DÜNYANIN GELİŞEN HİDROKARBON BÖLGELERİ: DOĞU AKDEN … · 2014. 7. 11. · doğudan bat ya...

771TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013

* Bu bildiri Jeofizik Mühendisleri Odas adna düzenlenmiştir.

DÜNYANIN GELİŞEN HİDROKARBON BÖLGELERİ: DOĞU AKDENİZ VE KARADENİZ ALANLARI

Prof. Dr. Mustafa ERGÜN [email protected]

GİRİŞ Doğu Akdeniz’in yaknsayan levha kenarlar, okyanusal kabuktan okyanus kapanşlarnn uzun tarihi ile yay sistemlerinin birleşmesinden geçerek ktasal kara parçalarnn oluşumunda genç dağ kuşaklara geçişin bizim alglamamza mükemmel bir laboratuardr. Doğu Akdeniz’in oluşumu büyük çoğunlukla Arap-Afrika levhas ve Avrasya levhas göreceli hareketi ile basklanmştr. Bu iki blok Tetis Okyanusunun güney kolunu kapanmasn ve aralarnda da Alpin kuşağn meydana getirerek Kretase sonundan beri kapanmaktadrlar. Kbrs Yay ve Girit Yay Afrika ve Ege/Anadolu levhalar arasnda yaknsayan ksmlarn oluşturmaktadrlar. Alpin bindirme önünün zonundaki güney snr doğu Türkiye’de Torou Dağlar boyunca Arap platformunun kuzeyinde yüzlek vermektedir. Dünyann petrol ve gaz potansiyelinin %60’ten fazlas Ortadoğu (Doğu Akdeniz’de dahil), Hazar ve Karadeniz bölgelerindedir (Şekil 1). Bu bölgeler kapanan Tetis Okyanusun kuzey ve güney kanatlarn meydana getirmektedirler. Bu bağlamda, Doğu Akdeniz ve Orta Doğunun büyük bölümü Pangaea’nn yaklaşk 200 milyon yl öncesi parçalanmasndan beri Tetis Okyanusunun güney bölümünü meydana getirmektedir. Bu nedenle biz levha tektoniği ve jeodinamik evrimi içeriğinde bu bölgenin hidrokarbon irdelemeliyiz.

Şekil 1 Ortadoğu (Doğu Akdeniz, Basra Körfezi ve Karadeniz-Hazar Denizi) hidrokarbon alanlar. Doğu Akdeniz ve Ortadoğu’nun büyük bölümü (Girit yay, Kbrs yay, Doğu Anadolu fay zonu, Bitlis kenet kuşağ ve Zağros dağlar) Afrika ve Arap levhalarnn kuzey snrn teşkil etmektedir. Levha tektoniği bağlamnda olaya baktğmzda bu bölgede 200 milyon yldan

TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013772


beri Pangaea’nn parçalanmasyla kapanan Tetis okyanusunun güney kanad olarak kalmştr. Tetis okyanusunun kuzey kanadnda ise Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan, Rusya ve şu anlarda devreye girmekte olan Karadeniz bulunmaktadr. Bu iki kuşak arasnda Alp-Himalayan orojenik kuşağ yer almaktadr. Tüm bu kuşak yiten Tetis okyanusunun kalntlar olup aşr tektonik etkilere maruz kalmştr. ALP-HİMALAYA OROJENİK SİSTEMİ VE LEVHA TEKTONİĞİ Doğu Akdeniz’in büyük bir bölümü, genel olarak, Mezozoik Tetis’in bir kalnts kabul edilmektedir ve dolaysyla da Alpin orojeni ile doğrudan ilişkilidir. Bunun yan sra, bu basen, orojenik deformasyon oluşum alan dşnda kaldğ ve dolaysyla da çevreleyen Levent bölgesi ve Kuzey Afrika ile de pasif ky özelliğini ve yapsal sürekliliğini korumuştur (Şekil 2). Doğu Akdeniz tektoniğinin esasn, Afrika ve Avrasya arasndaki çarpşma oluşturmaktadr. Bu konu, üç ktann, iki ana levhann, bir yok olmuş okyanusun ve ktalararas denizi birleştiren bölgenin 200 milyon yllk jeolojik tarihini içermesinin de ötesinde önem taşmaktadr. Afrika ile Anadolu arasndaki snr, batda Girit ve Pliny-Strabo dalma-batma çukurlar ve doğuda ise Kbrs yay ve Amanos fay ile ilişkili dağnk fay zonu bölgesi ile ortaya konmaktadr. Dalma-batma zonlarn ortaya çkaran iki yay (Girit ve Kbrs), Afrika ve Anadolu levhalar arasndaki göreceli harekete dik yöndedir. Fakat Pliny-Strabo çukuru, Antalya ve Doğu Anadolu fay zonlar (Amanos ve Ecemiş faylar da dahil) kayma vektörüne paralel olarak yer almakta ve genel olarak da transform hareket göstermektedir.

