I. Bölümaltilar/tobi/e-library/...Maarif Nezâreti emrine alınmıştır; tasdikini istirham...

usuf Has Hacib�in, 1069/70�te tamamlayarak Kaşgar�da Karahanlõ Ha-kanõ Ebu Ali Hasan bin Süleyman Arslan�a takdim ettiği manzum didak-tik bir eser olan �Kutadgu Bilig�, devlet idaresi hakkõnda felsefî ve ahlâ-

kî öğütler veren ve ideal bir toplum nizamõnõ tasvir eden bir tarihî kaynaktõr. Bueserde, Türkler�in toplum hayatõ, ahlâk ve değer ölçüleri ve devlet idaresi ile ilgi-li görüş ve düşüncelerine yer verilmiştir.

Kutadgu Bilig�de:

"...kanun koruyuculuğu ve adâlet müessesesi şu şekilde ifade edil-mektedir: �...beyler örf ve kanuna nasõl riâyet ederse, halk da aynõşekilde örf ve kanuna itaat eder�...

Türk töresine göre, hükümdar devletin baştemsilcisi ve milletin ba-basõ sõfatõyla �Yargu�, �Yolak�, �Dâr�ül-adl� ad ve sõfatlarõyla, �Şikâ-yet� veya �Mezâlim Divânõ� diye adlandõrabileceğimiz yüksek devletmahkemesinde halka bizzat adâlet dağõtmõştõr...

Türk devlet ve hükûmet başkanlarõnõn tebaasõna karşõ olan aslî gö-revlerinin başõnda �adâlet tesis�i gelmekteydi.

Anadolu Selçuklu Devleti�nde de �Mezâlim Divânõ� kurulduğu, Bü-yük Selçuklu geleneğinin devam ettirilerek, haftada iki gün, hangidinden olursa olsun, halkõn şikâyetlerinin dinlendiğini, tarihî kay-naklardan öğreniyoruz... Osmanlõ Devleti�nde de adâlet müessese-sinin �adâlet mülkün temelidir...� prensibiyle varlõğõnõ devam ettirdi-ğini..."(1)

biliyoruz.

Türk devlet geleneğinin en önemli unsurlarõndan biri olan adâletle idare etmesebebiyle, Osmanlõ Devleti, tarihte hiçbir devlete nasip olmayacak şekilde, teba-asõnõ barõş, huzur ve refah içerisinde asõrlar boyunca bir arada yaşatmõştõr.

Osmanlõ idaresinde:

"Devlet, İslâmiyet�ten başka dinlere inananlarõn şahsî haklarõnõ ka-

1ERMENİLER�İN TÜRKLER�E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ

I. BölümTürk Devlet Geleneğinde Adâlet Anlayõşõ

(1) �smet Binark: �Ar¾iv Belgeleri I¾�€�nda Osmanl��da Adâlet Anlay�¾��. Osmanl��da �nsan Haklar� (25-26 Kas�m 1999,Manisa): Uluslararas� Sempozyum Bildirileri, Manisa, 2000, 162-163. ss.

Y

nunlarla da korumuştur. Kanun önünde hiçbir gruba iltimas geçil-memiş ve farklõ etnik gruplara baskõ uygulanmamõştõr"(2)

"Osmanlõ topraklarõnda, Müslümanlõk, Hõristiyanlõk, Yahudilik... gi-bi bütün dinlerin yaşadõğõ iyi bilinen bir gerçektir. Osmanlõ�da dinhürriyeti olmasaydõ, acaba bunlar nasõl yaşardõ?... Osmanlõ, mev-cudun yaşamasõna saygõlõ, genişlemeye karşõ dikkatli ve titiz olmakmecburiyetinde idi."(3)

"Osmanlõ İmparatorluğu�nda İslâm hukuku, insan haklarõnõn ko-runmasõ için gerekli zemini zaten sağlõyordu. Yaşama hakkõ, mülki-yet hakkõ, aile kurma hakkõ, miras hakkõ gibi hukuk sistemi içindemevcut olan haklardõ...

İslâm�õn hayat telâkkisi insan merkezlidir. İslâm, insanõ dünya ahi-ret bütünlüğü içinde ele almaktadõr...

İslâm�da insan haklarõ kavramõnõn ilâhiliği temel prensiptir... Türk-ler de, İslâmiyeti, Allah�õn buyruklarõna saygõlõ ve itaatkâr ve O�nunyaratõklarõna şefkatli ve merhametli olmak, adâletli davranmak şek-linde anlamõşlardõr."(4)

Osmanlõ Devleti�ni asõrlar boyunca hükümrân ve hâkim kõlan sõr, Türk veMüslüman olmayan azõnlõklarõ, onlarõn örf, âdet, yaşayõş ve inançlarõ üzerindehiçbir baskõ yapmadan âdil bir şekilde idare etmesindedir.

Osmanlõ Devleti, siyaset icabõ, endoktrinasyon, yâni sosyalleştirme metod veusûllerine başvurmadan, büyük devletlerin yaptõğõ gibi azõnlõklarõ asimile etme-den, bunu asõrlar içinde sürdürmüş; haklõ olarak tarihe �Osmanlõ Asõrlarõ� damga-sõnõ vurmuştur.

Diğer dinlere ve başka õrklara Osmanlõ Devleti�nin gösterdiği yüzlerce yõllõkmüsamaha, inkâr edilemeyecek kesin bir tarih gerçeğidir. Bunun aksi geçerli ol-saydõ, dünya haritasõnda pek çok ülkenin din ve dil coğrafyasõ bugün şüphesizbambaşka görünümde olurdu.

Felix Valyi adlõ yazar, Türk�ün âdil idaresi ve hoşgörüsü hakkõnda şu tesbitiyapmõştõr:

"Müslüman yönetiminin hoşgörüsü konusunda en mühim tanõklõk,takibe uğrayan Hõristiyanlarõn ve diğer mezhep mensuplarõnõn ken-di dinlerini serbestçe icra edebildikleri Müslüman topraklarõna ilti-

2 İSMET BİNARK

(2) Hatice Palaz Erdemir: �Tarihî Geli¾im Sürecinde �nsan Haklar� ve Osmanl� Modeli�. a.g.e., 42. s.(3) Fahrettin Olguner: ��nsan Haklar�nda Ölçü ve Osmanl��. a.g.e., 12. s.(4) �smet Binark: a.g.m., 165. s.

ca edişleridir. XV inci asõr sonlarõnda takibata uğrayan İspanyaMusevileri büyük bir topluluk olarak Türkiye�ye iltica etmiştir. Ma-caristan ve Transilvanya�nõn Kalvenistleri,Transilvanya�nõn Ünita-rienleri, fanatik Habsburg hanedanõnõn eline düşmektense Türkler�egitmeyi tercih etmişlerdir. XVII. asõrda Silezya�nõn Protestanlarõümit dolu gözlerle Türkiye�ye bakmõşlardõr. Din hürriyetini eldeedebilmek için Müslüman idaresine memnuniyetle gireceklerdi.1736 yõlõnda Rus Devlet Kilisesince takibe uğrayan �Old Believers�mezhebine mensup Kazaklar, Hõristiyan kardeşlerinin kendilerinetanõmadõğõ hoşgörüyü Türkiye�de bulmuşlardõr."(5)

Bir başka yazar, Alexander Powell da, Türkler�in hoşgörüsü ile ilgili olarakkitabõnda şunlarõ yazar:

"Haçlõlar Filistin�de Müslüman esirleri keserlerken, İspanya�da en-gizisyonun dehşeti had safhada iken, Kromvel�in askerleri İrlanda-lõ Katolikleri katlederken, Fransa Kralõnõn emri ile, Fransa�da Pro-testanlarõn kökü kazõnõrken, bütün Avrupa ülkelerinde Museviler he-sapsõz zulüm ve vahşete tâbi tutulurken, Küçük Asya�da Müslüman,Hõristiyan ve Musevilerin yan yana, tam bir dostluk içinde yaşadõk-larõnõ hatõrlamak yerinde olur."(6)

Bir başka yabancõ yazar Talcott Williams�a göre, bu hoşgörü:

"Osmanlõ mevzuatõ ve yönetimi yabancõ mezhep ve düşman inançla-rõn dinî teşekküller kurmasõnda ve eğitimlerinde, Fransa�da mezhepve inançlar konusunda bin yõldan beri tatbik edilen Galler�den kal-ma hürriyetten çok daha müsamahalõdõr."(7)

Türk İdaresinde ErmenilerTürkler Anadolu�yu fethettiklerinde burada bağõmsõz bir Ermeni devleti bu-

lunmamaktaydõ. Türkler�in Anadolu�yu fethinden önceki dönemde, Ermeniler Bi-zans - İran ve Bizans - İslâm devletleri arasõnda mücadele konusu olmuşlar; mez-hep ve siyasî sebeplerle sürgüne tâbi tutulmuşlardõr.

Buna karşõlõk, Ermeniler Türk idaresinde toprak sahibi olmuş, İslâm hukukuçerçevesinde dil ve inancõnõ serbestçe yaşama ve yaşatma imkânõnõ bulabilmişler-dir.


(5) Felix Valyi: Revolutions in Islam. London, 1925, 27-28. ss.(6) E. Alexander Powell: The Struggle for Power in Moslem Asia. New York, 1925, 120. s.

Türkler hâkim olduklarõ yerlerdeki gayrimüslimlere, çağõnõn çok ötesinde birhoşgörü ile davranmõşlar; onlarõ dillerinde, dinlerinde, inançlarõnda ve kendi ara-larõndaki her türlü münasebetlerde serbest bõrakmõşlardõr.

Bu statü çerçevesinde, Hõristiyan cemaatler tam bir serbesti içerisinde dinî vemillî kimliklerini koruma imkânõnõ bulmuşlardõr. Özellikle, o çağda Avrupa�dakiuygulamalar göz önüne alõnõrsa, bu çağõnõn çok ötesindeki bir hoşgörünün inkâredilemez delilleridir.

Bilindiği gibi, Müslümanlar ve Yahudiler 1492�den sonra İspanya�da barõna-mamõşlar, çareyi Osmanlõ Devleti�ne sõğõnmakta bulmuşlardõr. Fransa�da 1572�deSt. Barthélemy katliâmõ yaşanmõştõr. Avrupa din harpleri ile 1648�lere kadar çal-kalanmõştõr. Buna karşõlõk gayrimüslimler Osmanlõ Devleti�nin âdil idaresi altõn-da huzur, barõş ve refah içerisinde yaşamõşlardõr.

Ermeniler, yüzyõllar boyu Osmanlõ Devleti idaresinde, kimi zaman oldukçaönemli görevler alacak kadar itimat da kazanmõşlar ve �tebaa-i sâdõka� diye adlan-dõrõlan Ermeniler, tarihlerindeki en istikrarlõ ve huzurlu yõllarõ, şüphesiz bu dö-nemde, yâni Osmanlõ idaresinde yaşamõşlardõr.

Ermeni tarihçi Oscanyan, Osmanlõ Ermeniler�i hakkõnda şu tespiti yapmõştõr:

"Ermeni cemaati Türkiye�de günlük hayatõn esasõnõ teşkil etmiştir.Zirâ uzun süredir hizmetten ziyâde idare etmeye alõşmõş olan Türk-ler, sanayinin bütün dallarõnõ onlara bõrakmõşlardõ. Bu sebeple Tür-kiye�deki bankerler, tüccarlar, makineciler hep Ermeni idi. Diğer ta-raftan onlarla Müslümanlar arasõnda his benzerliği ve menfaat bir-liği vardõ... Ermeniler Türklere rahatça uymuş ve emniyetlerini ka-zanarak en nüfuzlu reâya olmuşlar-dõr."(8)

Ermeni Rahip Y.G. Çark�da, OsmanlõErmenileri�nin durumunu şöyle anlatõr:

"Bu üçüncü devreyi (Tanzimat) Er-meniler�in altõn devri olarak vasõf-landõrõrsak, hata etmiş olmayõz ka-naatindeyim. En feyizli, en elverişlisaydõğõmõz bu devrede Ermeniler,her sahada ileri gidebildiler, kendilerini tanõtarak, Hükûmetin em-niyetini ve itimadõna kazanarak yüksek mevkilere kadar çõkabildi-ler."(9)

4 İSMET BİNARK

(7) Talcott Williams: Turkey, A World Problem of Today. New York, 1922, 194. s.

Ermeniler, yüzyõllarboyu Osmanlõ Devleti idare-sinde, kimi zaman oldukça

önemligörevler alacak kadar itimat

da kazanmõşlar

Osmanlõ idaresinde himâye gören Osmanlõ Ermenileri�ne karşõlõk; Rusya�dayaşayan Ermeniler�e ait vakõflar, okul ve dinî müesseseler zorla ele geçirilmiş, Er-menice eğitim yasaklanmõş, din adamlarõ ile başarõlõ ticaret erbabõ sürgüne gön-derilmiştir.(10)

Rusya�daki Ermeniler, Osmanlõ Devleti�nde yaşayan Ermeniler�in sahip oldu-ğu siyasî haklarõn onda birine bile sahip değildiler.(11)

Kafkas Genel Valisi Galiçin�in 1898�de Çar�a sunmuş olduğu meşhur lâyiha-da özetle şu hususlar yer almõştõr:

"Ermeni ihtilâl fikirleri, genellikle din adamlarõ, matbuat ve yaban-cõ memleketlerde bulunan komiteler tarafõndan yayõlmaktadõr. Bu fi-kirlerle uğraşan Ermeniler derhal Kafkasya�dan uzaklaştõrõlmalõ veErmeni ahâlîye yayõlmamasõ için çok şiddetli davranõlmalõdõr. Onuniçin de, istiklâl fikirleri mekteplerde kuvvet kazandõğõndan Ermenimektepleri Rus Maarifine bağlanarak kontrol altõna alõnmalõdõr. Bunoktadan hareketle 320 Ermeni mektebi kapatõlmõş ve emlâkleriMaarif Nezâreti emrine alõnmõştõr; tasdikini istirham ederim. Mat-buat ve bütün hayõr cemiyetleri siyasetle uğraştõklarõndan matba-alarõnõ ve cemiyetlerini kapatma salahiyetinin verilmesini teklif ede-rim."(12)

Osmanlõ Devleti�nin sâdõk bir tebaasõ olarak adlandõrõlan Ermeniler, XIX. yüz-yõlõn ikinci yarõsõndan itibaren, özellikle Çarlõk Rusyasõ ve İngiltere tarafõndanOsmanlõ Devleti�nin içten parçalanmasõ yolunda kullanõlmõşlardõr.

Osmanlõ Devleti idaresinde başlangõçta askere alõnmayan, bütün ticarî çõkarla-rõ muhafaza olunan ve bu sâyede hiç külfetsiz büyük maddî servetler, bu arada yi-ne devletin kendilerine temin ettiği iyi eğitim neticesi yüksek siyasî mevkiler el-de eden Ermeniler�in Osmanlõ Devleti�ne baş kaldõrmasõ, Ermeniler�i maşa ola-rak kullanan ve kendi topraklarõnda, Osmanlõ Devleti�nden Ermeniler adõna iste-dikleri menfaatleri Ermeniler�e vermeyen, iki yüzlü siyaset takip eden devletlerin"õslahat" isteklerini bahane etmeleriyle ortaya çõkmõştõr.

Milletlerarasõ Bir Emperyalist Strateji:


(8) D. Oscanyan: The Sultan and his People. London, 1957, 353. s.(9) Y. G. Çark: Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, 1453-1953. �stanbul, 1953, 44. s.(10) B. A. Boryan: Armeniya mejdunarodnaya diplomatiya i SSSR, çast I. Moskva, 1929, 217. s.; S. M. Akopyan: Zapodnaya

Armeniya v planah imperialistiçe¾kih derjav v period pervoy mirovoy voyn�. Yerevan, 1967, 162. s.(11) Edgar Granville: Le Tsarisme en Asie Mineure. Revue Politique Internationale, 1917, �Çarl�k Rusyas��n�n Türkiye�deki

Oyunlar��. Çeviren: Orhan Ar�man. Ankara, 1967, 30. s.

�Şark Meselesi�Osmanlõ Devleti�nin tarihinde, gerek kendi idaresi altõnda bulunan değişik

milliyettekilerin, gerekse kendilerine siyasî ve iktisadî imtiyazlar verdiği Batõlõdevletlerin sayõsõz ihanetleri vardõr.

Bu sahnede Ermeniler de yer almõşlar, asõrlarca âdil idaresi altõnda huzur verefah içerisinde yaşadõklarõ Osmanlõ Devleti�ne ihanet ederek; Osmanlõ coğrafya-sõnõ bölüp parçalamada, kendilerini maşa olarak kullanan devletlerin tuzağõnadüşmüşlerdir.

XIX. yüzyõlõn ikinci yarõsõndan itibaren, bir �Ermeni Meselesi�nden söz edil-meye başlandõğõ görülmektedir.

Bu mesele için bir başlangõç noktasõ aramak gerekirse, bunu �1856 Islahat Fer-manõ� veya 1877-78 Osmanlõ-Rus Savaşõ ve bunu takiben 3 Mart 1878 tarihliAyastefanos (Yeşilköy) Anlaşmasõ ve 13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Konferan-sõ�nda bulmak mümkündür. Ayastefanos ve Berlin antlaşmalarõna, Ermeniler�inbulunduğu yerlerde õslahat yapõlmasõna dâir hükümler konulmasõndan sonra, buhükümlere dayanõlarak, büyük devletlerin Osmanlõ Devleti�nin içişlerine müdaha-lelerde bulunmasõyla Ermeni meselesi ortaya çõkmõştõr.

Aslõnda Ermeni meselesi, �Şark Meselesi�nin bir parçasõnõ teşkil etmektedir.�Düvel-i Muazzama� diye adlandõrõlan emperyalist Avrupa Devletleri (Rusya, İn-giltere, Fransa ve Almanya), menfaatleri doğrultusunda Osmanlõ Devleti�ni par-çalamak için gayrimüslim tebaa arasõnda başlayan milliyetçilik ve ayrõlõkçõ hare-ketleri hararetle desteklemişler ve Balkanlar�da kendi nüfuzlarõ altõnda devletlerkurmaya çalõşmõşlardõr.

Ermeni meselesinin ortaya çõkõş sebeplerinin, Osmanlõ Devleti topraklarõ üze-rinde yaşayan Ermeniler�in sosyal, kültürel, ekonomik, idarî ve siyasî statülerin-den kaynaklanmadõğõ, bu meselenin temelinde, sun�i olarak yaratõlan ve �ŞarkMeselesi� adõ ile anõlan milletlerarasõ bir emperyalist stratejinin, güçler dengesipolitikasõnõn yattõğõ bilinmektedir.

Siyasî tarih terminolojisinde yer almõş olan �Şark meselesi� tâbiri, XIX. asrõnikinci yarõsõnda Osmanlõ Devleti�nin Batõlõ Devletler tarafõndan parçalanmaya ça-lõşõlmasõnõ ifade etmektedir. �Şark Meselesi� özetle, gayrimüslimler için OsmanlõDevleti�nin parçalanmasõ ve kendi lehlerine reformlar yapõlmasõnõ, bu çerçevedekendilerini muhtariyet ve istiklâle götürecek tâviz ve imtiyazlar koparmayõ ifadeetmektedir.(13)

6 İSMET BİNARK

(12) Ne¾ide Kerem Demir: Bir ½ehit Anas�na Tarihin Söyledikleri; Türkiye�nin Ermeni Meselesi. 3. bs. Ankara, 1982, 62.s.

Ermeni Komitelerinin Kurulmasõ1870�den itibaren Doğu Anadolu�da Ermeni devleti kurma hayaliyle bir takõm

dernek ve komitelerin kurulmaya başlandõğõ görülür.

Van�da �Kara Haç� ve �Armenakan�, Erzurum�da �Vatan Koruyucularõ� adlõkomiteler ilk kurulanlardõr. Bu komitelerin faaliyetleri mahallî çerçevede kalmõşve Osmanlõ idaresinden bir şikâyeti olmayan, refah ve huzur içinde yaşamaya de-vam eden Ermeni halkõnõn büyük çoğunluğunun bu tür faaliyetlere itibar etmeme-si sebebiyle başlangõçta etkili olamamõştõr.

1870 ile 1880 yõllarõ arasõnda, Van�da �Araratlõ�, Muş�ta �Okul Sevenler� ve�Doğu�, Erzurum�da �Milliyetçi Kadõnlar� adlõ dernekler kurulmuş; bunlardan�Araratlõ�, �Okul Sevenler� ve �Doğu� isimli dernekler daha sonra birleşerek �Er-menilerin Birleşik Cemiyeti�ni kurmuşlardõr.

İhtilâlci siyasî parti olarak ortaya çõkan ilk kuruluş �Armenakan Partisi�dir.Partinin kuruluş sebebi, ihtilâl yolu ile bağõmsõz Ermeni devletini kurmaktõr. Par-ti gayesine ulaşmak için bütün Ermeniler�i bir araya getirmek, ihtilâlci fikirleriyaymak, silâh ve para temin etmek, çeteler kurmak gibi yollara başvuracaktõr. Si-lâh kullanmak ve askerî taktik konusundaki bilgiler, Van Ermeni okulu�nda, RusKonsolosu Binbaşõ Kamsaragan tarafõndan verilmiştir.(14)

Osmanlõ Ermenileri�ni yurt içinde kurulan bu dernek ve komiteler vasõtasõyladevlete karşõ harekete geçirmek mümkün olamayõnca, bu defa Rus Ermenileri�neyurt dõşõnda komiteler kurdurulmuştur. 1887�de Cenevre�de �Hõnçak�, 1890�daTiflis�de �Taşnak� komiteleri kurulmuş ve bu komitelere hedef olarak Anadolutopraklarõnõ ve Osmanlõ Ermenileri�ni kurtarmak gösterilmiştir.

Ermeni tarihçi Louise Nalbandian, �Armenakan Partisi�nin faaliyetleri ile ilgi-li olarak şunlarõ yazar:

"Partinin bilinen faaliyetleri, Kürt kõlõğõna giren Hovannes Agripas-yon, Vardan Golaşyan ve Karabet Kulaksõzyan adlõ komitecilerinTürk zaptiyelerine saldõrmalarõ, çeşitli cinâyetler, aşiretlere saldõrõ-lar, Van�da polis memuru Nuri Efendi�nin katli, 1896 Haziran�õndaHõnçak Komitesi mensuplarõyla birlikte Van isyanõna katõlmalarõ,Avetisyan�õn liderliğinde 200 kişilik bir çete grubu ve Taşnaksagan


(13) Bayram Kodaman: �½ark Meselesi ve Tarihî Geli¾imi�. Tarihî Geli¾meler �çinde Türkiye�nin Sorunlar� Sempozyumu,Ankara, 8-9 Mart 1990, 59-63. ss.; ayn� yazar: �Ermeni Meselesinin Do€u¾ Sebepleri.� Türk Kültürü, (219), Mart-Ni-san 1981, 240-249. ss.; Y�lmaz Öztuna: XX. Yüzy�l�n Son Çeyre€inde ½ark Meselesi. Ankara, 1989; Cevdet Küçük:�½ark Meselesi Hakk�nda Önemli Bir Vesika�. �.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, (32), Mart 1979, 607-638. ss.

