This publication has been produced with the assistance of the European Union. The contents of this pub-

lication are the sole responsibility of partners who are implementing the project and can in no way be

taken to reflect the views of the European Union.

Ova publikacija je nastala uz podršku Evropske unije. Za sadržaj ove publikacije odgovorni su samo part-

neri koji sprovode projekat i on ne predstavlja nužno stav Evropske unije.

A project funded by the European Union

Projekat finansira Evropska unija

Izveštaj

o rezultatima istraživanja o socio-ekonomskom

položaju Romkinja u Kraljevu

Izveštaj priredilo Udruženje Fenomena u okviru projekta Interetničko partnerstvo za

osnaživanje Romkinja u centralnoj Srbiji

Oktobar, 2014

2

Sadržaj

1. Uvod……………………………………………………………………………………..… 3

2. Rezultati istrživanja prema tematskim oblastima………………………………………… 4

2.1. Brak…………………………………………………………………………….…... 4

2.2. Obrazovanje………………………………………………………….………….…. 8

2.3. Stanovanje………………………………………………………………….....…..... 11

2.4. Zaposlenje…………………………………………………………………….….… 13

2.5. Socijalna pomoć…………………………………………………………….….….. 15

2.6. Zdravstvo……………………………………………………………………..……. 16

2.7. Diskriminacija…………………………………………………………………...…. 18

3. Zaključak……………………………………………………………………………..……. 22

3

1. Uvod

U okviru projekta Interetničko partnerstvo za osnaživanje Romkinja u centralnoj

Srbiji koje Udruženje Fenomena u toku 2014. i 2015. godine sprovodi u partnerstvu sa

Obrazovno- kulturnom zajednicom Romanipen iz Kragujevca i Udruženjem Ženski prostor

iz Niša, a koje finansijski podržava Evropska komisija, jedna od aktivnosi u cilju

ostvarivanja relevantnih rezultata, bilo je istraživanje putem anketa o socio-ekonomskom

položaju i potrebama Romkinja u Kraljevu. U istraživanje na terenu i anketiranje bile su

uključene dve Romkinje i dve aktivistkinje Udruzenja Fenomena. Anketirano je sto žena i

došlo se do određenih rezultata koje ćemo predstaviti u izveštaju koji je pred vama.

Prema popisu iz 2011. godine, u Srbiji zvanično živi 147.604 Roma (Statistički zavod

Srbije, 2012, str. 21-2321), što čini 2.05% opšte populacije (Ibid.). Treba naglasiti da različiti

izvori (OCD, UNICEF, Svetska banka) u više navrata napominju da zvanični podaci

(zasnovani na Popisu) o učešću Roma u opštoj populaciji nisu pouzdani. Romske

organizacije civilnog društva i mnoge međunarodne organizacije su u više navrata procenile

da je pravi broj Roma u opštoj populaciji Srbije približno četiri puta veći od onog koji

prikazuje zvanična statistika.

U Kraljevu zvanično živi 8762 Roma, međutim, uvid u stvarnu situaciju nam govori da je

broj Roma znatno veći od broja koji je registrovan, tako da se smatra da u Kraljevu živi

1900 Roma i Romkinja. Starosna struktura se značajno razlikuje u odnosu na opštu

populaciju. Broj mladih u okviru populacije premašuje 50% ukupnog broja Roma.

(Prosečna starost romskih žena je 27,6 godina, što je za 14 godina niže u odnosu na

prosečnu starost žena u Republici Srbiji.)

U cilju prikupljanja informacija o socio-ekonomskom položaju Romkinja, obavljeno je 100

intervjua sa ženama i devojkama uzrasta od 15 do 80. Anketu je činilo 38 pitanja,

fokusiranih na bračni status, broj dece, zatim na obrazovanje (obrazovanje ispitanica,

kao i njihove dece), zapošljavanje, zdravstvenu zaštitu i odnos sa većinskom

zajednicom. Anketiranje Romkinja obavljeno je u periodu 14. jul – 14. avgust 2014.

godine, u romskim naseljima u Kraljevu, kao i u delu naselja u Dositejevoj ulici.

Rezultati do kojih se došlo istraživanjem predstavljaju važan izvor informacija o

Romkinjama u Kraljevu i njihovom položaju u društvu, što šire gledano, što u okviru

romske zajednice. Anketama je obuhvaćeno 100 žena, starosti od 15 do 80 godina.

1 Republički zavod za statistiku Srbije (2012), 2011 Popis stanovništva, domadinstva i stanova u Republici Srbiji: Stanovništvo –

nacionalnost, Podaci po opštinama i gradovima. Beograd: Republički zavod za statistiku Srbije, na engleskom i srpskom jeziku 2 Podaci Republičkog zavoda za statistiku

4

Na osnovu rezultata može se zaključiti da su nam najdostupnije bile žene od 15 do 30

godina što je 52% od ukupnog broja anketiranih žena, kao i od 41 do 50 godina, čitavih

19%. Najmanje je bilo žena starosne dobi od 61 do 80 godina, tek 6%.

Ovi rezultati ukazuju da je životni vek Romkinja kratak, a to je posledica određenog načina

života u romskim naseljima, loših uslova za život, nedovoljna briga o zdravlju, kao i rane i

česte trudnoće.

2. Rezultati istraživanja prema tematskim oblastima

2.1. Brak (ugovoreni brakovi)

Najznačajniji strateški dokument za romsku zajednicu u Srbiji predstavlja Strategija za

unapređenje položaja Roma3 u Republici Srbiji, usvojena 2009. godine, i vezani nacionalni

akcioni planovi. Strategija sadrži posebno poglavlje koje se bavi položajem žena, a pored

toga se pitanja vezana za romske žene i devojčice (u vrlo ograničenom obimu) pominju i u

poglavljima o zapošljavanju, zdravstvenoj i socijalnoj zaštiti, političkoj participaciji,

informisanju i diskriminaciji. Ključnu ulogu u koordinaciji sprovođenja Strategije i akcionih

planova igra Ministarstvo za ljudska i manjinska prava, državna uprava i lokalna

samouprava (MLJMP, DU, LS) u čijem rukovodstvu od februara 2011. godine učestvuje i

državna sekretarka Slavica Denić, prva Romkinja na položaju tog ranga u Srbiji. U okviru

Uprave za ljudska i manjinska prava ovog ministarstva funkcioniše i Grupa za

unapređivanje položaja Roma.