Şekil 2 Akdeniz genel tektonik yaps ve Alp-Himalaya orojenik sistemi. Doğu Akdeniz aktif tektoniği; güneyde Afrika, Arap levhalar ve kuzeyde Avrasya levhas arasndaki kapanmann sonuçlarna dayanmaktadr. Bu levhalar arasnda kabuksal mozaik oluşturan yap, mengenenin kapanan dişleri gibi davranmaktadr. Aktif kabuksal deformasyon biçimi iki adet K-G doğrultulu en büyük skşma veya ktasal ksalmadr. Bunlardan ilki Doğu Karadeniz ve Arap levhas arasnda ve diğeri ise Bat Karadeniz ve Isparta büklümü arasnda meydana gelmektedir. Karadeniz okyanusal litosfere sahiptir ve gerçekte ayr bir levhadr



(Finetti vd, 1988; Spadini vd,1997). Öte yandan, bir blok olarak göz önüne alnmaldr. Çünkü Karadeniz; Avrasya Levhas içinde serbest olarak hareket edemeyen kapana ksmş okyanusal çöküntüdür. Kuzey Anadolu Fay (KAF), Doğu Anadolu Fay (DAF), Kuzeydoğu Anadolu Fay (KDAF), Stranja Fay (SF), Girit Çukuru (GÇ), Kbrs Çukuru (KÇ), Ölü Deniz Fay (ÖDF), ve Bitlis Kenet Kuşağ (BKK); Doğu Akdeniz’de bu bloklarn ve levhalarn aktif snrlar oluşturmaktadrlar (Şekil 3).

Şekil 3 Doğu Akdeniz’in temel tektonik bileşenleri (Aksu v.diğ, 1992’den). Benzer olarak, Doğu Akdeniz’de kuzeye doğru hareket eden öncü ucunda ve bozuşan Ege-Anadolu Levhasnn ktasal litosferinde; okyanusal litosferin ara yüzeyi güneyden kuzeye doğru eğimli Girit ve Kbrs zonlarn oluşturmaktadr (Aksu vd, 1992; Ben-Avraham vd, 2002; Woodside, 1976; Woodside, 1977). Afrika ve Arap Levhalarnn kuzeye hareketinin hz farkllğ (srasyla 10 mm/yl ve 18 mm/yl) olmasndan dolay, bu fark Afrika ve Arap Levhalar arasnda levha snrn oluşturan Ölü Deniz Fay tarafndan karşlanmaktadr. Ktasal kabuk; daha sonra yay magmatizmas tarafndan istila edilen okyanusal kabuğun yapsal olarak kalnlaşmş kalntlar ve sedimentlerden oluşmaktadr (Rabinowitz ve Ryan, 1970; Vine vd, 1973; Vogt ve Higgs, 1969; Ergün vd, 2005; Woodside ve Bovin, 1970; Woodside ve Williams, 1977; Makris ve Wang, 1994). Doğu Akdeniz’in yaknsayan levha kenarlar, okyanusal kabuktan okyanus kapanşlarnn uzun tarihi ile yay sistemlerinin birleşmesinden geçerek ktasal kara parçalarnn oluşumunda genç dağ kuşaklarna geçişine bizim alglamamza mükemmel bir laboratuardr. Orojenik platolar Yerkürenin en büyük ve anlaşlmaz topoğrafik yaplar arasndadr. Onlar çarpşma, püskürme ve dalma levha-snr ortamlarnda oluşurlar, böylece jeodinamik işlevlerin çeşitliliği ile ilişkilidirler. Orojenik platolar basklanmş topografya ve iç akaçlama ile yar-kurak ve kurak yüksek irtifa alanlarn meydana getirirler. Birçok birleştirici (topoğrafik, jeofiziksel ve iklimsel) özelliklerine rağmen, bu oluşumun olas derin-köklü işlevleri