(14) Louise Nalbandian: �The Armenian Revolutionary Movement.� Los Angeles, 1963, 97-98. ss.

ve Vatan çeteleriyle birlikte Karahisar dağlarõ yakõnõnda aşiretlerleve Asurîlerle çarpõşmaya girişmeleri..."(15)

Nalbandian, �Hõnçak Komitesi�nin faaliyetleri ile ilgili olarak da şunlarõkaleme almõştõr:

"...halkõn duygularõnõ harekete geçirmek için tahrik ve şiddet olay-larõna ihtiyaç vardõ. Halk, düşmanlara karşõ kõşkõrtõlacak ve düşma-nõn misilleme yapmasõna imkân hazõrlanacaktõ. Şiddet olaylarõ ilehalkõn Hõnçak Komitesi�ne güven duygusu sağlanacak; aynõ zaman-da Osmanlõ idaresinin bu yolla prestiji zayõflatõlacak ve tamamiyledağõlmasõ için her türlü gayret gösterilecekti."(16)

Bir diğer Ermeni tarihçi Papazian ise, �Taşnak Komitesi� hakkõnda şunlarõ yaz-mõştõr:

"Komitenin programõ, isyan yoluyla Türkiye Ermenistan�õna siyasîve ekonomik serbesti tanõmak... hükûmetteki idarecileri ve hainleribertaraf etmek, resmî kuruluşlarõ tahrip ile zarar vermek ve yağma-lama hareketlerine girişmekti."(17)

İngiltere�nin Van Konsolosu Yüzbaşõ Clayton 12 Ekim 1880 tarihli raporun-da,(18) Rusya Ermenistan�õnda, Türkiye Ermenileri�ne silâh ve cephane gönderil-mek için cemiyetler kurulduğunu ve silâhlarõn dağõtõmõ için de ajanlar tutulduğukonusunda istihbarat edindiğini yazõyordu.

Clayton Kasõm ayõnda, Ermeniler�in isyan hazõrlõğõ içinde olduklarõnõ,Van�daki bir Amerikan misyonerinin Rusya�dan devamlõ silâh geldiğini ifade et-tiğini rapor ediyordu.(19)

Erzurum�daki İngiliz Konsolosu Yüzbaşõ Everett de , 24 Kasõm tarihli rapo-runda,(20) Rusya�da silâh toplandõğõ konusundaki bilgilerin kesin olduğunuyazmõştõr.

Ermeni meselesinin ortaya çõkõşõ ve Ermeni ihtilâlci komitelerinin teşkili ile il-gili olarak perde arkasõndaki güç odaklarõndan birisi Rusya�dõr.

1876 yõlõnda İstanbul�daki İngiliz Büyükelçisi Sir Elliot, hükûmetine gönder-diği bir raporda:

"Osmanlõ Hükûmeti ile ilgisi olmayan yüksek mevki sahibi bir Erme-ni, bana gelerek bütün olaylarõn Rus kõşkõrtmalarõnõn sonucu meyda-na geldiğini söyledi. Bu haber benim diğer yerlerden sağladõğõm is-

8 İSMET BİNARK

(15) Louise Nalbandian: a.g.e., 94, 97-98.ss.(16) Louise Nalbandian: a.g.e., 110-111. ss.; 1886�da haz�rlanan ve 1887�de Londra�da bas�lan �htilâlci H�nçak Partisi Prog-

tihbarata da uymaktadõr."demektedir.

Dönemin İngiliz Dõşişleri Bakanlarõndan Lord Edgar Granville de özetle:

"Ermeniler�in Osmanlõ Devleti�ne karşõ başkaldõrmalarõ, kendili-ğinden doğmamõştõr. Zirâ, Ruslar Ermeniler�e el atõncaya kadarTürkiye�de hiçbir Ermeni hareketi olmamõştõr..."(21)

şeklinde tesbit ve görüşlerini ifade etmiştir.

Ermeni tarihçi ve yazarlarõn, aynõ zamanda Batõlõ diplomatlarõn raporlarõndada açõkça görüleceği üzere, Ermeni komitelerinin ve teşkil ettikleri çetelerin mak-sadõ, Anadolu�da isyanlar çõkararak Osmanlõ Devleti�ne karşõ ayaklanmak,Osmanlõ Devleti�nin çöküşünü sağlayarak bağõmsõz bir Ermenistan kurmaktõ.

Ermeni komiteleri ve çeteleri, bu programõ uygulamaya koymuş ve çeşitli ta-rihlerde isyanlar çõkarmõşlardõr. Ayaklanma teşebbüsleri önce Hõnçaklar�dan gel-miş, daha sonra Taşnaklar da aynõ yolu takip etmişlerdir. Ayaklanma teşebbüsle-rinin ortak özelliği, bunlarõn dõşardan gelen komiteciler tarafõndan plânlanmõş ol-masõdõr.

Alman Sefiri Saurma�nõn, Bakanlõğõna gönderdiği 6 Ekim tarihli raporundakullandõğõ şu ifade, Ermeni komitelerinin faaliyetlerine tanõklõk etmektedir:

"Ermeni isyan teşebbüsleri, ihtilâl komitelerince tertiplenmektedir.Bu zaten onlarõn programõnda kayõtlõdõr."(22)

Ermeni komite ve çetelerinin, Osmanlõ Devleti�ne başkaldõrmalarõ ve isyanlarçõkarmalarõnõn arkasõndaki bir diğer güç odağõ da Ermeni kilisesidir.

Ermeni tarihçi Pasdermadjian Ermeni kilisesinin önemini şöyle ifade eder:

"Ermeni Kilisesi, Ermeni milletinin kilise tarafõndan can verilen ru-hunun yeniden dünyaya gelmek için yaşadõğõ vücuttur."(23)

Bir başka Ermeni tarihçisi Boyajian da:

"Ne kadar şumüllü olursa olsun, Ermeni kilisesini aynõ derecede elealmayan herhangi bir Ermeni tarihi Ermeniler�in gerçek hayatõnõortaya koymayõ başaramaz. Ermeni kilisesi ile Ermeni milleti o de-


ram� için bkz.: Esat Uras: Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi. 2. bs. �stanbul, 1976, 432-439. ss.(17) K.S. Papazian: Patriotism Perverted. Boston, 1934, 14-15. ss.; Esat Uras: a.g.e., 450. s.(18) �ngiliz D�¾i¾leri Ar¾ivi (Foreign Office: F.O.), 424/107, No: 194, Ek: 1(19) �ngiliz D�¾i¾leri Ar¾ivi, F.O. 424/107, No:185 ve 212(20) �ngiliz D�¾i¾leri Ar¾ivi, F.O. 424/107, No:213(21) Sadi Koça¾: Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk-Ermeni �li¾kileri. Ankara, 1967, 79. s.

rece iç içedir ki, birisi olmadandiğerini düşünmek mümkün değil-dir."(24)

der.

Ermeni Patriği M. Ormanyan�õn:

�Kayõp ülkenin görünen ruhu�(25)

ifadesiyle tarif ettiği Ermeni kilisesininve ruhanilerin, Ermeni meselesi, Ermenikomite ve çetelerinin teşkili ve silâhlan-malarõ konusu ile olan yakõn münasebetve işbirliğini, bir Osmanlõ vatandaşõ olan

Ermeni Piskoposu Gevand Turyan, şu satõrlarla açõklamaktadõr:

"Dinî cemaatler, uzun zamandan beri, Ermeni İhtilâl Partileri�ninihtilâl ocaklarõ olmuş ve en şeytanî programlar buralarda hazõrlan-mõştõr. Dinî merkezler, silâh depolarõ ve komplo ocaklarõ olmuştur...Dinî liderler, söz ve yazõ ile kendilerine güvenmiş olan halkõ isyanateşvik ediyorlardõ. Artõk vaazlarda yüce sözler ve İncil�in doktrinizikredilmiyordu. Sadakat ve doğruluk yerine isyan, insanlõk yerinede kin ve intikam; ahlâk yerine alçaklõk ve rezillik vaaz ediliyordu...,Dinî liderler, komiteler tarafõndan organize edilmiş bayramlara,toplantõlara törenlere başkanlõk ediyorlardõ."(26)

Ermeni kilisesi, �Türk düşmanlõğõ� yanõ sõra �Ermeni milliyetçiliği� fikrinin defilizlendiği yer olmuştur. Ermeni milliyetçiliğinin uyanmasõnda kiliseye en büyükdesteği:

".. Büyük Güçler sağlayacaklardõr. Büyük Güçler içinde de Ruslar...diplomatik alanda Ermeni dosyasõnõ açan ilk devlet olarak görüle-cektir."(27)

Ermeni Komite ve Çetelerinin İsyanlarõİlk isyan 20 Haziran 1890�daki Erzurum ayaklanmasõdõr. Bunu aynõ yõl 15

Temmuz 1890�da meydana gelen Kumkapõ gösterisi, 1892-1893�de Kayseri, Yoz-gat, Çorum ve Merzifon olaylarõ, Ağustos 1894�de Birinci Sasun isyanõ, 30 Eylül

10 İSMET BİNARK

(22) Alman Ar¾ivleri, Die Grosse Politik, Band: X, No: 2428; Zikreden: Kâmuran Gürün: Ermeni Dosyas�. 3. bs. Ankara,1985, 153-154. ss.

(23) Hrand Pasdermadjian: Histoire de l�Arménie. Paris, 1949, 290. s.

Ermeni komitelerinin ve teş-kil ettikleri çetelerin maksa-dõ, Anadolu�da isyanlar çõka-

rarakOsmanlõ Devleti�ne

karşõ ayaklanmak, OsmanlõDevleti�nin çöküşünü sağla-

yarak bağõmsõz birErmenistan kurmaktõ.

1895�de Bâb-õ Âli gösterisi, 24 Ekim 1895-28 Ocak 1896 tarihleri arasõnda cere-yan eden Zeytun isyanõ, 3 Haziran 1896 tarihli Van isyanõ ve 14 Ağustos 1896�daOsmanlõ Bankasõ�nõn işgâli, 1903�de İkinci Sasun isyanõ, 21 Temmuz 1905�deSultan Abdülhamid�e Yõldõz suikasti, 14 Nisan 1909�da da Adana olaylarõ takipetmiştir.

Ermeni komite ve çetelerinin isyanlarõnõn arkasõnda, büyük devletleri Osman-lõ Devleti�ne karşõ silâhlõ müdahaleye zorlamak maksadõnõn yattõğõ belgelerle sa-bittir.

İstanbul�daki Ermeni Partiğinin, 6 Aralõk 1876 tarihinde İngiliz BüyükelçisiElliot�a:

"...eğer Avrupa�nõn bu işe müdahalesi ve dikkatinin çekilmesi içinihtilâl ve isyan çõkarmak lâzõmsa, bunu yapmanõn hiç de zor bir şeyolmadõğõnõ..."

söylemesi(28) dikkat çekicidir.

İngiltere�nin İstanbul�daki Büyükelçisi Currie, İngiliz Dõşişlerine gönderdiği28 Mart 1894 tarihli raporunda şunlarõ ifade etmiştir:

"Ermeni ihtilâlcilerinin hedefi karõşõklõklar çõkararak, Osmanlõ-lar�õn karşõlõk vermesini temin etmek ve böylece yabancõ ülkelerinduruma müdahale etmesini sağlamaktõr."(29)

İngiltere�nin Erzurum Konsolosu Graves ise, İstanbul�daki İngiliz Büyükelçi-liği�ne yolladõğõ 28 Ocak 1895 tarihli mesajda:

"Komitelerin maksatlarõnõn genel bir memnuniyetsizlik yaratarak,Türk hükûmeti ve halkõnõn kendilerine karşõlõk vermesini ve yaban-cõ güçlerin dikkatini Ermeni halkõnõn hayâlî acõlarõna, dolayõsõyladurumu düzeltme gereğine çekmek..."(30)

olduğunu bildirmiştir.

İngiliz Konsolosu Graves, New York Herald gazetesi muhabiri Sydney Whit-man�õn:

"..- eğer bu memlekete hiçbir Ermeni komitecisi gelmemiş olsaydõ veErmenileri isyana kõşkõrtmasaydõlar, bu çarpõşmalar olur muydu?-şeklindeki sorusuna şu cevabõ vermiştir: -Tabiî ki hayõr, sanmam ki


(24) Dickran H. Boyajian: Armenia: The Case For a Forgotten Genocide. New Jersey, 1972, 84. s.(25) Yves Ternon: Les Arméniens: Histoire d�un genocide. Paris, 1977, 34. s.(26) A Qui la Faute? Aux Partis Revue Arménien. (Publication de la Revue Dadiar). Constantinople, 1917, 40-41. ss.(27) M. Kemal Öke: Ermeni Meselesi. �stanbul, 1986, 91. s.

bir tek Ermeni öldürülmüş olsun-."(31)

Rusya�nõn Bitlis ve Van Başkonsolosluğunu yapan General Mayewski, 1912tarihli raporunda şunlarõ kaydetmiştir:

"1895 ve 1896 yõllarõnda Ermeni komiteleri Ermeniler�le mahallîhalk arasõnda öyle bir kuşku yaydõlar ki, bu bölgelerde herhangi birreformun yürütülmesi imkânsõz hale gelmişti. Ermeni din adamlarõhiçbir dinî eğitim gayreti içinde değillerdi. Buna karşõlõk, milliyetçi-lik fikirlerini yaymak için çok çalõştõlar. Bu tür düşünceler esraren-giz manastõrlarõn duvarlarõ içinde gelişti ve dinî görevlerin yeriniHõristiyanlarõn Müslümanlara olan düşmanlõğõ aldõ. 1895 ve 1896yõllarõnda Asya Türkiye�sinin pek çok vilâyetinde çõkan ayaklanma-larõn sebebi ne Ermeni köylerinin sefâleti, ne de mâruz bulundukla-rõ baskõ idi. Zirâ bu köylüler komşularõndan çok daha zengin ve mü-reffehtiler. Ermeniler�in ayaklanmasõ şu üç sebepten ileri geliyordu:1- Bunlarõn siyasî konularda bilinen tekâmülleri, 2- Ermeni kamu-oyunda milliyetçilik, kurtuluş ve bağõmsõzlõk fikirlerinin gelişmesi,3- Bu fikirlerin Batõ hükûmetlerince desteklenmesi ve Ermeni dinadamlarõnõn telkin ve çabalarõyla yayõlmasõ..."(32)

İngiltere�nin Van�daki Konsolos Yardõmcõsõ Williams, 4 Mart 1896 tarihli ra-porunda:

"Taşnak ve Hõnçaklarõn aşõrõlõk ve çõlgõnlõklarõ ile halkõ kõşkõrttõkla-rõnõ, reformlarõn uygulanmasõ için girişilen bütün gayret ve faaliyet-leri felce uğrattõklarõnõ, bütün Anadolu�da olup bitenlerden Ermenikomitecilerinin sorumlu bulunduğunu..".(33)

belirtmiştir.

Adana�daki İngiliz Başkonsolosu Doughty Wily, 1909 tarihli raporunda:

"Ermeniler�in yabancõ müdahaleyi sağlamaya çalõştõklarõnõ ..."

yazmõştõr.(34)

General Mayewski, 1912 tarihli bir başka raporunda:

"Taşnak Komitesinin Ermeniler�le Müslümanlarõ birbirine düşüre-rek durumu karõştõrmaya ve Rus müdahalesine zemin hazõrlamaya

12 İSMET BİNARK

(28) �ngiliz D�¾i¾leri Ar¾ivi, F.O. 424/46, 205-206. ss. No. 336(29) �ngiliz Mavi Kitab� (Blue Book), (Turkey), No:6 (1894), 57. s.(30) �ngiliz Mavi Kitab�, No: 6 (1894), 222-223. ss.

çalõştõğõnõ..."(35)

ifade etmiştir.

Ermeni tarihçi Papazian da:

"İsyanlarõn maksadõnõn, Avrupa Devletleri�nin Osmanlõ Devleti�niniçişlerine müdahalelerini temin etmek olduğunu..."(36)

yazmõştõr.

Ermeni komiteleri her isyanõ, bu isyandan hemen sonra Avrupalõlarõn müdaha-lede bulunacaklarõ propagandasõyla çõkarmõşlardõr.

Görüldüğü gibi, Ermeni komite ve çetelerinin isyanlarõnõn sebebi ne sefâlet, neõslahat, ne de baskõ altõnda tutulduklarõdõr. İsyanlarõn gerçek sebebi, Batõlõ büyükdevletler ile Rusyanõn, Ermeni komiteleri ve Ermeni kilisesi ile işbirliği halinde,tarihe damgasõnõ vurmuş Osmanlõ İmparatorluğu�nun parçalanmasõnõ istemeleri-dir.

Osmanlõ Devleti ise, bu isyanlar karşõsõnda, her devletin yapacağõnõ yapmõş veisyanlarõ bastõrmak için çetelerin üzerine kuvvet göndermiştir. Ancak, her isyanõnbastõrõlmasõ Ermeniler ve destekçileri tarafõndan yeni bir �katliâm� olarak göste-rilmiştir.

Ermeniler dõşardan gelen yardõmlarla silâhlanarak çeteler kurmuş, OsmanlõDevleti�ne karşõ ayaklanmõş ve Türk kanõ dökmeyi âdeta zevkli bir vazife bilmiş-lerdir.

Tarafsõz temsilcilerden biri olan Avusturya Konsolosu�nun, hükûmetine verdi-ği raporda yer alan şu ifadeler, bu hakikati bir kere daha ortaya koymaktadõr:

"Türkler�in Ermeniler�e zulmetmekte olduklarõ yaygaralarõ yalan-dõr. Türk hükûmeti Ermeniler�e hiçbir kötülük yapmõyor. Belki hükû-metin kayõtsõzlõğõndan faydalanan Ermeniler ihtilâller hazõrlõyor,dağlara çeteler çõkarõyor, Türkler ise ancak bu çetelerin takibine veihtilâlleri bastõrmaya koşuyorlar."(37)

Birinci Dünya Savaşõ�nõn başlamasõ ve Osmanlõ Devleti�nin 1 Kasõm 1914�deİtilâf Devletleri�ne karşõ Almanlar�õn yanõnda savaşa girmesi, Ermeniler tarafõn-dan büyük bir tarihî fõrsat olarak görülmüştür.

Ermeni tarihçi Louise Nalbandian�õn belirttiği gibi:


(31) Esat Uras: a.g.e., 426. s.(32) General Mayewski: Les Massacres d�Arménie - Statistique des Provinces de Van et de Bitlis. Petersbourg, 1916, 11-13.

ss.(33) �ngiliz Mavi Kitab�, No:8 (1896), 108. s.

"Ermeni komiteleri için hedefle-rini gerçekleştirecek topyekünayaklanmayõ başlatmanõn enuygun zamanõ Osmanlõlarõn sa-vaş halinde olduğu zaman-dõr."(38)

Ermeni komitelerinin Birinci Dünya Savaşõ�nda faaliyete geçebileceğini düşü-nen Osmanlõ Devleti, savaş öncesinde, 1914 Ağustos�unda Erzurum�da Taşnakyöneticileri ile bir toplantõ yapmõştõr. Taşnaklar bu toplantõda, Osmanlõ Devle-ti�nin savaşa girmesi halinde sâdõk vatandaşlar olarak Osmanlõ ordularõ saflarõndagörevlerini yerine getirecekleri vaadinde bulunmuşlardõr. Buna karşõlõk, bu vaad-lerini yerine getirmemişlerdir.

Bu toplantõdan önce, Haziran ayõnda yine Erzurum�da düzenlenen TaşnakKongresi�nde, Osmanlõ Devleti�ne karşõ olan mücadelenin sürdürülmesi kararlaş-tõrõlmõştõr.(39)

Rusya Ermeniler�i de, Rus ordusuyla birlikte Osmanlõ Devleti�ne saldõrma ha-zõrlõklarõna başlamõşlar, Eçmiyazin Katolikosu ile Kafkas Genel Valisi Woront-soff-Dachkof arasõnda:

"Rusya�nõn, Osmanlõlar�a Ermeniler için yapõlacak õslahatõ uygu-lattõrmasõ karşõlõğõnda, Rusya Ermenileri�nin kayõtsõz şartsõz Rus-ya�yõ desteklenmeleri..."(40)

konusunda mutabakata varõlmõş, Katolikos daha sonra Tiflis�de Çar tarafõndan ka-bul edilmiş ve Çar�a:

"Anadolu�daki Ermeniler�in kurtuluşunun ancak Türk hâkimiyetin-den ayrõlarak muhtar bir Ermenistan teşkil etmeleri ve bu Ermenis-tan�õn Rusya�nõn himâyesiyle mümkün olabileceğini..."(41)

ifade etmiştir.

Rusya�nõn politikasõ ise, Ermeniler�i kullanarak Doğu Anadolu�yu ilhâk et-mektir.

Rusya�nõn Osmanlõ Devleti�ne savaş ilân etmesi üzerine, Taşnak Komitesi, ya-yõn organõ olan �Horizon�da şu bildiriyi yayõnlamõştõr.:

14 İSMET BİNARK

(34) Schemsi Kara [Re¾it Saffet Atabinen]: Turcs et Arméniens Devant l�historie. Genéve, 1919, 11. s.(35) Schemsi Kara: a.g.e., 11. s. (36) K. S. Papazian: a.g.e., 19. s.(37) Nikerled Krayblis: Rusya�n�n ½ark Siyaseti ve Vilâyet-i ½ark�yye Mes�elesi. Tercüme eden: Habil Adem. �stanbul, 1332,

...Anadolu�daolup bitenlerden

Ermeni komitecileri

"Ermeniler en küçük bir tereddüt göstermeden İtilâf Devletleri�ninyanõnda yer almõşlar, bütün güçlerini Rusya�nõn emrine vermişler,ayrõca gönüllü alaylarõ teşkil etmişlerdir."(42)

Taşnak Komitesi, teşkilâtõna ayrõca şu talimatõ da vermiştir:

"Ruslar sõnõrõ geçtiklerinde ve Osmanlõ ordularõ geri çekilmeye baş-ladõklarõnda her yerde isyanlar çõkarõlmalõ, Osmanlõ ordularõ bu su-retle iki ateş altõna alõnmalõdõr. Osmanlõ ordusunun ilerlemesi halin-de ise, Ermeni askerler silâhlarõyla birlikte kõtalarõnõ terk edecek veçeteler teşkil edip Ruslar�la birleşeceklerdir."(43)

Hõnçak Komitesi de, teşkilâtõna gönderdiği talimatta:

"Komitenin bütün gücüyle mücadeleye katõlarak İtilâf Devletle-ri�nin ve özellikle Rusya�nõn müttefiki sõfatõyla Ermenistan, Kilikya,Kafkasya ve Azerbaycan�da zaferi temin için her türlü vasõta ile İti-lâf Devletleri�ne yardõm edece-ğini..."(44)

bildirmiştir.