Strategija u poglavlju “Položaj žena” daje preporuke gde se podstiču politike koje

omogućavaju veći izbor u pogledu planiranja porodice, kulture i obrazovanja romskih

porodica. Značajan predlog se odnosi na pokretanje pitanja problema maloletničkih i

ugovorenih brakova4.

3 Vlada republike Srbije, Strategija za unapređivanje položaja Roma, Beograd 2009.

5

Najnoviji relevantni podaci u vezi sa ranim brakovima u romskoj populaciji potiču iz

istraživanja MICS4 (Republički zavod za statistiku i UNICEF, 2011) koje je sprovedeno

tokom 2010. godine, a objavljeno 2011. Podaci o populaciji koja živi u romskim naseljima

otkrivaju uznemirujuće trendove. Skoro 17% žena starosti 20-49 godina iz romskih naselja

je udato pre navršene 15 godine života, a 54% njih je udato pre 18. Skoro polovina mladih

žena (starosti 15-19 godina) su trenutno udate ili u vanbračnoj zajednici (44%); a rezultati

variraju zavisno od tipa naselja - 40% u urbanim, a čak 52% u ruralnim sredinama. Kada se

uporede rani brakovi žena i muškaraca u romskim naseljima, razlike su značajne: 44% žena

od 15-19 godina starosti je trenutno u braku ili u vanbračnoj zajednici, dok svega 19%

muškaraca istih godina ima takav bračni status.

Komitet za ukidanje diskriminacije žena u svojim završnim komentarima iz 2007. godine

upućenim Srbiji (CEDAW/C/SCG/CO/1, odelj. 36), naglasio je: “Komitet podstiče Državu

potpisnicu da primenjuje minimalnu starosnu granicu za sklapanje braka, a to je 18 godina, i

da preduzme mere za podizanje svesti širom zemlje o negativnim uticajima koje rani brak

ima na uživanje ljudskih prava kod žena, posebno prava na zdravlje i obrazovanje“.

Romske ženske organizacije kontinuirano naglašavaju važnost poklanjanja pažnje problemu

ugovorenih i prinudnih brakova i „prodaja nevesta“ i preduzimanju adekvatnih

institucionalnih mera. Međutim, problem ranih brakova kod Roma uglavnom je zanemaren i

institucije ga previđaju ili smatraju kao „tradiciju kod Roma“ koja ne može i ne treba da

bude sprečavana.

Naše istraživanje pokazuje da od 100 anketiranih žena 59 je udato, 12 je neudato ili žive

povremeno ili su razdvojene od svojih partnera, 14 je razvedeno, 12 je udovica, a 3 su se

izjasnile da je nešto drugo u pitanju.

Što se tiče godina stupanja u brak, rezultati istraživanja u romskim naseljima u Kraljevu su

sledeći:

6

Statistika kaže da je 82% žena stupilo u brak pre navršenih 18 godina života.

Dodatni problem predstavlja što se ugovoreni brakovi, brakovi među maloletnicima i

prinudni brakovi ne smatraju oblicima rodno zasnovanog nasilja u javnosti i medijima, što

svakako nije u skladu sa međunarodnim dokumentima i relevantnim analizama na nivou

UN-a, uključujući i detaljnu studiju Generalnog sekretara UN-a o nasilju nad ženama iz

20065. Slično je sa ranim brakovima i običajem „prodaje neveste“ koji se (čak) u strateškim

dokumentima Vlade, uprkos jasnim preporukama Komiteta za ukidanje diskriminacije žena,

retko spominju. Izuzetak je Nacionalni akcioni plan (NAP) za primenu Strategije za

poboljšanje položaja žena i unapređivanje rodne ravnopravnosti za period 2010-2015

(Službeni glasnik RS 067/2010)102. Nacionalnu strategiju za poboljšanje položaja žena i

unapređivanje rodne ravnopravnosti (Službeni glasnik RS 15/09) usvojila je Vlada

Republike Srbije u februaru 2009. NAP za primenu ove Strategije za period 2010-2015 je

usvojen u 2010. godini. Kako NAP pokriva period 2010-2015. još uvek je na snazi.

U Kraljevu, u okviru istraživanja, 70 žena se izjasnilo da su stupile u brak po ličnom izboru,

14 je reklo da su stupile u brak po izboru roditelja, kod 3 žene brak su ugovorili rođaci, a

kod jedne ispitanice je nešto drugo u pitanju. Treba obazrivo uzeti ovaj podatak gde se visok

procenat žena izjasnio kako su same odabrale partnere za brak, u svetlu činjenice da se 33%

njih udalo pre svoje 15. god. Postavlja se pitanje da li devojčice u tom uzrastu mogu same

da biraju partnera i šta to stvano podrazumeva.

Pored bračnog statusa pitale smo naše isptanice koliko dece imaju. Na osnovu dobijenih

rezultata u Kraljevu došle smo do zaključka da najveća učestalost broja dece varira od dvoje

do četvoro.

5 Generalni Sekretarijat Ujedinjenih nacija (2006), Detaljna studija svih oblika nasilja nad ženama, A/61/122/Add.1

7

Anketirane žene su, na postavljeno pitanje sa koliko godina su rodile prvo dete, dale sledeće

odgovore:

Do 18. godine života 60% anketiranih žena su postale majke i rodile bar jedno dete.

Rađanje dece u ovako ranom uzrastu je rizično i po zdravlje majke i deteta. U tradiciji

romske zajednice žensko dete nema isti status kao muško. Prava ženske dece oduzimaju im

roditelji i okolina. Patrijarhat i dalje ima veoma snažan uticaj na sve romske porodice.

Devojke su prisiljene da se rano udaju i rode mnogo dece i na taj nacin bude vezane za kuću

i porodicu sa strogim patrijarhalnim zakonima. Rana udaja ženi oduzima slobodu, pravo na

obrazovanje, dovodi je u neki oblik izolacije, lišavanja sopstvenog identiteta, jer je njen

život ispunjen stalnim rađanjem, a to sa sobom povlači i nezrelost u daljem vaspitanju dece.

