden bahseder. Bkz. Kad Numan b. Muhammed (363/974), erhul-Ahbr, Beyrut, 1994, 431.105 Ahmed b. brhim en-Nsbr (V./XI. asrn balar), sbtul-mme, Thk. Mustafa Glib, Beyrut,1984. Onunstitrul-mm elimizde yoktur. Ancak eserin Karmatleri ilgilendiren ksmlarn Zekkarneretmitir. Bkz. Ahmed b. brhim en-Nsbr (V./XI. asrn balar), stitrul-mm, Nr. SheylZekkr,Ahbrul-Karmta ierisinde, Riyad, 1989, (269284 Aras).106 Zekkr,Ahbrul-Karmta, 163.107 Nsbr, sbtul-mme, 85te dokuzuncu imamdan bahseden ki bu Hkim Biemrillhtir. Bunedenle biz bu eserin Hkim dneminde yazldn dnmekteyiz. Ancak Ivanow, eserin bir ncekihalife Aziz dneminde bittii kansndadr. Bkz. Ivanow,Rise, 7.


24/317

16

Ancak daha ok temsil edilen ve edebiyat brakan Karmat daveti olmutur. Bu

blgedeki Karmat dleri dierlerinden ayran en nemli zellik onlarn Yunan

felsefesinin zellikle Yeni Efltuncu versiyonunu smil retileri ile

mezcetmeleridir. Yunan felsefesini smil retisine dhil eden ilk Karmat dsi

Nesef (332/943)dir. Onun gnmze ulamam Kitbul-Mahsl adl eserinden

yaplan alntlar, eserin Yeni Efltuncu bir bak asna sahip olduunu ortaya

koymaktadr. Ayrca eserde yedinci dnemde eriatn nesh edilmi olduu fikri felsef

bir temele oturtulmaya allmtr. Baz ada aratrmaclara gre Mahsl IV./X.

yzyln balarnda yazlmtr.108

Nesefnin ne srd yeni fikirler smil evrelerde byk bir infiale sebep

olmu ve Eb Htim er-Rz (322/934) Kitbul-Islh109 yazarak Nesefnin eserini

dzeltmeye almtr. Eb Htim 322/934te ldne ve Islh, Mahsle reddiye

olarak yazdna gre bu eserMahslden sonra yazlm olmaldr. Biz, Eb Htimin

bu eseri 319/931 ylndan hemen sonra yazd kanaatindeyiz. Eser, gerek Nesefnin

kayp olanMahslndeki fikirlerin bir ksmnn aktarlm olmas, gerekse Horasan-

Mvernnehir smilliinin itikad yapsn tanmak asndan son derece deerlidir.

Eb Htim er-Rznin Kitbuz-Znesi almamz asndan son derece nem

arz etmektedir. Eserin nc cildi smil bir yazar tarafndan yazlm ve gnmze

ulam muhtemelen ilk maklt tr eserdir.110 Yazar, tasnifinde 73 frka hadisine

riayet etmez ve Karmta tanmlamasn hi kullanmaz. Ancak smiliyye,

Mbrekiyye ve Hattbiyye kavramlarna yer verir ve Hattbiyyeyi gulat frkalar

arasnda deerlendirir. Eserin birinci ve ikinci ciltleri Hseyin Hamdn tarafndan

neredilmitir.111 Bu ciltlerde baz kelimelerin etimolojik anlamlar zerinde durulur.

Yazarn heyl, nefs gibi smil itikadnda zel bir yeri olan kavramlarla ilgili yapt

aklamalar olduka deerlidir. Hseyin Hamdnye gre eser Kumm ve

Nevbahtnin eserlerinden nce yazlm ve onlara kaynaklk etmitir.112 Ivanow ise

108 Paul Walker, Early Philosophical Shiism, Cambridge, 1993, 55. Tmir de bu kanaattedir. Bkz.Hamdddn Ahmed b. Abdullah el-Kirmn (411/1020), Kitbu-Riyd, Thk. Arif Tmir, Beyrut, 1960,6. (nsz).109 Eb Htim Ahmed b. Hamdn er-Rz (322/934), Kitbul-Islh, Thk. Hasan Minehr-MehdiMuhakkik, Tahran, 2004.110 Eb Htim Ahmed b. Hamdn er-Rz (322/934), Kitbuz-Zn, III, Thk. Abdullah Sellm, Badad,1988.111 Eb Htim Ahmed b. Hamdn er-Rz (322/934), Kitbuz-Zn, I-II, Thk. H. Hamdn, Kahire,1957, 1958.112 Eb Htim er-Rz, Kitbuz-Zn, I, 2324. (nsz).


25/317

17

eserin 322/934te Kimin baa gemesinden hemen sonra yazld kanaatindedir.113

Ancak her iki grn de isabetli olmadn dnmekteyiz. Bize gre eser Eb

Htimin davetin bana geti ilk yllarda ve mm gaybet dncesinin henz

teekkl aamasnda olduu 300310/912922 yllar civarnda yazlm olmaldr.114

Eb Htim Almun-Nbvveyi Eb Bekr Zekeriya er-Rzye kar

yazmtr. Onun, Zekeriya er-Rz ile bir beldenin yneticisinin evinde eitli

mnazaralar yapt rivayet edilmitir.115 Kirmn, bu reisin Merdavic olduunu

belirtmektedir.116 Merdavic 318/930 ylnda Rey ve Deylem blgesine sahip olduu

iin117 tartmann bu tarihten sonra yaplm olmas gerekir. Dolaysyla eser 318/930

ile Eb Htimin ld 322/934 yllar arasnda nbvveti desteklemek zere

yazlm olmaldr. Eserde, onun smil itikadna iaret eden nemli ayrntlar vardr.

Horasan-Mvernnehir Karmatliinin itikadn ortaya karacak en nemli

Karmat d Sicistn (360/970ten sonra)dir. O, hocas Nesefnin yolundan giderek

Yeni Efltuncu felsefeyi smil itikadna dhil etmeye devam etmi ve bu alanda pek

ok eser yazmtr. Dier taraftan Sicistn, Horasan-Mvernnehir Karmatlerinin

Fatm davay benimsemesinde ve Fatm davetin Yeni Efltuncu felsefeyi kendi

itikadna dhil etmesinde de dnm noktas olmutur. nk Sicistn balangta

Fatm daveti benimsemeyip Nesefnin at yoldan ilerlerken, Muizin Karmatlere

ynelik politikasndan etkilenerek mrnn sonlarnda Fatm daveti benimsemitir.

Ancak onun fikirleri Karmat evrelerde retilen felsef smillik olarak kalmaya

devam etmitir.

