Hakk-~Iuhammed-Aii Dedim: ~ah ~iirindeisamveri.org/pdfdrg/D03540/2017_15/2017_15_KESKINA.pdf ·...

Hakk-~Iuhammed-Aii Dedim: ~ah Hatii)i ~iirinde [ stetik Bir Dinamik Olarak l"iyaz ve Kaynaklan

HAKK-MUHAMMED-ALi DEDiM: ~AH HATAYI ~iiRiNDE E STETiK BiR DiNAMiK OLARAK N iYAZ VE KAYNAKLARI*

I Called upon God, Muhammad, and A li: Invocation as an E sthetic Dynamic in the PoefrJ' and

Context of Shah H atqyi

Die Quelle und asthetische Dynamik der Verwendung von

" H akk-Muhammed-Ali" in ~ah H atayi's Gedichten

N :Q

Ahmet !<ESKiN"*

DOl: 10.24082/ abked.2017.15.006

1487 yilinda Erdebil'de dogan 5ah Hatayi, tarihl ve edebi ki?iligi ile

gene1de tarihte ve ozelde Turk tasavvuf kultiiru ve edebiyao tarihinde,

ozellikle de Alev1-Bekta~1 inan<; sistemi ve edebiyaonda derin izler buaknu~

bir ~ahsiyettir. Turk dilinde ve killtiirunde geni~ bir an1am <;e?itliligine sahip o1makla birlikte; "ibadet ve dua", "zikir ve <;aguma", "sevgi, dostluk, selam

ve hurmetlerini sunma", "su<; ve giinah1arillln ba~~lanmas1 i<;in yalvarma

ve yakarma" vb. gibi anlamlan on plana pkan nt;·az:n, H atayi'nin ?iirlerinde

Mkim olan uslup ve estetigin de temelini olu~turdugu anla~Jmaktadu.

Bu anlamda 5ah H atayi'nin ?iirlerinin en temel ozelligi niyaz us1ubuyla

soylenmi~ o1maslrur ve bu ?iir1erin onemli bir bolumu bu dogrultuda,

birer niyaz niteligi ta?1maktadu. Hatayi'nin, Alev1-Bekta~1 inan<; sistemi

i<;erisindeki ritiiellerde a~lklar ve zakirler tarafmdan okunan manzum

par<;a1arla da (nefes, deyi?, tevhid, mira<;lama, duvaz vb.) buyiik benzerlik

* Kafkasya Oni,-ersiteler Birligi tarafmdan 5-6 Haziran 2016 tarihlerinde Mohaghegh Ardabili Gniversitesi'nde ~ah Ismail Hatqyi (1481-1524) A mstna Diizenlenen Uluslararast K.afkaf>'O)'a Genf Baktflar III Sempo?)·umtlnda "I Mentioned Hakk-Muhammad-.Ali: InYocation as an Esthetic Dynamic in Shah Hatayi"s Poetry" achyla sunulan bildirinin gozden ge<;:irilerek yeniden duzenlenmi~ Turk<;:e metnidir.

* Aq. Gor. Giresun Universitesi Fen Edebiyat Fakiiltesi Turk Dili ve Edebiyat:l Bolumu Turk Halkbilimi Anabilim Dah ([email protected]).

------------------ A1evi1ik-Bekta~ilik Ara~tlrma1an Dergisi / 2017 / 15 121

Ahmet KESKiN

ta?1ch~ gorillen ~iirlerinde, inan<; sistemi i<;erisinde yer edinmi~

ba~hca erenlerin, ozanlann yamnda, ozellikle Hakk, .Muhammed ve A li

isimlerini zikredip <;a~rch~, bunlara niyaz ettigi dikkati <;ekmektedir. Bu

dikkatten hareketle hazlflanan ph~mada ~ah Hatay1'nin ?iirleri "niyaz"

baglammda incelenmi~tir. Niyazm bu ?iirlerde hem bir i<;erik ve uslup

ogesi hem de temel estetik unsuru olarak nasu yer aldl~ konusu, bu

?iirlerin Alev1-Bekta~1 ritiiellerinde icra edilen manzum par<;alarla olan

ili~ki ve etkile?imleri de goz onunde bulundurularak <;ozumlenmi~tir.

Anahtar Kelimeler: ~ah H atay!, Alev1-Bekta~1 ~iiri, Estetik, Uslup,

::\liyaz .

ABSTRACT

Shah Hatay!, born in 1487 in the city of Erdebil, was a figure who had left a

great impact on Turkish historT, Sufi mystic culture, and literature, especially

Alawite-Bektashi literature. The word Niyaz, which within both the Turkish

language and Turkish culture carries a broad range of meanings such as "devotion

and prayer", "invocation and stunmoning", "showing love, friendship, salutation,

and reverence", and "appeal and invocation within the context of guilt and sin",

at the same time underpins the literary style and esthetics of the poetry of H atay!'.

In essence, Hatay!'s e sthetics and poetry to a considerable extent bear invocation

as a characteristic. Hatay!'s poetry, which bears much resemblance to the poetics

of the verses performed at Alawite-Bektashi rituals, specifically makes mention of

God, :Muhammad, and Ali- the three fundamentals of Turkish Sufi culture and its

ontology- in addition to other higher powers, saints, and mystics. In this sense, the

key feature of H atayi's poetry is its being written in an invocative style that shapes

the principle esthetics of this aforementioned structure. In this carefully researched

paper, Hatay!'s poetry has been analyzed within the context of the concept of

"invocation", the form invocation takes as a contextual and stylistic element and as

an tmderlying aesthetic, as well its relationship and interaction with the poetic verses

performed during Alawite-Bektashi rituals.

Keywords: Shah H atay!, Alwaite-Bekta~! poetry, Aesthetics, Turns of Phrase,

Niyaz.

122 Forschungszeitschrifl iiber das Alevitentum und das Bektaschitentum I 2017 I 15 ----------


ZUSAMMENFASSUNG

Der im Jahre 1487 in Erbil geborene ~ah H atay! p.riigte mit seiner herausragenden

Personlichkeit sowohl die Geschichte der Literanu: als auch die Kultm der

tiirkischen Mystik, insbeso ndere hinterlieJ3 er Spmen im Alevitisch-Bektaschitischen

G laubenssystem und Literatm. Der Begriff des Nf.ydz (dt.: Gebet/ Anbenmg,

Bitte), der in der tti.rkischen Sprache tmd Kuln1r eine facetten.reiche sprachliche

Bedeunmg sowie Venvendung innehat tmd in diesem Zusammenhang besonders

dessen inhaltliche Begriffsbedeunmgen wie ':Andacht und Gebet", "bitten und

rufen", "Liebe, Freundschaft, Beg rtilltmg und Verehnmg darbieten", "Bitte und

Anfielmng um Vergebtmg der Stinden" hervorstechen, dominiert ebenso in Hacly!'s

Sprachgebrauch und bildet die G rundlage seiner Asthetik. In diesem Slime wird

ein G.roJ3teil der Gedichte von H aciy!, dessen grundlegendes charakteristisches

E lement das Niyaz ist, auch fo lglich mit der In tention des Niydz, rezipie.rt. Die in

Versform verfassten \Verke von H atay!, die in Rimalen im Rahmen des Alevitisch

Bektaschitischen Glaubenssystems von alevitischen Sangern (tr. : a~J.klar und

zakirler) gesungen bz\" vorgetragen werden (tr.: nefes, deyi~, tevhid, miraylama,

duvaz) und eine groJ3e Ahnlichkeit mit seinen Gedichten haben, beil1halten neben

den im Glauben ssystem veranke.rten Hei!igell und D ichter, insbesondere sein

Aufmerksamkeit e.r.regende E nvahnung und Ausrufung sowie Anbenmg der Namen

von Hakk, M11hammed und A li. Ausgehelld davon werden die Gedich te von ~ah

H acly! hier mit dem Foh."1.1s auf NiJ•dz analysiert. D abei wird der Frage nachgegangen

wie J\1f.ydz in dell Gedichte11 zum eil1en als inhaltliches sowie stilistisches Element und

zum anderen als g rundlegel1der asthetischer Fakto r Venvendung finder. Im Zuge

dessell wird ferner auf das Verhaltnis bz\v. die \Vechselbezielmng zwischen dell im

Alevitisch-Bektaschitischen Rimalen inkludierten Versfonnen und dell Gedichten

eingegangell.

Schlusselworter: ~ah H atay!, Alevitisch-Bektaschitische Gedichte, Asthetik,

Sprachgebrauch, Niyaz/ Anbenmg.