8

2.2. Obrazovanje

Romkinje se suočavaju sa nizom prepreka u pristupu obrazovanju što se vidi u većem broju

nepismenih Romkinja u poređenju sa ne-romkinjama. Prepreke sa kojima se Romkinje

obično suočavaju zasnivaju se na visokim stopama siromaštva, patrijarhalnoj tradiciji i ranoj

udaji. Ove prepreke su pogoršane čestim upisom romske dece u specijalne škole za

mentalno nedovoljno razvijenu decu jer pohađanje takvih škola iziskuje manje troškova i

udžbenici su besplatni, a često roditelji na taj način stiču pravo i na socijalnu pomoć ili

dodatke. Organizacija Save the Children i Centar za prava deteta iznose procenu da među

učenicima i učenicama koji pohađaju nastavu u specijalnim školama ima i do 80% romske

dece.

Siromaštvo je veoma važan faktor zbog koga devojčice ne idu u školu. Drugi razlog je rano

angažovanje devojčica za brigu o kući i mlađoj braći i sestrama. Za veliki broj devojčica

Romkinja romski je primarni jezik i nedovoljno poznavanje i nerazumevanje srpskog jezika

je značajna prepreka u pristupu obrazovanju. Neposedovanje ličnih dokumenata i prijave

boravka koji su potrebni za upis u školu su takođe prepreke u pristupu romske dece

obrazovanju. Patrijarhalna tradicija, stereotipi i rana udaja i majčinstvo kod Romkinja

umanjuju priliku za obrazovanjem jer se od njih očekuje da brinu o porodici i domaćinstvu.

Takvi stereotipi i tradicije imaju veliki uticaj na nizak nivo upisa i visok nivo napuštanja

škole što se tiče devojčica Romkinja.

Na pitanje da li su išle u školu dobile smo sledeće odgovore:

Član 71. Ustava Srbije kaže „Svako ima pravo na obrazovanje. Osnovno obrazovanje je

obavezno i besplatno, a srednje obrazovanje je besplatno. Svi građani imaju, pod jednakim

uslovima, pristup visokoškolskom obrazovanju.”

Ostvarivanje prava na obrazovanje predstavlja ključ za poboljšanje situacije romske

zajednice. Prema podacima dobijenim u istraživanju sprovedenom u Srbiji krajem 2004.

godine za potrebe Programa Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP), stopa pismenosti

Romkinja je tek 80%, u odnosu na 87% među Romima muškarcima6. Procenat romskih

devojčica upisanih u osnovne škole je za 1% niži od procenta upisanih dečaka, a u srednjoj

6 UNDP, “Pod rizikom: socijalna ugroţenost Roma, izbeglica i interno raseljenih lica u Srbiji”,

Beograd, 2006. Svi ostali UNDP podaci citirani u ovom tekstu su preuzeti iz UNDP Vulnerability Dataset, dostupnom na adresi: http://vulnerability.undp.sk.

9

školi se ta razlika povećava na 4%. Od ispitanih romskih devojčica i devojaka uzrasta od 6

do 22 godine, 11% njih je školovanje napustilo prvenstveno radi braka, u poređenju sa 3%

dečaka i mladića.

Značajan podatak vezan za romsku zajednicu u Kraljevu predstavlja da 24% Romkinja ima

završenu osnovnu školu, kao i oko 4,8 % njih koji pohađaju ili su završili srednju školu.

Međutim, najveći broj stanovnica romskih naselja je bez ikakve škole ili su završile prva

četiri razreda osnovne škole7. Obrazovanje Romkinja je na veoma niskom nivou.

Na osnovu istraživanja koje je sprovelo Udruženje Fenomena, a odnosi se na pitanja

obrazovanja, 26 Romkinja se izjasnilo da je pohađalo ili pohađa školu, 28 Romkinja nikada

nije išlo u školu i 46 Romkinja je napustilo školu pre završetka. Od ukupnog broja

anketiranih Romkinja samo njih 20 su završile osnovnu skolu, a 4 srednju trogodišnju.

Nijedna Romkinja nije završila srednju četvorogodišnju, višu ili visoku skolu.

Poražavajući je podatak da 60% anketiranih Romkinja nije završilo osnovnu skolu, a 49%

se izjašnjava kao pismeno, dok je nepismenih 51%.

Romkinje koje su uspele i pored nepohađanja škole da se opismene, uradile su to na sledeći

načina: 10 preko škole Druga šansa, 6 Romkinja je samouko, 1 se opismenila uz pomoć

sopstvene dece, a 12 su to uradile na neki drugi način. Među nepismenim Romkinjama, njih

18 su se izjasnile da ne žele da se opismene, a 14 da imaju želju za opismenjavanjem.

Razlozi za nepohađanje škole ili njeno napuštanje koje navode anketirane Romkinje su

raznoliki. Mnoge ispitanice u istraživanju nisu stekle obrazovanje jer im njihovi roditelji

nisu dozvolili, čak kod 23 ispitanice, njih 13 navode kao razlog udaju, 6 zbog stalne

promene adrese, 7 ispitanica navodi razlog loš tretman u školi od strane nastavnika i

vršnjaka, 3 su morale da rade, a 22 ispitanice su navele neke druge razloge. Jedan od razloga

da mnoge devojčice izostaju iz škole je taj da bi brinule o mlađoj braći i sestrama, ili na neki

način privređivale i potpomagale porodicu.

7 Podaci dobijeni kroz anketu sprovedenu među stanovnicima naselja, OSA Kraljevo, april 2007.

10

Romska deca su često žrtve nehumanog i ponižavajućeg tretmana u obliku verbalnog i

fizičkog maltretiranja na rodnoj i etničkoj osnovi od strane ostale dece i nastavnika. Jezičke

barijere i nedostatak pozitivnih uzora su veoma prisutni u velikom delu romske zajednice, a

njihov rezultat su nove prepreke za obrazovanje romskih devojčica. Neki od uzroka su i

prevelik broj romske dece u školama za decu sa posebnim potrebama, siromaštvo, kao i

patrijarhalna tradicija i stereotipi koji su još uvek prisutni kod velikog dela romske

zajednice.