113 Ivanow,A Guide, 32.114 nk yazar mmiyyenin 11. imamnn lmnn ardndan taraftarlarnn 11 frkaya ayrldndanbahseder. (Bkz. Eb Htim er-Rz, Zn, III, 292-293.) Daha sonra bu frkalarn kendi dneminde ikiana gvdede toplandklarn haber verir. Buna gre bir frka Hasann ocuunun (Mehd) imametinine srerken, dieri ise immeti Cferin ocuklarnda devam ettirmitir. (Bkz. Zne, III, 293.) Buifadelerden eserin yazld dnemde mm evrelerin, Hasan el-Askernin lmnden sonraki ilkoku atlatp iki ana gvdede toplandklarn; ancak henz Muhammed el-Mehdnin gaybeti dncesietrafnda tam bir birlik salayamam olduklarn, ihtilafn hala canl olduunu anlamaktayz. OysaKumm ve Nevbahtye baktmzda onlarn dneminde ayrln daha canl olduunu veZnede iaretedildii gibi henz iki ana gruba ayrlmadklarn grmekteyiz. (Bkz. Kumm-Nevbaht, i Frkalar,243-269.) Buradan hareketleZnenin Kumm ve Nevbahtden sonra yazldn dnmekteyiz. Dier

yandan Eb Htimin Reyde davetin bana gemesi IV./X. yzyln ilk on ylnda olmutur. Eserinzellikle evreleri davete kazandrmaya dnk politikann bir rn olduunu grmekteyiz. Bunedenle eser, onun davetin bana geti ilk yllarda ve mm gaybet dncesinin henz teekklaamasnda olduu 300310/912922 yllar civarnda yazlm olmaldr.115 Eb Htim Ahmed b. Hamdn er-Rz (322/934), Almun-Nbvve, Thk. Salah es-Sv-GulamRz Avn, Tahran, 1977, 25.116 Hamdddn Ahmed b. Abdullah el-Kirmn (411/1020), el-Akvluz-Zehebiyye, Thk. Salh es-Sv,y.y., 1976, 2-3.117 Mesd, Mrc, IV, 376; Ebl-Hasen Ali b. Muhammed bnl-Esr (630/1223), el-Kmil ft-Trh, ev. Ahmet Araka, Bahar Yay., stanbul, Trz., VIII, 159165.


26/317

18

Sicistnnin ilk eserlerden birisi, Eb Htime kar Nesefyi desteklemek

iin yazd Kitbun-Nusradr. Yazar bu eserini Muizin davetine katlmadan nce

yazmtr. Eser, byk ihtimalle Fatm evrelerin sansrne urayarak gnmze

ulamay baaramamtr. Ancak bu eser Kirmnnin er-Riydnda byk oranda

korunmutur. Buradan hareketle yazarn Fatm ncesi dnemde sahip olduu kimi

fikirleri renme ansna sahibiz. Onun bir dier erken dnem eseri Kefl-

Mahcbdur.118 Elimizde bulunan Farsa nsha muhtemelen Arapa orijinalinin bir

zetidir119 ve yazarn nceki kanaatlerini iermektedir.120 Yazarn, felsef ierikli

nemli eserlerinden birisi de Kitbul-Meklddir.121 Sicistn, bu eserini Kitbun-

Nusradan sonra,122Kitbul-ftihardan nce123 yazmtr. Yine Sllemn-Nect da

Mekldten sonra yazmtr.124 Muhtemelen onun son eserlerinden birisi sbtun-

Nbtdr. nk yazar, Kimin halifelerinin 7 kii olduundan bahseder125 ki

yedinci halife Muizdir. Dolaysyla eser Muiz dneminde yazlm olmaldr. Yine bu

almasnda Kmil isimli bir eser yazacandan bahseder.126 Ancak byle bir eser

yazdna dair elimizde bir bilgi yoktur. u halde bu eseri yazdktan ksa bir sre

sonra lm olmaldr. Walkere gre Sicistnnin son eseri ftihrdr.127 Yazar bu

eserinde iki kez Hz. Muhammedin lmnn zerinden 350 ksr yl getiini

belirtir.128 Dolaysyla eser 360/970ten ksa sre sonra yazlm olmaldr.129

Horasan-Mvernnehirdeki ilmi durumu grmek, davet hiyerarisini

anlamak ve mezheb durumu idrak etmek iin belki de en nemli eser Kirmnnin

Riyddr. Yazar bu eserde Eb Htim, Nesef ve Sicistn arasndaki tartmalar ele

118 Eb Yakb shak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Keful-Mahcb, Nr. Hanry Corbin,Pris/Tahran, 1988.119 Walker, Early Philosophical Shiism, 164.120 Walker, Early Philosophical Shiism, 165.121 Eb Yakb shak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Kitbul-Mekld, Nr. Henry Corbin,Trilogie Ismaelienne iinde, Tahran/Pris, 1961.122 El-Kirmn, Kitbur-Riyd, 93.123 Eb Yakb shak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Kitbul-ftihr, Thk. Mustafa Glib,Drul-Endels, 1980, 30, 107.124 Eb Yakb shak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Sllemn-Nect, Nr. MohamedAbualy Alibhai, Ab Yaqb al-Sijistani and Kitab Sullam al-Najatierisinde, Ph. D., Harvard

University, 1983, 192.125 Eb Yakb shak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Kitbu sbtin-Nbt, Thk. ArifTmir, Drul-Merk, Beyrut, 1982, 186.126 Es-Sicistn,sbtin-Nbt, 28.127 Walker, Early Philosophical Shiism, 21.128 Es-Sicistn, Kitbul-ftihr, 82, 111.129 Sicistnnin bir dier nemli eseri Tuhfetl-Mstecbndir. Ancak bu eserin, mevcut bilgilernda hangi dneme ait olduunu belirlemek mmkn gzkmemektedir. Eser iin bkz. Eb Yakbshak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Tuhfetl-Mstecbn, Thk. rif Tmir, Selsu Rasilismiliyye ierisinde, Beyrut, 1983.


27/317

19

alr ve tartlan meseleler hakknda kendi grn ortaya koyar. Eser Hkim

Biemrillh dneminde (386411/9961020) yazlmtr.130

Horasan-Mvernnehir smilliinin ortaya konulmasnda Kitbu-

ecerenin nemli bir yeri vardr. Eser rif Tmir tarafndan Abdana atfedilerek

neredilmitir.131 Ancak eserin Abdana aidiyeti mmkn gzkmemektedir. nk

yazar, eserde Abdan sonrasna ait Karmat dsi NesefninMahslnden sk sk alnt

yapar132 ve Nesefnin rencisidir.133 Dolaysyla onun, Sicistnnin ada olmas

muhtemeldir ve ecerede verilen ieriin IV./X. yzyln ortalarna ait olduu

ynndeki Walkerin kanaati134 gerei yanstmaktadr.135 Yemen, eceretd-Dn ve

Burhnil-Yakn adl eseri Eb Temmma atfetmektedir.136 Walker de farkl

delillerden hareketle bu kanaati paylamaktadr.137 Sonu olarak Kitbu-ecerenin

yazar kesin olarak Abdan deildir. Eser IV./X. asrn ortalarna aittir ve Nesefnin

rencilerinden birisine, muhtemelen de Eb Temmma aittir. Eser Horasan-

Mvernnehirdeki Karmat edebiyatna uygun bir dille yazlmtr ve Karmat

literatr ierisinde deerlendirilebilir.138

3. ada Kaynaklarsmillik ve Karmatlik konularnda ilk bilimsel almalar batda balamtr.

Batda Karmatlii ilk defa ciddi anlamda tez konusu yapan aratrmac Michael de

Goeje (1909)dir.139 Yazar zellikle Bahreyn Karmatlii zerine younlamtr.