Rus ordusunun, Osmanlõ ve RusErmenileri�nden kurulmuş gönüllüalaylarõ öncülüğünde Türk topraklarõ-na girmesiyle birlikte, Osmanlõ ordu-sundaki Ermeniler silâhlarõyla firarederek Rus kuvvetlerine katõlmõşlar,gönüllü alaylarõ ve çeteler teşkil etmişlerdir.

õllardõr Ermeni ve misyoner okul ve kiliselerinde saklanmõş silâhlar ortaya çõka-rõlmõş, askerlik şubeleri basõlarak silâhlara el konmuş; silâhlanan çeteler, komite-lerin �kurtulmak istiyorsan, önce komşunu öldür� talimatõ üzerine, erkeklerin cep-helerde olmasõ sebebiyle savunmasõz durumda bulunan Türk şehir, kasaba ve köy-lerine saldõrarak katliâm ve mezâlime girişmişler, dün �tebaa-i sâdõka� olarak bi-linen Ermeniler, Türk ordusunu arkadan vurmuşlar, Türk askerî birliklerinin ha-rekâtõnõ engellemişler, ikmal yollarõnõ kesmişler, yaralõ askerleri pusuya düşüre-rek vahşice öldürmüşler, savunmasõz kadõn ve kõzlara çeşitli işkencelerle tecâvüzetmişler, ihtiyarlarõ ve çocuklarõ da işkencelerle öldürmekten geri kalmamõşlar;halkõn eşya, para, hayvan ve ürünlerine el koymuşlar, mâbedleri tahkir etmişler,


178. s; Zikreden: Ne¾ide Kerem Demir: a.g.e., 61. s.(38) Louise Nalbandian: a.g.e., 111. s.(39) Ermeni Komitelerinin Âmâl ve Harekât-� �htilâliyesi: �lân-� Me¾rutiyetten Evvel ve Sonra. Ne¾reden: Dahiliye Nezâ-

Türkler�in Ermeniler�e zul-metmekte olduklarõ yaygara-larõ yalandõr. Türk hükûmeti

Ermeniler�e hiçbirkötülük yapmõyor.

köprü ve yollarõ imha ile resmî daireleri, şehir, kasaba ve köyleri içindekilerle bir-likte yakmõş, şehirlerde ayaklanarak Rus işgâlini kolaylaştõrmõşlardõr. Osmanlõdevleti tebaasõnda bulunan Ermeniler, böylece devlete ihanet etmişlerdir.

Rus kuvvetleri saflarõndaki Ermeni gönüllü alaylarõnõn yaptõklarõ mezâlim vesoykõrõm o kadar ağõr olmuştur ki, Rus komutanlõğõ bâzõ Ermeni birliklerini cep-heden uzaklaştõrarak geri hatlara sevk etmek mecburiyetinde kalmõştõr. Rus ordu-sunda görev yapan bâzõ subaylarõn hâtõratõ, bu zulme bütün açõklõğõyla tanõklõk et-mektedir.(45)

Bu gönüllü alaylarõna, siyasî sebeplerle Rus Hükûmeti tarafõndan Sibirya�yasürülmüş Ermeniler�le, Osmanlõ Ermenileri�nden de bir çok kişi katõlmõştõr. Bualay ve çetelerin reisleri içerisinde en acõmasõz Türk düşmanlarõ ise, savaş başla-rõnda Rusya�ya kaçan ve �Armen Garo� takma adõnõ kullanan Osmanlõ ErzurumMebusu Karakin Pastõrmacõyan, Antranik (General), Zangezorlu Şabaş Orbelyan,Yüzbaşõ Melik, Karabağlõ Avan Han (General) Tarahanof kardeşler, Atabekof,Monuşak kadõn, Arkepiskopos Manuçaryan, Doktor Paşayan, Sarkis Minasyon,Sarkis Parsehyan, Şahrikyan, Hajuk, Hraç, Zohrap, Murad (Hamparsum Boyaci-yan), Osmanlõ Van Mebusu ve Taşnaksutyan Komitesi ileri gelenlerinden V. Pa-pazyan idi.(46)

Ermeni komite ve çetelerinin faaliyetleri söz konusu olunca:

".. amacõn bir kurtuluş mücadelesine yönelik gayretler değil de, birõrkõ, �Türkler�i ortadan kaldõrmayõ azmeden çabalardan ya da tektaraflõ bir kan davâsõndan ibaret olduğu anlaşõlacaktõr. Ermeni ko-mitelerinin baştan beri Osmanlõ sõnõrlarõ içindeki teşebbüslerininkõtal, mezâlim ve soykõrõma yönelik terörizm ve yõkõcõ faaliyetlerdenbaşka bir şekilde izah edilemeyeceği yeterince açõk değil midir? Ön-ce II.Abdülhamid döneminde bireysel tedhiş hareketleri ve onu taki-ben de suikasdler, anomik ayaklanmalar ve baskõnlarla başlayanErmeni hâdiselerindeki şiddet unsuru giderek artarak, savaş döne-minde toplu isyan ve çatõşmaya dönüşmüştür. Dahasõ, 1915 Sarõka-mõş yenilgisi ile Doğu Anadolu�dan Osmanlõ ordusu çekilince, Er-meni komitecilerin bu yörede mezâlime başlayacaklarõ görülecektir.Düşman da olsa savaş kurallarõna riâyet etmesi gereken Rus işgâlkuvvetlerinin devrimle ülkelerine dönmeleri üzerine de 1917�denOsmanlõ gücünün Erzurum�a girdiği 1918�e kadar aşağõ yukarõ bir

16 İSMET BİNARK

reti. �stanbul, 1916, 144-146. ss.(40) Gr. Tchalkouchian: Le Livre Rouge. Paris, 1919, 12. s.(41) Gr. Tchalkouchian: a.g.e., 13. s.(42) Esat Uras: a.g.e., 594. s.(43) Mehmet Hocao€lu: Ar¾iv Vesikalar�yla Tarihte Ermeni Mezâlimi ve Ermeniler. �stanbul, 1976, 570-571. ss.

yõl süresince Ermeni komitecileryerli halk üzerinde tarihî vesika-larla sabit bir soykõrõm uygula-mõşlardõr."(47)

Ermeniler, Osmanlõ Devleti�ne karşõolan ayaklanmalarõ ve bunun neticesiolan katliâmlarõ, tehcir (sevk) kararõüzerine girişilen bir meşru müdâfaa ola-rak takdim etmek alõşkanlõğõndadõrlar.

Oysa, isyanlar tehcirin değil; tehcir, isyan, mezâlim ve soykõrõmõn sonucudur.

Bütün bunlar olurken, İngiliz ve Fransõz donanmalarõ Çanakkale Boğazõ�nõzorlamakta, Türk askeri Galiçya�dan, Doğu Anadolu ve Irak�a kadar çeşitli cep-helerde düşman kuvvetleriyle çarpõşmaktadõr.

Osmanlõ Devleti bu durum karşõsõnda, önce Ermeni Patriği�ni, Ermeni asõllõmebuslarõ ve Ermeni cemaatinin önde gelenlerini çağõrarak, soykõrõma varan Er-meni katliâm ve mezâliminin devam etmesi halinde gerekli tedbirleri alacağõnõbildirmiş; bu ihtar netice vermeyince, 24 Nisan 1915�de Ermeni komitelerini ka-patmõş ve yöneticilerinden 2345 kişiyi devlet aleyhine faaliyette bulunmak suçun-dan tutuklamõştõr.

Çeşitli ülkelerdeki Ermeniler�in her yõl �katliâm!..� yõldönümü diye andõklarõ


(44) Ermeni Komitelerinin Âmâl ve Harekât-� �htilâliyesi. 151-153. ss(45) �Journal de Guerre du Deuxième Régiment d�Artillerie de Forteresse d�Erzéroum, 1919.�

Osmanlõ ordusundaki Erme-niler silâhlarõyla

firar ederekRus kuvvetlerine

katõlmõşlar, gönüllü alaylarõve çeteler teşkil etmişlerdir.

24 Nisan, devlet aleyhinde faaliyette bulunmuş bu teröristlerin tutuklan-dõğõ tarihtir. İleri sürüldüğü gibi, iddialarõn katliâm ile bir ilgisi yoktur.İddialar asõlsõz ve hayalîdir.

Osmanlõ Devleti, mâruz kaldõğõ bu büyük iç ve dõş tehlikeler sebebiyle, ben-zer tehlikelerle karşõlaşan ülke ve devletlerin almakta tereddüt göstermeyeceği birtedbire başvurarak, savaş bölgeleri yakõnlarõndaki Ermeniler�i, mahallî dengeleribozmayacak daha güvenilir bölgelere nakletmiştir. Bununla ilgili �Sevk ve İskânKanunu� 14 Mayõs 1331 (27 Mayõs 1915) tarihli olup, 1 Haziran 1915 tarihli Tak-vim-i Vekâyi gazetesinde neşredilmiştir.

Ermeni tarihçi Leo (Arakel Babakhanian)�nun Paris�te 1934�de Ermenicebasõlan �Türkiye Ermeni İhtilâli� adlõ kitabõnda da belirttiği gibi, Osmanlõ Devle-ti:

"Rus kõşkõrtmalarõna kapõlarak ve Rus silâhlarõna güvenerek karõ-şõklõk ve isyanlar çõkaran Ermeni komiteleri karşõsõnda kendi varlõ-ğõnõ korumak hakkõnõ kullanmõştõr."

Üstelik sevk ve iskân bir cezaî işlem değil, güvenlik sebepleriyle belirli birazõnlõk grubunun belirli yerlerde iskân edilmeleridir.

Osmanlõ Hükûmeti, 1916�da neşrettiği Beyaz Kitap�da alõnan kararõn gerekçe-lerini şöyle açõklamõştõr:

"Ermeniler hõyânet ettiler. Bu pek bedîhidir. Hem de bu hõyâneti li-san, dil ve milliyetlerini sâyesinde muhafaza edebildikleri, her za-man şefkat ve hürmet gördükleri hükûmetin, hayat ve istiklâli mev-zû-i bahs olduğu müthiş bir harb sõrasõnda arkasõndan vurmak, canalacak noktalarõna kasdetmek suretiyle ve muntazam tertibatla yap-tõlar.

Hükûmet her zaman kendilerinin hukukuna hürmet, husûsât-õ milli-yelerine riâyet etti. Umûr-i mezhebiyye ve millîyelerinde kendileri-ne büyük müsâadatda bulundu. Mukabilinde hõyânet ve suîkasd gör-dü... Harb-i Umûmî�de ise, kendilerinin de sâyesinde te�mîn-i refâh


(46) �ttihad ve Terakki Kongresi, 1332 Senesi. �stanbul, 1332, 13-14. ss.(47) Mim Kemâl Öke: Ermeni Sorunu 1914-1923 (Devletin D�¾ Politika Araç Alternatifleri Üzerine Bir �nceleme). Ankara,

II. BölümErmeniler�in Türkler�e Yaptõklarõ

Mezâlim ve Soykõrõmõn Yazõlõ Belgeleri

Y

ve servet ettikleri memleketin müdâfaasõ yerine, ihanet ve hõyânetitemin ettiler.

Esasen hayat ve bekaasõnõ temin için binlerce evlâdõnõ harp mey-danlarõnda fedâ eden, bilâ-tefrik-i cins ve mezhep bütün ahalisindenvatana karşõ her zamandan ziyâde bir merbûtiyyet bekleyen bir dev-letin kendisini dahilde işgâle, arkadan vurmağa çalõşanlara karşõböyle bir karar ittihâz etmesi, en tabiî ve meşrû ve aynõ zamanda is-timâlinin ihmâli kat�iyyen câiz olamayacak bir hakkõ idi."(48)

Kaldõ ki, Osmanlõ Hükûmeti, Ermeniler�in sevki sõrasõnda zarar görmeleriniönlemek için büyük gayret de göstermiştir. Bu maksatla yayõnlanan emir ve tali-matlar bunun açõk kanõtõdõr:

"...nakli gereken Ermeniler�in yeni yerleşme bölgelerine hareket et-tirilmeleri ve yolculuklarõ sõrasõnda rahatlarõ sağlanmalõ, canlarõ vemallarõ korunmalõdõr; varõşlarõndan yeni yurtlarõna tamamiyle yer-leşmelerine kadar iâşeleri mülteci tahsisatõndan karşõlanmalõdõr;bunlara daha önceki malî durumlarõ ve halihazõr ihtiyaçlarõna göremal ve toprak dağõtõlmalõdõr. İhtiyaç sahipleri için Hükûmet evleryapmalõ, çiftçi ve ihtiyaç sahibi zanaatkârlara tohum, âlet, teçhizattemin edilmelidir."(49)

"...yoksul göçmenlere yerleşebilmeleri için kredi verilmelidir. Yolcu-luk halindeki kişiler için kurulacak kamplar muntazaman denetlen-melidir; bu göçmenlerin refahõ için gerekli önlemler alõnmalõ, ayrõ-ca asayiş ve güvenlikleri sağlanmalõdõr. Yoksul göçmenlere yeterliyiyecek verilmeli ve sağlõk durumlarõ hergün kontrol edilmelidir...Hasta, kadõn ve çocuklar trenle, diğerleri ise dayanõklõlõklarõna gö-re katõrla, araba içinde veya yaya olarak gönderilmelidir... Kamp-larda veya yolculuk sõrasõnda göçmenlere karşõ bir saldõrõ vukû bu-lursa, bu saldõrõlar derhal püskürtülmelidir."(50)

Ermeni komite ve çetelerinin, tehcir sonrasõnda da, bağõmsõz Ermenistan kur-ma teşebbüslerine devam ettikleri; kat-liâm, mezâlim ve soykõrõmõ sürdürdük-leri arşiv belgeleriyle sabittir.

Ermeni komite ve çetelerinin, mâ-sum ve savunmasõz Türkler�e yaptõklarõkatliâm, mezâlim ve soykõrõm şu başlõk-

20 İSMET BİNARK

1991, 109. s.(48) Ermeni Komitelerinin Âmâl ve Harekât-� �htilâliyesi. 6, 288. ss.

İsyanlar tehcirindeğil; tehcir, isyan,

mezâlim ve soykõrõmõn sonu-cudur.

lar altõnda sõralanabilir:

Savaşa erkeklerini göndermiş, savunmasõz kadõn, çocuk ve yaşlõlarõn bulundu-ğu köy ve kasabalarda insanlõkla bağdaşmayacak mezâlim ve soykõrõm yapmak,evleri, ağõllarõ, hayvanlarõ ve ürünleri yakmak, kadõn ve kõz çocuklarõnõn õrzõna te-câvüz, mâsum insanlarõn burunlarõnõ, kulaklarõnõ ve çenelerini kesme, cesetleriparçalayarak ateşte pişirip yakõnlarõna yemeleri için zorlama, cesetleri köpeklereyedirmeleri, mezarlõklarõn kazõlarak defnedilmiş olanlarõn dõşarõ atõlmalarõ, hâmi-le kadõnlarõn karõnlarõndan süngülenmesi ve rahimlerinden bebeklerinin çõkarõl-masõ, câmi ve türbeleri tahrip ve tahkir etme, resmî binalarõ yakma, cepheden ya-ralõ dönen askerlerin akla gelmeyecek işkencelerle vahşice öldürülmesi...

İnsanlõk dõşõ bu vahşet ve mezâlimin, soykõrõmõn belgeleri, bugün arşiv ve kü-tüphanelerdedir. Türk milletinin bu vahşet ve mezâlimi, insanlõk için utanç vericibu çirkinlikleri unutmasõ mümkün müdür? Dünya kamuoyu da bunlarõ görme-mezlikten gelemez. Aksi tutum ve davranõşlar, insanlõk hukukunu zedeler.

Takdir edileceği üzere, tarihîn gerçek bilgileri ilk elden orijinal kaynaklara,yâni arşiv belgelerine dayanõr. Belgesiz tarih yazõlamaz ve olaylarõn arkasõndakigerçekler gün õşõğõna çõkarõlamaz.

Arşiv belgelerini dikkate almadan, varsayõmlarla tarih yazmak, belirli bir dö-nem hakkõnda hüküm vermek, tarihî olaylarõ siyasî istismar konusu yapmak, tarihilminin gerektirdiği tarafsõzlõk, ilmî objektiflik ve ilim namusu ile bağdaşmaz.

Ermeni meselesinin sosyal ve siyasî yönleri, asõlsõz Ermeni iddialarõ, Türkkaynaklarõna, özellikle de birinci el arşiv kaynaklarõna dayanõlarak ortaya konul-madõğõ için, bugüne kadar hep tek taraflõ ve Türkiye aleyhine eserler ortaya kon-muştur.

Başta Başbakanlõk Osmanlõ Arşivi olmak üzere, Türk arşivlerinde araştõrmayapmalarõ için kendilerine izin verilen Ermeni asõllõ araştõrmacõlarla, Ermeniler

tarafõndan para karşõlõğõnda çalõştõrõlansözde ilim adamlarõ ise, Türk arşivle-rinde Ermeni iddialarõnõ teyid edicibelgeler bulamayõnca, mevcut olduğu-nu iddia ettikleri belgelerin kendilerinekapalõ tutulduğu tarzõnda gayri ciddî vemaksatlõ beyanlarda bulunmakta, böy-lece ilim çevrelerinde kendi leyhlerinekamuoyu oluşturmaya çalõşmaktadõr-lar. Ermeniler�in soykõrõm iddialarõasõlsõz olup, hiçbir ilmî belgeye dayan-mamaktadõr. Ermeniler�in asõlsõz iddi-


Osmanlõ Devleti:Rus kõşkõrtmalarõna

kapõlarak ve Russilâhlarõna güvenerek karõ-

şõklõk ve isyanlarçõkaran Ermeni

komiteleri karşõsõnda kendivarlõğõnõ korumak hakkõnõ

kullanmõştõr.

alarõnõn arkasõnda, hayalî siyasî istek ve arzularõ yatmaktadõr. İddialar tamamensiyasîdir.

�Osmanlõ Arşivleri�, her milliyetten araştõrmacõnõn yararlanmasõna, dün oldu-ğu gibi bugün de açõktõr. Osmanlõ Arşivi�nde araştõrma yapan yabancõ bilim ada-mõ sayõsõ 4000 civarõndadõr. Binlerce yabancõnõn orijinal belgelere ulaşarak yap-tõklarõ çalõşmalar yanõnda, sevk ve iskân konusundaki belgeler de Türkçe ve İngi-lizce olarak yayõnlanmõş ve yabancõ araştõrmacõlarõn yararlanmasõna sunulmuştur.Ancak, arşiv araştõrmasõ yapan gerçek ilim adamlarõnõn da çok iyi bildikleri birhusus, arşivlerin Ermeni araştõrmacõlarõn istedikleri gibi sipariş üzerine belgeüretmedikleridir.

Ermeni tarihçiler arasõnda, Ermeni-Osmanlõ tarihçisi yoktur. Ermeni tarihçile-rin en büyük eksikliği de budur. Türkçe öğrenip Osmanlõ arşiv belgelerini ve neş-riyatõnõ incelemek yerine, birtakõm asõlsõz iddialar ileri sürerek, tarih yorumu yap-mayõ tercih etmektedirler.

Kitabõmõzda, Rus ve Batõ arşivlerindeki belgelerden, Batõlõ diplomat ve yazar-larõn rapor ve kitaplarõndan, Ermeniler�in yaptõğõ mezâlim ve soykõrõmõ yerindefotoğraflarla tespit eden yabancõ gazetecilerden meydana gelen tarafsõz TahkikHeyeti mensuplarõnõn rapor ve yazõlarõndan yapacağõmõz iktibaslar ve Başbakan-lõk Osmanlõ Arşivi�ndeki, Ermeni asõllõ veya yanlõsõ araştõrmacõlarõn bildiklerihalde görmemezlikten geldikleri orijinal belgelere(51) atõfta bulunarak, Türk halkõ-na yapõlan mezâlim ve soykõrõmõn arşiv belgelerini ortaya koyacağõz.

Ermeni komite ve çetelerinin Türk insanõna yaptõğõ mezâlim ve soykõrõmõ ar-şiv belgeleri õşõğõnda ortaya koymak, bu konudaki tek sesliliği ortadan kaldõrma-nõn ve Ermeniler�in mâhut iddialarõnõn asõlsõzlõğõnõ dünya kamuoyuna gösterme-nin şüphesiz en gerçekçi yoludur.

Başbakanlõk Osmanlõ Arşivi�ndeki konu ile ilgili binlerce belgenin tamamõna,şüphesiz bir kitap hacmi içerisinde yer vermek mümkün değildir. Bu itibarla, me-zâlim ve soykõrõm belgelerine sayõlõ örnekler vermekle iktifa edeceğiz. Kullanõlanarşiv belgelerinin metin içinde önce özetleri verilmiş; bunlara ait dipnotlarõndan,yazõnõn sonunda yer alan orijinal belge örneklerine atõfta bulunulmuştur. Kitabõnana kaynağõnõ teşkil eden mezâlim ve soykõrõma ait arşiv belgelerinin kopyalarõ,eserin ilmî objektifliğini ve doğruluğunu göstermesi bakõmõndan ilâve edilmiştir.Bunlara ilâveten, belgelerin transkripsiyonlõ metinleri de verilmiştir.

Ayrõca, Ermeni komite ve çetelerinin mâsum ve savunmasõz Türk halkõna yap-

22 İSMET BİNARK

(49) 1915 May�s tarihli Bakanlar Kurulu Talimat�, Ba¾bakanl�k Osmanl� Ar¾ivi, Meclis-i Vükelâ Mazbatalar�, Cilt 198,Karar Nu: 1331/163

(50) �ngiliz D�¾i¾leri Ar¾ivi, F.O. 371, 9158/5523

tõğõ insanlõk dõşõ mezâlim ve soykõrõmõn, toplu mezar kazõlarõnõn fotoğraflarõna,kitabõn içinde ve sonunda yer verilmiştir.

Ermeniler�in Birinci Dünya Savaşõ sonrasõnda Anadolu ve Kafkaslar�da mâ-sum ve savunmasõz halka yaptõklarõ mezâlim ve soykõrõmõ belgelerle gözler önü-ne sermeden önce, XX. yüzyõlõn başlarõnda Kafkaslar�da yaptõklarõ soykõrõma ta-nõklõk edecek, 6 Eylül 1905 tarihli �Novoye Obozrenye� gazetesinde yayõnlanmõşşu habere yer verelim:(52)

�Bakü�de Yeni Çarpõşmalar.