Ahmet KESKiN

Giri~

Alev1 ve Bekta~i ~iir geleneginin kurucnlanndan ve nlu ozanlanndan biri

sayuan ~ah H atay1'ni.n ~i.i.rleri, bu edebi.yatm didakti.k ve lirik ozelliklerin.i yansrt.Kr

ve biittinle~ti.rici ni.teiliktedi.r. Dikkade i.ncelendi.gi.nde bu ~i..ir.in oziiniin, Alev1 sozlii

gelenegi.nde "ayet'', "dey.if', "nefes", "keli'tm", "mi.ras:larn a", " tevh.id", "diivaz.imam"

ve "mers.iye" g.ibi adlarla anuan ttirler.in ve dolapsryla gen.i~ ols:iide sozlii gelenegi.n

yansunalanndan miite~ekk.il oldugu goriilmektedi.r. Nitek.im, Cem r.ittieller.inde

dedeler ve zak.irler ta.rafmdan icra edilen ve gelenekte "giilbenk" olarak adlanduuan

dualann onemli b.ir klsrmr1111 H atay1'ye atfedi.len manzum meti.nlerden olu~tugu

di.kkat.i s:eklnektedi.r.1 Alev1 sozlii geleneg.inde pek s:ok ~i..iri.n H atay1 mahlasryla icra

edi.lmesi, bu .isi.mle sozlii gelenek arasmda var olan, ayrr t edi.lemez biittinliigiin ba~hca

.i~areder.idi.r. Bu bag oylesine kuvved.idi.r k.i Alev1 .inans:, .ibadet ve sozlii gelenek

alanlannda icrar1111 belkem.igi.n.i olu~mran unsnr olarak "~i..ir" deni.ldig.inde akla Hatay1;

Hatay1 deni.ld.igi.nde .ise ~i.i.r gelmekted.ir.2 Bu baklmdan, H aray1'n.in Alev1 ve Bekta~1

~i..ir.i iizer.indek.i belirley.ici ve beli.rg.in tes.ir.i, sozlii gelenekle inans: b.is:.imler.i ve r.ittieller

arasmdak.i ka9illkh etk.ile~imlerin de kapsamlr bir ~eki.lde incelenmesinin gerekliligi.ni

gostermekted.ir.

i~lenen b.ir su<;:tm, giinahm bagr~lanmasr ya da herhang.i bir d.ilegi.n kabul edi.lmesi

is:.in i.lalu makamlara miimcaat etmek iizere J'alvarmak, J'akarmak, dua etmek, te~-azu

gostermek temel anlarllllu ta~ryan n!J•az;n, kullamldtgr baglamlara gore bel.irlenen farkh

anlamlan bulunmaktadu. Tasavvuf h.-tiltiirii ozel.inde .ise n.iyaz; insamn J'arattct J'a da

Hlularm katmda ~cini dtikerek samimi bir tekilde bafHianmqyt istemesi, armma dileklerini k 11tsal

makamlara iletmesid.ir. Bu anlamda n.iyaz; k it inin if?jinii yarattct dtpndak i her tiirlii istekten

armdtrmak suret!Jo/e bir biitiinliik i[inde ortq;-a koyuf, stltltlf siireflerinin biitiiniinii kapsar. D.iger

pek s:ok tasavvuf ve .inans: alar1111da o ldugu gib.i Alev1 .inans: sistem.inde de n.iyazm

genel olarak .ibadede i.lgi.l.i alanlan kar~uamak iizere kullamldtgr, bazr durumlarda

Cem ritiiellerinde her hizmette Hatayi'nin, "hizmetin mtihrti" olarak adlanchnlan eserleri mutlaka okunmah, her hizmet muhakkak "Hatayi'' ile tamamlanmah<hr. Bu konuda bk. Ersal, 2016: 243.

2 Sozlti gelenekte ~iir ve Hatay1 btitiinle~mesi o denli kuvvetliclir ki; herhangi bir ~iirin ~airi sorulurken, mahlast yerine; "Bu ~iirin Hatayi'si kirnin?" denilmektedir. Bilhassa, .Alev1 cemlerinde icra edilen dey:i~lerin onemli bir ktsmmda ~ah Hatay1'nin btrakttgt tesir ac;:tkc;:a gortilmektedir. Ha tayi Ye sozlti gelenek arastndaki etkile~imler hakktnda ayrmtth bilgi ve bu dogrultudaki belirgin ornekler ic;in bk. Koz, 2004: 184-21 7; Turktnen, 2004 31 7-328; Ersal, 2009b: 90-273; Koksal, 2012: 40-42; Golpmarh, 2013: 27-30; Sankaya, 2013: 42-43; Aktn, 2016: 29-31; Yi1maz-Aktn, 2016: 66; Ersal, 2016 247-466.



da "selarnla~rnak", " izin isternek", "istenen tztu onaylamak" vb. anlarnlan ta~1dt~

goriilmektedir. •

H atayi'nin edebi ki~iligi iizerine yapilan snurh saytdaki <;ah~malarda H atayi

hakkmda <;e~itli konular ele ahruru~ken, niyaz konusmmn ara~tllmacilar tarafmdan

kapsatn!J bir ~ekilde ele ahnmadtg1 goriilmektedir.4 Oysa, H atayi'nin eserleri olarak

kabul edilen Divan, Dehname, Nasihatname ile ?ah H atayi'ye isnat edilen ve sozlii

gelenek i<;erisinde, ba~ta Cern ritiielleri o hnak iizere <;e~itli baglarnlarda icra edilen

~iirlerin biitiiniinde "niyaz" olgustumn belirgin bi<;imde o n p lana )lktt~ dikkati

<;ekmektedir. Bu bakundan niyaz, hem Alevi-Bekta~i inan<; ve dii~iince sisternleriyle

ya~am bi<;irnlerinin, hem de bu alanlarda olu~an edebi birikimin onemli bir par<;asJdu.

Soz konusu nedenlerle <;ah~mada, H atayi'nin eserlerinde bir iislup ve estetik tmsuru

olarak niyaz, Hadyi ile sozlii gelenek arasmdaki ili~ki ve etkile~irnler kapsanunda

degerlendirilmi~tll:. Bu dogrulmda konu belirli ba~hklar alttnda, se<;ilmi~ ornekler

aracili~yla <;oziirnlenmi~tir.

1. H Ct Diyelim Gen;:eklerin D emine: H atayi ~iirindeki Niyaz Estetigine

Giri~

Tarihi bir ~ahsiyet olarak as1l adt ?ah i smail (SafevD o lan Hatayi'nin ~iirlerinde

kullandt~ mahlas, onun ~iir anlap~nu ve bu ~iirdeki niyaz estetigini anlamak

baknrundan onemlidir. Kayna~ ve anlarru hakkmda <;e~itli gorii~ler bultmmakla

birlikte, Hatdt, Hatd'i, H atqyi/Hatqp gibi <;e~itli ~ekillerde yazilan bu mahlasm Arap<;a

hataen mastam1dan tiired igi ve "hataya ait o lan, hatah, hatas1 olan, hatadan hali olmayan,

giinalu olan, kusnru olan, yanilan kimse" anlarruna geldigi kabul edilmektedir.; Bu

anlamda H atayi, kendisini "giinahkar" ve "giinahlan nedeniyle ba~~lanmas1 gereken

bir insan" olarak gormii~ ve bunu, mahlas1 aracillgqla da vurgularru~ttr.

H atayi'ye gore insan, i~te bu giinahkarh~ nedeniyle siirekli niyaz ettnelidir. c;:iinkii

"ger<;eklerin demi" ne niyaz ile ula~ilabilir ve niyaz etmek i<;in soylenecek en klsa ifade,

en kestirme niyaz bi<;imi "hu" 6 demek, yani O 'nun adnu anmaktll:

3 ~iyazm Turk tasavyuf kultiirundeki anlamlan hakkmda aynnclt bilgi is:in bk. Uludag, 1977: 411-412; Uludag, 2007 165-166.

4 Hatayi'nin ~iir estetigi Ye bu ~iirlerin <;:e~itli yonleriyle incelendigi s:ah~malara ornek olarak bk. AgaYerdi, 2004: 147-150; Amanoglu, 2004: 28-35; Buzeri-Davod, 2004: 68-77; Huseyinktz1, 2004: 155-161; Sankaya, 2004: 264-276; Temizkan, 20011-333; Temizkan, 2004:307-316.

5 Hatayi'nin ~iirlerinde kullanchgi mahlastn kokeni ve anlarm hakkmdaki goru~ler is:in bk. Ekinci, 2004: 159-170.

6 "Hu" -sozlu gelenekte genellikle "hu" ~eklinde- Ye "ger<;:eklerin demi" ifadeleri Alevi sozlu

------------------- A1evi1ik-Bekta~ilik Ara~tlrma1an Dergisi / 2017 / 15 125

Ahmet KESKiN

Hu df)'elim gerfeklerin demine

Gerreklerin demi nurdan sqytl11r

On ik i imam katartna lf)'anlar

Muhammed A li)'e yirdan sqytlur (Ergun, 1956: 77).

H acly1'ye gore btitiin varh~n nedeni, btitiin yaratlh~ ve ilk olarak beliri~, oradan

da vahdet-i vticut ve makamlar arasmdaki ili~kiler, bu yolun kuruculan, hep birden

kayna~111 "Hu" dan ahrlar. Hatay1'ye gore her ~eyil1 kokeni niyazchr. Hu ifadesinil1

a<;:1klanmas1 tizerine kurulu 12 dortltikten olu~an manzumede ise ~u ifadeler dikkati

<;:ekmektedir:

E TJt,-e/ Hu dhir Hu A llah11 ekber

Sifdt-t zdtmdan dogdu bir guher

Muhammed Mustafa f ah jmam H q)'der

0 /du olgevherden qyan Htl dryu (Ergun, 1956: 82).