hususunda yoğun tartşmalar devam etmektedir. Örneğin yapsal modeller; kabuksal ksalma ve kalnlaşmann ard ardna aşamalarn geçen plato evrimini açklarlar. Bunun yan sra mekanik modeller ise magmatik alt sokulum, alt-kabuksal akma, ve /veya manto tabakalaşmas temelindedirler. DOĞU AKDENİZ’İN KABUK YAPISI Doğu Akdeniz bölgesinde gravite anomalilerinin yorumunda, gözönüne alnacak en önemli sorulardan bir tanesi anomaliler ve normal izostatik ilişkilerdir. Gravite anomalilerinden gözlendiği gibi izostatik koşullar izostatik anomalilerinin negatif olduğunda aşr karşlanmş (overcompensation) ve izostatik anomalilerinin pozitif olmasnda ise altnda dengelendiğini ifade etmektedir. İzostatik anomaliler sfr olduğunda bölgenin mükemmel olarak karşlandğn ifade etmektedir. Normal olarak izostatik koşullar aşr karşlanmş bölgelerin yükselmesini, ve kabuksal katlğn karşlanmş bölgelerdeki fazlalk kütle ve durayl bloklar desteklemek için altnda dengelenmiş bölgelerin batmasn gerektirmektedir. Doğu Akdeniz Bölgesinde bu koşullar mahalli ve bölgesel olarak tamamyla terslenmiştir. Esas olarak Tetisin bir kalnts olan kaln sediment birikimine sahip Doğu Akdeniz beklenenden daha düşük gravite gravite değerine sahiptir ve yükseleceği yerde çökmektedir (Şekil 4). Benzer durum yine kaln sediment birikimine sahip Karadeniz’de de ayn durum söz konusudur. Anadolu Platosunda ise izostatik olarak dengelenmiş bölgelere göre 100 miligal daha büyük gravite değerleri ile genel olarak altnda karşlanmştr ve normal izostatik koşullarda çökmelidir. Fakat Anadolu Platosu birkaç graben dşnda yükselmektedir.

Şekil 4 Akdeniz bölgesi Bouguer gravite anomali haritas. Okyanusal bloklar olarak Doğu Akdeniz ve Karadeniz arasndaki Anadolu Platosu, Afrika ve Arap levhalarnn Anadolu-Ege levhasn skştrmaktadr. Ayrca Ölü Deniz Fay vastasyla Afrika ve Arap levhalarnn göreceli hareket farkllklar (Arap levhas daha hzl) Anadoluyu doğudan batya doğru hareket ettirmektedir. Bu bask Kuzey Anadolu Fay zonu vastasyla batya taşnmaktadr. Bu arada halen aktif Girit dalma zonuda güneybatda bir boşluk yaratmaktadr. İç Anadolu’da doğru hareket 8-10 mm/yl batya doğru ve Ege bloğunda ise



20-25 mm/yl ile güneybatya doğrudur. Doğu Akdeniz Bölgesi’nin gravite anomalisinin yorumunda, göz önüne alnmas gereken en önemli sorulardan bir tanesi; anomaliler ve izostatik koşullar arasndaki ters ilişkilerdir. Ktasal kabuk; yay magmatizmas tarafndan istila edilen, yapsal olarak kalnlaşmş okyanusal kalntlardan ve üstleyen sedimentlerden oluşmaktadr. Bu işlevin anlaşlmas litosferik dinamiğin birinci mertebedeki problemidir. İzostatik olarak karşlanmş (compensated), diğer okyanuslara göre 100-miligal daha düşük gravite değeri ile izostatik olarak (genel anlamda) fazlasyla karşlanmştr (overcompensated). Normal olarak, Doğu Akdeniz Çöküntüsü mevcut izostatik koşulu altnda yükselmeliydi. Ancak, kaln sediment-dolgu çöküntüleri sebebiyle Doğu Akdeniz Çöküntüsü gerçekte batmaktadr. Dünyann diğer izostatik olarak karşlanmş zonlarndan 100 miligal daha yüksek gravite değerlerine sahip olduğundan, izostatik olarak (genel anlamda) altnda karşlanmştr (undercompensated). Normal izostasi Anadolu’nun batmas gerektiğini ifade ederken, öte yandan, mahalli grabenler dşnda Anadolu’nun yükseldiği bilinmektedir. Bunun yan sra izostatik olarak diğer karşlanmş okyanuslara göre 100-miligal daha düşük gravite değerine sahip olan Karadeniz, genel olarak üstünde karşlanmştr ve gerçekte kaln sedimenter tabakas ile batmaktadr. Doğu Akdeniz’de batimetri ktasal kabukta baz karmaşklar ifade etmektedir. Bu bölgede Afrika levhasnn kuzey ucu oldukça değişkendir. Batdaki Herodot derin deniz düzlüğünün derin sular okyanusal kabuk tarafndan oluşturulan okyanus tabandr; doğudaki Kbrs’n güneyinde sismik krlma ile de belirlenen sğ sular oldukça kalnlaşmş okyanusal kabuk veya genleşmiş incelen ktasal kabuk olan Eratosthenes Deniz dağ yükselimi gibi daha değişken kabuğu işaret etmektedir. Gravite verilerine göre (Şekil 4), litosferin esnekliği nedeniyle Doğu Akdeniz izostatikli denge durumunda değildir (Woodside ve Bowin, 1970, Rabinowitz ve Ryan, 1970 ve Makris ve Wang, 1994, Ergün v.diğ., 2005). Deniz alanlarnn büyük bölümünde kütle eksikliği olmasna karşlk, Kbrs, Anaximander dağlar, Ptolemy deniz dağ, Girit güneyi ve Ege Denizi’nde kütle fazlalğ bulunmaktadr. Kbrs ve güneyindeki deniz bölgesinde olduğu gibi, yüksek ve düşük gravite anomali bloklarnn varlğ, yay/hendek sistemlerinde mevcuttur. Kbrs çevresinde görülen yaplar ile Pliny/Strabo hendeklerindeki çok daha karmaşk şekiller, Anaximander dağlar ve Florence yükselimi bölgesine doğru kolayca bağlanamamas nedeniyle, sürekli dalma/batma zonu oluşturmamaktadr. Pliny/Strabo hendekleri, Girit yaynn doğu snrdr, Bu yay ile ilişkili dalma/batma sürekliliği, daha doğuya doğru kolayca izlememektedir.