Onun almas Karmatlikle ilgili erken dnem literatrn dikkatli bir incelemesini

iermektedir. Ancak o, kendisinden nce smillik konusunda uzmanlam olan de

Sacy (1838), Quatremere (1852), Von Hammer (1856), Defremery (1883) ve Dozy

(1883)nin bak asndan kurtulamamtr. Bu bak as genel olarak klasik muhalif

kaynaklar merkeze alr. Buna gre smillik Meymun el-Kaddaha dayanmaktadr ve

130 El-Kirmn,Riyd, 230.131 Eb Temmm (IV./X. yzyln ortalar), Kitbu eceretil-Yakn, Thk. rif Tmir, Beyrut, 1982.132 Eb Temmm, Kitbu eceretil-Yakn, 55, 58, 90, 93, 116, 120, 147, 154.133 Paul Walker, Rivyetn smiliyyetn min Edebil-Frakil-Gliyye havlel-Frakil-sneyn ves-Sebnel-Htie, el-smiliyyn fl-Asril-Vastiinde, Thk. Ferhad Daftary, Beyrut, 1999, 166.134 Walker, Early Philosophical Shiism, 173.135 Eserde Kim devrinin yedinci halifesinden bahsedilir ki o Muizdir. (Bkz. Eb Temmm, Kitbueceretil-Yakn, 48, 89.) Dolaysyla eser Muiz dneminde ya da ondan ksa bir sre sonra yazlmolmaldr.136 Yemen,Akids-Selse, 662.137 Walker, Early Philosophical Shiism, 173.138smil literatrle ilgili geni bilgi iin bkz. Ivanow,A Guide; Ismail Poonawala,Biobibliography of Isml Literatre, Malibu, California, 1977; Farhad Daftary, Isml Literatre: A Bibliography ofSources and Studies, London, 2004.139 M. J. De Goeje,Memoire Sur les Carmathes de Bahrein et Las Fatimides, Leiden, 1886.


28/317

20

onlar ia kisvesi altnda slam mmetini bozmak isteyen malup olmu Yahudi,

Mecus ve Zndklarn bakiyeleridir.

De Goejenin almasndan sonra dorudan Karmatlik zerinde

allmadn grmekteyiz. Ancak smillie ilgi duyan pek ok yazar smilliin

bir kolu olarak Karmatlii de almalarnda deerlendirmitir. smil almalarn

aama kat etmesinde Ivanow (1970)un zel bir yeri olmutur. Yazar 1918de

Rusyadan ayrlm, hayatnn geri kalann smil aratrmalarna adayarak zellikle

ran ve Hindistanda geirmitir. Onun giriimleriyle pek ok smil yazma

neredilmitir. Yazar bu almalar neticesinde smillie bak asnda da yeni bir

r amtr. Onun Studies in Early Persian Ismailismi,Ibn al-Qaddah,140Rise of

the Fatmidsi ve A Guide to Ismaili Literaturesi, yazarn meseleye getirdii

yenilikleri grmek ve bu eserlerde nerettii metinleri kullanmak asndan olduka

yararl olmutur.

1967de len Stern, Ivanowdan sonra Karmatlik konusuna yeni bir bak

as getirmesiyle dikkat ekmektedir. Yazar, Studies in Early Ismlism141 adl

eserinde, Fatm-Karmat ilikisine dnk bir makale yazmtr.142 Yine onun

Horasan-Mvernnehir smillii zerine yazd The Early Isml Missionaries

in Nort-West Persia and in Khurasan and Transoxania adl makalesi hala ciddi

anlamda alamamtr.143

Sternden sonra Karmatlik aratrmalarnda en nemli r Wilferd

Madelung amtr. O, Das Imamat in der Frhen smailitischen Lehre144 adl

hacimli makalesinde smillere ait kaynaklar tarihlendirmeye alarak smil

imamet anlayndaki deiimi ortaya koymutur. Madelungun at yoldan ilerleyen

aratrmaclardan birisi Paul Walker olmutur. Onun Early Philosophical Shiism adl

eseri Eb Yakb es-Sicistn zerine yaplm kapsaml bir aratrmadr. Yazar bu

eserde, Sicistnnin smil retiye dhil ettii Yeni Efltuncu felsefeyi ortaya

koymaya almtr. Onun dier almalar da arlkl olarak Horasan-

Mvernnehirdeki smil hareketin felsef arka plann ortaya koymak zerinedir.Karmatliin arka plann ortaya karmada bu almalardan istifade edilmitir.

140 Wladimir Ivanow,Ibn al-Qaddah, Bombay, 1957.141 S. M. Stern, Studies in Early Ismlism, Leiden, 1983.142 S. M. Stern, Ism ls and Qarmatians, Studies in Early Ismlism, Leiden, 1983.143 S. M. Stern, The Early Isml Missionaries in Nort-West Persia and in Khurasan andTransoxania Studies in Early Ismlism iinde, Leiden, 1983.144 Madelung, Das Imamat, 43135.


29/317

21

Madelungun en nemli takipilerinden birisi Farhad Daftarydir. Yazar

Madelungun tezlerini benimseyerek, bu erevede smil tarihini ortaya koymaya

almtr. Bu anlamda onun en nemli almas, Trkeye smaililer: Tarih ve

Kuram adyla evrilmi olan eseridir. Eser, balangcndan gnmze bir smil tarih

denemesidir ve A Short History of the Ismilis bu eserin bir zetidir.145 Onun

Carmatians146 maddesi ile A Major Schism in the Early Isml Movement147 adl

makalesi Karmta kavramnn belirlenmesi ve blnme ncesi smil itikadnn

ortaya karlmas asndan olduka deerlidir.

lkemizde smillik ve Karmatliin incelenmeye balanmas cumhuriyet

dneminin balarna kadar gtrlebilir. Yaltkayann yazd Ftmler ve Hasan

Sabah,148 Btnlik Tarihi,149 Nsr Hsrev,150 Karmta ve Sinan

Reidddn151 adl makaleler ilk rnek olmalar asndan deerlidir. Halid,

smillerin ada durumuyla ilgili smailler, Aa Han, Hint Mslmanlar152 ve

Pamir smailleri Akdelerine Aid153 adl makalelerini yazmtr.

lkemizde smillik konusunu bilimsel bir tez konusu yapan ilk aratrmac

Mustafa z olmutur. O, Nizr smil Mezhebinde Aa Hanlar Dnemi154 adl

doktora tezi ile smillerin gnmzdeki durumlarn ele almtr. Eser klasik

kaynaklara yapt kimi referanslar ve smil literatr tantmas asndan olduka

faydal olmutur. Meseleyi bilimsel bir teze konu yapan ilk aratrmaclardan birisi de

Muzaffer Tandr. Yazar Btnlik Kavram ve Btni Frkalarn Tasnifi Meselesi155

adl bir yksek lisans tezi hazrlam ve doktora tezinde de bu konuya devam

etmitir.156 Bu son almasnda yazar, Fatm-Karmat blnmesine kadarki ilk

smilliin teekkl srecini ele alm, smilliin teekkl ile ilgili Meymn el-

Kaddah ve benzeri rivayetleri deerlendirerek gizli davet dnemini aydnlatmaya

145 Farhad Daftary,A Short History of the Ismilis, Edinburg, 1998.146 Farhad Daftary, Carmatians, Encyclopaedia Iranica, IV, Ed. E. Yarshater, Newyork-London,1990.147 Farhad Daftary, A Major Schism in the Early Isml Movement, Studia Islamica, No: 77, 1993.148erafettin Yaltkaya, Ftmler ve Hasan Sabah,DFM, Yl: 1, S. 4, (st. 1926), 1-20.149erafettin Yaltkaya, Btnlik Tarihi,DFM, Yl: 2, S. 8, (st. 1928), 1-22.150erafettin Yaltkaya, Nsr Hsrev,DFM, Yl: 2, S. 5-6, (st. 1927), 1-21.151erafettin Yaltkaya, Karmta ve Sinan Reidddn,DFM, Yl: 2, S. 7, (st. 1928), 26-27.152 Halil Halid, smailler, Aa Han, Hint Mslmanlar,DFM, Yl: 4, S. 14, (st. 1930).153 Halil Halid, Pamir smailleri Akdelerine Aid,DFM, Yl: 2, S. 7, (st. 1928), 81-88.154 Mustafa z,Nizrsmil Mezhebinde Aa Hanlar Dnemi, Doktora Tezi, MSBE, st., 1986.155 Muzaffer Tan, Btnlik Kavram ve Btni Frkalarn Tasnifi Meselesi, Yksek Lisans Tezi,ASBE, Ankara, 2000.156 Muzaffer Tan,smaililiin Teekkl Sreci, Doktora Tezi, ASBE, Ankara, 2005.


