DE PROPERTIO 4,3,49-50

In tertia libri quarti elegia Arethusa uxor Lycotae maritomandata mittens (v. 1) valde de marita eius fide (v. 11) dubitat.Propterea eum obsecrat, ut incorrupta sui conservet foedera lecti(v. 69). Yehementer mariturn amans timet, ne qua puella per eiuscolla notas det sibi plorandas (vv.5-26). Cur tarn magno maritiamore flagret, versibus 49 et 50 explicat scribens:

omnis amor magnus, sed aperto in coniuge maior:hane Venus, ut vivat, ventilat ipsa faeem.

Yerba aperto in eoniuge mea sententia verbis ,furtivo in coniuge'opponuntur. Apertus coniunx maritus legitimus est, furtivusautem coniunx amans, qui mulierem aliquam furtive amat et ab eaquoque furtive amatur. Furtivus amor idem atque amorem clande-stinum vel occultum significat. Ita in Plauti Cureulione (49) Pali-nurus servus exclamat: malu' elandestinus est amor, damnumstmerum. Id dicens de amore cogitat, quo Phaedromus adulescensPlanesium, meretricem alenone custoditam, amat. Adulescensservo assentitur. Ait enim in versu sequente: est hercle ita ut tudicis. In Ovidii Fastis 2,81 Delphin oeeultis felix in amoribus indexappellatur. Ibi poeta de furtivis amoribus inter Neptunum etAmphitriten agit. Adiectivum furtivi ipsum, vi amatoria adhibi-turn, apud Tibullum invenitur. In versu enim 1,5,7 verba furtivifoedera leeti et in 1,9,55 furtivo ... usu, scilicet Yeneris, leguntur.Secundo loco poeta de uxore, quae marito inscio hoc usu aman-tem lassat, loquitur. Adiunguntur Ovidii versus 3,3,55-56 in Epi-stulis ex Ponto: an sit ab his omnis rigide summota libellis (ArtisAmatoriae), quam lex furtivos areet habere viros? Furtivi suntviri, qui contra legern amorem furtivum erga matronas vel puellashonestas exercent. Hic igitur furtivus vir, etiamsi non expressisverbis, aperto coniugi opponitur. Etiam Propertius de furtivoamore dicit. In versibus enim 3,13,33-34 puellas aetate aurea fur-tiva per antra, id est furtive per antra, viros silvicolas osculatas essenarrat.

Qui furtive amat, furta amatoria committit. Ita Propertius inversu 2,30,28 Musas eanere antiqui duleia furta Iovis dicit et in2,2,4 vim amoris agnoscens ignoscit pristina furta Iovis.

De Propertio 4,3,49-50 363

Addendum est distichon, quo in Heroidum elegia sexta Hyp-sipyle iniuriam Iasonis querens non ego, ait, sum furto tibi cognita,pronuba luno / adfuit et sertis tempora vinctus Hymen (vv. 43-44).

Loco autem nostro Venus ipsa amorem coniugalem fovet,quia facem amoris legitimi, ne exstinguatur, ventilat. Versu 50Venus apoeta amatorio, ut eum decet, in locum pronubae Iunonissubstituitur. A primo autem saeculo p. Chr. n. exeunte Veneremipsam quoque pronubae muneribus functam esse sibi persuaderepossunt, qui Stat. silv. 1,2,11-13, Claud. carm. min. 31,128-129,CIL 2, 1111 legunt. Propertium de face a Venere ventilata loquen-tem matrimonium significare etiam e versu 33 elegiae 4,11 intelle-gitur, quo Cornelia tempus nuptiarum in memoriam revocat hisverbis: facibus cessit praetexta maritis. Id elucet quoque e versu13 elegiae nostrae ipsius, ubi Arethusa de face loquitur, quae eipraelata est, cum sponsus eam domum deduxit: quae mihi deduc-tae fax omen praetulit . .. 1. Uxor igitur verbis aperto in coniugeuno tempore mariturn legitimum indicat et virum oppositum, idest furtivum, adumbrat. Verbo enim coniugis de industria utitur,quia eo non solum maritus et uxor, sed etiam amantes significan-tur. Ita Briseis, quae ab Achille amatur, non autem eius uxor est, aPropertio et Ovidio coniunx Achillis appellatur (Prop.2,8,29 etOv. her. 8,85-86)2. Inde sequitur, ut apertus coniunx nihil aliud sitnisi maritus legitimus.

