Ceyda ADIYAMAN-Eski Türkçenin Gramer Ve Sözlükleri
description
Transcript of Ceyda ADIYAMAN-Eski Türkçenin Gramer Ve Sözlükleri
International Journal of Languages’ Education and Teaching
ISSN: 2198 – 4999, Mannheim – GERMANY
UDES 2015 p. 399-419
THE GRAMMARS AND DICTIONARIES OF OLD TURKISH
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ1
Ceyda ADIYAMAN2
ABSTRACT
Old Turkish period in the history of the Turkish language includes written language of the Orkhon, Uighurs and Qarakhanid. Despite of cultural, political, social and religious changes, there are the grammatical and lexical continuity and integrity between these three written languages. Old Turkish grammars and dictionaries also reflect that continuity and integrity. In this study Old Turkish grammars and dictionaries will be examined chronologically and systematically. The founder of Turcology Radloff wrote the first grammar and dictionary of Old Turkish. It has been significant progresses in field of the Old Turkish researches from Radloff to today. Depending on the text publications, vocabulary of the old Turkish was enriched exponentially. That is the same also in grammar studies. Henceforward, it is seen more clearly facility and need of writing a grammar and dictionary of all historical periods of Turkish.
Key Words: Old Turkish, Grammar, Dictionary, Orkhon, Uighur, Qarakhanid
ÖZET
Türk dili tarihinde Eski Türkçe dönemi Orhun, Uygur ve Karahanlı yazı dillerini kapsar. Kültürel, politik, sosyal ve dinsel değişmelere rağmen bu üç yazı dili arasında dilbilgisel ve leksik bir süreklilik ve bütünlülük vardır. Eski Türkçenin gramer ve sözlükleri de bu süreklilik ve bütünlüğü yansıtırlar. Bu çalışmada Eski Türkçenin gramer ve sözlükleri kronolojik ve sistematik olarak incelenecektir. Eski Türkçenin ilk gramerini ve sözlüğünü Türkolojinin kurucusu Radloff yazmıştır. Radloff’tan bugüne Eski Türkçe araştırmalarında önemli gelişmeler olmuştur. Metin yayımlarına bağlı olarak Eski Türkçenin söz varlığı katlamalı biçimde zenginleşmiştir. Gramer çalışmalarında da durum aynıdır. Artık Türkçenin bütün tarihsel dönemlerinin bir gramer ve sözlüğün yazılması imkan ve ihtiyacı daha açık olarak görülmektedir.
Anahtar Kelimeler: Eski Türkçe, Gramer, Sözlük, Orhun, Uygur, Karahanlı
GİRİŞ
Eski Türkçe veya Eski Türk dili dönemi Türkolojide genellikle Orhun Yazıtları ve eski Uygur
Türkçesi metinlerini kapsamaktadır. Kimi Türkologlarsa bu iki Türk yazı dilinin yanında
Karahanlı Türkçesini de Eski Türkçe kapsamına alırlar.
1 Bu çalışma Nevşehir Hacı Bektaşi Veli Üniversitesi tarafından düzenlenen “1. Uluslararası Dil Eğitimi
ve Öğretimi Sempozyumu’nda” sözlü bildiri olarak sunulmuştur. 2 Dr. Öğrencisi, Pamukkale Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, e-posta:
400 Ceyda ADIYAMAN
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
Karahanlı Türkçesini Eski Türkçe yerine Orta Türkçe dönemine alanlar olduğu gibi başlangıç
ve bitiş tarihlerini birkaç yüzyıl geriye ya da ileriye çekenler de vardır. Orta Türkçe terimi
başlı başına sorunlu bir dönemin ve kavramın adıdır. Türk dili tarihinin bu en tartışmalı
dönemini ifade eden Orta Türkçe terimini bir yana bırakarak Türk dili tarihini Eski Türkçe ve
Yeni Türkçe biçiminde iki ana döneme ayırma eğiliminin de gelişmekte olduğu
gözlemlenmektedir3.
Orta Türkçe terimini ilk kez 1928 yılında kullanan Carl Brockelman, Türkiye’de Türkolojinin
kurucusu olan Fuat Köprülü, Macaristan Türkolojisinin önemli isimlerinden Rona-Tas, İsveç
Türkolojisinin güncel uzmanlarından Lars Johanson ve Berlin Türkoloji Okulunun
temsilcilerinden Marcel Erdal, Karahanlı Türkçesi metinlerini Eski Türkçenin son, Orta
Türkçenin ilk verimleri olarak değerlendirmektedir4.
Bu çalışmada Eski Türkçenin iki klasik yazı dili olan Orhun ve Uygur yazı dilleri ile Karahanlı
Türkçesi üzerine yazılmış gramer kitapları ve bu üç yazı dilinin söz varlığını konu alan sözlük
ve dizin çalışmaları kronolojik, sistematik, tematik özellikleri bakımından karşılaştırmalı ve
bağımsız birer veri olarak incelenmeye çalışılacaktır.
Orhun Türkçesine ilişkin son envanter ve bibliyografya çalışmaları Sertkaya5 ve Aydın6
tarafından gerçekleştirilmiştir.
Uygur Türkçesine ilişkin envanter ve bibliyografya benzersiz bir genişlik, çeşitlilik ve
zenginlik görünümü sunmaktadır7.
XX. yüzyıl başlarında Turfan kazılarıyla başlayan Uyguristik çalışmaları ikinci yüzyılına girmiş
bulunmaktadır. Almanya-Berlin8 , İngiltere-Londra9 , Paris10 , Rusya-Saint-Petersburg11 ,
İsveç-Stockholm12 , Macaristan-Kiado13 , Japonya-Kyoto14 , Çin-Pekin15 , Sincan16 , Amerika17 ,
3 Orta Türkçe ve ona bağlı sorunlar üzerindeki tartışmalar için bkz. Berbercan, (2014), ss.765-783 4 Konu ile ilgili tartışmalar için bkz. Ata, (2010), ss.29-37 5 Sertkaya, (2008), ss. 7-34 6 Aydın, (2008); Aydın, (2009), ss.552-575 7 Sertkaya, (2008) 8 Albert Grünwedel, Werner Sundermann, von le Coq, Carl Brockelman, Bang, von Gabain, Müller, Peter
Zieme, Klaus Röhrborn, Jens Peter Laut, Jens Wilkens, Dieter Mau, Simone-Christiane Raschmann,
Marcel Erdal… 9 Sir Aurel Stein, Sir Gerard Clauson, Lilla Russel-Smith 10 Paul Pelliot, James Hamilton 11 W. Radloff, Kont Oldenburg, Sergei Malov, İrina Popova… 12 Gunnar Jaring, Lars Johanson… 13 Arminius Vambery, Lajos Ligeti, Laszlo Rasony, György Kara, Denis Sinor, Rona-Tas, Andras
Bodrogligeti, Zsuzsanna Gulacsi… 14 Kont Otani, Masao Mori, Takao Moriyasu, Dai Matsui, Masahiro Shogaito, Kögi Kudara, Juten Oda 15 Geng Shimin…
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 401
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
Türkiye18 gibi merkezlerde çalışan bilim adamları sayesinde Uyguristik bugün Türkolojinin
en yaygın, en geniş çalışma alanı durumuna gelmiştir. Birçok değerli ve önemli çalışma
yapılmasına karşılık henüz bu alanı bütünüyle kuşatacak bir envanter ve bibliyografya
çalışması yoktur. Maniheist Uygur ve Budist Uygur metinlerinin katalogları ve bibliyografyası
konusunda Lary Clark19 ve Johan Elverskog20’un çalışmaları öncelikle anılmalıdır.
