Erich Feigl - Ermeni Mitomanyası

8/3/2019 Erich Feigl - Ermeni Mitomanyas

1/169


2/169

Ermeni Mitomanyas

MitomanyaGerekleri abartma basks, abartma veya yalan sylemeThe American Heritage Dictionary of the English Language

MitosPeri masal, yalanLangenschaidts WrterbuchManialgnlk, tutku, fliddetli fke, hiddet, manyaLangenschaidts Wrterbuch


3/169

2007 Erich Feigl

All rights reservedNo part of this book may be reproduced without prior arrangement with the author.

Translation: Can Ceylan

ISBN 3-85002-583-7ab 1.1.2007: ISBN 978-3-85002-583-6

Bu kitabn Trke basm

yayn hazrl aflamasnda kaybettiimiz

deerli dostumuz arafltrmac yazar

Erich Feigle adanmfltr.


4/169

Erich FeiglGerekleri Resimlerle Ortaya karyor

ERMENMTOMANYAS I

Ermeni frat:Sonular ve Tarihi erii


5/169

ERICH FEIGL4

DOSTUM ERDOAN ZENEADANMIfiTIR

Vahfli bir cinayetin anatomisi:20 Haziran 1984 arflamba gn, TrkBykeliliindeki alflanlar ve Sosyalfller Ataflesi saat 8:45te elilik binasna

gelirler. Atafle arabasn, elilik binasnnyanna park eder ve polisle selamlaflr Ve birden uzaktan kumandal bir bombapatlar. Araba havaya uar ve ters bir fle-kilde yere dfler. Erdoan zen lmfl-tr Cansz vcudu tannmayacak fle-kilde yanmfltr. 62 yaflndaki polis me-muru Leopold Smetacek yanarak aryaralanmfltr Aylarca yaflam mcade-lesi verir, yz tamamen yanmfltr.Ayrca olay srasnda oradan geen bir-

ok kifli de yaralanmfltr. ErmeniKurtulufl Ordusu ARA bir kez dahasaldrnn sorumluluunu stlenmifltir.Suikast yapan kifli hi flphe yok ki,kendince adaleti temin etmifltir.1. Dnya Savaflnda halkn yafladtrajedinin arkasndaki gerek hikayehakknda muhtemelen hibir fikri yok-tur. Tek bildii, Korkun(!) Trkler hak-knda kafasna sokulurcasna anlatlan

derslerdir. Tarih - yanlfl anlafllan tarih,insanlk dfl davranfln tahrikisi olarakterrizmin dnyasna has bir fleydir.


6/169

ERMEN MTOMANYASI5

(Fotoraf: Neue Knenzeitung)


7/169

6

Tarih fiehir / Grev sim

27.01.1973 Santa Babara / Konsolos Mehmet BAYDAR

Bafl Konsolos Bahadr DEMR

22.10.1975 Viyana / Bykeli Danifl TUNALIGL

24.10.1975 Paris / Bykeli smail EREZ

fifr Talip YENER

16.02.1976 Beyrut / Birinci Katip Oktar CRT

09.06.1977 Vatikan / Bykeli Taha CARIM

02.06.1978 Madrit / Bykelinin Efli Necla KUNERALP

Emekli Bykeli Beflir BALCIOLU12.10.1979 Lahey / Bykelinin Olu Ahmet BENLER

22.12.1979 Paris / Turizm Mflaviri Ylmaz OLPAN

31.07.1980 Atina / dari Atafle Galip ZMEN

Atina / dari Ataflenin Kz Neslihan ZMEN

17.12.1980 Sidney / Konsolos fiark ARIYAK

Gvenlik Ataflesi Engin SEVER

04.3.1981 Paris / fli Hizmetleri Mflaviri Reflat MORALI

Din flleri Mflaviri Tecelli ARI

09.06.1981 Cenevre / Sekreter M. Savafl YERGZ24.09.1981 Paris / Gvenlik Ataflesi Cemal ZEN

28.01.1982 Los Angeles / Baflkonsolos Kemal ARIKAN

08.04.1982 Ottawa / Ticari fller Mflaviri Kani GNGR

04.05.1982 Boston / Fahri Baflkonsolos Orhan GNDZ

07.06.1982 Lizbon / dari Memur Erkut AKBAY

27.08.1982 Ottawa / Askeri Atefle Albay Atilla ALKIKAT

09.09.1982 Burgaz / dari Atafle Bora SUELKAN

08.01.1983 Lizbon / dari Memur Efli Nadide AKBAY

09.03.1983 Belgrad / Bykeli Galip BALKAR14.07.1983 Brksel / dari Atafle Dursun AKSOY

27.07.1983 Lizbon / Konsolosun Efli Cahide MIHIOLU

28.04.1984 Tahran / Sekreterin Efli Iflk YNDER

20.06.1984 Viyana / alflma ve Sosyal fller Ataflesi Erdoan ZEN

19.11.1984 Viyana / Birleflmifl Milletler Resmi Memuru Enver ERGN

07.10.1991 Atina / Basn flleri Ataflesi etin GRG

11.12.1993 Badat / dari Atafle alar YCEL

04.07.1994 Atina / Konsolos Haluk SPAHOLU

ERMEN TERRSTLERCE LDRLEN TRK DPLOMATLAR


8/169

ERMEN MTOMANYASI7

Kiflisel Bir nszDelirdin mi?, yaflamaktan skldn m? Bunlar, arkadafllarmn ve tandklarmn Ermeni terr-nn sebepleri ve tarihsel ierii hakknda bir kitap yazdm duyduklarnda syledikleri fleyler.Bir insan neden byle tehlikeli bir konuyu seer?.. Bu, Trklerin ve Ermenilerin kendi aralarn-da halletmeleri gereken bir sorun deil mi? Dostlarmn hepsi projemi tehlikeli hatta tehditkrbuldular ve ben, bu endiflelerin bu korkularn flu ana kadar Ermeni terrnn arkasnda kala-rak tarihi gereklerin tarafsz yorumundan mahrum brakldn anladm. Besbelli ki, insanlarmisillemeden korkuyorlar ve bu yzden konuyla ilgili her fleyi, dnyay umursamadan zorbal-

n bu konudaki btn belgelerini adeta kontrol eden avukatlarna brakyorlar. Ermeni sorunu-nu veya Ermeni terrnn tartflld hemen hemen btn yaynlarda, terre anlayflla yaklafl-mamz gerektiini iddia ediyorlar. Bu, terr rgtlerinin saldrdan sonra sorumluluk stlenmesikadar dikkat edilmesi gereken bir konudur.Bu sorumluluk ya da daha ziyade bu kutsal kavramn saptrlmfl haliyle hayal bir adaletortaya koyarak glymfl gibi davranyor ve bu meflrulafltrma sayesinde, tanry oynuyor, te-reddtleri ortadan kaldryor ve tereddtn karflsna flantajla kyorlar.Sadece insanlarn deil, film ve yayn organlarnn da kaderi vardr. Hebent Sua Fata Libelli,Kitaplarn Kaderi vardr, diye yazyor, ve M.. yaklaflk 200 yllarnda Terenianus Maurus

ve bir sonraki dizede kendinden emin bir flekilde flyle devam ediyor: pro captu lectoris,okuyucunun ne aldna gre.Bu balamda, kitabn Almanca basksndan sonra, iki nemli tecrbem oldu. Birincisi, KatolikMekitaristlerle ki burada sylenenle hibir ilgileri yoktur bir toplant srasnda karfllafltmOrta Avrupa Ermeni Ortodoks (Gregoryan) Kilisesin de ok st bir mevkideki bir grevli benimyzme Nasl olur da befl para etmez Trkleri, lmfl Ermenilere karfl kitabnda gzelmifl gibigsterirsin! dedi. Yanlfl anladn zannedip ne dediini sorduumda, daha fliddetli bir flekildeEvet, befl para etmez Trkler, dedim dedi.Ermenilerin tarihe bakfln iflte bu cmle sanki zetliyor gibi. Bu bizim iin flaflrtc olmamakla

beraber, gerekleri yanstmad da kesin.Bu kitap ve film iin n arafltrma yaparken, genifl bir bakfl asyla kaynak toplamak istediim-den iflim pek de kolay olmad. Bunu yaparken, kendilerine karfl en derin sayglarm sunduuminsanlarla tanfltm: rnein; stanbul Ermeni Apostolik Patrii Snork Kalutsyan Hazreti ve yinestanbuldaki Ermeni Hastanesinin doktor ve hemflireleri. Bu kimselerin adn burada, retimgrevlisi entelektellerden, Ermeni iftilere ve onlarn, Franz Werfelin meflhur ettii Musa Da-nda yaflayan ailelerine kadar birok asil Ermeninin yerine zikrettim. Elbette, arafltrmalarmsrasnda baflka birok kifliyle tanfltm. zellikle Ermeni Zoryan Enstits Baflkan Dr. GerardLibaridian da anmak isterim. Dr. Libaridian ile Cambridge, Massachusettsdeki ofisinde uzun


9/169

ERICH FEIGL8

HOCALI KATLAMI,26 fiubat 1992 tarihinde

Ermeniler tarafndan yapld.

Ee?

saatler geirdik ve ok ilgin konuflmalar yaptk. Dr. Libaridian, zeki, hayat dolu, bilgili, becerik-li ve kendine gvenen biri. Onunla yaptmz konuflmalar konu alan bir oyun bile yazlabilir.

Bu konuflma srasnda, ev sahibimin en ateflli ifadelerini srekli not aldm. Birok defa szdeAndonian Belgelerinden bahsetti.

Dr. Libaridiann bu belgelerin uydurma olduklarn bildiini dflnmek makul gzktnden,konuyla ilgili tek bir kelime zerinde zaman harcamak istemedim. Konuflulacak daha ilginbirok konu vard. Ama zellikle, Aram Andoniann kitab ve bu kitabn belgeleri zerinde

durdu. Sonunda, Ama Dr. Libaridian, benim gibi siz de biliyorsunuz ki, Andonian Belgeleriuydurmadr, demek zorunda kaldm.

Dr. Libaridianun, sitemkr cmleme verdii ksa ve net cevabn ve yzndeki ifadeyi hiunutmayacam: Ee?


10/169

ERMEN MTOMANYASI9

Ermenilerin camiye saldrs


11/169

ERICH FEIGL10

GRfiAfif Erzen, stanbul

Tarihi gerekler konusundaki bir arafltrmaya, hika-yeler ile tarihi karfltrmaktan ya da daha da kt-s bunlar birbirine karfltrmaktan daha fazla zararverebilecek fley yoktur. Basit bir hata, fliddetin deiflin iine girmesiyle, siyasi bir atflmay dourur.Genelde, bu atflmalar, (ounlukla barfl isteyen in-sanlardan oluflan) menfaat gruplarnn tarihi ana-

vatanlar hakknda iddialarda bulunarak sebep ol-duu fleylerdir. Bu gibi tarihi talepler her zamansavaflla veya en azndan, savafln irkin bir eflitiolan terrle sonulanr. Hakimiyet ve bamszlkhakk sadece, bir ounluun hakkna bal olduunda meflru saylabilir. Bunun haricindeki her hangibir fley bizim mflterek demokrasi kurallarmzla ters dfler. Trk topraklarnda bir Ermeni devletininmdaafisi olanlar bile bu grfl aka paylaflmaktadrlar. Bunu, Kbrstaki Trk aznlk zerinde Kb-rsl Rumlarn egemenliine destek vermeleriyle ortaya koymufllardr. Birok kifli, Dou AnadoludakiTrk topraklarndaki adafl Ermeni iddialarnn meflruiyetine yapay flk yakmaya alflmaktadrlar.Bu kifliler, flu gerei unutuyorlar ki, bu iddialar, ulusal ve uluslararas hukuku yok saymak demektir,

nk, iddia edilen blgelerde hi Ermeni yaflamamaktadr. Buralarda bir zamanlar Ermenilerin yafladiddialar dorudur, ama nemli bir gerek gzden karlmaktadr: 1915ten bile nce, Ermeniler, iddiaedilen yerlerdeki nfusun sadece kk bir aznln (altda bir) oluflturmaktadrlar. Bu aznlk nfus,Seluklularn Anadoluya gelmelerinden ok ncelerine kadar dier bir deyiflle yaklaflk bin yl kadar bir sredir ulusal bir hakimiyet iine girmemifllerdir. Bu bir tarafa, Ermeni aznlk 1915te kendi Os-manl ynetimiyle bir savafl halinde idi. Ermenilerin kendi ulusal liderleri bunu birok defa teyit etmifl-tir. Ermeniler, Van baflta olmak zere Dou Anadoludaki Mslman halk tam bir kan glne batranbir i savafl bafllatmfllardr.Tarihi gereklere zarar veren bir dier efsane, Ermenilerin Dou Anadoludaki iddialarn doru karmakiin, Ermenilerin Urartularn soyundan geldiine dayanmaktadr. Aslnda, Ermeni tarafnca veya Erme-

ni tarafn desteklemek iin kartlan her yayn, flu veya bu flekilde tarihin bir resmi olarak grlmektedir.Bu resim, Dou Anadoludaki Ermenilerin kendileri iin kullandklar Haik tarihinin sadan nce 2. bin-yla kadar dayand izlenimini vermektedir. Bu izlenim, Urartu tarihinin, Haik tarihiyle basit bir flekildebirlefltirilmesiyle yaratlmfltr. Bu, gnmzde birok insann, tarihi Armenya yerleflim alanyla, kendileri-ne, yukarda belirtildii gibi Haik diyen Ermenilerin, tarihi Armenya bgesinde yaflayan saysz grup-lardan sadece biri olmalarnn birbirine karfltrlmasyla daha da kolay hale gelmifltir.Urartu tarihini kendilerine ml etme, belli bafll Ermeni tarihi ve propagandaclarn, Haik ile, tarihi Ar-menya blgesi zerindeki kendi siyasi ve tarihi iddialar arasndaki boflluu doldurmak iin yaptklarson hamledir. Bu hamle, Haiklerin, (Ar Da Efsanesine dayanarak) Nuhun ilk resmi miraslar oldu-unu iddia eden ve bariz komiklikleri sebebiyle baflarsz olan hamleden sonra yaplmfltr.

Sardurihinili temel yaztlar Afif Erzen tarafndan keflfedilmifltir.Bu yazt, bir Asya dili olarak, eklemeli yapsyla Ural-Altay dil aile-sine ve zellikle Trkeye ok benzeyen Urartuca yazlmfltr.Yazt, Ankara niversitesinden Smerolog Emin Bilgi tarafndantercme edilmifltir.