Şekil 5 32°30’ D boylam boyunca (Msr içlerinde Türkiye güney sahillerine kadar) Bouguer gravite anomalisi modeli (yoğunluklar: Holosen=2.0, Pliyo-Kuvarterner=2.2, Daha yaşl sedimanlar=2.42, Granitik kabuk=2.82, Bazaltik kabuk=2.9 ve Manto=3.38 g/cm3 olarak kabul edilerek).



Özellikle Kbrs adas, kuvvetli pozitif gravite anomalileri, 220 mGal değerleriyle simgelenirler. Sismik çalşmalara göre Kbrs adas kabuğu 30-32 km kalnlkta normal ktasal kabuktan (Makris v.diğ. 1983) oluşmakta, fakat yaklaşk 4 km kalnlğnda Troodos ofiyolit karmaşğ yüksek gravite anomalisine neden olmaktadr. Bu durumu yorumlamak amacyla Kbrs adasn K-G yönlü kesen 32°30’ D boylam boyunca (Msr içlerinde Türkiye güney sahillerine kadar) Bouguer gravite anomalisi (yoğunluklar: 2.0, 2.2, 2.42, 2.82, 2.9 ve 3.38 g/cm3 olarak kabul edilerek) modellenmiştir (Şekil 5). Doğu Akdeniz’in temel tektonik yaps, sismik yansma ve krlma verileri ile ortaya konmuştur (Woodside, 1977, Biju-Duval v.diğ., 1977). Bu bölge Mezozoikten beri Afrika-Avrasya yaknsama zonunda (Pangea’nn parçalanp Afrika’nn K-KD yönünde hareketiyle Tetis Okyanusunun yok oluşu) geçirdiği karmaşk evriminin izlerin taşmaktadr. Bunlardan en güneyde olan sol yanal atma sahiptir, fakat kuzeye doğru sağ yanal atmlya dönüşür. Bu kuşaklarn birbirlerine göreceli yüzey hareketleri, esas gidişlerine paralel olmayan kuvvet doğrultular oluşturmaktadr. Tortoniyen’de oluşan Misis-Girne kvrm-itilmesi, yay ard çukurunu iki büyük domuz-srt basenine ayrmaktadr. Güneydoğu gidişli Latakya basenin kuzeydoğu ksmnda itelenme erken Mesinyen’de sona ermiş ve erken Pliyosen’de oluşan ve karadaki Doğu Anadolu Transform Fay ile birleşen faylarla snrlanan horst ve graben yaplarnca takip edilmiştir. Oluşan itilme faaliyeti Misis-Girne bölümünde Mesinyen’de sona ermesine rağmen, Girne bölümünde günümüze kadar devam etmiş ve Pliyo-Kuvarterner Adana ve iç Kilikya basenlerini snrlayan KD-GB gidişli dik faylarn gelişmesiyle ifade edilmektedir. DOĞU AKDENİZ’DE PETROL VE DOĞAL GAZ Dünya’da üretilen petrol ve doğal gazn %60’dan fazlas Kuzey Afrika, Ortadoğu ve kuzeyindeki ülkelerden (Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan, Rusya) elde edilmektedir. Levha tektoniği bağlamnda olaya baktğmzda bu iki bölgede 200 milyon yldan beri Pangaea’nn parçalanmasyla kapanan Tetis okyanusunun güney ve kuzey kanatlardr. Cezayir, Libya ve Msr petrol ve doğal gaz sahalar bu açdan ele alnmaldr. Son zamanlarda İsrail ve Kbrs açklarndaki gaz buluşlar yine ayn yaplar üzerindedir. Doğuya doğru gidildikçe Suriye, Türkiye, Irak, İran (yalnzca Zağros dağlarnn bats), Suudi Arabistan (yalnzca doğusu) ve Basra Körfezi ülkeleri petrol ve doğal gaz üretmektedir. Tetis okyanusunun kuzey kanadnda ise Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan, Rusya ve şu anlarda devreye girmekte olan Karadeniz bulunmaktadr. Bu iki kuşak arasnda Alp-Himalayan orojenik kuşağ yer almaktadr. Tüm bu kuşak yiten Tetis okyanusunun kalntlar olup aşr tektonik etkilere maruz kalmştr. Doğu Akdeniz bölgesini ele aldğmzda, bu bölgede iki dalma-batma yay (Girit ve Kbrs) mevcuttur. Bunlarla ilişkili olarak Pliny ve Strabo çukurlar, iki yayn kesiştiği Anaximander dağlar, sedimenter yğşm olan Akdeniz Srt, Florence yükselimi, Afrika ktasn Kbrs yaynn altna dalamayan Eratosthenes deniz dağ bölgesi ve Kbrs’n doğusunda yanal atml fay sistemi de Doğu Anadolu fay ile birleşmektedir. Akdeniz srtnn güneyi ve doğusunda 3000 m su derinliklerindeki Herodotos abisal düzlüğü ile 4000 m su derinlikleri ile Rodos baseni eski Tetis okyanusu kalntlardr. Fakat Levant baseni kaln sediment yğşm (12-14 km) ile gaz potansiyeline sahip bölge olarak kendini göstermektedir (Şekil 6). Finike, Antalya, Kilikya ve Adana basenleri ise Miyosen sonras oluşan yay ard basenleridir. Nil delta yğşm konisi bölgesi mevcut çamur volkanlar ve gaz çkşlar ile değerlendirilmek istenmektedir. Bu arada tüm Akdeniz’de Messinyen evaporit birikimleri geniş bölgeleri kaplamaktadr. Bu açdan derin sular değerlendirilmeyi beklemektedir.



