VU Research Portal

Chronobiopsychosocial perspectives of old age major depression

Lieverse, R.

2011

document versionPublisher's PDF, also known as Version of record

Link to publication in VU Research Portal

citation for published version (APA)Lieverse, R. (2011). Chronobiopsychosocial perspectives of old age major depression: A randomized placebocontrolled trial with bright light.

General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.

• Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ?

Take down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.

E-mail address:vuresearchportal.ub@vu.nl

Download date: 12. Jan. 2021

205

Dankwoord

Dankwoord

Lieverse_Total_rev3.indd 205 10/4/2011 5:04:41 PM

206

HET DUBBELBLIND-

gerandomiseerd klinisch

(interventie) onderzoek

of randomized clinical

trial (RCT) wordt beschouwd als de

beste onderzoeksmethode naar

behandelingen, omdat hiermee het

sterkste bewijsmateriaal over effectiviteit

verkregen wordt. Toch is het doen van

een RCT eigenlijk heel erg ongeschikt

voor een promotie-onderzoek

(Stelling I behorende bij dit proefschrift).

Onderzoekers, van nature behept

met een kinderlijke nieuwsgierigheid

(Stelling II), willen nu eenmaal meestal

liever juist niet geblindeerd worden

voor hun onderzoeksonderwerp. De

met bloed, zweet en tranen, gedurende

vele jaren achterelkaar langzaam bijeen

gesprokkelde onderzoeksgegevens

blijven namelijk - feitelijk – betekenisloos,

en onbruikbaar, tot na het verbreken

van de blindering, wat pas geoorloofd

is, nadat de gehele dataverzameling

voltooid en afgesloten is. Anders moet

je met je ‘P waarde‘ betalen. Pas nadat

al het zogeheten veldwerk gedaan is

kan de onderzoeker beginnen met het

analyzeren, opschrijven en publiceren van

de bevindingen.

Bij deze wil ik allen danken die

mij gesteund, geholpen en verdragen

hebben om deze proeve tot een goed

eind te brengen. Een aantal wil ik expliciet

noemen. Op de eerste plaats wil ik mijn

patiënten en proefpersonen bedanken,

en de gezonde vrijwilligers en andere

respondenten voor jullie deelname

aan mijn onderzoeken, jullie tijd en

vertrouwen. Mensen met een depressie

zijn uitstekend te motiveren deel te

nemen aan wetenschappelijk onderzoek

(Stelling III). Het was een leerzaam proces

dat te leren ontdekken. We moesten

jullie alleen opsporen. We vonden het

hartverwarmend dat jullie, soms tegen

heug en meug, toch, veelal vanuit een

vorm van vanzelfsprekendheid, bereid

waren om toch nog die ene vragenlijst in

te vullen, die ene dagboekpagina of nog

eenmaal, de allerlaatste keer, voor ons

een emmertje speekselbuizen of een hele

dag lang alle urine te verzamelen. Zonder

jullie toewijding is wetenschappelijke

vooruitgang en verbetering van de al

bestaande behandelmogelijkheden niet

mogelijk. Ik hoop dat dit proefschrift op

enigerlei wijze kan bijdragen aan betere

behandelperspectieven voor mensen met

een depressie.

Dan bedank ik mijn promotoren:

Witte Hoogendijk en Aartjan Beekman.

Witte, bedankt dat je ooit dit project met

mij wilde doen en dat we het hebben

Dankwoord

Lieverse_Total_rev3.indd 206 10/4/2011 5:04:41 PM

207

volgehouden. Jij bleef in alle jaren ook

gewoon nieuwsgierig. Je humor, je plezier

in resultaten en je enthousiasme, maar

vooral je vertrouwen, je steun en ook je

gulheid heb ik toenemend leren ervaren.

Je was niet een gewone begeleider, maar

vooral ook spindokter van dit project,

jouw oplossingen waren vaak net iets

slimmer en beter getimed dan ik zelf

kon bedenken. Dat dit boekje er nu is

heeft veel te maken met de inspirerende

samenwerking. Aartjan, bedankt dat je

grotendeels mijn opleider en grote baas

was, en altijd, vanaf een zeker moment

voordat het project zelfs maar in zicht was,

tot ver na twee over twaalf, enthousiast

was te investeren en oplossingen te zien,

en het wist te waarderen.

Dan wil ik graag de leden van de

beoordelingscommissie hartelijk danken.

Jim van Os, dank voor

jouw inspirerende, hartelijke en

indrukwekkende ontvangst. Ik ben

zeer aangenaam vereerd en verheugd

met mijn fantastische aanstelling als

postdoc en UM-psychiater in een van

de meest toonaangevende plaatsen ter

wereld. Dank dat je mij deze kans en het

vertrouwen geeft. Dat maakt zowel de

promotie als mijn verhuizing naar het

Heuvelland nog meer de moeite waard!

Eus van Someren van het

Netherlands Institute for Neurosciences

(NIN), bedank ik voor je prettige

gastvrijheid, de technische ondersteuning,

maar vooral ook de je ervaring en

de broodnodige wetenschappelijke

relativeringen om een langdurige klinische

studie te kunnen blijven volhouden.

Dankzij jouw inspanningen raakte

ik bovendien net niet voor het leven

getraumatiseerd door de last-minute

invalide blijkende minutes to counts, maar

heb je laten zien hoe wetenschappelijk

met tegenslagen om te gaan. Ook uit

het NIN maar alweer enige jaren in het

UMCG bedank ik Rixt Riemersma-van

der Lek, omdat je mij in Amsterdam

voorging met de lichttherapiestudie bij

dementie. Jij was met jouw onderzoek

voorbeeld en voorloper. Verder dank ik

van het NIN dr Tom van den Berg voor de

spectrophotometrie analyses en Wilma

Verweij voor de taalkundige correcties van

onze Archives paper.