12/169

ERMEN MTOMANYASI11

Satr 1 - Sardur, Argifltinin olu, bu tap-

na Tanr Irmuflini iin yapmfltr.

Byle diyor Sardur.

Satr 2 - Ben babamn tahtna oturduum

iin, diyor Sardur, daha nce bu yapda

bir fley infla edilmemifltir.

Satr 3 - Ben orada tanr Haldi iin bir ta-

pnak taht infla ettirdim. Tanr Irmuflini

iin ve bu kale iin

Satr 4 - Hoflap Nehrinden kanal yaptr-dm, ve bununla zm baheleri, tarlalar

ve meyve baheleri kurdum. Ben

Satr 5 - Bu flehri evreledim. Bu muhte-

flem binalar ben kendim diktim.

Satr 6 - fiehrin ismi olarak, Sardurihiniliyi

(Sardur fiehri) setim. Sardur diyor ki

Satr 7 - Burada ne zamandr var olan ev-

lerin yannda bende daima kalsnlar diye

yenilerini yaptm.

Satr 8 - Bu flehri tanr Irmufliniye ada-

dm, ve kaplarn da zenginlik iin tanr

Haldiye.

Satr 9 - Argifltinin olu 2. Sardur bu tap-

na, tanr Haldinin yardm ve gcyle

infla etti.

Satr 10 - Ben gl kral, ben byk kral,

Viai topraklarnn* byk kral ben. Ben,bu flehrin ve Tuflpann efendisi,

Sardurum.

*Viai, Urartularn kendilerine verdii isimdir.

Urartu kelimesi Asurlulardan gelmektedir. M. 10. yzylakadar, Uruartu diye daha sonra da Urartu fleklindeyazlmfltr. Van kelimesi, pekala Viai kelimesinden gelmiflolabilir.

Huryan-Urartularn hava flartlarna hkmeden tanrs, Tefleba,kznn stnde.Van flehrinin ad, antik ada tanr Taflpueayaithafen Tuflpa idi. Bu, M.. 6 yzylda Ermenilerin kkHind-Avrupa kabileler olarak gnden ok nceleri, DouAnadoluda blgesel bir yerleflim olduunun gstergesidir.


13/169

ERICH FEIGL12

UrartularUrartulardan bahseden en eski kaynaklar Asurlulara aittir. Asur kral Salmanassar (M.. 1275-1245),

saltanatnn ilk yllarnda, Urartulara karfl bir sefer bafllattndan sz eder. Yazt bize, kraln (M..

1274 ylnda) yok ettii, seksenden fazla lke ve elli bir flehirden sz eder. Bu, dalk Dou Anadolu bl-

gesindeki Urartularn dalmasn anlatr. Asur kral 1. Tukulti-Ninurta (M.. 1244-1208), Nairyan

(Nairi ve Urartularn ok benzerlikleri vardr) lkesini fethettiini ve Van Gl evresinde yerleflmifl bu-

lunan krk kral yendiini anlatr. Bunlar, hi flphesiz, Frat Nehri ile Urmiye Gl arasnda, doal bir

merkez olarak, Van Gl evresinde hkm sren Urartu ve Nairyan kabilelerinin prensleriydi. Huryan

veya ilk-Urartu kkenli olmaldrlar.

M.. 6. yzyln baflnda, bir zamanlar Urartularn hakimiyetinde olan topraklar, Lidyallar ve Medesler

arasndaki bir anlaflmazln sebebi oldu. Medesler kazanan taraf oldu. Bu, Ermeni kabilelerin Dou

Anadoluya g ettikleri zamandr. Muhtemelen onlar Balkanlardan veya Trakyadan liryallarn zorla-

masyla g ettiler. simleri ilk defa M.. 6. yzyldaki bir Darius yaztnda anld. O devirde, Dariusun

nfuzu altndaydlar. Zaman iinde, Hind-Avrupa ailesinden olan dilleri, eski Arian-dfl Anadolu dille-

rinden etkilendi ama bu etkilenme, Haiki, Urartular haline getirmemifltir.

Ermenilerin balarnn evlilik yoluyla olduu dflnlebilir. Asya dil ailesinden gelen byk Huryan-

Urartu ailesiyle hibir dilsel veya etnik balar yoktur. Dier taraftan Trk halk, Huryan-Urartu dnya-

snn ilk-Trk halkyla ayn kkleri paylaflmaktadr. Bu gereklerin daha sonraki geliflmelerle ve zel-

likle Osmanl mparatorluu zamannda, Dou Anadoludaki birok halk ve rkn barfl iinde yaflama-syla hibir ilgisi yoktur. Osmanl mparatorluundaki tm etnik gruplar eflitlik iinde yaflamfllardr. As-

lnda, kimseye etnik gemifli sorulmamfltr. Bu Sultan-Halifeyi ilgilendiren bir konu olmamfltr.

Asur belgelerinden rendiimize gre, M.. 1274de 1. Salamassar (1274-1245), Urartu topraklarn

iflgal etti, seksen lke ve elli bir flehri ykt. Bu topraklar, merkezi bir otoritenin yokluunda, birok feo-

dal devlete blnd. Profesr Goodspeede gre, fialmaneser, Yukar Dicleyi geti, Toros Dalarnn

gneyi boyunca ilerledi ve fethettii Aramilerin, Bat Mezopotamya Aramilerinin lkesinin bulunduuFratn yukar ksmlarna geldi. Olu, 1. Tukulti-Ninurta (1244-1208) Dou Anadoludaki Nairianla-

r, krk kral yenerek fethetti, Yukar Deniz (Van Gl) topraklarn hakimiyeti altna alp, buradaki

kabileleri vergiye balad. Yaztnda, 23 Nairi prensinin ittifakyla kurulan gce karfl bir zaferden bahse-

den Tiglat-Pleser, Urartu isminin yannda Muflki ve Militten de bahseder. Nairinin, bunlarn, bir

Scythian kabilesi olan Herodotusun Nairisi olduuna 7. Blmde de deindik. Yaztlarda Nairiden

Nahor ismiyle, brahimin kardefli, Uzun babas olarak bahsedildiine inanyoruz. nceleyip analiz ettii-

mizde, kelimenin etimolojisinin Trke olduu ortaya kt: Teki Nair (Neur, Nahor n-air (n-eur, n-

ahor) Turk. On-Ur/On-Gur/On Oghur (On Oghur) ki, bu da daha sonra Macarlara (Hungarian) veri-

URARTULAR: DLLER VE MRASLARI


14/169

ERMEN MTOMANYASI13

len bir isimdir.Dou ve Gneydou Anadoludaki Asur hakimiyeti birka yzyl daha de-

vam etti. M.. 900 ylnda, yeni bir durum ortaya kmflt:

Dou Kk Asyada, Urartu mparatorluunun yaflad yerde mede-niyet yine ykseliyor, ilerinde Teflhupun da bulunduu Hurrian tanrla-rna tapan, Hurrian diline benzeyen bir dil konuflan, halknn iyi inflaat

yapt, metali iflleyebilen, Hitit (aslnda (Hattia/Hurrian) temeli zerine

bu topraklarn bildii daha parlak kltr oturtan yerel bir krallk.

Urartu lkesinin insanlar, buraya, tanr Khaldise ithafen, Khaldia de-di. Ama Asurlular buray Urartu veya Uruatri diye biliyordu. 2. Sar-durun hkmdarl srasnda (764-735) Urartu devleti en byk snrlar-na ulaflt. Urartu devletinin kalntlar, kuzeyde Gkegl-Bayburt, batdaMalatya, gneyde Halep ve Musul, douda da Urmia Gl hatta HazarDenizine kadar olan blge iinde bulunmufltur.

Asur kral 2. Sargon, M.. 714 ylnda, Urartularn tehdidine karfl durmaya alflt. ntihar eden ve on-larla barfl yapan 1. Rusay yenmesine ramen, yaztnda, Urartu ordusunun dnyann en iyi eitilmifl at-larna sahip olduunu yazmaktadr. Hcumda, arabaya koflulduunda, geri ekilirken veya savafl sra-

snda, hibir zaman baflbofl hareket etmiyorlar. Bu savaflta Asurlular muhtemelen Cimmerianlardanyardm almfllar.

Profesr Erzene gre, Hurrianlar ve Urartularn kkleri ayn antik Dou Anadolu Kalkolithik kltredayanyor ve Semitik ya da Hind-Avrupa gibi bir dil deil de eklemeli Asya dillerinden birine sahip aynrkn iki kolu olabilirler. Aslnda, kk kelimeye n ekler koyarak kelime retme kabiliyeti dolaysyla,Urartucann Ural-Altay dilleriyle benzerlikleri vardr.

Dahas, Hurrian ve Urartularn tanr ve tanralar ayn kkten geliyor. rnein, Urartularn bafl tanrla-rndan biri olan Teifleba, Hurrianlarn Frtna tanrs olan bafl tanr Tefluptur. Bu tanrlarn eflleri de Hu-ba ve Hepattr. Urartularn gnefl tanrs fiivini, Hurrian tanrs fiimigidir. Urartularn baflkenti olan, bu-gn Van flehri iindeki kalenin ad Tuflpadr ve adn tanra Tuflpueadan alr.

Bulunan en eski Urartu ivi yazs yaztlar, M.. 9. yzyln sonuna aittir. Ancak, Scythians tarafndanyerle bir edilen Urartu flehri Teishebaininin (Karmir Blur) ykntlar arasnda Aramaik yaztlar da bu-lunmufltur. Kltr ve medeniyetle birlikte Urartu yazsnn evre halklar zerindeki etkisinden, flu notudflen Profesr Frye da bahsetmektedir:

Achaemenid sanatnn, mimarisinin ve hatta devlet protokol ve yazsnn kkleri Urartuda aranmaldr.

Silahi Diker: ON BNTRK YILI VE TM

DNYA TEK DL D


15/169

ERICH FEIGL14

Aflada Urartu tanr ve tanralar, flehirleri, krallar, hkmdarlk sralarna gre verilmifltir. Aram/Ara-

mu (M..840), Lutipri (1. Sardurinin babas), 1. Sarduri (M.. 830-825), Iflpuini/Uflpina (M.. 825-815), 1. Menua (M.. 815-790), 1. Ariflti (M.. 790-765), 2. Sardur (M.. 764-735), 1. Rusa (M..735-714), 2. Argiflti (M.. 714-865), 2. Rusa (M.. 685-645), 3. Sarduri (M.. 645-635?), 4. Sarduri(M.. 635?-?), Erimena (3. Rusann babas) ve 3. Rusa (M.. 7. yzyln son yllar), hepsi Trke keli-me ve sentaks ile aklanabilir. Guguna, Khubuflkia, Kulha gibi baz corafik isimler de olmak zere ila-ve kelimeler, Urartuca girdilerin koyu harflerle gsterildii yerlerde listede analiz edilmifl, Trke harf e-virisi italik olarak, baflka dilden alnan kelimeler normal harfle belirtilmifltir.

Baz nemli rnekler:

dar: Farsadan: sahip olan, tutan, Bkz: Sarduri/Sardar-in/nin/ning nin Trke in hali. Bkz: Rusahini-li, Sardurhinili.

aga: efendi, sahip. Am/Arame/Aramu. M.. 858 yllar civarnda Asur kral Salmanasar ile savaflan veM.. 845 ylnda Naurian ve Urartu feodal prensliini kuran Hurrian prensi. Frat ve Dicle nehirleri

arasndaki blgede hkmran olmufltur.

aru: btn, tm, hep, mkemmellefltirmek. Bkz: Urartu.Arzashku: Urartu kral Aramenin baflkenti Arzashuk Trk. Arz-azuk kutsal toprak, kutsal flehir,Arapadan alnan arz dnya ve Trk. Azuk/uzuk kutsal, mukaddes.

Erebuni: muhtemel 1. Ariflti tarafndan kurulan Urartu flehri, Trk Er-e-bunu Ben infla ettim bu (flehri)insanlar iin.

Sarduri/Sardur: Urartu kralnn ismi. 1. Sardur (M.. 840-830), bugn Van Kalesi olarak bilinenTuflpa flehrini infla eden, Urartu krallnn gerek kurucusu. Trk-Fars zirvenin sahibi, general, komu-

tan Smer-Fars: baflkan, bafl, st, zirve.

Urartu: Urartiyanlara Asurlularn verdii isim Trk. Unaru adam/insan; kamil insan veya Uri-rtumerkezdeki adamlar, ordudaki adamlar; veya (G)ur-arti = mkemmel Oghur veya Ur-arti = m-

kemmel Hurrianlar Trk ile. Ortu/ordu kraln flehri, saray, merkez, ordugh, ordu Smerler, Hurri-

anlar Uri adyla bilirdi.

Bugn avufltepe ky olarak bilinen, Urartu ky ile hemen hemen ayn yere kurulmufl olan Sardurihi-

nilide Afif Erzenin yapt kazlarda bulunan mesaj ok aktr:

Grlyor ki, burada, -Ermeni mezar tafllar haline getirilen Urartu yazt tafllarndan baflka


16/169

ERMEN MTOMANYASI15

Tipik bir Ermeni gasp: 2700 yllk bir Urartu ant, bin yl sonra

vaftiz edilmifl.

hibir Ermeni yerleflimi izi yoktur.

Btn Ermeni terr efsanesinin merkezindeki te-mel tarihi saptrma, srekli tekrarlanan Osmanlhkmetinin, bir buuk milyon Ermenininldrlmesi yalandr. Montebelloda, Ermeniantnn stndeki yaztn yazarlar bir adm dahaileri gittiler. 1915te orada bir Trk devleti olma-masna ramen, soykrmn, Trk hkmeti tara-fndan ifllendiini iddia ettiler. Bunun amac okaktr. Modern Trkiye, Osmanllarn yapmad

bir sorunla iliflkilendirilmek istenmektedir.Mart 1915te Mufl ve Vandaki ayaklanmalar-dan sonra, Ermenilerin baflka yerlere gnderilmeemrinin Osmanl hkmetince verildii doru-dur. Ayaklanmalar on binlerce Mslmannlmne sebep olmufltur ve bir i savaflla aynanlama gelmektedir. Kargaflada ve srekli kanisyanlar srasnda birok Ermeni hayatn kay-betmifltir. Mslmanlarn kayplar ise kat katdaha fazladr. Bugne kadar, Ermeni terristle-

rin kflkrtt ayaklanmalarda len Mslman-larn akibetini kimse sormamfltr.