Şekil 6 Doğu Akdeniz ve çevresinin sedimenter tabaka kalnlklar ve genel tektonik hatlar. Nil delta alann katlmasyla, Doğu Akdeniz (belirgin olarak Levent Çöküntüsü) önemli bir hidrokarbon bölgesi olmaya adaydr (Şekil 7). Bu konu komşu ülkelerin (Msr, İsrail, Filistin, Suriye, Türkiye ve Kbrs) çelişen menfaatleri arasnda scak bir noktadr. Hâlihazrda Levent çöküntüsünde keşfedilen ispatlanmş gaz rezervi: 700 milyar m3’tür. ABD Jeoloji Kurumu tarafndan yaplan çalşmalar sonucunda: çkarlabilinir 1.7 milyon varil petrol ve 122 trilyon ft3 doğal gaz bulunduğu saptanmştr.



Şekil 7 Doğu Akdeniz morfolojisi ve ruhsat sahalar. KARADENİZ VE HAZAR DENİZİ BÖLGESİ Dünyann en büyük iç denizlerinden birisi olan Karadeniz hem oşinografik hem de jeolojik olarak çok ilginç özelliklere sahiptir. Ky ötesinde su derinliği hemen ortalama 2000 m’ye ulaşr ki, bu marjinal deniz için sra dşdr. 432 000km2 alan ve 534 000 km3 hacmi ile Karadeniz dünyann en büyük iç denizlerinden birisidir. Sğ İstanbul Boğaz ile Karadeniz’in Akdeniz’le bağlants bulunmaktadr. Karadeniz kuzeyde Krm ve Kafkas sistemleri ile güneyde Kuzey Anadolu (Pontid) sistemleri arasnda yass biçimli bir havzasdr. Hem Karadeniz (bats) ve Güney Hazar Denizi eski Tetis okyanusunun kalntlardr. Hazar Denizi ve Apşeron bölgesi Dünyann bilinen en eski hidrokarbon havzalarndan birisidir (Şekil 8). Azerbeycan, Rusya, Kazakistan ve Türkmenistan petrol ve doğal gaz sahalar bulunmaktadr. Sismik yansma kaytlarn incelenmesi sonucunda Karadeniz’in güneyi bu basenin oluşmas esnasnda etkin olan riftleşme (açlma) tektoniğinin etkilerini taşmaktadr. Üst Kretase veya Mezozoik sonunda başlayp Paleosen’e kadar sürede oluşan açlma tektoniğinin üzerine sk sk skşma tektoniği etkileri eklenmiştir. Bu tanmlanan yükselme ve alçalmalar tüm Tetis kuşağ boyunca görülmektedir. Karadeniz’deki aşr çökme mekanizmas kaln bir sedimenter tabakann birikmesine neden olmaktadr. Gaz hidratlar buz biçiminde doğal gaz olarak bilinen büyük miktarlarda metan ve su ihtiva eden doğal oluşum türüdür. Hidratlar hem su altnda hem de tundra altnda doğada çok olarak bulunmaktadrlar. Metan hidratlar metan moleküllerini çevreleyen ve hapseden su kafesi molekülleridir. Onlar normal basnçlar (örneğin 300 m’den daha derin sularda) ve düşük fakat suyun donma scaklğ üstündeki scaklklarda oluşan kristallerdir. Çökellerdeki metan üretimi ve göçü büyük ölçekli eğim bozuşmalarna neden olabilir. - Metan çkşlar derinde hidrokarbon birikimlerinin varlğn gösterebilir,



- Hidrokarbonlar için gaz-hidratlar iyi bir örtü tabakas oluştururlar, - Metan hidrat kendi başna önemli bir enerji kaynağ olabilir.