Karahanlı Türkçesi dil ve edebiyatına ilişkin geniş bir alanyazını vardır. Bu dönem bütün Türk
edebiyatı tarihlerinin, Türk dili tarihlerinin ve ansiklopedilerin geniş biçimde yer verdiği
dönemdir. Burada yalnızca iki Karahanlı dönemi eseri hakkında yapılmış kapsamlı
sayılabilecek bibliyografyalar verilmekle yetinilecektir. Divanu Lügati’t-Türk bibliyografyası21
ve Kutadgu Bilig bibliyografyası22
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER KİTAPLARI
Eski Türkçenin ilk gramer taslağı Radloff’a aittir. Radloff, henüz Uygur Türkçesi
çalışmalarının başlamadığı bir dönemde Thomsen ile paralel biçimde okuma uğraşına girip
çözümlediği Bilge Kağan ve Kül Tigin yazıtlarından yola çıkarak gramer taslağını meydana
getirmiştir. 1897’de Türkoloji dünyasında Eski Türkçe denildiği zaman Orhun Türkçesi
anlaşılıyordu ve bu iki kavram özdeşti. İşte Radloff, anılan iki yazıt metnine dayalı gramerini
yazmış ve eseri taslak diye nitelendirmiştir.23 Radloff’un fonetik, morfoloji ve sentaks
16 Abdürreşit Yakup, Kahar Barat, Dolgun Kamberi… 17 Johan Elverskog, Lary Clark… 18 Reşit Rahmeti Arat, Saadet Çağatay, Şinasi Tekin, Talat Tekin, Semih Tezcan, Mehmet Ölmez, Osman
Fikri Sertkaya, Sema Barutçu Özönder, Melek Özyetgin, Ceval Kaya, Zekine Özertural, Serkan Şen,
Erdem Uçar, Hakan Aydemir, Ümit Özgür Demirci, Engin Çetin, Özlem Ayazlı, Zemire Gulcalı, Mehmet
Turgut Berbercan, Ferruh Ağca, Şaban Doğan… 19 Clark, (1997) 20 Elverskog, (1997) 21 Coşar-Güneş, (2011), ss.167-231; Coşar-Güneş, (2011), ss.19-85 22 Kaymaz, (2009), ss.1408-1422; Gülensoy, (1973), ss.109-116; 23 Radloff, 1897, ss.1-129; Ali Akar, 2005, s. 85. Radloff’un bu gramer taslağı Necip Asım tarafından
1924 yılında Türkçeleştirilerek Orhun Türkçesinin Sarf ve Nahvi adıyla yayımlanmıştır. Necip Asım’ın
çevirisinin Radloff’tan yapıldığına ilişkin açık bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak Necip Asım’ın gramer
bölümünün sonunda sunumunu yaptığı Barthold’un makalesinin adı “Eski Türk Kitabelerinin
Ehemmiyet-i Tarihiyyesi” biçiminde verilmiştir. Barthold’un anılan makalesinin özgün adı “Die
historische Bedeutung der Alttürkischen Inschiften”dir. 36 sayfalık bu makale Radloff’un 1897’de
yayımladığı ve yukarıda anılan kitabının sonunda yer almaktadır. Barthold makalenin başında bu
makaleyi yazma görevini Radloff’un verdiğini belirtir. İşte bu kanıt Necip Asım’ın Radloff’un gramerini
çevirdiği kanısını güçlendirmektedir. Necip Asım’ın Orhun Türkçesi Grameri ve Barthold’un makalesi
şuradadır: Balcı, (2011), ss.149-222. Thomsen’in 1896’da yayımladığı Orhun Yazıtları çözümünde de
edat ekleri, fiil ekleri, kipler ve zaman ekleri, fiilimsiler, fonetik, sayılar ve sözcük türleri üzerine kısa
bilgiler bulunan kısa bir gramer bölümü yer alır. Thomsen, (2002), ss.285-287. 1893-1897 arasında
Thomsen ile bir yarış oldu ve bu yarışı Radloff’un kazandığı rahatlıkla söylenebilir.
402 Ceyda ADIYAMAN
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
başlıkları altında Göktürk harfli 55 metne dayalı bu gramer taslağı kendisinden sonra yapılan
bütün Eski Türkçe gramer çalışmalarına kaynak olmuştur.24
Eski Türkçenin ilk gramerini von Gabain yazmıştır.25 1939 yılında doçentlik tezi olarak
savunulan Alttürkische Grammatik26 ilk defa 1941 yılında yayımlanmıştır. Eser hakkındaki
Türkçedeki ilk tanıtma yazıları Çağatay tarafından kaleme alınmıştır.27 Eserin sonunda yer
alan sözlük kısmını von Gabain’in ön sözde verdiği bilgiye göre Ahmet Temir çevirmiştir.
Yazar kitabının dayandığı kaynakları şu şekilde belirtmiştir. “Bu gramer, orta çağ Köktürk
harfleriyle yazılmış kitabeleri, henüz İslamiyet’le temas etmemiş Orta Asya yazmalarını ve blok
basmaları ele alır.”28 Giriş bölümünde Eski Türkçe’nin tarihsel-coğrafik yönlerinin yanısıra
gün yüzüne çıkarılan dil malzemelerini de genel hatlarıyla belirtir. Eski Türkçe’deki n ağzı, y
ağzı, kitabelerin ağızları, Brahmi yazmalarının ağızları ve Hristiyan yazmalarının özellikleri
adı altında ayrı başlıklar altında vermiştir. Yazı Bilgisi kısmında ise runik, Soğd, Mani, Brahmi
harfleriyle yazılmış metinlerden örnekler yer alır. Gramer kısmı ana hatlarıyla fonetik,
morfoloji ve sentakstan oluşmaktadır. Bu durumuyla eseri tarihsel ve betimleyici gramer türü
içinde değerlendirmek doğru olur.
Talat Tekin’in Orhon Türkçesi Grameri, Necmettin Hacıeminoğlu’nun Karahanlı Türkçesi
Grameri, Kemal Eraslan’ın Eski Uygur Türkçesi Grameri ve Eski Türkçede İsim-Fiiller, Marcel
Erdal’ın A Grammar of Old Turkic’i von Gabain’in izinde yazılmış Eski Türkçenin gramer
kitaplarıdır.
Talat Tekin’in Orhon Türkçesi Grameri29, California Üniversitesinde 1965 yılında sunduğu
doktora tezidir. Eser önce 1968 yılında Indiana Üniversitesinde, 2000 yılında da Türkiye’de
Türkiye Türkçesi ile yayımlanmıştır. A. von Gabain’in terimiyle Eski Türkçe veya Clauson’un
yanlış okuduğu Türküce, Pritsak’ın önerdiği Türkütçe ya da Baskokov’un yanlış terimiyle Eski
Oğuzca biçiminde adlandırmak yerine, dayandığı dil malzemesinden dolayı eserine
Thomsen’in teriminden hareketle Orhon Türkçesi Grameri adını vermiştir. Eserin planı,
ortografi (yazım bilgisi), ses bilgisi, yapım bilgisi, çekim bilgisi ve sözcük türlerinden oluşan
biçim bilgisi, söz dizimi, metin örnekleri, sözlük, kaynakça ve tıpkıbasımdan oluşur. Yazar, II.
Doğu Türk Kağanlığı (682-744) döneminden kalma Küli Çor (719-723), Tunyukuk (720-725),
Kül Tigin (732), Ongin (732-735) ve Bilge Kağan (735) yazıtlarına dayalı olarak bu grameri
yazmıştır. Ancak 1965-2000 arasındaki Orhun Araştırmalarında elde edilen bilgi ve metinleri
değerlendirerek eserini güncellemiş; eserini son gelişme ve değişimler ışığında yeniden
yazmıştır. Bu konuda ona Mehmet Ölmez ve Yong-Song Li’nin büyük yardımları olmuştur.
24 Sertkaya, (1988), ss.303-317 25 Gabain, (2007) 26 Bkz. Ölmez, (1993), ss.289-292; Laut, (1995), ss. 367-374; Eren Hasan, (1993), ss.213-215; Zieme,
(2000), ss.235-237; Aksan, (1975-76), ss.257-258 27 Çağatay, (1943), ss.114-117; Çağatay, (1951), ss.685-686; iki yazı da şurada yeniden yayımlanmıştır:
Çağatay, (2008), C.2, ss.20-27 28 Von Gabain (2007), s.1, 29 Tekin, (2003); Çoban, (2013), ss.288-295
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 403
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
Andrey N. Kononov’un 1980’de basılan Grammatika Yazıka Tyurskih Runiçeskih
Pamyatnikov VII-IX vv adlı eseri30 Eren’e göre eski Türk yazıtlarını dil bakımından
değerlendiren yeni ve değerli bir katkıdır31. Kononov 1939 yılında yazdığı Türk yazarlarına
göre Türk gramer sistemi konulu yüksek lisans tezi32nden beri kendini Türkçenin değişik
dönem ve lehçelerinin gramerini yazmaya adamıştır.
Necmettin Hacıeminoğlu’nun Karahanlı Türkçesi Grameri 33, kendisine Hasan Eren’in
başkanlığı döneminde Türk Dil Kurumu tarafından görevin ifası için 1993 yılında yazılmıştır.