17/169

ERICH FEIGL16

Montebello, Kaliforniyadaki, tarihi saptrmak iin yaplan betonantn stne dev bir rmcek oturmufl. Yanlfllklar tafl halinegelmifl. O, dayanlmaz bir efsanenin Korkun Trk efsanesininbir antdr. Masum insanlar, bu ultra-milliyeti duyarllnsunanda kurban edilmifltir. Bu Korkun Trk mesajnnyaylmasnn ve zgrlk savaflnn sebebi, 19. yzyldakiyle ayn:Ermenilerin tarih boyuca hibir zaman ounluk halinde

olmadklar Anadoluda ulusal bir Ermeni devletinin kurulmas.Btn fanatik kltler gibi, Ermeni tarz terr efsanesi kendi bel-gelerine mliktir. Bunlarn arasnda, 1920de Aram Andoniantarafndan yaynlanan Documents officiels concernant lesMassacres Armeniens ve Franz Werfelin tamamen Andonianbelgelerine dayanarak yazd Forty Days of Musa Dagh (Musa

Dann Krk Gn) adl roman da vardr. Resmi belgelerinOsmanl hkmeti, Ermenilerin yok edilmesi iin verdii genel emriispatlamas umulmaktadr, ama bu belgelerin bafltan sona kadarkesinlikle uydurma olduu tespit edilmifltir. Trk karflt kampa-nyalarn nde gelen liderleri bile bugn bunu tartflmamaktadr.Ermeni terristlerin lituryas belli, srekli tekrarlanan, llerinyanlfl saylar pek de nemsenmeyen bir milyon ya da iki milyongibi rakamlar insanlarn kurban edilmesiyle snrldr. Kurbanolarak seilenlerin iinde sadece Trk diplomatlar deil, terristlerehara vermeyi kabul etmeyen ve tarihin saptrlmasna karfl olanzengin Ermeniler de vardr. Ama terr bu anlaflmazlkla hibir ilgisiolmayanlar da vurmaktadr. Tek sular, o anda Ermeni terristgruplarn infaz yerine getirdikleri yerde bulunmaktr.


18/169

ERMEN MTOMANYASI17

Hitler flyle diyor: lm Ordularma, hibir insani hoflgr ve acma gsterilmeden, kadn veocuklar da dahil olmak zere Polonyaca konuflan rka mensup herkesi yok etmeleri emri

verdim. Zaten, bugn Ermenilerin yok edilmesini kim hatrlyor ki? Fhrer, 22 Austos 1939.

Bu szler tamamen Ermeni mafyasnn uydurmasdr. Ee?


19/169

ERICH FEIGL18

ERMENSTAN: EFSANE VE TARH GEREK ve yedinci ayda, ayn yedinci gnnde, gemi gelip Ar Dann tepesinde durdu. Byle diyorncil. Daha sonra, Tanr Nuha seslendi. Gemiden ayrln, sen ve senin karn ve senin oullarn veoullarnn karlarnda yanna al. Yannda yaflayan her fleyi birlikte gtr kufllar ve hayvanlar vetoprakta srnen srngenler dnyada bolca reyebilecekleri ve dnyada oalp bereketgetirecekleri.lk Ermeni tarihiler, Khoreneli Musa, Thom Ardzrouni ve dierleri, Ermeni halknn, gemisi ArDana oturan Nuhun soyundan geldiini yazmfllardr. Grnfle baklrsa, kutsal flevkleri iin-de, eer bir kifli gerekten Nuhtan geliyorsa, o zaman btn insanlk o kifliden geliyordur, fleklin-

deki gerei gzden karmfllar.

Baz lkeler adlarn, o topraklarda yaflayanhalktan alrlar. Fransa Franszlarn, ngilterengilizlerin, Almanya Almanlarn veya Trki-ye Trklerin yurdudur. Dier taraftan Ameri-ka, Bolivya ve Ekvador gibi lkeler, buradayaflayan insanlarn kkenine hibir gndermeyapmadan corafi bir blgeyi iflaret ederler.Antik alarda, Anadolunun farkl blgeleriiin birok isim kullanlmfltr ve bu isimlerayn zamanda, her bir blgede yaflayanlar iinde kullanlmfltr. Paphlagonia, Pamphylia veKapadokya. Bu blgelerde yaflayanlar, ayn

kabilenin mensuplar deildir. Sadece yafladklar yerin adna dayanarak ayn ismi almfllardr.Dier birok yer gibi, Ermenistan ismi de corafi bir blgeyi gsterir, insanlar deil. Ermeniler,kendilerine kendi dillerinde Haik derler. Bu da, soylarnn geldii yeri deil, Ermenistan olarakbilenen yeri iflaret eder.Haikin tekili Haidir. Geldii yer tam olarak belli deildir. Btn her fley, Batdan g ettikle-rini ve sonunda, kk gruplar halinde Fratn dousuna yerlefltiini gstermektedir. Ermenilerindilinin byk bir blm Hind-Avrupa ailesindendir. Ancak gten sonra, Aryan-olmayan Anado-lu dilleriyle karflmfltr.

Die vorgeschicht-lichen Mittelmeervolkeradl kitabn yazar J. Karst gibi

akademisyenler, Ermeni veya ilk-Ermeni kabilelerin bir zamanlar, Kuzey Egede, kuzey Thes-salyde, liyra yaknlarnda, dier bir deyiflle Balkanlarda yafladna inanmaktadr. Ermenilerin,liyrallarn basklaryla Douya gen Phrygian- Thracian kabilelerinin soyundan geldiine dairbenzer bir grfl de vardr. Ancak Ermenilerin, ilk baflta Balkanlarda veya Thessalyde yafladkesin olmasna ramen, Anadoluya g tarihleri tam olarak belirtilememektedir. lk vatanlarnda-ki varlklaryla ilgili hibir iz brakmamfllardr ama gn M.. 6. yzyldan nce olmad veAnadoluya bu tarihten nce gelmedikleri kesindir.

Bisutun (Behistun): Sir Robert Ker Portern 1818 ylnda yapmflolduu bu suluboya tablo, Dariusun kraliyet yaztlarnn bulun-duu rann batsndaki sarp kayalklar gstermektedir.


20/169

ERMEN MTOMANYASI19

DOU ANADOLUNUN TARH NCES KLTRLER:

ANADOLUNUN TARHN ANLAMAK N BR ANAHTAR

Jeopolitik adan bakldnda, Dou Anadolu, dnya tarihinde anahtar bir rol oynamfltr. GneyindeMezopotamya (Frat ve Dicle nehirlerinin sular Dou Anadolu dalarndan doarlar), dousunda ran,kuzeyinde Kafkasya, batsnda Orta Anadolu vardr. inde Urartu ve onlarn atas olan Hurrianlarn bu-lunduu, Dou Anadolunun bu kltrel yapbozu son zamanlarda tamamlanmfltr. Bu blgenin nadirkonumu sebebiyle, bu kltrler evrelerindeki ran, Mezopotamya ve Orta Anadolu ile yakn iliflki iinegirmifltir. 20. yzyln ikinci yarsna kadar, Dou Anadoludaki tarih ncesi yerleflim hakknda hibirfley bilinmiyordu. Bat Avrupada, antik maaza resimleri keflfedildiinde, bunlarn insan eliyle yaplmfl

Bisutun (Behistun): Tanr Ahura Mazdann, Kral Dariusun dilde yazlmfl yazt ile birlikte grld resmi. Alt ksmdaaralarnda Ermenilerin de bulunduu, Dariusa vergi verenkabileleri simgeleyen figrler grlyor.

Vann gneyi ve Hakkari hemen stndeki bu kanyonun dikyamalarnda, vadi tabannn seksen metre yukarsndaYedisalkm Maaralar bulunmaktadr. Buradaki kaya resimleriounlukla koyu krmz veya kahverengidir. Abartlmfl byk-lkteki cinsel organl tanr, tanralar, dans eden insan figrleri,gnefl motifleri, flimdi var olmayan vahfli hayvanlarn gsterildiiav sahneleri grlmektedir. Anne tanrnn bir hayvan stndeki,hayvan krallnn kraliesi isimli resmi Anadoluda bilinen eneski resimdir.


21/169

ERICH FEIGL20

en eski sanat eserleri olduu dflnlmflt. Daha sonra Asya steplerinde ve Afrikada maaza resimleri

keflfedildi. Trk arkeologlarn, Dou Anadoludaki eski, youn yerleflim yerlerini keflfetmeleri yakn ta-rihtedir. Blgenin dalk kesimleri, zamann avclarna ve besin toplayclarna ihtiyalar olan her fleyitemin ederdi: Youn ormanlar, bol vahfli av hayvanlar ve su. Son yllarda Dou Anadoluda saysz ka-ya resimlerinin ses getiren keflifleri btn dikkatleri birden, bu blgenin erken geliflme anlayfl zerineekmifltir. Tanrlarn, tapnanlarn, hayvan ve avclarn resimleri 15.000 sene ncesine kadar gidiyordu.Dou Anadoludaki kaya resimleri esasen drt blgede bulundu: Malatya Adyaman evresi, Kars ya-knlar, Van evresi ve Hakkari dalar.Trk Tarih Kurumu yesi Dr. Oktay Belli, Van blgesinde, M.. 15.000 ile 7.000 yllar arasnda yap-lan kaya resimleri keflfetti. Yedisalkm blgesinde, Hakkarinin dalarnda, vadi zeminin ok yukarlarn-daki maaralarda da tarihncesi tanr resimleri vardr. Bu sanat eserlerini yaratan insanlara baktmz-

da, ok belirgin iflaretler olduunu grrz. Benzer kaya resimleri, Dou Azerbaycanda, Gobustanda,Altay blgesinde ve Sibiryada da bulunmufltur. Bu kaya resimlerinin younluu, bunlarn hi flphesizn Trk kkenli olduunu gstermektedir. Bu izimleri yapan insanlar, erken gmen veya yar gmenTrk kabilelerine mensuptu. Benzer bir sonuca, (Hakkari) Gevaruk Vadisindeki ve Tirflin Platosundakistilize izimlerden varlabilir. Gevaruk ve Tirflindeki kaya resimleri zellikle nemlidir, nk Erzurumyaknlarndaki Cunni maarasndaki ve Aizani (avdarhisar, Ktahya)daki Zeus tapnann tafl blokla-rndaki izim ve sembollerle byk benzerlikler gsterirler. Bunlar, blgedeki antik Trk klanlar tarafn-dan yaplmfltr. Son keflifler gstermektedir ki, tarih ncesi zamanlarda, Dou Anadolu ile Azerbaycan,Sibirya stepleri ve Trklerin ilk anavatan olan Altay dalarnn sanatsal ve kltrel merkezi arasnda birbalant vardr. Tarih ncesi gnlerden, modern zamana kadar, gmen ve yar gmen Trk ve n-Trk kabileleri, Asya ve Anadolu arasnda canl bir ba oluflturmufltur.Asya, yurtlarn yurdudur. Yurt kelimesi Trkede hem adr ve ev hem de vatan anlamna ge-lir. Yurtlara benzeyen ar kovanlarna Anadoluda rastlanabilir. Urartularn atas olan ve krallklarnKafkasya, Urmiye Gl ve Malatya-Elaz civar arasndaki blgede kuran Hurrianlarn bir eseridir. Bukltrel blgeye birok isim verilmifltir. Bunlardan bazlar Kura-Aras Kltr ve Karaz Klt-rdr. Bu kltrn yaratclar ve gelifltirenleri, Trkenin de yesi olduu Ural-Altay dil ailesine aitbir dil konufluyorlard. Erken Hurri kltr, Hurri kltryle birlikte, onlardan sonra gelen Urartu kral-ln ortaya kard. Hurrian kltrnn karakteristik bir zellii, yar gmen Hurrianlarn yuvarlakadrlarna benzeyen evleridir. Hurrian tipi bu yuvarlak evlerine, hl Urfa ve Harran blgesinde rastla-

nr. Daha sonraki, Osmanl dnemindeki kubbeli yaplar, yurt ve ar kovannn geliflmifl halidir. Bykkubbelerin yapm iin teknikler gelifltirenler Yunanllar ve Romallard ama Osmanllarn bu tekniklereadapte ettii flevk, hi flphesiz, Trklerin antik yuvarlak ve adr tercihleriyle balantldr.

Urartularn baflkenti olan Van Kalesindeki M.. 8. yzyla ait ivi yazsnda (Hurrian ve Urartularn or-tak tanrs Taflpueadan gelen) Tuflpa ismi gemektedir. Urartu krallnn kurucusu Kral 1. Sardurdur(M.. 840-830). Ayn zamanda Van (Tuflpa) Kalesini de infla ettirmifltir. branilerin de deindii Ara-rat ismi, Kurman metinlerinde Ura-rat, Asur metinlerinde Urartu olarak gemektedir. Urartularkendilerine Biainili / Vainili / derlerdi. Van ismi buradan gelmifl olabilir.Urartu yazlar yakn bir zamanda zlmfltr. Urartu dilinin Asya kkenli olduu resmen tespit edil-


22/169

ERMEN MTOMANYASI21

Boa ve Prenses Europann hikayesi, ne Yunan ne de Minoan kaynakldr. Ayrca, bu eski efsanelerin kkleri, buuk deil, sekiz binyl yaflndadr. atal Hykteki arkeolojik buluntular, hi flpheye yer brakmadan, boa hikayelerinin Anadolu kkenli olduunukantlamfltr. Bunlar yaratanlarn soyu bilinmemektedir. Bunlar nTrkler olup olmad nemli deil onlar, hareket ve oranduyusuna sahip ok kabiliyetli insanlard. (Al zerine boya ssleme; ykseklik 1.19 m, uzunluk 3.35 m, atal Hyk, M.. 6. binyl)

Bu izimler, binlerce yl nce Dou Anadoluda yaflayan nTrkkabileleri tarafndan yaplmfltr. Gmen Trk kabileleri, hlDou Anadolunun dalk blgelerinde hkm srmektedirler.

Kurbanaa Maarasdaki kaya resimleri, Kars ili snrlar iindeCamfll yaknlarnda.


