Correction of Some Distortions and Falsifications in...

Textual Criticism of Persian Literature, Vol. 9, Issue 4, Issue 2018

Correction of Some Distortions and Falsifications in an Ode of Khaqani with the

Title "Nohzatol Arvah and Nozhat ul Ashbah'

Mohammad Mohammadi

*

Ph.D of Persian language and literature, Tehran University, Iran, [email protected]

Abstract

Khaqani, the renowned and great poet of sixth century (AH) is truly one of the most

brilliant figures of the Persian literature that is known for having the difficult and

onerous poetry. Of course, what that has wrapped Khaqani’s poetry is not only his own

poetic language and utilization of various forms of new combinations and creations

of neoteric contents and using sciences of own period and obligation to heeding literal

and inward of poetic arts and far-fetched similes and metaphors and allusions and

etc. ; because a large part of the difficulty of his poetry is related to incorrect texts

of his Divan. In this short article, it has been tried to review and to evaluate distortions

of one of Khaqani’s sensational odes (Qasidah) that called as ‘Nohzat ul Arvah and

Nozhat ul Ashbah’ written in his second traveling to Hajj whose the poet has

described in it passion and senses of pilgrims and has accounted habitations of

traveling from Baghdad to Mecca .Some of these distortions and falsifications is related

to neglecting stylistic features and some of them can be corrected by Geographic and

medical and legal books, etc.

Keywords: Khaqani Sharvani, Nohzat ul Arvah and Nozhat ul Ashbah, Distortion,

Unfamiliarity with Stylistic Features, Neglecting Different Scientific Resources

* Corresponding author

االشباح خاقانی نزهةاالرواح و نهزةتصحیح چند تصحیف و تحریف در قصیدة

محمد محمدی

دهیچک

شررر سررودن به که است ایران ادب های چهره ترین درخشان از یکی راستی ششم، به قرن آور نام و بزرگ شاعر خاقانی،

کراربرد نرو، مضرامین آفررین بدیع، ترکیبات انواع کاربرد خاقانی، زبان ویژة شرر. شده است شناخته دیریاب و پیچیده

و ذهرن از دور هرای اسرتراره و تشربیهات مرنروی، کراربرد و لفظی های آرایه انواع رعایت به التزام شرر، در زمانه علوم

برر افرزون کردن شرر خاقانی، آن را دور از دسترس همگان قرار داده اسرت ازجمله نکاتی است که با پیچیده... و کنایات

جستار این در .اوست اشرار نادرست های ضبط سبب به این شاعر شرر های دشواری از درخور توجهی این نکات بخ

نظرر از «االشرباح نةهز و االرواح نهزة » عنروان خاقرانی برا شورانگیز قصاید از تا یکی است شده سری کوتاه

وصر حاجیان و احساسات و شور از آن در و اوست حج سفر دومین نتیجة تصحیفات نقد و بررسی شود. این قصیده

و تصرحیفات این برخی از یخاقان یسبک های ویژگیبه یتوجه بی آمده است میان به سخن مکه تا بغداد از کربه منازل

است. پذیر تصحیح و... فقهی طبی، جغرافیایی، متون به توجه با البته بخشی از آن و را ایجاد کرده است تحریفات

های کلیدی واژه

بره تروجهی بری ،سربکی های ویژگی با آشنانبودن ،تصحی ،االشباح نةه و االرواح نهة قصیدة ،شروانی خاقانی

مختل علمی منابع

ـ مقدمه1

بخشرد مری آزاده انسان بهدوباره یروحهر لحظه فزای شررش، جان شراب با که است شاعرانی اندک از شروانی خاقانی

بره مختل عوالم خواننده را در لبخندها، ها، اشک ها، اندوه ها، شادی دردها، زندگی، فرودهای و فراز او دربا همراهی و

.دارد وامی گردش و سیر

شررر پرتوهرای و شرود نمی محصور خود روزگار در تنها خود، قبل و برد شاعران از بسیاری برخالف پرمایه شاعر این

نویسنده مسؤول( دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، ایران( [email protected]

4/01/0931 Copyright © 2018, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

پژوهشی( -)علمی متن شناسی ادب فارسینامه فصل

مراونت پژوه و فناوری دانشگاه اصفهان

سال پنجاه و سوم، دوره جدید، سال نهم

027-001، صص 0936(، زمستان 96شماره چهارم )پیاپی

0936 پاییز (91، )پیاپی 9، شمارة نهم سال ، دورة جدید،و سومه سال پنجا شناسی ادب فارسی، متن / 006

.درخشید خواهد الجوردی گنبد این تارک بر باشد، داشته وجود زیبایی شیفتة و جو حقیقت و آزاده انسانی که زمانی تا او

طرور دقیرو و بره اسرت آن بایسرتة و شایسرته کره چنان هنوز اش هنرآفرینی و زیبایی استواری، همة با شاعر این شرر

و اند اشرار خاقانی را بررسی کرده های نهان و زوایا آوری نام فاضالن و محققان راه این نشده است. در جانبه بررسی همه

هرا تالش این هم باز اند اما داده انجام بسیار های کوش او اشرار مشکالت حل و ها اندیشه گشودن در تاکنون دیرباز از

حجم بسیار اشرار پیچیدة او، اندکی بی نیست. برابر در

انرواع تیر رعا، شرر در زمانه علوم استفاده از ،نو نیمضام ن یآفر ،عیبد باتیترک انواع کاربرد خاقانی، شرر ویژة زبان

از دور و دیریاب پی از بی را خاقانی شرر... و اتیکنا و ذهن از دور استرارات و هاتیتشب و یمرنو و یلفظ یها هیآرا

اشررار صحیح های ضبطنبودن به این شاعر شرر های پیچ از درخور توجهی بخ دهد البته می قرار همگان دسترس

انرد نترایج سرودمندی در خاقرانی توانسرته دیروان تصرحیح در فرراوان با رنرج استادان دانشمند ی ازبرضگردد. بازمی او

.اند بوده موفو در این باره بسیار راستی به و اصل آن به دست آوردند به متن این کردن نزدیک

تحقیق روش منابع؛ نقد پیشینه؛

ترر از همره قردیمی هنرد لکهنرو کشور نول مطبع چاپ خاقانی کلیات ،خاقانی دیوان های چاپ و تصحیحات میان از

در سرزایی بره رود. ایرن اررر سرهم به شمار مری خاقانی های دیوان چاپ ترین مهم از همچنان بودن مقدم وجود با است و

از کره داشرته اسرت کرزازی چراپ و سجادی چاپ آن دنبال به و عبدالرسولی مرحوم چاپ ویژه به آن بردی های چاپ

بنابراین نیست یکسان خاقانی دیوان های چاپ و تصحیحات این همة ارزش. هستند خاقانی دیوان های چاپ مرتبرترین

ایرن از کره اسرت تر قوی بقیهاز ها بدل نسخه ضبط و مرتبر خطی های نسخه از استفاده و انتقادی ها ازنظر تصحیح برخی

بره بیشرتر دیگر همانند تصحیح کزازی با توجه کمتر به ایرن مسرهله، برخی کرد. اشارهتوان یم سجادی تصحیح به میان