Eserde dayanılan metinler şunlardır: Divanü Lügati’t-Türk, Kutadgu Bilig, Kur’an Tercümesi
(Rylands), Atabetü’l-Hakayık, Divan-ı Hikmet. Yazar gramerinin dayandığı üç temel eserin
sözvarlığının dökümünü de bu eserlere dayalı olarak hazırlanmış dizinlere dayalı olarak
sunmaktadır. Eser ses bilgisi ile başlamakta; güncel Türk dilbilgisinin ses bilgisi ışığında
Karahanlı Türkçesinin ses bilgisi değerlendirilmektedir. Türk dilinde edatları ve fiilleri daha
önce incelemiş olan yazar, eserinin 188 sayfasını şekil bilgisine, 7 sayfasını ses bilgisine,
cümle bilgisine ise 13 sayfa ayırmıştır. Gramer modelinde Muharrem Ergin etkisi gerek
sistematik gerek terminoloji bakımından açıkça görülmektedir.
Marcel Erdal’ın A Grammar of Old Turkic34’i altı bölümden oluşur. İlk bölümde Ana Türçeden
Eski Türkçeye doğru gelişim ve Eski Türkçenin kapsamı konu edilir. İkinci bölümde sesler,
ses olayları ve ses bilgisi üzerinde durulur. Yapı bilgisine ayrılan üçüncü bölüm yazarın Old
Turkic Word Formation’da söz yapımını genişçe ele almasından dolayı yapım bilgisine kısaca
yer veren, sözcük türlerini ve sayı sistemini ele alan bir bölümdür. Dördüncü bölümde, yan
cümlecikler, yüklemine göre cümleler ve cümle ögeleri işlenmiştir. Beşinci bölümde Erdal,
çeşitli üslup sorunları, diyalog biçimleri ve soru biçimleri üzerinde durur. Sosyal, kişisel ve
manevi hiyerarşinin konuşma, emir ve hitap şekillerine yansımalarını değişik metinlerden
örneklerle ele alır. Son bölümde Eski Türkçenin söz varlığı üzerine açıklamalar vardır. Bu
bölümde Eski Türkçe üzerindeki Maniheist ve Budist etkiler ile Çince, Soğdça, Sanskritçe,
Toharca, Arapça, Farsça gibi dillerden gelen alıntı sözlerin durumunu değerlendirir. Eserin
sonunda kısaltmalar ve eserin yayınlandığı 2004 yılına kadar yapılmış çalışmaların geniş bir
bibliyografyası ile terim ve kavramlar dizini ve Eski Türkçe dilbilgisel ögeler dizini yer alır.35
30 Eser ne yazık ki elimizde bulunmamaktadır. Elimizde bulunan 1959 baskısı Grammatika
Sovremennogo Tureçskogo Literaturnogo Yazıka adlı eseri 20. Yüzyıl Türk yazarlarının eserlerinden
zengin örneklerle desteklenen fonetik-morfoloji-sentaks dizilişinde bir klasik gramer çalışmasıdır. Bu
eser muhtemelen yüksek lisans tezinin geliştirilmiş biçimidir. Bkz. Kononov, (1959-2001) 31 Eren, (1998), s.194 32 Kolesnikov -Kamalov, (2011), s. 93 33 Hacıeminoğlu, (2008) 34 Erdal, (2004) 35 Ayrıca şu tanıtma yazısına da bakılabilir: Ersoy, (2007), ss.199-200
404 Ceyda ADIYAMAN
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
Kemal Eraslan’ın Eski Uygur Türkçesi Grameri 36 öncelikle ders kitabı niteliğinde Türkoloji
öğrencilerine ve genç araştırıcılara yararlı olmak amacıyla, klasik gramer anlayışına dayalı
olarak kaleme alınmıştır. Yazar, örneğini şu sözlerle dile getirir: “Bu hususta da merhum
Hocam Prof. Dr. Muharrem Ergin’in gramer anlayışı ve Türk Dil Bilgisi adlı eserini rehber
alınmış bulunuyorum. Prof. Dr. Marcel Erdal’ın, ihtisas erbabına hitab eden, A Grammar of Old
Turkic adlı eserinden, çalışmam hazırladıktan sonra ulaştığım ve eser İngilizce yazıldığı için
yeteri kadar yararlanamadım. (s.17)” Eserin giriş bölümünde Uygur uygarlığı ve metinleri
hakkında ansiklopedik bilgilere yer verilmiştir. Yazım bilgisine ilişkin kısa açıklamalardan
sonra 30 sayfalık bir ses bilgisi bölümü yer alır. Eraslan’ın ses bilgisi terimlerinin Ergin
geleneğine değil, Tahir Nejat Gencan geleneğine bağlı olduğuna dikkat çekilmelidir. Bu
konuda ünlü, ünsüz, türeme, kaynaşma, ayrışma, göçüşme gibi terimler örnek gösterilebilir.
Şekil bilgisi bölümü 360 sayfalık bir yer tutmaktadır. Cümle bilgisine ise 80 sayfa ayrılmıştır.
Geniş, yararlı ve kapsamlı bir bibliyografyası olan çalışmanın sonuna 80 sayfalık bir Eski
Uygur Türkçesi sözlüğü, 11 sayfalık Budist ve Mani terimleri sözlüğü ve son olarak 23 sayfalık
gramer terimleri sözlüğü eklenmiştir.. Eser hakkında tanıtma yazısı hazırlayan Özkan’ın eser
hakkındaki yargısı şöyledir: ”Eraslan’ın eseri Eski Uygur Türkçesinin gramerini tüm yönleriyle
ortaya koymaktadır. Ayrıca bu kitap bir sahada yapılacak olan gramer çalışmasının nasıl
olması gerektiğine de güzel bir örnek teşkil etmektedir.”37 Gerçekte Eraslan’ın Eski Türkçenin
gramerine ilişkin çalışmalarının temeli 1974 yılında “Eski Türkçede İsim-Fiiller
(Partisipler)”38 adı ile doçentlik tezi olarak hazırladığı ve 1975 yılında sunduğu 1980 yılında
da yayınladığı doçentlik tezine kadar gider. Eser beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde
isim-fiilin mahiyet, mana ve ifadeleri üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde isim-fiil ekleri
listelenmiş ve örnekleriyle incelenmiştir. Üçüncü bölümde bu eklerin tek tek isim, sıfat, zarf
ve yüklem olarak kullanılışları incelenmiştir. Dördüncü bölümde isim-fiil gruplarının yapısı,
kelime gruplarında ve cümledeki yerleri ele alınmıştır. Beşinci bölümde kısaca isim-fiil
menşeli fiil çekimleri üzerinde durulmuştur. Çalışmada sık sık von Gabain’e atıfta
bulunulduğu gözlenmektedir. Eserin sonunda iki sütun biçiminde Türkçe ve Fransızca dil
bilgisi terimleri sözlüğü ve son olarak da bibliyografya yer almaktadır. 39
ESKİ TÜRKÇENİN SÖZLÜKLERİ
Eski Türkçenin sözlüklerini bu dönemin alt devrelerini dikkate alarak ele alıp sınıflamak,
sıralamak ve tanıtmak uygun olur. Bu doğrultuda Eski Türkçenin sözlükleri dört başlık
altında incelenmelidir:
1. Orhun Türkçesi Sözlükleri
36 Eraslan, (2012); Şen’in eseri de Eraslan’ın gramer bölümünün kısaltılmış, filolojik bilgi ve metinlerin
artırılmış olduğu bir versiyon şeklinde nitelenebilir. Şen’in eseri öğretimlik yararı öncelemesi ve
konulara uygun yerleştirilmiş okuma parçalarının varlığı ile okuyucuyu zevkli bir yolculuğa
çıkarmaktadır. Bkz. Şen, (2014) 37 Özkan, (2012), ss. 159-162 38 Eraslan, (1980) 39 Şu çalışmalar da Karahanlı dönemiyle ilintilidir; ancak morfolojik ya da sentaktik bir unsur üzerinde
yapılmışlardır: Ercilasun, (2014), Nalbant, (2008); Demirel - Nalbant, (2014)
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 405
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
2. Uygur Türkçesi Sözlükleri40
3. Karahanlı Türkçesi Sözlükleri41
4. Orhun-Uygur Türkçesi Sözlükleri
5. Orhun-Uygur-Karahanlı Türkçesi ya da Eski Türkçenin Genel Sözlükleri42
Orhun Türkçesi Sözlükleri
Orhun Türkçesi sözlüklerini konu alan bağımsız bir inceleme yoktur. Orhun Türkçesi
sözlüklerinin ilk örneği, eldeki bilgilere göre Radloff tarafından verilmiştir. Radloff 1894’te
yayımladığı Kültigin ve Bilge Kağan yazıtlarına ilişkin eserinin Die alttürkischen Inschriften
der Mongolei, Zweite Lieferung: Die Denkmaler von Koscho-Zaidam, Glossar-Index und die
Chinesische Inschriften (Saint-Petersburg, 1899) adlı ikinci fasikülünde anılan yazıtların
diğer çağdaş Türk lehçeleriyle karşılaştırmalı ve 600’ün üzerinde sözcüğü kapsayan
sözlüğünü vermiştir (ss.86-115). Sonradan Hüseyin Namık Orkun (Eski Türk Yazıtları, 1941),
Annemarie von Gabain (Eski Türkçenin Grameri, 1941), Sergey Malov (Eski Türkçenin
Yazınsal Anıtları, 1951), Talat Tekin (Orhon Yazıtları, 1969), Muharrem Ergin (Orhun
Abideleri, 1970) gibi Köktürk Yazıtlarını yayımlayanlar Radloff’un bu sözlüklerini esas alıp
yazıtların sözlüğünü çeşitli ekleme ve genişletmelerle vermişlerdir43.