Cum verbis Propertianis aperto in coniuge conferendi suntCatulli epithalamii 61 versus 202-205. Ibi novus maritus Manliusrogatur, ut thalamum, ubi sponsa eum exspectat, intret. Poeta eumexhortatur dicens: ... bona te Venus / iuverit, quoniam palam /

1) Cf. etiam Valerium Flaccum 2,343-345: stat maerens atavos reges reges-que maritos I Thressa manus, quaecumque faces timuisse iugales I credita necdominae sanctum tetigisse cubile.

Hoc loco agitur de mulieribus Thraciis, quae a viris Lemniis in eorumpatriam deductae erant, sed maritis a Lemniis occisis fideles corpora cum victoribusiungere renuerunt. Ex hac re ,faces iugales timere' idem significare ac ,fidem uxo-riam servare' patet. Ante Valerium Flaccum Ovidius in Heroidum epistula sexta(41--42) Hypsipylam lasonem vituperantem ab eo quaerere facit: Ubi conubialiaiura I faxque sub arsuros dignior ire rogos?, facem scilicet nuptiarum significantem.Duobus versibus post ea id confirmat hoc disticho: At mihi nec luna, nec Hymen,sed tristis Erinys Ilraetu'it infaustas sanguinolenta faces.

2) Cf. quo scripsit I. Passeratius in pagina 592 editionis Catulli, Tibulli,Properti, Lutetiae Parisiorum anno 1608 editae: "Addidit [sc. Propertius] aperta,quia etiam amantes citra legitimas nuptias se coniuges vocant". Verbum coniugisvoci Graecae UA.0X01! respondet, quae et uxorem et concubinam significat. Ita apudHomerum, 11. 9,336, Achilies Briseidem ÜA.OXOV e1!~aQEa appellat. Poetae LatiniÜA.OXOV verbo coniugis reddunt.

364 Godo Lieberg

quod cupis, cupis, et bonum / non abscondis amorem3• Nemoest, quin videat his versibus, imprimis verbis palam et nonabscondis, amorem legitimum aperto in coniuge signifieari. Hisenim verbis paene eadem vis est atque adieetivo aperti, quoPropertius utitur. palam synonymum esse adverbii ,aperte'patet.

Quod ad faeem a Venere ventilatarn apud Propertium atti-net, versus 50 eomparandus est Valerii Aeditui fragmento 2 M.,euius versus 5-6 sunt hi: At contra hunc ignem Veneris, nisi siVenus ipsa, / nulla est quae possit vis alia opprimere. Ut apudelegiaeum Venus ipsa, fax amoris ut vivat, ita in epigrammateVenus ipsa quoque, ne ignis suus opprimatur, faeit. Etiam ver-sus 197-199 Catulli earminis 61 eum Propertii versu 50 eonfe-rendi sunt. Ibi enim poeta novum mariturn hoc modo adloqui-tur: ... nihilo minus (sc. quam sponsa ) / pulcher es, neque teVenus / neglegit ..., id est Venus mariturn eximia pulchritudineexornat4• Ad Catulli loeum proxime aeeedit Tibulli elegia2,3,29-30: Felices olim, Veneri cum fertur aperte / servire aeter-nos non puduisse deos. Poeta hie de tempore agit, quo, utCatulli verbis, quae in earmine 64,385-386 leguntur, utar, sesemortali ostendere coetu / caelicolae nondum spreta pietatesolebant. Tune igitur dei Veneri aperte servivisse dieuntur.Verba autem Veneri servire nihil aliud signifieant atque amare.Ergo Tibullus dieere voluit homines illo tempore feliees fuisse,quia dei eos aperte, seilieet haud furtive vel oeeulte, amarent.Adverbium ,aperte' non quidem ad ius ipsum pertinet, sedeerte est notio, ut verba non puduisse monstrant, qua moresprobantur. Nam pudor deos aetate aurea non impediebat, quo-minus Veneri aperte servirent.