اند. شده متمایل ذوقی تصحیح سوی

در و نیسرتند کامرل تنهرایی بره ها یک از این تصحیح هیچ در بین این تصحیحات یک نکته مشترک وجود دارد و آن اینکه

وجرود به مصححان گاهی و کاتبان 0تصحیفات و ها بدخوانی ارر بر بیشتر که شود می مشاهده درخور توجهی های آنها نقص

هرای چاپ مرتبر و خطی های نسخه به جانبه همه توجه بر افزون خاقانی اشرار صحیح ضبط یافتن برای است بنابراین آمده

منظرر هر از نهایی ضبط تا سنجید بررسی کرد و نیز دیگر علمی مرتبر منابع و و متون شرری سبک ازنظر را آنها باید دیوان،

زیررا باشرد نداشرته تضرادی هیچ دیگر منابع با هم و کند تأیید را آن مرتبر خطی های نسخه هم باشد به بیان دیگر صحیح

.بود نخواهد سودمند نیز ناقص های ضبط این های برخاسته از شرح نشود، رعایت تصحیح جوانب اگر همة

و االرواح نهة » عنوان خاقانی با شورانگیز قصاید از یکی بار نخستین تا برای است شده سری کوتاهگفتار این در

حج سفر دوم محصول شود. این قصیده یدر آن نقد و بررس ایجادشده تفایو تحر فاتیاز منظر تصح «االشباح نةه

اسرت. در ایرن آمرده میران بره سرخن مکه تا بغداد از کربه منازل وص حاجیان و احساسات و شور از آن در و اوست

نسر سایر است، از پژوه این اساس که سجادی چاپ جز به غیرعلمی و ذوقی تصحیحات از جلوگیری برای بررسی

استفاده شد. نیز... و فقهی طبی، تاریخی، متون جغرافیایی، چنین ، همخاقانی دیوان چاپی و خطی مرتبر

بحث

بادیه؟ پای

007/ قصیدة نهزة االرواح و نزهة االشباح خاقانیتصحیح چند تصحی و تحری در

ــک ــا چوگانســ ش ــبادی پ ــو هی ــیی گ ــزه ب ری

ـ ز ییگـو یگـو چون آسمان ـ د چوگـان ری انـد دهی

(11: 1831، ی)خاقان

بادیره انتهای مرنی به را آن مرموال و اند کرده بیان نظرهایی «بادیه پای» ترکیب شرح در هریک خاقانی دیوان شارحان

در) گرویی گروی یرک (: اول مصرراع در) گرویی : »بیت آورده اسرت این شرح در کن مردن اند. دانسته... و شیب پای و

.پنداری گویی، تو(: دوم مصراع

در گویی چون آسمان گویی تو و دارد زیر در( گوی یک)= گویی که است چوگانی شکل به بادیه انتهای: بیت مرنی

شرده چوگران این گوی عظمت، همه با آسمان که است بادیه این مرنوی عظمت بیان)است گرفته قرار چوگان این زیر

است(.

.(242: 0972 کن، مردن) «است آن راه انتهای خم و پیچ به اشاره بادیه پای چوگانی شکل: توضیح

کره بینرد مری چوگرانی مثرل هوا و حال آن در را بادیه 47 بیت در: »است کرده مرنی گونه این را بیت این نیز استرالمی

.(0/911: 0927 استرالمی،) «است پی بیت در شیب پای همان بادیه پای و افتد می آن در گوی چون آسمان

و پرایین : بادیه پای/ است مراد گوی یک( : اول مصراع)گویی : »کند می تکرار را کن مردن نظر همان نیز خالقی برزگر

.است الرجز علی الصدر رد صنرت نوعی بیت در چوگان کلمة اساس بر و «تام جناس» گوی دو بین/ بادیه انتهای

گوی شکل به را آسمان که پنداری و دارد خود زیر در را گویی که است چوگانی شکل به بادیه انتهای و پایین: مرنی

(.407: 0931 خالقی، برزگر) «اند دیده چوگان این زیر در

: کند می تصحیح گونه این ذوقی، صورت به را است، آن بوده آگاه این بیت مرنوی نارسایی به که نیز کزازی

ـ بـه ز ]یکوب[ هیباد ]و[ یچوگان اس پا شک ری

ـ ز ییگـو یچون گـو آسمان ـ چوگـان د ری انـد دهی

(161: 1831، ی)خاقان

مردمران پای. سپرد می و کوبد می پای به را بادیه که اشتر از ایماست کنایة کوب بادیه: »نویسد می آن شرح او سپس در

کره سرپارند مری راه شرتابان و تیزپروی آنچنان شتر و مردمان. چوگان به است شده مانند ریخت، در رسا تشبیه با شتر یا

مرانوا تروانیم مری را گویی. است مجمل و ساده گونة از دوم پارة در تشبیه. آنان پای چوگان در است شده گویی آسمان

کروبی با گویی. یافت توانیم می مستوفا گونة از تام جناس( «گویی» در گوی با نخستین گوی)= گوی دو میان در. بدانیم

.(212: 0921 کزازی،) «است رفته کار به بیت در بنسری از ای چوگان، گونه پایة بر. سازد می خط جناس

( 61: 0903خاقرانی، ) دکرن حیردرآباد مشریر مطبرع چراپ در است اما نیامده عبدالرسولی مرحوم چاپ در بیت این

اسرت آمده غلطان کلمة گویی، وا ة جای به دوم مصراع در که تفاوت این با بیان شده است سجادی چاپ ضبط مطابو

احمردی انروار مطبع چاپ خاقانی قصاید و( 21: 0239 خاقانی،: ک.ر) لکهنو نولکشور منشی چاپ خاقانی کلیاتدر و

:است شده ضبط گونه این بیت این( 90: 0321 خاقانی،) آباد اله

ــک ــ ش ــا چوگانس ــباد و یپ ــو هی ــبزیی گ ری

ـ ز غلطـان یگو چون آسمان ـ د چوگـان ری انـد دهی

تشربیهی گروی بره بادیره تشربیه امرا اسرت هنری و زیبا تشبیهی شبه، وجه منظر از چوگان به پا تشبیه اخیر ضبط در

بره را مسرطح و همروار بیابرانی شباهتی، کمترین بدون که است برید خاقانی مانند شاعری از رسد و نمی نظر به سنجیده

.کند تشبیه گرد گویی

از و خاقرانی دیروان هرای نسرخه تررین قردیم در کره اسرت ضبطی همان بیت این در صحیح ضبط نگارنده، عقیدة به


«مرج » اختصراری عالمرت با را آن سجادی دکتر دارد. وجود 376 بازیابی شمارة با مجلس کتابخانه خطی نسخة جمله آن

متأسرفانه اسرت البتره شده ضبط «واو» بدون و عربی بای با «بادیه بای» صورت به ترکیب این آنجا در و است داده نشان

و هرا چاپ همة در بادیه ترکیب پای بنابراین(00: ]هجری 6 قرن: کتابت [ خاقانی،) نکرده است ای اشاره آن به سجادی

گونره ایرن انرد. نوشرته صرورت همین به را آن بیشتر، که است متأخر خطی های نسخه اساس بر ،خاقانی دیوان های شرح