Orhun Yazıtlarını Radloff’tan önce çözmüş olmasına karşılık çalışmalarını ondan sonra
yayımlamayı yeğleyen Thomsen’in 1896’da basılan Inscriptions de l’Orkhon Déchiffrées adlı
tarihi eserinin son bölümünde de yazıtların sözcüklerini içeren bir dizin vardır. Bu dizinin
ham bir sözlük olduğu açıktır. Ne var ki Thomsen dizini sözlüğe dönüştürme ve sözlük
oluşturma girişiminde bulunmamıştır.44
Hüseyin Namık Orkun, 1941’de basılan Eski Türk Yazıtları adlı eserinin IV. Cildinde Orhun
Türkçesinin bütün runik harfli metinleri kapsayan bir sözlüğünü vermiştir. Bununla birlikte
anılan sözvarlığını DLT ile de desteklemiştir. Orkun, 1284 madde başı içeren genel
sözlüğünün ardından 355 madde başından oluşan “has isimler” başlıklı bir onomastik sözlük
vermiştir. Bu onomastikonda antroponim, etnonim, toponim, hidronim, zoonim gibi birimler
listelenmiştir.45
Tekin’in Orhon Yazıtları adıyla yayımladığı ve Kültigin ile Bilge Kağan Yazıtlarını içeren
kitabının sonunda da 724 madde başından oluşan bir sözlük-dizin bulunmaktadır.46 Doğal
olarak iki yazıtın söz varlığına dayalı olduğu için bu sözlük bütün korpusu temsil etmez. Talat
40 Uygur Türkçesi sözlükleri hakkında Öztopçu’nun bir makalesi vardır: Öztopçu, (1993), ss.167-174 41 Bu dönemin sözlükleri kısaca şurada tanıtılmıştır: Özer, (1998), ss. 125-130 42 Eski Türkçenin genel sözlükleri üzerine Mehmet Ölmez’in bir tanıtma ve değerlendirme yazısı
vardır: Ölmez, (1998), ss. 119-121 43 Tekin, (2008), ss. 119-121 44 Thomsen, (2002), ss. 276-287 45 Orkun, (1941), ss. 3-148, 151-174 46 Tekin, (2008), ss.119-192
406 Ceyda ADIYAMAN
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
Tekin 1964’te savunduğu doktora tezi olan Orhon Türkçesi Grameri’nin arkasında Kültigin,
Bilge Kağan, Tunyukuk, Ongin ve Küli Çor yazıtlarından oluşan beş Orhun Türkçesi metnine
dayalı her sayfası iki sütun içeren bir Orhun Türkçesi sözlüğüne yer verir. Sonradan bu
sözlüğe öbür Orhun yazıtlarının söz varlığının, Yenisey Kırgız yazıtlarının ve Irk Bitig’in söz
varlıklarını ekler. Bu sözlükte 1393 madde başı vardır.47
Hatice Şirin User Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları adlı çalışmasında, Çoyr, Ongin,
Kül Tigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Kül İç Çor, Şine Usu, Taryat, Tes, Suci yazıtlarının
yayımlanmış metinlerini karşılaştırarak sözcükleri sınıflandırmıştır.48 Eserde, yazıtlara ilişkin
metin kaynakları, yazıtlarda geçen söz ve söz öbeklerinin değerlendirildiği çalışmalar ve
sözlükler, Eski Türk tarihi çalışmaları, Eski Türk unvanları hakkındaki çalışmalar ayrıntılı
olarak değerlendirilmiştir. Yorum ve İncelemeler başlığı altında 115 ifadedeki söz ve söz
öbekleri çeşitli anlamlandırmalar açısından incelenmiştir. Konularına göre adlar ve fiiller
sınıflandırılmış, özel ad bilgisi ve dilbilgisi ögeleri (sıfat, zamir, edat, bağlaç) ayrı başlıklar
altında sınıflandırılarak kendi içinde gruplandırılmıştır. Sözcüklerin runik harfli yazılışı,
okunuşu, anlamı ve geçtiği yer de verilerek bağlamlarından koparılmadan
örneklendirilmiştir. Çalışmanın sonunda yer alan istatistiksel bilgilerde her sözcüğün
kullanım sıklığının yer aldığı bir liste yer almaktadır. Bu istatistik verilere göre konu
alanlarının dağılımını gösteren grafikler bulunmaktadır. Eserin sonunda metinlerin
yazıçevrimi ve kaynakça ile madde başları dizini verilerek sözcüklerin yer aldığı başlıkları
veya alt başlıkları bulma konusunda araştırmacılara yol gösterici olmaktadır. Ayrıca bu dizin
ele alınan yazıtların söz varlığı ve sözcüklerin anlamları bakımından önem taşımaktadır.
Yazarın verdiği bilgiye göre, “Çalışmanın malzemesi olan on yazıtta 612 cins ad, 305 eylem adı,
218 özel ad belirlendi. Yazıtlarda 917 sözcük yer almaktadır. Bu rakam, özel adların da madde
başı olmasıyla 1135’e ulaşmıştır. Madde başlarının sayısı, sözcükleri anlam katmanlarına göre
sınıflandırdığımızda 1517’e çıkmıştır. Tekrarlanan sözcüklerle birlikte on yazıtın toplam söz
varlığı 7726’dır.”(s.421). Eserin sonuç bölümü çalışmanın tamamının gözden geçirilerek nicel
verilerin niteliksel yorumlanmaları açısından ayrıca bir öneme sahiptir.49
Erhan Aydın Orhon Yazıtları 50 çalışmasında Kültigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongin, Küli Çor
yazıtlarının runik harfli şeklini, okunuşunu ve çevirisini vermesinin yanında Eski Türk
yazıtlarının bulunuşu ve ilk çalışmalarla beraber yazıtların bulunduğu yerleri alt başlıklar
altında detaylandırmıştır. Ayrıca Runik yazının özellikleri ve kaynağı konusunda da bilgiler
sunmaktadır. Çalışma, kimi yanlış okumaların düzeltilmesi ile yeniden anlamlandırma
çalışmaları bakımından güncel bir nitelik taşımaktadır. Kitabın sonunda ele alınan yazıtların
sözlüğü bulunmaktadır. Sözlükte 947 madde başı yer almaktadır.
Uygur Türkçesi Sözlükleri
47 Tekin, (2003), ss. 237-260 48 User, (2010) 49 Eserin tanıtımı için bakınız: Yıldız, (2010), ss. 662-663 50 Aydın, (2012)
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 407
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
Von Gabain, Türkische Turfan Texte adlı metin yayımının ilk beş cildinden sonra gramer
kitabının sonuna eklediği sözlüğü geliştirerek anılan yayımın VI. Cildine analitik indeks adıyla
bir eski Türkçe sözlüğü koymuştur.51 Sözlükte 2534 madde başı bulunmaktadır.