Bir dortltigtinti ahnt!lach~nuz bu ~iiril1 btitiinti, bir baklma, Hacly1 ~iirinde niyaz

tislubtumn neden belirleyici o ldugumm da manifestosudm. B.if ~all: olarak onun btitiin

poetikasuu niyaz tizerine h.'l.uulu oldugurmn kaynaklanmn anla ~umas1 baklrrundan,

Alev1 sozlti geleneginde de yaygm bi<;:imde icra edildigi goriilen- ~u ornegi dikkate

ahnak ye1·inde o lacaktu:

Okumufam dort kitabt

A}•et 4J·et ii haif be haif

Cumlesinden gurbuz erdir

A mnca illdllah Hu (Ergun, 1956: 122) .

H atay1'ye isnat edilen bu ve benzeri soylemlerin Alev1 sozlti gelenegi ve bu

manzumelerin icra edildigi Cemlerdeki niyaz o lgusunun belirleyici ve ozetleyici

ornekleri oldugu gorlilmektedir. Bu anlamda; u1anca ve bu u1anca bagh ttim

etkll1liklerde, btitiin ibadetlerin ba~1 O 'dur ve ona niyaz esastlr. O'nsuz hi<;:bir ~eyil1

olmayaca~ dti~iincesi bir ba~ka ornekte, ~oyle goriilmektedir:

geleneginde ve ritiiellerinde niyazm onemli birer pars:astchr. 7 Bu dortliigiin, <;:ubuk Hanast AleY1 ocaklarma mensup topluluklarca gers:ekle~tirilen Cern

ritiielleri i<;:erisinde hi<;: degi~ime ugramanu~ halde,"teYhid" olarak icra edilmesi, Hata)~ ve sozlii gelenek arasmdaki ili~ki Ye etkile~imleri yansttmast baktnundan clikkat <;:ekiciclir. Bu konuda bk. Ersal, 2016: 339.



E we! ol A llah 'm adt si!).Jenir

Ciimle ibddetin bapdtr tevhtd

Pfrim ~ryh Safl'den Uze kalmt{ttr

Soft kardeflerin kamdtr tevhfd (Ergun, 1936: 47)8

Bunedenle de varhgm biitiinii ve kutsiyetin tamanu, O'nda gizleruni~, ozetlemni~tir.

H acly1 bu )iizden, O'na ~iikrederek, niyaz etmektedir:

Liitf ii ehsan 11 kerem senden geliir bizden hetd

0 1 genfmet kismetini kesmedin onden sona

Bu Hea'f heste fiin kapmda durmu{ bir geda

<;oh ~iikiir der:-gahma,ya Reb, i/ahi, c;:oh ~iikiir (Cavan~ir-Necef, 2006: 430).

Eger ki i<)inde b ulundugu durumdan mermnm degil ve bundan kurmlmak istiyorsa

da niyaz, el kaldmp dna etmek suretiyle, H acly1 ic;:il1 yine bir c;:1kl~ yoludur:

~ah Hatq)'f'm nedir halin

D11a edip kaldtr elin

Kesegor tJybettm dilin

Ciimlemiz.)'eksan dediler (Golpmarh, 2013: 126) .

H atay1'nin h.'l.tVvetli bir itikat ile bagh oldugu yol, "H akk yolu"dur. Bu yol nludur,

kutludur ve bu yolda kurulan ulu dergahtan aynlmamak, bu dergahta soylenenleri

dll1lemek icap eder:

A llah bir Muhammed Hakk Tann birdir

E renler iistiinde balk.tr bir nurdur

Cennet-i A ta'da bir dergah vardtr

Biz de ol dergahtan Cf)'nlma.J'altm

K.aba saba olst~n beman )'iik olsun

A nda!tm goniil e"i pak olsun

~ah Hat4J·f'm nefosimizHakk olstm

8 Bu dordiigun b enzer ~ekilde, Diyarbah r A!e,-1 ocaklanna mensup topluluklarca yuriitiilen Cemlerde Dedeler tarafmdan teYhid olarak icra edilmesi, Hatayi: ve sozlii gelenek arasmdaki ili~ki Ye etkile~imleri yansttmast bahmmdan dikkat s:ekicidir. Bu konuda bk. Ytlmaz-.Ahn, 2016: 88-90.

------------------ A1evi1ik-Bekta~ilik Ara~ttrma1an Dergisi / 2017 / 15 127

Ahmet KESKiN

Biz nefesimizden q;nlmq;•altm (Ergtm, 1956: 62).

K.t~tltl ve "H akk" olan b11 )'ala yuz siirmek gerekmektedir:

Can H atqyi bulbul intizar gule

.fah Mt~hammed Mehdi zt~hum gele

DUfmii{lerin elin ttttup kaldtra

H akk'a temenna edip yiizler siirelim (Aslanoglu, 1992: 423).

B11 )'aida gidenlere dttqya, bu ) 'aldan trq;·anlar ise bedd11qya lq;•tkftr:

Muhammed A ii)'i candan se~·enler

Yorul11b J'allarda kalmaz in{allah

jmamt Hasan 'm yiiziin goren fer

HUstt)'in'den mahrum olmaz in{allah

jmamt i\!Iiisd'dan gelen erenler

Can ba{ ftda ediib cemler girenler

jmamt Rtza)'a zehir verenler

Divanda ~eHtat bulmaz infaliah (Ergun, 1956: 52).

0 kadar ki; H akk'a niyaz edilirken, kotiiliiklere edilen beddua da bir dua o larak

algtianmaktadu:

H akk'a kurbet bulastn ger diler isen V' a~z

Yd M 11hammed Mehdi-i sahib zamdn ile f?flhllr

Neslini kat v•le mupikler ile kajirlerin

Yd Udhi Mustafa vii Murtezd'nm hakkipin

Sen d11dsm mustecdp et b11 H atqyi kemterin (Ergun, 1956: 160-161).

Goriildiigti gibi; H ak'tan, mii~rik ve kafirlerin neslinin yok olmas1 ic;:in Hz.

:Muhammed ve H z . Ali'nin sevdahs1 o lan ~ah Hatayi'nin dualannm kabulii

istenmektedir. Biitiin bunlar; hii, fUkur, iliallah, tevhid vb. gibi unsurlann hep birlikte,

niyazm birer parc;:as1 olarak Haclyi ~iirinin ba~hca estetik dinamiklerini olu~tnrdugunu

gostermektedir.

Oyle ki Hatayi'ye gore insana lazm1 o lan ba~hca ~eylerden biri niyazdu:

Dort {e.J'dir ~-ardtr bir kannda{a laf?!m

Bir hayr, bir fer(iat), Ur ibddet Ur ni)•dz (Ergun, 1 9 56: 85).

128 Forschungszeitschrifl iiber das Alevitentum und das Bektaschitentum I 2017 I 15 ---------


jfte b11 nedenle, H akk 'a daima yalvarmaltdtr:

fah Hatq)'f'm H akk'a J'alvar

S evdigim A li 'dir server

S orarlarsa Uzi erler

Gelurem di~-andan bem (Ergun, 1956: 124).

Bazen de ult~lara nf;-az ~-ardtr:

Derdimend Hat4J•f eder nf)'d'?J

Ulu Pir katardan qytrmaz bizi

Bu mahfer giiniidiir isterim sizi

M11hammed oniince car Hact Bekta{ (Golpmarh, 2013: 110) .

Bu anlamda omm ~iiri, t!pkl a~a~da ornekten de anla~ulacag1 iizere, biitii.niiyle

niyaz estetigiyle oriilmii~tii.r:

E lim al11b bu derg!iha

Getiirenin demine hu

jki gonul birlifjne

Yeturenin demine h11

A n vde gonul fehrin

Hak olub p4J•ine siiriin

Gorup bir kardefde stmn

Str edenin demine h11

K.ttmt'?} gb·mi{ donunu

Hakk'a dondiirmiif)'dniinii

Gonulden k ibr ii k inini

Giderenin demine hu

Guzeldir A li'nin sesi

Siler gonullerdm past

E hl-i tarikat nefisi

Bitirenin demine h11

Hat4J·f'nin dimegini

Z4J·i etme emegini

Dokup maltn,)'emegini

Yedirenin demine hu (Ergtm, 1956: 121-122).


Ahmet KESKiN

2. H atayi'nin Gunahlanrun Affr ve Bagr§lanma i stegi Baglammda Niyaz:

"Bagr§la", "Tovbe lEstagfirullah", "Miirvet" ve "Medet"

D aha once de belirttigimiz gibi Hatayi:'nin m ahlasr "hata ettim" anlanuna

gelm ektedir ve H atayi:'nin ~iirlerinin onemli bir klsrmnda niyaz bir tovbe aracr,

bagr~lanma ve miiriivvet istegi olarak kar~muza s:lkmaktarur. ? iirlerde kendini "fakir",

"gii.nahkar", "kemter" bir "kul" olarak tarmnlayan H atayi:'nin eserlerinde, bagr~lanma

istegi bildirgesi birs:ok ornekte bu ~ekilde kar~rrmza s:rkmaktarur. Ornegin Mesnevi'de,

eseri ku~atan bir bagr~lanma istegi, niyaz estetigi on plandadrr:

K.tl bdki meni ftna J •uzinden

Sen H dksen ii men hatdJ'ii'?jinden

Sen kan-t miiriiwet ii at!tsm

Bagtfla Hat4J•i'nin hat!tsm

Yagar daim )'ere gokten J'agtflar

H atd kullar k tlur sultan ba},tflar (Aslanogln, 1992: 156) .