Do sličnih rezultata došlo se i na osnovu istraživanja u Kraljevu, 70% romske dece pohađa

predškolsko ili školu, 5% ne ide u školu, a 26% neredovno pohađa školu ili predškolsko.

Kao razloge neredovnosti pohađanja škole svoje dece, ispitanice su navodile: loš tretman u

školi od starane vršnjaka i nastavnika – 19%, bežanje iz škole - 33%, uticaj druge dece koja

beže iz škole – 10%, i neke druge razloge 38% koji su uglavnom podrazumevali strah

roditelja za bezbednost dece u školi i posle škole.

Situacija po pitanju obrazovanja romske populacije u gradu Kraljevu je identična

obrazovnoj situaciji na teritoriji Republike Srbije. Na nivo obrazovanja najviše utiče

socijalna struktura ove nacionalne manjine, nezaposlenost, neobrazovanost roditelja,

činjenica da se veliki broj dece upisuje u školu kasnije u odnosu na svoju generaciju,

nedostatak materijalnih sredstava za kupovinu i nabavku udžbenika i školskog pribora.

Najrelevantniji podaci o broju romske dece i učenika u obrazovnim institucijama na

teritoriji grada Kraljeva do kojih se došlo prilikom izrade Akcionog plana za unapređenje

položaja Roma, su podaci dobijeni od Školske uprave u Kraljevu. Na osnovu tih podataka,

25 romske dece je pohađalo predškolsku ustanovu, 247 dece je pohađalo osnovne škole i 18

dece je pohađalo srednje škole. Nema podataka koliki je procenat devojčica, a koliko

dečaka.

Značajan podatak do koga se došlo u istraživanju jeste da 51% ispitanih Romkinja nije

11

zainteresovano za pohađanje večernje škole ili nekog kursa koji bi pomogao pri

zapošljavanju, 45% žena bi rado pohađalo kurs, a 4% žena nije sigurno da li bi pohađala

kurs. Od ponuđenih kurseva, najviše je zainteresovanih Romkinja za kurs krojenja i šivenja

– 26%, frizerski kurs - 24%, kurs za računare - 15%, kurs za kozmetiku – 13%, kurs vožnje

– 6%, dok - 16% se izjasnilo da bi želele neki drugi kurs. Na pitanje šta bi to bilo, najčešći

odgovor da bi najkorisniji bio kurs uz pomoć koga bi mogla da se zaposli kao čistačica.

Što se informatičke pismenosti tiče, kao i korišćenja i dostupnosti tehnologije saznale smo

na osnovu podatka iz anketa da 61% zena ne koristi računar, 31% koriste samo delimično,

Facebook i You Tube, a samo 8% Romkinja ume u potpunosti da koristi računar.

2.3. Stanovanje

Uslovi za život u većini romskih naselja u Srbiji izuzetno su neadekvatni i loši. Oko 60%

Roma stanuje u nehigijenskim naseljima, mahalama, u nezdravom i nebezbednom

okruženju, oko 30% nije priključeno na vodovod, a 70% nema odgovarajuće sanitarne

uslove. Veoma mali broj kuća građen je od čvrstog materijala, a najveći broj od šper-ploče,

iverice, pa čak i kartona. Mnoga romska naselja i nastambe nisu legalni, što njihovim

stanarima uzrokuje stalnu nesigurnost jer nemaju zakonom propisanu dokumentaciju o

vlasništvu nad svojim kućama ili zemljom. Neki od njih žive i u tuđim objektima. Kršenje

prava na stanovanje je naročito problematično u slučajevima samohranih majki i žena koje

žive same. Mnogo Romkinja i nema prijavljeno mesto boravka. Zbog toga mnoge Romkinje

ne mogu da ostvare pristup osnovnim ljudskim pravima, kao što su obrazovanje,

zapošljavanje, zdravstvena zaštita i stanovanje.

12

Romi na teritoriji grada Kraljeva stanuju u četiri naselja: Romske mahale – Grdička kosa I i

Grdička kosa II, Kolektivni centar raseljenih Roma sa Kosova – šatorsko naselje Stari

aerodrom i u centralnom delu grada.

Na osnovu naših anketa, najveći broj Romkinja u Kraljevu ne poseduje ličnu imovinu, i to

86%, dok samo njih 14% poseduje neku vrstu pokretne ili nepokretne imovine. Najviše

Romkinja poseduje kuću ili stan – 13%, dok tek po 1% poseduje auto, nameštaj i tehniku ili

nešto drugo.

Najveći broj anketiranih Romkinja živi u kući sa suprugom i decom – 40%, dok 24% žive

same sa decom, 9% živi sa muževljevim roditeljima, 7% žive sa svojim roditeljima, 5% žive

same, 1% živi privatno, a 14% nešto drugo. Veoma često smo nailazile na domaćinstva sa

preko 10 članova, gde se živi u zajednicama od po tri generacije i sa mnogo dece i srodnika.

Romkinje su u anketama izjavile da se nijednom nisu preseljavale – 41%, jednom su se

selile – 29%, dvaput – 14%, triput – 4% i više puta 12%.

Raseljeni Romi sa Kosova, njih oko 250,8 smešteni su u kolektivnom centar Stari aerodrom,

na rubu grada, u blizini gradske deponije, u naselju kontejnerskog tipa, bez odgovarajućeg

sanitarnog čvora, koji se nelegalno širi izgradnjom improvizovanih objekata. Najveći broj

stanovnika pomenutog naselja su deca starosti do 10 godina koja od rođenja odrastaju u

nehumanim uslovima, a pošto su žene više okrenute kući i deci i više vremena provode u

tim siromašnim i neadekvatnim uslovima stanovanja, može se zaključiti da je zdravlje žena i

dece izuzetno ugroženo, da su česti zdravstveni problemi i oboljenja.