Ahmet Caferoğluʿnun 1934 yılında Atatürk’e sunduğu Uygur Sözlüğü o gün için sınırlı
kaynaklardan yararlanılarak karşılaştırmalı bir sözlük biçiminde oluşturulmuştur. Sözlük
önce üç bölüm halinde, birinci bölüm (A-K) 1934’te, ikinci bölüm (K-S) 1937’de, üçüncü
bölüm (S-Z) 1938’de yayımlanmıştır.52 Yazarın verdiği bilgiye göre eserin ilk biçiminde 3500
dolayında sözcük varken 1968’de söz varlığı yaklaşık iki katına yani 7500’e çıkarılmıştır.
Caferoğlu, eseri hakkındaki umudunu şu sözlerle dile getirir:
“Şunu da burada hatırlatmak isterim ki, bu sözlük de Uygur Türkçesini bütünüyle
toplayamamıştır. Eldeki yazma Uygur metinlerinin doğru ve dürüst yayımları ile ancak ileride
bu iş de başarılmış olacaktır. Bu ise yeni Türk kuşağının en iyi ödevi olmalıdır. Ben başladım,
onlar da bitirsinler.”53
Klaus Röhrborn, Uigurisches Wörterbuch Türkçe-Almanca bir sözlüktür. İlk fasikülü (a-agrıg)
1977 yılında ve altıncı fasikülü (ämgäksin-ärŋäk) 1998’de yayımlanmıştır.54 Ölmez’in verdiği
bilgiye göre birinci fasikülün (1977) ön sözünde yazdığı gibi Klaus Röhrborn’un Uigurisches
Wörterbuch için ilk hazırlıkları 60’ların başlarına, hocası A. Von Gabain’le canlı bir ilişki
içinde olduğu döneme gider. İlk cildini a’dan ä’nın sonuna kadar fiil cildi olarak hazırladı.
Bunu isim cildinin izlemesi ve bu cildin 2013 sonunda yayımlanması planlanmışsa da bu
yayın henüz gerçekleşmemiştir.55 Bu sözlük, 9-14. Yüzyıllar arasında yazılmış Eski Uygur
metinlerinin sözlüğüdür.56 Röhrborn’un eseri Türkçe sözlük hazırlamak için yalnızca Türkçe
bilmenin yeterli olmadığını, Türkçenin bütün tarihsel ve güncel lehçelerini bilmenin yanında
Türkçeyle ilişkisi bulunan bütün dünya dilleri hakkında bilgi sahibi olunması gerektiğini
gösteren en başarılı örnek ve güçlü kanıtlardan biridir.
Doç. Dr. İsmail Doğan danışmanlığında öğrencisi Zerrin Usta’nın yaptığı “Eski Uygur
Türkçesinin Söz Varlığı” adlı yüksek lisans tezine Doğan’ın yaptığı ekleme ve düzenlemeler
sonucunda ortaya çıkan çalışma, Caferoğlu’nun sözlüğünü esas alarak Caferoğlu’ndan sonra
yayımlanan ve ulaşılabilen Eski Uygur eserlerinin taranması ve varsa doğrudan sözlük ve
dizinleri gözden geçirilip yoksa metnin kendisini tarama yoluyla Caferoğlu’nun Eski Uygur
Türkçesinde mevcut 7500 madde başı alt maddeler hariç 12250 dolayına çıkarılmıştır. Bu
eserde de Caferoğlu’nun eserinde olduğu gibi madde başı olarak alınan sözcüklerin geçtiği
51 Bang - Gabain, (1931) 52 Caferoğlu, (1934); Caferoğlu, (1937); Caferoğlu, (1938); Eserin tanıtımı şuradadır: Sertkaya, (1968),
ss.151-152 53 Caferoğlu, (2011) 54 Röhrborn, (1977-1998) 55 Laut-Ölmez, (1998), ss.11-13; Laut-Ölmez, (2012) (December 2013), ss. 78-87; Ölmez, (1994),
ss.207-209 56 Sertkaya, (1979), ss.347-352
408 Ceyda ADIYAMAN
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
metinler, kısaltmalarla gösterilmiştir. Doğan, sözlüğün başında kökenbilimsel eksik ve
yanlışlar bulunabileceğini özellikle belirtir.57
Orhun-Uygur Türkçesi Sözlükleri
Annemarie von Gabain’in yukarıda Eski Türkçenin gramerleri ile ilgili bölümde tanıtılan
gramerinin arkasında Türkçeye Ahmet Temir tarafından çevrilen ve 3473 madde başının
bulunduğu bir sözlük yer almaktadır. Sözlük hem Orhun Türkçesi hem de Uygur Türkçesi
metinlerine dayanmaktadır. Sözcüklerin Çin kaynaklı olanları Çin harfleriyle de verilmiştir.
Sanskritçe sözcüklerin ise özgün biçimleri belirtilmiştir.58
Karahanlı Türkçesi Sözlükleri
Karahanlı Türkçesinin eldeki ilk gramer ve sözlüğü, Kaşgarlı Mahmut’un Dîvânu Lugâti’t-Türk
adlı eseridir.59 Ramiz Asker yedi ayrı kaynağa göre DLT’deki sözcük sayısını 7023 ile 9222
arasında vermekte ve alfabetik söz varlığını bu yedi kaynağa göre tablo biçiminde
vermektedir.60 Üşenmez ise DLT’nin söz varlığını 5147 isim, 3477 fiil olmak üzere toplam
8624 olarak vermektedir.61
Emek Üşenmez, Karahanlı Türkçesinin Sözlüğü adlı çalışmasını, dönemin dil verimlerinden
Divânü Lügâti’t- Türk, Kutadgu Bilig, Atebetü’l-Hakayık, Divân-ı Hikmet, Karahanlı Türkçesi
İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) adlı eserlerin dizin ve sözlüklerine dayanarak
oluşturmuştur.62 Sözlükte sözcüklerin anlamı ve yer aldığı eserin adı kısaltmasıyla verilmiş,
geçtiği yer örneklendirilmemiştir. Sözlükte, yazarın verdiği bilgiye göre toplam sözcük sayısı
madde başı olarak 11519’dur. Karahanlı Türkçesiyle yazılmış anılan eserlerdeki söz varlığı
ise yazarın yaptığı sayımlara göre 17098 olarak belirlenmiştir.63
Suat Ünlü, Karahanlı Türkçesi Sözlüğü adlı çalışmasında Divanü Lûgat-it-Türk, Kutadgu Bilig,
Atebetü’l-Hakayık, Karahanlı Türkçesi Satır-Altı Kur’an Tercümesi Türk ve İslam eserleri
Müzesi No 73, Karahanlı Türkçesi Satır-Altı Kur’an Tercümesi Rylands nüshasının söz
varlıkları ele alınmıştır. Divan-ı Hikmet çalışmaya dahil edilmemiştir. Sözlüğün başında
dönemin anılan eserleri ile ilgili kısa bilgiler verilmiş, sözlüğün hazırlanmasında dikkat edilen
hususlar maddelenmiş, kaynakça ve kısaltmalar eklenmiştir. Sözlükte sözcüklerin anlamları,
57 Doğan-Usta, (2014), s. 8-9 58 Von Gabain, 1941 (2007), ss. 258-313 59 Tunç, (1972); Kaşgarlı, (1982-1984-1985); Kaşgarlı, (1985-1986); Kaşgarlı, (2007); Kaşgarlı, (2008);
Kaşgarlı, (2012); Kaşgarlı, (2014); Özönder (Ed.), (2008); Develi vd. (Yay.), (2011); Kalkışım (Ed.),
2008; Şavk vd. (Haz.), (2009) 60 Asker, (2009), ss.41-42; Aşçı, (2009), s.48 61 Üşenmez, (2008), s.261 62 Üşenmez, (2010) 63 Üşenmez, (2008), ss. 248-253
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 409
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
geçtiği eser adlarının kısaltması ve kullanıldığı yerlerden örnekler sunulmuştur. Arapça,
Farsça, Moğolca, Sanskritçe gibi alıntı sözcükler belirtilmiştir.64
Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü’nde Doğu Türkçesi Kur’an
Tercümeleri’nden Karahanlı Türkçesi Satır-Altı Kur’an Tercümesi Türk ve İslam Eserleri
Müzesi No 73, Anonim Kur’an Tefsiri, Rylands Kur’an Tercümesi, Harezm Türkçesi Kur’an
Tercümesi; Batı Türkçesinde Yapılmış Kur’an Tercümelerinden Manisa Kur’an Tercümesi,
Bursa Kur’an Tercümesi, Türk ve İslam Eserleri Müzesi No:40 ile Diğer Batı Türkçesi Kur’an
Tercümeleri Çalışmaları olarak sıraladığı çalışmaları esas alarak eserini hazırlamıştır. Yazar,
anılan eserlerin nüshalarına, nüsha özelliklerine, çevirenine, çeviri tarihine, istinsah tarihi ve
müstensihine, eserler üzerinde yapılan çalışmalara yer vermekle birlikte Kur’an’ın Tercümesi
Meselesi, Kur’an- Kerim’in Türkçeye İlk Çevrilmesi konularına ve sözlük hazırlanırken
uygulanan esaslara ilişkin bilgiler ile kaynakçayı sözlüğüne eklemiştir. Yazarın Giriş’te verdiği
bilgiye göre: “Doğu Türkçesi dönemi ve Batı Türkçesi dönemine ait madde başı olarak 7522
Türkçe, 3132 Arapça, 498 Türkçe-Arapça, 542 Farsça, 203 Farsça-Türkçe, 8 Farsça-Arapça,, 8
Yunanca, 1 Rumca, 3 Sanskritçe, 14 Soğdça, 1 Moğolca, 2 Farsça-Arapça-Türkçe, 2 Tacikçe ve 77
özel ad ihtiva etmektedir.”65 Eserde toplam 12013 madde başı yer almaktadır. 4491 (%37)
diğer dillerden sözcük var iken 7522 (%63) Türkçe sözcük kullanılması Türk dilinin
karşılıklar bulma konusunda gücünün ve yeteneğinin göstergesidir. Karahanlı Türkçesinin
dinî terminolojide kullandığı sözcükleri göstermesi bakımından değerli bir kaynaktır.