Bu bagr~lanma isteginin biitii.n ~iiri ku~attrgr orneklerin saylSl o lduks:a fazlarur.

Bmtlardan birine burada ornek o larak yer verilebilir:

H atd etdim H uda ipn bagtfla

Muhammed Mustafa ifin bagtfla

Saji nesli Ciinryd ii H qyderoglu

A lb.:J'et Murteza ifiin bagtfla

H asan tfk t ile m~yddna girdim

H usryn-i Kerbeld irun bagtfla

jmam Zrynel jb!t Baktr ii Cd1er

jmam Kd'?Jm Rtza ifiin bagtfla

Se~-erem ~ah Taki vii hem Naki)'i

H asan Asker !iva irun bagtfla

jmam Mehdi efiginde kul olam

Of etikte ~·eld irun bagtfla



jmam Mehdi efi§nde kul olam

0 1 efikte veld irun bagtfla

On'ki imam nuroltbdur H atc!Jf

Ki ol mlr-t H uda irun bagtfla (As1anog1u, 1992: 253).

Orneklerin de i~aret ettigi gibi, ba~~1anma istegi, H atayi'nin benimsedigi yo1un

kutsallan/ n1n1an aracili~y1a dillendiri1mekte ve niyaz iis1ubu, ~iirdeki temel estetik

dinamik o1arak belirmektedir. "Ba~~1a" redifti bu ~iire benzeyen, fakat dortliikler

halindeki ornegi ~oy1e sona ermektedir :

Hat4J·f ragmr aman E nelhak

Miinkir kt~llarmdan uzakstn uzak

Sen ganisin send en gqyn kimsem J'Ok

Hatd ettim giinahtmt bagtfla (Ergun, 1956: 44).

Bag1~1anma isteginin ve bu anlamda niyaz iis1ubmmn "bag1~1a" aracili~y1a

ifadesinin c;re~itli ornekler·ini '~nado1u Hatayisi" o1arak icra edi1en manzmneler

iizerinden de tak:ip etmek miimh."iindiir. Bu dogru1tuda, bir Anado1u Hatayisi ~u

ifadeleri is:ermektedir:

Talib olmaz irehbersiz babastz

Harman mt savmlur )'elsiz.yabastz

Klli hatastz olmaz hata tovbesiz

Hatd ettim giinahtmt bagtfla

Ciimle biten fireklerin hakkipin

On ik i ma~um-i pdktn hakkipin

Sen ganisin ganiligin hakkipin

Hatd ettim giinahtmt bagtfla

Hat4J·f ragmr aman E nelhak

Miink ir kt~llam1dan uzakstn uzak

Sen ganisin send en (g)qyn k imsem )'Ok

Hatd ettim giinahtmt bagtfla (As1anog1u, 1992: 341 -342).


Ahmet KESKiN

Dehname'de gec;:en ornekte ise bag1~lanma istegi ~oyle ifade edilnu~tir:

Bt1 vech i/e halim itdim ildm

.fehlerden olur geda_;•a in'am

Gokten )'tr uzre yagar J'agtflar

K.t~llar gunah itse .f ah ba.fftflar (Aslanogln, 1992: 190).

H acly1, giinahlann dan dnydngn rahats1zhk nede1uyle de ~oyle tovbe etmektedir:

Men ozumi sana J'ak m eJ'Iedim

Lutfuiidan ne gelse f!)'~al/ah dedim

jftginde fOk giinah/ar l!)'fediim

Tevbe giindhtma estalfir~~llah

H atdyf)'em secde k tlaram candan

Z fra ki oldt bat bata edna can

Divdn-t 'A.It'dir cdnlar bu divan

Tevbe giinahtma estalfir~~llah (Koksal, 2012: 68-69).

H acly1, tovbe ettigi ve ba~~lanmasnu istedigi giinahlarmdan rahats1zrur.

~iirlerindeki siirekli tekrar eden "miiriivvet/ miirvet istegi" ve bnnnn ic;:in de kutsallara

yakarmas1, niyazda bulmunas1 da bnmmla ilgilidir. H acly1, bn amac;:la, s1k slk erenlere

s1gmmaktadu. "Derdimend H atay1"nin Erenlerden miirvet istegi bir ~iirde ~n ~ekilde

kar~muza c;:lkmaktad!r:

Aman ht;' erenler miirtivvet sizden

Oksuzem garibem ihsana geldim

Bt1 J'efim halime merhamet v•len

AJ/a.J'II aglayll mv·dana geldim

Muhammed A ii'nin kt~llarmdamm

A l-i Aba nesl-i Hq;·derindenim

jmam-t Cajer'in mezhebindenim

Derdimend H atdyfihsanageldim (Aslanogln, 1992: 437).

13 2 Forschungszeitschrifl iiber das Alevitentum und das Bektaschitentum I 2017 I 15 ----------


H alini arz ederken de yine erenlere, miirvet istegiyle ~oyle niyaz etmektedir:

fah Hat4J·f'm ar~ edryim hdiimi

Hare edfyim elde oian vanmt

Siire sure fdh'a gidem yuzumii

Mun;ef kabul ryie geidim erenler (Ergtm, 1956: 72) .

j\fiirvet istegine bir ba~ka ornek ise ~oyledir:

c;ok giinahlar ~'&lrdtr bende

jki elim k t'?}l kanda

1\lf.eded 1\lf.urvet kerem sende

fah sana miirvede geldim

Hat4J·f giiven kofkiine

Yardtm rylerler dii{kiine

Guzel Muhammed arkma

~ah sana mii~·ete geldim (Aslanogln, 1992: 404).

Bn miinret istegi c;:ok say1da ~iirin ana soylemi ve estetik din amigidir . Bir ba~ka

ornekte ~oyle miirvet dilenir:

Mu~·et de,yeni o/diirme~er

1\lf.u~·et ry erenler miirvet

E ksiklijjm aldtm ele


Bunda nefts oldiirmezler

Yezidleri giildiirmezler

Mu~·et de,yeni uzme~er


f !ihadtr gevherim kdm

Kan ile yuma~ar kant

Katardan qytrman meni



Ahmet KESKiN

Hat4J•t'm der .fam'a geldim

.f amenize )'ana geldim

Bin kan ettim ceme geldim

Miirvet q erenler miirt;ef (Aslanoglu, 1992: 414).

Goriildiigti gibi, elinin kanuu cemde pkama, yapuklanna tovbe ve gii.nahlanndan

annma istegiyle H atay1 erenlere s1guunaktadu:. Bu dunun, omm ~iirinde niyazm estetik

bir iislup o larak belirleyici o lmasuun temel dinamigi o larak dii~iiniilebilir. Tarihi

~ahsiyeti ve bu kapsatndaki giinahlan, bu giinahlan ve hatah davram~lan ashnda asla

onaylamayan yoluna kar~1 is: lmzursuzlugu, biitii.n bu ~iirlerin bir yakarma ve niyaz,

"giinah )lkarma" ve ba~~lanma istegi iislubuyla soylenmesine yol ac;:ml~ o lmahdu.

Bu aym zamanda, kendisinden sonra gelecek o lanlara, "nasu miirvet isteneceginin"

ogretilmesinin 1·itiiel biitiinliigii.nde kahpla~mas1 ~eklinde de yorumlanabilir. Hatay1

~iirinin didaktik ve lirik biitiinliigiinii.n yanslmalan boylece, soz konusu orneklemde

de, kendini bir kez daha gostermi~ olmaktarur.

H atay!'nin kutsala s1gmarak giinahlam1dan annma isteginin ~iirindeki bir ba~ka

soylemsel yansunas1 ise "medet" olarak dikkat s:ekmektedir. Onun pek c;:ok ~iirindeki

bu yarrum d ilegini orneklemesi bakmundan bir manzumede ges:en ~u pars:alar

akta1·l1abilir:

Af'-<,a J'azdtm sana V' fdh-t ht~bdmm meded

A f'-<,-t hdlim sen &iliirsin din ii imdmm meded

B11 Hat4J•t'nin gundhm sen geturme yti~ne

~ah-t Merdan ~ir-i Yezdan strr-t Suphdn'tm meded (Aslanoglu, 1992: 258).9

H atay!'nin ~ii1·inden kastl, ba~~lanma istegi, hatalamun aff1rur ve bumm is-in daima Hakk'a niyaz etmektedir. Kendini "hatah", "giinahkar'', "kemter'' bir ku l olarak

goren H atay1, biitiin eserlerinde btum on plana <;:1karmakta ve niyazda bulunarak,

ba~~lanma istegini ~iiriyle dillendirmektedir. Bu anlamda, biitiin inans- sistemle1·inin

9 "Meded" ~eklindeki bu yakan~lann ornekleri olduk~a fazlachr. (Bir ornegi is:in bk. Aslanoglu, 1992: 259.) Yine, 41 dortliikten olu~an ve tamamen niyaz iizerine kurulu clan bir ba~ka ~iirinde de H atayi yine, her dortliigun sonunda; Medet A lhh J'O Muhammed J'O A li der. Bk. Aslanoglu, 1992: 466-471.