In eadem elegia etiam versus 71-72 sunt digni memoratu:Tum, quibus aspirabat Amor, praebebat aperte / mitis inumbrosa gaudia valle Venus. Amantibus igitur aetatis aureaeVenus oeeasionem aperte, haud furtive, eoneumbendi dabat.Nemo enim turn puellas eustodiebat, quia nullus erat custos(73). In voluptatibus amoris fruendis ab omni metu liberaeerant. Cui Amor favebat, aperte amare lieebat. Ei, ut ita dicam,

3) Catullum de dea amoris coniugalis loqui bene vidit 1. Alfonsi, NotaCatulliana, Aevum 41,1967,153.

4) Cf. Hymn. Horn. in Venerem 1-2: ... ßQO'tOLOL I ~E(1.Lxa öWQa Ö(ÖWOL... ; Sappho Er. 112 Voigt, 1 et 3-5: Ö1.ßLE y6.~ßQE ... I ... ool X6.QLEV ~EV EIöo~,öltlta'ta Ö' ... I ~EnLX', EQO~ ö' elt' L~EQ'tqJ XEXU'taL ltQOOUlltqJ I ... 'tE't(~ax' ESOX6.0' 'AcpQoö('ta.

De Propertio 4,3,49-50 365

coniunx, id est amata, aperta erat. Apud Ovidium (her. 4,144)Phaedra Hippolyto scribit haec: Oscula aperta dabas, oscula apertadabis. Hic poeta hypallage usus oscula aperta pro aperte, id esthaud occulte, dabas ponit.

Phaedra non quidem aperta oscula legitima futura esse, sed eaantea legitima fuisse significat. Oscula autem futura spectantibuslegitima esse videbuntur. Ovidius ambiguitate adiectivi usus ludit.

His dictis patet me ab eis viris doctis, qui aperturn coniugemapud Propertium idem ac praesentem significare voluntS, dissen-tire. Contra ad eos accedo, qui voci aperti eandem vim ac vocilegitimi esse putant6•

Haec reeta interpretatio etiam in H. Mersmann, QuaestionesPropertianae, Paderbornae 1931, 45 legitur. Quam, quia Latineconscripta et brevis est, totam transcribere placet: "In versu 49Propertium ,aperto' scripsisse censeo, quod omnibus codicibustraditum est. Hoc ergo versu amor furtivus atque legitimus com-parantur7. Lachmanni coniecturam ,aperte', quam - iniuria, si quidsapio l17 (117: Cf. Cic. de domo sua 29 "apertis inimicis") - ,aper-turn coniugem' dici posse negans proposuit, repudiandam esseputo, praesertim cum sententiae perspicuitas ea minuatur". Nonsolum ita perspicuitas, sed etiam vis sententiae nimis minuitur.Adverbium enim ,aperte', scilicet pro ,manifesto' positum, paenenihil ad sensum adiungit, cum adiectivo aperti comparatio interaperturn et furtivum coniugem, quod stilo presso Propertii propriooptime convenit, tacite contineatur.

H. Merklin 8 ab hac interpretatione, cuius mire ne mentionemquidem facit, longe discedit. Recte aperto in coniuge idem fere ac,cum vel si coniunx apertus est' significare contendit. Deindeautem perperam addit aperturn coniugem esse eum, ad quem uxori

5) Sunt autem, quoad sciam, ex ordine temporis hi: E. Reitzenstein,W. A. Camps, H. Merklin, de quo infra, K. W. Weeber, L. Richardson, Jr. ,Aper-tum', ut ipsi concedum, hac vi usurpatum nusquam apud scriptores et poetasLatinos invenitur.

6) Inter alios nominandi sunt I. Passeratius (1534-1602), M. Rothstein,H. Mersmann, H. E. Butler et E. A. Barber, D. R. Shackleton Bailey, G. Luck,E. Pasoli, P. Fede1i, B. Mojsisch.

Etiam in Thesauro Linguae Latinae 11 221, vox aperti apud Prop. 4,3,49 intereos locos laudatur, quibus translate idem ac non occultum significat. In lexico, cuititulus Oxford Latin Dictionary, 146-147, verba Propertiana aperto in coniuge beneita explicamur: ,,(of a spouse) openly or officially recognized".

7) Idem semit L.Alfonsi, RhM 110, 1967, 176: "In Properzio IV 3,50 ilpemametro ... si riferisce all' amore legitimo, alimentato da Venere e superiore adogni altro".