30/317

22

almtr. almann zengin bibliyografyas bizim iin ayrca nem arz etmektedir.

Abdullah Ekinci Karmatlii doktora tezi olarak alan lkemizdeki ilk

aratrmacdr.157 Yazar meseleye daha ok tarih adan bakm; Karmta kavramnn

tanm, Fatm-Karmat ilikisi ve Karmat itikad gibi sorunlara tatmin edici cevaplar

vermemi, Horasan-Mvernnehirdeki Karmat faaliyetlerden bahsetmemitir. Eser,

Karmatlii alacak olan sonraki aratrmaclara yol haritas sunmaktadr.

Son dnemde yaplan bir dier alma da Mustafa ztrkn Kuran ve Ar

Yorumudur. Yazar eserindebtn kavramn, Btnlerin tevil doktrinlerini ve bu

gelenein izdmlerini ortaya koymaya almtr. Eser zengin literatr ve

metodolojisi ile istifade ettiimiz bir almadr. M. Kemal Kksaln yksek lisans

almas158 ile Nihat Yazltan doktora almas159 da konumuz asndan

deerlidir. slam Komncleri ad altnda Karmatlii ele alan Faik Bulut ise,160

bilimsellikten ziyade kendi ideolojik yaklamnn arka plann Karmatlik zerinden

oluturmaya almtr. Bunlarn dnda bata Bykkara, Tan ve Ekincinin

makaleleri olmak zere yabanc dillerden konuyla alakal yaplan eviriler ve

Mezhepler Tarihi kitaplarndaki konu balklar lkemizin Karmatlik konusunda

geldii seviyeyi gstermesi asndan nemlidir.

slam leminde de Karmatlik konusu zellikle son dnemlerde

aratrmaclarn dikkatini ekmitir. Ancak zlerek belirtmeliyiz ki, aratrmaclarn

nemli bir ksm meseleyi bilimsel olarak ele almak yerine, kendi siyas, sosyal,

kltrel ve benzeri arka planlarnn ak bir etkisi altnda kalmtr. Arif Tmir ve

Mustafa Glib gibi smil yazarlar meselenin aydnlanmas asndan pek ok klasik

smil yazmay nerederek nemli bir hizmette bulunurken, konuyla ilgili yaptklar

almalarda aka smil arka planlarnn etkisinde kalmlardr. smil Mir Ali161

gibi bazlar ise, Faik Bulutun yapt gibi, kendi sosyalist arka planlarn

Karmatlikte aramaya almlardr. Yine bazlar klasik Snn bak asn

meseleye yanstma yanlnda bulunmu, konuyla ilgili rivayetlerin doruluunu ciddi

bir szgeten geirmemitir. Sonu olarak slam leminde yaplan almalar genelolarak birbirinden kopuktur ve bilimsel bir sre takibi sz konusu deildir. Ancak biz

157 Abdullah Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatilerin Siyasi, Sosyal vektisadi Faaliyetleri, FSBE,Elaz, 2002, (Doktora Tezi).158 Mustafa Kemal Kksal, Fatmi Devletinin Kuruluu, Yksek Lisans Tezi, MSBE, st. 1989.159 Nihat Yazlta, Ftm Devletinde Trkler, Doktora Tezi, GSBE, Ank. 2003.160 Faik Bulut,slam Komncleri, Doruk Yaynlar, Ankara, 1997.161smil Mir Ali, el-Karmta vel-Hareketl-Karmatiyye ft-T rh, Beyrut, 1983.


31/317

23

zellikle Sheyl Zekkar bu deerlendirmemizin dnda tutacaz. nk o,

Ahbrul-Karmta adl eseri ile almamza nemli bir katk salamtr. Yazar bu

eserinde gerek nerettii metinler, gerekse meseleye yaklam ile konuya zgn bir

boyut kazandrmtr. Yine Bedev Mezhibul-slmiyyn adl almasnda

smillie zel bir nem vererek olduka deerli bilgi ve belgeleri okuyucularn

istifadesine sunmutur.162

Son olarak Karmatlikle ilgili slam leminde yaplm olan ve aratrmamzda

faydalandmz ada almalarn bazlarn vererek meseleyi sonlandrmak

istiyoruz. Tadrus Taradn el-Hareketl-Karmtas163, Arif Tmirin el-

Karmtas164, Hasan Bezznun el-Karmtas165, Mustafa Glibin el-

Karmtas166, Ahmed el-Hatbin el-Hareketl-Btniyyesi167, Mahmud kirin el-

Karmtas168 kullandmz ada literatrn bir ksmn oluturmaktadr.

B. ARATIRMADA ZLENEN YNTEMBilim, en temelde, insan rn olan, ancak dier bilgi trlerine gre

doruluu, salaml ve gvenilirlii daha n planda olan bir bilgi trdr. 169

Bilimde esas olan gvenilebilir, salam bilgi elde etmek ve bu salam bilgiye dayal

olarak yeni bilgiler ve yeni fikirler retmektir. Bilginin salaml ya da gvenilirlii

kaynak, ierik ve bilginin retim sreleri asndan tespit edilebilir. Kaynak ve

retim srelerinin ak seiklii, doru/salam bilginin gvenilirliini artrr.170

Sz konusu Karmatlik olunca bilimsel bilgiye ulamak olduka zor ve

meakkatli olmaktadr. Pek ok slam Mezhebinde olduu gibi Karmatlik konusunda

da karlalan ilk sorun isimlendirme sorunu olmutur.171 Karmatliin ne olduu

sorusuna verilebilecek cevaplar okunan gerek klasik gerekse ada almalarn

162 Abdurrahmn Bedev,Mezhibul-slmiyyn, Beyrut, 1973.163 Tadrus Tarad, el-Hareketl-Karmta fl-Irak ve-m vel-Bahreyn ve Ehemmiyyetht-Trhiyye, Dmek, 2002.164 rif Tmir, el-Karmta beynel-ltizm vel-nkr, Dmek, 1996.165 Hasan Bezzn, el-Karmta beyned-Dn ves-Sevr, Lbnan, 1997.166 Mustafa Glib, el-Karmta beynel-Medd vel-Cezr, Beyrut, Trz.167 Ahmed el-Hatb, el-Hareketl-Btniyye fl-lemil-slm, Amman, 1984.168 Mahmud kir, el-Karmta, Beyrut, 1984.169 Hasan Onat, Bilgi, Bilim ve Yntem, Ed. Halis Albayrak, slam Bilimlerinde Yntem, litam,Ankara, 2005, 11.170 Onat, Bilgi, Bilim ve Yntem, 11. Bilimsel yntem ve lhiyat almalarnn bilimsellii ile ilgiliolarak bkz. Hasan Onat, Bilgi, Bilimsel Yntem ve slm/lhiyat Bilimlerinde (Ulmi Dniye)Yntem Sorunu,Modern Dnemde Dinlimlerin Temel Meseleleri, sam Yay., st., 2007, ss. 41-56.171 Mezhepler Tarihindeki isimlendirme sorunuyla ilgili olarak bkz. Snmez Kutlu, slam MezhepleriTarihinde Usl Sorunu,slmlimlerde Metodoloji (Usl) Meselesi, Ensar Neriyat, st., 2005, I, 397;Mehmet Ali Bykkara, Bir Bilim Dal Olarak slm Mezhebleri Tarihi ile lgili MetodolojikProblemler,slmlimlerde Metodoloji (Usl) Meselesi, Ensar Neriyat, st., 2005, I, 445-457.