ba~hca ibadet bi<;:imlerinden birinin dna ve yakarma o ldngn, H aclyi:'nin ~iirinin de

yakan~ ve niyaz tizerine temellendig.i dikkate ahnd1~nda, Hatayi:'nin ~iirini adeta bir

ibadet arac1 olarak degerlendirdigi soylenebilir. Bn anlamda Hatayi:, ~ill·i bir ibadet

ve niyaz araCl olarak kabul etrni~tir denilebilir. Boylece de H atayi:'nin ~iir evreni,

omm benimsedigi inan)· dtinyasmm da bir yanstmas• o larak belirmektedir.10 Nitekim,

Alevi:lik ririielleri is:erisinde de hatah tali bin bagt~lanma istegiyle oncelikli olarak tovbe

etmesi soz konnsudnr. Erenlerin "naza s:ekmesi" sonncn "mtirvete gelen" talip i)in

~ahitler lmznrnnda mtirvet istenmekte ve eger "erenlerce" medet olmmrsa, talip

hatadan ann(dml)maktarur. Bn anlamda, daha once de "yol"da var o ldngn ve s:e~itli

donem ve baglamlarda dtizenledig.i fakat Hatayi:'nin Erdebi.l dergalunda sistematik bir

~ekilde tertipledigi kabul edilen erkanlara 11 ait )e~itli o lgnlarla bn olgnlann btiriinle~tigi

bir alan olarak H aclyi:'nin ~iiri ve gelenek arasmdaki knvvetli ba~n kaynag1, kendini

bir kere daha gostermi~ olmaktarur. 12

3. Muhabbete A§k Olsun: H atayi ~iirinde Bir Niyaz Bis:imi Olarak A§k ve

Muhabbet

Hatayi:'de niyazm dikkat crekici diger bi.r boyutnnn da "mnhabbet" ve "a~k"

temsil etmektedir. Oyle ki Hatayi:, mnhabbetten ges:enin H akk'tan da ges:ecegini

soylemektedir:

M.ahabbettten hast/ old11 M.uhammed

A ii)'e ~·erildi ciimle veiq)'et

On ik.i imdmtn erkdm fefdat

M.ahabbetten geren Hakk'dan da gerer (Ergnn, 1936: 70).

Bn anlamda onnn i)ill mnhabbet crok onemlidir ve ondan geri bi.rs:ok ~ey,

mnhabbet i<;in yahuzca bi.rer araCldu:

10 Hatay1' nin inan<;: dunyast hakkmda bk. Ekinci, 2010: 89-193. 11 ~ah ismail ve Erdebil Dergaru'run Alevi inan<;: sisterninin tarihi geli?irni i<;:erisindeki yeri

hakkmda bk. Ta~g,n, 2014: 11-18; Ersal, 2016: 78-82. 12 Hatay1\e atfedilen "bag,~la", "medet" ve "murvet/ muriin>et" redifli manzumelerin i\le,-1

sozlu geleneginin ba~hca icra ortarm clan Cem ritiielleri i<;:erisinde ve diger muhabbet meclislerinde stkhkla icra edildigi goriilmektedir. Bazen de Hatay1' nin bizzat kendinden himmet istene:rek onun yardtrmna stg,ruldtg, dikkati <;:ekmektedir. Bu dogrultudaki ba~hca omekler i<;:in bk. Yi1dtnm, 2006: 81 -82, 109-111; Ersal-Ersoz, 2013: 76; Ersal, 2016: 275-276; 466-469.

------------------- A1evi1ik-Bekta~ilik Ara~tlrma1an Dergisi / 2017 / 15 135

Ahmet KESKiN

Muhabbet bagmda bir gul apldt

Bir dn·dim ~-ar bin dermana degi{mem

Y uk um ldf-i gevher mercan saranm

Bir derdim ~-ar bin dermana degi{mem

Cemi k u{lar dile gelir ya:?}m der

Covel turnam .f am 'a gelir gii:{jim der

Benim J'arelerim ttl '(Jim fU:?Jim der

Bir derdim ~-ar bir dermana degi{mem

Garip biilbiil gonlum egler ses ile

Nicelen"n omrti gitmiu·as ile

Arqpp btt!dt~gtlm pur heves ile


M.ende e.J'der n!J'a:?Jm var ozune

Giizel pir C!)'Ubum urma Jii:{jime

Yarelerim ho{ gortintir gozume


.fah H at!iyi'm muhabbete bakanm

1\tf.en doltQ'Um men do/ana akanm

Giizel pirim bir dert vermi{ rekerim

Bir derdim ~-ar bin dermana degi{mem (Aslanoglu, 1992: 4 7 4-4 7 5) .

Gorlildiigti gibi; "muhabbet ba~nda ac;:tlan giil", " biitiin h."l.t~lar", "dile gelen

biilbiiller", hep birlikte niyaz etmektedir. H atay1'nin "bin dermana degi~meyecegi",

uzun arayt~lar sonucunda "buldugu" bir derdi vardu ve bu nedenle de kendi

"yaralan", goziine ho~ gorii.nmektedir. 0 , yarahyken bile niyaz etmekte, gerekirse

yaralan dile gelerek " tuzum" diyerek c;:agusa bile, bu dahi onun ic;:in bir niyaz niteligi

ta~tmaktadu. Yeter ki aYlbt, giinalu yiiziine vuruhnasm ve niyazt kabul oltmsun diye

Hatay1, biitiin mevcudat1yla tuyazda bulunmaktadu. ·~~k olsun" niyazt iizerine kurulu

manzumeden aktarabileceginliz ~u parc;:aF da bu muhabbetin ve niyazm yanstmalan

~eklinde degerlendirmek miimkii.ndiir:

Viicudt~m fehrin sv'r ediip gezerim

Dtdar ile muhabbete a{k olsun

H eman bir nesnede kaldt nazanm

Dtdar ile mahabbete a{k olstm (Ergun, 1956: 67) .



Ote yandan "muhabbet", c;:ah~marllll devalll111da ele ahnacak o lan H akk,

j\fuhammed ve Ali iic;:lemesi baglalll111da da bir biitiin halinde ve giic;:lii bir ~ekilde

kendini ~oyle gostermektedir:

Mahabbettir U i/ahe illdllah

Mahabbettir Muhammed Resulttllah

Mahabbettir A fiy j 't velilJ'IIIIah

Ufii de ma'nada birdir mahabbet (Ergtm, 1956: 80).

l\.Iuhammed ve Ali'den Kurulu bu yoldan kac;:ana ise ~oyle lanet edilmektedir:

Muhammed A li 'den kumlu )'old11r

E vvel rehben'nden karana la'net

E vvel ikmr verup sonra donetle

Yaptfltgt elden karana /d'net

Hatq)'f'm der bir ~·eli;·im JOltfYia

St~ltamn sohbeti her dem kultfYia

Goniilde k ibr o!ub soguk dil ile

Oziin muhabbetten serene /a'net(Ergtm, 1956: 81).

Boylece, H atayi'nin ~iirlerinde muhabbet ve niyazm biitiinle~erek estetik bir deger

~eklinde, Hatayi ~iirinin temel dinamiklerini olu~turmasr, tekraren belirmi~ o hnaktadu.

4. H atayi ~iirinde Niyaz Estetiginin Sacayagr: H akk-Muhammed-Ali

H atayi'ye isnad edilen gazel, kaside, murabba', terci-i bend, miiseddes, ruba'i,

krt'a, miistezad, tuyug, ko~ma, varsagr, mesnevi ~eklindeki c;:ok saYlda ~iirde niyaz ve

yakan~m bazen dogrudan Hz. Allah/ Hakk/ i lah 'a, bazen Hz. Ali'ye, bazen de Hz.

i\fuhammed/i\Iustafa'ya yoneldigi goriUmektedirY Omm inane;: ve ~iir evreninde

yiiriinecek dil, soylenecek ~eyi zikredecek dil, btmlardu:

jbtidddan ) 'Of sorarsan

Yo/ M.uhammed A li'nindir

13 Allah/ Hakk, 1 Iuhammed/ 1iustafa ve Ali kanamlanrun Hatayi'nin ~iirinde i~lendigi ba9hca ornekler Ye Hatay!'de .Ali tasavvuru i~in bk. Aslanoglu, 1992: 272, 273, 274, 304-305, 353; Sankaya, 2004: 264-276; Cann~ir-Necef, 2006 167-168, 184-187, 194, 206, 217, 219-220, 231-232,419-421,429-430.


Ahmet KESKiN

Yetmif ik i dil sorarsan

Dil Muhammed A li'nindir (Ergun, 1956: 117).

Onun s1~nch~, H akk'a gotiiren iki isim olarak j\ fuhammed ve Ali, bir ba~ka ~iirde

~oyle tammlanmaktadu::

H atdyf'm der rahm etmezem yalana

Ozun teslim eder kendi gelene

-'1J• A li'dir gun M.uhammed bilene

Bak nazar ~yle de hem en arif ol (Aslanoglu, 1992: 356) .