Jan Smit bedank ik voor de

ruimte, de steun en de structuur waarin

ik onderzoek mocht doen. Dank, en via

jou ook AMSTAD, NESDA, eigenlijk de

gehele Academische functie, voor alle

fantastische mensen die je beschikbaar

maakte om talloze kleine en grote

bijdragen te leveren. Expliciet veel dank

verdienen Ineke van Keeken voor de

Dankwoord

Lieverse_Total_rev3.indd 207 10/4/2011 5:04:41 PM

208

sfeer- en stijlvolle manier waarop je vele

kleine en grotere regelzaken deed, Carla

Philippus, voor de zorgvuldige, prettige

en vertrouwde manier waarop financieen

en facilitaire zaken gemanaged worden,

Reen Halkema, voor de jarenlange hulp,

en het altijd aanwezige begrip als er

ergens weer een doos papier bleek te

staan welke zorgvuldig gearchiveerd

moest worden, Tim Zandbelt, en later

ook Ho-Ming, voor jullie rustgevende

zorgvuldigheid bij alle computervragen

en vreemd computergedrag, Anna

Westenberg, voor het feit dat jij altijd wel

een antwoord of oplossing wist als verder

helemaal niemand het meer wist. Verder

wil ik alle medewerkers en stafleden van

alle afdelingen waar ik werkte bedanken,

die met hun inzet het onderzoek mogelijk

maakten. De mensen die GGZBA, GGZBA

en later GGZ inGeest maken. Van de

academische poliklinische psychiatrie AJ

Ernststraat dank ik dan graag voor alle

enthousiaste fasciliteringen Albert Blom,

Marga van Slooten, Thuur Smet, Frans

Poolen en Sabine Huiskes.

Dan wil ik bijzonder veel

dankbaarheid tonen aan het

opleidingsinstituut wat wel speciaal

leek te zijn ´ontworpen´ en geleid om

onderzoek en opleiding optimaal te

kunnen combineren en afwisselen en /

of vice versa (Stelling IV). Daarom dank

ik graag via Willem van Tilburg, Aartjan

Beekman, Ton van Balkom, Lowijs Perquin

en Yvonne Schoumacher, ook alle overige

opleiders, supervisoren, en andere actief

betrokkenen van de opleiding.

Bernard Uitdehaag bedank ik

als onze trialmethodoloog. Al met al

zijn onze ontmoetingen in de loop der

jaren op twee handen te tellen, maar

de hoge kwaliteit, die jij voortdurend

voorstaat, was van onschatbare waarde.

Omdat je adviezen steeds zorgvuldig en

in begrijpelijke dokterstaal kon uitleggen

en toelichten, heb ik erg veel van je

geleerd. Bovendien hebben we dankzij jou

gelukkig afgezien van een ‘dure’ interim-

analyse. Anders had dit proefschrift er

totaal anders uitgezien (Stelling V)!

Adriaan Hoogendoorn was

de NESDA-wiskundige die ik mocht

raadplegen. Dank voor je inzichten bij

de regressie-analyses. Jij typt met een

hoger tempo syntaxen dan een normaal

mens kan nadenken. Ook jouw hulp was

in hoge mate educatief, relativerend en

energiegevend.

Het onderzoek was niet

mogelijk geweest zonder het voltallige

lichttherapie-onderzoeksteam. Het is niet

gemakkelijk te vergeten hoe we door de

Dankwoord

Lieverse_Total_rev3.indd 208 10/4/2011 5:04:41 PM

209

jaren heen (in totaal ruim 400 liter) urine in

gammele, vaak zelfs lekkende, plakkerige

ossenbloedrode verzamelcontainers

met blauwe doppen, vervoerden in onze

fietstassen en later fietskratjes voor op

het stuur dwars door het Amsterdamse

verkeer. Rinske de Vries, gelukkig kwam

je met min of meer alleen de schrik en

tijdelijke halskraag vrij toen je door een

auto werd geraakt op het Victorieplein

tijdens een van de vele doordeweekse

urine-afhaalbezoekjes! Sindsdien fietste je

op jouw Friese fiets van het merk Phoenix.

Als deze ‘s morgens in het fietsenrek op de

AJE stond kon ik met een gerustgesteld

hart de werkdag beginnen. Binnen het

lichtonderzoek verrees jij ook steeds

uit je eigen as. Je begon als onze derde

stagaire, maakte als tweede stagaire

je doctoraalscriptie af (Het belang van

Sociale Regelmatigheid en Sociale Steun

bij ouderdomsdepressie – april 2004),

en werd onze 3e researchnurse, en was

jarenlang kamergenoot. Inmiddels ben je

een volwassen en ervaren GZ-Psycholoog

geworden. Ik ben erg verheugd dat je jouw

rol bij het lichtonderzoek wil vergulden als

paranimf. Tof!

Heel veel dank ben ik

verschuldigd aan Zsuszika Sjoerds en

Hester Duivis, omdat zij uitzonderlijk

betrouwbaarheid bleken. Jullie

zorgvuldige verbondenheid en

continuïteit in alle jaren van onregelmatig

instructiewerk, het bezorgen en afhalen

van lichtbakken, urinebokalen en emmers

vol speekselbuizen, het mee-oplossen

van zomer- naar wintertijdschema’s. Jullie

zijn inmiddels zelf succesvolle NESDA-

wetenschappers geworden. Dank dat ook

het lichtonderzoek van jullie heeft kunnen

profiteren. Soes, ik ben trots dat ook jij

jouw rol bij het onderzoek wil bezegelen

als paranimf.

Ook de andere stagaires, Esther

Hamstra, die haar wetenschappelijke

stage voor de Master Biomedische

wetenschappen deed op een vergelijkend

onderzoek tussen depressieve en niet-

depressieve ouderen in de regelmatigheid

van voedselinname – augustus 2003 en

die tussendoor o.m. de veelgebruikte

SRM-5 macro schreef ), Arianne van

Reedt Dortland (gezonde controle data

actometrie), scriptiestagaire klinische en

neuropsychologie en Els Gervais, geografe

en psychologie studente.

Natalie Ran en later Janneke van

Leeuwen, destijds onderzoekspsychologen

vanuit AMSTAD, voor jullie steun en hulp.