P.T.A. Bakü�den bildirmekte:

16 Ağustos�da �Şuşa�da Ermeniler, şehrin Ermeni bölümünde yaşa-yan ve burada ticaretle meşgul olan Müslümanlara tecavüz ediphepsini kestiler. Bilâhare 40 evlik mahalleyi yaktõlar. Başlarõnda birHan bulunan 100 kişilik bir Müslüman grubu, halkõ sakinleştirmekiçin Ermeni bölgesine geçerek Ermeniler üzerine hücum edip, bir-çoklarõnõ yaralamõş, kalanlarõ ise esir etmiştir. Yardõma gelen ValiBaranovski�yi Ermeniler yaralamõşlardar. Müslümanlar yaralõyõşehre götürmüş, galeyâna gelen halk Ermeni tecavüzüne karşõ gel-meye başlamõştõr. Civar köylerden, sayõlarõ Ermeniler�in yarõsõ ka-dar olan Müslüman yardõma gelince, o vakte kadar sessiz kalmõşolan Ermeni ruhanileri zorbalõklara son verilmesi istek ve ricasõylaortaya çõkmõşlardõr. Müslümanlar anõnda ateşi kesmişler, fakat Er-meni tarafõ kurşun yağdõrmaya devam etmiştir. Bundan sonra Müs-lümanlar hücuma geçmiş, taraflar birbirine kesmeye devam etmek-tedir. Şehrin her tarafõ yanmakta...�

Erzurum ve Erzincan ÇevresindeErmeni Mezâlimi ve Soykõrõmõ

Erzurum daha önce de Ermeni isyanlarõna, katliâm ve mezâlimine, soykõrõmõ-na sahne olmuştur. Erzurum ve çevresinde çõkarõlan isyanlarda, Ermeni komitele-ri kadar, bölgedeki Rus ve İngiliz konsoloslarõnõn da parmağõ olduğu bilinmekte-dir.(53)

Seferberliğin ilânõ üzerine, Ermeniler�in büyük bir kõsmõ, Osmanlõ ordusundanfirar edenlerle birlikte Rusya�ya iltica etmiş ve Rus ordusunda �gönüllü alaylarõ�teşkil etmişler ve Osmanlõ ordusuna Rus safhalarõnda taarruz etmişlerdir. Bölge-


(51) Bu konudaki orijinal belgeler için, Ba¾bakanl�k Devlet Ar¾ivleri Genel Müdürlü€ü�nün bibliyografik künyesi verilen

deki mahallî Ermeni çeteleriyle mâsum ve savunmasõz Türk halkõna akla hayalegelmeyecek katliâm ve mezâlim yapmõşlardõr.

Birinci Dünya Harbi�nde, Erzurum�un Ruslar tarafõndan işgali sõrasõnda, Ruskuvvetlerinin komutanõ Üsteğmen Abgral�õn, 3 Mart 1918 tarihinde Erzurum�danKafkasya Ordu Komutanõna gönderdiği resmî rapor, Ermeniler�in Erzurum�da sa-vunmasõz halka yaptõklarõ mezâlim ve soykõrõma tanõklõk etmektedir. Bu raporuaynen yayõnlõyoruz:(54)

�Müslümanlarõn Ermeniler Tarafõndan Katledilmesi

Rus Resmî Dokümanõ (No. 31)

Erzurum, 3 Mart 1918

Kafkasya Ordu Komutanõna,

26 Şubat 1918 günü öğle saatlerinde, milis kuvvetlerinden bir grup,Türkler�i toplamaya başladõ. Maksatlarõ tabyalara giden demiryoluve yollarõ Türkler�e temizletmekti. Söz konusu bu emir General Ant-ranik tarafõndan verildi. Ancak, emri uygulayan şehirdeki milislerinbaşkanõ M. Farachian�dõ. Türkler durumdan şikâyetçi oldular veRus Komutan tarafõndan imzalanmõş yazõlõ bir emir gerektiğini, an-cak böyle bir emrin mevcut olmadõğõnõ, bu sebeple kendilerinin top-latõlmalarõnõn kanunî formalite ile bağdaşmadõğõnõ iler sürdüler...Ben derhal Farachian ile temasa geçtim, kendisi �son gelişmeler se-bebiyle komutandan yazõlõ emir alma usulünün kaldõrõldõğõnõ� söyle-di. Toplananlar üç gruba bölündü. Bir grup işçi Kars Kapõsõ�nagönderildi. İkinci grup Oltu Kapõsõ�na gönderildi. Saat 15.00 civa-rõnda askerlerimden biri Kars Kapõsõ�na gönderilen Türkler�in Azi-ziye Tabyasõ�nõn içinde alõndõklarõnõ haber verdi. Askerlerin verdiğibu bilginin önemini 27 Şubat günü anlayabildim. Erzurum�dan ay-rõlõrken Kars yolu üzerinde 70�den fazla Türk�ün cesediyle karşõlaş-tõm. Kafalarõndan, boyun ve göğüslerinden kurşunlandõklarõ ve ay-rõca, kalp ve karõnlarõndan süngülendikleri görülüyordu.

24 İSMET BİNARK

¾u yay�nlar�na bak�lmal�d�r:- Osmanl� Belgelerinde Ermeniler (1915-1920). Ankara, 1994; Eserin �ngilizcesi: �Armenians In Ottoman Documents(1915-1920)�. Ankara, 1995.- Hüseyin Nâz�m Pa¾a: Ermeni Olaylar� Tarihi. 2 C. Ankara, 1994.- Ar¾iv Belgelerine Göre Kafkaslar�da ve Anadolu�da Ermeni Mezâlimi (1906-1922) (Armenian violence and m a s -sacre in the Caucasus and Anatolia based on archives, 1906-1922). 4 C. Ankara, 1994-1998.At�fta bulundu€umuz bu son eserin 3 ve 4. ciltleri d�¾�ndaki yay�nlar�n tamam�, bu sat�rlar�n yazar� �smet Binark��nDevlet Ar¾ivleri Genel Müdürlü€ü döneminde yap�lm�¾t�r. Bu yay�nlarla, Ermeniler�in soyk�r�m iddialar�n�n as�ls�zoldu€u, Ermeniler�e soyk�r�m yap�lmad�€�, aksine Ermeniler�in Türkler�e sistematik bir soyk�r�m uygulad�klar� otantik

Türkler�in ikinci grubuna Er-meniler şunlarõ yaptõlar:

Bunlarõ tahta barakalara tõkabasa doldurmuşlar; yere otur-malarõ dahi imkânsõzmõş... Ay-nõ gece, Ermeniler, Türkler�iteker teker kurşuna dizmeğebaşlamõşlar, bir süre sonra dabarakalara yaylõm ateşi açõphepsini yok etmişler. Bu olay-

lara şâhit olan yöredeki demiryolu işçileri, ifadelerinde olayõ aynenbu şekilde anlattõlar.

İstihbarat elemanlarõndan edindiğim bilgilere göre, üçüncü grupTürkler�i, Trabzon Kapõsõ�nda makineli tüfek ateşiyle öldürmüşler.Şimdi sizlere o kâbus dolu ve kanlõ 26 Şubat gününü anlatmaya ça-lõşacağõm. Ermeniler silâh zoruyla, Türkler�in evlerine girerek 11 vedaha yukarõ yaşlardaki erkekleri, ihtiyar erkekler dahil topladõlar.Bunlarõ sõraya dizerek dipçik ve kamçõ darbeleriyle şehrin dõşõnasürdüler. Bu Türk erkeklerini en gaddar bir biçimde katlettiler. Birdefasõnda Türkler�i nereye götürdüklerini sordum. Çalõştõrõlmak içinmi götürdüklerini sorduğumda, Ermeni askerler: �Hayõr� dedi.Memnun bir ifade ile de: �Herhalde öldüreceğiz...� diye sözlerine de-vam ettiler.

�Aklõnõzõ mõ kaçõrdõnõz, aklõnõzõ başõnõza toplayõn� dediğimde de, ba-na şöyle karşõlõk verdiler: �Tanrõ aşkõna bize engel olmayõn. Bizimsizinle bir işimiz yok. Onlara ne yaptõğõmõz ise sizi ilgilendirmez.�dediler. Şehirde büyük bir heyecan görülüyor, herkes sağa sola ko-şuşup duruyor... Şehrin her yanõndan çocuk çõğlõklarõ ve Türk kadõn-larõnõn ağlamalarõ duyuluyordu. Şehirdeki Ermeni askerleri gruplarhalinde dolaşõyor ve Türk evlerinin kapalõ duran kapõlarõnõ sürekliaçtõrõyorlardõ. Aynõ günün gecesi, kadere boyun eğme inancõnõ dahiyok eden o dehşet verici gece geldi, çattõ. O gecenin dehşetini dü-şünmek bile insanõn kanõnõ dondurur. Çõğlõklar artõyordu. İnsanlar


belgeler �¾�€�nda ortaya konmu¾tur. Kitapta yer alan Ba¾bakanl�k Osmanl� Ar¾ivi�ndeki belgeler de, �Ar¾iv Belge-lerine Göre Kafkaslar�da ve Anadolu�da Ermeni Mezâlimi� adl� eserin 3 ve 4. ciltlerinden al�nm�¾t�r.

(52) 6 Eylül 1905 tarihli �Novoye Obozrenye� gazetesinde yer alan haber; Türkçe olarak ilk defa yay�nlanmaktad�r. (bkz.: Ek-1)

(53) Livre Bleu du Gouvernement Britannique concernant le traitement des Arméniens dans l�Empire Ottoman (1915-1916).

Ermeni komite veçetelerinin Türkinsanõna yaptõğõ

mezâlim ve soykõrõmõ arşivbelgeleri õşõğõnda ortaya koy-

mak,en gerçekçi yoludur.

bu talihsiz kurbanlarõn yardõmõna gitmek istiyordu. Fakat oraya git-tiğimizde her yerde aynõ değişmez cevap ve tehditlerle karşõlaşõyor-dunuz: �Sen karõşma!..� Kadõn çõğlõklarõ yükselen bir Türk evininkapõsõnõ açtõm, merdivenlerden tõrmandõm ve bir odaya girdim. Bu-rada tam teçhizatlõ yedi Ermeni askerini gördüm. Birinin elinde birmum vardõ, diğerleri evi talân ediyor ve kadõnlarõ en vahşi bir şekil-de katlediyorlardõ. Yerde peçesiz üç kadõn yatõyordu. Yüzlerindenkanlar akõyordu. Üçünün de blûzlarõ parçalanmõş, çõplak göğüslerikan içindeydi. Yanõ başlarõnda küçük çocuklar vardõ, korkudan kas-katõ kesilmişlerdi, sanki ölüydüler. Birden çocuklardan biri çok yük-sek sesle çõğlõk atarak yaşlõ gözlerini aça aça ağlamaya başlayõnca,Ermeniler�den biri onu susturmak istedi. Fakat dehşet içindeki ço-cuk susmadõ. Ermeni de çocuğun kafasõnõ dipçikle parçaladõ. Çocuksusmuştu, yere yuvarlandõ. Anne çocuğunun halini görünce hõçkõr-maya başladõ. Ermeni çocuğu süngüledi, annenin başõna da dipçik-le vurduktan sonra, karnõnõ süngüledi. Bu durumu gören diğer ka-dõn gözlerini elleriyle kapatarak ağlamaya başladõ. Diğer çocuklarise kollarõnõ kavuşturmuş, başlarõ eğik olarak sõranõn kendilerinegelmesini bekliyorlardõ. Aniden karnõma doğru bir süngü tutulduğu-nu gördüm ve odadan çõkmamõn daha akõllõca olacağõnõ anladõm.Evden çõktõğõmda, Ermeni milislerin lideri M. Farachian�õn atlõ ara-basõnõn sokakta bana doğru geldiğini gördüm. Eve girmesi için onayalvardõm, bana kaba bir şekilde şu sözleri söyledi: �Ermenistankaynarken, fertler düşünülmez.� Ermeni lider, benim neden eve giripbu akõlsõzlarõ durdurmadõğõmõ sordu. Rus olduğum için beni dinle-meyecekleri cevabõnõ verdim. M. Farachian devamla: �Böyle bir za-manda, bu kadar saçma şeylerle uğraşacak vaktiniz olmasõna şaşõ-yorum� dedi. Kendisinden ayrõldõm ve sokaklarda uzun bir süre do-laştõm. Türk mahallelerine de gittim, her yanda insanõn vicdanõnõsõzlatan hep aynõ manzara, aynõ çõğlõklar, ağõt yakan kadõnlar ve ağ-layan çocuklar vardõ. Ölü sayõsõ o kadar yüksekti ki, şehrin tama-mõnda sadece ve sadece 250 Türk�ün sağ kaldõğõnõ rahatlõkla söyli-yebilirim. Bu 250 Türk�ün hayatta kalõş sebebi kendilerini gizliye-bilmiş olmalarõndandõ. İşin farkõna varan Ermeniler, Rus subayla-rõnca saklanan bu Türkler�i bizden geri istemeye başladõlar. Benimevime de geldiler, her yanõ didik didik aradõlar, dolaplarõ, yatak alt-

26 İSMET BİNARK

Documents présentés au Viconte Bryce. Paris, 1987, 233.s.; Bölgedeki �ngiliz, Frans�z, Alman ve Rus Konsoloslar�n�ntercümanlar�n�n ve di€er konsolos görevlilerinin Ermeni oldu€u kitapta ifade edilmektedir.

(54) Bu Rus resmî belgesi, Londra�da yay�nlanmakta olan �Muslim Outlook� (Müslümanlar�n Bak�¾ Aç�s�) adl�, 18 Mart1920 tarihli ve 22 say�l� haftal�k �Bülten�de yay�nlanm�¾t�r. Bülten, California Üniversiteki Los Angeles

larõnõ her yanõ aradõlar. Fakat tavan arasõna bakmayõ unuttular. Bu-rada bir Türk ailesini gizlemiştim.

Başka bir sahne de, eski askerî muhasibimizin evinde cereyan eden-di. Bu tipik olaydan da tesadüfen orada bulunduğum için haberdaroldum. Evde birkaç Ermeni ile karşõlaştõm. Bir lâmbanõn etrafõnaoturmuşlar, talân ettikleri altõn bilezik, yüzük, takõ gibi şeyleri ince-liyorlardõ. Bir Ermeni yağmacõ, bana bir kadõnõn bileziğini bileğin-den çõkartmadõğõ için kadõnõn bileğini kesip elini kopardõğõnõ anlat-tõ. Bu gerçeği adam kendisi anlattõ. Doğruyu söylüyordu. Ermenilerşehri ateşe verdiler. Sivillere ait binalarõ, bu arada Amerikan Kon-solosu M. Stempleten�in de ikâmetgâhõnõ yaktõlar. Ara sõra silâh ses-leri duyuluyor ve katliâmõn devam ettiği bildiriliyordu. Türk Ordu-sunun şehre gelişinden önce, Türk halkõnõn geri kalanlarõnõ da ta-mamen katlettiler. Kars Kapõsõ�ndan Hasankale�ye kadar demiryo-


Hasankale�de Ermeni çeteciler tarafõndan yaralanmõş insanlar.(Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt �ATASE� Başkanlõğõ Arşivi, Birinci Dünya Harbi Fotoğraf

Koleksiyonu, Albüm Nu: 4, Fotoğraf Nu: 126)�I. Dünya Savaşõ Sõrasõnda Ermenilerin Türklere Yaptõğõ Katliam-Fotoğraflar. Ankara, 2000� ad ve basõm tarihli

kitaptan.

Kütüphanesi�nden temin edilmi¾tir. bkz.: UCLA call No. BP/14976 Mar. 1920-Aug. 1920; Türkçe olarak ilk defayay�nlanmaktad�r. (bkz.: Ek-2)

(55) Bu vesika, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Ba¾kanl�€� Ar¾ivi�nde, I. Dünya Harbi Dolab� 123,Göz 5, Dosya 5-A-I 16, D-I�dedir. (Twerdo Khlebof: Journal de Guerre du 2e Régiment d�Artillerie de forteresse Russe

lunun iki yanõ katledilmiş Türkler�in cesetleriyle doluydu. Cesetlerçõplaktõ ve büyük bir çoğunluğunun kulak ve burunlarõ koparõlmõştõ.Hasankale�ye yaklaştõğõmõzda demiryolu hattõ boyunca Ermeni-ler�in esiri olan bir grup Türk gördük. Türkler�i kamçõ ve dipçikdarbeleri altõnda koşturuyorlardõ. Geriye kalan Türkler�e dayak atõ-lõp, tüfek dipçikleriyle vuruluyordu. Yüzleri kanlar içindeydi. Neti-cede Hasankale�ye vâsõl olduk. Buradaki Türk esirleri arasõndagözleri görmeyen bir yaşlõ adam vardõ. Yanõnda da bir oğlan çocu-ğu... İhtiyar adam güçlükle adõm atabiliyordu. Küçük çocuğun daihtiyara yardõm edecek gücü kalmamõştõ. Bir süvari askeri her ikisi-ni de kamçõ ile döğmeye başladõ. İhtiyar ve yanõndaki çocuk tek ke-

lime söylemeden yüzlerindeki kanlarõ silmeye çalõşõyorlardõ, en ar-kada kalmõşlardõ. Adamcağõz tek bir söz dahi sarfetmeyerek, öldü-rülmekten kurtulacağõnõ umuyordu. Fakat kaderleri ihtiyarõn umdu-ğu gibi değilmiş. Hasankale�ye varõr varmaz, onlarõ orada bekleyenErmeni güruhu gelen esir Türkler�in hepsini kurşuna dizdiler. Tren

28 İSMET BİNARK

Erzincan�da Ermeniler tarafõndan tecavüz edilerek öldürülen Pakize isimli Türk kadõnõ.�İslâm Ahâlinin Dûçâr Olduklarõ Mezâlim Hakkõnda Vesâike Müstenid Malûmat�, 2. bs., Şubat (1)335 � (1)919

(Documents relatifs aux Atrocités commises par les Arméniens sur la population Musulmane, 1919) adlõ kitaptan.

yolculuğum Köprüköy�de sona erdi. Trenden indiğimde, Hasankaleistikametinden gelen çõğlõk sesleri duydum ve bir grup Türk�ün koş-tuğunu gördüm. Koşanlar kõrk kişilik bir gruptu. En önde at sõrtõn-da iki Ermeni subayõ vardõ. Fakat rütbelerini uzaktan tesbit edeme-dim. Atlarõnõ bir tõrõs, bir dört nala koşturuyorlardõ. Onlarõn arka-sõndaki Türkler de atlarõ yakõndan takip etmek durumunda bõrakõl-mõşlardõ. Arkada kalanlara dayak atõlõyordu. Bazen de öndeki atlõ-lar aniden duruveriyorlardõ. Arkalarõndan koşan Türkler, aynõ sü-ratle durmuş olsalar bile arkalarõndaki kalabalõğõn itmesi sonucuatlarõn ayaklarõ dibine kadar sürükleniyorlardõ. Bu defa da, en ön-dekilerin dipçikle kafalarõna vuruluyordu. Yoldaki kağnõlar arasõn-da ve yokuşlarda da zamana karşõ koşturuluyorlardõ. Bir Türk yeredüştüğünde, süvarilerden birini çok kõzdõrmõş olsa gerek, süvarionun yanõna giderek kõlõcõ ile adamõn alnõnõ ve duduklarõnõ ikiyeayõrdõ. Yaralõ Türk yerden doğ-rulmaya çalõşõrken, bu defaonu silâhõyla vurdu ve öldürdü.Tam o esnada Ermeniler Türk-ler�i topyekûn katletmeye baş-ladõlar. Tren vagonumuzun ya-nõnda cereyan eden ve beş da-kika kadar süren katliâmdansonra, ortada Türkler�e âit 40sõcak ceset kalmõştõ. Yaptõklarõişten tam tatmin olmayan bâzõErmeniler cesetleri teker tekerincelediler ve hayat emâresigösteren bâzõ Türkler�e birkaçel kurşun sõktõlar. Demiryoluboyunca, biz bunun gibi ceset-ler gördük. Horasan�da, Erme-niler demiryolu üzerinde çalõ-şan Türkler�e ateş açtõlar. Bu olayda şans eseri olarak, sadece 2Türk öldü; görevli Rus teknisyenler yaralõlarõn yaralarõnõ sardõlarve barakalara taşõdõlarsa da, Karaurgan�a ulaştõmõzda iki yaralõnõnda öldüğünü haber aldõk.

Üsteğmen AbgralErzurum�un Askerî Komutanõ

3 Mart 1918, Erzurum�


Kadõn çõğlõklarõyükselen bir Türk

evinin kapõsõnõ açtõm, merdi-venlerden

tõrmandõm ve bir odaya gir-dim. Burada tam

teçhizatlõ yedi Ermeni aske-rini gördüm.

Birinin elinde bir mum var-dõ, diğerleri evitalân ediyor ve

kadõnlarõ en vahşi bir şekildekatlediyorlardõ.

Erzurum�u işgâl eden Rus ordusunda, Erzurum Deveboynu Müstahkem Mev-ki Birlikleri Erzurum Kale Topçu Alayõ Kumandanõ olan Yarbay Twerdo-Khlebofise, daha sonra kaleme aldõğõ �İkinci Rus Erzurum Kale Topçu Alayõ�nõn Tarihçe-si� adlõ esere bir önsöz ve sonuna da kendi el yazõsõyla hâtõratõnõ yazmõştõr.(55)

Kitaptan, Ermeniler�in Erzurum�da yaptõklarõ katliâm ve soykõrõma ait kõsõm-larõ nakletmek istiyoruz:

"... bugünlerde, gerek Erzurum ve gerek çevresinde tek tük katillerolduğu haber alõnmakta idi. Tafta Tabyasõ yanõnda bir Türk�ü öldür-düğünden dolayõ bir Ermeni�yi bizzat kendim yakalayõp, Merkez Ku-mandanõ�na teslim ettim. Amele sõfatõyla işe sevkedilen Türkler�denbirçoğu, izi kaybolarak (şehrin kuzeydoğusunda ve Dekovil yolu gü-neyindeki Yanõkdere�de toptan ve büyük vahşetlerle şehid edildikle-rinden), bir daha geri dönmedikleri, ahali tarafõndan söyleniyordu.........................

25 Şubat�ta tepeden tõrnağa kadar silâhlanmõş olan Ermeni eşkiyâ-sõnõn on-oniki kadar Türk�ü, istasyon yanõnda kurşuna dizdiklerinigören iki Rus subayõ, bunlarõ kurtarmağa teşebbüs etmişse de, bun-lar da silâhla tehdit edildiklerinden, bu zavallõlar kimse tarafõndanyardõm göremeyip öldürülmüşlerdir.

.................................

Cinâyetler, şehirden uzakça köylerde ve Rus subaylarõnõn gözündenuzakta işlenmeğe başladõ.

.................................

Tõpkõ geçen günlerde olduğu gibi, sokaklarda Ermeni sesleri, baltasadâlarõ, kapõlarõn kõrõlmasõ, ahalinin zorla götürülmesi işitilmeğebaşlandõ.