H acly1'nin ~iirinde j\fuhammed ve Ali, Hakk'm bir yans1mas1 o larak, onunla bir

biitiin o larak belirmektedir. N iyazda s:agnlan, "kurulu bir fak" o larak tammlanan

diinyadaki kotiiliiklerden s1guulacak o lan, Hakk'a ula~manm yolu, :Muhammed ve

Ali'dir:

Gelsin NI.uhammed'im gelsin

Diifmiiflerin elin alsm

Cdntm H akk'a k m-ban olsun

Muhammed A li atkma.

B11 diii?Ja kurulu Jakttr

Gerfek/ere sd~im J'Oktur

A llah bir M uhammed Hak'ttr

On ik i imam atkma (Ergtm, 1956: 96-97).

H acly1'nin ~iirinde anlattl~ bu "yol"u kmanlar, kainatm aynas1 o lanlar, inayet

killnas1 beklenen, zikri kllinan, niyaz edilen, H akk'a nla~an niyazm iki ba~ araC1s1,

Din serveri Hakk 1\tf.uhammed A li ~eklinde tammlanan (Aslanoglu, 1992: 422) H z.

Muhammed ve Hz. Ali'dir ve H atay1'nin s1~naca~ yer, daima onlarchr:

Kamu k ul11ntm iimtdgdht

Diil!)'d ile 11kbt paditaht

Bifdre H atdyf'nin penaht

A llah ii Muhammed ii A li'dir (Ergtm, 1956: 186) .



Onlann ti <;:ti de mu:dur ve bi.rdir :

Hakk Muhammed A li iifii de nurdur

Birini almasan tifii de birdir

On/arm kqyd11gu bir dogru J'oldur

Damrtt Muhammed bl!Jde der A li (Aslanoglu, 1992: 352).

0, i~te bu nedenle, daima H akk-Muhammed-Aii demi~ti.r:

Hakk Muhammed A li dedim

On ik i imam arkma

Yefil elden kevser irtim

On ik i imam arkma (Aslanoglu, 1992: 503).

j\fezhebini soranlara, yine aym ~ekilde cevap verir:

Soft mezhebimitt nesin soramn

Biz Muhammed A li di;·enlerdeniz

GozlifJ·e giz/i )'ok )'a sen ne dersin

Biz Muhammed A li di;·enlerdeniz

f ah Hat4J·f'm v·dur Muhammed A li

A nlardan ogrendik erkdtlt )'Oiu

A li Muhammed'dir Muhammed A li

Biz Muhammed A li di;·enlerdeniz (Ergun, 1956: 88-89).

T tim mevcudatm yarat!lch~, kandilde yanan bu mu, onlann nurudm :

Hakk Muhammed A li kandilde Janar

Hasan H usryin 'in stmm stnar

Cennet-i a/ada goverip biter

Destur ~·erdi sana gel yanal elma (Aslanoglu, 1992: 455).

Bu nur aym zamanda, bir suchr:

Degmeler eremez retindir bu str

Medet Allah )'a Muhammed )'a A li

Yerden gokten agtr kandildeki nur

Medet Allah )'a Muhammed )'a A li (Aslanoglu, 1992: 466) .


Ahmet KESKiN

Bn srr aym zamanda, " insan olma"run da sundu:

Olmag dilesen irin mtildyim

Olgt!A ii'nin irine kaim

Kim ehl-i Hak'm dilinde daim

A llah ii Muhammed ii A ii'dir

0 I strr-t vil!t)'et ii ker!tmet

sahib-, hiiner ii diirr ii viicyet

H akk't se~·ene k t!a himq)'et

A llah ii Muhammed ii A ii'dir

Ger diler isen olastn adem

H alk irre sozin ola miikerrem

Y!td et k i dua')'t ism-i A 'zam

A llah ii Muhammed ii A ii'dir (Aslanogln, 1992: 164).

i nsan olmak isteyen niyaz etmeli, H akk'a srgmmahdu ve Hakk'a niyaz etmek

demek, Muhammed ve Ali'ye niyazdan vanhp nla~rlan bir yoldur. Eger gerektigi gibi

olnnmazsa, Allah 'm hr~rm, yine bn ii<;:ii iizerinden ger<;:ekle~ecektir:

H er k.im rehber bttyrugllntl tutmazsa

Pire vartp nzastna J ·etmezse

Str i[inde stm kabul etmezse

H akk Muhammed A li eder htrmullah (Aslanogln, 1992: 462).

H acly1'nin ~iirlerinde niyaz baglanunda dikkati <;:eken en onemli olgn, i~te bn

Hakk-1V1uhammed-A ii ii<;:lemesidir. Bn nedenle de <;:ah~mamn bn krsrmnda, H atay1'nin

~iirlerindeki niyaz estetiginin bn ii<;:leme baglanun daki <;:oziimlemesini yapmak

gerekmektedir. Bn dogrnltnda, ilk o larak, T iirk tasavvnf kiiltiiriinde ve ozellikle de

Alevllikte, Hakk-Muhammed-A ilnin kar~ilik geldigi anlam alam iizerinde durnlmahdu.

"Levlake levlak lema halektii'lefiak'' ve " lahmike lahmi" h iikiimlerince ve H akk'm

istegince, varhk ve yaratili~a ait her ~ey, j\fnhammed ve Ali'nin nnnmdan meydana

gelmi~tir ve bn anla.mda mevcndat bir biitiin o larak kaynag11u H akk-Muhammed

A ilden alrm~tu. Bnrada, devir nazariyesi baglantlSl iizerinden, Hakk-Niuhammed-A ii

ii<;:lemesinde biitiinle~en bir vahdet-i viicnt ve bn kapsamda da varhk felsefesinin

yans11nalan dikkati <;:ekrnektedir. Btma gore gizli bir bazine olan, biitiin )iice srfatlara

sahip o larak her ~eyin yaratrclSl, hakimi o lan, her ~eye giicii yeten, hakikatin kendisi



olan ya.ratlCr, "H akk" bilinmek istedigi i<)in, "itlem-i mana" dan "alem -i su.ret''e <)rka.rak

belli me.rtebele.rde tecelli etmi~ti.r. Bu tecelli me.rtebeler·i suasryla Hz. 1-fuhammed'in

ve Hz. Ali'run nu.rlandu. Insanla.ra yol goste.ren, d ini teblig eden ve ogreten Hz.

j\fuhammed'di.r ve 0 , niibiivvet vasfuu ta~u. Hz. Ali ise velayet vasfryla kamil insan

makammdadu. Insanlann manevi te.rbiyeler·iru tamamlamalan is;in onla.ra o.rnek olu.r.

Boylece, bi.rden ikiye, ikiden iis;e ula~an ve o .radan yine teke vasrl olan bi.r tecelli

giize.rgalu soz konusudu.r ve bu anlamda Hakk-Muhammed-Ali, bi.rbi.rinden ay.rrlamaz

bi.r yolun, bu yolu ~ekillendi.ren biitiiniin pa.rs;alandu.14 Soz konusu anlaF~, Hatayi'lun

bi.r ~ii.rinde ~oyle beli.rmektedi.r:

Goniilleri fdd v•lv·en

Hakk bir Muhammed A ii'dir

Bu )'Oida irfdd e;ylyen


Goniile gevher ekenler

E hl-i Hakk ozun dokenler

Mtzan terazu fekenler


Bifildi hiille-i k isbi

Ciimle alemin v ·isi

Ga~lerin semJtfyesi


Terd~stm heng vt!v·en

Dort kapuyu deng v ·lv·en

Kiiffdr ile ceng v ·lv•en


Ba!tk kursagtnda ) 'alan

Oynq;'Ub htrkatt iiten Gemi gark old11kta fttfan


Ak devv·e biniib giden

Giilzarmdan J'ediib giden

14 Bu konuda bk Sankaya, 2013: 37-39.


Ahmet KESKiN

K.trklar ile sohbet eden

H akk bir M.uhammed A li'dir

H atdyf'm der efondimiz

Hem pirimiz ust!idtmtz

Heman bi~m mur!idtmtz

H akk bir M.uhammedA ii'dir (Ergun, 1956: 115-116) .15

H acly1'nin birs:ok ~iirinde niyazm, bu ii<;:leme nezdindeki birlik ve biitiinliik

iizerinden dillendirildigi goriilmektedir. Bu nitelikteki bir manzumenin ilk iki ve son

dortliigti ~u ~ekildedir:

Giinahtm fOk ama umidim sensin

A llah medet )'d M.uhammed J'Ct A li

Giinaha kalmCD·an comert ganisin


Sensin mii'minlerin desdi damatlt

Yalvannca sen basmazstn amant

Murvet sana derim hv' kerem-kdm


A ndan k trk pare buldular femleyi

jrahmete kandtrdtlar cumlyi

H atdyf'nin )'!iresini emlvi

A llah medet )'d M.uhammed J'Ct A li (Aslanoglu, 1992: 348-352) .

Toplam otuz altl d!ortliikten olu~an ve biitiiniinde niyaz estetigi iizerine h.'l.uulu o lan

bu manzume, Hatay1'de niyaz ve bu niyazda Hakk, l\.Iuhammed ve Ali ii<;:lemesinin

ye1·ini gostermesi bakurundan o nemlidir. Hatay1'nin daha pek s:ok ~iiri, upkl a~a~da

aktaraca~rruz ornekte goriilecegi gibi, biitiiniiyle niyaz estetigiyle ~ekillenmi~tir.