Natalie, je hielp mij ongevraagd middels

systematische desensitizatie interne post

technieken van een muizenfobie af. Marjan

Nielen, voor alles wat je hebt bijgedragen

Dankwoord

Lieverse_Total_rev3.indd 209 10/4/2011 5:04:41 PM

210

aan het lichttherapieonderzoek, en vooral

je humor. Terugblikkend hebben we ook

best veel gelachen, nietwaar?

De verwijzende psychiaters

en spv-ers van sector ouderen van

het oude GGZ Buitenamstel (Leny van

Dalen, Yvonne Elsenburg, Joy Goffin, Jim

Jochems, Paul-David Meesters, Sjef Prick,

Joanneke Sikkema, Caroline Sonnenberg,

Max Stek, Karin Vermond en Frits van

de Wurff ), van de ouderenafdeling van

AMC-de Meren (Bolhuis, Hans Dammers,

dr Keizer, drs. R.Y. Merkus en Rietje

Wesenbeek) en van de afdeling Geriatrie

van het Slotervaartzoekenhuis (Jos van

Campen) dank ik allemaal voor jullie tijd,

moeite, en vertrouwen tijdens de werving

en behandeling van jullie kandidaat-

patiënten.

De participerende huisartsen die

bereid waren hun complete patiënten

bestanden zo genereus ter beschikking

te durven stellen: mevrouw W.T.M.

van Zwieten, de heer P. van der Veen,

de heer M. Staal, de heer R.T.N. Oud,

mevrouw S.A. van Poelgeest, mevrouw

Vogelenzang, mevrouw M. Evenaar

en mevrouw H.W. van der Neut, de

heer J. van der Linde, de heer H.J.P.M.

Land, de heer A.J. Huygen, de heer F.A.

Helwegen, de heer J. van Wagenbergen

van het Gezondheidscentrum Overbos in

Hoofddorp, de heer MGPM Buytendijk, de

heer R.S. van Coevorden, mw. C.Y.M. Lioen,

mw. H. Zwanenburg, en de heer K.M.

Onkenhout, van huisartsenpraktijk M.L.

King te Landsmeer.

Het laboratorium Endocrinologie

van VUmc, en in personen Jeany

Huyser, Marie Lomecky, Astrid Kok, en

Dr H.M. Dijstelbloem, bedank ik voor

de jarenlange ‘loketservice’, het zonder

ooit te mopperen, in ontvangst nemen,

verwerken, afdraaien en opslaan van

alle urine en speeksels. Uiteindelijk

hebben jullie maar liefst 400 liter “piesen”

aangenomen.

Het Laboratorium CKCL van

LUMC bedank ik voor de ‘bepalingen’ van

cortisol en melatonine spiegels (Dr. J. vd

Pelt, Jolanda C.M. Verhagen, Wouter T.M.

Temmink).

Prof dr. B. Polak en dr A. Moll

van de afdeling oogheelkunde van het

VUmc dank ik voor het verwijzen en

screenen van patiënten met diabetische

retinopathie en depressieve klachten.

De Amsterdamse oogartsen van het Sint

Lucas Andreas ziekenhuis en de Jan van

Goyenkliniek dank ik ook voor het snelle

en prettige intercollegiale overleg over

oogheelkundige problemen en dilemma’s

bij lichttherapie.

Dankwoord

Lieverse_Total_rev3.indd 210 10/4/2011 5:04:41 PM

211

De intervisie AIOS, Ellen Land,

Mariëlle Workel, Berend Verhoef, Martijn

ten Velden, Julie van Dijk van Hartskamp,

Simone Brandt. Het deed me altijd veel

plezier jullie te ontmoeten, en te merken

hoeveel psychiatrie er nog naast de

wetenschap bestaat.

De IFKA’s, voorheen AGIKO’s,

jullie maken jullie naam waar: atonaal

gakkend, kwakkend en kakelend,

ontstond er elke avond een wonderlijke

groepsdynamiek waarbij hinderlijk

gevlag, zwoegend voorzitterschap en

afwezigheid terugkerende thema’s waren.

Fijn dat jullie altijd zoveel ‘containment’

hebben weten op te brengen. Gerben en

Peter, wanneer keren jullie weer terug?

Neeltje Batelaan, Christel Middeldorp,

Odile van den Heuvel, Marijke Bremmer,

Eric van Exel, Daniël van Grootheest,

Arne Popma, jullie zijn survivors! Het is

mij op 18 november hopelijk gelukkig

gelukt om te promoveren, als laatste

van onze generatie, voordat de eerste

IFKA een inaugurele rede houdt. Ik vind

het jammer dat ik met mijn vertrek naar

Maastricht jullie minder zie, maar dankzij

pubmed-alerts, een soort sociale media,

poppen jullie vaak genoeg up. Het doet

mij bovendien bijzonder veel plezier dat

tenminste twee van jullie de lichttherapie

wetenschappelijk hebben opgepikt.

Hanneke Assies, internist-

endocrinoloog. Als lichtend voorbeeld

nam je mij, als tweedejaars medisch

student, al op sleeptouw in de wereld van

de psychoneuroendocrinoimmunologie,

de biologische psychiatrie, en PUFAs,

de PPARS en de FADDS. Dank voor de

jarenlange inspiratie, en vooral voor de

goede zorgen.

Lieve familie, Martin en Mirjam,

Floor, Dave, Thobin, Joop, Mamma,

Christiaan, Lotte, Merlin, Troy, Lucas,

Wendy, Fin, Merlijn, Judith, ..., Joppe en

Christel, dank voor jullie rotsvaste en

blinde vertrouwen en trots in al die jaren

zonder succes. Tot nu toe breiden we elk

jaar gestaag verder uit.