23/169

ERICH FEIGL22

mifltir.. Trke gibi, eklemeli diller ailesine mensuptur. Dilbilimciler, Hurrianlarn Anadoluya Orta

Asya steplerinden ve dalarndan geldiine inanmaktadr. Urartular da Hurrianlarla birlikte M.. 3.binyln ortalarnda ayn blgeden gelmifllerdir. Bugn artk kesin olarak biliyoruz ki, Urartu veyaHurrianlar ile Hind-Avrupa Ermeni dili arasnda (gten sonra Ermenice konuflanlar tarafndanUrartu dilinden alnanlar hari) hibir ba yoktur. Ermenice, Hind-Avrupa dillerinin Satem grubunaait iken, Urartuca, kelime kkne son ekler ekleyerek kelime retme gibi bir zellie sahiptir.Bu zellik Ural-Altay dillerinde olan bir zelliktir.badet yeri olarak Dou Anadolu dalarn ve Iraktaki Zagros Dalarn seen fieytana Tapanlar,Osmanl mparatorluunda en nemli dini gruplardan biriydi. Birok fiamanist zellik taflyan kltleri,lk, Musevilik, slamiyet ve Zerdfltlkn bir karflmdr. Her ne kadar onlar Kurandakastedilen mnda ehl-i kitap olarak nitelendirmek zor olsa da, tarih boyunca edindikleri btn

zelliklerini korumay baflarmfllardr.

fiehrin, 1915 ylnda Ermenilerce yklan, eski Osmanlya ait ksmna bakan blgenin Van Kalesinden grnfl.


24/169

ERMEN MTOMANYASI23

Orta Anadoluda bir Yrk adr. ift bafll kartal mhr. Karahyk.M.. 1900.

Swastika ( Bir ha formu). HaclarM.. 5900.

Boabafl formunda gamal ha.

Gney Anadoluda (Harran) ar kovan evleri.

Kubbeli bina tercihi, yuvarlak adr evlerdeki hayatn geliflimindenkaynaklanmaktadr.


25/169

ERICH FEIGL24

iftbafll kartal figr.

Anadolunun birok hakimi olmufltur: ift bafllkartal ile Hititler, Persler, Byk skender, Yunan-llar, Romallar, Bizansllar, Araplar, Memlklerve son olarak Seluklular ve Osmanllar. Hepsi deDou Anadoludaki tarihi Ermenistan blgesin-de hkmran olmufllardr. Blgenin adnn, kendi-lerine Haik diyen ve muhtemelen Balkanlardang etmifl olan Ermenilerin iddialaryla hibir ilgisiyoktur. Haikler bu blgede hibir zaman oun-luk durumunda olmamfllardr.

Tanr Apollo-Nemrut Da.

5. yzyln sonunda M.. 401 civarnda, Xenop-hon Anabasis adl kitabnda Ermenilerle dierAnadolu kabilelerinin adn birlikte yazar. Ermeni-lerin ad, ilk defa rann batsnda bulunan veFarsa, Babilce ve Elamitik dilinde karflk olarakyazlan Behistun yaztnda gemifltir ve buradaPers kral Darius (M.. 485) Ermenileri kendisinebal kabilelerden biri olarak sayar. Bu ilk kayt,Ermeni topluluklarnn tarihlerinde hibir zamanbir kraln hakimiyeti altnda olmak veya en iyisiyar bamsz prenslikler kurmaktan daha ileri gi-demediklerini gstermesi asndan sembolik birnem taflr.

Badattaki Dou Kilisesi (Nasturi)patrii 2. Mar Addai Hazretleri.


26/169

ERMEN MTOMANYASI25

Bir Seluklu yaps.

Dou Anadoludaki Van Kalesindeki kraliyet yazt.

Sabianlar Kuranda drt kez zikredilirler. slamiyetegre, Yahudiler ve lar da Ehl-i Kitaptr ve slam

tarafndan hep sayg ile karfllanmfllardr.

Dou Anadolunun Araplar tarafndan fethinden sonra,fiamdaki Halife, Ermenilerin de hkmdar olmufltur.

Kuran- Kerim, (11/62): (Kurana) inananlar, Yahudiler,

lar ve Sabiyanlar / Allaha ve Ahiret gnne inananlar vedoru yolda olanlar dllendirilecektir. Allahla beraber

olanlar iin korku ve hzn yoktur.

Smena Manastr-Trabzon.

Efes Konsulnn Hz. Meryemi Tanrnn Annesiolarak grme kararn kabul etmeyen Nasturi lar,

Bizans devleti ve Rum Ortodoks Kilisesinin basks al-tnda ezilmifl ve daha sonra Zoroastrian Persler, Om-miad, Abbasi ve Osmanl halifesinden himaye grme-mifllerdir. Ancak, Ermeniler gibi, 1. Dnya SavaflndaRuslarla iflbirlii yapp Trkleri arkadan vurana kadarbafllarna bir felaket gelmemifltir. Hakkari Dalarndan

ricat etmeye zorlanmfllardr. Saylar 40.000 kadarolan Nasturi lar (kendilerine Dou Kilisesi derler)

bugn Irakta yaflamaktadrlar.fiu andaki durumlar bilinmemektedir.


27/169

ERICH FEIGL26

SELUKLULAR, MOOL STLACILARI VE OSMANLILARmparator Romen 4. Diyojen (1068-71) yetenekli ve tedbirli bir generaldi. Bulgar cani veMonomachus Konstantinin yapt hzl byme lgnl iinde yaptklar hatalar telafi etme gibi birgrev yklenmifltive baflaramad.Bizans mparatorluunun dousunda yaflayanlar, bitmez tkenmez vergilerden ve hi de hofl olmayandini basklardan bezmifllerdi. Seluklu Trklerini de, eer kendilerine zgrlk vermeyeceklerse baflkabir sorun olarak gryorlard. Malazgirt yaknlarnda, Van Glne birka saatlik yrme mesafesindekibir blgede, Seluklular ile Bizans arasnda bir savafl oldu. Savafl, Romen Diyojenin yenilgisiyle sonu-land ve Romen Diyojen, esir dflen ilk Bizans imparatoru oldu.Seluklularn hkmdar Alp Arslan, Romen 4. Diyojen ile bir anlaflma yapt ama Diyojen

Konstantinopole dner dnmez, Bizansta bilinen politik bir muameleyle karfllaflt. Hain muhalifler,kilisenin de onaylad bir yazl gvenceye ramen gzlerini kzgn demirlerle daladlar.Bu, Malazgirt yenilgisini, gerek bir felakete eviren sonutu, diye yazyor Georg Ostrogorsky,nk bu, Alp Arslan ve mparator Romen 4. Diyojen arasndaki anlaflmay hkmsz ve geersizhale getirmiflti.Artk, Seluklu Trklerine kaplar almflt. ki yl sonra, Konya (Orta Aadolu), AnadoluSeluklularnn baflkenti oldu. Kabiliyetleriyle nl Ermeni tccarlar ve zenaatkrlar, yeni yneticilerininynetimi altnda, daha nce grlmemifl dini ve sosyal bir zgrlk yaflyorlard.ki nesil sonra, Mool istilas, Anadolu Seluklu mparatorluunun geliflmesine aniden son verdi.1236da, Orta Anadoludaki Mool istilas altnda ezilen dier insanlar gibi zulm gren Anileri ykan-

lar Seluk Trkleri deil, Moollard. Kilikyann Katolikositasnn, Lbnanda yaynlanan resmiyaynnda flyle bir blm var: 1065de Ermeni krall, baflkent Ani ile ayn zamanda Seluklulartarafndan ykldnda . . .Hi flphe yok ki, kiliselerinin yaynlarn okuyan iyi niyetli saysz Ermeni, Dou Anadoludaki son yar-bamsz Ermeni prensliklerinin yklmasnn, Seluklularn geliflinden on yllarca nce olduu gereinibilmiyordu. Sanat tarihilerinin, ran, Trk, Bizans ve Arap sanatnn karfllkl etkilerini analiz etmeleriimkansz deildir ama zordur. Kahirede fiamda ve Badatta yaflayan Ermeniler buralarda yaflayan

Trklerin etkisi altndakalmfllardr. Bu olay ayn zamandaTrklerin ve Ermenilerin

olaanst sonular kartan barfldolu iflbirliklerinin de altnda yatangerektir.

Van Gl kenarndaki Ahlat Seluklumezarl, Seluklu fatihler ve Haik arasndakibarfl dolu iflbirliinin semboldr. Bizanshakimiyeti, bu ykten Seluklular vastasylakurtulan Haik iin sert dini basklar anlamnageliyordu.


28/169

ERMEN MTOMANYASI27

Gl Hoflap Kalesi, her zaman saldrabilecek olan ranllara karflbir Osmanl bariyeri oluflturmufltur. Hoflap Kalesi, Urartularntemelleri zerine infla edilmifltir.

Bizansn, Seluklularn ve son yar bamsz Ermeni prenslik-lerinin yklmasndan sonra kullanlan g sembolleri: Bir Moolhanedan armas ve Trk hakimiyetinin sembol Kara Ko (M.S.

13. ve 14. yzyllar).Aflr milliyeti Ermeni ynetici snf, Ermenilerin, DouAnadoludaki dier halk ve kabilelerle bir arada yaflamalarnengellemifltir.

Patnos Aslan, bronz, Urartu, M.. 8. yzyl bafl.(Tm objeler Vandaki mzedendir.)

Malazgirt savafl meydan, Van Gl kuzeyi. Buras Alp Arslankomutasndaki Seluklu ordusunun, 1071 ylnda Bizans ordusunuyendii ve mparator Romen 4. Diyojeni esir ald yerdir. ByleceAnadolunun kaplar Trklere almfl oldu. Bu, zellikleBizansn Ermeni tampon prensliklerini boyunduruu altnaalmasndan sonra daha da kolaylaflt.


29/169

28

OSMANLI MPARATORLUUNDAK YAHUDLERstanbuldaki ngiliz Bykelisi tarafndan Kralieye gnderilen rapor:No. 350Sir A. H. Layard, Salisbury MarkiziNo. 148Konstantinopol, Nisan 13, 1880 (23 Nisanda ulaflt).

Efendim,Angora (Ankara) vilayeti bykeliniz Bay Wilson tarafndan bana ulafltrlan ve yaynlanmas arz edilenraporu size sunmaktan byk onur duyuyorum. mza A.H. Layard

F. O. 424/106, s. 306, No. 151 Trkiye No. 23 (1880), s.121, No. 72

350 nolu raporun ekindekiler,Bykeli yardmcs tarafndan Ynetim fiehri ve Ankara li, Anadolu hakknda nfus, sanayi, ticaret, ziraat, ka-mu iflleri, toprak konusunda hazrlanan rapor. Bu il ve flehrin nfusu, toprak bykl ve verimlilii ile kyaslan-dnda az. Bunun sebebi de 1873-74 yllarndaki ktlk sebebiyle yaflanan gtr. Erkek nfusundaki azalmannsebebi de 1877-78 yllarndaki savafltr. Ayrca iflletmesi halkta olan blgeye zel rnlerin dflmesi de bu halkKonstantinopol ve Anadolunun dier illerine ge mecbur brakmfltr. Trk nfus saymnda kadnlar ve on beflyafln altndaki erkek ocuklar saylmyor, sadece askere gidecek olan Mslman erkekler ve askerlik hizmetine

karfl alnacak vergi kapsamna giren erkekler saylyordu. Son saym 1877de yapld ve alnan toplam say449.241dir. Bu Redhouse kurallarna gre ile arplyor ki, bu da 1.347.723 kifli demektir. Bu say da flu grup-lara blnyor: Mslmanlar, Gregoryan veya Ortodoks Ermeniler, Katolik Ermeniler, Protestan Ermeniler,Rumlar, Yahudiler ve ingeneler. Bu topluluklarn says flu flekilde bildirilmifl:

Askerlik ykmll olan erkekler

Mslmanlar 393.074

Toplam nfus (Mslmanlar) 1.179.222

Askerlik hizmetine karfl vergi deyen erkekler Hristiyanlar

Gregoryan Ermeniler 33.445

Roma Katolik Ermeniler 3.985

Protestan Ermeniler 660

Yahudiler 280

ingeneler 262

Gayrimslm toplam nfus 168.501

Toplam erkek nfus 449.241

Toplam nfus 1.347.723


30/169

Bu rklarn dini farkllklarna bal farkl kkenleri var.Mslmanlar, M.. 1344-45 yllar arasnda SultanMurad dneminde, buralar Bizans mparatorlu-undan alan Trk askerlerinin soyundan geliyorlar.Ermeniler, 15. yzylda gneydoudan yaplan g ilegelmifller ve zaman iinde Roma Katolik ve Protestankollarna ayrlmfllar, nde gelen Roma Katolik aileler,Sultan II. Mahmut zamannda, 1830da Konstantino-poldan srlmfller; beraberinde getirdikleri mallar veAvrupa ile olan ticari balar flehre byk deifliklik ge-

tirmifltir. Daha sonra Romadan ynlendirilen Jizvitpropagandann baflarl olmasyla itibarlarn kaybet-mifller ve Avrupadaki gibi eski ve yeni Katolikler diyeayrlmfllar. Resmi olarak yaplan ve dflardan desteklenen hizipleflme bastrlmfl ama gruplar arasndaki srtfl-me devam etmifl ve daha sonra kalc bir baflar ele edilememifl. Protestanlar, Amerikal misyonerlerin son yirmisekiz yl iindeki faaliyetleriyle ortaya kmfllardr. Saylar az olmasna ramen, dier btn topluluklardandaha iyi eitimliler ve daha gvenilir ve drstler, ayrca giderek oalyor ve etkilerini artryorlar. ounluklasarfln olan ve bozuk bir spanyolca konuflan Yahudilerin ber (spanya) asll olduklar ok aktr. Ama bazgebe ingene kabilelerinin nereden geldikleri, ayn Avrupadaki gibi Anadoluda da byk bir muammadr.(Mektubun bundan sonraki blmnde, Ankara ili hakknda detayl bilgiler veriliyor. Bu detaylar ilgin, ancak

bu kitabn konusu dflnda olan konulardan olufluyor).ngiliz elisi, stanbuldaki bykeliye ounlukla sarfln olan ve bozuk bir spanyolca konuflan Yahudilerinber (spanya) asll olduklar ok ak diye rapor ediyor. Bykeli de Angora (Ankara) ili hakkndaki bunotu Londraya iletiyor. Bozuk spanyolca konuflan sarfln Yahudiler gerekten ber (spanya) kkenliler. Ka-tolik krallar, ber Yarmadasndaki sadece Araplar ve dier Mslmanlar deil, krallk bnyesindeki Yahudi-ler iin de kesin bir zm buluyorlar. 1412den sonra, Yahudiler zerlerinde kimliklerini belirten bir iflaret tafl-mak zorunda braklyorlar. 1480de Engizisyon, lmcl cezalandrma ifllemleri uyguluyor ve bu muamelelersonunda 300.000 Yahudi hayatn kaybediyor. Bazlar Fasa gidiyor, ama ou areyi Osmanl mparatorlu-una snmakta buluyor. Osmanl Sultan, bu kurtarma operasyonunu hzlandrmak iin kendi gemisini dahignderiyor. Trk hkmeti, benzer cmertlii, Almanyadan ve Hitlerin iflgal ettii lkelerden kaan Yahudi

mltecilere de gstermifltir. Onbinlercesine snma hakk tannmfltr.