8 Izveštaj Centra za socijalni rad u Kraljevu

13

2.4. Zaposlenje

Loša obrazovna slika obavezno vodi do velike nezaposlenosti Prema podacima UNDP,

stopa nezaposlenosti u romskoj zajednici u Srbiji (39%) je znatno viša nego kod ostalih

neromskih grupa (15%). Isti statistički izvor tvrdi da je čak 43% Roma muškaraca

nezaposleno, u odnosu na 34% nezaposlenih Romkinja. Treba, međutim, uzeti u obzir i

činjenicu da veoma veliki procenat Romkinja čine domaćice, osobe koje ne ostvaruju

nikakve prihode – čak 29%, dok je postotak muškaraca u istoj kategoriji samo 1%. Podaci

razdvojeni po polu takođe ukazuju da u romskoj zajednici zaposlenih žena ima četiri puta

manje nego zaposlenih muškaraca. Mnoge Romkinje nikada nisu imale nikakav posao.

Za praćenje položaja Romkinja važna je Nacionalna strategija zapošljavanja za period

2011–2020. usvojena u maju 2011. godine, u okviru osnovnih indikatora uspeha u primeni

ove strategije u oblasti zapošljavanja Roma propisuje potrebne indikatore razvrstane između

ostalog i po polu9.

Veliki broj Romkinja nema pristup formalnom zapošljavanju zbog niskog nivoa

obrazovanja, kao i direktne i indirektne diskriminacije od strane poslodavaca. Veliki broj

Romkinja nema nikakvo socijalno osiguranje i njihov je položaj po pitanju zaposlenja

izuzetno nesiguran jer se bave sivom ekonomijom.

UNDP izveštaj dalje kaže da, iako je „stopa nezaposlenosti nešto viša kod Roma nego kod

Romkinja, značajan deo Romkinja su domaćice (29%), koje vrše neplaćen rad u kategoriji

koju ispunjava samo 1% romskih muškaraca10

. Nadalje […] u romskoj zajednici zaposlenih

žena ima četiri puta manje nego zaposlenih muškaraca.” Mnoge Romkinje su direktno

diskriminisane kada traže zaposlenje, i u društvenom i u privatnom sektoru. Veliki deo

Romkinja je zaposlen u neformalnom sektoru. Mnoge Romkinje rade neprijavljeno tako što

prodaju robu na pijacama i na ulici. Pored gorepomenutih problema Romkinja u oblasti

zapošljavanja, mnogim ženama muževi ne dozvoljavaju da rade. Većinu zaposlenih Roma

čine muškarci, dok samo 1/3 žena radi.

Na osnovu našeg istraživanja, većina romskih domaćinstava ima ogranične izvore prihoda, a

to su uglavnom: socijalna pomoć koju prima 77% domaćinstava, dečiji dodatak 52%,

reciklaža i sakupljanje sekundarnih sirovina 35%, povremeni poslovi 13%, sezonski poslovi

8%, stalni posao 10%, rođaci iz inostranstva 3%, tuđa nega i pomoć 2%, i nešto drugo 18%.

9 Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja, Nacionalna strategija zapošljavanja za period 2011-

2020. godine, Službeni glasnik RS br. 37/2011, str. 48, dostupno na adresi: http://www.merr. gov.rs/sr/c/vesti/usvojena-nacionalna-strategija-zaposljavanja-za-period-2011-2020.-godine/528. 10

UNDP. 2006. Pod rizikom: Socijalna ugroženost Roma, izbeglica i interno raseljenih lica u Srbiji. Dostupno na internetu na adresi: http://www.undp.org.yu/tareas/policy/vulnerability%20report%20eng.pdf.

14

Broj članova koji doprinosi ukupnim primanjima domaćinstva:

Iz ovog rezultata možemo izvesti zaključak da uprkos tome što su romske porodice

višečlane i mnogobrojne, često samo jedna osoba iz porodice privređuje i najčešće je to

otac, koji prema patrijarhalnoj matrici predstavlja i glavu porodice.

Ukupna mesečna primanja su: u 22 domaćinstva 0 – 10000 dinara, u 15 domaćinstva 10000

– 15000, u 36 domaćinstva 15000 – 25000, u 21 domaćinstvo 25000 – 40000, u 5

domaćinstva 40000 – 60000, i jedno domaćinstvo ima preko 60000 dinara ukupno mesečno

primanje.

15

Od sto anketiranih Romkinja njih 77 je bez posla, a 23 zarađuje svojim radom. Najčešće su

to poslovi na sakupljanju i selektovanju sekundarnih sirovina – 15%, povremeni poslovi –

8%, na crno - 3%, stalni ili privremeni posao gde su prijavljne – 2%, nešto drugo – 3%.

Lični mesečni prihod anketiranih Romkinja koje zarađuju svojim radom je: do 10000 dinara

mesečno zarađuje 15 Romkinja, 10000- 15000 njih 4, 15000-25000 dinara 4 Romkinje,

25000-40000 dinara 2 Romkinje.

2.5. Socijalna pomoć

Mnoge Romkinje ne ostvaruju nikakve ili vrlo niske prihode, pa se veliki broj obraća za

pomoć socijalnim ustanovama. Od 100 anketiranih Romkinja, nih 76 koristi materijalna

davanja preko Centra za socijalni rad u skladu sa Zakonom o socijalnoj zaštiti i sigurnosti

građana. Veliki broj Romkinja preko Centra koristi i jednokratne novčane pomoći koje

obezbeđuje lokalna samouprava. Prema podacima Centra za socijalni rad u Kraljevu, veliki

broj romskih porodica su korisnici usluga ove ustanove i to im predstavlja jedini izvor

prihoda. Nikakvu socijalnu pomoć ne prima 23 Romkinja od 100 anketiranih.

16

Prema tvrdnjama anketiranih Romkinja jedan broj zaposlenih u socijalnim ustanovama

ispoljavaju negativne predrasude i stavove prema Romkinjama. One su bile diskriminisane

u pristupu socijalnoj pomoći. Na skali od 0 do 5, Romkinje su ocenile koliko su zadovoljne

uslugama Centra za socijalni rad: 16 Romkinja je CZSR ocenilo 0, njih 13 ocenilo je 1, 7 je

ocenilo 2, 13 Romkinja je dalo 3, njih 5 je dalo 4, a 27 Romkinja je CZSR ocenilo 5.