32/317

24

saysna bal olarak eitlilik arzetmektedir. Birbirinden olduka farkl bu rivayetler

ierisinde boulmamak iin Karmta kavramnn kapsam ve snrlarnn bilimsel

yntemlerle analiz edilerek tespit edilmesi ncelikli sorunumuzu tekil etmitir.

Tespitlerimize gre Karmatlik bir smil harekettir. smil hareketlerde de

gizemli bir gnostik bilgi ve bu bilginin gizli yollardan elde edildii bir sre sz

konusudur. Bu gizlilikten dolay smillerin gnmze ulam olan kaynaklarnn

kime ve hangi dneme ait olduunu tespit edebilmek olduka zordur. Son tahlilde

gnmze ulam smil eserlerin zellikle erken dneme ait olanlar yazarlarna

tahmin olarak atfedilmektedir. Bu nedenle biz, eserlerde aktarlan fikirlerden

hareketle, eserle ilgili mevcut atflar da gz nnde bulundurarak, bu kaynaklar

tarihlendirmeye ve bu sayede eserin en azndan hangi dneme ait olduunu tespit

etmeye altk. Eserlerin Ftm-Karmat blnmesinin gerekletii 286/899 ylndan

nce mi sonra m yazld, Fatm evreye mi Karmat evreye mi ait olduu eserler

zerinden birtakm sonulara gidebilmek asndan zellikle nemlidir. nk

fikirlerin tarihlendirilebilmesi ve fikr deiim srecinin takip edilebilmesi byk

oranda eserlerin tarihlendirilebilmesine baldr.

smil davetin znde var olan gizemli yap onlarla ilgili muhalif yazarlarn

da salkl bilgi elde etmelerine engel olmutur. Bu nedenle muhalif kaynaklarn

hemen hepsinde farkl bir Karmat tarihi ve itikad sz konusudur. Dier yandan

smillerde srr yap asl olduu iin ve onlar bu srr anlaya itikad bir deer

atfettikleri iin, neredeyse kendi tarihleriyle alakal hibir tarih eser

yazmamlardr.172 smil tarihinden bahseden birka eser hari onlarn eserlerinin

ancak satr aralarndan baz tarihi malumata ulamak mmkn olmaktadr. Bu artlar

altnda Karmatliin ne olduunu, ne zaman ortaya ktn, tarihini ve itikadn

bilimsel yntemleri kullanarak ortaya karmak olduka zordur. Biz bu zorluktan

kurtulmak iin dnemin en erken smil ve muhalif kaynaklarn karlatrmal bir

ekilde okuduk. Bu okumalarmz neticesinde birtakm analiz ve sentezler yaparak

baz sonulara ulatk.Kukusuz, bu sonulara ulamada birtakm ltlerimiz olmutur. Mezhepler

tarihi ile ilgili aratrmalarda lkemizde Hasan Onat tarafndan kullanlan, btn

fikirlerin, siyas, itima, dini ve iktisad birer vehesi olduundan fikirlerle bu

hadiseler arasnda bir ban olmas gerektii eklinde zetlenebilecek fikir-hadise

172 Kad Numann ftithud-Davesi ve drisnin Uynul-Ahbr bunun iki nemli istisnalardr.


33/317

25

irtibat anlayn173 bu sonulara ulamada azami lde kullandk. Frkalar veya

fikirleri, Maklt trnden eserlerde izlenen metodun aksine, iinde doup gelitikleri

hadiselerden tecrit etmeden anlamaya altk. Aksi takdirde yanl neticelere

ulamamz kanlmaz olurdu.174 nk Maklt tr eserlerin yazarlar kendi

dnemlerinin kavramlaryla gemii, gemiin kavramlaryla kendi dnemlerini tasvir

etmeye almaktadrlar. Bu da, Mezhep veya Frka adlarnn ilk defa ne zaman ortaya

ktn ve zamanla hangi anlamlar kazandn tespit edebilmeyi zorlatrmaktadr.175

almamzda nem verdiimiz bir dier nokta da fikirler ve ahslar zerinde

derinleme ilkesi olmutur. zellikle Fatm ve Karmat dlerini birbirinden ayrt

edebilmek iin bu tutum kanlmazdr. Zira pek ok d baz kaynaklarda Karmat,

bazlarnda ise Fatm olarak gsterilmektedir. zellikle Horasan-Mvernnehir

dlerinin hayatlar ile ilgili fazla bilgimiz olmad iin onlarn fikirlerinden hareketle

siyas eilimlerini belirlemeye altk. Dier yandan Fatm-Karmat blnmesinden

sonra Karmatler yerel hareketler olarak n plana kmlar, bu da blgeler arasnda

ciddi itikadi farkllklarn olumasna sebebiyet vermitir. Dolaysyla Karmatleri

incelerken blgeler arasndaki itikad ve sosyal farklara dikkat etmek daha da

nemlidir. Bu nedenle Karmat hareketleri birbirleriyle mukayese ederek ve blgesel

farklar gz nnde bulundurarak incelemeye altk.

Mezhepler Tarihi almalarndaki en nemli hususlardan birisi de kaynak

kritiine nem verilmesidir.176 Kaynaklarda smillikle ilgili olduka farkl ve

elikili rivayetlerle karlalmaktadr. Bu rivayetlerin dorusunu yanlndan

ayrmann en nemli yntemlerinden birisi rivayetler zerinde derinlemektir. Bu

erevede rivayetin ilk kaynann kim olduunu, hangi gayeyle sylenmi

173 Onat, slm/lhiyat Bilimlerinde (Ulmi Dniye) Yntem Sorunu, 55. Onatn bu yntemikullanmasyla ilgili olarak bkz. Hasan Onat, Emeviler Devri i Hareketleri ve Gnmz ilii,Ankara, 1993, 1220.174 Sabri Hizmetli, tikad slam Mezheplerinin Douuna ctima Hadiselerin Tesiri zerine BirDeneme, AFD, XXVI, (1983), 653. bn Haldn da haberlerin doru ve gerek olann yalanolanndan ayrmann en iyi yolunun, sosyal hayatn karakterini ve doasn bilmek olduunu belirtir.

Ona gre bu, haberi nakleden ravilerin gvenilir olup olmadklarnn aratrlmasndan daha nemlidir.Bkz. Abdurrahman b. Muhammed bn Haldn (808/1405), Mukaddime, ev. Halil Kendir, Ankara,2004, II, 70, 72.175 Snmez Kutlu, Trklerin slamlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, TDVY, Ankara, 2000, 26.Mezhepler tarihi aratrmalarnda karlalan sorunlar ve mezhepler tarihi aratrclnda usul sorunuile ilgili olarak bkz. Kutlu, slam Mezhepleri Tarihinde Usl Sorunu, 391-440; Mehmet AliBykkara, slam Mezhepleri Aratrmalarnda Terminolojiyle likili Sorunlar,slm Aratrmalar,19, S. 2, (2006), ss. 257271.176 Bkz. Hasan Onat, Trkiyede slm Mezhepleri Tarihinin Geliim Srecinde Prof. Dr. Ethem RuhiFlalnn Yeri, Ethem Ruhi Flalya Armaan, Vadi Yay., Ankara, 2002, 246-249.