یرک کهن به های نسخه در« پ»و « ب»دو حرف مرموال زیرا است طبیری بسیار متأخر های نسخه ها در خوانی تصحی

و ترکیرب بره غرابرت توجره برا بررد هرای دوره و مصححان نویسان نسخه و است شده می نوشته «ب» صورت به و شکل

بیرت در «پرا » کلمرة کراربرد گویا اند داده تغییر «بادیه پای» صورت به را آن خاقانی، شرری سبک به نسبت اندک شناخت

. است نبوده تأریر خوانی بی تصحی این در آن نیز قبل

اصرلی های ویژگی از این و است شده استفاده گوناگون انواع به کلمات و حروف با بازی خاقانی، شرر در کلی طور به

آن را« برا » نوشتاری شکل به توجه با است. او کرده بازی بادیه کلمة در «با» هجای با نیز بیت این در یخاقان اوست. سبک

برا درنتیجره اسرت گرفتره قررار آن زیر در یک گوی که کشد می تصویر به چوگانی صورت به زیبا و هنری بسیار طور به

را الشریطان عقبز که گوید می سخن حاجیانی بلند همت از بیت آنقبل ر در بیت به توجه با و تصویر این از استفاده

در فلرک اوج بر که حالی در را حاجیان بار، یازد این می دست شاعرانه اغراقی آفرین به دوم مصراع در اند ر نهاده پا زیر

.دهد می قرار آنان پای چوگان زیر در را آسمان گوی و کشد می تصویر به حرکت هستند

بره باتوجره و کند می تکرار «سبحان» کلمة در «س» حرف با را تصویرسازی همین قصیده نیز، این 72بیت در خاقانی

:کند می تشبیه کلید های دندانه به را آن حرف، این دار دندانه نوشتاری شکل

ــر ــانیام در بــ ــ دشــ ــ از قفــ ــب فقــ زده یحســ

ــاز ــل کل بـ ــدندانـ ــ دشیـ ــبحان نیسـ ــد سـ ــد دهیـ انـ

(18: 1831، ی)خاقان

: گوید می دیگر جایی در

ــه ــ دجل ــم مش ــو ز زلف ــم چ ــه دالدم زلف ــ دجل خ

ـ د خرامـان کـم کـم هـ دجلـه چون تنم نازک امدهی

(318: همان)

نشرانگر کره شود می مشاهدهنیز «یا» دربارة دو حرف گوی، دو با بار این البته چوگان، زیر در گوی قرارگرفتن تصویر

: است حوت برج

ـ ز فـم صـولاان حرف از سـاکن یگـو دو رشی

تــوان ر شــد صــفر در و مفلــ صــفر چــو آمــد

(111 :همان)

پستان؟

ــر ــع به ــ درد دف ــروان چش ــگ و آب ز ره اشی

ــ ــن ریش ــر و گش ــادر دخت ــتان زیم ــد پس ــد دهی ان

(11: همان)

نروزاد کره است پستان تر رنگ تیره بخ رسد، می مخاطب ذهن به باال بیت در پستان گشنیز از ترکیب که ییمرنا تنها

ارتبرا در چنرین است هرم نرفته کار به دیگری هیچ متن در استراری مرنای این اما گیرد می دهان به شیرخوردن هنگام


غیرعادی کامال پستان نوک تیرة بخ به بادیه گیاه تشبیه سو، یک از زیرا است ناهماهنگ کامال نیز کالم اجزای سایر با

درد چشرم درمان با پستان بخ این نیز بین ارتباطی هیچ سوی دیگر از ندارد وجود آنها بین شباهتی وجه هیچ و است

.ندارد وجود

بره مترون طبری در زیرا است رفته کار به مرروف، حقیقی، گیاه به مرنای این بیت در گشنیز کلمة نگارنده، عقیدة به

،«کزبرره » مرادة ذیل در قانون کتاب در سینا ابوعلی است. شده بسیار اشاره چشم درد درمان زن در شیر و گشنیز ویژگی

ضرربان و پررش باشرد زن پسرتان شریر با همراه اگر ویژه به و چکانند چشم در را اش افشره: »نویسد می گشنیز، مرنی به

جرایی در .(2/036: 0971 سینا، ابن) «دارد محفوظ سیالنی مواد از را چشم چشم، بر برگ ضماد دهد تسکین را چشم

سرخت عرالج باشرد داخل های حجاب از ماده اگر: »گوید چشم به مواد ریزش و درد رمد یا چشم انواع عالج در دیگر

آب برا اقاقیرا و گل و سنبل ضماد مانند شناخته ضمادهای از سر مقویات و کنی اعتماد قوی های پاکسازی بر باید است

، «وردیرنج » درد چشرم عرالج در و( 200 /0ب/ 9: همان...« ) گذاری درد جای بر زعفران کمی با خشک یا سبز گشنیز

کره شریر یافرت شردت درد اگر گذارند چشم بر تخم زردة با گرمی به انگور منرقدشدة آب در گل: »آورده است وردنه،

در نیرز رازی زکریرای برن محمرد .(206 /0ب /9: همران )« چکاننرد چشم در گشنیز افشرة با شده خیس آن در زعفران

را آن بررگ ضرمادکردن وداند می مؤرر چشم شدید تپ درمان در زن شیر با همراه را گشنیز عصارة الطب، فی الحاوی

سرکنت امزرة لربن مرع الررین فی قطرت اذا الکةبر عصار ان: »است مواد دانسته ریزش مانع برچشم

کتراب در و( 7/041: 0420 رازی،) «المواد انصباب قطع الرین به ضمد اذا فانه الکةبر ورق اما و الشدید الضربان

جرز یرک »: نویسرد رمد، مری درد، چشم مرالجه بخ در چشم های بیماری فصل در ،الطبیب الیحضره منخود، دیگر

هرا شقیقه و پیشانی و ها پلک روی و کرده حل گشنیز و کاسنی آب در آن را لزوم موقع در و... اقاقیا جز نیم و حضض

خرود مرالجره برای و... کند می جلوگیری درد چشم شدیدشدن از و شود می چشم به نزله رسیدن مانع دارو این مالند می

رازی،) «اسرت مفیرد اسرپرزه تخرم لرراب یا و بهدانه لراب چکاندن یا و کرات به چشم در زن شیر دوشیدن درد، چشم

0969 :14).

و( 21: 0239 خاقانی،) لکهنو نولکشور مطبع چاپ خاقانی کلیات در و است بستان مصح باال، بیت در پستان کلمة

بسرتانی نروع دو داشتن با گشنیز زیرا است شده ضبط بستان کلمة نیز( 063: 0971 خاقانی،) کزازی چاپ خاقانی دیوان

مرادة ذیرل در مرؤمن حکریم تحفرة کتراب در است شده می استفادهچشم بیماری ازجمله و ها بیماری درمان در بری، و

ضرماد و... القروی مرکب او بستانی و بری و باشد می بستانی و بری و نامند گشنیز فارسی به»: است آمده چنین «کزبره»

و سرالق و حکره و جرب و ساعیه قروح جهت خشک نان با و بوده سرخ باد و اورام رافع و حاره مواد انصباب مانع او

و حصربه و آبله بروز جهت چشم در او آب قطور و... است مفید چشم ضربان جهت دختران شیر با و( درد چشم)رمد

دو به «کزبره» وا ة ذیل در االزهار حدیق کتاب مؤل .(212: 0976 حسینی،) «است مجرب چشم زردی رفع

و رود به کرار مری طرام در که داند می خوردنی گشنیز همان را بستانی گشنیز است. او کرده اشاره آن بستانی و بری نوع

هرو فالبسرتانی برری و بسرتانی منهرا کثیزر نباترات علری تقرع » :شرود می شناخته «قصبور» اسم به عوام میان در

: 0401 غسرانی، ) «بالقصربور العامز عنرد ترررف و معروف هی و الطرام فی المأکول الکربة

093).