En daarna en het allermeest ben

ik Hanneke dankbaar. Omdat jij mijn werk

bent blijven verdragen, accepteren en

zelfs stimuleren, als partner en als vader

van Puck en Flint, en er ook het meeste

last van hebt gehad. Hoewel ik nooit goed

heb kunnen uitlegen waarom ik deed

wat ik deed, ben jij het antwoord op die

vraag gaandeweg leren begrijpen. Dank

daarvoor. En ook nog, als ik jou nodig had

was je er altijd. Puck en Flint, jullie zijn het

leukste van alles, vooral als jullie dansen,

als we pannenkoekje spelen, of pizza’s

bakken. Dit onderzoek draag ik met liefde

aan jullie drieën op.

Dankwoord

Lieverse_Total_rev3.indd 211 10/4/2011 5:04:41 PM

212

Dankwoord

Lieverse_Total_rev3.indd 212 10/4/2011 5:04:41 PM

213

Curriculum vitae

Curriculum vitae

Lieverse_Total_rev3.indd 213 10/4/2011 5:04:41 PM

214

RITSAERT LIEVERSE werd geboren op 18 augustus 1972 in Utrecht, als tweede in een gezin met vijf broertjes. Zijn jeugd bracht hij

door in Utrecht, Nieuwegein en Hilversum. In 1991 behaalde hij het diploma VWO (Alberdinck Thijm College Hilversum) waarna hij Geneeskunde in Leuven (KUL) en Amsterdam (AMC) studeerde. Tijdens zijn studie kwam hij in aanraking met de psychiatrie als verpleeghulp op de adolescentenkliniek van het AMC. Daarna raakte hij betrokken bij onderzoek naar de rol van stresshormonen bij psychiatrische aandoeningen (Johanna Assies) en bij het biologisch psychiatrische vetzuur onderzoek op de adolescentenkliniek (Johanna Assies, Don Linszen) van het AMC, wat hij na zijn artsexamen (2000) heeft vervolgd in een arts-onderzoekerschap.

In 2001 maakte hij de grote overstap van het AMC naar de VU allereerst als ´zomervakantie-assistent´ op Lairesse 1 en 2 van de Valeriuskliniek, daarna als Assistent Geneeskundige Niet in Opleiding bij de ´Revalidatie & Chroniciteit´ afdelingen van de Bocholtstraat. Vanaf 2002 combineerde hij als arts-assistent in opleiding tot klinisch onderzoeker (AGIKO met een stipendium Chronisch Zieken 940-37-033 van het Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek, NWO), zijn opleiding tot psychiater (opleiders: Willem van Tilburg, Aartjan Beekman,

Ton van Balkom, 2009) met het doen van promotieonderzoek (promotor Witte Hoogendijk) naar depressie bij ouderen (Subsidie 014-91-049 van het programma Succesvol Ouder Worden (ZONmw) bij de afdeling psychiatrie, en het Center for Neurogenomics and Cognitive Research (CNCR) , VU medisch centrum in samenwerking met GGZ inGeest.

Van april 2009 tot en met november 2009 werkte hij als afdelingspsychiater en manager behandelzaken op opnamekliniek 3 (voorheen Verhulst) van de Valeriuskliniek. Vanaf januari tot december 2010 was hij als psychiater werkzaam op de academische poliklinische psychiatrie van GGZ inGeest, partner van VUmc, locatie AJ Ernststraat, met als aandachtsgebieden stemmingsstoornissen (ambulant en deeltijd), waarbij hij onderzoekswerkzaamheden combineerde met poliklinische patiëntenzorg, en het opzetten van een polikliniek gericht op comorbiditeit met somatische aandoeningen. Verder vervulde hij het consulentschap psychiatrie voor het Revalidatie Centrum Amsterdam (Reade, Overtoom) en was hij MSRC-GGZ-Stageopleider poliklinische psychiatrie voor de opleiding Huisartsgeneeskunde VUmc en de lichttherapiepolikliniek.

Per december 2010 verruilde hij met zijn gezin (Hanneke Voermans, Puck (2005) en Flint (2008)), de

Curriculum vitae

Lieverse_Total_rev3.indd 214 10/4/2011 5:04:41 PM

215

Spaarndammerbuurt in Amsterdam voor het Zuid-Limburgse heuvelland en werkte hij eerst een half jaar als psychiater kinder- en jeugdpsychiatrie bij AmaCura in Geleen. Per 1 juli 2011 werkt hij op de Universiteit Maastricht, als universitair docent en psychiater bij de afdeling Psychiatrie en Neuropsychologie, onderdeel van de School for Mental Health and Neuroscience, en het FACT-team van Mondriaan Integratieve Zorg Parkstad in

Hoensbroek.

Curriculum vitae

Lieverse_Total_rev3.indd 215 10/4/2011 5:04:41 PM

216

Curriculum vitae

Lieverse_Total_rev3.indd 216 10/4/2011 5:04:41 PM

217

List of publications

Publications

Lieverse_Total_rev3.indd 217 10/4/2011 5:04:41 PM

218

THIS THESIS

• R.Lieverse, E.J. van Someren, M.M.A. Nielen, B.M. Uitdehaag, J.H. Smit, W.J.G. Hoogendijk. Bright light treatment in elderly patients with non-seasonal major depressive disorder: A Randomized Placebo-Controlled Trial. Archives of General Psychiatry. 2011;68(1):61-70.

• R. Lieverse, M.M.A. Nielen , D.J. Veltman, B.M. Uitdehaag, E.J. van Someren, J.H. Smit, W.J.G. Hoogendijk. Bright Light in elderly subjects with nonseasonal major depression: a double-blind randomized clinical trial using early morning bright blue light comparing dim red light treatment. Trials Journal 2008; 9: 48ev. ttp://www.trialsjournal.com/content/9/1/48; Highly Accessed. The ‘Highly accessed’ graphic appears on journal table of contents and search results to identify those articles that have been especially highly accessed, relative to their age, and the journal in which they were published. Once an article has qualified as ‘Highly accessed’ it will remain permanently flagged as such, and so authors may make reference to this designation when listing their publications.