2.6. Zdravstvo

Zdravstvena situacija Romkinja je znatno lošija nego kod opšte populacije zbog

neadekvatnih životnih uslova – kao što su ispodstandardni uslovi stanovanja, ekstremno

siromaštvo i nepovoljan položaj Romkinja u okviru domaćinstva. Romkinje se suočavaju sa

nehumanim i ponižavajućim tretmanom na etničkoj osnovi od strane doktora i ostalog

zdravstvenog osoblja zbog čega ponekad ostaju uskraćene za propisan medicinski tretman.

Prema podacima koje je prikupio Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP)11

22%

ispitanih Romkinja u Srbiji je reklo da pati od hroničnih bolesti. Dvadeset posto je reklo da

pati od bronhitisa ili emfizema u poređenju sa 7% među neromkinjama, 17% od visokog

krvnog pritiska u poređenju sa 26% među neromkinjama i 16% od drugih kardiovaskularnih

bolesti u poređenju sa 12% među neromkinjama. Prema podacima NVO Maltheser12

najčešće dijagnoze u romskim zajednicama u Novom Sadu su: akutne i hronične bolesti

respiratornog sistema, bolesti kardiovaskularnog sistema, akutne i hronične bolesti

11

UNDP. 2006. Pod rizikom: Socijalna ugroženost Roma, izbeglica i interno raseljenih lica u Srbiji. Dostupno na internetu na adresi: http://www.undp.org.yu/tareas/policy/vulnerability%20report%20eng.pdf. 12

NVO Maltheser, Integrated health care of Roma through the city authorities in Novi Sad. Novi Sad

17

probavnog trakta, bolesti lokomotornog sistema, bolesti centralnog nervnog sistema, i

infektivne bolesti. Njihova studija zaključuje da su deca mlađa od 14 godina, žene

reproduktivnog uzrasta od 14 do 49 godina, i starije osobe posebno ugroženi što se tiče

zdravstvenog stanja.

Prema podacima Zdravstvenog centra „Studenica“ - Dom zdravlja Kraljevo, do sada je

preko 93% ukupne populacije u Kraljevu registrovano, pa se pretpostavlja da je najveci broj

Roma izabrao svoje lekare. Međutim, ova ustanova ne poseduje informacije o tačnom broju

registrovanih Roma i Romkinja, pošto se nigde u zdravstvenoj dokumentaciji ne evidentira

po nacionalnosti.

Na osnovu istraživanja u Kraljevu i na postavljeno pitanje da na skali od 0 do 5 ocene kako

su zadovoljne tretmanom u zdravstvenim ustanovama, anketirane Romkinje su odgovorile

na sledeći način:

Što se tiče dostupnosti zdravstvenih službi i zdravstvene zaštite, smatramo da Romkinje

nisu uzele u obzir sve aspekte nego su uzele u obzir samo posedovanje ili neposedovanje

zdravstvene knjižice i na osnovu toga dobijeni su sledeći rezultati: 7% Romkinja je ocenilo

nulom, 6% jedinicom, 6% dvojkom, 7% trojkom, 5% četvorkom i 67% peticom i na taj

način istakle da im je potpuno dostupna zdravstvena zaštita.

Većina Romkinja koristi usluge zdravstvene zaštite samo za trudničke preglede i porođaj.

Među Romkinjama postoji skoro potpuni nedostatak svesti o potrebi za prevencijom

zdravlja i zaštitom od neželjenih trudnoća. To objašnjava i činjenicu da veliki broj Romkinja

same sebi određuju lekove umesto da idu lekaru.

Zdravstvena situacija Romkinja je znatno lošija od zdravstvene situacije opšte populacije

zbog direktne diskriminacije od strane lekara i drugog zdravstvenog osoblja, nedostatka

pristupa hitnim službama, lošim uslovima stanovanja – kao što je neadekvatno ili

ispodstandardno stanovanje bez tekuće vode, kanalizacije, grejanja i odnošenja smeća,

nedovoljne ishrane povezane sa izuzetnim siromaštvom i nepovoljnog položaja Romkinja u

okviru porodice.

Diskriminacija Romkinja u području zdravstvene zaštite je naročito vidljiva u oblasti

reproduktivnog i porodiljskog zdravlja kao i hitne pomoći jer su ovo najčešće korištene

zdravstvene usluge.

18

Još jedna česta prepreka u pristupu zdravstvenoj zaštitu je loša komunikacija između

doktora i pacijenata. Razlog za to je što mnoge Romkinje imaju vrlo nizak obrazovni nivo i

lekari sa njima ne razgovaraju jezikom, načinom ili u kontekstu koji bi one razumele.

Siromaštvo, veoma rasprostranjeno u romskim zajednicama u Srbiji, faktor je koji takođe

utiče i stvara prepreku u pristupu uslugama zdravstvene zaštite. Romkinje koje žive u

siromaštvu ne mogu sebi da priušte plaćanje medicinskih usluga, kupovinu lekova, itd.

Prema UNDP podacima, više od polovine romskih domaćinstava (55%) je u prethodnoj

godini doživelo situaciju da nisu mogli da priušte kupovinu prepisanih lekova za nekog

člana domaćinstva. Tek 60% Romkinja koje su u nekom momentu te godine bile bolesne je

zaista i potražilo pomoć lekara; 10% Romkinja je doživelo situaciju da im zbog nedostatka

odgovarajućih isprava nije pružena medicinska pomoć. Pored toga, mnoge Romkinje se žale

na razne vrste kršenja prava od strane medicinskog osoblja.

U nekim slučajevima, zdravstveni radnici ispoljavaju izuzetno negativne predrasude o

Romkinjama, a kako mnoge Romkinje ne poznaju sistem zdravstvene zaštite, time je

njihova diskriminacija olakšana.

Skup faktora koji utiču na zdravlje Romkinja u Srbiji je i nemogućnost pristupa

zdravstvenoj zaštiti zbog neposedovanja zdravstvenog osiguranja, zdravstvenih knjižica, i

prijave boravka. Romkinje koje žive u ilegalnim naseljima ne mogu da dobiju ovaj

dokument koji je neophodan za ostvarivanje prava na primarnu zdravstvenu zaštitu.