سره ،«ش» با تمایز برای که است کهن خطی های نسخه در «س» کتابت شکل سبب به پستان به بستان تصحی علت


«شریر » کلمرة کاربرد یخوان یتصح نیدر ا البته گردید می حذف گاهی نیز «ب» نقطة و شد می گذاشته آن زیر در نقطه

بره را آن گیاه و دختر مادر شیر به را بادیه آب زیبایی، ملفوف تشبیه در خاقانی بنابراین است بوده مؤرر نیز بیت این در

نیرز دیگرر جایی در خاقانی است نافع رهروان چشم درد بردن بین از برای دو، آن ترکیب که کند می تشبیه بستانی گشنیز

:است کرده اشاره درد چشم درمان در گشنیز شفابخشی ارر این به

ــرا ــ مـ ــ درد چشـ ــن و اسـ ــ ین زیگشـ سـ

دهـــــد یمـــــ ــــان یرا ایـــــتوت را تــــو

(361: 1831، ی)خاقان

تیزچشمان؟

زرود در را روان گیـــــر روان زچشـــــمانیت

ـ ز رمـان د هـ حصـرم ز هـ یشاف شاف انـد دهی

(19: همان)

در «ه» نوشرتاری اسرت. شرکل شرده ضربط چشمان تیره صورت به خاقانی دیوان مرتبر های چاپ سایر در ترکیب این

انرداخت مری اشتباه نیز به را بردی کاتبان درنتیجه و شد می اشتباه «نقطه» با آسانی ای است که به گونه به خطی های نسخه

شرود مری تأیید چشمان، تیره ضبط، این درستی قصیده، این دیگر ابیات با ارتباط و بیت مرنی با درنظرگرفتن چنین هم

شرود می استفاده چشم تیرگی درمان برای که گوید می سخن 2رمانی و شیاف حصرمی داروی از بیت این در خاقانی زیرا

و آب تکررار، شفابخشری به قصیده همین در خاقانی دیگر سوی از ندارد. ازین دارویی چنین به تیزبین چشم درحقیقت و

بررای و دوپسرتان ماننرد امیرد شریرزدگان بررای را بادیره زقروم درخرت را مطرح کرده است مثال بادیه و گیاهان خاک

بنرابراین 9 کنرد درمران توانرد یم را آنان های بیماری و که کمبودها کند مررفی می سپستان میوة مانند عشو رنجوران سینه

دیرد تیرگری و دیرد بررای مانری را بادیه روندة ریگ اینکه بر افزون زیبا بسیار و هنری تصویری در این بیت، در یخاقان

اسرت گراییرده تیرگری بره که را جان کسانی و روان چشمان که داند می شفابخشی شیاف را آن کند، نمی مررفی حاجیان

بخشد. بصیرت می و بینایی

؟ محروق

ـ محـروق کوه شفشـاهنگ در ه آنـ و چـون زر ب

ــد دهیــد خــنالن حــب شــکنال در زو را ویــد ان

(19: همان)

هرا چاپ به توجه با را آن شارحان، و است شده ضبط شکل همین به ها چاپ همة در بیت، این در محروق ترکیب کوه

در کروهی مرنری به مدخل محروق، ذیل ،دهخدا نامه لغت و محروق، کوه مدخل ، ذیلاللغات غیاثمانند هایی فرهنگ و

در اسرم ایرن البتره شود نمی یافت مکه به بغداد راه در نام این با کوهی چنین جغرافیایی متون اند اما در دانسته مکه راه

ارمن، ارمنسرتان حدود در سیاهی کوه مرنی به محروق، کوه مدخل ذیل دو ، هرآنندراج و قاطع برهان مانند هایی فرهنگ

سروخته کروه مرنری بره «داغ یرانو » صورت آذری به زبان در که است کوهی همان این گویا که است شده مرنی کنونی،

یرنری حدود همان نزدیکتبریزی شهید االسالم ثق قلمی آرار مجموعهمانند منابری در این کوه مکان است. مرروف

در مراه هشرتم و هفرتم در و شرد تبریز وارد متدرجا روس مجدد قشون 0923 ذیحجه اوایل: »است شده ذکر تبریز شهر

. (017: 2191 تبریزی،) «کردند توپ مشو «یانو» کوه دامنه

و شرک آن وجرود در و دارد وجرود ایرران غررب شمال بخ در که( داغ یانو یا سوخته کوه) محروق کوه بر افزون

از کروه آن جرای است و بره جغرافیایی نیامده منابع در مکه تا بغداد راه میانة در نام همین با دیگری کوه نیست، ای شبهه


اسرت خاقانی منظور که کوهی نگارنده عقیدة است بنابراین به شده یاد شده، شکافته کوه مرنی به مرجمه خا با مخروق

مثل هایی فرهنگ و خاقانی دیوان شروح و ها چاپ در محروق وا ة محروق بنابراین کوه نه و است مخروق کوه شک بی

جغرافیرایی، منابع بر افزون البته و است مخروق ، مصح (محروق مدخل) نامه لغت و (محروق کوه مدخل) اللغاتغیاث

مرتبرتررین و ترین قدیمی از که 376 شماره با 4مجلس کتابخانه خطی نسخة مانند خاقانی ر دیوان مرتبر خطی های نسخه

(.00: ]6 قرن اواخر: کتابت[ خاقانی،) 1دهند می گواهی مخروق ضبط درستی به نیز است ر خاقانی دیوان های نسخه

همرین در اسرت، واقرع مکره رر بغداد راه میانة در که کوه تا این را ها منزلگاه و ها مکان نام خود حج سفر در خاقانی

واقصره، القرون، منار رحبه، ،(نج ) کوفه فرات، حله، مداین، دجله، بغداد،: است به این صورت برشمرده قصیده

اسرت مشخص جغرافیایی های کتاب به توجه با مخروق. کوه و فید زرود، ررلبیه، شقوق، چاه زباله، قاع، الشیطان، عقب

از عرراق، حاجیان های منزلگاه نام جرفر بن قدام از الخراج کتاب در است کرده رعایت را منازل ترتیب خاقانی که

قادسریه، کوفره، سراهی، اسرد، برازار هبیرره، ابن کاخ کوری، پل بغداد،: است گونه اینطور مختصر به کوه منظور تا بغداد

: 0971 بغردادی، : ک.ر) توز و فید اجفر، زرود، ررلبیه، الربادی، قبر شقوق، زباله، قاع، عقبه، واقصه، قرعا ، مغیثه، عذیب،