ERMEN MTOMANYASI29

spanyann Katolik kralnn tehdidi karflsndaYahudilere tek yardm eden Osmanllar deildi. Kemal

Atatrk Trkiyesi de Hitler dneminde onbinlerceYahudi mlteciye snma hakk vermifltir. Yountehditlere ve mdahalelere ramen Trkiye tek bir

Yahudi mlteciyi bile geri evirmemifltir.


31/169

ERICH FEIGL30

RUM ORTODOKS PATRKHANESKonstantinopolun 1453de Fatih Sultan Mehmet tarafndan fethinden nce, Rum OrtodoksPatrikhanesinin etki alan sadece Konstantinopol flehriyle snrl olacak kadar azalmflt. Bu, Konstantinopol-stanbul, 29 Mays 1453 tarihinde Osmanl mparatorluunun baflkenti olduunda aniden deiflti. Her nekadar Patrik, (camiye dnfltrld iin) Aya Sofya Kilisesini terk etse de, Sultanlarn himayesindekipatriklerin gc, Bizans mparatorlarnn himayesi altnda bulunduklar zamana kyasla daha fazla oldu.Rum Ortodoks patrii, Osmanl mparatorluundaki tm Rum Ortodoks halk iin bir ulusal kral gibi grevyapt.

Adn Rum Ortodoks Patrikhanesinin bugn bile iinde

bulunduu stanbulun Fener semtinden alan FenerliRumlar, Ermeniler gibi, Osmanl mparatorluundaki ensaygn, en zengin ve en etkin vatandafllar arasndaydlar.Bu durum ok sonralar, Yunanistan Krall ve zellikleVenizelos ynetimi srasnda, 1. Dnya Savaflndansonra Byk Yunanistan hayalini gereklefltirme abalarsebebiyle trajik bir deiflime urad. Mays 1919daYunanllar zmiri iflgal etti ve Anadolunun ilerinedoru iflgali ilerlettiler. Paralanan Osmanl mparator-luuna karfl kolay bir zafer elde etmeyi umuyorlard.

Ama Mustafa Kemal Atatrk komutasndaki

Trk direnifli, Yunanlarn bu uuk kak planlarna 1922deson verdi. flgal ordular, Kk Anadoludan utan iinde geriekildiler. Geri ekilirken zmiri atefle verdiler.Bylece Trklere yanmfl bir vatandan baflka bir fleykalmamfl olacakt. 1915te yerlerinden edilmeyen zmirliErmeniler, Trklerin hoflgrsne pek cmert bir karfllk ver-mediler... Yunanllar malubiyete uratldktan sonra, iki tarafda mbadele konusunda anlafltlar. Anadoludaki Rumlar,

Yunanistana, Yunanistandaki Trkler de Anadolu veTrakyaya yerleflti. Bu mbadele, stanbuldaki EkmenikPatrikhanenin durumunu zayflatt. Yunanistandaki 1974askeri cuntasndan sonra, birok Rum stanbuldan ayrld.Bu yzden (zellikle Atinann dflncesiz yaylma politikasyznden) Rum Ortodoks Patrikhanesi, Patrik Athenagoras vePatrik Demetriosin flahsi flhreti, gnlk politikalar ve dflbasklara ramen devam ediyor olsa da, nemini byk ldeyitirdi.

Patrik Demetrios Hazretleri


32/169

31ERMEN MTOMANYASI

Kutsal Erdem Kilisesi Aya Sofya. Fatih Sultan Mehmet tarafndan camiye, Mustafa Kemal Atatrk tarafndan da mzeye evrilmifltir.

Taksimdeki RumOrtodoks Kilisesi19. yzylda infla

edilmifltir.1928 ylnda talyanCanonica tarafnda

yaplanCumhuriyet Antsada.


33/169

Osmanl sultan ve halifeleri, Ermenilere en sadk vatandafl diyorlard. Seluklu ve Osmanl ynetimi al-tnda, 11. yzyldan 19. yzyla kadar olan sre iinde Ermeniler en mutlu dnemlerini, altn devirleriniyafladlar. Bugn, Ermeniler hl Trkiyedeki en byk aznlk durumundalar. Milli kkenlerine hi ba-klmakszn, dier Trk vatandafllarla ayn haklara ve sorumluluklara sahipler. Ermeni Sorunu, 1878 y-lnda Rusyann San Stefano Bildirisiyle yaratlmfltr. Bundan nce Osmanl mparatorluundaki Ermeninfusu, drt farkl gruptan oluflmaktayd. stanbul ve zmirde oturan ve Amiras diye anlan grup zenginve iyi eitim almflt. Anadoluda Karavaganlar bulunuyordu. Bunlar becerikli, ticaretle uraflan ve flehirdenfuslar olan kiflilerdi. Ermeni kyllerin durumu Mslman kyllerden ok farkl deildi. Son olarakda, zel haklara sahip da kylleri vard. Ermeni milleti anatomisi iinde bile, zel haklara sahiplerdi veneredeyse yar-bamsz denebilecek durumdaydlar.Orta Anadoludaki Osmanl ynetimi, Ermenileri mmkn olduunca kendi bafllarna brakt. Maalesef,aflr milliyeti duygular hibir snr tanmayan birka Ermeni devrimcisi ve fanatii vard. Bunlar, yar-ba-msz krsal halk arasnda rahatszlk karmak iin mmkn olan her yolu kullandlar. Zeytundaki Er-meni ayaklanmas, bunun sonularna iyi bir rnektir. Trkede millet olarak tanmlanan btn milli/di-ni topluluklar, genifl bir otonomiye sahipti ve kendi kendilerini ynetiyorlard.stanbuldaki Ermeni Ortodoks patrii, Rum Ortodoks Kilisesine mensup olmayan btn lar zerindenfusa sahipti. Gregoryan Ermeniler hari, bu grubun iinde, Jakobitler, Sryaniler ve Msrdaki Kpti-ler gibi btn Kk Asya ve Afrika Monofizitik kiliseleri bulunurdu. O zamanlar, ingenelerin Msr-dan geldiine inanlr ve onlara Kpti denirdi.Bu yzden, Osmanl mparatorluundaki btn ingeneler, medeni kanunlarla ilgili konularda, stanbulErmeni Patrikliine bal idi. Ermeni Ortodoks ynetimi altndaki bir dier grup da Balkanlardaki Bo-gomiller idi ve Pauliyan olarak bilinirlerdi. Dou Anadoluda hl kk gruplar halinde yaflamaktadr-lar ve Maniian inanlara sahiptirler. Tarihi Ermenistan blgesinin ve burada yaflayan birok halkn ta-rihi, Dou ile Bat arasndaki dnya hakimiyeti savafl ile bafllar. Bir Hind-Avrupa halk olan Haik, b-yk bir ihtimalle Balkan veya Trakyaldrlar ve tarihi Ermenistan blgesine M.. 6. yzylda gelmifller-dir. O zamanlar, Urartu krall, Scythianlarn aknlaryla yklmak zereydi.Yeni gelen Hind-Avrupal Haik halk, bir seviyede Urartularla karfltlar. Urartularn Asya kkenli dili,

Trke gibi eklemeli bir dil idi. Ermenilerin Hind-Avrupa kkenli dilleri zerinde, kltrlerinde olduugibi etkili oldu. Dou Anadoluya gleri srerken, Haik halk (Ermeniler) Medyan hakimiyeti altna gir-diler ve 550 ylnda imparator Kiros, antik Urartu topraklarn, buraya yeni gelmifl olan Haik halk ilebirlikte ele geirdi. Ermenilerin ad ilk olarak, Daryusun (M.. 486) zaferlerinin anlatld belgelerlebalantl olarak, Behistun kitabelerinde geer. Bu dnemde, Ermeniler, Perslerin ynetimi altnda bulun-maktayd. M.. 4. yzylda Ermenistan (tm rklar, kabileleri ve soyu birbirine karflmfl halklaryla)Achaemidlerin daha sonra da Seleucidlerin ynetimi altndayd. Ynetim Parthianlarn eline geince, Er-meni prensis Tigranes, Parthian sarayna esir dflt. 2. Tigranes (M.. 95-55), Ermenileri Parthianlarnesaretinden kurtard ve bamsz bir Ermeni ulusu ortaya kard. Baflkentleri flimdiki ad Silvan olan veVan Glnn gneybatsnda bulunan Tigranakent idi. 2. Tigranes, Pontus kral 6. Mithridatesin kz

ERICH FEIGL32

ERMEN ORTODOKS PATRKHANES


34/169

ERMEN MTOMANYASI33

ile evlendi ve Romaya karfl Mithridates ile ayaklana-

rak ok byk bir hata yapt. M.. 69 ylnda, Ro-mal general Lucullus, Ermeni Kral 2. Tigranesi ye-nilgiye uratt ve bamsz Ermenistan ryas ok ksasrd.Gnmzde Ermenilerin, bu ksa sreli bamszladayanarak Dou Anadoluda hak iddia etmeleri veErmeni terristlerin toprak iddialar, Amerika BirleflikDevletlerindeki talyan mafyasnn Romallarn (yada Lucullus veya Trayann) varisleri ve Tigranakentzaferinin miraslar olduklarn syleyip Dou Ana-dolunun kontroln ele geirmek istemelerine ya daFranszlarn bir zamanlar ynetimleri altndaki KuzeyAmerikadan toprak iddia etmelerine benzer. rnek-ler oaltlabilir. Eer herkes tarihinin bir dnemindehakimiyet kurduu topraklar almak isterse, btndnyann boflaltlp tekrardan dzenlenmesi gerekir kibunun da anlam srekli savafltr.Dou Anadolunun hakimiyetinin Romallara (Trajan,Neron, Hadriyan, Diocletian) veya ran Sasanilere ait

Patrik Snork Kalutsyan, Trkiye Ermenilerinin manevilideridir. Osmanl mparatorluunda, patrik milli birkral kadar glyd. mparatorluktaki btnMonofizitik lar ve btn ingeneler ona bal idi.

Ermenistan Kral Tigranes, megalomanyak kayn-

pederi, Pontos Kral Mithridatesi Romal general-

lere teslim etmeyi reddedince, Lucullus Tigranes

flehrine saldrd. Tigranesin silahl gleri,

Lucullusn btn ordusundan daha oktu ve

Ermeniler bu yzden Romallar kk gryor ve

bir elilik grevi iin ok byk, bir ordu iin ise

ok kk diyorlard. Savafl sadece bir gn srd

(M.S. 9 Ekim 69) ve Romallar, kendilerindenyirmi kat gl olan Tigranes ordusunu bozguna

uratt. Roma askeri kaytlarna gre, aslnda

hibir Romal lmemiflti, btn lenler Ermeni

idi. Tigranes, kamay baflard ve daha sonra ken-

di halk tarafndan ldrlecek olan kaynpederi

Mithridates ile bulufltu. Teba halklar, zalim

Tigranesi terk ettiler ve galip taraf olan Lucullus

ve Pompeiusa ballklarn bildirdiler.


35/169

ERICH FEIGL34

olduu dnemler vardr. Bu dnemin sonunda,

imparator Diocletian, 3. Tiridatesi Ermenistankral ilan etmifltir. Bir Parthian olan Gregory Part-hev, hristiyanl kabul etmifltir. Son bulgular gs-termektedir ki, Ermenistan, imparator Konstantin,M.S. 313 ylnda Hristiyanl kabul edene kadarHristiyan olmamfltr. Ermenilerin Hristiyan olu-flu, kral Tirdatn (Tiridates) emriyle 314 ylndagerekleflmifltir. Ermenistann Hristiyanlaflmasbyk ihtimalle Edessada (bugnk Urfa) baflla-mfltr. Hristiyan cemaatlerin daha 2.yzylda bu-rada var olduu kantlanmfltr. Byk kabul,Aydnlatc diye anlan Gregory Parthev Lusare-vi vastasyla olmufltur. Fakat o bir Haik deildiama kelimenin tam anlamyla yani Ermenistantopraklarnn bir insan olma anlamnda bir Erme-ni idi. Kken olarak da Parthian idi. Gregory, birPers mltecisi olarak o zamanki ad Sezarya olanKayseride yaflad. Hristiyanl orada kabul et-miflti. lk nceleri, Kral Tiridates, Gregoryye kt

davrand ama daha sonra o da Hristiyan oldu veonunla birlikte giderek Ermenistan halk Hris-tiyan oldu. Hristiyanlk, Roma mparatorluu,Grcistan, Kafkasya ve Ermenistanda hzla yayl-d. Bu, Persler zerinde ters bir etki yapt. Persleriyenebilecek gte olan Apostate Julian aniden l-d. Halefi, Jovian, Kafkasya ve Ermenistan Pers-lerle savafl yapmadan terk etti. mparator The-odosiusun 395 ylnda lmnden sonra, Romamparatorluu, Dou ve Bat olarak iki imparator-

lua blnd. Sasanilerin, Hristiyanlk karflt fa-natik din politikalar sebebiyle byk maduriyetyaflayan Ermeni prensleri, beyhude bir flekilde da-ha ok zgrlk elde etmek iin urafltlar.451 ylndaki Avarayr savaflnda, Ermeni kral Var-dan Mamikonean, Persler tarafndan yenildi. Bi-zansa yapt yardm arlarnn hibir yarar ol-mad. 451 yl Ermeniler iin vahim bir yl oldu,ayn yl iinde, gnmzde Kadky olarak bilinen

Van yaknlarnda Semiramis Kalesi ve Camii. Hildshausen Enstitssanat koleksiyonundan. Almanya. M.S. MDCCCXXXXIX (1849).

10. yzylda Akdamar Kilisesi infla edildiinde, dou Anadolu Ermenilerive prensleri, Badattaki Abbasi Halifesinin hakimiyeti altndayd. Sanatve kltrle ilgilenen (ve askeri konularla uraflmayan!) Halife de, hal-ifelerin saraynda yaflayan Memlklere balyd. Memlkler Trkt veynetim ve askeri konularla ilgileniyorlard. Klasik yuvarlak binalar ilehem Seluklu hem de Ermeni mimarisinde etkili olmufllardr.