H atay1'nin ~iirinde niyazm, yakan~m, miiriivvet isteginin, bag1~lanma dileginin

yoneldigi ana unstu aguhkh olarak, i~te bu H akk-Muhammed-Aii biitiinliigiidiir. Bu

15 Hakk-rduhammed-Ali dii~iincesinin yanslffias1 niteligindeki s:ok sapda manzumeye, .Alev1 sozlii gelenegi ic;erisinde ve ozellikle de a~1k/ ziliderin icralannda rasclamak miimkiindiir. Bu durumun yanslffiaSl niteligindeki bir ornek ic;in bk. Ersal, 2016: 370-371.


HakJ<.)lullammod-.\ li Dodim: ~ah Hati); ~iirindt Estttik Sir Dinamik Olank 1\iyaz n Kaynaldan

btitiinliigun yansm.ast olarak Hatay1'ye atfedilen Ye Cemlerde de icra edildigi bilinen

~u manzume dikkat s:ekicidir:

1\!Ien dahi nesne bilmezett'

Allah bir Muhamn1ed Ali

O~im gJirbete salmazam

Allah bir _1.Iuhammed Ali

Anhr birdir bir olubdur

1 trden goge mlr ol11bdur

Dort Mfede strr olubdur

Allah bir Muhammed Ali

lvlii'min miislim etek tutar

Bir goniilde mektin ftlfar

H ti d~)'icek geliir yeter

Allah bir _1.lllhammed Ali

jki ) 'atm t'Clr )'lltada

.\f.ualldk doner hatada

Dagda der:ydda ot'Clda

A llah bir Muhammed Ali

Bindikleri bt~mkdiiriir

1 aktrklan prakdiiriir

1 erden gt{te direkdiiriir

Allah bir _1.Iuhammed Ali

Anhr bir kthgttz ifltr

Her dem dogn1 )'Oia baflar

Crier befler ile ifler

A llah bir Muhammed Ali

Hat4J·l bt~yolda .serdir

S erin verenler de erdir

AJda .srrdtr giinde n11rdur

Allah bir _1.lllhammed Ali (Ergun, 1956: 105-1 06).

---- ------------- A1evilik-Bekta~ilik Ara~urma1an Dergisi / 2017 / 15 143

Ahmet KESKiN

Biitiin bn ornekle.r dikkatle ve bi.r biitii.n o la.rak degerlendi.rildiginde, H atayi'nin

"insana lazun olan d!o.rt ~ey'' den bi.ri ola.rak beli.rledigi ve ~ii.rinin oziinii oln~nu:an

niyazm, Alevi inans: ve ibadet s.istemi i<;:e1·isinde de on plana )tkan ba~hca nnsnrla.r

a.rasmda ye.r alrugr anla~illnaktadu. 16 N.itekim Alevi inans: sisteminin, og.retile.rinin ve

ritiielle.rinin ana ic.ra baglanu o lan Cemle.rde biitiin hizmetle1·in "niyaz" diizleminde

ge.rs:ekle~ti.rildigi, bn niyazm ise he.r hizmetin kendine ozgii yaplSl ve bnna nygnn

manznm pa.rs:ala.r e~liginde ic.ra edildigi go.riilmektedi.r.1- Soz konnsn manztun

pa.rs:ala.ra he.r ne isim ve1·ilmi~ olnmu:sa oltmsnn, bnnlann hem bi.re.r "niyaz" a.ract,

hem de bi.re.r niyaz bi~imi o ldngn as:1ktu. Dolay1s1yla da Hatayi'ye isnat edilen ~iirlerle

bn ~iirle1·in ic.ra baglamlanndaki go.riiniimle.rinin b iitiiniinde niyaz olgnsn ve estetigi,

beli.rgin ve biitiinle~mi~ halde on plana s-wnaktadu.

Son us:

Ta.rihi ki~iliginin yamnda Tii.rk edebiyatmda da gti)lii bi.r ~ahsiyet o la.rak ~ah

Ismail Safevi (Hatayl)'nin ~iirle.rindeki ku\rvetli 1i1·ik ve didaktik iislnp, bn ~ill-in temel

soylem ve estetik n.itelikle.ri, bn ~ii.rle.rin T ii.rk sozlii gelenegi, T ii.rk tasavvnf kiiltii.rii

ve ozellikle de Alev ilik inanc1 ve .r.itiielle.riyle bmada ic.ra edilen manznmele.r iize.rinde

bii)iik bi.r tesi.rinin bulnnmasma yol as:m1~tu. Alevi sozlii geleneginin ana ic.ra baglatru

olan Cem .r.itiielle.ri ile Cem .r.itiielle.ri ru~mdaki "mnhabbet" baglamlannda H atayi'nin

deyi~le.rinin s:e~itli bic;:imle.rde, bazen fa.rkh bazen de benze.r ~ekilde, hemen hemetl

biitiin yo.rele.rde ve ocakla.rda, yaygm ola.rak ic.ra edilmesi de bn dnnunnn ba~hca

yansunas1du.

Gii)l ii bi.r manca sahip olnnmadan ve neyin ne.rden istenilecegini bilmedetl

"ba~vunnak", "s:agumak", "yalvann ak", "yaka.rmak", "dna etmek", klsaca niyazda

bnltmmak da soz konnsn olamayacaktu. H atayi, Tii.rk tasavvnf kiiltii.riiniin ve

felsefesinin onemli temsilcile.rinden bi.ri o la.rak neyi, ne.reden, nastl isteyecegini biletl

bi.r ~ahsiyetti.r. Tems.il ettigi dii~iince sistemine olan sa.rstlmaz inann ve giivenci,

16 A!e,·ilikte "niyaz ...-e secde" hakkulda bk. <;:aglayan, 2001: 1-5. 17 Oy!e ki, bu hizmetlerden biri "Naz Niyaz Hizmeti"dir ve bu hizmet i<;erisinde de Hatayi'nin

etkileri a~1k<;a goriilmektedir. Bu konuda bk. Ersal, 2016: 303-309. Yine, Alevi inan<; sisteminin ve Cemlerin ba9hca ibadet baglamlanndan biri olan semahlarda niyaz, niyazlarda ise Hata)~' nin etkisi belirgin bi<;imde on plana c;:•kmakta<hr. Bu dogrultuda "Kerbela Semaht", Hatayi ve niyaz baglam.nda c;:arptct bir ornek olarak degedendirilebilir. Bu semahta icra edilen nefeslerin her dortliigiiniin arasmda okunan boliim "9ahlama" a<hru almakta ve nefesin sonunda; I\·[yaz eden Hak J 'amnda tamktrr/ N[pz efmeynin y~yr mttkttr/ jah Hatq)'i'm Mevliisma konuktur/ Dogrulun bact/or e_;•len nfyazr denildikten sonra niyaz tamamlanrru~ olmaktadir. Bu konuda bk. Ersal, 353-358.



H acly1'nin ~iirler-ine de dogrudan yans11ru~tu: ve bn anlamda H atay1'nin ~iirini

besleyen temel dinamiklerden biri olan niyaz, omm inane;: ve itikaduun, tarih1 ve

edeb1 ~ahsiyetinin hem ana ~ekillendiricisi, hem bir kaynagr ve hem de bir yans11nasr

olmn~tlu. Bn anla.mda Hatay1, ya~anu boyunca seferleri ve ~iirleri aracrhgryla yaymaya

c;:ah~ugr, "Hak yol" olarak adlandud!~ dii~iinceler·ini bn ~iirlerde, biiyiik o lc;:iide niyaz

iislnbnyla yogurarak aktanru~t!r. Bn iislnp, ~iirler·in arka plamndaki, bn ~iirleri besleyen,

H acly1'nin kendine ozgii edeb1 ki~iligini, soylem ozelliklerini ve estetik diizeyini

belirleyen temel dinamiklerden biridir. H atayi'nin ~iirini meydana getiren ana estetik

dinamik olarak niyazm hem bn ~iirin estetik ve soylemsel ozelliklerinin oln~tunnnda,

hem de sozlii gelenek iizerindeki etkisinin geni~liginde, belirgin katkllaruun o ldngn

a~ikardu.

Tasavvuftm ba~hca konnsn insan, ba~hca amacr ise insamn olgtmla~masrdu.

H acly1'nin ~iirindeki temel estetik dinamik o larak dikkat c;:eken bn niyaz iislnbn,

sue;: ve giinahlanndan Allah'a sr~narak insan-r kamil olmayr amac;:layan ve ogiitleyen

bir tarihi-edebi ~ahsiyet ornekleminde, T iirk tasavvnf ~iirinin ve ozellikle de Alevi

Bekta~i ~iirinin ba~hca konulanm ve hnsnsiyetlerini ortaya koymasr bakmundan

da onemlidir. A<;.1k bic;:imde goriilebilen odtu ki Hatayi, mana aleminin ve bat1n

ilminin zalur1 yansrmasr niteligindeki ~iirlerirun onemli bir boliimiinde H akk'a,

Hz. Mnharruned'e ve Hz. Ali'ye ruyaz etmi~tir. 37 yillrk ya~arruna srgdud!gr tarilu

miicadelelerirun yamnda, bir ~iir kiilliyau oln~nuacak nitelik ve rucelikte edebi eseri de

~ekillendirdigi bilinen H atay1'run ismi ile miisemma o lan ruyaz iislnbn ile bn iislnbnn

kar~rhkh etkile~im ic;:inde bnltmdngu ba~hca kaynaklarla o lan ili~kiler·irun aynntlh

bi<;imde belirlenebilmesi ie;:in, bn dogrnlt1.1da gerc;:ekle~tir·ilecek yeru c;:ah~malara ihtiya<;

dnyulmaktadu.