کوفره، : اسرت آمرده گونره ایرن ترتیب منظور به کوه تا کوفه از ها منزلگاه خالصه طور به التقاسیماحسن کتاب در .(2ر 01

کتراب در یرقروبی .(0/012: 0960 مقدسری، )تروز آن از پرس و فیرد اجفر، ،(زرود)خزیمیه ررلبیه، شقوق، بطان، زباله،

همران فید شهر سپس»: است آورده فید شهر توصی در شمرد. او برمی فید تا کوفه از کمابی را منازل همین نیز البلدان

است سلمی مرروفشان کوه پایین در شهر این و اند طائی آن اهالی و کنند می منزل آن در مکه راه عامالن که است شهری

منزلگراه از برد و شمارد برمی را ها منزلگاه همین نیز ممالک و مسالک کتاب در خردادبه ابن (.31: 2196یرقوبی، ) «توز و

ذکرر خاقانی که کوهی مکان توان دریافت که می بنابراین (026: 0223 به، خرداد ابن: ک.ر) برد می نام توز منزلگاه از فید،

اسرت. مخرروق کروه همران تروز، کروه که شود می مشخص منابع در بیشتر بررسی با البته و است یکی توز کوه کرده با

و خالصه را حموی یاقوت البلدان مرجم خود، تألی در کهاست مراصداالطالع صاحب بغدادی، عبدالمؤمن الدین صفی

بره ایرن را آن یراقوت، توضیحات از ای خالصه ذکر از پس توز وا ة ذیل در است. او کرده تکمیل و تصحیح گاهی البته

مکز طریرو فری منزل: زای و السکون رم بالضم: توز»: گوید می مخروق کوه تسمیة وجه در و کند می تکمیل صورت

و (0/220: 0402 بغردادی، ...« )فضرا الی باب مثل صار خرقا أعاله فی ألن المخروق یسمی و: قلت جبل هو و فید برد

.(2/12: 0331 حموی،: ک.)ر نیز

کروه آن و: گرویم است می کوهی آن واست فید از برد مکه راه در منزلی زا ، و سکون سپس و ضم به: توز ترجمه:

.است آسمان به رو که گردیده ای دروازه مانند درنتیجه و است شکافی آن باالی در زیرا شود می نامیده مخروق

پرس عراق سوی به مدینه از خود سفر در خاقانی، مراصر و اندلسی مرروف نویس سفرنامه ،(ق 604ر 141)جبیر ابن

حراجر، قراروره، ما نقره، عسیله، ما تهامه، نجد، ارض الرروس، وادی مدینه، راه مانند این های منزلگاه وص و ذکر از

هو و المخروق بالجبل نزلنا برده السبت یوم ضحو فی و» کند: گونه توصی می را این مخروق کوه( سمیرا) سمیر

(069: ]تا بی[ جبیر، ابن) الریاح تخترقه نافذ رقب األعلی هصفح فی و األرض من بیدا فی جبل

جزیررة )سررزمین ایرن از بیابرانی در کوهی آن و کردیم منزل مخروق کوه در آن، از برد شنبه روز ظهر در ترجمه: و

.اند کرده ایجاد را آن بادها که است نفوذکننده شکافی آن، باالی قسمت در و( است الررب

را راه ایرن منرازل کوفره بره مکره راه در خرود سرفرنامة در نیرز مغربری، مررروف جهانگرد ،(ق 773 ر 719) بطوطه ابن


:کنرد مری توصری اش اندلسی همتای مانند را مخروق کوه ،(سمیرا ) سمیر و حاجر منازل وص از پس شمرد و برمی

: 0407 ،بطوطز ابن... )الریح تخرقه نافذ رقب أعاله فی و األرض من بیدا فی هو و المخروق بالجبل نزلنا و رحلنا رم

0/ 409).

سررزمین، ایرن از بیابرانی در کروه ایرن کره حرالی در کرردیم نرزول مخرروق کروه در و بستیم سفر بار سپس ترجمه:

است. شکافته هم از را آن باالی قسمت باد است و شده واقع الررب، جزیرة

مخروط؟

نشـــاط از راه در و محمـــود نخلـــه تـــا آمـــده

ــ ــروط حنظ ــارنگ گــ مخ ــد النیرا ن ــد دهی ان

(18: 1831 خاقانی،)

مررانی بره نیرز لغرت در و اسرت شرده ربرت مخرو صورت به ایران، در خاقانی دیوان های همة چاپ در کلمه، این

مرنرای بیرت در ایرن وا ه این برای اما کاربرد یافته است خاص هندسی شکل و شده رندیده کنده، پوست شده، خراشیده

گویی و اند ارائه نکرده تحلیلی و شرح دربارة آن هیچ شارحان همة سبب همین به و 6گرفت نظر در توان نمی ای سنجیده

.اند انگاشته نادیده کلی به را آن

در و (33: 0906 خاقانی،) است شده ضبط محروق صورت به آن بدل نسخه پاورقی، در عبدالرسولی، مرحوم چاپ در

7نماید. صحیح می است که گرفته قرار متن در اخیر، محروق، ضبط نیز هند های چاپ

و زمران ایرن سرفر، اخیرر ضربط بره توجره است با در تموز گرما شدت زمان یرنی باحورا امیادر حج سفر نیا زمان

اسرت حنظلری مرنری به محروق حنظل ترکیب هاست، مکان ترین گرم از که مکه و 2محمود نخله بین آن، مکان چنین هم

آن به 3سبز رنگ درنتیجه است و کرده خشک و سوزانده را آن باحوری، بسیار گرمای و تموز در خورشید شدید نور که

01نرارنج صرورت بره حاجیران نظرر در را حنظلری چنین خاقانی بنابراین است کشده تبدیل قرمز به متمایل طالیی رنگ

را زر و نرارنج رنرگ نیرز دیگر بیتی است. شاعر در کرده نارنج، مانند انواع بهترین گیالن، رنگ طالیی و پرآب رسیده و

:دهد می قرار خورشید به مشبه آن، طالیی رنگ به توجه گیالن را با داند و نارنج می یکی

ــارنگ ز ــر نــ ــ اگــ ــازد طفــ ــرازو ســ تــ

ــه ــر دو کـ ــارنگ و زر هـ ــانینـ ــنما کسـ دیـ

تـــرازو کانـــدر اســـ ییخـــو طفـــ فلـــ

ــ ز ــارن دیخورشـــ ــگ نـــ ــنما النیگـــ دیـــ

(181: 1831 خاقانی،)

: کشد می تصویر به گونه این را میوة نارنج زرین و بیرونی قشر نیز منوچهری

ــو نــــارنگ ــ کفــــل دو چــ ــرازو نیمیســ تــ

ســو بــرون کــرده یطلــ ســر زر ز دو هــر

(133: 1831 منوچهری،)

؟ پنا

حــگ ارکــان پــنگ بیــترت وز کعبــه شــانیا دیــع

ـ هفـ طـوف چـار ارکـان د پـنا رکن انـد دهی

(13: 1831 خاقانی،)

شردة اسرتفاده خطری هرای نسرخه همة در است. شده ضبط «پنجم» صورت به ایران و هند های چاپ همة در کلمه این

«پرنجم » بره را آن ،« » اختصراری عالمرت عبدالرسولی، برا چاپ اساس بر وی تنها اما است آمده «چارم» لفظ سجادی

.است داده تغییر


یرا واسرطه همگی بی شود، مرتبر خطی یها هنسخ صرف مصححان همت اینکه از بی کلمه این ضبط در کلی طور به

چراپ برر کزازی چاپ دیوان اساس درحقیقت اند. داشته اعتماد و تکیه هند لکهنو چاپ خاقانی کلیات ضبط به واسطه با

متکی هند چاپ خاقانی کلیات بر نیز عبدالرسولی چاپ مرحوم و عبدالرسولی مرحوم چاپ بر سجادی چاپ و سجادی

ارکران ذیل پنج اللغات،غیاث فرهنگ مثل منابری اساس و بر خاقانی مذهب به توجه با نیز خاقانی دیوان شارحان 00است.