İki düşünce, beni pek sõkõyordu. Önce, içinde bulunup da meseleyigözleriyle görmeyenlerin, bu hürriyet mücâhidleri!.. Ermeni eşkõya-sõnõn yaptõklarõ vahşet ve rezâleti...

............................

Bundan bir müddet sonra Erzincan�da Ermeniler�in Türkler�i kõr-dõklarõ haberi geldi... Her türlü müdâfaadan yoksun ve silâhsõz se-kiz yüzden çok Türk öldürülmüştür. Büyük çukurlar açõlmõş ve zaval-lõ Türkler, bu çukurlarõn başõna götürülüp hayvan gibi boğazlanmõşve bu çukurlara doldurulmuştur.

.........................

30 İSMET BİNARK

Bir Ermeni, arabacõlardan birini öldürmek için vurmuş; fakat ara-bacõ daha ölmemiş, sõrt üstü düşmüş, Ermeni elindeki sopayõ, cançekişen zavallõnõn ağzõna sokmak istemiş, dişleri kilitlenmiş oldu-ğundan, sopayõ ağzõna sokamayan Ermeni, karnõnõ tekmeleye tek-meleye öldürmüş.

Ilõca kasabasõnda kaçamayan Türkler�in hepsinin öldürülmüş oldu-ğunu ve kör baltalarla enselerinden kesilmiş birçok çocuk cenâzesigördüğünü bizzat Odişelidze söyledi. Ilõca kõrgõnõndan üç hafta son-ra 11 Mart�da (Pazartesi 1918�de) oradan dönen Yarbay Griyaznof,gördüklerini şöyle anlattõ:

�Köylere giden yollarda, uzuvlarõ tahrip edilmiş birçok cenâzeyerastladõm. Her geçen Ermeni, bu cesetlere bir kere söğer ve tükürür-müş. 12-15 sajen (25,5-31,9 metre) karelik câmi avlusunda iki arşõn(142 santim) yüksekliğinde cenâze yõğõlmõştõ. Bunlarõn arasõnda heryaşta kadõn, erkek, çocuk ve yaşlõlar vardõ. Kadõn cenâzelerinde zor-la õrza geçme izleri, pek belli bir halde idi. Birçok kadõn ve kõzlarõntenâsül yerlerine, tüfek fişeği sokulmuştu."(56)

Ermeni çetecilerince Erzincan Harbiye Kõşla�sõnda öldürülen Türk çocuklarõ.(Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt �ATASE� Başkanlõğõ Arşivi, Birinci Dünya Harbi Fotoğraf


kitaptan.

ERMENİLER�İN TÜRKLER�E YAPTIKLARI MEZÂLİM VE SOYKIRIMIN ARŞİV BELGELERİ 31

Tarihçi ve yazar Ahmet Refik [Altõnay], 17 Nisan-20 Mayõs 1918 tarihleri ara-sõnda, Trabzon-Erzincan-Kars ve Batum çevresini bir heyetle dolaştõktan sonra,gördüklerini, �İki Komite ve İki Kõtal� ve �Kafkas Yollarõnda� isimli kitaplarõndatoplamõştõr. Heyette Alman gazeteci yazar Veys ile Avusturyalõ Dr. Stein da var-dõr. Ahmed Refik, Erzincan çevresinde gördüklerini �İki Komite ve İki Kõtal� is-mini taşõyan kitabõnda şöyle anlatõr:

"...sokaklarda kuyularda yatan kanlarõ kurumamõş taze cesetler, Er-meniler tarafõndan öldürülmüş zavallõ Türkler�e aitti... Dar kuyula-ra bakõldõğõ zaman, geriye bir koku, baş döndürücü bir tesirle kalbebaygõnlõk veriyor. Bedbaht Türkler�in kuyunun taşlarõna yapõşmõşsaçlarõ ve elbise parçalarõ görülüyordu.

Virâneler, yangõn yerleri, duvar dipleri hep Türk ölüleri, kol parça-larõ, kafataslarõ, yağlõ bacak kemikleri, henüz çürümemiş gövdele-riyle doluydu. Halk müteessir ve perişandõ. Çarşõda dolaşanlar ya-lõn ayak, yüzleri yanmõş, elbiseleri lime limeydi. Dükkânlarda hal-kõn iâşesini temin için ot satõlõyordu. Kumandanlõktan başka yerdebuğdaydan eser yoktu. Kumandan Bey�in lütfu olmasa mutasarrõfõnbile açlõktan öleceği şüphesizdi."(57)

Yazar, �Kafkas Yollarõnda� isimli eserinde, Erzurum�daki Ermeni vahşet, me-zâlim ve soykõrõmõnõ şu satõrlarla nakleder:

"Yangõn yerindeyim. Türkler�in bu tarihî ve fedâkâr beldesi âdetabir harâbe halinde, sokaklar ve binalar, câmiler, medreseler, kâmi-len harap evler, insan cesedleriyle dolu, yanmõş ve yõkõlmõş evlerinenkazõ ayakla dürtüldüğü zaman, insan kafalarõna, çocuk başlarõna,kol ve bacak, gövde ve ayak parçalarõna tesadüf ediliyor.

............................

Ermeniler şehir haricinde Osmanlõ ordusuna çete halinde karşõ ko-yuyorlar, dâhilinde halkõ kõşlalara doldurarak evlere kapatarak öl-dürüyorlardõ. Bâzen kafalarõnõ odunlar üzerinde kesiyorlar, cesetle-rini kuyulara dolduruyorlardõ...

...............................

Duvarlarõn enkazõ altõnda Türk cesetlerinden başka bir şey yok.Toprak biraz eşildiği zaman bir insan kolu çõkõyor, açõldõkça başõ,gövdesi bütün fecaatiyle görülüyordu. Cesetler o derece tefessüh et-miş ki; başlarõna dokunur dokunmaz beyinleri akõyor, sõrõtmõş çene-leri parçalanõyor, yağlõ, yanmõş ve ezilmiş insan göğüsleri toprakla-ra bulanmõş elbiseler içinde üryan ve perişan meydana çõkõyordu.

32 İSMET BİNARK

.........................

Ermeni zulmü, Erzurum�da fecî ve kanlõ bir yangõn harâbesi bõrak-mõştõ...

Sokaklar hep kadõn, çoluk ve çocuk ölüleriyle doluydu. Kadõnlarõnmemeleri, hattâ en mahrem uzuvlarõ duvara çakõlmõştõ. Şu telgraftellerine hep çocuk ciğerleri asõlmõştõ. Karõnlarõ deşilmiş, çõrõlçõplakkadõn cesetleri, geçeceğim yolun iki tarafõna dizilmişti. Tâlihsiz mil-letimizin bu hâlini gördüğümüz zaman âdeta delirecek bir hâle gel-miştik. Bakalõm, medenî Avrupa bu fecî cinâyetlerin fâillerini araya-cak mõ? Tarih böyle bir vahşet kaydetmemiştir...

Öyle mâsum kõzcağõzlar tutmuşlardõr ki, canavarlar gibi üzerlerinehücum ederek en hayvânî intikamlarõnõ bîgünâh vücutlarõndan al-mõşlar, sonunda bir süngü darbesiyle karõnlarõnõ deşerek yangõnyerlerine atmõşlardõr. Biz hemen haftalarca bu ölüleri toplamak, fo-toğraflarõnõ almak ve gömmekle meşgul olduk. Şehre girerken yolkenarlarõnõ bir görseydiniz!.. İki tarafa hep kadõn ölülerini dizmiş-lerdi. Kadõnlarõn mahrem yerleri parçalanmõş, üzerlerine erkekuzuvlarõ sokulmuştu...

Gözlerimden gayri ihtiyârî yaşlar dökülüyor, kalbimin en derin nok-tasõndan acõ bir inkisar işitiyordum. "(58)

Erzurum, Bitlis ve Mâmüret�ül-azîz (Elâzõğ) deki Ermeni soykõrõmõ ile ilgiliolarak, vilâyetlerden gelen ve Başbakanlõk Osmanlõ Arşivi�nde bulunan, 10 ve 11Mayõs (1) 332 tarihli telgraf sûretlerinde:

"Ruslar�õn Ermeni çeteleriyle birlikte Hasankala�dan hudûd-õ asliy-yeye sürüldüklerinde beraberlerinde götürdükleri iki bin İslâm aha-lisinden bir kõsmõnõ öldürüp, bir kõsmõnõ ülke içlerine sevk ettikleri,Erzurum�da dokuz kişiyi idam edip on dört yaşõna kadar olan erkeknüfusu meçhul yerlere gönderdikleri, Pekreç nahiyesinde Ermeni-ler�den teşekkül eden bir mahkemenin üç-dört yüz kişiyi astõğõ, Aş-kale, Tercan, Ilõca, Tavuskerd ve Artvin taraflarõnda İslâm namõnabir şey bõrakmadõklarõ, Van�da Ermeniler�in iki yüz kadar kadõn veçocuğu öldürüp Mahfuran Deresi�nde sekiz-on bin Müslümanõ kat-lettikleri, Narman hududunda Hot karyesi ahalisinin mitralyözlerletamamen imha edildiği, Bitlis�in Çukur nahiyesindeki Morh-i Süfla


d�Erzéroum - Notes d�un officier Supérieur Russe sur les atrocités d�Erzéroum, Traduit du manuscrit orijinal russe,1919)

(56) Ne¾ide Kerem Demir: a.g.e., 112-117. ss.

muhacirlerinin çoğunun kõlõçtan geçirildiği, Ergani, Cinis, Pezen-tan ve Semerşeyh karyelerinin ahalisiyle birlikte yakõldõğõ; Kürt Be-dirhani Kâmil�in şarlatanlõğõ sebebiyle Bitlis�e yakõn bir yere yer-leştirilen pek çok köy ahalisinin açlõktan öldüğü, ağõr hasta çocuk-larõn Bitlis Hastanesi�nde vahşice öldürüldüğü, Balekan karyesindekatledilenlerin cesetlerinin köpeklere yedirildiği, çukurda esir edi-len kadõn ve kõzlara tecâvüz edilip ihtiyarlarõn yakõldõğõ, çocuklarõnsüngüyle öldürüldüğü vesâir katliâm..."(59)

anlatõlmaktadõr.

�Ermeniler�in Erzurum ve civarõnda, Pasinler, Namervan, Norşõn, Pernos veIsõsor�da yaptõklarõ mezâlim ve benzer mezâlimlere meydan verilmemesi konu-sunda gerekli tedbirlerin alõnmasõna� dâir Başbakanlõk Osmanlõ Arşivi�ndeki birdiğer belge(60), Dokuzuncu Ordu Kõta�ât Müfettişi Mustafa Kemal [Atatürk]�inHarbiye Nezâreti�ne, Harbiye Nâzõrõ Şevked Turgut Paşa�nõn Hâriciye Nezâre-ti�ne ve Hâriciye Nezâreti�nin de Harbiye Nezâreti�ne yaptõğõ yazõşmalarõ ihtivaetmektedir.

Tarihçi ve yazar Ahmet Refik [Altõnay], Ermeniler�in Erzincan ve çevresindeyaptõğõ katliâm ve mezâlimi, �Kafkas Yollarõnda� isimli eserinde şöyle anlatõr:

"Ruslar�õn avdetini müteakip Ermeniler�in zulüm ettikleri beldeler-den biri de Erzincan. Vaktiyle 20 bin nüfusu ihtiva eden kasabada,şimdi 3-4 bin kişi bile yok. Ruslar�õn istilâsõ hengâmõnda kasabadakalanlar, fakir ve âciz halk. Bunlarõn da 700�e yakõn kõsmõ Ermeni-ler tarafõndan kesilmiş, öldürülmüş, yakõlmõş ve kuyulara atõlmõş.Kasaba Osmanlõ ordusu tarafõndan Şubat�ta işgâl olunmuş. Ölüle-rin toplanmasõ hâlâ bitmiyor...

Harâbeler ortasõndayõm. Etrâfõmda türbeler yõkõlmõş, câmilerin çi-nilerine varõncaya kadar sökülmüş, evlerin yanmõş direklerindenel�an boğucu bir duman çõkõyor... İstanbul�da İttihat erkânõ, şam-panya neşeleriyle söz ve şarkõ dinlerken, burada benzin alevleriiçinde boğucu dumanlar, kõzgõn ateşler arasõnda feryâdlarõ ayyûkaçõkarak can veren Türkler, Ermeni zulmüyle perişan olmuşlar, yanõkdirekler altõnda yatõyorlar. Trabzon�dan Erzurum�a kadar harâbe-den başka bir şey görünmüyor. Hiçbir köyde, hiçbir kulübede dahicanlõ bir mahlûka tesadüf edilmiyor, Ermeni zulmünü şimdi açlõk ta-kip etmiş...

Ardosa�dan Erzincan�a kadar bütün yol, pek nâdir tesâdüf edilen açve perişan Türkler�le doluydu. Bir zamanlar kasabalarõ ve köyleridolduran Türk halkõ, âdeta kökünden denecek derecede ortadan

34 İSMET BİNARK

kalkmõştõ."(61)

Şimdi de, Ermeniler�in bu çevredeyaptõğõ tahribât, katliâm ve mezâlimile ilgili olarak, tahkikat yapan resmîkomisyonun raporundan bâzõ iktibas-lar yapalõm:

"28 Mayõs 332�de Tercan kaza-sõnõn merkezi olan Mama Ha-tun kasabasõna geldik. Kasabada mevcut binalarõn beşte dördü yõk-tõrõlmõş, Câmi-i Şerif�in minberi yõkõlarak câmi kiliseye çevrilmiş veminareye çan takõlmõştõ. Ermeniler bâzõ Rus Kazaklarõyla birlikteevleri yağma etmişler ve zorla birçok kadõn ve kõzlarõn õrz ve namus-larõnõ çiğnemişlerdir... Kaza merkezini terk ettikten sonra Sazavar-tik köyüne gittik. Burada Ermeniler pek çok tahribât yapmõş ve birçok zulümler irtikâb etmişlerdir. Kõz ve kadõnlarõn õrzlarõna zorla ta-sallut etmişler, âilelerini müdâfaaya çalõşan 7 kişiyi çoluk çocukla-rõyla birlikte şehid eylemişlerdir... Bu köyün ihtiyar kadõnlarõ bile te-câvüzden kurtulamamõştõr. Her kadõnõn hissesine 10-30 Ermeni isâ-bet ettiğini zavallõ kadõnlar, yemin ederek feryat ve figanla anlattõ-lar..."(62)

Başbakanlõk Osmanlõ Arşivi�nde bulunan 3.X.1916 tarihli bir belge(63), Erme-ni çetelerinin Ruslarla birlikte Tercan�õn köylerinde yaptõklarõ insanlõk dõşõ mezâ-lime ve soykõrõma tanõklõk etmektedir:

"Rus, Kazak ve Ermeniler girdikleri köyleri servetinden, canõndan,malõndan, õrzõndan ve mukâddesatõndan mahrum olarak harabe birhalde bõrakmõşlar, herşeyi yağmalamõş, ziraat âletlerini bile imhaetmişler, kuru araziden başka bir şey bõrakmamõşlardõ. Ele geçirdik-leri erkekleri katletmişler, süngü ile gözlerini parçalamõşlar, insan-larõ koyun boğazlar gibi kesmişler, cesetleri kuyulara atmõşlar, tüy-ler ürperten eza, cefa ve işkence yapmõşlar, bir yaşõndaki kõz çocu-ğun parmaklarõndaki iki altõn yüzüğü, kõzcağõzõn parmaklarõyla bir-likte götürmüşlerdi. Yedi yaşõndan başlayarak kõz ve kadõnlardannamusuna ilişilmemiş kimse bõrakmamõşlar ve kadõnlardan birçoğukorkudan vefat eylemiştir. İslâmlar kadõn ve kõzlarõnõ taarruzdan ko-rumak için bacalarda, zemin altõndaki zahire kuyularõnda, dağlar-daki mağaralarda, dere içlerinde, kuyularda gizlemişlerdi.


(57) Ahmet Refik [Alt�nay]: �ki Komite ve �ki K�tal. �stanbul, 1919, 71-72. ss.(58) Ahmet Refik [Alt�nay]: Kafkas Yollar�nda Hât�ralar ve Tahassüsler. �stanbul, 1919, 27-28. ss.

Kadõn cenâzelerinde zorla õr-za geçme izleri, pek belli birhalde idi. Birçok kadõn ve

kõzlarõn tenâsül yerlerine, tü-fek fişeği sokulmuştu.

Köylerin kabristanlarõnõ yõkmõşlar, câmilerini tahrip etmişler, min-berlerini yõktõktan sonra ahõr yapmõşlar, pislik içinde bõrakmõşlardõr.Mama Hatun mezarõnõ tahrip etmişler, câmiin de minberini yõkarakkiliseye tahvil edip, minareye çan takmõşlardõr."

Alman Dõşişleri Bakanlõğõ Arşivi�nde bulunan 28 Şubat 1918 tarihli bir bel-ge(64), Ermeni çetelerinin Erzincan�da yaptõğõ büyük tahribata ve soykõrõma dünyakamuoyu önünde bütün açõklõğõ ile tanõklõk edecektir.

Alman Dõşişleri Bakanlõğõ Arşivi�nde �190� dosya ve �Türkiye 41� ülke nu-marasõyla kayõtlõ belgenin, yer numarasõ �R 22346�dõr. �Türkiye Genel Politika�konu başlõklõ belge, Kasõm 1917-Mart 1918 tarihleri arasõndaki Ermeni soykõrõ-mõna tanõklõk etmektedir.

Bussche isimli Alman diplomat, Sivas�taki Alman Konsolosluğu�ndan gelenbilgiler doğrultusunda bir rapor hazõrlamõştõr. Raporda şu ifadelere yer verilmiş-tir:

�Sivas�taki İmparatorluk Konsolosluğu�nun telgrafõna göre, Erzu-rum, İkinci Ordu�nun katõlõmõyla yarõm ay şeklinde kuşatõldõ. Kõsasürede teslimiyet bekleniyor... Ermeni çeteler Esindscian�da [Erzin-

36 İSMET BİNARK

Erzurum-Dumlu, Yeşilyayla toplu mezar kazõsõnda ortaya çõkarõlan insan kemik ve kafataslarõ.�Yakõn Tarihimizde Van Uluslararasõ Sempozyumu, 2 � 5 Nisan 1990; Ankara, 1990� ad ve basõm tarihli kitaptan.

can] çok büyük boyutta tahribat yaptõlar. Tam anlamõyla köylerdeyaşayan halkõn kökünü kazõdõlar.�

Oltu ve Çevresinde Ermeni Mezâlimi ve SoykõrõmõRus ordusuna rehberlik yapan Ermeni çetelerinin Oltu ve çevresinde yaptõkla-

rõ vahşet ve mezâlime dâir, Oltu göçmenlerinden Hanuszâde Hudeys ve kardeşiRâmiz�in verdiği yeminli ifade:

"Oltu�ya üç saat mesafede bu-lunan çiftliklerde ikamet edi-yorduk. Buralara tecavüz edenErmeni çeteleri, Sivri ve Na-vurman nahiyelerinde sakinbulunan Müslüman ahalininmallarõnõ gasp ettiler. İslâmkadõnlarõna şen�i tecavüzdebulundular.

Ermeniler, Yõnõskerd, Örnek,Çevlagir, Oğdadab, Haydus,Kamis köylerine hücum ederek�Osmanlõ askerini siz dâvet et-miştiniz, diye erkekleri öldü-rüp, kadõnlarõn õrzlarõna teca-vüz ettiler ve çocuklarõ ebevey-ninin gözleri önünde parçala-dõlar.............................Penesgir köyünde erkekleri câmi önünde toplamõşlar, etraflarõna si-lâhlõ Ermeni nöbetçileri bõrakmõşlar, köyün içlerine yayõlarak evle-ri yağma, kadõnlarõn õrzõna tecavüz, küçük çocuklarõ telef eylemiş-lerdir.

Yüz elli kişilik çete Keban köyüne taarruzla bilcümle kadõnlarõ ayõ-rõp civârdaki meşeliğe götürmüşler, orada õrz ve namuslarõna teca-vüz, bâkirelerin bikirlerini zorla izâle ve bu âciz kadõnlardan birçoklarõnõ vahşice öldürmüşlerdir.

.......................


(59) BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 9-11, 17 (bkz.: Ek-3)

Karõnlarõ deşilmiş,çõrõlçõplak kadõn

cesetleri, geçeceğim yolun ikitarafõna

dizilmişti. Tâlihsizmilletimizin bu hâlini gördü-ğümüz zaman âdeta delire-

cek bir hâle gelmiştik. Baka-lõm,

medenî Avrupa bu fecî cinâ-yetlerin fâillerini arayacak

mõ? Tarihböyle bir vahşet

kaydetmemiştir...

Oltu�nun Pernik köyünde Müslüman ahali hemen hemen tamamenErmeniler tarafõndan öldürülmüş ve cenâzeleri açõlan hendekleredoldurulmuş, küçük çocuklar da diri diri bunlarla beraber toprağagömülmüştür..."(65)

Ermenilerin �Karaurgan, Sarõkamõş, Kars ve Oltu�da halka yaptõklarõ katliâmve mezâlimin bir diğer belgesi(66) de, yine Başbakanlõk Osmanlõ Arşivi�ndedir.

Başbakanlõk Osmanlõ Arşivi�ndeki 26.VII.1919 tarihli bir belge, Oltu�da Er-meniler�in yaptõklarõ katliâm ve soykõrõm ile ilgili olup:

"İngiliz Mümessili Kaymakam Ravlinson�un hududun her iki tara-fõnda yaptõğõ incelemeler sonucunda hazõrladõğõ raporda;Oltu�dan

Bayezid hududuna kadar olancephede Ermeniler�in katliâmyapmakta olduklarõnõ itiraf ede-rek cezalandõrõlmalarõ için âci-len müttefiklerin bu bölgeyekuvvet göndermesi gerektiğinibelirttiği, Ravlinson�un bu ra-poruyla İngilizlerin yenidenKafkasya�ya kuvvet getirmeleri-ni temine çalõştõğõna dâir..."(67)

dir.

Kars ve Çevresinde Ermeni Mezâlimi ve SoykõrõmõBirinci Kafkas Kolordusu Eski Kumandanõ, Onbeşinci Kolordu Kumandanõ

Tuğgeneral Kâzõm Karabekir, Amerikan Heyeti�ne verilmiş raporunda, Ermeni-ler�in Kars�da yaptõklarõ mezâlimi ve soykõrõmõ şöyle anlatõr:

"Ermeniler, Kars�õ, her taraftan yakmakta ve zavallõ esirlerimizi is-tasyon�da öldürmek gibi vahşilikten kendilerini alamamõşlar. 25 Ni-san (1918 Perşembe) akşam Kars�õ işgal ettik. 26 Nisan�da bizzatKars�õ dolaştõm: Her taraf yanõyor; istasyon�da yüz kadar (asker)esirimiz cefâ ile öldürülmüş, Ayrõca, (Kaleensesi�ndeki) Kars Müs-tahkem Mevki Kumandanlõğõ Dairesi�nin yirmi metre kadar batõsõn-daki (Küçükbaraj�da) çağlayan yerinde İslâm ahaliden elli kadarda, Kars çayõna atõlmõş cesed bulduk."(68)

Şimdi de, T.B.M.M. Hükûmeti Şark Kumandanlõğõ�nõn Kafkasya�da Ermeni-

38 İSMET BİNARK

(60) BOA. HR. SYS. MÜ, 57/4, 1919 VI 17 (bkz.: Ek-4)(61) Ahmet Refik [Alt�nay]: a.g.e., 65-69. ss.