8) Hermes 96, 1968, 467--468.

366 Godo Lieberg

aditus pateat. Perperam dieo. Nam intellegi non potest, eur Are-thusa Lyeotam plus amet, eum eum adierit vel adire possit, ae sieum eonsequi prohibeatur. Flagrans amor, quo erga maritum lon-ginquum se ineensam esse in elegia confitetur, eius eastris aditisnon maior fieret. Merklin eontendit apertum hae vi praeditumetiam a Lueano 1,465 et a Taeito, Germ. 1,1 et Agr. 22,1 usurpari.Re vera autem adieetivum aperti in Lueano ad orbem, seilieet ter-rarum, pertinet et verbum aperiendi in Taeito gentes ex ignotisnotas reddi signifieat. Apud Livium 3,15 et 27,2 aperire de rebus ethominibus dieitur, qui eonspieui fiunt. lure igitur J. H. Dee9 deloeis similibus a Merklin laudatis dubitat.

Confitendum quidem est apertum eoniugem pro legitimo velapertum amorem pro amore eoniugali positum alibi apud scripto-res et poetas Latinos non legi. Sed Propertius apertum eoniugempro legitimo seribere potuit, quia apertus eoniunx furtivo viro, dequo Ovidius in Epistulis ex Ponto dieit, et apertus amor clande-stino, de quo Plautus agit, vel oeeulto, de quo Ovidius, opponitur.Contra de notione aperti ad notionem praesentis ratione pervenirinon potest.

Ut Ovidius furtivos viros eos, qui furtive amant, ita Proper-tius apertum eoniugem eum, qui aperte id faeit, appellat.

A. Allen10 poetam in versu nostro u:rcuUuyf]v usurpavisse opi-natur. Ideo hune verbis "sed (amor qui sit) apertus in eoniuge (est)maior" explanari posse et adieetivum aperti idem atque "openlyexereised" signifieare. Quamquam adieetivum aperti eum voeeamoris eoniunetum non minus inusitatum est quam ad voeemeoniugis relatum, verba ,apertus amor' naturaliter unum eumaltero eoniunguntur et faeilia sunt intellectu, eum diffieulter, qui-nam sit apertus eoniunx, eomprehendatur. Allen igitur recte Pro-pertium hypallage usum esse eenset.

Aliud quoque aeeedit, eur poetam hie non de maiore ergamaritum praesentem quam erga absentem amore, sed de amoremaiore erga eoniugem legitimum quam erga amantem eogitavisseputemus. Tota enim elegia vehementissimum amorem uxoris Are-thusae, quo in maritum longinquum ineensa est, spirat. Sua igiturnon interest, utrum amor praesentis mariti maior sit quam ergaabsentem neene. Contra in versibus 49-50 ea flagrantem amorem,quo eapta maritum longinquum in eastra sequi eupit (43-48),explieat affirmans amorem erga eoniugem legitimum maiorem esse

9) TAPhA 104, 1974, 91 adn. 19.10) Hermes 117, 1989,483-484.

De Propertio 4,3,49-50 367

quam alia amoris genera, in quae imprimis amor furtivus compre-henditur. Significare vult se, si quis amans Lycotas, non maritussuus esset, eum multo minus amaturam esse. Sin Arethusa amoremmarito praesente maiorem esse dicere vellet, cur versibus 51 et 52rhetorice quaereret, cui sibi usui esset longe ab eo absenti purpuracrystalloque ornari, non intellegeretur. Hoc enim modo tecte,quanto desiderio coniugis teneatur, confiteturll .

Aretii Godo Lieberg

11) Interpretatio mea his, quae viri docti H. E. Butler et E. A. Barber adversus 49-52 in commen~ario, Oxonii anno 1933 edito, scribunt, confirmatur. Iiautem, quo modo versus nostri cum elegiae partibus praecedente et insequentecontexantur, bene explicant. Confer texturn Anglicum ipsum: ,,49-50: The greatestlove is wedded love for a man who is openly acknowledged as one's husband.51-52: There is no break in the sense as some have held. She has just been sayingthat she would follow hirn to the wars were it allowed. She continues: ,For whatgood is it staying here in forlorn luxury? ... For to what purpose now should Ishine in Tyrian purpie or adom my hand with a crystal ring?'"