34/317

26

olabileceini, sonraki kaynaklarda ne gibi ilave ve eksiltmelere maruz kaldn tespit

etmeye altk. Bu almalarmz neticesinde ilk kayna sahih olan pek ok

rivayetin sonraki kaynaklarda, yazld dnemin siyasi anlaynn da etkisiyle,

deiime tabi tutulduunu, smilleri ktleyecek kimi ilavelerin rivayete

eklemlendiini ve sonraki dnemlerde rivayetin ilk orijinalinden olduka farkl bir hal

aldn tespit ettik. Rivayetlerdeki bu deiimi gz nnde bulundurarak menkulde

makul arama ilkesine nem verdik.

almamzda dikkat ettiimiz hususlardan birisi de altmz mezhebin

doup gelitii III.-IV./IX.-X. asrlara bir yolculuk yaparak; dnemin sosyal, siyas,

itikad ve benzeri artlarn gz nnde bulundurmak olmutur. Bu sayede Karmatlii

kendi dnemi ve artlar ierisinde deerlendirme frsat elde edilmitir. Bu tutum, bizi

gnmz kavram ve bak alarn gemie gtrme yanlndan alkoymutur. Bu

ilkeye dikkat edilmeyen kimi almalarda Karmatlik sosyalist bir hareket olarak

deerlendirilmekte ya da sapkn bir mezhep olarak grlmektedir. Bizim yapmaya

altmz ey Karmatliin ne olduunu, fikirlerini, ahslarn, geliim srelerini

ve edebiyatn o dnemin koullar ierisinde belli bir sre takibine dayanarak

tasvir/betimleyici bir yntemle ortaya koymaktr.

C. KARMAT KAVRAMININ KAPSAM VE EREVES

Karmta kavramyla ilgili olarak ada aratrmalarda farkl yaklamlar

sergilenmtir. Bu yaklamlar birka grupta tasnif edilebilir.

Bunlardan birincisi smillie muhalif klasik kaynaklar esas alarak bu

kaynaklardaki bak asn merkeze alan yaklamdr. XIX. yzyln sonlar ve XX.

yzyln balarnda hakim olan bu anlaya gre, slam savala yok edemeyeceklerini

anlayan Mecs, Yahudi ve Zndklar ia kisvesi altnda faaliyete geerek Karmatlii

ina etmilerdir. smillik, Karmatlik ve Btnlik slam d unsurlara dayanan ve tek

bir gaye iin alan ayn hareketin farkl isimleridir. Yurdaydn gibi lkemizdeki baz

aratrmaclarla, konuyu ilk olarak ele alan batl yazarlar De Sacy, Dozy, Hammer,Quetremere, Guyard, Blocket, De Goeje ve Massignon bu tr bir anlay

benimsemilerdir.177

Bu yaklamdan ilk ciddi ayrlk smil kaynaklarn bilim dnyasna

kazandrlmasnda ciddi katklar olan Ivanowda grlr. Onun yaklam temelde

177 Kr. Lewis, The Origins, 20; L. Massignon, Karmatler,MEBA, C. 6, stanbul 1995, 358.


35/317

27

smil-Karmat ilikisini reddetme zerine kurulmutur. O, bunu delillendirmek iin

nemli kanta dayanr. Buna gre lk smiller ile Karmatler arasnda derin itikad

farklar vardr. Bunun dnda lk Fatm yazarlar Karmatlere kar dmanca bir tavr

sergilemi ve muhalif yazarlarn onlar hakknda kulland ifadelere benzer kavramlar

kullanmlardr.178 Bir dier neden ise hibir Fatmnin kendisi iin Karmat adn

kullanmam olmasdr.179

Ivanowun tezinin deeri Karmatlerin smillikle olan ilikisini ciddi

anlamda ilk kez tartmaya am olmasdr. zellikle XX. Yzyln ortalarndan

itibaren Karmatlikle ilgili temel tartma konusu onlarn smillikle ve Fatmlerle

olan ilikisi olmutur. Picklay, Ivanowa yakn bir kanaat belirterek Karmatlerin,

smillerden mstakil bir frka olduunu savunmutur.180 Bernard Lewis ise

Karmatleri smillerin bir kolu olarak deerlendirmi, ancak onlarn davetin ana

kolu olan Fatmlerle olan ilikisinden kuku duymutur.181 Ona gre Karmatler,

davetin ana merkezi ile balarn koparm mstakil bir harekettir. Ancak bu hareket

smiliyye mezhebine bal kalmaya devam etmitir.182

Karmatlik kavramyla ilgili bir dier yaklam Ftm-Karmat blnmesini

merkeze almasyla dikkat ekmektedir. Stern bu noktay ciddi anamda ilk vurgulayan

kii olarak ne kmaktadr. Ona gre Karmat ismi ilk kez Hamdan Karmatn

hareketine verilmi, kavram daha sonra anlam genilemesine urayarak dier smil

hareketler iin de kullanlmtr.183 Yazara gre smil ve Karmat kavramlar

eanlamldr ve farkl bir yapy referans gstermez. Her iki ismin verildii hareket

tarihte blnmeyle ayrlm ve Karmat ismi ounlukla hareketin ana gvdesi ile ters

den Bahreyn Karmatleri iin kullanlmtr. Yine de Karmat kavram srf onlar iin

deil, herhangi bir smilyi belirtmek iin de sklkla kullanlmtr.184

Sternin tespitlerini merkeze alan Madelungun yaklam, Karmta

kavramnn anlam erevesiyle ilgili batdaki algya son eklini vermitir. Onun

yaklamnda Ftm-Karmat blnmesi merkez bir yer igal eder. Bu anlaya gre

178 Bkz. Ivanow,A Guide, 1.179 Bkz. Ivanow,A Guide, 1. Onun Karmta kavramyla ilgili gr iin bkz. Lewis, The Origins, 21.180 A. S. Picklay, History of the Ismailis, Bombay, 1940, 12. Picklay da aka smillii Fatmlerehasretmi gzkmektedir. Daha nce de ifade ettiimiz gibi bu ak bir hatadr.181 Bernard Lewis, smiller,MEBA, C. V, S. 2, st., 1933, s. 1121.182u ifadesi bu kanaatimizi dorular: Karmatler olarak adlandrlan bir gruba mensup smil silahleteleri. Yazar burada aka Karmatler iin smil kavramn kullanmaktadr. Bkz. BernardLewis, Tarihte Araplar, ev. Hakk Dursun Yldz, Anka Yay., st., 2003, 147.183 Stern, Ismls and Qarmatians, 291292.184 Stern, Ismls and Qarmatians, 289.


36/317

28

Hamdan Karmat smiliyyenin Kfe Sevadndaki ba dsidir ve Karmta ismi ona

istinaden verilmitir.185 Ancak smil davetin bana geen Ubeydullah el-Mehd

kendisinden ncekilerin gelitirdii davette birtakm deiiklikler getirmitir. O,

eskiden olduu gibi Muhammed b. smailin mehd olarak beklenilmesine kar

km ve kendisinin imamlarn soyundan gelen bir imam olduunu ne srmtr.