Orhun-Uygur-Karahanlı Türkçesi ya da Eski Türkçenin Genel Sözlükleri
1969 yılında Sovyet Türkolojisinin geldiği düzeyi yansıtan Eski Türkçenin Sözlüğü (ETS)66
adlı eser alanın uzmanlarınca ortaklaşa hazırlanmış olması bakımından Caferoğlu, Clauson ve
Röhrborn sözlüklerinden ayrılır. Eserin resmî yazarları olarak iç kapakta Nadelyaev, Nasilov,
Tenişev ve Şerbak adlarının geçmesine karşılık sözlüğün giriş bölümünde esere katkıda
bulunan pek çok Türkologun adı anılmaktadır. Örneğin sözlük metnini düzenleyenler
şunlardır:
T. A. Borovkova (l, n, r, v, z harfleri),
L. V. Dimitriyeva (s harfi),
A. A. Zurin (č, m, ž, ǯ harfleri),
İ. V. Kormuşin (qa I― qan-, qara I―qaraqunaz),
N. İ. Letyagina (qana- ― qar-III, qarar―qazuq II, š harfi, tur- ― tüpütlän-),
V. M. Nadelyaev (a ― alplïq),
D. M. Nasilov (alq- ― arqant, bod I ― büz, r harfi, qirza― quzqaq, tür- ― tüzüš-),
E. R Tenişev (ba- ―bïvalïq),
L. YU. Tuguşeva (arqar I ― aǯuqluγ, d, δ harfleri, ta ― tapunluγ),
64 Ünlü, (2012) 65 Ünlü, (2012) 66 Nadelyaev-Nasilov-Tenişev-Şerbak, (1969)
410 Ceyda ADIYAMAN
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
A. Şerbak (ä, e, f, g, γ, h, ħ, i, ï, j, k, o, ö, u, ü, χ harfleri)
Sözlük düzeltmenleri olarak da şu uzmanların adı geçmektedir:
V. M. Nadelyaev (alq- ― aǯuqluγ, b, č, d, δ harfleri),
D. M. Nasilov (l, m, n, o, ö harfleri qa I ― qazuq II, r, s, š, tur- ― tüpütlän-),
E. R. Tenişev (a ― alplıq, ä, e, f, g, γ, h, ħ, ı, i, j, k, harfleri),
A. M Şerbak (p harfi, qirza ― quzqaq, ta ― tupunluγ, tür- ― tüzüš-).
Sözlüğün bazı kısımlarının ilk düzeltmelerine İ. V. Kormuşin (čab- čiqar-) ve L. Yu. Tuguşeva
(qirza- quzqaq) katkıda bulunmuşlardır.
Değişik açılardan yaptıkları yardımlar nedeniyle L. G. Gertsenberg’a, S. G. Klyaştorniy’e, V. A.
Livşits’e, V. İ. Pankratov’a, O. İ. Smirnova’ya, S. Y. Yahontov’a, ve Kaşgarlı Mahmut’un
sözlüğünden Türk folklor metinlerini tercüme eden K. F. Starkova’ya teşekkür edilirken
sözlüğü düzenleyen yazar grubu, SSCB Bilimler Akademisi üyesi A. N. Kononav ve dilbilimci
Dr. E. V. Sevortyan’a eleştiri ve düzeltmeleri dolayısıyla minnettarlıklarını bildirmişlerdir. Bu
bilim adamlarının kapsamlı değerlendirmeleri ve değerli eleştirileri sözlüğün
düzenlenmesinde çok yararlı olmuştur. Ayrıca Türk dili Profesörü V. V. Nasilov, Doç. Y. A.
Guruşina ve Doç. S. A. Sokolov gibi öğretim üyeleri de sözlüğe ilişkin toplantılatrda
görüşleriyle katkıda bulunmuşlardır.
Eski Türkçe Sözlük metnindeki etimolojik incelemeler, alıntı sözlerin Sanskritçe ve Farsça ile
ilgili etimolojisinin kontrolü ve son düzeltmeler L. G. Gertsenberg’e, Tibetçe B. Pankratova’ya
ve Çince de S. Ye. Yahontov’a aittir.
ETS’nin bütüncesi VII-XIII yy arasında Türkçe yazılmış eserlerde bulunan ve son 80 yıl içinde
farklı ülkelerde basılan eserlerdeki söz varlığını içerir. Sözlükte coğrafî ve etnik adlar dahil
olmak üzere 20.000’e yakın söz ve deyim yer almaktadır. Sözlük yazarları bütünceyi yazı
tipine göre beş gruba ayırmışlardır:
Orhon-Yenisey yazıtları,
Arap harfli metinler, Uygur harfli metinler,
Maniheist metinler,
Brahmi yazılı metinler.
Eski Türkçe Sözlükte metinlerin diyalektolojik yansıtılmamıştır. Eski Türkçe Sözlüğü
düzenleyenler sözcükleri açıklarken eski Türkçe metinlerin Rusça, Almanca, Fransızca,
İngilizce ve Türkçe çevirilerini göz önünde bulundurmuşlardır.
Martti Räsänen’in sözlüğü67 Türk dillerinin ilk etimoloji sözlüğüdür.68 Sözlükte bir yandan art
zamanlı olarak madde başı olan sözcüğün Eski Türkçeden Orta Türkçeye ve bugüne değin
67 Räsänen, (1969)
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 411
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
aldığı biçimler verilirken öbür yandan da eş zamanlı olarak Ural-Altay dil grubuna mensup
dillerdeki biçimi örneklendirilmiştir. Räsänen’e bu çalışmasında Doerfer, Ligeti ve Poppe gibi
sözlükçüler yardım etmiştir. Eserin dizinini Räsänen Macar Türkolog Kecskeméti ile birlikte
hazırlamıştır.69 Dizinde sırayla Türkçenin Çuvaş, Eski Bulgar, Yakut ve öbür lehçelerinin;
Moğolca, Mançu-Tunguzca, Korece gibi Altay dillerinin; Fin, Lap, Mordven, Çeremiş, Votyak,
Siryen, Ostyak, Vogul, Macar dilleri gibi Ural dillerinin; Sanskrit-Eski Hint, Eski ve Orta İran,
Grek, Rus-Slav dilleri gibi Hint-Avrupa dilleri ile Hunca, Eski Asya, Kafkas, Sami, Çin, Tibet ve
Japon dillerinin sözcükleri ayrı başlıklar altında listelenmiştir.
Gerhard Doerfer’in dört ciltlik Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen adlı
eseri70 kökenbilgisi açısından 1000-1700 yılları arasında yazılan Yeni Farsça metinlerine
dayanarak Yeni Farsçada ödünçlenilen Türkçe ve Moğolca sözcüklerle ilgili kökenbilgisel
inceleme yapmak amacıyla kaleme alınmıştır.71 Eren’e göre Doerfer’in anıtsal eseri büyük bir
boşluğu doldurmuştur.72 Türkçe ile Farsça arasındaki ilişkiler yaygın olarak sanıldığı gibi
İslamlaşma ile başlamamıştır. Sogdca ve Eski Farsça dönemindeki ilişkiler geriye götürülürse
İran-Turan ilişkilerinin ne denli köklü ve eski olduğu daha iyi ortaya çıkacaktır. Bu iki dil ve
kültürün arasındaki alış verişler konusunda Doerfer’in öncülüğünde başlayan çalışmalar son
zamanlarda Yusuf Azmun ve Süer Eker tarafından sürdürülmektedir.