36/169

ERMEN MTOMANYASI35

Kalkedonda 4. Ekmenik Konsey topland.

Bu talihsiz savafl sebebiyle, Bizans snrlar dflnda ka-lan Hristiyanlar konseye katlamadlar. Ayn zaman-da Bizansl papazlarn resmi politikas olan impara-torluk politikas, karfl konulmaz bir zafer kazand.sann, kutsal ruh ve insan olarak, iki tabiatl yapsnsavunan doktrin kabul edildi. Monofizistler, konseyinkararlarn kabul etmediler. En nemli monofizistgrup Ermenilerdi ama bu grubun iinde Sryaniler,Msrl Kptiler, Etiyopyadaki gney komflular veHindistan kilisesi vard. Buna, o zamanlar gayet gl

olan Persli Nasturileri de eklemek gerekir.Bu eliflki, Bizans ile Ermeniler arasnda, her iki tarafiin de olumsuz sonular douran, uzun sreli birdflmanla sebep oldu. Ermenilerin zayflamas,Bizansn onlar kk grmesine sebep oldu. Bafldflmanlar olan Persler arasnda bir tampon grevigren Ermenileri kaybettiklerini anlamadlar. 484 y-lnda, Bizansllar, doudan gelen Persler tarafndanyenilgiye uratldlar. Bir nesil sonra, Justinyen impa-rator olduunda, Ermenistann bamszlndan hi-bir iz kalmamflt. G dengesi, Bizans ile Persler ara-snda blfllmflt. mparator Mauris, ilk vatanlarolan Trakyaya birok Ermeni yerlefltirdi.Persler ve Romallar arasndaki savafln ardndan, Er-meniler zerinde hakimiyet kurmak iin, Araplar veBizansllar arasnda 1040a kadar sren bir g den-gesi kuruldu. M.S. 630 ylnda, mparator Heraklius,Monofizisist Ermenilerle bir kilise birlii iin yaplanplanlara flekil verdi ama tam on yl sonra, Araplar,

Dou Anadoluyu iflgal edince, Bizansn blgedekihakimiyeti sona erdi. Bizansn ara sra kazand za-ferler (rnein mparator 2. Jstinyenin (685-695)hkmdarl srasnda olanlar) sadece Ermenileri,resmi Rum Ortodoks Kilisesi izgisine getirmek iinyaplan zorba giriflimlere dnflt. Sonunda, Bizansl-lar ve Araplar, Ermenistann kontroln, tpk Ro-mallar ve Perslerin yapt gibi, Dou Anadolu veKafkasya olarak ikiye blerek paylafltlar. Ermenistankral olarak ta giydii trende Prens Aflkota, hem

Araplar hem de Bizans tarafndan alametler verildi.

Ermeni sanatnn ok tekrarlanan temalar: Ermenilerin gzamanlarnda bafllayp 1514de Osmanllarn ranllar kesin yenil-giye uratt aldran Savaflna kadar sren, Perslerle sreklidevam eden savafl.

Codex 189dan Van Gl manzaras: 451

ylndaki Haik-Pers savafl. Avarayr

yaknlarnda, Haik sadece savafl deil,

Vartan Mamigoniyan asaleti altnda

savaflma zlerinide kaybettiler.

(Aziz Vartan ve yoldafllar anlatan 16

yzyldan kalma illstrasyon,

Mechitaristenkloster, Viyana).Ayn tema. Avarayr Savafl, 19 yzyl

gzyle (Georg Drah, 1888) Pers kral, 2.

Yadzegert, 451 ylnda (yani Kalkedon

Konseyinin yapld yl) Haik halkna

Mazdaizm dinine dnmeleri iin bask

yapyor. Baflarl olamyor ama Haik

halknda, Konseyde yer alamadklar iin

hizipleflmeler bafllyor. Mechitaristenkloster,

Viyana.


37/169

ERICH FEIGL36

Ermenistan, Araplar ve Bizans arasnda yar bamsz bir tampon devlet olarak ortaya kt ve iyi de ol-

du. Glerinin snrlarn ve hadlerini bilen Ermeni prenslerinin akll davranfllar, Haik halknn refah-nn en byk garantisi oldu.Bu dnemde, muhteflem Ani binalar ve Van Glndeki Akdamar Adasndaki kilise infla edildi. fiam veBadattaki Halifelerin egemenlii kabul edilebilir bir yapdayd. Hibir Arap, Ermenileri, Monofizitikinanlar dolaysyla zor durumda brakmay bile dflnemezdi. Tersine, Ermenilere, Kudsn kutsal b-lmlerini teftifl etme grevini verdiler. Daha sonra Bizans ve Arap hakimiyeti altnda olan Bagratidlerinhakimiyetinde, Ermeniler kltrel adan byk geliflmeler gsterdiler. Aninin inflas tamamland veAkdamar Kilisesi, Katolik Ermeniler iin nemli bir merkez haline geldi.Ancak, Bizansllar, Ermenilerin iplerini gitgide ksaltmaya devam ettiler. Douda Batya doru geniflle-yen yeni kabilelerle ilgili yeni, flaflrtc raporlar geliyordu. Ama tampon Ermeni devletini desteklemek veglendirmek yerine, Bizansllar, Ani prensi Hovanes Smbat Aniyi hibir flart ileri srmeden ve tama-men boflaltmas iin zorladlar. Balkanlardaki zaferlerinden sonra, Bulgar Kasab lakapl mparator 2.Basil, benzer zaferler kazand Kafkasya ve Ermenistana yneldi. Yaylmac politikalar, halefi, mpara-tor 9. Konstantin zamannda Ermenistanda zaferlerle devam etti. 9. Kostantin Monomakus, merhamet-siz bir fanatik Ortodokstu. Kendi inanfllarna karfl olan Aniyi ilhak etti ve Ortodoks Bizans mpara-torluunun bir paras haline getirdi. Ermeni kaynaklarnda flyle geer: Kral 2. Gagik, Konstantino-poldeki kralla teslim olmak zorunda kald. Bu, Ermeniler iin dier bir talihsiz yl olan 1045 ylndaoldu. 1045den beri, tarihi Ermenistan blgesinde yani, Dou Anadoluda bamsz ya da yar bamszbir prenslik veya krallk olmamfltr.

Bamsz Ermenistan ynetimi veya otonomisinin hibir izi yoktur. Ermeni politik yaflamn dou Ana-doludan silip atan Bulgar Kasab, mparator 2. Basil ve ondan sonra mparator 9. Konstantin Mono-makustan baflkas deildir.

Bamsz Ermenistan ynetimi veya otonomisinin hibir izi yoktur. Ermeni politik yaflamn dou Anadoludan silip

atan Bulgar Kasab, mparator 2. Basil ve ondan sonra mparator 9. Konstantin Monomakustan baflkas deildir.

Uzun yllar, Bizans, Persler ve Mslmanlar

arasnda tampon devlet grevi gren yar

bamsz Ermeni prensliklerinin yok edilmesi

Yunanllarn iflidir. Monofizisist Ermenilere

hoflgr gstermiyorlar ve srekli onlar

inanlarndan dndrmeye alflyorlard.

Ermenileri bu kt kaderlerinden kurtaran nce

Seluklu sonra da Osmanllar olmufltur.


38/169

ERMEN MTOMANYASI37

Ani: Tigran Honentli Aziz Gregry Kilisesi. Ermenilerin, Trklerin Bagritid hanedannn baflkentini ykt

ynndeki tartfllmayan mitolojisinin nemli bir blmn oluflturur.

Tarihi gerek: En aznda M.S. 772 ylndan beri, bir zamanlarn Urartu flehri Araplarn kontrolndedir.

Bizans iflgalinden sonra, flehrin Gregoryanlar tarafndan yamalanmas ve sonra da prensliin zayflamasn-

dan sonra, Hovhannes Smbat, baflkenti Bizansllara brakmak zorunda kald bir anlaflma yapmaya zorla-

nr. 1041de Bulgar Kasab 2. Basil, bundan gelir elde etmek ister, Ermeniler baflkentlerini vermek

istemeyince, mparator Konstantin Monomakus, Aniye iki ordu yollar.Arap prens Dvin ile birlikte, Ermeni savunmasn krarlar. 1045 ylnda, Ani patrii ve valisi, kaplar

Bizansllara aarlar ve Dou Anadoludaki bamsz Erenistann son kalntlar da yok edilir. Seluklu sul-

tan Alparslan, tam yirmi yl sonra yani 1065 ylna kadar Aniye gelmifl deildir ve Alparslan Ermenilerle

deil, o zaman Dou Anadolunun hakimiyetini Araplarla paylaflmakta olan Bizansllarla savaflmfltr. Uzun

yllar, Bizans, Persler ve Mslmanlar arasnda tampon devlet grevi gren yar bamsz Ermeni prenslikle-

rinin yok edilmesi Yunanllarn iflidir. Monofizisist Ermenilere hoflgr gstermiyorlar ve srekli onlar

inanlarndan dndrmeye alflyorlard. Ermenileri bu kt kaderlerinden kurtaran nce Seluklu sonra da

Osmanllar olmufltur.


39/169

ERICH FEIGL38

OSMANLILARIN DOU ANADOLUVE KLKYADAK ZAFER

Kilikyadaki Ermeni prensliinin tarihine girmek buradammkn olmad iin flunu belirtmek yeterli olacaktrki, 1512, Sultan 1. Selim zamannda Osmanlhakimiyetine girdiinde, 137 yldr, Kilikyada bamszveya yar bamsz bir Ermeni prenslii bulunmuyordu.1375 ylnda Memlkler tarafndan fethedilmiflti. DouAnadolu ve komflu blgeler ve Osmanlnn gneydou

blgelerindeki g savafl 23 Austos 1514de aldranyaknlarndaki savafl ile son buldu.Burada, Sultan 1. Selim (1512-1520) ran Safavi devle-tini yenilgiye uratt ve tarihi Ermenistan blgesinin ta-mamnn kontrol Osmanllarn eline geti. Bu dnemekadar bir Ermeni prensi blgede hkmdar olmayalyaklaflk befl yzyl gibi bir sre gemiflti. Tam iki ylsonra, 24 Austos 1516da, Halep yaknlarndaki Mer-cidabk Savaflndan zaferle kan Sultan 1. Selim, Suri-ye kaplarn amfl oldu. Sultan 1. Selimin halefi, Muh-

teflem Sleyman, fetihlere Rodos, Azerbaycan, Kafkas-yann tamam, (1. Dnya Savaflna kadar Trklerinelinde kalan) Mezopotamya, Macaristan alarak devametti. 1529daki Viyana Seferi, bu hzn kesildii sefer ol-du. Ermeniler iin bu altn an bafllangc demek olu-yordu. Osmanllar, topraklarn genifllettike, Ermenilerde muzaffer ordularn peflinden gitti. Esnaf ve tccarolarak ifl yaptklar topraklar, Dou Anadoludaki top-raklardan yz kat daha byk bir hale gelmiflti.

Akdamar Adas ve nl Kutsal Ha Kilisesi. 10. yzyldakilise infla edildiinde, dou Anadoludaki Ermeniler,Badattaki Abbasi halifesinin hakimiyeti altndayd.Abbasilerden nce, dou Anadolu ve burada yaflayan halk,fiamda oturan Emevi halifesinin hakimiyeti altndayd.

aldran Savafl meydan. 23 Austos 1514de,

Sultan 1. Selim, ranllar bu meydanda yendi ve Dou

Anadolunun kontrol Osmanllara geti. O zaman

zerinde anlafllan snr, bugn hl Trkiye-ran snrn

oluflturmaktadr. ki yl sonra ayn gn, Sultan 1. Selim,

gney Anadolu ve Suriyeyi de kontrol altna ald. Hemen

sonra, Kahireyi fethetti ve Mekke emiri Sultan 1. Selimi hal-

ife olarak tandn ilan etti. Halifelik, 1924 ylnda Trkiye

Cumhuriyeti tarafndan kaldrlana kadar Osmanlda kald.


40/169

ERMEN MTOMANYASI39

ERMEN TRAJEDSNN SEBEPLERVe Ermeni trajedisi bafllar. Birok Ermeni kilisesi ve mezhebi arasndaki talihsiz rekabet ile birleflenultramilliyeti ideolojiler, Osmanl mparatorluundaki i politika iklimini hareketlendirmiflti.Zamann sper gleri ngiltere, Rusya ve Fransa Osmanl mparatorluunu zayflatmak istiyor-lard ve bunu yapabilmek iin Ermenileri kullandlar.

Ermeniler ve Trkler, Seluklularn (11. ve 12. yzyllarda) Dou Anadoludaki Bizans topraklarnfethetmeye baflladklarndan 19. yzyla kadar, tam bir uyum iinde yaflamaktaydlar. ErmeniTrajedisinin sebepleri ieride deil de, ok uluslu Seluklu ve Osmanl mparatorluklarnn toprak-

lar dflnda aranmaldr. 19. yzylda, Osmanl mparatorluundaki huzursuzluun bafllca sebebiRusyadr. Bostonlu Protestan misyonerler gibi baz Amerikallarn da yardmn almfllard. Rusyannamac, scak denizlere inecei bir geit bulmakt. Amerikal Protestanlar kendilerini, Ruslarnyararl aptallar olarak ispatladlar.