• Ritsaert Lieverse, Eus J.W. van Someren, Bernard M.J. Uitdehaag, Jan H. Smit, Witte J.G. Hoogendijk. Social

Rhythm Regularity Predicts Outcome of Bright Light Therapy in Elderly Patients with Major Depression; Prospective and Predictive Findings from the Randomized Placebo-Controlled Trial. Submitted.

• Ritsaert Lieverse, Rinske de Vries, Adriaan Hoogendoorn, Jan H. Smit, Witte J.G. Hoogendijk. Social Support and Social Rhythm Regularity in Elderly Patients with Major Depressive Disorder. Submitted.

• Ritsaert Lieverse, Eus J.W. van Someren, Arianne K. van Reedt-Dortland, Adriaan Hoogendoorn, Jan H. Smit, Witte J.G. Hoogendijk. Sleep-Wake Cycle and Subjective Sleep Quality in Elderly Patients with Major Depressive Disorder: an Actigraphy Study. Submitted.

• Ritsaert Lieverse, Rixt Riemersma van der Lek, Witte J.G. Hoogendijk. Chronotherapie bij depressie: weer iets nieuws onder de zon? Submitted.

Publications

Lieverse_Total_rev3.indd 218 10/4/2011 5:04:41 PM

219

OTHER

• R. Lieverse. Reactie op ´Beat the Blues´. Tijdschrift voor Psychiatrie 2011; 53(6): 383-385.

• R.Lieverse, P.M.Bet. Reactie op ‘First generation versus second generation antipsychotics: little benefit in the real world’. Tijdschrift voor Psychiatrie 2010;52(5):357-8

• R. Lieverse. Neurobiologische achtergronden van depressie, een klinisch en etiologisch heterogene aandoening. In: A.J.L.M. van Balkom (red.), Depressie Handboek, een beknopte leidraad voor de praktijk. Academic Pharmaceutical Productions, 2010: 85-100.

• W.J.G. Hoogendijk, R. Lieverse, A.T.F. Beekman. Research Overview: Suicide risk and antidepressants: beyond the controversy. Drug Development Research 2005; 63 (3): 179-184.

• F. Pouwer, Lieverse R, Diamant M, Assies J. Schizophrenia, syndrome X, and omega-3 fatty acids. Letter to the editor. American Journal of Psychiatry 2004 Oct;161(10):1926.

• J. Assies, I. Visser, N.A. Nicolson, T.A. Eggelte, E.M. Wekking, J. Huyser, R. Lieverse, A.H. Schene. Elevated salivary dehydroepiandrosterone-sulfate (DHEA-S) but normal cortisol levels in medicated depressed patients: preliminary findings.

Psychiatry Research 2004 Sep 30;128(2):117-22.

• J. Assies, A. Lok, C.L. Bockting, G.J. Weverling, R. Lieverse, I. Visser, N.G.G.M. Abeling, M. Duran, A.H. Schene. Fatty acids and homocysteine levels in patients with recurrent depression: an explorative pilot study. Prostaglandins, leukotrienes and Essential Fatty Acids, 2004;70:349-356.

• J. Assies, E.B. Haverkort, R. Lieverse, P. Vreken. Three months prasterone supplementation does correct the lowered dehydroepiandrosterone-sulphate (DHEA-S) levels but fails to correct fatty acid levels in patients with X-linked adrenoleukodystrophy (X-ALD). Clinical Endocrinology (Oxf.) 2003, 59;459-466.

• J. Assies, E.B. Haverkort, R. Lieverse, P. Vreken. Three months prasterone supplementation does correct the lowered dehydroepiandrosterone-sulphate (DHEA-S) levels but fails to correct fatty acid levels in patients with X-linked adrenoleukodystrophy (X-ALD). Adv Exp Med Biol. 2003;544:243-254.

• R. Lieverse, W. van der Does, W.J.G. Hoogendijk. Chronische depressie: biologische en psychologische determinanten. Hoofstuk 2 in drs. M.B.J. Blom, J. Spijker en prof. dr R. van Dyck, Behandelingsstrategieen

Publications

Lieverse_Total_rev3.indd 219 10/4/2011 5:04:41 PM

220

bij Chronische Depressie & Dysthymie. Cure & Care Development. Houten-Mechelen, Bohn Stafleu van Loghum 2003:12-26.

• R. Lieverse, J. Assies. Nicotine: biologie, afhankelijkheid en comorbiditeit. Handboek Verslavingszorg. Bohn Stafleu van Loghum, Juli 2002: E3310-3 – E3310-28.

• J. Assies, R. Lieverse. Polyunsaturated fatty acids, pro-inflammatory cytokines en prolactine in de kritieke stress response. Nederlands Tijdschrift voor de Intensive Care, 2001, Vol 16:83-94.

• J. Assies, R. Lieverse, P. Vreken, R.J.A. Wanders, D.H. Linszen. Significantly reduced docosahexaenoic and docosapentaenoic acid concentrations in erythrocyte membranes from schizophrenic patients compared to a carefully matched control group. Biological Psychiatry, 2001;49(6):510-522.

• R. Lieverse, L.J.G. Gooren, J. Assies. The Psychoneuroendocrinology of Aggression. In: E.Coleman, M.Miner (eds), Sexual offender Treatment: Biopsychosocial perspectives. The Haworth Press, New York, pp. 19- 36, 2000. ISBN 0789010178.

• R. Lieverse, L.J.G. Gooren, J. Assies. The Psychoneuroendocrinology

of Aggression. Journal of Human Psychology and Sexuology, 2000;11(3):19-36.

• J. Assies, R.Lieverse. Hoofdstuk 8. Hormonale boodschappers. In: J.J.E. van Everdingen & B.P.R. Gersons (eds), In het huis van de geest, Boom/Belvédère, Amsterdam/Overveen, p. 81-91, 1997. ISBN 9053523642.

ABSTRACTS, POSTERS and PRESENTATIONS• R. Lieverse. A randomized controlled

trial of light therapy in nonseasonal MDD. Speaker at the symposium Light therapy in depression: from neurobiology to evidence based medicine (Chair prof dr. W. Hoogendijk en prof dr. A. Wirz-Justice). 10th World Congress of Biological Psychiatry 2011, Prague, Czech Republic.