Sir Gerard Clauson’un An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish adlı
sözlüğü73 Türkolojinin en çok kullanılan sözlüklerinden biridir. 9250 madde başı içeren
sözlük her sayfada iki sütun olmak üzere 989 sayfadır. Eserin tek baskısı vardır. Sözlük, 13.
yüzyıla kadarki Türk lehçelerinin söz varlığına dayanır. Clauson, bu lehçeleri runik ve
Maniheist metinlerden oluşan Türkü, Turfan metinlerini ifade eden Uygur, Yenisey Yazıtlarını
ifade eden Eski Kırgız, hem Türkü hem Uygur dillerine dayalı ve Karahanlı dönemi
metinlerini ifade eden Hakani, Türkü lehçesinden gelişen Oğuz, Kıpçak, Kaşgarlı’nın
betimlediği Argu lehçesinin şiveleri olan Çiğil ve Kençek biçiminde sıralar. Sözlüğün ön
sözünde Clauson, eserini hazırlarken kullandığı dil malzemesini bir yandan anılan lehçelere
dayandırırken bir yandan da İbn-i Mühenna Lügati, Bedayiü’l-Lügat, Abuşka Lügati, Senglah,
Lügat-i Çağatayî ve Türkî-i Osmanî, Mukaddimetü’l Edeb, Kıssa-i Yusuf, Uygurca Oğuz Kağan
Destanı, Muînü’l-Mürid, Hüsrev ü Şirin, Muhabbetname, Nehcü’l-Ferādis, Gülistan Tercümesi,
Codex Cumanicus, Kitabü’l-İdrak li Lisani’l-Etrak, Kitabu Bulgati’l Müştak fi Lügati’t-Türk ve’l-
Kıfçak, Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi Lügati’t-Türkiyye, El-Kavaninü’l-Külliye fi Zabti’l-Lügati’t-
Türkiyye, Ed-Dürretü’l-Muziyye fi Lügati’t-Türkiyye, Dede Korkut Kitabı, Tarama Sözlüğü,
Radloff’un karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü, Baskakov sözlüğü, Borovkov sözlüğü,
68 Ölmez, (1998), s.176-177; krş. “Vambery’nin eski eserini saymayacak olursak, Räsänen’in sözlüğü,
Türk diyalektlerinin ilk bilimsel etimolojik sözlüğüdür.” Eren, (1999), s. xııı 69 Räsänen-Kecskeméti, (1971), ss. 5-134 70 Doerfer, (1963-1975) 71 İlk iki cildin tanıtımı şuradadır: Çağatay, (1967), ss.205-212; aynı yazı: Çağatay, (2008), C.2, ss.168-
174 72 Eren, (1999), s.xvı 73 Clauson, (1972)
412 Ceyda ADIYAMAN
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
Yudahin sözlüğü, Şemsettin Sami’nin Kamus-ı Türki’si, Caferoğlu, Doerfer, Brockelmann, von
Gabain gibi yazarların eserlerini kapsayan geniş bir külliyatı taramıştır. Sözlüğün girdileri
yani madde başları, dış bükümlü bir dil Arapçanın ünsüzlerden oluşan birli, ikili, üçlü… söz
köklerine benzer biçimde bir, iki, üç heceli sözcükleri Latince mon, dis ve tris sayılarıyla
gösterir. Üçten fazla hecesi olanlar da tris durumunda gösterilmiştir. Bu düzenleme, sözlüğün
kullanılmasını çok zorlaştırmaktadır. Bu nedenle Koçoğlu, sözlüğün girdi dizinini oluşturarak
kullanımını kolaylaştırmıştır.74 Dilaçar, eserin kökenbilgisi sözlüğü olmasına karşılık yazarın
sık sık “kökü karanlıktır”, “kök anlamı bilinmiyor” biçimindeki yargılarından dolayı adına
uygun olmaktan uzaklaştığını ve daha çok tarihsel sözlük niteliği kazandığını belirtir. Ancak
bu eleştirisinin yanında sözlüğü, “değerli bir tanıklar gömüsü” diye niteleyerek övgüsünü de
dile getirir.75 Hasan Eren’e göre de “Clauson’un eseri bizim etimolojik sözlüğümüz için değerli
bir katkıdır.”76
Cengiz Alyılmaz Efrasiyap Gemalmaz danışmanlığında hazırladığı Eski Türkçenin Lügati adlı
bitirme tezinde77 kaynaklarını Orhon Abideleri, Uygur yazılı metinleri, Divanü Lügati’t- Türk,
Kutadgu Bilig, Atabetü’l-Hakayık olarak sıralamıştır. Lügatte, sözcüklerin yer aldığı kaynaklar
kısaltmalarıyla belirtilmiş ancak Türkiye Türkçesinde birtakım ses değişiklikleriyle
yaşamakta olan ve anlamı bilinen sözcüklere yer verilmemiştir. Daktilo ile yazılmış olmasına
ve kimi sözcüklerin alınmamasına rağmen toplam 5005 adet madde başı yapılmıştır. Alyılmaz
sonradan, Drevnetyurski Slovar’ı esas alarak Köktürk, Uygur ve Karahanlı çevrelerinden
oluşan Eski Türkçenin sözvarlığının düz ve ters dizimini de hazırlamıştır.78
Marcel Erdal’ın eseri79 iki cilttir. OTWF’nin korpusu yani söz varlığı açısından dayandığı
bütünce Orhun, Uygur ve Karahanlı Türkçesi metinlerine dayanır. Yazar, daha önce yazdığı
Grammar of Old Turkic’in bir uzantısı ve zorunlu bir sonucu olarak bu çalışmayı yapmıştır.
OTWF gerçekte genel anlamıyla bir sözlük değildir. Söz yapımı incelenirken örnek alınan
sözcükler toplandığında ortaya bir sözlük çıkması dolayısıyla esere sözlük olarak bakılabilir.
Yazar bütüncenin kapsadığı metinler yanında Clauson’ın sözlüğüne ve Drevnetyursky
Slovar’a sık sık başvurur. Onlarda yer almayan sözcükleri bulup çıkarır ve onların yanlış
çözümlemelerini düzeltmeye çalışır. Eserin ikinci cildinin sonunda (ss.856-868) verilen dizin,
incelenen söz varlığının sözlükbilgisel (leksikografik) genişliğini ortaya koymaktadır. 411
sayfalık birinci ciltte addan ad ve addan eylem yapımı kök ve yapım ekleri bakımından
incelenmiş; ikinci ciltte ise addan eylem ve eylemden eylem yapımı incelenmiştir. Talat
Tekin’in de belirttiği gibi eser sözcüklerin anlam farklarına değil eklerin işlevlerine
odaklandığı için işlevsel bir dilbilgisi çalışmasıdır. İncelenen eklerin işlevsel kategorilerinin
belli başlıları şunlardır: küçültme ve okşamalıklar, pekiştirmeler, benzetmelikler,
sınıflayıcılar, topluluk adları, renk adları ve türevleri, işlevsel ve yerel takılar, yokluk ve
74 Koçoğlu, (2006), ss. 111-149 75 Dilaçar, (1972), ss.275-281; ayrıca bakınız: Ölmez, (1998), ss.175-184 76 Eren, (1999), s.xıv 77 Alyılmaz, (1985) 78 Alyılmaz, (2004) 79 Erdal, (1991)
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 413
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
olumsuzluk vb. gibi.80 Yazarın işlevsel yaklaşımı ek ve köke ilişkin sesleri ve biçimleri
belirlemede yeni ufuklar açmıştır. Gerek eserin kendisinde gerekse Tekin’in tanıtma
yazısında bu konuda pek çok örnek vardır. Daha önce anlam üzerinden yaklaşılarak yanlış
anlamlandırılan öğren- ve erkek sözcüklerine ilişkin Erdal’ın çözümlemeleri bu pek çok örnek
arasından ufuk açıcı iki örnek olarak anılabilir. Talat Tekin eser hakkında yargısını şöyle
belirtir:
“Marcel Erdal’ın bu değerli çalışması son yıllarda Eski Türkçe araştırmalarına yapılmış büyük
ve çok önemli bir katkıdır. Ben bu yapıtı baştan sona büyük bir ilgi ve zevkle okudum ve hiç
şüphesiz ondan çok yararlandım. Erdal’ın OTWF adlı yapıt gerek Türk dilbilimi araştırıcıları ve
dilbilimciler gerekse bu bilim dalına ilgi duyan herkes için uzun süre en önemli ve en güvenilir
bir başvuru kitabı olarak kalacaktır.”81
Ebülfez Amanoğlu Quliyev Eski Türk Onomastik Sözlüyü82 adlı çalışmasında yer adları, kişi
adları, ırmak adları, kavim adları, unvan adları, tanrı adları, gök cisimleri adları, bitki adları,
hayvan adları gibi onomastik birimleri ETS’de yer alan verileri kaynak alarak ve geçtiği yeri
de alfabetik sıra ile belirterek vermiştir.