Karadeniz gazhidrat açsndan da önemli bir havzadr. Hidrokarbon potansiyeli açsndan gelecek yllarda değerlendirilecek bir olgu olarak orada durmaktadr.

Şekil 8 Karadeniz ve Hazar Denizi hidrokarbon havzalar. DÜNYA ENERJİ KULLANIMI VE POLİTİKALARI DDüünnyyaannnn eenneerrjjii ttüükkeettiimmiinniinn yyaakkllaaşşkk oollaarraakk %%3300''uu kköömmüürr,, %%3355''ii ppeettrrooll vvee %% 2244''üünnüü ddooğğaall ggaazz oolluuşşttuurrmmaakkttaaddrr ((ŞŞeekkiill 99)).. BBuunnllaarrnn ttooppllaamm %% 9900''nn bbuullmmaakkttaaddrr vvee bbuunnuunn ddaa hhiiddrrookkaarrbboonn bbööllüümmüü %% 5599''uunnuu mmeeyyddaannaa ggeettiirrmmeekktteeddiirr.. PPeettrroollüünn %%5577''yyee yyaakknn OOrrttaa DDooğğuu''ddaa vvee %% 99--1100''uunnuu iissee BBaağğmmsszz DDeevvlleettlleerr TToopplluulluuğğuu ((RRuussyyaa)) ttaarraaffnnddaann üürreettiillmmeekktteeddiirr.. DDooğğaall ggaazz yyiinnee OOrrttaa DDooğğuu vvee RRuussyyaa''ddaa kküümmeelleennmmiişşttiirr.. OOrrttaa DDooğğuu''nnuu ppaayy %%4400..11 vvee RRuussyyaa iillee İİrraann''nn ppaayy iissee %% 4400’’ttrr.. Bunun yan sra arama ve üretim maliyetlerinin bu bölgede en düşük olmasn da de göz önüne alrsak bu bölgelerin neden önemli olduğunu alglarz.

Şekil 9 Dünyada birincil enerji kaynaklarnn dağlm.