OSMANLI ERMENLERNN BEENSN KAZANMAK N KLSELER VE

MEZHEPLER ARASINDAK MCADELE

Choctaw Kzlderililerine misyoner amal seyahat srasnda, Kuzey Amerikal misyoner WilliamGoodellin aklna, Kutsal Topraklarn Hristiyanlk adna yeniden fethedilmesi fikri gelmiflti. Ozamanlar, Kutsal Topraklar, tamamen Osmanl hakimiyeti altnda idi.Bu yeni Hal Seferi, askeri bir havada planlanmfl bir dizi keflif gezisi ile bafllamflt. Amerikal misyo-nerler, flahsi hibir fedakrlk yapmamflt. Onlar bu ifle balayan tek fley, bizim de saygya deerbulduumuz amaca olan ballklaryd. 1821de kk bir nc birlik, Kutsal Sepulchrede kampkurdu. Ana amalar, buradaki birok hac zerinde misyoner (Protestan) bir etki brakmakt.Kudsteki ilk misyoner giriflim tam bir fiyasko oldu. Ne Yahudiler, ne Mslmanlar ne de baflka biri-leri, Amerikan tarz Protestanla ilgi gstermediler. Sonunda Amerikanlar, Kudstekileri kendi dinle-

rine ekme gayretlerine son verdiler ve Beyruta getiler. Lbnandaki Hristiyan gruplarnn ok sertmuhalefeti ile karfllaflmalarna ramen, Amerikallar, Gregor Vardapet ve Garabed Dionysius isimli ikiErmeniyi kendilerine ekmeyi baflardlar. O zamanlar Ermeniler zellikle Gregoryan idiler. Her trlsivil yasa kapsamnda, stanbuldaki patrie balydlar. Sonunda, Amerikallarn verdikleriyle ilgilenenErmenilerin olduu ortaya kt. Onlara cazip gelen cmert eitim imkanyd. Protestanmisyonerler,Osmanl mparatorluundaki baz yanlfl yollara girdiler. Misyoner faaliyetleri onlar Malta, Yunanistanve son olarak da zmire gtrd. Ayn zamanda, baz takdir edilmesi gereken baflarlar da elde etmiflolmalar gerekir. Sonunda, imparatorluk genelinde elde ettikleri tecrbelerinin, Beyrutta yaplan tarzdaolmas gerektii sonucuna vardlar. Dier bir deyiflle, onlarn misyonu sadece Gregoryan Ermenilerarasndaki baflar ile elde edilebilirdi. Ermeni Ortodoks hiyerarflisinin iki temel faktr bu baflarya


41/169

ERICH FEIGL40

balyd. Birincisi hiyerarfli, ok zeki Amerikan misyonerler, Kutsal Topraklar yeniden Hristiyan-lafltrmak iin Boston limanndan, kendilerince, yeni bir Hal Seferine ktlar. Misyonerler,Yahudiler veya Mslmanlar zerinde hibir baflar salayamadlar, sadece Ermeniler arasndabaflar saladlar, baflka bir deyiflle, dedelerinin kiliselerinden ayrdklar Hristiyanlar zerindebaflarl oldular.Ermenilerin eitimine gereken ilgiyi gstermedi. kincisi, uygulamada para ve g iinde yz-yordu. Amerikallar sonunda, misyon kararghlarn, William Goodellin ynetiminde Konstan-tinopolde atlar. Amerikan misyonerlerinin tarihlerini okurken en dikkat eken nokta, yap-lan birok yanlfltan sonra, byle byk bir imparatorluun baflkentinin, kararghlar iin en

uygun yeri olduunu anlamalar oldu.Misyoner Smith ve Dwight tarafndan yaplan alflmalar, Beyrut ve zmirde gelifltirilen tarz teydeder zellik taflyordu. renmeye a olan Ermeniler, Konstantinopoldeki Yabanc MisyonAmal Amerikan Eitim Kurulunun salad eitim imkanlarn byk bir flevke kabul ettiler.Daha 1833de, okuma ve renme heveslisi birok Ermeni renci Protestan yapld. Ayn yl iin-de Protestan misyonunun on befl gen papaz olmufltu bile. Misyonerlik dalgas, Konstantino-polden evre illere hemen yayld. 1834 ylnda, Benjamin Schneider, Bursada misyoner okulunuat. Bunu hemen Trabzon izledi. Befl yl sonra, 1839da, Protestan Ermeniler-Amerikallarn, ta-rihsel belgelerindeki zulmn ruhu dedikleri olaylar bafllad. Ermeni Ortodoks papazlar, Ermenimisyonerlerin, zeki Ermeniler zerinde elde ettikleri baflardan rahatsz olmufllard. Misyonerlerden

kurtulmak ve bu ellerinden kayp giden Ermenileri yeniden kazanmak abasna girdiler.kna ifle yaramaynca, kilise zor kullanma yoluna gitti. Okullar yakld ve misyoner gazeteciWilliam E. Strona gre tutuklamalar yapld ve ortama terr hakim oldu. Patrik, ok hoflgrlolmakla suland ve befl kiflinin adnn bulunduu bafllca flpheliler listesi yapld. Ermeni mille-tinin en st tabakasna mensuptular; papaz, bankac, ifladam ve sanatydlar ve hepsi delalet ilesulanyordu. Bu, Gregoryan Kilisesinden ihra ve ayn zamanda bir kiflinin milliyetini kaybetmesi etkilenenler iin bir felaket demekti. Bir millete tabi olmadan, evlenemez veya bir Hristiyanolarak gmlemezdi. Bu kanunlar nnde savunmasz olmak ve sosyal srgn anlamna geliyordu.Ancak, Protestanlk Ermeniler arasnda zemin bulmakta devam ediyordu. Bu, hi flphesiz, Os-manl Ermenilerinin renmeye olan alklarnn yan sra, Amerikan-Ermeni papazlarn becerisi-

nin bir sonucuydu. Bir Protestan okulu da, genifl Osmanl mparatorluu topraklarnn en u nok-tas olan Vanda almflt ve Protestanlarn, uzak Hakkari dalarndan, Protestan yaptklar DaNasturileri vard. Ama Protestanlk, ne Nasturilere ne de Van halkna flans getirmedi. Hem Erme-niler, hem de Nasturiler (Amerikan paras kullanarak) Ruslarla birlikte ifl yapmaya baflladlar vesonunda Mart 1915deki isyan hareketine srklendiler. Osmanl, buna genel bir yer deifltirmeemriyle karfllk verdi. Bu, her iki tarafta ok trajik kurbanlarn verildii, 1915 Osmanl-Ermenifelaketinin bafllangc oldu.


42/169

ERMEN MTOMANYASI41

1846da, perde Ermeniler iin hem gerekte hemde mecazi anlamda iki kez kapand.Konstantinopoldeki Ermeni OrtodoksPatrikhanesinde, patrik, perdeler ve mihrapkapatlmfl bir haldeyken, Protestanl seenErmenilerin aforoz emrini okudu. Dnyadaki tmktlklerle sulanyor ve tehdit ediliyorlard.Daha sonra, bu aforoz ferman, blgedeki aynabartl flartlarn iindeki tm Ermeni Ortodokskiliselerinde okundu. Tm haklar elinden alnanProtestan Ermenilerine byk yardmlar geldi.ngiltere, yardma zellikle ok istekliydi, nkdurumu iflgal iin iyi bir frsat olarak gryordu.Sonunda, Osmanl mparatorluunun Sadrazam,mdahale etmek zorunda kald. 1 Temmuz1846da, Osmanl mparatorluu iinde yeni birmillet yaratld lk Avangelis Ermeni Kilisesi.1848de, sadrazam bu konuyla ilgili bir ferman

yaynlad ve iki yl sonra da Sultan, yeni Protestanmilletine flahsen imtiyazlar bahfletti. Artk,Protestan Ermeniler, Bb- Ali nezdinde, OrtodoksKilisesinin temsilcileriyle ayn haklara sahip olankendi temsilcilerini seme hakkn elde etmifllerdi.nceleri, bu yeni dnem ok umut vericigzkyordu. Prostestan misyonerlerin maksatlarhi flphesiz iyiydi ve daha nce grlmemifl vezgeci bir sadakat gstermekteydiler. Ancak,sonu, Osmanl Ermenileri iin istemeden de olsa,

felaketle sonuland.

KATOLK ERMENLERProtestan milletinin oluflturulmasyla, OsmanlErmenileri iin l bir sorun bafl gsterdi.Birincisi, eskiden kurulmufl olan ve hl kendivarln Aydnlatc Aziz Gregorye balayanGregoryan Kilisesi idi. kincisi, resmi olarak1850 ylnda kurulan Protestan Kilisesi, ncs

Ermeni milletinin en nde gelen isimlerinden biri Sivasl (Sebaste)Mekhitardr. 7 fiubat 1676da bir Ermeni tccarn olu olarakdnyaya gelmifltir. Ermenilerle ilgili misyoner faaliyetlerinde,Hal Seferleri srasnda kurulan, Fransz-Ermeni iliflkilerine gve-nen Cizvit misyonerler, Franklar, ile temasa geti. Mekhitar,Osmanl Ermenilerinin en nde gelen bilimadamlarnn biri oldu.Bir cemaat kurdu ve Ermeni rnesansndan mesul biri haline geldi.En merhametsiz dflman, Gregoryan Kilisesidir.

SONUN BAfiLANGICI: PROTESTAN BR ERMEN MLLETNN OLUfiUMU


43/169

de Osmanldaki Katolik Ermeni Cemaati idi. Ama

ncs baflka bir dzlemde ele alnmaldr.Prostestanlar resmi varlklarna ngiliz (ve baflkabir balamda da Amerikan) mdahalesine borluiken, Katolik Ermeni milletinin kurulmas, kendi-lerini her zaman Doudaki Katoliklerin koruyu-cusu olarak gren Fransz mdahalesinin birsonucudur.lk Katolik Ermeni Patrii Agop ukuryan,1831de Sultan tarafndan tannd. Aslnda ilkikametgah, yzyllarca nce yklan, eski Ermeni

Krall Kilikyann kurulduu yer olanAdanadayd. Ermeniler, Bizansn Araplara karflzaferle kazand parlak yllarnda uyguladyerleflim programndan beri Kilikyada yaflamak-tayd. Hetumlar ve Rubenlar, bu ilk yerleflenlerarasndaki, Kilikya Krallnn nderlerini

yetifltiren en nemli aileler arasndayd. 1080ylnda, Rubenler, Bizanstan bamsz, ayr birprenslik kuracak kadar gl hale geldiler.Ermeni Kilikyas 1375 ylna yani, Memlklerson verene kadar tamamen veya ksmen bamszbir prenslik olarak varln srdrd. Kilikyann

Ermeni liderleri, elbette mevcut komflularnn

arkasnda duracak mttefikler aryorlard.Bunlarn arasnda hi sevilmeyen Moollar vehatta nefret edilen Katolikler de vard. Bu ittifaken belirgin halini, 1198 ylnda, Kardinal Konradvon Wittelsbach, Prens II. Loeyu, Kilikya Kralolarak kutsadnda ald. 14. yzyl, KilikyadakiOrtodoks Ermeni ve Katolik Ermeni ailelerarasnda acmasz kavgalarn yafland ac dolu birdnemdi. 1342de, Kilikya, Guy de Lusignana tes-lim olduunda, Fransz oldu. Kilikyal Ermeniler

arasndaki Gregoryan ounluk buna bir isyanlakarfllk verdi ve 1344 ylnda, Guy de Lusignan ve yz Fransz flvalyesi ldrldler. OnunKatolik halefleri olarak, Kilikya Krall adylasadece Sis flehri kald.Nisan 1375 ylnda, Memlkler Sisi fethettiler ve

5. Leoyu esir aldlar; bu da Ermeni devletininvarlnn son izlerinin de ortadan kaldrlmasoldu. Ancak, Fransz Kilikyann, Ermenistan ileher hangi bir bann olup olmad tartflmayaaktr.Son Kilikya Kralnn Pariste lm, birok Avru-

ERICH FEIGL42

stanbuldaki Katolik Ermeni Kilisesinin yeri daha uygun ola-mazd. Kilise, eski Fransz Bykeliliinin bir uzants olarak

ortaya kmfltr. Ayn flekilde, 1831 ylnda ayr bir KatolikErmeni kilisesinin yaratlmas, Bab- Ali zerindeki Franszbasksna ml edilebilir.

Robert Kolej (Gnmzde Boazii niversitesi), 1840 ylndazeki Ermenilerin eitimi iin kurulmufl ve Ermeni milliyetiliininde eitim alan olmufltur. Robert Kolejin kurucular, zellikleCyrus Hamlin, yeni kolejin yerine byk bir nem vermifllerdir.Buras, Osmanlnn Avrupann yarsn fethetmeye baflladRumelihisarnn hemen yanndadr. Yeni okulunun binalarreconquistann (geri fethetme) bir sembol gibidir. AmericanBoard adl tarih kitabnda, William E. Strong, Ermenilerimmkn olan her flekilde yardm edilmesi gerekenler olarak

anlatrken, okulun kurucusunu da, Trklerin bafl belas olarakgstermektedir. Ultra-milliyetilik yanlfl anlafllmaya bafllanmfltr.


44/169

ERMEN MTOMANYASI43

1. Dnya Savafl patlak vermeden ksa bir, sre nce, 1914de inflaedilen stanbul Ermeni Protestan Kilisesinde bir ibadet an.

Vandaki Ermenilere ynelik Amerikallarn Protestanlkmisyonerlii 1872 ylnda bafllad. Yerli Ermeni Ortodoks papaz-larn bu misyona karfl fliddetli savunmalar oldu. (Daha sonraVan, Ermeni Katholikoslarn uzun sre merkezi oldu.) Befl yl son-ra, Amerikallar misyonlarna uygun olan ilk ibadethaneleri ama-y baflardlar.Amerikallar, 1855 ylndaki saldr ve kuflatmalara gnderme ya-parcasna Vana Ermeni Kilisesinin Sebastapolu adn verdiler.Ortodoks ve Protestan Ermeniler arasndaki dflmanlk sebebiyleVan, fanatik milliyetiliin yeflerdii bir yer haline geldi. Bunun so-nucu olarak birok isyan kt ve sonunda onbinlerce Mslmannhayatna mal olan 1915 ayaklanmas patlak verdi. Dr. Reynoldsve kars gibi iyi niyetli misyonerin eitim amacyla bafllatlanfaaliyetleri aflr milliyetilii dourdu.

paly derinden etkilemifltir. Bir Fransiskan rahibi,

kraln bamszln Memlklerden srarl bir u-rafltan sonra satn almfltr. Kraln lmn hatr-layanlar zellikle Franszlardr. Bunun sebebi,5. Leonun, ok byk bir cenaze treniyle,Celestine Manastrna Fransz krallarnn yannagmlmfl olmasdr.Kilikya Krall 1375 ylnda son buldu, yani Os-manllar tarafndan fethedilmeden tam 150 yl n-ce. Elbette, tm Anadoluda olduu gibi buradada her zaman olduu gibi kk bir aznlk ola-

rak, Kilikyada birok Ermeni hayatlarn devamettirdiler. Franszlar, 1831de bir Ermeni KatolikPatrikliinin kurulmas iin bask yaparlarken,Kral Leonun hatras canl idi. Musa Da syansrasnda, 1915de yerel Osmanl Ermenilerininektikleri aclara su ortakl yaparken de canlidi. 1918de Gneye asker kardklarnda ve Er-menilere tutamayacaklar szleri verirken de dierbir sua da ortaklk ettiler.1896 ylnda (yazarnn seilmifl olan baflln bir-den fazla anlam olduunun kesinlikle farknda ol-mad) Trkiye ve Ermeni Canavarl adyla -kartlan bir kitap, Amerikal Protestanlarn, propa-gandann tesinde daha nelere niyetli olduklarngstermektedir. Kitabn mns ve ierii, en iyiFrancis E. Willardn yazd nszdeki birka sa-trla anlatlmaktadr. Ermenilerin dnyadaki enasil millet olduu aflikrdr nk, yz ifadeleri,grnflleri ve letafetleri ok ekicidir. Yani, kiflisel

grnflleri, Tanrnn muhtemel grntsne,dier btn rklardan daha yakndr.Francis E. Willard, Ermenileri silahsz olaraktasvir eder ve asla kimseye kt bir fley yapmaya-caklarn syler. Ermenilerin sadece depolamadayrca birok isyanda kullandklar byk miktar-daki silahlara baklrsa, bu sylenilenler tam birsamalktan baflka bir fley olamaz. 1896, Ermeniterrnn younlaflt bir yld. Ayn yl iindeOsmanl Bankasna baskn dzenlenmifl ve rehine-


45/169

ERICH FEIGL44

ler alnmfltr. Ama Mslman rehinelerin Ermeni

rkn hibir muhakeme yapmadan tercih edenle-rin gznde hibir anlam yoktu. Bununla birlikte,Mslmanlar mahremiyete her fleyin stnde de-er verirler. Sonu: Ermeniler bir millettir,Sultan ve onun askerleri de fleytann krbacdr.Anglo Sakson rk da kat yrekli bir gzlemcidir.Aslnda, ngiltere ve ABDnin mdahalesi, bazProtestan misyonerleri tatmin etmemiflti. Benzerdflnceler, Ruslar tarafndan da ortaya atld.Yzyln sonunda, Ermeniler, byk devletlerin

Osmanl mparatorluunun iifllerine karflmakiin en tercih ettii ara haline geldiler.