2.7. Diskriminacija

Prema podacima međunarodne organizacije Oxfam iz 2001. godine, prosečan životni vek

Romkinja u Srbiji je 48 godina. Romkinje su najmanje obrazovana grupa žena sa najvećim

procentom nepismenosti i najmanje stručne osposobljenosti, čije su posledice loš društveno-

ekonomski položaj, manja šansa za uspešnu integraciju, veća ranjivost i visoka izloženost

diskriminaciji. Diskriminacija pripadnica romske nacionalne manjine najviše je izražena u

oblasti zapošljavanja, obrazovanja, zdravstvene zaštite i stanovanja13

.

Diskriminacija prema Romkinjama prati i obeležava čitav život žene Romkinje. Svim

Romkinjama je zajedničko da su suočene sa stalnim nepoverenjem, vređanjem, odbijanjem,

stereotipima i predrasudama od strane većinske zajednice, ali i u svojim porodicama.

Prava Roma i Romkinja su sve aktuelnija tema u Srbiji, nažalost vrlo često zbog drastičnih

kršenja. Položaj Romkinja, sa druge strane, uveliko je otežan činjenicom da su one

diskriminisane i na rasnoj osnovi, kao Romkinje, i na rodnoj osnovi, kao žene iz zajednice

koja je u velikoj meri izrazito patrijarhalna.

Nalazi istraživanja, kao i iskustvo romskih ženskih organizacija zasnovano na terenskom

radu u romskim naseljima, ukazuju da rani brakovi i vanbračne zajednice umanjuju

obrazovne i profesionalne mogućnosti, uzrokuju ekonomsku zavisnost od supruga i njegove

porodice i potencijalno izlažu devojčice i žene većem riziku od porodičnog nasilja i

zdravstvenim rizicima povezanim sa ranom trudnoćom.

13

NVO Maltheser, Integrated health care of Roma through the city authorities in Novi Sad. Novi Sad

19

U nacionalnom okviru prava pripadnica nacionalnih manjina zaštićena su Ustavom

Republike Srbije14

, kao i Statutom Autonomne Pokrajine Vojvodine15

. Od diskriminacije štite

Krivični zakonik16

, Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina17

, Zakon o zabrani

diskriminacije18

, Zakon o ravnopravnosti polova19

i Zakon o sprečavanju diskriminacije

osoba sa invaliditetom20

. Odredbe protiv diskriminacije sadrže, između ostalih, i Zakon o

radu21

, Zakon o zapošljavanju22

, Zakon o predškolskom vaspitanju i obrazovanju23

, i Zakon

o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja24

. Nažalost, praksa sprovođenja ovih zakona

je još uvek siromašna, i smatra se da državne institucije i dalje nemaju razvijene kapacitete

za ostvarivanje prava nacionalnih manjina25

.

14

Ustav Republike Srbije, Službeni glasnik Republike Srbije 98/2006, dostupan na adresi: http://www.ustavni.sud.rs/page/view/sr-Latn-CS/70-100028/ustav-republike-srbije. 15

Statut Autonomne Pokrajine Vojvodine, Službeni list APV br. 17/09, dostupan na: http://www.vojvodina. gov.rs/index.php?option=com_docman&task=cat_view&gid=19&Itemid=70. 16

Krivični zakonik Republike Srbije, Službeni glasnik RS br. 85/2005, 88/2005 – ispr., 107/2005 – ispr., 72/2009 i 111/2009,

dostupan na adresi: http://ebookbrowse.com/krivicni-zakonik-republikesrbije-pdf-d93951212. 17

Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, Službeni list SRJ br. 11/2002, Službeni list SCG br. 1/2003, i Službeni glasnik RS br. 72/2009, dostupan na adresi: http://www.ravnopravnost. gov.rs/lat/propisiRepublike.php?idKat=5. 18

Zakon o zabrani diskriminacije, Službeni glasnik RS br. 22/2009, dostupan na adresi: http://www.ravnopravnost. gov.rs/lat/propisiRepublike.php?idKat=5. 19

Zakon o rodnoj ravnopravnosti, Službeni glasnik RS br. 104/09, dostupan na adresi: http://www.ravnopravnost. gov.rs/lat/propisiRepublike.php?idKat=5. 20

Zakon o sprečavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom, Službeni glasnik RS br. 33/06, dostupan na adresi: http://www.ravnopravnost. gov.rs/lat/propisiRepublike.php?idKat=5. 21

Zakon o radu, Službeni glasnik RS br. 24/2005, br. 61/2005 i br. 54/2009, dostupan na adresi: http://www.minrzs. gov.rs/cms/sr/propisi/rad. 22

Zakon o zapošljavanju i osiguranju za slučaj nezaposlenosti, Službeni glasnik RS br. 36/2009 i br. 88/10, dostupan na adresi: http://poslovi.infostud.com/info/saveti/pravnik-odgovara/. 23

Zakon o predškolskom vaspitanju i obrazovanju, Službeni glasnik RS br. 18/2010, dostupan na adresi: http://www.ravnopravnost. gov.rs/lat/propisiRepublike.php?idKat=5. 24

Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, Službeni glasnik RS br. 72/2009 i 52-2011, dostupan na adresi: http://www.ravnopravnost. gov.rs/lat/propisiRepublike.php?idKat=5. 25

Zaštitnik građana Republike Srbije, Komentar o pojedinim pitanjima zakona i propisa kojima je uređen položaj nacionalnih manjina u odnosu na primenu Međunarodne konvencije o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, Beograd, februar 2011, dostupan na adresi: http://www.zastitnikgradjana.org/pravamanjina/index.php/sq/podaci/dokumenta/zatitnik-graana.

20

Država je, između sveobuhvatnih strateških dokumenata, usvojila i Nacionalnu strategiju za

poboljšanje položaja žena i unapređivanje rodne ravnopravnosti (Službeni glasnik RS,

15/0926

). Pitanja koja se tiču Roma i Romkinja obrađena su u više pojedinačnih strategija,

kao što su: Strategija za unapređivanje položaja Roma u Republici Srbiji, (Službeni glasnik

RS, 27/09), Strategija za smanjenje siromaštva, Nacionalna strategija za izbegla i raseljena

lica, Strategija za upravljanje migracijama, Nacionalna strategija za poboljšanje položaja

žena i unapređivanje rodne ravnopravnosti, Strategija za reintegraciju povratnika po

sporazumu o readmisiji, Strategija borbe protiv trgovine ljudima Republike Srbije, itd.