Kömür 29.4 %

Petrol34.8 %

Gaz 23.7 %

Hidrove diğer

yenilenebilirler 6.6 %

Nükleer5.5 %



Son 150 yldr dünya siyasetini etkiyen en önemli meta hidrokarbonlardr. Henry Kissinger’in 1980’lerde ki söylemi: "Petrolü denetlerseniz devletleri, gday denetlerseniz halklar denetlersiniz" Başta petrol ve gaz rezervleri olmak üzere enerji kaynaklarna doğrudan ulaşmak, bu kaynaklarn aktarlacağ enerji yollarnn planlamasn yapmak ve denetimini sağlamak küresel sermayenin enerji politikalarn belirleyen unsurlar olarak görünmektedir. Uluslararas sermaye sürdürülebilir kalknma söylemi altnda, dünya genelinde enerji üretim ve tüketimini belirlemekte kendi çkarlar doğrultusunda kaynak paylaşmna şekil vermektedir. Özelleştirme süreci enerjide bağmllğn ve enerji güvenliğindeki zayflamann temel nedenidir. Pahallaşmann yan sra tekelleşmeye yol açmakta, dşa bağmllğ artrmaktadr. Yukarda belirtilen bilinçsizce özelleştirmelerle her şeyin serbest piyasa koşullar ile yönetilebileceği olgusunun kötü meyveleri tüm dünyada kendini göstermektedir. Bu enerjinin çok büyük bir payn içeren bölgemiz bu nedenden dolay sürekli sorunlarla karşlaşmaktadr. İsmi ne olursa olsun Tunus’tan başlayp Msr, Libya, Suriye, Yemen ve Bahreyn’i de içine alan siyasi değişimi petrol ile ilişkilendirmemek safdillilik olur. ABD şöyle bir çeyrek yüzyldr, en önce OPEC (Organization of Petroleum Exporting Countries) petrolünü tüketmek istemektedir. Bu strateji bağlamnda ABD kendi kaynaklarnn bir bölümünü, ileriye saklamaktadr. Bu arada da dünya kaynaklarnn tasarrufunda, yalnzca en büyük pay almak istememekte, bu kaynaklardan, rakiplerine (bu her an ve konjektürde değişebilir), özellikle de Avrupa’ya ve Japonya’ya ve günümüzde de Çin’e yönelecek paylar, azami derecede denetim altnda tutmay istemektedir. Mübah olsun olmasn, mümkün her yolu deneyerek, emeline ulaşabilirse, bu ABD açsndan (veya tek dünya devleti hayali güden Sinarşistler “Ortak Yönetim”), aşikâr bir üstünlük unsurudur. Bu güçler, yeni teknolojileri, dünya kaynaklar belirgin ölçüde tükenmeden harekete geçirmek, istememektedir. Kendi öz kaynaklarn koruyarak, böylelikle, dşarda “onun, bunun” elinde “koz” olarak kalmş olabilecek, dişe dokunur, hiçbir meta brakmamş olabilecektir. Ayn zamanda dşarda kalmş, ama iyice seyrelmiş klasik kaynaklarn fiyat, zaten yükselmiş olacaktr. Bu suretle yeni teknolojiler rakipsiz bir biçimde (elektrik ile çalşan otomobillerde olduğu gibi), pazar hâkimiyeti tesis edilecektir. Doğu Akdeniz’de geçen yllarda sonlarnda fitili ateşlenen ve ‘‘Arap Bahar’’ ad verilen politik durayszlk ve halk ayaklanmalarnn, dş dinamiklerin de beraberinde getirdiği ‘’Domino Etkisi’’ ile; Msr, Libya, Suudi Arabistan, Bahreyn, Ürdün, Suriye, Umman ve Yemen gibi Arap ülkelerini de etkisi altna aldğn görüyoruz. Bunun örtülmesi için işlem, önemli olmayan Tunus’tan başlatlmştr. ‘‘Arap Bahar’’ için saylan ortak nedenler ve farkllklar; Kuzey Afrika ve Orta Doğu’nun hidrokarbon profili ile son yüzelli yl boyunca yaşanan paylaşm ve hükümranlk mücadelesindeki gerekçeler paralelinde değerlendirilmelidir. Bilindiği üzere Irak sorunu bu güçler tarafndan 2003 ylnda halledilmiştir. Halledilmesi gerek İran ise bambaşka nedenlerle nükleer güce erişeceği (ayn 2003 öncesi Irak’n kimyasal silah bulundurduğu gibi, yalan olduğu ortaya çkmştr) kaygsyla gündeme oturtulmuştur. Bölgenin en gerici güçleri olan Körfez ülkeleri srf kendilerinin güdümünde olduğu için gündeme getirilmemektedir. Yeni düzende bölgedeki Milli Petrol Şirketlerinden (Msr, Libya, Irak ve Suriye ve dolaysyla da Türkiye) tasfiye edileceklerdir. Büyük Orta Doğu Projesinin anlam budur (Şekil 10).



Şekil 10 Orta doğunun tanm (Büyük Orta Doğu Projesi).



Yarman (2011) bu enerji oyunundaki olguyu şu cümlelerle açklamaktadr. Enerjinin görünmeyen yüzünü: *Siyaset, *Hatta kirli siyaset,

*Hatta ve hatta kanl siyaset olarak açklamaktr.

Bu bağlamda gösterilen coğrafyada daha birçok oyunlar değişik biçim ve formlarda oynanmaya devam edecektir. Bu sorunlarn esas nedenini bilirsek olay ve olgular daha iyi çözümleyebiliriz. Hiçbir şey göründüğü gibi değildir. Bizlerin gösterilen nedenlerin altndaki esas sorunlarn ne olduğunu alglamaktan geçmektedir. Bu siyaset günümüze kadar “Parçala Yönet” şeklinde emperyal güçler tarafndan kullanlmştr. Günümüzdeki bu kuramn açlm Banu Avar’n söylemi ile “Parçala ve Yut” biçimine dönüşmüştür. Çeşit çeşit ideolojik söylemler, özlerinde hangi “Yüce Değerleri” bulunduruyor olurlarsa olsunlar, arkalarnda hangi samimi kitleleri sürüklüyor bulunursa bulunsunlar, bunlar egemenlerin ağzlarnda, son toplamda palavradr. Esas olan, üstelik devletler katnda, örgütlü haydutluktur (“EMPERYALİZMİN”, Türkçesi budur!). Pahallaşmann yan sra tekelleşmeye yol açmakta, dşa bağmllğ artrmaktadr. Sorun özelleştirmenin kendisiyken, çözüm daha fazla özelleştirme değil, kamusallaştrma, kamusal planlama olmaldr. Bu bağlamda hidrokarbon dünyasndaki büyük oyunlarda nasl davranlacağ konusunda ülke olarak baz derslerin çkarlmas gerekmektedir. Ekim 2011’de özelleştirme işlemleri başlayacak olan TPAO’nun varlğnn ne kadar önemli olduğu ayrmna varlmş ve Doğu Akdeniz’de patlak veren petrol krizi nedeniyle bu işlem ertelenmiştir. Türkiye “ENERJİ GÜVENLİĞİ” açsndan Avrupa için önemlidir. Petrol’ün tankerlerle taşnmas uygundur fakat doğal gaz için önce svlaştrlmas (pahal bir işlem) ve sonra tankerle taşnmas gerekmektedir. Gazn tüketim noktalarn en etkin yolu boru hatlar ile olmaktadr. Karadeniz daha petrol ve gaz açsndan tam değerlendirmeye alnmamştr. Bilindiği üzere BP Karadeniz’deki TPAO ortaklğn sona erdirmiş ve hazr Azerbaycan sahalar ile ilgilenmeye (1930’li yllarda braktğ yerden) başlamştr. Yeni “PETROL YASASI” çkarlamamştr. 2007 ylnda yaplan yasay Sayn Cumhurbaşkanmz Ahmet Necdet SEZER onaylamamştr. Fakat bu yasa 2013 ylnda geçirilmiş ve kabul edilmiştir. Oynan oyunun kurallarn bilirsek ülke hak ve menfaatlerini gözetip kollayabiliriz. Yoksa bu oyunda hep yaya kalabiliriz. Farkndalk çok önemlidir. Lütfen oynan oyunlarn farknda olalm. ATATÜRK’ün deyişiyle: “BAĞIMSIZLIK BENİM KARAKTERİMDİR” Bağmszlk yoksa gerisi boş laftr.