• R. Lieverse. Lichttherapie bij niet-seizoensgebonden depressie bij ouderen. Speaker at the symposium S-45 Slaap, depressie en de biologische klok: nieuwe behandelstrategieën met W.J.G. Hoogendijk, R. Riemersma-van der Lek, O.A.. van den Heuvel en J. van Mill. Voorjaarscongres Psychiatrie, 2011, Amsterdam.

• R. Lieverse. Double-blind randomized clinical trial of bright light therapy in elderly subjects with nonseaonal

Publications

Lieverse_Total_rev3.indd 220 10/4/2011 5:04:41 PM

221

major depressive disorder Spealer at the symposium Depression, Vitamin D, and Light (Chair prof dr. W. Hoogendijk en prof dr. C.W. Hopkins Wilkins), 9th World Congress of Biological Psychiatry, 2009, Paris, France.

• R. Lieverse. Double-blind randomized clinical trial of bright light therapy in elderly subjects with nonseaonal major depressive disorder. Speaker at the symposium Vitamin D, Light and Depression (Chair: prof dr. R. Jorde en prof dr. W. Hoogendijk). 17th European Psychiatric Association Congress, 2009, Lissabon, Portugal. Abstract in: European Psychiatry 2009, Vol 24 (Suppl 1), p. 320S.

• J. Assies, A. lok, C.L. Bockting, G.J. Weverling, R. Lieverse, I. Visser, N.G.G.M. Abeling, M. Duran, A.H. Schene. Fatty acids and homocysteïne levels in patients with recurrent depression: an explorative pilot study Session Molecular and Cellular Neuroscience 1. Third Dutch Endo-Neuro-Psycho Meeting 2004, Doorwerth, 2004.

• J. Assies, I. Visser, N.A. Nicolson, T.A. Eggelte, E.M. Wekking, J. Huyser, R. Lieverse, A.H. Schene. Elevated salivary dehydroepiandrosterone-sulfate (DHEA-S) but normal cortisol levels in medicated depressed patients: preliminary findings. Third

Dutch Endo-Neuro-Psycho Meeting 2004, Dorwerth.

• J. Assies & R. Lieverse. Fatty acid composition of membranes in psychiatric patients. Symposium Membrane abnormalities and psychiatric disorders (Chair: dr. J. Assies en dr. F-A. Wiesel). 11th Association of European Psychiatrists congress 2002, Stockholm, Sweden. Abstract in European Psychiatry 2002, Vol 17 (Suppl 1), p. 75s.

• R. Lieverse, J. Assies, P. Vreken, R.J.A. Wanders, P.M.A.J. Dingemans, D.H. Linszen. Evidence for an increase in stead of a decrease in erythrocyte membrane fatty acids in cannabis abusing patients with recent-onset schizophrenia. The International Congress on Cannabinoid Research (ICRS), 2001, Spain.

• R. Lieverse, J. Assies, P. Vreken, R.J.A. Wanders, P.M.A.J. Dingemans, D.H. Linszen. Evidence for an increase in stead of a decrease in erythrocyte membrane fatty acids in cannabis abusing patients with recent-onset schizophrenia. International Congress on Schizophrenia Research (ICSR) in Whistler, British Columbia 2001. Schizophrenia Research 2001: 84.

• Disturbances in fatty acid and cannabinoid metabolism in patients with recent-onset schizophrenia.

Publications

Lieverse_Total_rev3.indd 221 10/4/2011 5:04:41 PM

222

R. Lieverse. Yale Psychosis Seminar Series. Yale VA Mental Health Center, West Haven, Connecticut, USA, 8 January 2001.

• R. Lieverse. Afwijkingen in het vetzuur en cannabinoïd metabolisme bij patiënten met recent-ontstane schizofrenie. Presentation at the Amsterdam Centre for Health and Health Care Research (AMCOGG; chair: prof. dr. AH Schene), 23 October 2000.

• R. Lieverse. Neurochemische en fosfolipid afwijkingen bij patiënten met schizofrenie. Presentation for the Laboratory Genetic and Metabolic Disorders (prof. dr R.J.A. Wanders & dr P.Vreken), AMC, 18 september 2000.

• J. Assies, R. Lieverse, P. Vreken, R.J.A. Wanders, D.H. Linszen. Fatty acids in recent-onset schizophrenia: significantly reduced docosahexaenoic and docosapentaenoic acid concentrations in erythrocyte membranes. The Workshop on Schizophrenia, a joint meeting of the European Behavioural Pharmacological Society (EBPS) and the Dutch Interdisciplinary Society for Biological Psychiatry (IGBP) 2000, Amsterdam.Abstract in: Behavioral Pharmacology, 2000; 11(3&4): 332.

• J. Assies, R. Lieverse, D.H. Linszen,

P. Vreken, R.J.A. Wanders. PPARS, PUFAS and Psychiatry. The Fourth Dutch Endo-Neuro-Meeting, session Orphans and their kindred, Doorwerth, 2000.

• R. Lieverse. PUFAs en Schizofrenie.Presentation for the department Human Biology & Experimental Nutrition (chair: prof. dr G. Hornstra) van het Academisch Ziekenhuis Maastricht, Universiteit Maastricht, 2000.

• J. Assies, R. Lieverse, P.Vreken, R.J.A. Wanders, D.H. Linszen. Fatty acids in recent-onset schizophrenia. The 9th Annual Meeting of the European Neuro-Endocrine Association (ENEA). Odense, Danmark, 1999.

• J. Assies, R. Lieverse, P. Vreken, R.J.A. Wanders, D.H. Linszen. Fatty acids in recent-onset schizophrenia. The Third Dutch Endo-Neuro-Meeting 1999, Doorwerth.

• D.H. Linszen, J. Assies, R. Lieverse. Symptom dimensions, fatty acids and other biological markers in recent-onset schizophrenia. The VIIth International Congress On Schizophrenia Research 1999, Santa Fé, USA. Abstract in: Schizophrenia Research, 1999; 36: 106-7.