Hamdan Karmat ve taraftarlar bu yeni iddialar benimsemeyerek davete ara

vermilerdir.186 286/899daki bu blnmeden sonra Karmta terimi genellikle Ftm

kart olan ve Fatm halifelerinin immet iddialarn kabul etmeyi reddeden smil

gruplar iin kullanlmtr. Kavram bazen alaltc bir sfat olarak Fatmlerin

imametini destekleyenler iin de kullanlm;187 sonraki dnemlerde Hamdan Karmat

tarafndan organize edilmeyen hareketler de bu isimle adlandrlmtr.188

Madelungun yapm olduu bu Karmat tanmlamas gnmzde halen

geerliliini srdrmektedir. Onun yaklamn benimseyenlerin balcalar Walker,189

Daftary190 ve Nomotodur.191 lkemizde son yllarda yaplan almalarda da genel

olarak Madelungun tezleri geerliliini srdrmektedir. Bykkara,192 ztrk193 ve

Tann194 yaklamlar bu tezin rnekleri olarak grlebilir.

Bu anlaylarn dnda meseleye ideolojik kayglarla yaklaanlar da olmutur.

Mir Ali ve Bulut bu tr yaklam sergileyenlerdendir. Onlara gre Karmatler

185 Wilferd Madelung, Karmat, The Encyclopaedia of Islam, (New Edition), Ed. Van Donzel-B.Lewis-Ch. Pellet, C. IV, E. J. Brill, (1978), 660.186 Wilferd Madelung, Hamdan Karmat, The Encyclopaedia of Islam, (New Edition), Ed. VanDonzel-B. Lewis-Ch. Pellet, C. III, E. J. Brill, (1986), 123124.187 Madelung, Karmat, 660.188 Madelung, Hamdan Karmat, 123.189 Walker, Philosophical Shiism, 11.190 Kr. Daftary, Carmatians, IV, 1; A Short History, 47; smaililer, 127, 148149; The EarliestIsmls, 241; Emeviler Dneminde ve Abbasilerin lk Dnemlerinde ran, Horasan veMvernnehirdeki Mezhebi ve Milliyeti Hareketler, ev. Mehmet Atalan, Kelam Aratrmalar, C.4, S. 2, (2006), 153.191 Shin Nomoto, Early Isml Thought on Prophecy According to the Kitb al-Islh by Ab Htim al-Rz, Ph. D. Diss., Mcgill University, Montreal, 1999, 13, 26, 82.192 Kr. Mehmet Ali Bykkara, smillere Atfedilen Dokuz Aamal Davet Sreci zerine, lamAratrma Dergisi, C. III, S. 2, (1998), 35.193 Kr. ztrk, Kuran ve Ar Yorum, 44.194 Kr. Tan, smaililiin Teekkl Sreci, 125126. slam leminde son yllarda Karmatlik zerine pekok eser kaleme alnmtr. Bu aratrmalarda kavramn ele aln ile ilgili olarak bkz. Bezzn, el-Karmta, 139-140; Ali Nuh, el-Hitbul-smil, Drul-Yenb, Dmek, 1994, 5459; Tarad, el-Hareketl-Karmatiyye, 9, 91, 129, 406; Hatb, el-Hareketl-Btniyye, 59, 67, 159; brhim Hasan-Tah Ahmed eref, el-Muiz Lidnillh, Kahire, 1948, 105; kir, el-Karmta, 7; Muhammed bid el-Cbir,Arap Aklnn Oluumu, ev. brahim Akbaba, z Yay., st., 1997, 321; Arif Tmir, Ubeydullahel-Mehd, Drul-Mesre, Beyrut, 1990, 6667, 214; el-Karmta, 52, 74, 77, 126-127; Glib, el-Karmta, 435; Trhud-Davetil-smiliyye, Beyrut, 1965, 4;Hareketl-Btniyye fl-slm, Beyrut,1982, 131132, 134, 143, 163.


37/317

29

komnizmin slam toplumundaki ilk ncleridir. Karmatler iin din, sosyal

hedeflerine ulamak iin kullandklar bir klftan ibarettir. 195

Karmta kavramnn nereden tretildiiyle ilgili olarak klasik kaynaklarda

birbirinden olduka farkl rivayetlere rastlanmaktadr. Baz rivayetlere gre Karmat

ismi, ayn ad tayan bir kabile ya da slam d bir mezhepten alnmtr. Bu tip bir

yaklam sergileyen Makriz, Karmata denilen slam d bir mezhebin varlndan

bahseder. am beldelerinde kyam eden Karmat dleri Shibl-Cemel ve Shibl-

Hl nesep olarak Ben Karmat b. Cafer b. Osmana dayanrlar ve bu slam d

mezhebin taraftarlardrlar.196 bnl-Adm de baz aratrmaclarn buna iaret

ettiklerini belirtir.197 Taber ise 255/869 yl olaylarn anlatrken Zenc isyanna destek

veren Karmatiyyn adl bir gruptan bahseder.198 Mesd ve Makdis Karmat isimli

bir Sdan halk olduunu rivayet ederler.199 Tm bu rivayetler Karmatliin ortaya

kmasndan nce bir halk ya da slam d mezhep iin Karmat isminin kullanldn

gstermektedir. Ancak mevcut rivayetlerden hareketle Karmta isimlendirmesinin bu

mezhep ya da halkla balantl olduuna dair bir ey syleyebilmek mmkn deildir.

kinci grup rivayetlere gre Karmat ismi, kiisel zellikleri gstermek zere

muhtemelen Nebat-rm lehesinden alnarak Arapalatrlm olan bir kelimedir.

Bu rivayetlere gre Karmat kelimesi Nebticede Krmz gzl anlamna gelen

Kermta kavramndan tretilmitir. Karmatliin kendisine nispet edildii Hamdan

Karmat krmz gzl olduu iin bu adla lakaplandrlm, kelime daha sonra

Arapaya uydurularak Karmat ekline dntrlmtr.200 Bir dier gre gre

kavram, Nebticede kt anlamna gelen Karmtn kelimesinden tretilmitir.201

Massignon ve Zekkr, kavramn farkl bir anlamna iaret etmilerdir. Bunlara gre

Karmat kavram Vasttaki mahall rm lehesinden202 alnmtr. nk bu

yrede kurmata203 kelimesi bugn hala gizleyen anlamnda kullanlmaktadr.204

195 Bulut,slam Komncleri, 197; Mir Ali, el-Karmta, 116, 130-132.196 Takiyyddn Ahmed b. Ali el-Makriz (845/1442), Kitbul-Mukaff el-Kebr, Thk. Sheyl Zekkr,

Ahbrul-Karmta ierisinde, Riyad, 1989, 599.197bnl-Adm,Buyett-Taleb, II, 929.198 Et-Taber, Trh, IX, 419.199 El-Mesd, Mrc, II, 20; Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed el-Makdis (375/985ten sonra),Ahsent-Teksm, Leiden, 1909, 242.200 Et-Taber, Trh, X, 24; Ebl-Fid, el-Muhtasar, II, 55; bnl-Esr (630/1223), el-Kmil, VII, 373.201 Glib,Hareketl-Btniyye, 133.202 Zekkar kavramn Sryanice kkenli olabileceini belirtir. Bkz. Zekkr,Ahbrul-Karmta, 121.203 Zekkra gre Karame. Bkz. Zekkr,Ahbrul-Karmta, 121.204 Massignon, Karmatler, 353; Zekkr,Ahbrul-Karmta, 121.