------------------- A1evi1ik-Bekta~ilik Aia~tlrma1an Dergisi / 2017 / 15 145

Ahmet KESKiN

.AG.AVElRDi, Halil (2004). "Hatap ~iirinin Al:~etipleri.". Birinci Uluslararast ~ah Ismail Hatai Sempo:;;yumu Bildiriieri, Haz. GUlag Oz, Ankara: Huseyin Gazi Kultiir ve Sanat Va!kft Yaymlan, 147-150 .

.AKIN, Biilent (2016). Zakirlik Geienefjnin Defj{en Yaraftm t~ I era Ortamt. Zakirlikten ~-rkltga At:k 0.7!J'azi, .Ankara Ban~ Kitap .

.A1i.A~OGU;, E. (2004). "~ah Hatai ~iirinde Hact Bekta~ Veli Etkileri" . Birinci Uluslararast jah Ismail Hatai Sempo?Jiumu Bildirileri, Haz. Gulag Oz, Ankara: Huseyin Gazi Kultiir ve Sanat Vakft Yapnlan, 28-35 .

.ASL\~OGLU, Ibrahim (1992). jah Ismail Hatqyf (Divan, Dehname, Sasihatname ve A nadolu Hatq)'fleri. Istanbul: Der Yaymlan.

BiRDOGi\1\J, Nejat (2001). jah Ismail Hatai. Ya{amtve Yaptilan. Istanbul: Kaynak Yaytnlan (2. Basrm).

V BUZERlt, Huseyin-DaYod R. (2004). "~ah Ismail ve Onun ~iirlerine Bir Bakt~.". Birinci Uluslararast jah Ismail Hatai Sempo:;;yumu Bildirileri, Haz. G Ulag Oz, .Ankara: Husepn Gazt Kultiir ve Sanat Vakft Yaymlan, 68-77.

l ~ CAV.AJ."\!~IR, Babek.-Ekber, N. Necef (Yay. Haz.) (2006). jah Lmail Hata't Kiilltyaft. i........, i Tiirkfe D ivant, 0.Tasihat-name, Deb-name, Tu;·uglar, Kofma/ar, Gerayidar, Var..-agtlar ve Bq;•att/ar. Istanbul: Kaknus Yapnlan.

<;:AGLAYA1'\f, Alper (2001). '£\levilikte Niyaz ya da Secde.". Turk K.iiltiirii ve Hact Bekta{ Velt Ara{ftrnta Dergisi, S. 18, 1-5

Z EKiNCi, f-iustafa (2004). "~ah Ismail'in l\Iahlast 'Hatai' Kelimesinin Etimolojisi.". Harron 0. I!ah!J•et Fakiiltesi De7Jsi, S. 13, 159-170.

EKiNCi, :Mustafa (2010). ~ah Ismail ve Inanf Dii'!)'OSt. Istanbul Beyan Yapnlan.

ERGGN, Sadeddin Nuzhet (1956). HaMJf Divam. jah Ismail Safe~-i, E debf Hapft ve 0.Vesieri. I stanbul: Maarif Kitaphanesi (tkinci Baskt).

ERSi\L, l\Iehmet (2009a). 'i\levi Cern Zilirligi: Battal Dalkthc; Ornegi" . A letilik Bekta{ilik Arafltrmalan Dergisi, S. 1, 188-205.

ERSAL, Mehmet (200%). A/e~i Inanf Dede Ocaklan Ozerine Bir Orneklem: Ve/i Baba 5 ultan O,;agr, Koln: Alevi Bekta~i Kiiltiir Enstitiisu Yaymlan.

ERSi\L, Mehmet-Serpil Ersoz (2013). '£\levi Giilbenglerinin Temel Yaptst th erine I I Bir Degerlendirme.". Turk Kiiltiirii ve Hact Bekta{ Velf Arafltrma Der:gp-i, S. 65, 2013, 53-80.

ERSAL, :Mehmet (2016). Aleti/ik, K.avramlar ve Ocak Sistemi: <;ubuk Havzast Ornefj . .Ankara: Gazi Uni. Turk Kiiltiiru Ye Hact Bekta~ Veil Ara~ttrma Merkezi Yapnlan.

GOLPINARLI, Abdulbaki (2013). Ka;gusuz Abdal, Hatqyf, Kul Himmet. istanbul: Kapt Yaytnlan.

HUSEY1NKIZI, N. (2004). "~ah Ismail Hatay1'nin Yaradtcth_g.nda Halk Edebiyatt Tiirundeki ~iirlerin Sanat Ozellikleri." . Birinci Uluslamrast ~ah Lmail Hatai Sempo?J!UI?tll Bildirileri, Haz. G Ulag Oz, Ankara: Huseyin Gazi Kiiltiir Ye Sanat Vakft Yaytnlan, 155-161.

KOZ, M. Sabri (2004). "Belli :Mahlaslar Uzerinden ~iir Soyleme Gelenegi ve



Turkiye'de YazJan Alev1-Bekta~1 Conk Ye l\fecmualanndaki Hatru l\fahlash ~iirler.".

Birinci Ultr.slarorast fah Ismail Hatai Sempo?)·umu Bildirileri, Haz. Gulag Oz, Ankara: Huseyin Gazi Kiiltiir ve Sanat Vakft Yaymlan, 184-21 7.

KOKSAL, 1i. Fatih (2012). "Hatay1'nin Yapmlaruru~ Divanlannda Bulunmayan ~iirleri." Alevilik Am{ftrmalan Dergjsi, S. 3, 39-84.

SARIKAYA, 11. Saffet (2004). "~ah ismail Hatayi'nin ~iirlerinde Hz. Ali.". Birinci U/uslarorast fah Ismail Hatai Sentpo?)'Umu Bildirileri, Haz. Giilag Oz, Ankara: Huseyin Gazi Kiilttir ve Sanat Vakft Yaytnlan, 264-276.

SARIKAYA, :M. Saffet (2013). "~ah Hatay!nin ~iirlerinde Bazt Dinl-Tasavvufi inans: Motifleri ve .Anadolu Alevi Kulttirunde ~ah Hatayi'nin izleri.". A levi/ik Am[ftrmalan Dergjsi, S. 6, 33-44.

TA~GIN, Ahmet (2014). "~ah ismail ve Erkant: AleY1 Topluluklann Ortak Bir Program Etrafmda Toparlanma Sureci.". Safe~11er ve fah Ismail Ed. Ahmet Ta~gin, vd., i stanbul: Onsoz Yay-mcthk, 11-44.

TEMiZKAN, Mehmet (2001). Hafc:J't'nin fiir Diin_yasr. Ege UniYersitesi SBE Doktora Tezi.

TEMiZKAN, 1Iehmet (2004). " Hatayi'nin Tevhidleri Uzerine Bir Degerlendirme.". Birinci Ultr.slarorast fah Ismail Hatai Sempo?)·umu Bildirileri, Haz. Gulag Oz, Ankara: Huseyin Gazi Kiiltiir ve Sanat Vakft Yaymlan, 307-316.

TDRKME~, Fikret (2004). "~ah ismail Hatay!'nin Anadolu .Alev1-Bekta~lligi ve Ale,-1-Bekta~! Edebiyatt Gzerindeki Etkileri." . Birinci Uluslammst fah Ismail Hatai Sempo?Jiumu Bildirileri, Haz. Giilag Oz, i\nkara: Huseyin Gazi Kulttir ve Sanat Vakft Yapnlan, 317-328.

DLUDAG, Suleyman (1977). "~iyaz.". Tasawuf Terimleri Sozliigii, i stanbul: 1Iarifet Yapnlan, 411-412.

DLUDAG, Suleyman (2007). "Niyaz.". Tiirkfye Dfyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi, C. 33 Ankara: TD\~ 165-166.

YILDIRI.l\.1, .Abbas (2006). S~yit fah Ibrahim Veli Ocaf,t. Ankara: I~tk Matbaast.

YIL1IAZ, Ozan-Biilent Akin (2016). "Kutsal Sozun Bellegi Olarak Conkler: i\levi Erkaruna Ait Bir Conk Gzerinde Rittielik ve Edebi Bir inceleme.". A lui/ik-Bektafilik Ara{ftrmalon Dergisi, S. 13,60-110.

------------------ A1evi1ik-Bekta~ilik Ata~ttrma1an Dergisi / 2017 / 15 147

Hakk-~Iuhammed-Aii Dedim: ~ah ~iirindeisamveri.org/pdfdrg/D03540/2017_15/2017_15_KESKINA.pdf ·...

Documents

Transcript of Hakk-~Iuhammed-Aii Dedim: ~ah ~iirindeisamveri.org/pdfdrg/D03540/2017_15/2017_15_KESKINA.pdf ·...