وقروف رر 9 مرروه، و صفا میان سری ر2 بستن، احرام ر0: اند دانسته این ترتیب به شافری مذهب در را حج رکن پنج حج،

کربه. طواف ر1 ،(الحرام مشرر) مزدلفه ر4عرفات،

رکرن گاه هیچ دارد، وجود باره این در که نظرهایی اختالف وجود با و شافری مذهب به منسوب فقهی متون در تأمل با

در جایگراه رکرن مرمروال مترون نیر در ا است و نیامده حج گانة پنج ارکان از پنجم، رکن، رکن آخرین در جایگاه طواف

یرن ا در حرج مناسک و اعمال از هریک که گفت باید بیشتر توضیحی در .است شده مطرح سوم رکن نیز گاهی و چهارم

،شود رها آنها از یکی حتی هرگاه که شود می گفته اعمالی به رکن. است رکن( ال : نیست بیرون حالت چهار از مذهب

واجرب ( ب. شود می پرداخته آن به بیشتر ادامه در. شود نمی جبران نیز ایفدیه یا و ایکفاره هیچ با و گردد می باطل حج

خالصره طوربه کمابی واجبات این و شود یم جبران حیوان خون ریختن با شود ترک اگر واجب برخی از اعمال. است

وداع طرواف ر1 ،یمن در مبیت ر4 ،جمار رمی ر9 ،(الحراممشرر) مزدلفه در مبیت ر2 ،میقات از احرام ر0: از است عبارت

تشرویو آنهرا انجرام بره را مرردم حج، مناسک انجام در (ص) پیامبر که است مکمالتی و آداب از عبارت که سنت یا وج(

فدیره و گنراه مسرتلزم آن تررک که محسوب شود واجباتی باشد و یا ازداخل حج اعمالدر جوهر آنکه بدون کردند می

،احررام از قبرل شستشروی ر0: ازاست عبارت حج که احرام به مربو سنن مثال یبرا است فراوان هاسنت این و باشد

توابرع از یرا ود( ... و لهویرات و دنیرا بره مربرو سرخنان از دوری رر 9 ،«تلبیه» ذکر آن دنبال به و نیت آوردنزبان به ر2

.(ص) اکرم رسول قبر و مسجد زیارت و است مستحب خواندن که دعاهایی همانند آنهاست

نیرز برخری و پرنج برخی و چهار مذهب این بزرگان برخی و دارد وجود اختالف حج ارکان ترداد در شافری فقه در

بررای رکن پنج بیت این در نیز خاقانی و است رکن پنج همان دارد بیشتر عمومیت آنچه اما اند در نظر گرفته رکن ش

در نظرر رکرن پرنج حرج، برای که کسانی بنابراین کنند می تأیید را آن نیز ها چاپ و ها نسخه همة و است بیان کرده حج

ازجملره نیرز را «حلرو » گاهی به شمار آورند، واحد رکن یک یا مجزا رکن دو را نیت و احرام اینکه به باتوجه گیرند، می

وقروف رر 9 نیرت، ر2 احرام، ر0: است گونه این اول گروه نظر در ارکان این گانة پنج بنابراین ترتیب. اند دانسته حج ارکان

( 003-002: 0912 )عبدالحمیرد، (212-217: 0422 حصنی،: ک.ر) مروه، و صفا بین سری ر1 کربه، طواف ر4 عرفه، در

سری ر4 ،(افاضه طواف) کربه طواف ر9 عرفه، در وقوف ر2 ،(نیت) احرام ر0: است به این صورت دوم گروه نظر در و

برا انرد در نظرر گرفتره رکرن چهرار که کسانی نظر البته .(049-093/ 2 :0409الخن، : ک.ر) 02حلو ر1مروه، و صفا بین

و یرنی احرام آن دوم و اول رکن که تفاوت این با است یکسان دارند، قرار اول گروه در و اند دانسته رکن پنج که کسانی

و دوم رکرن «عرفره در وقروف » اول، رکن «نیت و احرام» گروه، این نظر در بنابراین اند آورده شمار به رکن یک را نیت

.(047-046: 0421 غزی،: ک.ر) است چهارم رکن «مروه و صفا بین سری»و سوم رکن «کربه طواف»

رعایرت وجروب شرافری، فقهرای سخنان در آن از منظور و است فقهی اصطالحی خاقانی بیت در این «ترتیب» کلمة

اما مروه و صفا بین سری: چهارم کربه، طواف: سوم عرفه، در وقوف: دوم احرام،: اول: است حج ارکان بیشتر در ترتیب

بزرگران انیم داد البته انجامتوان یم طواف از قبل را نیز آن و کرد موکول توان یم است، طواف از برد آنچه به را «حلو»


کره کسرانی اختالف است حج گانة پنج ارکان تنفیذ کیفیت برای بودن آن شر یا و «ترتیب»بودن در رکن یمذهب شافر

الخرن، : ک.ر)انرد دانسته آن ششم رکن را «ترتیب» و اند در نظر گرفته رکن حج ش برای درمجموع دانند می رکن را آن

. (02: 0400 مربی، و 172-0/177: 0424 جزیری، و 97: 0939 شوری،: شود با مقایسه و 049/ 2: 0409

هریچ در نیرز «سروم » وا ة طرفی از نیست صحیح بیت این در «پنجم» کلمة که است آشکار توضیحات این به توجه با

09است. صحیح بیت این در «چارم» کلمة کاربرد است بنابراین نشده مشاهده خطی نسخة یا چاپ

چهارم رکن شافری، مذهب در حج رکن پنج میان خاص و ضروری ترتیب به توجه بیت با این در خاقانی کلی طور به

رکرن یرنری آن رکرن چهرار دور بره برار هفت باید می حاجیان داند و می «کربه خانه طواف» را حاجیان اعمال و مناسک

. کنند یمانی گردش رکن شامی، رکن عراقی، رکن حجراالسود،

یافترة تصرحی شکل که «عمره» و «مسل » کلمات ازجمله است گرفته صورت نیز دیگری تصحیفات قصیده این در

: ک.ر) اسرت شرده تحلیل و نقد دیگری های نوشته در شود زیرا اما در اینجا از بیان آن پرهیز می است «غمره» و «مسلح»