38/317

30

Tm bunlarn dnda kavramn Arapa orijinli olduu iddias da gndeme

getirilmitir. Buna gre Karmat ismi Sevad blgesindeki Ben Ukayln kolu Ben

Karmattan gelmektedir ve Hamdan Karmat Arap aslldr.205bn-i Manzr, karmata

fiilinin kiinin admlarn birbirine yakn atmas anlamna geldiini belirtir. Kiinin

admlar birbirine yakn olduunda admlar ksa olur. Admlarn ksa ksa atlmas ve

bu nedenle birisinin Karmat olarak adlandrlmas ayn zamanda o kiinin kibirli

olduuna iaret eder. nk byle yrmek kibrin gstergesi olarak kabul edilir.

Karmta blk, nesil, a gibi anlamlara gelir, tekili karmatdir.206

Bir dier bak asna gre Karmat kelimesi yaz sanatyla ilgili bir kavram

ifade etmek zere kullanlmaktadr. Buna gre kavram karmakark yaz yazan

adam anlamna gelmektedir.207 Nizmlmlkn rivayetinde ise kavram tam tersine

ssl bir yaz sanatna ad olarak verilmektedir. O, Karmatn, Muhammed b. smailin

Hicazl Mbrek denilen klesinin bir lakab olduunu belirtir. nk Mbreke,

Makramit denilen ince ve ssl yaz sanatn bildii iin Karmat denilmitir.208 Tm

bunlarn dnda Karmta kavramnn Irakn gneyinde Kermta ya da Kermta

eklinde kullanlmakta olup, ifti ya da kyl anlamna geldii, bu kavramn

Karmta olarak Arapalatrld da iddia edilmektedir.209

Aratrmaclarn byk ounluunun kavramn kaynan Kufe Sevadnda

kullanlan Nebat-Aram lehesine balama eiliminde olduunu grmekteyiz.

Karmta kavramnn kkeni gerekten bu leheye ait olabilir mi? Kavram,

Karmatlere muhaliflerince verildii iin bunun mmkn olabileceini

dnmekteyiz. Onlar, hareketin slam d olduunu belirtmek, ya da gizli boyutuna

iaret etmek veya hareketin liderinin zelliine vurgu yapmak iin bu sfat kullanm

olabilirler. Ancak bn-i Manzrun aklamalarndan kavramn Araplar arasnda da

bilindiini ve kullanldn anlamaktayz. Bu durumda kavram tamamen Arapa bir

kkenden de tretilmi olabilir. Bu rivayetlerden birisini tercih etmemiz bir tahminden

teye gitmeyecektir. Ancak, balangta hangi anlamda kullanlm olursa olsun,

kavram sonraki srete olumsuz bir anlam kazanm ve hibir Karmat kendisi iin bu205 Ahmed b. Ali el-Makriz (845/1442), ttizul-Hunef bi Zikri Eimmetil-Hulef, Thk. Cemluddne-eyyl, Kahire, 1948, I, 156.206 Cemlddn Muhammed b. Mkrem bn Manzr (711/1311),Lisnl-Arab, Beyrut, Trz., VII, 377.Kr. bnl-Adm, Buyett-Taleb, II, 929; Ahmed b. Abdilvehhb en-Nuveyr (733/1332),Nihyetl-Ereb f Fnnil-Edeb, Thk. Muhammed Cbir Abdll el-Hn, Khire, 1984, XXV, 187.207 El-Badd,Mezhepler Arasndaki Farklar, 220.208 Nizamlmlk, Siyasetnme, 235.209 Ivanow,Rise, 6869.


39/317

31

ad kullanmamtr. Dier taraftan yukardaki rivayetler, ister bir Arap kabilesi iin

olsun, ister Sudanl slam d bir rk iin olsun, isterse de Nebat-Arm lehesinde

olsun, kavramn Hamdan Karmat ncesinde slam leminde bilinmekte olduunu

gstermektedir. Hamdan Karmat ile birlikte bu kavram smilliin Irak Sevadndaki

belirli bir kolunu tanmlamak iin kullanlmaya balanmtr.

Kavramla ilgili belirlememiz gereken hususlardan birisi de terimin ilk defa

teknik anlamda bir grubu belirlemek iin ne zaman kullanlddr. Tespit

edebildiimiz kadaryla Karmta kavramn ilk kullanan Fadl b. dn (260/873)

olmutur. Onun Kitbur-Redd All-Btniyye vel-Karmta adl bir eser yazd

rivayet edilir,210 ancak eser gnmze ulamamtr. Madelunga gre, ayet rivayet

doruysa, bu durumda ya Hamdann davete balamas kaynaklarda verilen 261/874

tarihinden nce olmutur; ya da onun Karmat lakab daha nceden de kullanlmakta

olup, ona mezhebin isminden dolay verilmitir.211 Ancak biz, sadece bu delilden

hareketle Karmta kavramn Hamdan Karmat ncesine gtrmenin doru

olmayaca kanaatindeyiz. ncelikle yazara yaplan bu atf yanl olabilir. nk

eserden herhangi bir atfta bulunulduuna rastlamadk. Eer bu nispet doruysa bile

yazarn, bu eseri mrnn sonlarna doru yazdn ve Hamdan Karmatn, bilinenin

aksine 260/873l tarihlerden daha nce faaliyette bulunduunu varsayabiliriz.

Dolaysyla sadece bu delil, Karmta kavramn Hamdan ncesine gtrmemiz iin

yeterli bir veri oluturmaz. Klasik kaynaklarn hemen tamamnn Karmat hareketi

Hamdan Karmat ile balattklarn, aralarndaki baz kk ihtilaflarn Hamdann ismi

ile alakal olduunu da burada belirtmekte fayda vardr. Sonu olarak smillie bir

ad olarak, ya da smilliin bir kolu olarak Hamdan Karmat ncesinde Karmta

kavram kullanlmamtr.

Karmta kavramnn anlam erevesinin ortaya karlabilmesi asndan

zerinde durmamz gereken noktalardan birisi de Karmat olmakla itham edilen

smillerin kendileri iin hangi ismi kullandklardr. Fatmlik ncesinde yazldn

dndmz Kitbur-Rd vel-Hidyede yazar kendi hareketi iin ed-Davetl-Hakkul-Btn adn kullanr. Eb Htim ise kendi mezhebi iin Ehll-Hak vel-

Adl212 ve Ehll-Hak213 kavramlarn tercih eder. Sicistn de mensubu olduu

210 Ts, Fihrist, 124.211 Madelung, Karmat, 660.212 Eb Htim er-Rz,Almun-Nbvve, 33, 41.213 Eb Htim er-Rz,Islh, 165, 166.


40/317

32

grubu Ehl-i Hak, Ehl-i Hakik ve Ehl-i Btn olarak adlandrmtr.214 Karmat

izgiyi takip ettii anlalan Eb Temmm kendi mezhebini Ehl-i Btn olarak

adlandrr.215

Fatm yazarlarn balangta sadece, Ubeydullah el-Mehdnin ailesini

katleden Zikreveyh hareketi iin Karmat isimlendirmesini kullandklarn

grmekteyiz. Sret Cafer el-Hcibde216 ve stitrda217 Zikreveyhin oullar iin

Karmat isimlendirmesi kullanlr. dris de Cafer el-Hcibden yapt alntda yine

ayn hareket iin Karmat kavramna yer verir.218 Fatmler kendileri iin ise Ehll-

H

Karma Tiler

Documents

Transcript of Karma Tiler