Međunarodni pravni okvir

Dokumenti na međunarodnom nivou na koje se naše javno zastupanje za unapređenje

položaja Romkinja oslanja su:

Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena (Rezolucija Generalne skupštine

UN, 1979. godina),

Pekinška deklaracija i Platforma za akciju iz 1995. godine,

Milenijumski ciljevi razvoja Ujedinjenih nacija iz 2000. godine,

Deklaracija o jednakostima između žena i muškaraca kao fundamentalni kriterijum

demokratije Saveta Evrope (1997. godine),

Deklaracija o eliminisanju zlostavljanja žena (1993. godine),

Opcioni protokol uz Konvenciju o eliminisanju svih oblika diskriminacije žena (usvojen

2002. godine),

Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena,

Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima,

Međunarodni pakt ograđanskim i političkim pravima,

Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima,

Međunarodna konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije,

Konvencija o pravima deteta,

Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda,

Okvirna konvencija za zaštitu nacionalnih manjina,

Evropska povelja o regionalnim ili manjinskim jezicima,

Revidirana evropska socijalna povelja,

Konvencija UNESCO protiv diskriminacije u obrazovanju,

Konvencija UN za suzbijanje trgovine ženama i decom,

Konvencija o političkim pravima žena,

Protokol UN za prevenciju, suzbijanje i kažnjavanje trgovine ljudima, naročito ženama i

decom,

Konvencija UN za suzbijanje i ukidanje trgovine licima i eksploatacije i prostituisanja

drugih,

Deklaracija Dekade inkluzije Roma 2015-2015. godine.

26

Usvojen od strane Vlade Republike Srbije februara 2009, Nacionalni akcioni plan (NAP)za sprovođenje Strategije za period 2010-2015. godine usvojen je 2010.

21

Nacionalni pravni okvir

Na nacionalnom nivou su relevantna sledeća dokumenta:

Ustav Republike Srbije («Službeni glasnik RS» broj 98/06 od 10.11.2006),

Krivični zakonik,

Porodični zakon donosi mere porodično-pravne zaštite od nasilja u porodici,

Zakon o zabrani diskriminacije,

Zakon o ravnopravnosti polova,

Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina («Službeni list SRJ», broj 11/2002),

Zakon o nacionalnim savetima nacionalnih manjina («Službeni glasnik RS», broj 72/2009),

Zakon o zabrani diskriminacije («Službeni glasnik RS», broj 22/2009).

Strateški važna dokumenta

U Republici Srbiji je u poslednjih deset godina izrađeno nekoliko strateških dokumenata

čije bi sprovođenje moglo biti od značaja za unapređivanje položaja Romkinja. Jedini

strateški dokumenti koji se posebno bave ovim pitanjem su Strategija za unapređivanje

položaja Roma u Republici Srbiji, kao i Akcioni plan za sprovođenje Strategije za

unapređivanje položaja Roma u Republici Srbiji. Delom Akcionog plana za žene (koji se

naziva Akcioni plan za specifičan položaj žena) predviđene su razne afirmativne mere i

akcije radi unapređenja položaja Romkinja. Njima je obuhvaćeno obrazovanje, zdravstvo,

stanovanje, zapošljavanje, borba protiv diskriminacije nad Romkinjama, učešće u javnom i

političkom životu, borba protiv nasilja nad ženama, maloletničkim ugovorenim brakovima,

prodaje nevesta i trgovine ženama i sistemsko rešavanje problema dece ulice.

Značajna strateška dokumenata su i: Zakon o rodnoj ravnopravnosti, usvojen 2009. godine,

Nacionalna strategija za poboljšanje položaja žena i unapređivanje ravnopravnosti polova

(za period od 2009. do 2015. godine), Nacionalni akcioni plan za sprovođenje nacionalne

strategije za poboljšanje položaja žena i unapređivanje ravnopravnosti polova, Nacionalna

strategija održivog razvoja, Nacionalni program za integraciju u Evropsku Uniju i

Srednjoročni prioriteti evropskog partnerstva, Strategija za smanjenje siromaštva i

Strategija razvoja obrazovanja odraslih u Republici Srbiji. Oba dokumenta usvojena su od

strane Vlade Republike Srbije 2005. godine, kao i Strategija borbe protiv trgovine ljudima u

Republici Srbiji i Nacionalna strategija za prevenciju i zaštitu dece od nasilja.

22

3. Rezime

Značaj ovog istraživanja ogleda se u tome što se radi o prvom istraživanju u

Kraljevu koje za ciljnu grupu ima samo Romkinje. Iako sprovedeno na malom

uzorku ženske romske populacije, dalo je indikativne rezultate o njihovom položaju

na polju obrazovanja, zdravstva, braka, socijalne pomoći, diskriminacije, stanovanja,

zaposlenja:

- 82% žena je stupilo u brak pre 18. godine;

- 60% žena je postalo majkom pre punoletstva;

- samo 26% ispitanica je redovno pohađalo osnovnu školu, dok 28% nije, uopšte išlo

u školu, a 46% njih je neredovno išlo u školu ili napustilo školu pre završetka

- samo 7 ispitanica od 100 završilo je srednju trogodišnju školu

- u 54% porodica ispitanica, samo jedna osoba ostvaruje ukupan mesečni prihod

domaćinstva uprkos činjenici da su romske porodice brojne

- od 100 anketiranih Romkinja, njih 77 nema nikakav stalni, privremeni niti

povremeni posao

- od 100 anketiranih Romkinja, njih 76 koristi materijalna davanja preko Centra za

socijalni rad

Svi dobijeni rezultati govore o vrlo teškom položaju Romkinja u Kraljevu. Nadamo

se da će ovo istraživanje doprineti i koristiti drugim institucijama i organizacijama u

cilju poboljšanja položaja Romkinja u našem gradu.