Balekan karyesindekatledilenlerin

cesetlerinin köpeklere yedi-rildiği, çukurda esir edilen

kadõn ve kõzlara tecâvüz edi-lip

ihtiyarlarõn yakõldõğõ...

ler�in yapmõş olduğu mezâlimi anlatan kitabõndan konu ile ilgili bir iktibas yapa-lõm:

"İngilizlerin hile ve dolaplarõ sonucu olarak, Kars (Millî) Şûrâ Hü-kûmeti 13 Nisan 1919�da (İngilizler�in Kars�ta parlamento binasõnõansõzõn basõp sararak Hükûmet erkânõnõ yakalayõp Malta�ya sürme-siyle) idare mevkiini bõraktõktan 3 gün sonra, Ermeni generali Oseb-yan askerleriyle birlikte Kars�a girerek, Taşnak Ermenileri�ndenGeneral Korganof, hükûmet makamõna (vali olarak) geçti. Bundanbir hafta sonra da Ermeni mezâlimi yeniden başladõ."(69)

Ermeniler�in Kars ve çevresinde yaptõklarõ mezâlim ve soykõrõma dâir, Başba-kanlõk Osmanlõ Arşivindeki 6.III.1915 tarihli belge.(70)

"Kars ve Ardahan havalisinde soykõrõma uğrayan Müslümanlarõnsayõsõnõn 30.000�e vardõğõ, muhafazasõ Ermeniler�e verilen Osman-lõ esirlerinin çok kötü muâmele gördükleri ve tüfek dipçikleriyle öl-dürüldükleri, Osmanlõ ordusu içinde bulunan Ermeni ve Rumlar�õnkasten esir düşerek Ruslar�a bilgi sõzdõrdõklarõ, Kafkasya Ermenile-ri�nin de önce Osmanlõlara esir düştükleri ve sonra kaçarak öğren-diklerini Ruslara bildirdiklerine dâir..."

dir.

Ermeniler�in Kars ve civarõnda mezâlim yaptõklarõna âit 4.VII. 1919 tarihli birdiğer belge:(71)

"Ermeniler�in Kars, Kağõzman ve Nahcõvan civarlarõnda Müslü-manlara mezâlim yaptõklarõ, bundan korkarak Iğdõr ve Kars civar-larõnda göçe hazõrlanan Müslümanlarõn gerek açlõktan, gerekse Er-meni saldõrõlarõndan dolayõ can güvenliklerinin olmadõğõ, kendisinebilgi verilen İngiliz mümessilinin de bu durumu teyid ettiği ve duru-mu tedkik etmek üzere Kars ve Kağõzman havalisine gideceğine dâ-ir..."

dir.

Bir başka arşiv belgesi(72), Ermeniler�in Kars ve civarõnda Müslümanlara soy-kõrõm uyguladõklarõ, zulüm, katliâm ve yağmalama yaptõklarõna tanõklõk etmekte-dir:

"Ermeniler�in Kars�taki Müslümanlarõ çeşitli bahanelerle öldürdük-leri, Sarõkamõş ve Kars�ta gençleri toplayarak soykõrõm yaptõklarõ,önde gelen bir çok kimseyi imha ettikleri, tekâlif-i harbiyye adõ al-


(62) Ermeni Komitelerinin Âmâl ve Harekât-� �htilâliyesi, 289-296. ss.

tõnda halkõn zorla at, öküz vedavarlarõnõ topladõklarõ, karşõgelenlerin katledildikleri, ayrõcaZengezur ve Nahcivan civarõndahalkõn silâhõnõ toplarken zorkullandõklarõna dâir..."

dir.

Bir diğer belge de:(73)

"Kağõzman�daki Ermeni kumandanõnõn, Zilan Aşireti Reisi MahmutBey�e, ya teslim olmalarõ ya da harbe hazõrlanmalarõ konusundamektup yazdõğõ; 12. Fõrka�nõn Mahmut Bey�den, tecavüze karşõ ted-bir alõndõğõ ve sebat edileceği yönünde cevap verilmesini istediği;Ermeni kuvvetlerinin Pozat, Mescidli, Gülyantepe, Kurudere köyle-ri ile Akçakale�ye bağlõ dört köyü basarak Müslüman ahaliye soykõ-rõm uyguladõklarõ; para, eşya, mal ve hayvanlarõnõ gasbettiklerinedâir..."

dir.

Ermeniler�in Erzurum, Erzincan ve Beyazõt bölgelerinde yaptõklarõ soykõrõmkarşõsõnda, 20 Mart 1918 tarihli �Kaspi� (Hazar) gazetesinde yayõnlanmõş bir ya-zõda, şu ifadelere yer verilmiş, Ermeni soykõrõmõna son verilmesi istenmiştir:(74)

�Türkiye�nin istilâ edilmiş olan bölgeleri hakkõnda:Tiflis Müslüman Komitesi geçtiğimiz Ocak ayõnda aşağõdaki konu-da Ermeni Millî Sovyeti�ne müracaat etmiş idi: Son zamanlarda is-tilâ edilmiş olan Türk bölgelerinden Tiflis Müslüman Komitesi�ne,mahallî Müslümanlara silâhlanmõş Ermeni kuvvetleri tarafõndanyapõlan zorbalõk ve baskõlar hakkõnda endişe verici bilgiler ulaş-maktadõr. Komitenin son toplantõlarõna Erzincan, Erzurum ve Baya-zõt bölgelerinden hususî suretle gelmiş olan delegasyonlar, adõ ge-çen bölgelerde Rus askerlerinin ayrõlmasõnõ müteakip yerine gelenErmeni müfrezelerinin yerleşmesi ile birlikte mahallî Müslümanhalkõn yaşadõğõ son derece ağõr durum hakkõnda mufassal raporvermişlerdir.Delegelerin ifadelerine göre, bölge sâkini Müslümanlarõn öldürül-meleri, talân ve zorbalõklara uğramalarõ günlük yaşanan hâdiseler-den olmuştur. Teröre mahkûm edilen, itiraz edemeyen, fakirleşmiş ve

40 İSMET BİNARK

(63) BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 144-162, 178 (bkz.: Ek-5)(64) Alman �mparatorlu€u D�¾i¾leri Bakanl�€� Ar¾ivi, �Türkei: Allgemeine Politik, Türkei Nr. 41, R 22346�.

Köylerinkabristanlarõnõ

yõkmõşlar, câmilerini tahripetmişler.

açlõk çeken halkõn elinden, askerin ihtiyacõ olduğu bahanesiyle sonyiyecekleri de çekilip alõnmaktadõr. Maalesef, bu anormal şartlar,gerek cepheden resmî Müslüman teşkilâtlarõnca, gerekse savaş böl-gelerinden gelen tarafsõz kişilerce de teyid edilmektedir. Tabiî kiKafkasya Müslümanlarõ ve onlarõ temsil eden Tiflis Vilâyeti Müslü-man Komitesi, Türkiye�de istilâya uğramõş olup dört seneden beriRus askeri tarafõndan her türlü zülme uğratõlan korumasõz Müslü-man halkõn âkibetinden endişe duymaktadõrlar. Şimdiye kadar butür aşağõlõklarõn, münferit gruplar tarafõndan işlendikleri kanaatiile Kafkas Müslümanlarõ, Rus askerinin zaman zaman gösterdiğihoşgörülü davranõşlarõ da nazarõ dikkate alarak, sineye çekilmesigereken olaylar olarak kabullenmişlerdir. Fakat şimdi, millî askerîbirliklerin kurulmasõndan sonra olaylar tamamen değişik bir karak-tere bürünmüş ve tahammül edilmez bir hâl almõştõr. Bugünlerde,halk münferit olaylarõ dahi birer millî mesele olarak görüp, konuyuiçinden çõkõlmaz hâle getirmektedir. Bütün bunlarõ dikkate alan Tif-lis Müslüman Komitesi, Ermeni Millî Sovyeti�ne müracaat etmiş,Türkiye�nin istilâ edilmiş bölge sakinlerinin Ermeni askerî birlikle-rince baskõ ve zorbalõklara uğratõlmamasõ için gereken tedbirlerinalõnmasõ isteğinde bulunmuştur.Tiflis Müslüman Komitesi, Türkiye ile barõş antlaşmasõnõn imzalana-cağõ günlerin eşiğinde, Rus İhtilâli neticesinde karşõlõklõ menfaat içinçalõşan ve yeni hür bir hayat yaşamaya hazõrlanan milletlere huzursağlayacak temel atõldõğõnda, Ermeni Sovyeti�nin istilâ edilmiş Türkbölgelerindeki iki millet arasõndaki mevcut diyaloğa zarar verecekolan bütün anormal durumlara son vereceğine inanmaktadõr.�

Trabzon ve Çevresinde ErmeniMezâlimi ve Soykõrõmõ

1917 Ekim İhtilâli�nin ardõndan, Ruslar�õn Trabzon ve havalisini tahliye etme-leri üzerine, bu tahliyenin öncesinde ve sonrasõnda Ermeni çeteler tarafõndan mâ-sum ve savunmasõz halka mezâlim ve soykõrõm yapõlmõş, öldürülen insanlar ku-yulara doldurulmuş; kollarõ, elleri ve ayaklarõ kesilen insanlarõn parçalanmõş vü-cutlarõ terkedilmiş ev ve bahçelere atõlmõş; câmiler tahkir maksadõyla pislikle dol-durulmuş, bu zulümden ağaçlar da nasibini almõş ve meyve ağaçlarõ halkõn istifa-de etmemesi için kesilmiştir.(75)

Vakfõkebir Kaymakamõ�nõn resmî tahkikatõyla sabit olan Ermeni mezâlimi vesoykõrõmõ aşağõda anlatõldõğõ şekilde belgelenmiştir:

"Ermeni çetelerinin Viçe�ye girişinde Tahsildar Osman Efendi�nin


(65) Ermeni Komitelerinin Âmâl ve Harekât-� �htilâliyesi, 321-323. ss

evine iltica eyleyen pek çok ka-dõn ve çocuk vahşice şehid edil-dikleri gibi, otuz kişilik bir Er-meni çetesi tarafõndan birkaç evabluka edilerek kadõn ve çocuk-larõn seçilip bir dereye götürül-düğü ve orada tamamen boğaz-landõğõ ve bu vahşetten kurtula-bilen iki kadõnõn da yaralõ ikeniyi olarak vak�ayõ büyük bir te-essürle anlattõklarõ ve Of kaza-

sõnõn Gül Ali köyünden beş kişilik bir Ermeni çetesinin bir kadõnajandarma huzurunda tecavüze kalktõklarõ ve müdafaaya teşebbüseden neferin öldürüldüğü ve zavallõ kadõnõn da namusu ayaklar al-tõnda çiğnendikten sonra bir yanağõnõn õsõrõlmak suretiyle koparõldõ-ğõ ve hûnhâr çetenin birçok ulemâyõ çeşitli hakaret ve işkencelerleşehid ettikleri, mal ve yiyecekleri tamamõyla alõp götürdükleri ve an-latõlmasõ cildler tutan mezâlim ve âdilik yaptõklarõ resmen açõklan-mõştõr............................

Rus askerlerine rehberlik yapan Ermeni çetelerinin zulümleri hak-kõnda çeşitli kimselerin yeminle verdikleri ifadelerine göre; Yumranahiyesinin Kalfaka köyüne giren Ermeniler, birkaç eve toplanarakgizlenen ve neticeyi bekleyen Kulak oğlu Hüseyin�in hanõmõ Ulviyeve gelini Hüsniye ve Kulak oğlu Ali�nin karõsõ Züleyha ve daha birçok kadõn ve çocuklarõ adõ geçen evden alõp köy kenarõnda, bir da-ğõn eteğinde bulunan bir dereye götürerek erkeklerin gözleri önün-de boğazladõktan sonra kadõn ve çocuklarõ koyun boğazlar gibi kes-mişlerdir., Köyde kalan Paslõ oğlu Ali�nin on sekiz yaşõndaki kõzõEmine�nin õrzõna tecavüz ettikten sonra öldürmüşler ve kõz kardeşiHatice�nin henüz doğmuş bir kõz çocuğunu havaya fõrlatarak altõn-da tuttuklarõ süngüye tesadüf ettirmek suretiyle feci bir şekilde öl-dürmüşlerdir."(76)

42 İSMET BİNARK

Ermeniler tarafõndanöldürülmüş ve

cenâzeleri açõlanhendeklere

doldurulmuş, küçükçocuklar da diri diri bunlar-

la berabertoprağa gömülmüştür...

(66) BOA. HR. SYS. HU, 136, 1919 VI 21 (bkz.: Ek-6)(67) BOA. HR. SYS, HU, 136, 1919 VII 25 (bkz.: Ek-7)(68) Kâz�m Karabekir: Birinci Kafkas Kolordusu�nun 1918 Y�l�ndaki Hareketleri ve Gördüklerim. (General Harbord Ba¾-

Ermeniler�in Ruslar�la birlikte, Trabzon ve Van bölgesinde halka yaptõklarõmezâlimi anlatan bir başka belge:(77)

"Ermeniler�in Ruslar�la birlikte İslâm ahalisine ve özellikle kadõn-lara yaptõklarõ mezâlim ve kötü fiillerle ilgili olarak Trabzon, Van veDiyarbakõr vilâyetlerinden gelen rapor hakkõnda Dahiliye Nezâre-ti�nden Hariciye Nezâreti�ne yazõlan yazõlarõ..."

ihtiva etmektedir

"Ermeni ve Ruslar�õn, Trabzon�un Yomra nahiyesinin Kalafka köyüMüslümanlarõnõ evlerinden top-layõp, kadõn ve erkekleri ayõra-rak erkekleri bilinmeyen bir ye-re sevkettikleri, küçük kõz ço-cuklarõna ve kadõnlara tecavüzettikleri, yeni doğmuş bir bebe-ği havaya fõrlatarak altõna tut-tuklarõ süngüyü tesadüf ettir-mek suretiyle katlettikleri, Maç-

ka kazasõnõn İpsil, Haçavra ve Soldoy köylerinde de benzer biçimdekadõnlarõn ve kõz çocuklarõn namuslarõnõn kirletildiği ve birçok kişi-nin hûnhârca katledilip ateşte yakõldõğõ, yapõlan bu katliâmlarõ Rus-lar�õn teşvik ettiğine dâir maktûl ve mazlûmlarõn isimlerinin de be-lirtildiği Kalafka köyünden Salim oğlu Mehmed�in zevcesi Fatõmabint-i Ali Osman�õn ve İpsil köyünden Alemdar oğlu Besim bin Meh-med�in yeminli ifadelerini"

ihtiva eden bir başka belge(78), Ermeni mezâlim ve soykõrõmõna tanõklõk etmekte-dir.

Bitlis ve Çevresinde Ermeni Mezâlimi ve Soykõrõmõ


kanl�€�ndaki Amerikan Heyetine Verilen Rapor Suretidir.) Erzurum, 1335 (1919)�dan naklen: Fahrettin K�rz�o€lu: Kars�li ve Çevresinde Ermeni Mezâlimi (1918-1920). Ankara, 1970, 82-94. ss.; Amerikan Ba¾kan� Wilson taraf�ndan, 1A€ustos 1919�da Ermenistan mandas� konusunun incelenmesi için General Harbord görevlendirilmi¾tir. Do€u Anadoluve Kafkasya�da incelemeler yapan Harbord, dönü¾ünde Ba¾kana verdi€i raporda: �Yola ç�karken gerçekten birErmenistan ve katliâmlar görece€imizi sanm�¾t�k�, heyetin yapm�¾ oldu€u ara¾t�rmalarda bölgede hiç bir ¾ekildeErmeni ço€unlu€unun olmad�€�n�; ayr�ca, Türkler�in Ermeniler�e kar¾� bir soyk�r�mda bulunmad�klar�n� ifadeetmi¾tir. bkz.: S. Akgün: General Harbord�un Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesi�ne Dâir Raporu. �stanbul, 1981;Rapor için bkz.: American Military Mission to Armenia, Conditions in the Near East, 66 th Congress, 2nd Session,Senate document no: 266 (Washington, 1920); Mandatory Over Armenia, report made to Major General Harbord byBrigadier General G. Van H. Moseley, 66th Congress, 2nd Session, Senate document no : 281 (Washington, 1920).

(69) 1335 ve 1336 (1919-1920) Seneleri Kafkasya�da �slâmlara Kar¾� �crâ Olundu€u Tebeyyün Eden Ermeni Mezâlimi.Ne¾reden: T.B.M.M. Hükûmeti ½ark Cephesi Kumandanl�€� 10. ½ubesi. 1337 (1921).

Ermeniler, Kars�õ, her taraf-tan yakmakta ve zavallõ esir-

lerimiziistasyon�da öldürmek gibi

vahşiliktenkendilerini alamamõşlar.

"Hersan mahallesinden Reşid oğlu Mehmed�in elli yaşõndaki anne-si Nigâr ismindeki kadõnõn Ermeniler tarafõndan kama ile yaralana-rak şehid edildiği ve adõ geçenin evinde bulunan mâsum bir kõz ço-cuğunun da aynõ âkõbete duçar olduktan sonra cesedinin sokağa atõ-larak köpeklere yedirildiği ve feci manzaranõn birçok kimseler tara-fõndan görüldüğü Kõzõlmescid mahallesinden Kalfatçõ oğlu OsmanBey�in ifadesinden anlaşõlmõştõr.

...................

Taş mahallesinden Hasan oğluMehmed�in doksan yaşõndakibabasõ şehid edilmiş, evi Erme-niler tarafõndan yağma olun-muştur.

..............

(70) BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-1, nr. 2 (bkz.: Ek-8)(71) BOA. HR.SYS. HU, 136, 1919 VII 4 (bkz.: Ek-9)(72) BOA. HR. SYS. HU, 136, 1919 VII 7 (bkz.: Ek-10)

44

Ermeniler tarafõndan çeşitli işkencelerle Kars�ta vahşice öldürülen Türk askerleri.(Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt �ATASE� Başkanlõğõ Arşivi, Birinci Dünya Harbi Fotoğraf


kitaptan.

Kars ve Ardahanhavalisinde soykõrõma uğra-

yan Müslümanlarõn sayõsõnõn30.000�evardõğõ...

Taş mahallesinden Fâris, evinden alõnõp götürülmüş ve kendisindenbir daha hiçbir haber alõnamamõştõr. Ermeniler Faris�in on yaşõnda-ki oğlu Kadir ve diğer oğullarõ Tevfik ile Şerif�i, başlarõnõ tüfek dip-çikleri ile ezmek ve çizmeleriyle çiğnemek suretiyle öldürmüşlerdir.Fâris�in dayõsõ Tahir oğlu Dursun�un hanõmlarõ Mentan, Kişmiş,Ziynet isimlerindeki kadõnlarõn namuslarõ defalarca kirletilmiş veamcazâdesi Esat kõlõçla parçalanmõştõr..."(79)

Başbakanlõk Osmanlõ Arşivi�ndeki, 1.VII.1916 tarihli belge:(80)

"Van ve Bitlis�in işgali esnasõnda Ermeni çeteleri tarafõndan İslâmahaliye yapõlan zulümler hakkõnda Mardin Mutasarrõflõğõ tarafõn-dan yapõlan tahkikata göre mezâlimden kurtulanlarõn ifadelerinde,Ermeni ve Rus çetelerinin, teslim olmak isteyen ahali, çoluk ve ço-cuklarõ feci surette kesip parçaladõklarõ, teslim olmuş olan köylerde-ki ahaliyi katlettikleri, çocuklar da dahil ahaliyi ekmek yapõmõndakullanõlan ve tandõr tâbir olunan fõrõnlarda yaktõklarõ ve Vanlõ komi-teci Aremek�in çetesi tarafõndan, yetmiş seksen hanelik bir köy aha-lisinin teslim olmasõna rağmen tamamen katledildikleri..."

hakkõndadõr.

Ermeni çetelerinin Bitlis ve çevresinde yaptõklarõ mezâlim ve tahribata tanõk-lõk eden bir başka belge:(81)

"Kõzõlmescid, Zeydan, Hersan, Taş mahallesi, Aynülbarid mahalle-si, Avih mahallesi, Ahlat�õn Erkuzan (Erkezen) mahallesi, Kömüsmahallesi, Mahallebaşõ, Âdilcevaz, Karçikan kazasõ, Yako karyesi,Tatargazi karyesi, Patnos karyesi, Hamtos mahallesi, Marmutlu ma-hallesi, Azad karyesi, Kerekoğlan karyesi, Kurubulak mahallesi,Nâhoşnud mahallesi, Mabekor mahallesi ve Malazgirt�in Şirvan-şeyh karyesinde Rus ve Ermeni çeteleri tarafõndan işkenceyle öldü-rülen, namuslarõ kirletilen, evleri yakõlõp, paralarõ çalõnan, mallarõyağma edilen Müslümanlar ile yakõlan ve tahrip edilen câmi, med-rese, tekke, ziyâretgâh, mektep, resmî daire, köprü, hamam ve depo-larõn isimlerine dâir Rus istilâsõ sõrasõnda kaçamayõp Bitlis�te kalanve Ermeni çeteleriyle Ruslarõn mezâlimine uğrayan İslâm ahalisininyeminli ifadelerini"

ihtiva etmektedir.


(73) BOA. HR. SYS. HU, 136, 1919 VII 8 (bkz.: Ek-11)(74) 20 Mart 1918 tarihli �Kaspi� (Hazar) gazetesinden; Türkçe olarak ilk defa yay�nlanmaktad�r. (bkz.: Ek-12)(75) Bu zulüm ve mezâlim, Karargâh-� Umumî �kinci ½ube Memuru olan Yüzba¾� Ahmet Refik�in, 1 May�s 1918 tarihli

Ermeniler�in Muş�ta yaptõklarõ vahşet, mezâlim ve soykõrõma gelince:

"Muş halkõndan Mehmed Resül�ün yeminle zapt olunan ifadesidir:

�Ben asker olarak harpte bulunuyordum. Aldõğõm yaradan dolayõ,Bitlis cihetine doğru çekilen müfrezeyi tâkip edemeyerek benim gibiyaralõ ve sakat olan diğer üç askerle birlikte geri kaldõk. Bir müddetsonra, Rus kazaklarõnõn rehberi olan Ermeni çeteleri yanõmõza gel-diler. Arkadaşlarõmõzdan Harput�lu Hüseyin ismindeki askerin göz-lerini çõkararak �kalk bak Osmanlõ askeri geliyor mu?� dediler; son-ra zavallõyõ kurşunla şehid ettiler. Diğer askerin de sağ yanõndanderisinin bir kõsmõnõ yüzerek çanta şekline koydular. Bu bîçâreye de�elini sok, bu çantada padişahõnõzõn parasõ var mõ?� diye bir takõmişkenceler yaparak şehid eylediler.