Artin Dadyan Pafla, Osmanl DfliflleriBakanl Msteflarl (1880-1887)yapmfltr ama Ermeni davasndaSultan iin alflmamfltr

Kanl av kpeklerinin kskacnda: Sultan 5. Murat, Osmanlnn

Avrupadaki topraklarnda yaflayan isyanclarla uraflyor:Bosna-Hersek, Karada ve Srbistan. Bu milletler, kendi snrlar iinde,aznlklara verilen btn imtiyazlardan en st seviyede yararlanyorlard.(Dier taraftan Ermeniler, Osmanl mparatorluunun hibir yerindeounluk durumunda deillerdi.) Rus ar, Avusturya imparatoru Franz

Joseph, mparator 1. Wilhelm, Yunan Kral 1. George ve talya KralHumbert dikkatle izlerken, Alman Bismark ve ngiliz Beaconfield kavga-ya dahil olmak iin hazrda bekliyorlar. Ermeni patrii 2. Nerses Varta-bediyan, ngiliz bykelisine, Avrupal devletlerin sempatisini kazan-mak iin, isyan etmek gerektiini ve byle bir hareketin hi de zor olma-dn sylemiflti. (ngiliz Bykelisi Henry Elliotun Dfliflleri Bakannayazd mektup. F. O. 424/46, s. 205-206; 7 Aralk 1876). Karikatr:PUNCH, 22 Temmuz 1876


46/169

ERMEN MTOMANYASI45

Osmanl Ermenisi mimar Garabed Amira Balyan (1800-1866, st sol) Sultan Abdlmecid (st orta) ve Sultan II. Abdlhamid (st sa)iin hizmet vermifltir. En bilinen eserleri arasnda Ortaky Camii, Dolmabahe Saray bulunmaktadr. Yllar getike yerli ve yabancticari faaliyetlerin hepsi Osmanl Ermenilerinin eline gemifltir. Daha sonra bu olgu sorunlara sebep olacaktr, nk Ermeni ayaklan-malarnn liderleri, faaliyetlerini, ksmen Ermenilerin dostluu olmazsa, Osmanl mparatorluunun kecei inancna balamfllardr.


47/169

ERICH FEIGL46

19. Yzyl: Dflardan Yaplan Milliyeti Kflkrtmalara Ramen, Ermenilerve Osmanllar in Altn Bir astanbulun fethinden sonra, Fatih Sultan Mehmed, kendisine bal halklarla iyi iliflkiler kurmaya alflmfl ve onlara

genifl zerklikler vermifltir. (Halklar yerine dini gruplar demek daha doru olacaktr. O dnemde etnik ve rk

kavramlar yoktu.) Fetihten tam sekiz yl sonra, Fatih Sultan Mehmed, Bursa Ortodoks Ermeni Baflpiskoposu,

Hovakimi stanbula davet etti.

Hovakim Osmanllar tarafndan seilmiflti ve Sultan ona patrik nvan verdi. Patrik Hovakim, Osmanl mparator-

luundaki Rum Ortodoks olmayan tm gayri Mslimlerin dini (ve ayn zamanda laik) anlamda lideri oldu.

Yetkisi, Echmiadzin ve Sis Ermeni Katolikosezlerinin yetkisinin de stndeydi. Ermeni halknn tarihinde hibir

Ermeni, Patrik Hovakim (ve 19. yzyla kadar gelen halefleri) kadar g ve yetkiye sahip olmamflt. Ermeniler,

Osmanl Sultanlaryla her zaman Rumlara kyasla daha iyi iliflkiler iinde oldular. 2. Gennadios Scholarios,2. sidoros Xanthoulos ve 1. Sophronios Syrolopos gibi Konstantinopol Rum Ortodoks patriklerinin greve

gelmeleri ve gitmeleri o kadar hzl oldu ki, turnike patriklii gibi bir grnt kt. Dier taraftan Ermeniler, ilk

zamanlardan itibaren Osmanllarla doru iliflkiler iinde oldular ve srekli g kazandlar.

Osmanl-Ermeni iflbirliinin altn a. 15. yzyldan, 19. yzyla kadar, Ermeniler Sultann sadk milleti idi ve

stanbul Ermeni Patriklii, padiflah-halifenin bizzat oluflturduu bir makamdr.

stanbul Ortodoks Ermeni Patrii SnorkKalutsyan.

"Turkischer Hofer"den (Nuremberg, 1721) bir illstrasyon,Osmanl-Ermeni iflbirliinin mutlu gnlerinden bir baflmimaranlatmaktadr. Bu gnlerde, Sultan, hl Ermenileri sadk milletolarak gryordu. Bu fleytani ultra-milliyetilik duygularnnErmeni toplumu iine szmaya bafllamasndan nceydi. Bu duygu-lar arttka yanlfl anlaflldlar. Bu duygular, birok insann aslndaHaikin kfl oldu.


48/169

ERMEN MTOMANYASI47

Osmanl topraklarnda vefat eden son Osmanl SultanV. Mehmed Reflatn trbesi. 27 Nisan 1909da tahta gemifl ve 2Temmuz 1918de 1. Dnya Savaflnn en kanl bir dnemindevefat etmifltir. Trbesi, Ermeni bir mimar tarafndan yaplmfltr.Eypn hemen aflasnda, Hali kysndadr.

Krikor Amira Balyan bu gzel Nusretiye Camiini infla etmifltir(1835)

1915deki isyan ve bunu takip eden Anadoludaki

Ermenilerin g etmelerine kadar, Osmanl-Ermeni iflbirliine daha baflka rnekler verilebilir:

Konstantinopoln, Fatih Sultan Mehmed tarafndan

1453te fethi ve Bursa Ermeni Ortodoks Baflpiskopo-

suna Konstantinopol Patrii nvan verilmesi,

Osmanl mparatorluundaki Ermenilerin kelimenin

tam anlamyla altn ann baflladnn bir iflaretidir.

Ermeniler, Osmanl mparatorluuda darphanecilik

grevini stlendiler ve stanbuldaki ana hazine

dairesinde ifller Ermenice yrtlmekteydi. Ermeni

mimarlara, Osmanllar tarafndan verilen projelerde

emniyet duyulurdu. Sultana tam bir ballkla hizmet

etme sadk Ermeni milleti imajyla

Osmanl mparatorluunda deyim haline gelmifltir.

Beylerbeyi Saray ve sahil pavyonu, raan Saraynn karflsnda,Boaziinin gney sahilindedir ve Agop Balyan tarafndan inflaedilmifltir.


49/169

ERICH FEIGL48

Osmanl Ermeni mimar Garabed Amira Balyan tarafndan inflaedilen Dolmabahe Saraynn ana girifl kapsndaki SultanAbdlmecidin turas.

ngilizler, Ruslarn pervasz bir kumar oynayarak, San Stefano Bil-dirisi ile Avrupallardan ne istediini grmflt. Berlin Kongre-sinde, Bismarkn bir fikri olarak, yer almalarna bir n flart ola-rak, ngiltere, San Stefano Antlaflmasnn her bir maddesinin dik-katle incelenmesini ne srd. (PUNCH, 30 Mart 1878).

Salisbury Markisi (ngiliz Dfliflleri Bakan, 1878-1880).


50/169

ERMEN MTOMANYASI49

stanbulun en gzel kflelerinden biri olan Peradaki (Beyolu)Amerikan (eski) Konsolosluu. Pera, 20. yzyln baflnda, zen-gin Ermeni ve Rumlarn yaflad bir blge idi. Osmanl mpara-torluunda baflka hibir konsolos, ABD Konsolosu kadar evi-ri ve tercmelerinde olduu kadar Ermeni Amerikan misyoner-liinde (istisnasz) Ermeni olan tercmanlara bal deildi. ABDve Osmanl, hibir zaman savafl etmemelerine ramen, Kor-kun Trk imaj Amerikan kamuoyunda zellikle ok glidi. Bu, Konstantinopolden Washingtona deifltirilerek gnde-rilen raporlarn sonularndan biri idi.


51/169

ERICH FEIGL50

BYK G POLTKASI VE ERMEN SORUNUMoollar zamannn byk gcyd. 1236da Ani flehrini harap edip, 1379da Anadolunun dou kesi-mini bir kez daha Timurlenk mparatorluu zamannda istila ettiler. Ermeni nfusunun durumu o kadararesizdi ki, Katolikonun Echmiadzine taflnmas gerekti. Gney Anadoludaki Sis, son Ermenikalesiydi. Memlkler tarafndan 1375te ele geirildi.Bu tarihten itibaren Ermenilerin dini ve kltrel faaliyetleri nem taflmaya devam etti, ancak g ve top-rak sz konusu olunca tarihi resmin dflnda kaldlar.Bir Ermeni Sorununun nasl byk g politikasnn bir etmeni haline geldiini anlayabilmek iin arlkRusyasnn yaylmac hedeflerini ve bu hedeflere bal satran hamlelerini gz nne almalyz. Bu ir-

kin satran oyununda Ermeniler sadece bir piyondu ve gerek Moskovadaki gerekse St.PetersburgdakiRuslar genelde bu piyonu feda etmeyi yararl buluyordu. Rusyann ran ve Trk topraklarn ele geir-medeki hz ve azmi flaflrtcdr. Orta Asyann gney kesimlerini, Kuzey ran, Kafkasyay, Krm fet-hedip sonunda Balkanlara ulafltlar. Bu olaylara bir gz atnca, zellikle de Rusyann en nde gelenamacnn her zaman iin anakkale Boazn zaptetmek olduunu hatrlaynca Ermeni Sorununun ne-mi netlik kazanyor.

1774 yl Osmanl mparatorluunun kflnnbafllad ylyd. Altmflbefl yl nceki KarlofaAntlaflmas, Trkler iin yeterince kt olmufltu.

Ama flimdi Kk Kaynarca AntlaflmasndaTrkler o kadar prestij kaybettiler ki, Balkanlardasz sahibi sadece Avusturyallarla Ruslar kald.Douda Ruslar tekti.Dou Anadolu 1515ten beri Osmanlnnd. SultanIII. Murat, Grcistan 1578te fethetti. Trklerindoudaki tek rakipleri ranllard. 1639da TrklerSafevilerle Kasr- fiirin Antlaflmasn imzaladlar vebunu takip eden savafllara ramen Trk-ran snrhalen 1639da belirlenen hatt takip etmektedir.

Btn Trk-ran savafllar Ermeni topraklarnetkilemifltir, ancak burada Ermeni tarihi birblge olarak anlafllmaldr. Bunun Dou Anadoluve etrafndaki kabileler ve dier halklarla beraberyaflayan Haik halknn resmi yetkisiyle bir ilgisiyoktur. Kasr- fiirin Antlaflmasnn imzaland1639 ylnda Krm da, Grcistan ve tm Karadenizsahili gibi Osmanlya dahildi.Karadeniz bir Trk-Osmanl i deniziydi.

stanbul-fiiflhanedeki Rus mparatorluu Bykelilii. Eliliinolaanst bir boaz manzaras vardr.


52/169

ERMEN MTOMANYASI51

Erivan 1639dan beri ranllarnd. Neredeyse

tamamen slam flehriydi.Rusyann Kafkasyaya doru ilk adm, 1556ylnda Astragann fethidir.Transkafkasya kat zerinde ranllara aitti, amaAzerbaycan gerekte Osmanl ynetimi altndayd.Ermenilerden daha dorusu Haiklerden yalnzcabu dnemde bahsedildi. Bu, 1603-1604 yllarndafiah Abbasn Ermenileri Ervan ve Culfadan ranni kesimlerine taflmas zerine oldu.Fatih Sultan Mehmet, stanbul Patrikliini 1461de

kurdu. mparatorluktaki tm Ermeniler veMonofisitler stanbul patriklerine balyd. Osrada rann olan Echmiadzin ve SisKatolikolarnn Osmanl zerinde hi gc yoktu.Ruslar 1723-1727 yllar arasndaki Trk-ransavaflna katlp Hazar Denizine asker gnderdiler.Kuba Hanl, Baknn kuzeyi, Rus etkisi altna girdi.1768de, Polonyadaki olaylardan hemen sonra birRus-Trk savafl patlak verdi. Osmanl Ordusuyenildi ve 1774te Kk Kaynarca Antlaflmasimzaland. Bunun ardndan Ruslar ilk kezKafkasyaya doru ilerlediler. Poti zerindenKutaisi ve Ahskaya kadar geldiler. Bir baflkadeyiflle, gnmzdeki Trkiye-Sovyetler Birliisnrna yaklafltlar.Kk Kaynarca Antlaflmas TranskafkasyadakiKabartay da (Elbrus Dann dou eteklerinde)Ruslara vermifltir, ancak btn bu topr

Erich Feigl - Ermeni Mitomanyası

Documents

Transcript of Erich Feigl - Ermeni Mitomanyası