KAYNAKÇA

Aksu, A.E., Calon, T., Piper, D.J.W., Turgut, S., İzdar, E., 1992, Architecture of late orogenic Quaternary basins in northeastern Mediterranean Sea, Tectonophysics, 210.

Biju-Duval, B., Dercourt, J., 1980. Les bassins de la Me.diterranee orientale repre.sentent-ils les restes d’un domaine oceanique, la Mesogee, overt au Mesozoique et distinct de la Tethys? Bull. Soc. Geol. France XXII, 43-60.

Ergün, M., Okay, S., Sar, C., Oral, E.Z., Ash, M., Hall, J., Miller, H., 2005, Gravity anomalies of the Cyprus Arc and their interpretation, Marine Geology, 221, 349-358.

Finetti, I., Bricchi, G., Del Ben, A., Pipan, M., Xuan, Z., 1988. Geophysical study of the Black Sea. Bolletino di Geofisica Teorica ed Applicata 30 (117-118), 197-324.

Makris, J., Ben-Avram, Z., Behle, A., Ginzburg, A., Giese, P., Steinmetz, L., Whitmarsh, R.B., Elefftheriou, S., 1983, Seismic refraction profiles between Cyprus and Israel and their interpretation, Geophus.J.Roy.Astron.Soc., 75(3), 575-591.

Makris, J., Wang, J., 1994, Bouguer gravity anomalies of the eastern Mediterranean Sea, In V.A. Krasheninnikov and J.K. Hall (eds), Geological Structure of the Northeastern Mediterranean Sea, 87-89.

Özelçi, F., 1973, Gravity anomalies of the Eastern Mediterranean. MTA Bült., 80, 54-92.

Rabinowitz, P.D., Ryan, W.B.F., 1970, Gravity anomalies and crustal shortening in the eastern Mediterranean, Tectophysics, 10, 585-608.

Spadini, G., Robinson, A.G., Cloetingh, S., 1997. Thermomechanical modelling of BlackSea formation, subsidence and sedimentation. In: Robinson, A.G. (ed.), Regional and Petroleum Geology of the Black Sea and Surrounding Region. AAPG Memoir, vol.68, pp 19-38.

Vine, F.J., Poster, C.K., Gass, I.G., 1973, Aeromagnetic survey of the Troodos Igneous Masif, Cyprus, Nat.Phys.Sci., 244, 34-38.

Vogt, P.R., Higgs, R.H., 1969, An aeromagnetic survey of the eastern Mediterranean Sea and its interpretation, Planetary.Sci.Letts, 4, 939-948.

Woodside, J.M., 1976. Regional vertical tectonics in the Eastern Mediterranean. Geophys. J. R. Astron. Soc. 47, 493-514.

Woodside, J.M., 1977. Tectonic elements and crust of the eastern Mediterranean Sea. Mar. Geophys. Res. 3, 317-354.

DÜNYANIN GELİŞEN HİDROKARBON BÖLGELERİ: DOĞU AKDEN … · 2014. 7. 11. · doğudan bat ya...

Documents

Transcript of DÜNYANIN GELİŞEN HİDROKARBON BÖLGELERİ: DOĞU AKDEN … · 2014. 7. 11. · doğudan bat ya...