Üçüncü arkadaşõmõzõ yere yatõrarak tenasül uzvunu kestiler ve ağzõ-

46 İSMET BİNARK

telgraf�nda teferruat�yla anlat�lmaktad�r. bkz.: Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt �ATASE� Ba¾kanl�€� Ar¾i-

Sarõkamõş�ta Ermeni çeteciler tarafõndan boğazlarõ telle sõkõlarak ve vücudlarõnõn çeşitli yerlerinden süngülenmeksuretiyle vahşice öldürülen esir iki Türk askeri.

(Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt �ATASE� Başkanlõğõ Arşivi, Birinci Dünya Harbi FotoğrafKoleksiyonu, Albüm Nu: 4, Fotoğraf Nu: 116)

�I. Dünya Savaşõ Sõrasõnda Ermenilerin Türklere Yaptõğõ Katliam-Fotoğraflar. Ankara, 2000� ad ve basõm tarihlikitaptan.

na koyarak �bu boruyu çal, size Osmanlõ askerinden imdat gelsin�yollu hakaretleri müteakip onu da şehid ettiler...

Beni alarak, bir dereye götürdüler. Yaktõklarõ ateşle tüfeklerinin şiş-lerini iyice kõzdõrdõktan sonra yirmi dört yerimden dağladõlar. Fer-yâd ve yalvarmalarõma katiyen ehemmiyet vermiyorlardõ. O sõradabirkaç Rus askeri geldi, bunlardan birisi beni ölümden kurtardõ. Buzat gizlice kulağõma Rus müslümanlarõndan olduğunu söyledi. Ruskazaklarõ ve Ermeni çetesi ile birlikte Bitlis�e doğru yola çõktõk. Yol-da firâri kafilelerine tesadüf ettik. Ermeniler bu müdafaasõz kadõnve çocuklarla ihtiyarlara şiddetle saldõrõyor, yürekleri parçalayacakbir vahşetle şehid ediyorlardõ. İçlerinden birisinin Muş�un Ziyaretköyü ahalisinden olduğunu tanõdõğõm bir Ermeni, yedi arkadaşõ ilealtõ müslüman kõzõnõ getirdiler. Bunlarõ rükûa varacak bir vaziyetteçõplak olarak durdurdular ve õrzlarõna tecavüz ettiler.

Hem bu şenaâtõ işliyor, hem de bundan sonra Müslümanlara böylenamaz kõldõracağõz diyorlardõ..."(82)

Van ve Çevresinde Ermeni Mezâlimi ve SoykõrõmõErmeni çetelerinin Van ve çevresinde yaptõklarõ katliâm ve mezâlim, Anado-

lu�nun diğer yerlerinde yaptõklarõ gibi, tarih önünde bir utanç tablosudur.

Van Jandarma Alay Kumandanõ�nõn raporundan, Ermeni çetelerinin vahşet vemezâlimi ile ilgili nakiller yapalõm:

"Ruslar, Osmanlõ hududuna tecavüz ettikleri zaman, Van Ermeni-ler�i öteden beri beklemekte olduklarõ fõrsatõn gelmiş olduğuna kaniolarak ötede beri kõyâm edip ihtilâl hareketine başladõlar. Bunlarmüdafaasõz Müslüman köylerine, yolcu ve postalara tecavüz etmekve ordu için celbedilen erzakõ bâzõ güzergâhlarda pusu kurmak su-retiyle yağma etmek gibi hareketlerde bulunarak daha evvel karar-laştõrõlmõş olan programõn hõzla tatbikatõna giriştiler.

.......................

Mirgehi köyünde Muhtar Molla Hasan, köylüleriyle Ruslar�a ön-derlik eden Ermeni çetelerinden aman diledikleri halde âdeta koyunboğazlanõr gibi gaddarâne şehid edildiler. Elli sekiz nüfuslu köydensekiz erkek, on iki kadõn, on sekiz çocuk şehid edilmiş geriye kalankõz ve gelinler ise Ermeniler tarafõndan götürülmüştür.

Çarõkser köyünde bir çocuğun bir süngüye takõlarak kuzu gibi ateş-


te kõzartõldõğõ birçok kimseler tarafõndan ifade edilmiş ve cesedinenkazõ bizzat müşahede edilerek hâdisenin doğruluğu tesbit edilmiş-tir. Ahurik ile Avazerlik köyleri arasõnda dört kişinin elleri karõnla-rõna, tenasül uzuvlarõ ağõzlarõna sokulmuş vaziyette cesetleri bulun-muştur.

Kavli yönünde yedi yaşõnda Fatma ve dokuz yaşlarõnda Gülnazisimlerinde iki kõz çocuğuna her iki cihetten de tecavüz edilerek ma-lûl bir hale getirildiği müşahede edilmiştir. Bu mâsumlar Ermenizulmünün dehşetinin canlõ misâlleri olarak görülmektedirler.

...................

48 İSMET BİNARK

vi, nu:1/2, kls. 359, dos. 1023, fih. 3-36 (76) Ermeni Komitelerinin Âmâl ve Harekât-� �htilâliyesi, 319-321. ss.

Trabzon�da Ermeniler�den ele geçirilen silâhlar.�Ermenî Âmâl ve Harekât-õ İhtilâliyesi; Tesâvir ve Vesâik. Die Ziele und Taten armenischer révolutionäre. The

Armenian aspirations and revolutionary movements. Aspirations et mouvements révolutionnaires Arméniens. -AlbümNu.1, Albüm Nu.2� adlõ kitaptan.

Ahtucu köyünde Kemo ismindeki şahsõn karõsõ Zeliha tandõr başõn-da ekmek pişirmekte iken, altõ aylõk çocuğu ateşe atõlarak, anasõnõngözü önünde pişirilmiş ve kendisine yemesi emredilmiş; red etmesiüzerine zavallõ vâlidenin bir bacağõ tandõra sokularak merhametsiz-ce yakõlmõştõr...

Yine bu köyden tezek yõğõnlarõ içine mâsum çocuklarõn atõlarak ya-kõldõğõ mevcut cesetlerinden anlaşõlmõştõr.

Herite köyünde Han Osman isminde birini işkence ile katlettiktensonra, üç kõz ve iki gelinine söz ve yazõyla tasvir edilemeyecek çir-kinlikte bulunmuşlar ve bîçâreler bu şenaâtten son derece müteessirolarak intihar etmişlerdir........................

Bozdoğan köyünde de Ermeniler tarafõndan yapõlmadõk şenaât bõra-kõlmamõş, önce yurtlarõnõ terke mecbur bõrakõlmõş, sonra da tama-mõnõn katledildiği çürümemiş cesetlerden anlaşõlmõştõr........................

Akaridan çõkarak firar etmek isteyen üç yüze yakõn Musevi, Sil kö-


Trabzon�da Ermeni çeteciler tarafõndan boğularak öldürülmüş mâsum ve savunmasõz bir Türk.İslâm Âhâlinin Dûçâr Olduklarõ Mezâlim Hakkõnda Vesâike Müstenid Malûmat�, 2. bs., Şubat [1]335 - [1]919

(Documents relatifs aux Atrocités commises par les Arméniens sur la population Musulmane, 1919) adlõ kitaptan.

yünde parça parça doğranarakyok edilmiş ve cesetleri yõğõnlarteşkil edecek şekilde istif yapõl-mõştõr.

Van�õn bütün câmileri tahrip veMüslüman mahallesi yakõlmõşolup, Van ve çevresi yangõn ye-rine çevrilmiştir...........................

Ermeniler�in Van muhitindeyaptõklarõ zulmün yazõlmasõ cildler teşkil eder. Yukarõda kaydedilen-le zulme uğrayan ve her nasõlsa kurtulabilen bîçârelerin ifadelerin-den tesbit edilmiştir."(83)

Bir yabancõ, Rafael de Nogales, Ermeniler�in Van�daki mezâlim ve soykõrõmõile ilgili olarak şunlarõ kaydeder:

"Çarpõşmalar fiilen başlayõnca Meclis�deki Erzurum Mebusu GaroPasdermichan (Pastõrmacõyan) Üçüncü Ordudaki hemen bütün Er-meni subay ve askerlerle öte tarafa Rusya�ya geçti. Kõsa bir süresonra onlarla geri dönerek, köyleri yakmaya, ellerine geçen bütünmâsum Müslümanlarõ insafsõz şekilde kõlõçtan geçirmeye başladõ...

Van Valisi Cevdet Bey, Van�dan ayrõldõktan sonra Ermeniler�inoraya hâkim olduklarõnõ ve bütün Müslüman ihtiyar, kadõn ve çocuk-larõ kestiklerini öğrendik... hiçbir yerde bu derece alçakcahareketler görülmemiştir...�(84)

Clair Price da, Ermeni katliâmõ ile ilgili olarak şu tesbiti yapar:

"Ermeni çeteler, Nisan sonunda Van�õ işgal ettiler ve Türk halkõnõkatliâma tâbi tuttuktan sonra, şehirden geri kalanõ Haziran�da Rus-lara teslim ettiler."(85)

Bir başka yabancõ yazar, Felix Valyi de:

"Nisan�da Ermeni ihtilâlcileri Van şehrini ele geçirdiler. Aram veVardan�õn kumandasõnda bir Ermeni Genelkurmayõ teşkil ettiler ve6 Mayõs günü, Van eyâletini Müslümanlardan temizlenmiş olarakRus kuvvetlerine teslim ettiler."(86)

50 İSMET BİNARK

(77) BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-3, nr. 12-14, 16, 18-26, 28-39, 41-44 (bkz.: Ek-13)(78) BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-4, nr. 125-126 (bkz.: Ek-14)

Hatice�nin henüzdoğmuş bir kõz

çocuğunu havayafõrlatarak altõnda

tuttuklarõ süngüyetesadüf ettirmeksuretiyle feci bir

şekilde öldürmüşlerdir.

diye yazar.

Van�õn Ruslarõn eline geçmesi üzerine, Rus Çarõ II. Nikola, Van�daki Ermenikomitesine 21 Nisan 1915�de bir telgraf göndererek:

"Rusya�ya yaptõğõ hizmetler sebebiyle teşekkür etmiştir."

Amerika�da yayõnlanan Ermeni gazetesi �Goçnak�, 24 Mayõs 1915 tarihli nüs-hasõnda, Ermeni mezâlim ve soykõrõmõndan sonra:

"Van�da yalnõzca 1500 Türk�ün kaldõğõnõ...."

iftiharla bildirmiştir.

Ermeniler�in Van�da yaptõklarõ mezâlime ve soykõrõma Başbakanlõk OsmanlõArşivi�ndeki şu belge(87), tarih önünde tanõklõk etmektedir:

"Ermeni ve Ruslar�õn Van ve havalisinde Müslüman ahaliye büyükmezâlim yaptõklarõ, Van�õn Abbasağa mahallesinden Firdevs�in ifa-desine göre işgalcilerin kadõn, çocuk, genç, ihtiyar demeden İslâmahaliyi çeşitli zulümler yaparak öldürdükleri; hâmile bir kadõnõnkarnõnõ yararak çocuğu çõkarõp kafasõnõ kestikleri, girdikleri evler-deki insanlarõ saatlerce işkence yaptõktan sonra öldürdükleri, onbeş-on altõ yaşlarõnda bir erkek çocuğu çõrõlçõplak soyarak cinselorganõnõ kestikleri ve daha sonra doğradõklarõ; Amerikan müessese-sine götürülen kadõn ve kõzlarõn õrzõna geçildiği, mezarlõklarõ kaza-rak defnedilmiş olanlarõ dõşarõ çõkardõklarõ ve ziyaretgâhlarõ kazõpiçlerine pislik doldurduklarõ..."

Van�õn Reşadiye nahiyesine bağlõ Aşnak köyünde yapõlan Ermeni mezâlimi ileilgili bir diğer belge(88):

"...Aşnak karyesine hücum eden Ermeni ve Ruslarõn vahşiyâne zu-lümler yaptõklarõ, kadõnlarõ ve çocuklarõ diri diri yaktõklarõ, ihtiyarve genç erkeklerin gözlerini oyduklarõ, genç kõzlarõn alenen ve su-ret-i vahşiyânede namuslarõna tecavüz ettikleri, Müslüman kadõn vekõzlardan on beş tanesini ayõrarak bir odaya hapsettikleri ve akşameğlenirken bu kadõnlarõ çõrõlçõplak soyarak� �Haydi namaz kõlõnõzbakalõm, nasõl kõlõyorsunuz� diyerek onlara cebrettikleri ve nihayettecavüz ederek çeşitli işkenceler altõnda öldürüldüklerine dâir..."

dir.


(79) a.g.e., 309-318. ss.(80) BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 117-123 (bkz.: Ek-15)

Diyarbakõr ve ÇevresindeErmeni Mezâlimi ve Soykõ-

rõmõErmeniler�in Diyarbakõr ve çevre-

sinde yaptõklarõ katliâm ve mezâlim ileilgili olarak, vilâyet makamõ�nca yapõ-lan tahkikat sonuçlarõndan iktibaslar

yapalõm:

"1- Silvan kazasõnda (Başnak) ismindeki Ermeni köyünden DoryonDono adlõ şeririn başkanlõk ettiği çete, 28 Haziran 331 tarihindeMilis Zabiti Hacõ Hamid Efendinin kumandasõnda ve kafi miktardaJandarma ve milis kuvvetlerinin refakatiyle sevk olunan beş yüzdenfazla Mekkâreci [eşya ve mal nakli için kira ile hayvan işleten kim-se, katõrcõ; naklolunan eşya ve askerî malzemenin nakil ve koruma-sõyla görevli er] kafilesine Şeytan Kaya namõndaki mevkide ve dere-den geçtikleri sõrada ansõzõn hücum ederek, bunlarõn ekserisini pekfeci ve merhametsiz bir şekilde şehid eylemişlerdir.

2- Tebdil-i hava ile ordudan terhis edilen askerler, Lice kazasõnabağlõ Kum ve Çum Ermeni köyleri civarõna geldiklerinde bu köyle-rin komitecileri tarafõndan taarruza uğrayarak bâzõlarõnõn başlarõkesik, kol ve ayaklarõ bağlõ, cümlesi de hançerle parçalanmõş olduk-larõ halde şehid edilmişlerdir.

3- Merkezin Şark nahiyesine bağlõ Arzuoğlu ve Şaniköy Ermeni-ler�inden eli silâh tutanlar, Holan�lõ meşhur komiteci Hono isminde-ki şeririn reisliği altõnda bir çete teşkil etmişler ve Hõzõr İlyas Müs-lüman köyüne hücum ederek, erkeklerinin umumiyetle askerde ol-malarõndan istifade ederek, köyün içinde ve tarlalarõnda tesadüf et-tikleri bütün kadõn ve çocuklarõ Mersenderesine sürüklemişler, ora-da kurşun ve hançerlerle şehid etmişler,bâzõlarõnõ kasaplara rahmetokutacak derecede feci bir şekilde doğramõşlardõr. Şahadetlerindenevvel kadõnlarõn õrzlarõna da tasallut eylemişlerdir.

4- Siverek-Urfa caddesinde çalõşan Ermeni amele isyan ederek jan-darmalarõ şehid etmişler ve havalide şekavete başlayarak, Karataşmevkiindeki ziyaret mahallinde rast geldikleri ihtiyar erkek ve ka-

52 İSMET BİNARK

(81) BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 34-55 (bkz.: Ek-16)(82) Ermeni Komitelerinin Âmâl ve Harekât-� �htilâliyesi, 319-321. ss.(83) a.g.e., 298-309. ss.

...teslim olmuş olanköylerdeki ahaliyi

katlettikleri, çocuklar da dahilahaliyi ekmek yapõmõnda kul-lanõlan ve tandõr tâbir olunan

fõrõnlarda yaktõklarõ...

dõnlarõ ziyaretten alarak üç yüz metre kadar bir mahalde nişana di-kip cümlesini şehid etmişlerdir. Emsali pek çok olan bu vak�alardananlaşõlacağõ gibi Ermeniler, Müslümanlara karşõ merhametsizce kö-tü muamele yapmaya ahd etmişlerdir."(89)

Ma�mûratü�l-Aziz (Elâzõğ) ve ÇevresindeErmeni Mezâlimi ve Soykõrõmõ

Ma�mûratü�l-Aziz vilâyetindeki Ermeniler, komitelerin, konsolosluklarõn, ki-lisenin, Ermeni okullarõnõn ve misyonerlerin tahrikleriyle, seferberlikten çok ön-ce başlatmõş olduklarõ faaliyetlerini, savaşõn ilk aylarõndan itibaren yoğunlaştõr-mõşlardõr. Bölgede teşkil edilen mahallî çeteler ve Kafkasya�dan gelen gönüllüler-le, şehirde ve çevresinde sabotaj hareketlerine girişilmiş, görevli jandarma ve zap-tiyelerden birçok kimse öldürülmüş, Dersim aşiretleri Osmanlõ Hükûmeti aleyhi-ne kõşkõrtõlmak istenmiş, Eğin ve Arapkir�de Ermeni kiliseleri silâh depolarõ hali-ne getirilmiştir. Savaşõn başlamasõyla birlikte, Ermeniler şehir ve köylerde katli-âm ve mezâlim yapmõşlardõr.(90)

Sivas ve Çevresinde Ermeni Mezâlimi ve SoykõrõmõSeferberliğin ilânõndan sonra çevre vilâyetlerde görülen isyan hareketleri Si-

vas ve çevresinde de görülmüştür. Karahisar�õn Yaycõ köyünden Seponil isimli birErmeni papaz, kiliseye yardõm toplamak bahanesiyle köyleri dolaşmõş ve Erme-nileri toplayarak, onlara:

"Osmanlõlar, mağlup olacaklarõ harbe başladõlar. Az zaman sonraRuslar Erzurum�dan girecekler, buralara kadar geleceklerdir. Rus-lar önden, biz arkadan orduyu vuracağõz. Size vaktiyle verilen silâh-larõ kullanma zamanõ geldi..."

tarzõnda propaganda yapmõştõr. Hükû-metin zamanõnda gerekli tedbirleri al-masõyla, bölgede büyük çaptaki olay-lar önlenmişse de, yine de Ermenilertarafõndan katliâm ve mezâlim yapõl-mõştõr.

Sivas Valiliği�nden, Dahiliye Ne-zâreti�ne gönderilen 22 Nisan 1915tarihli telgrafta Sivas ve çevresindekiolaylar şu şekilde özetlenmiştir:


Bir Ermeni, yediarkadaşõ ile altõ

müslüman kõzõnõgetirdiler. Bunlarõrükûa varacak bir

vaziyette çõplak olarak dur-durdular ve õrzlarõna tecavüz

ettiler.

"Vilâyet içinde Ermeniler�in toplu olarak bulunduklarõ yerler, Şe-binkarahisar, Suşehri, Hafik, Divriği, Gürün, Gemerek, Amasya, To-kat ve Merzifon�dur. Şimdiye kadar Suşehrinin Türk köylerinde vemerkeze bağlõ Olataş nahiyesinde yapõlan aramalarda pek çok ya-sak silâh ve dinamit bulundu. Ermeniler�in bu vilâyetten 30.000 ki-şiyi silâhlandõrdõklarõ, bunlardan 15.000 kişinin Rus ordusuna katõl-dõğõ ve diğer 150.000 kişinin de Türk ordusunun başarõsõzlõğõ halin-de, ordumuzu gerisinden tehdit edeceği yakalanan sanõklarõn ifade-leriyle kesinleşmiştir. Taşnak komitesi Ermeni çete reisi Murad(Hamparsum Boyacõyan)�õn sõğõndõğõ Tuzhisar köyüne gönderilengüvenlik birlikleriyle Ermeniler arasõnda çatõşmalar olmuştur. Ka-çanlar takip edilmektedir."(91)

Anadolu�nun Diğer ŞehirlerindekiErmeni Mezâlimi ve Soykõrõmõ

Yukarõdaki yerlerin dõşõnda, Ermeniler, Ankara, Adana, Urfa, İzmit ve Adapa-zarõ, Hüdavendigâr (Bursa), Hatay, İzmir, İstanbul, Maraş, Antep, Halep ve dahabirçok yerde silâhlanarak çeteler kurmuş, okullarõnõ ve kiliselerini silâh deposuhaline getirmiş, hoşgörülü ve âdil idaresi altõnda huzur, barõş ve refah içerisindeyaşadõğõ Osmanlõ Devleti�ne ihanet etmiş, mâsum ve savunmasõz Türk halkõnakatliâm ve akla hayale gelmeyecek mezâlim yapmõşlardõr. Yaptõklarõ bu mezâlimve soykõrõm, tarih önünde bir utanç tablosu olarak kalacaktõr.

Ermeniler�in Asõlsõz Soykõrõm İddialarõErmeni propaganda ve terör odaklarõnõn, bugün �XX.yüzyõlõn ilk soykõrõmõ�

diye ilân ettikleri, çarpõttõklarõ olaylarõn, asõlsõz iddialarõnõn gerçek yüzü işte bu-dur!... Ermeniler�e soykõrõm yapõlmamõştõr. Aksine, ortaya konan yazõlõ arşiv bel-gelerinde, fotoğraflarda ve 1986�da Iğdõr Oba; Erzurum Alaca; 1988�de ErzurumDumlu Yeşil Yayla; 1990�da Van Zeve; 1991�de Kars Subatan ve 1993�de Erzu-rum�da Pasinler Tõmar köylerinde yapõlan toplu mezar kazõlarõnda görüleceğiüzere, Ermeniler tarafõndan Türkler�emezâlim ve katliâm yapõlmõş, sistem-li bir soykõrõm uygulanmõştõr.

Ermeniler�in Anadolu�daki çar-põşmalarda, sevk ve iskân sõrasõndakayõplar verdikleri doğrudur. Esasenbunu kimse de inkâr etmemektedir.Bu meselede, bir dünya savaşõnõn ce-

54 İSMET BİNARK

(84) Rafael de Nogales: Four Years Beneath the Crescent. New York, 1926, 45. s.; Türkçesi: Hilâl Alt�nda Dört Sene ve Buna

Çarõkser köyünde bir çocu-ğun bir süngüye takõlarak

kuzu gibi ateşte kõzartõldõğõbirçok kimseler

tarafõndan ifade edilmiş

reyan ettiği, savaş şartlarõ, devlete karşõ ayaklanma ve ihanet, Osmanlõ Devle-ti�nin düşmanlarõyla işbirliği, devleti yõkmaya ve imparatorluğu parçalamaya yö-nelik faaliyetler ve bütün bunlarõn tabiî bir sonucu olarak, kaçõnõlmaz bir şekildeortaya çõkan bir sevk ve iskânõn söz konusu olduğu gözden kaçõrõlmamalõdõr.Dünyanõn hiçbir yerinde, devletine ihanet eden ve silâh çeken insanlara çiçeklekarşõlõk verilmemiştir.