.(00: 0971 بغدادی، و 019 و012: 0960 مقدسی،: با شود مقایسه نیز و 10-47: 0927 آباده، رضایی

و 04مرتبرر قردیمی خطری هرای نسرخه برودن نرادر بره توجه با خاقانی دیوان تصحیح که گفت باید جستار این پایان در

مختلر مترون وگرر ید شاعران های دیوان با سنج بدون شاعرانه، شگردهای انواع از استفاده و شاعر دان گستردگی

و تررین قدیمی باید نخست تصحیح هر در بنابراین است محال کاری موجود، های ضبط درستی در بحث علمی و مرتبر

روی از کره دارد امکران زیررا شرد غافرل نباید نیز متأخرتر های از نسخه راه این در شوند. شناخته ها نسخه ترین صحیح

موررو منرابع و مدارک به باتوجه موجود های ضبط همة باید نیز دوم مرحلة در باشد. نوشته شده مرتبر و قدیمی ای نسخه

. گردد شناخته ناسره از آن سرة شود و وارد بررسی و نقد بوتة به کننده قانع استدالالت و

گیری نتیاه

هرای بخر سرایر ماننرد متأسرفانه کره است خاقانی زیبای بسیار قصاید از «االشباح نةه و االرواح نهة » قصیدة

موجرود های ضبط از نمونه چند شد تا سری کوتاه مقالة این در است. نمانده در امان تحری و تصحی آسیب از دیوان

درسرتی و و شرود نقرد و بررسری مختلر علروم و سربکی هرای ویژگی برپایة قصیده این چاپی و خطی های نسخه در

.گیرد خود به تر جامع و تر علمی شکلی خاقانی دیوان تصحیح کار آنکه امید به آشکار گردد آنها نادرستی

ها نوش پی

(.241: 0973 هروی، مایل) آن هاینقطه افزودن و کاستن با کلمه تغییردادن از است عبارت تصحی -0

نیرز آن رنرگ بره پزشرکی، چشم برای شیاف تهیة در آن دارویی خاصیت بر افزون انار، رمان، کلمة استرمال در خاقانی البته -2

(.00: 0971 بغدادی،: ک.ر) دارد شباهت زرود قرمز هایریگ رنگ با که است داشته توجه

9-

ــیرزدگان ــد شـ ــینه و امیـ ــوران سـ ــق رناـ عشـ

ــومم در ــ زق ــ دوپســتان ه ــده سپســتان ه ــددی ان

(19: 1831 خاقانی،)

نوشرتن شریوة اما است شده نوشته اخیر قرون در نیز آن صفحة 791 از صفحه 071 مجموع در و است تاری بی نسخه این -4


: 0921 خاقرانی، : ک.ر)رسراند می خاقانی زندگی اواخر یرنی ششم سدة اواخر به را آن قدمت که است ایگونهبه آن قدیمی بخ

(.مقدمه نه و شصت صفحه

اخرتالف بره متأسرفانه امرا است برده بهره «مج» اختصاری عالمت با خطی نسخة این از خاقانی دیوان تصحیح در سجادی -1

.است نکرده ایاشاره پانویس در مخروق کلمة ضبط

. نیافتم آن برای شاهدی مختل ، متون در بنده حال هر به باشد؟ حنظل از خاصی نوع تواند می مخرو حنظل از منظور آیا -6

داد تروان ینم قطری آنها، نظر نکردن مررفی سبب به شده،بیان هایچاپ در کاربردیافته خطی هاینسخه اصالت دربارة البته -7

سرری مترأخر خطری هرای نسخه در موجود فراوان اشتباهات و خاقانی دیوان های دشواری بهتوجهبا مصححان که است آشکار اما

. برند بهره موجود نس ترینصحیح و ترینقدیمی از اندکرده می

از اسرت کره کسی برای مرحله نخستین و دارد وجود انگور و نخل درختان آن در که است مکه نزدیک حجاز، در موضری -2

(.0961/ 9: 0402 )بغدادی، ( 277/ 1: 0331 حموی،) شود می خارج مکه

ددارنرارنج میوة ای مانندمیوه ندارد ایساقه و یابد می امتداد زمین روی بر که است کفوف جنس از و یقطین نوع از حنظل -3

(.001: 0401 غسانی،) زرد و سبز هایراهراه با است سیاهی به متمایل سبز آن رنگ و است آن در مالست و نرمی که

طالیری آن اقسرام از یکری و اسرت رنرگ قرمز و شکلدایره آن و است دریایی و هندی گیاهی نارنج ها،سرزمین بیشتر در -01

(.202: 0420صالحی، ) است رنگ

اختصراری عالمت با عبدالرسولی، چاپ خاقانی دیوان هایضبط به ایویژه توجه خاقانی دیوان تدریس در کدکنی شفیری -00

.دادند می ترجیح سجادی چاپ هایضبط بر را آن هایضبط بیشتر و است متکی هند چاپ بر که داشتند ،« »

: است درآورده شرر به را رکن پنج همین است دوم گروه از که شافری رسالن بن احمد شی -02

قــــف بالنیةةةةة اإلحــــرام رکانــــها

تعـــــــرف إذ التســـــــع زوال بعـــــــد .1

ــاف و ــبعا بالکعبةةةة طـ ــع و سـ یسـ

ــن .9 ــفا مــ ــب عا لمةةةة ة الصــ مســ

نةةةةز ثالثــــا شــــعرا ازل ثــــ

ــا و .8 ــوی م ــوف س ــن الوق العم ةة رک

(11: 1313 شافعی،)

برر مزیتری هریچ «چرارم » یرا «پرنجم » هرای ضربط برد ترتیبی اعداد،ربه شیوة خاقانی و اصرار و خواست وی در کا باتوجه -09

«سوم» لفظ ،«پنجم» یا «چارم» جای به اینسخه در اگر و است رفته کار به بیت در «چار» و «پنج» کلمة دو هر زیرا ندارد همدیگر

. کند نمی حمایت آن از چاپی و خطی های نسخه از یکهیچ متأسفانه اما بود می سازگارتر خاقانی شرری سبک با بود شده ضبط

کره لنردن میوزیروم برریتی کتابخانره خطری نسرخة کردکنی، شفیری درست نظر بنابر که باشد جالب نکته این بیان شاید -04

برا که است مجرول اینسخه و سجادی اساس نسخة است، هجری 664 کتابت تاری با خاقانی دیوان دارتاری نسخة ترین قدیمی

تروان می آن، در اصیل هایضبط وجود بهتوجهبا اما باشد داشته ترلو 01 یا 3 قرون به باید آن نوشتاری شیوة و الخطرسم بهتوجه

. است شده کتابت قدیمی اینسخه روی از هنسخ این گفت

منابع

اکادیمیز : الربرا ،بطوطز ابن رحل (. ق 0407) عبداهلل بن محمد عبداهلل ابو الدین شمس بطوطه، ابن -0

. المغربی المملک

. الهالل مکتب و دار: بیروت جبیر، ابن رحل (. تا بی) احمد بن محمد ابوالحسن جبیر،ابن -2

.صادر دار: بیروت الممالک، و المسالک(. م0223) عبداهلل بن عبیداهلل ابوالقاسم خردادبه، ابن -9