Publications

Lieverse_Total_rev3.indd 222 10/4/2011 5:04:41 PM

223

BOOK and other Publications

• R. Lieverse. Neurobiologische achtergronden van depressie, een klinisch en etiologisch heterogene aandoening. In: A.J.L.M. van Balkom (red.), Depressie Handboek, een beknopte leidraad voor de praktijk. Academic Pharmaceutical Productions, 2010: 85-100.

• R. Lieverse, J.J.E. van Everdingen (Red.). Gekkekoeienziekte, de BSE voorbij? Belvédère / Medidact.Overveen/Alphen aan de Rijn, 2001. ISBN 90-71736-18-0.

• R. Lieverse en J.J.E. van Everdingen. Geschiedenis van de gekkekoeienziekte. In: R. Lieverse, J.J.E. van Everdingen (red.), Gekkekoeienziekte, de BSE voorbij? Belvédère/ Medidact. Overveen/Alphen aan de Rijn, 2001. ISBN 90-71736-18-0, pp. 64-79.

• R. Lieverse, W.A. van Gool. Prionziekten bij mensen. In: R. Lieverse, J.J.E. van Everdingen (red.), Gekkekoeienziekte, de BSE voorbij? Belvédère/ Medidact. Overveen/Alphen aan de Rijn, 2001. ISBN 90-71736-18-0, pp. 54-60.

• R. Lieverse, W.A. van Gool. Diagnostiek van prionziekten bij mensen. In: R. Lieverse, J.J.E. van Everdingen (red.), Gekkekoeienziekte, de BSE voorbij? Belvédère/ Medidact. Overveen/Alphen aan de Rijn, 2001. ISBN 90-

71736-18-0, pp. 108-113.• R. Lieverse. Pil na pil, interview met

prof. dr. H.J.T. Coelingh Bennink, over nieuwe ontwikkelingen in de orale anticonceptie. In: J.J.E. van Everdingen et al (red.), Pil over pil, Boom/Belvédère, Amsterdam/Overveen, pp. 252-260, 2001.

• R. Lieverse. Kaarten met de sexe(n), interview met prof. dr. L.J.G. Gooren. In: J.J.E. van Everdingen et al (red.), Pil over pil, Boom/Belvédère, Amsterdam/Overveen, 18-27, 2001.

• R. Lieverse. Hoofdstuk 3. Kaarten met genen: het humaan genoom project; interview met prof. dr. R.H.A. Plasterk van het Nederlands Kanker Instituut. In: J.J.E. van Everdingen, A.F.Cohen en G.Feenstra (red.), Ziekten maken en breken, over farmacogenomie, Boom/Belvédère, Amsterdam/Overveen, pp. 15-21, 1999. ISBN 9053525610.

• R. Lieverse. Gif in de literatuur, bilzekruid en Hamlet. Geneeskunst, 1999, Jg. 1(0).

• R. Lieverse. De negentiende eeuw. Joseph Lister. Hoofdstuk 19. In: C.J.E. Kaandorp, J.J.E. van Everdingen (red.), Dokters van Eeuwen, Belvédère, Overveen, 1999, pp. 132-138. ISBN 9073459206

• R. Lieverse. De achtste eeuw. Geber. Hoofdstuk 8. In: C.J.E.Kaandorp, J.J.E. van Everdingen (red.), Dokters van Eeuwen, Belvédère, Overveen, pp. 57-

Publications

Lieverse_Total_rev3.indd 223 10/4/2011 5:04:42 PM

224

62, 1999. ISBN 9073459206. • J.Urquhart. Is patient compliance

more important than pharmacogenomics? Vertaald door R. Lieverse: Is therapietrouw belangrijker dan farmacogenomie? In: J.J.E. van Everdingen, A.F.Cohen en G.Feenstra (red.), Ziekten maken en breken, over farmacogenomie, Boom/Belvédère, Amsterdam/Overveen, 1999. ISBN 9053525610.

• H. van Maanen, R. Lieverse, J.J.E. van Everdingen, Uit de oude dokterstas. Boom/Belvédère, Amsterdam/Overveen, 1998. ISBN 9053524096.

• R. Lieverse, J.J.E. van Everdingen, H. van Maanen. Een serie columns in Geschiedenis der Geneeskunde jaargang 2000-2002 over de voorgeschiedenis van plaatselijke verdoving: het cocaïneverhaal, het amputatiemes, de reflexhamer, het pincet, de latex handschoen, de mitella.

• R. Lieverse, J.J.E. van Everdingen. Hoofdstuk 11. Glossarium. In: P.Borst, J.J.E. van Everdingen, W.A. van Gool (eds), Vouwfouten, prionziekten als model, Boom/Belvédère, Amsterdam/Overveen, 1998, pp. 123-135. ISBN 9053524142.

• J.J.E. van Everdingen, N.S.Klazinga, J.Pols (hoofdredactie), C.J.E.Kaandorp, R. Lieverse, J. van Norel (assistent-redacteuren). Pinkhof geneeskundig

woordenboek tiende herziene en uitgebreide druk. Bohn Stafleu Van Loghum. Houten/Diegem, 1998. ISBN 9031317977.

• J. Assies, R. Lieverse. Hoofdstuk 8. Hormonale boodschappers. In: J.J.E. van Everdingen & B.P.R. Gersons (eds), In het huis van de geest, Boom/Belvédère, Amsterdam/Overveen, pp. 81-91, 1997. ISBN 9053523642.