Savaş günlerinin güçlükleri, ağõr iklim şartlarõ, salgõn hastalõklar, yakõt, gõda,ilâç ve diğer imkânlarõn yetersizliği, bunun tabiî sonucu olan ölümler yalnõz Er-meniler için değil, Türkler için de ve üstelik daha fazlasõyla geçerlidir.

Ermeniler�in iddia ettiği gibi, geçmiş olaylara mutlaka bir sorumlu aranacakise, bu sorumlular önce Ermeniler�i kendi emperyalist emellerine vasõta kõlarakkullanan ve kandõranlar; daha sonra da boş vaadlere kanarak Anadolu�yu kana bo-yayan, Türk insanõna insanlõk dõşõ vahşet ve mezâlim yapan, soykõrõm uygulayan,dinmez acõlar veren Ermeni komiteleri ve çeteleridir.

Ermeni milletini kötülemek, bir kavmi kin ve nefret duygusuyla karalamak,olaylarõn cereyan ettiği tarihlerde devlete isyan eden Ermeni komite ve çetele-rinin, Rus ordusu saflarõnda yer alan Ermeni gönüllü alaylarõnõn yaptõklarõ vahşet


Van isyanõnda silâhlõ Ermeni Taşnak çetecilerinden bir grup.�I. Dünya Savaşõ Sõrasõnda Ermenilerin Türklere Yaptõğõ Katliam-Fotoğraflar. Ankara, 2000� ad ve basõm tarihli

kitaptan.

ve mezâlimi, soykõrõmõ bugün bütün Ermeni milletine mâl etmek gibi bir art ni-yetimiz şüphesiz yoktur.

Türk olarak, kan davâsõ gütmek, cinayetler işlemek ve intikam almak, inancõ-mõza da, tarihî şeref ve asâletimize de yaraşmaz. Ancak hakikatleri ortaya koy-mak, bu konudaki tek sesliliği ortadan kaldõrmak, unutulmamalõdõr ki, yerine ge-tirilmesi gereken ilmî, tarihî ve millî bir sorumluluk olduğu kadar, azîz şehidleri-mize ödememiz icabeden bir mânevî borç ve sorumluluktur.

Ermeniler�in asõlsõz ve hayalî soykõrõm iddialarõnõ destekleyen devletler ve ül-keler unutmamalõdõrlar ki, Türk milletinin tarihin yalan bilmezliği önünde uğradõ-ğõ insanlõk dõşõ mezâlimi, soykõrõmõ ve haksõzlõğõ görmezlikten gelmek, Ermenikin ve husumetinin yandaşõ olmaktõr.

Ermeniler�in asõlsõz iddialarõna arka çõkan devletler, tarihin siyasî istismar va-sõtasõ yapõlmasõnda kendilerini tarih önünde mahkûm ettiklerini bilmelidirler!..

56 İSMET BİNARK

Ait Bir Cevap. Tercüme: Kaymakam Hakk�. �stanbul, 1931, 39. s.

Van Valisi Cevdet Bey,Van�dan ayrõldõktan sonraErmeniler�in oraya hâkim

olduklarõnõ ve bütünMüslüman ihtiyar, kadõn ve

çocuklarõ kestikleriniöğrendik...


(85) Clair Price: The Rebirth of Turkey. New York, 1923, 86-87. ss.(86) Felix Valyi: a.g.e., 233-234. ss.(87) BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 114-116 (bkz.: Ek-17)

Van�õn Zeve köyünde yapõlan toplu mezar kazõsõnda ortaya çõkarõlan insan iskeletleri.�Yakõn Tarihimizde Van Uluslararasõ Sempozyumu, 2 � 5 Nisan 1990, Ankara, 1990� ad ve basõm tarihli kitaptan.

58 İSMET BİNARK

(88) BOA. HR. SYS. HU, kr. 110, dos. 12-2, nr. 101-102 (bkz.: Ek-18)(89) Ermeni Komitelerinin Âmâl ve Harekât-� �htilâliyesi, 318-319. ss.; Bu vah¾et ve mezâlimin foto€raflar�na kitapta yer

verilmi¾tir.


Müslüman kadõn vekõzlardan on beş

tanesini ayõrarak bir odayahapsettikleri ve akşam eğle-nirken bu kadõnlarõ çõrõlçõp-

laksoyarak� �Haydi namaz kõlõ-

nõz bakalõm, nasõlkõlõyorsunuz� diyerek onlara

cebrettikleri

60

Hava değişimine gönderilen yaralõ Türk askerlerinin, Lice�nin Kum ve Çum kazalarõ yakõnõnda 23 Temmuz 1915günü Ermeni çeteciler tarafõndan pusuya düşürülerek vahşice öldürülmeleri.

�Ermenî Âmâl ve Harekât-õ İhtilâliyesi; Tesâvir ve Vesâik. Die Ziele und Taten armenischer révolutionäre. TheArmenian aspirations and revolutionary movements. Aspirations et mouvements révolutionnaires Arméniens. -AlbümNu.1, Albüm Nu.2� adlõ kitaptan.


(90) Azmi Süslü: Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay�. Ankara, 1990, 84. s.(91) Azmi Süslü: a.g.e., 88. s.; Ondan naklen bkz.: Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt �ATASE� Ba¾kanl�€� Ar¾ivi,

nu. 4/3671, kls. 2820, dos. 69, fih. 3-45

62 İSMET BİNARK

Sõvas�ta Ermeni çeteciler tarafõndan el ve ayaklarõ bağlanarak boğulan ve süngü ile karnõ yarõlarak barsaklarõdõşarõ çõkarõlan jandarma Mustafa.

Ermeni iddialarõna destek veren devlet ve ülkelerin sorumlu mevkideki devlet adamlarõna, aydõnlarõna ve kamuoy-larõna ithâf olunur.

�Ermenî Komitelerinin Âmâl ve Harekât-õ İhtilâliyesi; İlân-õ Meşrutiyetten Evvel ve Sonra. İstanbul, 1916� ad vebasõm tarihli kitaptan.


İzmit�e bağlõ Kular nahiyesinde Ermeni çeteciler tarafõndan vücutlarõnõn çeşitli yerlerinden balta ile parçalanmaksuretiyle vahşice öldürülen mâsum ve savunmasõz Türkler. Ermeniler�in asõlsõz soykõrõm iddialarõnõ destekleyenülkelerin kamuoylarõnõn dikkatine ve insanlõk duygularõna ithâf olunur.

�Ermenî Komitelerinin Âmâl ve Harekât-õ İhtilâliyesi; İlân-õ Meşrutiyetten Evvel ve Sonra. İstanbul, 1916� ad vebasõm tarihli kitaptan.

64 İSMET BİNARK

Anadolu�yu kanaboyayan, Türk insanõna in-

sanlõk dõşõ vahşet ve mezâlimyapan,

soykõrõm uygulayan, dinmezacõlar veren

Ermeni komiteleri ve çetele-ridir.


Türk milletinin tarihin yalanbilmezliği önünde uğradõğõ

insanlõk dõşõ mezâlimi, soykõ-rõmõ ve haksõzlõğõ görmezlik-ten gelmek, Ermeni kin ve

husumetinin yandaşõolmaktõr.

Adõyeke, Nuri: �Islahat Fermanõ Öncesinde Osmanlõ İmparatorluğu�nda Mil-let Sistemi ve Gayrõmüslimlerin Yaşantõlarõna Dâir�. Osmanlõ�dan Günümüze Er-meni Sorunu. Ankara, 2000, 183-192. ss.

Akgün, Seçil: �Amerikalõ Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü�. Türk İn-kõlâp Tarihi Enstitüsü Dergisi, (1), Mayõs 1988, 1-12. ss.

[Altõnay], Ahmet Refik: İki Komite ve İki Kõtal. İstanbul, 1919.

" " " : Kafkas Yollarõnda; Hâtõralar ve Tahassüsler. İstan-bul, 1919.

" " " : �Türkiye�de Katolik Propagandasõ�. Türk TarihEncümeni Mecmuasõ, XIV, 82/5, Eylül 1924, 257-276. ss.

Armenians in Ottoman Documents (1915-1920). Yayõnlayan: BaşbakanlõkDevlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. Ankara, 1995.

"The Turkish Republic Prime Ministry General Directorate of the State Archi-ves"

Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar�da ve Anadolu�da Ermeni Mezalimi (Arme-nian Violence and Massacre in the Caucasus and Anatolia Based on Archives). IVC. Yayõnlayan: T.C. Başbakanlõk Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. Ankara,1995-1998.

"T.C. Başbakanlõk Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlõ Arşivi DaireBaşkanlõğõ Yayõnõ"

A. Hamdi: Âlem-i İslâm ve İngiliz Misyoneri. İstanbul, 1918.

Belgelerle Ermeni Sorunu. Hazõrlayan: İhsan Sakarya. Yayõnlayan: T.C. Ge-nelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlõğõ. Ankara, 1992.

�Askeri Tarih Yayõnlarõ.�

Binark, İsmet: �Arşivler, Ermeniler�in "Sözde Soykõrõm" İddialarõnõ Yalanlõ-yor�. Türk Yurdu, 18 (131), Temmuz 1998, 5-10. ss.

" " : Ermeniler�in �Asõlsõz Soykõrõm İddialarõna� Cevap!.. Ankara,1998.

"Türk Yurdu Yayõnlarõ"


Bibliyografya

" " : �Arşiv Belgeleri Işõğõnda Osmanlõ�da Adâlet Anlayõşõ�. Osmanlõ�da İn-san Haklarõ (25-26 Kasõm 1999, Manisa): Uluslararasõ Sempozyum Bildirileri.Manisa, 2000, 159-187. ss.

" " : Asõlsõz Ermeni İddialarõ ve Ermenilerin Türklere Yaptõklarõ Mezâlim,1 ve 2. bs. Ankara, 2001.

�Ankara Ticaret Odasõ Yayõnõ-16�

1915 Mayõs tarihli Bakanlar Kurulu Talimatõ. Başbakanlõk Osmanlõ Arşivi,Meclis-i Vükelâ Mazbatalarõ, Cilt 198, Karar No: 1331/163

1919 ve 1920 Senelerinde Kafkasya�da İslâmlara Karşõ İcra Olunduğu Bili-nen Ermeni Mezâlimi. Neşreden: Harbiye Nezâreti. İstanbul, 1921.

1335 ve 1336 Senelerinde Kafkasya�da İslâmlara Karşõ İcrâ Olunduğu Tebey-yün Eden Ermeni Mezâlimi. Neşreden: T.B.M.M.Hükûmeti Şark Cephesi Kuman-danlõğõ 10.Şubesi.1337.

Boyajian, Dickran H.: Armenia: The Case For A Forgotten Genocide. NewJersey, 1972.

Çark, Y.G.: Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, 1453-1953. İstanbul, 1953.

Demir, Neşide Kerem: Bir Şehid Anasõna Tarihin Söyledikleri: Türkiye�ninErmeni Meselesi. 3. bs. Ankara, 1982.

[İngilizcesi: The Armenian Question In Turkey: History�s Relevations To TheMother of A Martry. İstanbul, 1980; Bu kitap Sâmiha Ayverdi tarafõndan, Los An-geles�da Ermeni kurşunu ile şehit edilen Konsolos Yardõmcõsõ Bahadõr Demir�inannesi Neşide Kerem Demir�in izniyle adõ kullanõlarak yazõlmõştõr.]

Ercan, Yavuz: �Osmanlõ Devleti�nde Müslüman Olmayan Topluluklar (MilletSistemi)�. Osmanlõ�dan Günümüze Ermeni Sorunu. Ankara, 2000, 145-161. ss.

Erdemir, Hatice Palaz: �Tarihî Gelişim Sürecinde İnsan Haklarõ ve OsmanlõModeli�, Osmanlõ�da İnsan Haklarõ (25-26 Kasõm 1999, Manisa): UluslararasõSempozyum Bildirileri. Manisa, 2000, 29-52. ss.

Ermeni Âmâl ve Harekât-õ İhtilâliyesi - Tesâvir ve Vesâik. Die Ziele und Tatenarmenischer révolutionäre. The Armenian aspirations and revolutionary move-ments. Aspirations et mouvements révolutionnaires Arméniens. Albüm No:1, Al-büm No:2.

Ermeni Komitelerinin Âmâl ve Harekât-õ İhtilâliyesi. İlân-õ Meşrutiyetten Ev-vel ve Sonra. Neşreden: Millî Kongre. İstanbul, 1916.

Ermeni Komitelerinin Âmâl ve Harekât-õ İhtilâliyesi. Yayõna Hazõrlayan: H.Erdoğan Cengiz. Ankara, 1983.

68 İSMET BİNARK

Ferruh, Ö. - M. Halidi: İslâm Ülkelerinde Misyonerlik ve Emperyalizm. İstan-bul, 1968.

Göyünç, Nejat: Osmanlõ idaresinde Ermeniler. İstanbul, 1983.

Grabill, J. L.: Protestant Diplomacy and the Near East: Missionary Influenceon American Policy, 1880-1927. Minneapolis, 1971.

Gürün, Kâmuran: Ermeni Dosyasõ. 3. bs., Ankara, 1983.

"Türk Tarih Kurumu Yayõnõ".

Hocaoğlu, Mehmet: Arşiv Vesikalarõyla Tarihte Ermeni Mezâlimi ve Ermeni-ler. İstanbul, 1976.

Hüseyin Nâzõm Paşa: Ermeni Olaylarõ Tarihi. II C. Ankara, 1994.

"T.C.Başbakanlõk Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlõ Arşivi DaireBaşkanlõğõ Yayõnõ"

İslâm Âhâlinin Dûçar Olduklarõ Mezalim Hakkõnda Vesâike Müstenid Malû-mat. Neşreden: Harbiye Nezâreti. İstanbul, 1919.

[Transkripsiyonlu metni için bkz.: Halil Kemal Türközü: Osmanlõ ve SovyetBelgeleriyle Ermeni Mezâlimi. Ankara, 1983]

İttihad ve Terakki Kongresi, 1332 Senesi. İstanbul 1332.

"Journal de Guerre du Deuxième Régiment d�Artillerie de Forteresse d� Erzé-roum, 1919."

[Karabekir], Kâzõm: Birinci Kafkas Kolordusu�nun 1918 Yõlõndaki Hareketle-ri ve Gördüklerim. (General Harbord Başkanlõğõndaki Amerikan Heyetine VerilenRapor Suretidir.) Erzurum, 1335.

Kõrzõoğlu, Fahrettin: Kars İli ve Çevresinde Ermeni Mezâlimi (1918-1920).Ankara, 1970.

Koçaş, Sadi: Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk-Ermeni İlişkileri. Ankara,1967.

Kodaman, Bayram: �Ermeni Meselesinin Doğuş Sebepleri�. Türk Kültürü,219. Sayõ, Mart-Nisan 1981, 240-249. ss.

" " : �Şark Meselesi ve Tarihî Gelişimi�. Tarihî Gelişmelerİçinde Türkiye�nin Sorunlarõ Sempozyumu (Ankara, 8-9 Mart 1990), 59-63. ss.

Krayblis, Nikerled: Rusya�nõn Şark Siyaseti ve Vilâyet-İ Şarkiyye Mes�elesi.Tercüme Eden: Habil Adem. İstanbul, 1332.

Kuran, Ercüment: �Ermeni Meselesinin Milletlerarasõ Boyutu�. Osmanlõ�danGünümüze Ermeni Sorunu. Ankara, 2000, 57-69. ss.


Küçük, Cevdet: �Şark Meselesi Hakkõnda Önemli Bir Vesika�. İ. Ü. EdebiyatFakültesi Tarih Dergisi, (32) Mart 1979, 607-638. ss.

" " : Osmanlõ Diplomasisi�nde Ermeni Meselesinin Ortaya Çõkõ-şõ, 1878-1897. İstanbul, 1986.

Livre Bleu du Gouvernement Britannique concernant le traitement des Armé-niens dans l�Empire Ottoman (1915-1916). Documents présentés au ViconteBryce. Paris, 1987.

[Mavi Kitap, İngiliz kabine üyesi ve Avam Kamarasõ mensubu Lucy Master-man�õn kurduğu bir propaganda bürosu olan, büronun çalõştõğõ yere izafeten de�Wellington House� olarak adlandõrõlan teşkilât tarafõndan, özellikle Ermeni kay-naklarõ ve Ermeni taraftarõ kişilerden toplanan ve doğruluğu kontrol edilmemişdokümanlarõn bir araya getirilmesi ile hazõrlanmõş ve resmî statüde basõlmõştõr.Ermeniler�e Türkler tarafõndan soykõrõm yapõldõğõ iddiasõnõn Avrupa�da yayõlma-sõnda, Amerikan�õn o tarihlerde Türkiye�deki Büyükelçisi Morgenthau�nun; İngi-liz-Ermeni Komitesi üyesi Viscount Bryce�õn ve Wellington House üyesi olan veErmeniler�e yapõldõğõ iddia olunan mezâlimi konu alan �Armenian Atrocities, theMurder of a nation�, New York, 1975 ad ve tarihli kitabõn da yazarõ olan Ermeniyanlõsõ Arnold V. Toynbee�nin büyük rolleri olmuştur.]

Mc Carthy, Justin: �In Anatolian Armenians, 1912-1922�. Armenians in theOttoman Empire and Modern Turkey, 1912-1926. Publisher: Boğaziçi University.İstanbul, 1984, 17-25. ss.

Maleville, Georges de: 1915: Sözde Ermeni Trajedisi. Çeviren: G. Üstün. İs-tanbul, 1991.

General Mayewski: Les Massacres d�Arménie. Statistigue des Provinces deVan et de Bitlis. Petersburg, 1916.

" " : Ermeniler�in Yaptõklarõ Katliâmlar. Neşre hazõrlayan:Azmi Süslü. Ankara, 1986.

Nalbandian, Louise: The Armenian Revolutionary Movement. Los Angeles,1963.

Nogales, Rafael de: Four Years Beneath the Crescent. New York, 1926.

Olguner, Fahrettin: �İnsan Haklarõnda Ölçü ve Osmanlõ�. Osmanlõ�da İnsanHaklarõ (25-26 Kasõm 1999, Manisa): Uluslararasõ Sempozyum Bildirileri. Mani-sa, 2000, 1-18. ss.

Oscanyan, D.: The Sultan and his People. London, 1957.

Osmanlõ Belgelerinde Ermeniler (1915-1920). 2. bs. Yayõnlayan: T.C. Başba-kanlõk Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. Ankara, 1995.

70 İSMET BİNARK

"T.C.Başbakanlõk Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlõ Arşivi DaireBaşkanlõğõ Yayõnõ"

Öke, M[im] Kemal: Ermeni Meselesi. İstanbul, 1986.

"Aydõnlar Ocağõ Yayõnõ"

Öke, M[im] Kemal: Ermeni Sorunu 1914-1923. (Devletin Dõş Politika AraçAlternatifleri Üzerine Bir İnceleme), Ankara, 1991.

"Türk Tarih Kurumu Yayõnõ"

Özgiray, Ahmet: �Osmanlõ Devleti�nin Adalet ve İnsan Haklarõ Anlayõşõ�. Os-manlõ�da İnsan Haklarõ (25-26 Kasõm 1999, Manisa): Uluslararasõ SempozyumBildirileri. Manisa, 2000, 141-145. ss.

Öztuna, Yõlmaz: XX.Yüzyõlõn Son Çeyreğinde Şark Meselesi. Ankara, 1989.

Papazian, K. S.: Patriotism Perverted. Boston, 1934.

Pasdermadjian, Hrand: Histoire de l�Arménie. Paris, 1949.

Powell, E.Alexander: The Struggle for Power in Moslem Asia. New York,1925.

Price, Clair: The Rebirth of Turkey. New York, 1923.

A Qui la Faute? Aux Partris Revue Arménien (Publication De La Revue Da-diar). Constantinople, 1917.

Schemsi Kara [Reşit Saffet Atabinen]: Les turcs et Le Question d�Arménie.Genéve, 1918.

�Sevk ve İskân Kanunu�, 14 Mayõs 1331 (27 Mayõs 1915). Takvim-i VekâyiGazetesi, 1 Haziran 1915.

Shaw, Stanford: �Ottoman Population Movements during the Last Years ofEmpire, 1885-1914: Some Preliminary Remarks? Osmanlõ Araştõrmalarõ, I(1980), 198-202. ss.

Sõrma, İhsan Süreyya: Sömürü Ajanõ İngiliz Misyonerleri. İstanbul, 1983.

Sonyel Salâhi R[amsdan]: �Tehcir ve Kõrõmlar Konusunda Ermeni Propagan-dasõ Hristiyanlõk Dünyasõnõ Nasõl Aldattõ?� Belleten, 40 (161), Ocak 1977, 137-188. ss.

" " " : Ermeni Tehciri ve Belgeler (Türkçe, İngilizce,Fransõzca). Ankara, 1978.

Sorel, Albert: La Question d�Orient. Paris, 1889.

Süslü, Azmi: Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayõ. Ankara, 1990.


"Yüzüncü Yõl Üniversitesi Rektörlük Yayõnõ"

Süslü, Azmi - Fahrettin Kõrzõoğlu - Refet Yinanç - Yusuf Halaçoğlu: Türk Ta-rihinde Ermeniler. Ankara, 1995.

"Kars Kafkas Üniversitesi Rektörlük Yayõnõ"

Tchalkouchian Gr.: Le Livre Rouge. Paris, 1919.

Ternon, Yves: Les Arméniens: Histoire d�un Genocide. Paris, 1977.

Uras, Esat: Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi. 2. bs. İstanbul, 1987.

"Belge Yayõnlarõ"

Uzun, Turgay: �Osmanlõ Devleti�nde Milliyetçilik Hareketleri İçerisinde Er-meniler�. Osmanlõ�dan Günümüze Ermeni Sorunu. Ankara, 2000, 81-91. ss.

Valyi, Felix: Revolutions in Islam. London, 1925.

Williams, Talcott: Turkey, A World Problem of Today. New York, 1922.

Yuvalõ, Abdülkadir: �Ermeni İsyanlarõnda Misyoner Okullarõnõn Rolü�. YakõnTarihimizde Kars ve Doğu Anadolu Sempozyumu (17-21 Haziran 1991). Ankara,1992, 203-214. ss.

72 İSMET BİNARK

I. Bölümaltilar/tobi/e-library/...Maarif Nezâreti emrine alınmıştır; tasdikini istirham...

Documents

Transcript of I. Bölümaltilar/tobi/e-library/...Maarif Nezâreti emrine alınmıştır; tasdikini istirham...