.سروش: تهران شرفکندی، عبدالرحمن ترجمة ،طب در قانون(. 0971) عبداهلل بن حسین ابوعلی سینا، ابن -4

. زوار: تهران ،فروزانفر استاد تقریرات اساس بر خاقانی قصاید شرح و نقد(. 0927) محمد استرالمی، -1

الطبعز دارالقلرم، : دمشرو الشرافری، االمرام مرذهب علری المنهجی الفقه(. ق0409) دیگران و مصطفی الخن، -6

. الرابع

.دوم چاپ زوار،: تهران ،خاقانی دیوان شرح(. 0931) محمدرضا خالقی، برزگر -7

: بیرروت ،البقراع و االمکنز اسما علی االطالع مراصد(. ق0402) عبدالحو بن عبدالمؤمن الدینصفی بغدادی، -2

.دارالجیل

.البرز: تهران ،الخراج(. 0971) جرفر بن قدام بغدادی، -3

.پنجم چاپ امیرکبیر،: تهران مرین، محمد تصحیح به ،قاطع برهان(. 0962) خل بن حسین محمد تبریزی، -01

فتحری، اهلل نصررت تصرحیح بره تبریزی، شهید االسالم ثق قلمی آرار مجموعه(. شاهنشاهی 2191) علی تبریزی، -00

.ی: انجمن آرار علمتهران

.ی العلم: دارالکتب بیروت ،االربع المذاهب علی الفقه کتاب(. ق 0424) عبدالرحمن جزیری، -02

.دوم چاپ محمودی،تهران: مؤمن، حکیم تحفة(. 0976) مؤمن محمد حسینی، -09

فری االختصرار غای حرل فی االخیار کفای (. ق 0422) محمد بن ابوبکر الدین تقی دمشقی، حسینی حصنی -04 : دار البشائر.دمشو األرناؤو ، عبدالقادرحققه ،الشافری الفقه

.دوم چاپ ،: دارصادربیروت ،البلدان مرجم(. م 0331) یاقوت بغدادی، حموی -01

سرجادی، الردین ضریا یدسر یحبه تصح ،شروانی خاقانی دیوان(. 0921) علی بن بدیل الدین افضل شروانی، خاقانی -06

.هشتم چاپ زوار،: تهران

: جرا بری عبدالرسرولی، علری تصرحیح بره ،شرروانی خاقانی دیوان(. 0906) -------------------------- -07

.سرادت چاپخانه

: مرکز.تهران کزازی، الدینمیرجالل ویراستة ،خاقانی دیوان(. 0971) ------------------------- -02

، اسرالمی شرورای مجلرس کتابخانرة در موجرود خطی نسخة ،خاقانی دیوان ------------------------- -03

.6 قرن اواخرکتابت: ی ، تار 376: بازیابی شمارة

نول کشور. ی)هند(: مطبع منش لکهنو ،خاقانی کلیات(. ق 0239) ------------------------ -21

حیردرآباد صراحب، خان ظفریاب منشی انتخاب به ،خاقانی قصائد(. ق 0903) ------------------------ -20

.یر: مطبع مشدکن

جرفرری احمرد الردین جرالل نقد و مقدمه از ،خاقانی حکیم قصائد(. م 0321) ------------------------ -22

.احمدی انوار طبع)هند(: آباد اله زینبی،

چراپ و ارات: مؤسسره انتشر تهران یدی،جرفر شه یدو س ینمر محمد نظر زیر ،نامهلغت(. 0979) اکبرعلی دهخدا، -29

.تهران دانشگاه

: دارالکترب بیرروت یل،محمرد محمرد اسرماع تصحیح ،الطب فی الحاوی(. ق 0420) زکریا بن محمد ابوبکر رازی، -24

. ی العلم


دانشرکدة دانشرگاهی جهراد دفتر: تهران یسی،ابوتراب نف ترجمة الطبیب، الیحضره من(. 0969) ------------- -21

. تهران دانشگاه پزشکی

.امیرکبیر: تهران رروت، منصور کوش به ،اللغات غیاث(. 0969) الدین جاللمحمد بن الدین غیاث رامپوری، -26

علروم و ادبیرات دانشرکده نشرریه ،«شروانی خاقانی الدین افضلاز یتیب یحتصح(. »0927) علی نج آباده، رضایی -27 . 10-47 ،(20 یاپی)پ 24 شمارة جدید، دورة ،کرمان باهنر شهید دانشگاه انسانی

.خیام کتابخانه: تهران دبیرسیاقی، محمد تصحیح ،آنندراج فرهنگ(. تابی) پادشاه محمد شاد، -22

: المکرمز مک ،الشافری االمام مذهب علی الفقه علم فی الزبد متن(. ق 0414) رسالن بن احمد شافری، -23

. مکتب الثقاف

،الةیزار و العمزر و الحرج فی المختار المذاهب اقوال(. ق 0939) محمد ابراهیم شوری، -91

.العربی دار: بیروت

به ،الشامی الممالک فی االسالمی مواکب(. ق 0420) کنان بن عیسی بن محمد حنبلی، دمشقی صالحی -90

.ی العرب: دار اآلفاق قاهر البحیری، عبدالجبار ایمن تصحیح

،الشزافعی السزاد مذهب علی الفقهی الدروس(. ق 0912) الدینمحیی محمد عبدالحمید، -92

.االستقام مطبع : مصر

بعنای ،التقریرب الفاظ شرح فی المجیب القریب فتح(. ق 0421) قاسم بن محمد الدین شمسابوعبداهلل غزی، -99

: دار ابن حزم.بیروت الجابی، عبدالوهاب بسام

یرو بره تحق ،الرقرار و الرشرب ماهی فی األزهار حدیق (. ق 0401) ابراهیم بن محمد بن ابوالقاسم غسانی، -94

.االسالمی الغرب: دار بیروت الخطابی، الرربی محمد

.دوم چاپ ،: نشر مرکزتهران ،خاقانی دیوان هایدشواری گزارش(. 0921) الدینمیرجالل ، کزازی -91

: انتشرارات مجلرس تهرران ،خطری هرای نسرخه یانتقاد یحو تصح پردازینسخه تاری (. 0973) نجیب هروی، مایل -96

.یاسالم یشورا

.اإلرشاد مکتب (: عربستان) جده ،الةیار و الحج فقه(. ق 0400) عبدالقادر احمد مربی، -97

.دانشگاهی نشر مرکز: تهران ،عروس دیرینه بزم(. 0972) مرصومه کن،مردن -92

و مؤلفران شررکت : تهرران ،االقرالیم معرفز فری التقاسریم احسرن (. 0960) احمد بن محمد ابوعبداهلل مقدسی، -93

.مترجمان

.زوار: تهران دبیرسیاقی، محمد دکتر تصحیح به ،دامغانی منوچهری دیوان(. 0971) دامغانی منوچهری -41

.کتاب نشر و ترجمه بنگاه: تهران البلدان،(. شاهنشاهی 2196) یرقوب ابی بن احمد یرقوبی، -40

Correction of Some Distortions and Falsifications in...

Documents

Transcript of Correction of Some Distortions and Falsifications in...