Publications

Lieverse_Total_rev3.indd 224 10/4/2011 5:04:42 PM

225

Dissertation Series

Dissertation series

Lieverse_Total_rev3.indd 225 10/4/2011 5:04:42 PM

226

Dissertation series

Lieverse_Total_rev3.indd 226 10/4/2011 5:04:42 PM

227

Department of Psychiatry, VU University Medical Centre

N.M. Batelaan (2010). Panic and Pubic Health, Diagnosis, Prognosis and Consequences. Vrije Universiteit Amsterdam. ISBN: 978 90 8649 411 5

G.E. Anholt (2010). Obsessive-Compulsive Disorder: Spectrum Theory and Issues in Measurement. Vrije Universiteit Amsterdam. ISBN: 978 90 2345 4427

N. Vogelzangs (2010). Depression & Metabolic Syndrome. Vrije Universiteit Amsterdam.ISBN: 978 90 8659 447 4

C.M.M. Licht (2010). Autonomic Nervous System Functioning in Major Depression and Anxiety DIsorders. ISBN: 978 90 8659 487 0

S.A. Vreeburg (2010). Hypothalamic-Pituitary-Adrenal Axis Activity in Depressed and Anxiety Disorders.Vrije Universiteit Amsterdam. ISBN: 978 90 8659 4917

S.N.T.M. Schouws (2011). Cognitive Impairment in Older Persons with Bipolar Disorder. Vrije Universiteit Amsterdam. ISBN: 978 90 9025 904 8

P.L. Remeijnse (2011). Cognitive Flexibility in Obcessive-Compulsive Disorder and Major Depression - Functional Neuroimaging Studies on Reversal Learning and Task Switching. ISBN: 978 90 6464 449 8

S.P.A. Wolfensberger (2011). Functional, Structural, and Molecular Imaging of the Risk for Anxiety and Depression. Vrije Universiteit Amsterdam. ISBN: 978 90 86595 36 5

J.E. Wiersma (2011). Psychological Characteristics and Treatment of Chronic Depression. Vrije Universiteit Amsterdam. ISBN 978 94 91211 50 8

P.D. Meesters (2011). Schizophrenia in Later Life: Studies on Prevalence, Phenomenology and Care Needs (SOUL Study). Vrije Universiteit Amsterdam. ISBN: 978 90 86595 63 1

R. Lieverse (2011). Chronobiopsychosocial Perspectives of Old Age Major Depression: a Randomized Placebo-Controlled Trial with Bright Light. Vrije Universiteit Amsterdam. ISBN: 978 90 8570 858 2

Dissertation series

Lieverse_Total_rev3.indd 227 10/4/2011 5:04:42 PM

228

Dissertation series

Lieverse_Total_rev3.indd 228 10/4/2011 5:04:42 PM

229

List of abbreviations

Abbreviations

Lieverse_Total_rev3.indd 229 10/4/2011 5:04:42 PM

230

5-HT 5-hydroxytryptamine (serotonin) ACTH Adrenocorticotrophic hormone (corticotrophin)AD AntidepressantADL Activities of Daily Living ALI Activity Level IndexAMP AmplitudeANOVA Analysis of varianceARR Absolute Risk ReductionATYP-8 Atypical Symptom ScaleAUC Areas Under the CurveBCF Baseline Carried Forward analysisBLT Bright Light TreatmentBMI Body Mass IndexCA Completers AnalysisCAR Cortisol Awakening ResponseCI Confidence IntervalCIRS Cumulative Illness Rating ScaleCRH Corticotrophin-Releasing Hormoned.f. Degrees of freedomDHEA(S) Dehydroepiandrosterone(-sulphate)DLMO Dim Light Melatonin OnsetDSM-IV Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 4th EditionES Effect sizeFI Fragmentation indexGABA Gamma-Amino-Butyric AcidGARS Groningen Activiteiten Restriction ScaleGDS-15 Geriatric Depression Scale, 15 item versionGR Glucocorticoid receptorGRP Gastrin-releasing peptideGSES General Self Efficacy CsaleGSS Global Seasonality ScoreHAM-D Hamilton Depression Rating Scale 17 item versionHAM-D6 Hamilton Scale for Depression 6-item core version HC Healthy controlHPA axis Hypothalamus-Pituitary-Adrenocortical axisIADL Instrumental activities of daily livingIPSRT Interpersonal Social Rhythm TherapyIGL Intergeniculate LeafletIS Interdaily stabilityITT Intention-to-TreatIV Intradaily variabilityL5 Activity in least active 5 hoursLC Locus CoeruleusLOCF Last observation carried forward

Abbreviations

Lieverse_Total_rev3.indd 230 10/4/2011 5:04:42 PM

231

M10 Activity in most active 10 hoursMADRS Montgomery-Åsberg Depression Rating ScaleMDD Major Depressive DisorderMMSE Mini-Mental State ExaminationMPRAGE Magnetization Prepared Rapid Gradient EchoMR Mineralocorticoid receptorNNT Number Needed to TreatNPY Neuropeptide Ynm NanometerNT NeurotensinPGCMS Philadelphia Geriatric Center Morale ScalePHI Histidine isoleucinePSQI Pittsburgh Sleep Quality Inventory PVN Paraventricular Nucleus of the hypothalamusRCT Randomized controlled trialRHT Retino-Hypothalamic TractRMANOVA Repeated measures analysis of varianceSAD Seasonal Affective DisorderSBT SleepbouttimeSCID-IV Structured Clinical Interview for DSM-IV Axis I DisordersSCN Suprachiasmatic nucleuss.d. Standard Deviations.e. Standard errorSE Sleep efficiencys.e.m. Standard error of the meanSF Social FunctioningSIGH-SAD Structured Interview Guide for the Hamilton Depression Rating Scale - Seasonal Affective Disorder VersionSNRI Serotonin–norepinephrine reuptake inhibitors SPAQ Seasonal Pattern Assessment QuestionnaireSPSS Statistical Package for the Social Sciences SRM Social Rhythm MetricSS Social SupportSSLI Social Support List InteractionsSSLD Social Support List DiscrepanciesSSLN Social SUpport List Negative InteractionsSSRI Selective serotonin reuptake inhibitorsTCA Tricycylic antidepressantUFC 24-hour Urinary Free CortisolVIP vasoactive intestinal polypeptide

Abbreviations

Lieverse_Total_rev3.indd 231 10/4/2011 5:04:42 PM