SONUÇ
Bu çalışmada Eski Türkçenin gramerleri bağlamında kronolojik olarak yedi eser incelenmiş
ve tanıtılmıştır:
1. Radloff, Die Alttürkischen Inschriften der Mongolei-Grammatische Skizze der
Alttürkischen Sprache
2. Von Gabain, Eski Türkçenin Grameri
3. Tekin, Orhon Türkçesi Grameri
4. Kononov, Grammatika Yazıka Tyurskih Runiçeskih Pamyatnikov
5. Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesi Grameri
6. Erdal, A Grammar of Old Turkic
7. Eraslan, Eski Uygur Türkçesi Grameri
Eski Türkçenin sözlükleri beş alt başlık altında tasnif edilmiş ve incelenmiştir:
1. Orhun Türkçesi Sözlükleri
a. Radloff, Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, Zweite Lieferung: Die
Denkmaler von Koscho-Zaidam, Glossar-Index und die Chinesische Inschriften
b. Thomsen, Inscriptions de l’Orkhon Déchiffrées
80 Tekin, (1993), ss.201-208; eser hakkında Ölmez’in de bir tanıtma ve inceleme yazısı vardır: Ölmez,
(1997/1998), ss. 282-283 81 Tekin, (1993), s. 208 82 Quliyev, (1999)
414 Ceyda ADIYAMAN
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
c. Orkun, Eski Türk Yazıtları
d. Tekin, Orhon Yazıtları
e. User, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları
f. Aydın, Orhon Yazıtları
2. Uygur Türkçesi Sözlükleri
a. Von Gabain, Analytischer Index zu den fünfersten Stücken der Türkischen
Turfan-Texte
b. Caferoğlu, Uygur Sözlüğü
c. Röhrborn, Uigurisches Wörterbuch
d. Doğan - Usta, Eski Uygur Türkçesi Söz Varlığı
3. Orhun-Uygur Türkçesi Sözlükleri
a. von Gabain, Eski Türkçenin Grameri
4. Karahanlı Türkçesi Sözlükleri
a. Kaşgarlı, Dîvânu Lugâti’t-Türk
b. Üşenmez, Karahanlı Türkçesinin Sözlüğü
c. Ünlü, Karahanlı Türkçesi Sözlüğü
d. Ünlü, Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü
5. Orhun-Uygur-Karahanlı Türkçesi ya da Eski Türkçenin Genel Sözlükleri
a. Nadelyaev vd., Eski Türkçenin Sözlüğü
b. Räsänen, Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen
c. Doerfer, Türkische und Mongolische Elemente im Neupersische
d. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish
e. Alyılmaz, Eski Türkçenin Lügati ve Eski Türkçenin Söz Varlığının Düz ve
Ters Dizimi
f. Erdal, Old Turkic Word Formation
g. Amanoğlu, Eski Türk Onomastik Sözlüyü
Eski Türkçenin gramerleri dilin dış tarihi konusunu genel olarak gözardı eden çalışmalardır.
Bunların en büyük özelliği tarihsel ve betimsel olmalarıdır. Radloff’tan beri bu gramerler
ortografi, fonetik, morfoloji ve sentaks bölümlerini içermektedirler.
Eski Türkçenin gramerleri, yazarlarının yetişme ve yönelişleri nedeniyle Avrupa gramer
modelini izlemektedir. Latin, Alman ve Rus dillerinde sürdürülen bu gramer geleneği Eski
Türkçenin gramerlerine de esas alınmıştır.
Kaşgarlı Mahmud’un eserinde ise Türkçe Arap dili gramer modeline göre incelenmiştir.
Zamanla Ural-Altay modelinin öne çıkması ve Türkçenin gramerinin bu modele göre
yazılması beklenmelidir.
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 415
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
Gramer geleneğinde eksik bırakılan semantik ve etimolojik sorunlar sözlüklerde işlenmiştir.
Eski Türkçenin sözlükleri pek çok dil alışverişine tanıklık ederler. Başlangıçta Orhonistik ve
Uyguristik araştırmaları Ari kökeni bulma çabalarının yani aryanistiğin bir parçası olarak
ortaya çıkmışken zamanla bağımsızlaşmıştır. Sözlükler bu bağımsızlaşmaya da tanıklık
etmektedir. Eski Türkçenin söz varlığına ilişkin kökenbilgisi çalışmaları iki ayrı dünyanın
çekişme alanıdır. Türkçedeki sözcükleri bir yandan Çinceye bağlama çabaları, bir yandan da
Hint Avrupa dil grubunun ölmüş ya da yaşayan üyelerine bağlama çabaları Türkçenin iki
dünya, yani uzak doğu ile batı arasında köprü oluşuna da kanıt gösterilebilir.
Eski Türkçenin sözlükleri, İslamlaşma öncesi ödünçlemelerin İslamlaşma dönemi kadar
önemli ve incelenmeye değer olduğunu da göstermektedir. Türkiyeli Türkologların gerek
gramer gerekse sözlük yazımında öncelikle Alman geleneğini, Berlin okulunu izledikleri
açıkça görülmektedir. Eski Türkçenin her alanında Radloff’tan sonra Alman okulu damgasını
vurmuştur. Bugün bu gelenekte yetişen Türkiyeli Türkologların Eski Türkçeye yeniden
yönelmekte oldukları metin yayımlarından ve kökenbilgisi, tarih, sözlük, dizin
çalışmalarından anlaşılmaktadır. Bu gelişmenin sonuçları da ortaya çıkmaktadır.
Eski Türkçenin gramer ve sözlükleri gerçekte dilin yazım, ses, biçim, yapı, sözdizimi,
kökenbilgisi ve anlambilgisi alanlarının içsel bağlantısını da gösterir.
Türkoloji bir bütündür. Öyleyse bu bütünlüğe uygun biçimde Eski, Orta ve Yeni Türkçenin
tarihsel grameri yazılmalıdır. Benzer biçimde hem Eski Türkçenin hem de sonraki
dönemlerin sözlükleri birleştirilerek bütünleşik tarihsel Türkçe sözlük yazılmalıdır. İşte bu
amaç doğrultusundaki çalışmalara bir envanter, gruplama, sıralama, tanıtma ve karşılaştırma
bilgisi ve denemesi sunmak bu çalışmanın ana amacı olmuştur.
KAYNAKLAR
Akar Ali, (2005), Türk Dili Tarihi, İstanbul, Ötüken Yayınları
Aksan Doğan, (1975-76), A. Von Gabain, Alttürkische Grammatik: 3. Baskı, 1974, TDAY
Belleten, S: 131
Alyılmaz Cengiz, (1985), Eski Türkçenin Lügati, (Danışman: Efrasiyap Gemalmaz), Erzurum:
Atatürk Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi TDE Böl. Bitirme Tezi
Alyılmaz Cengiz, (2004), Eski Türkçenin Söz Varlığının Düz ve Ters Dizimi, Ankara, Kurmay
Yayınları
Asker Ramiz, (2009), Divanü Lügat-it-Türk İstatistikleri, Uluslararası Türkiyat Araştırmaları
Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi Bilgi Şöleni Bildirileri, Ankara, TDK Yayınları
Aşçı Ufuk Deniz, (2009), Kaşgarlı Mahmud ve W. Radloff’un Sözlükçülüğü, Uluslararası
Türkiyat Araştırmaları Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi Bilgi Şöleni Bildirileri, 28-30 Mayıs 2008,
Ankara, TDK Yayınları
416 Ceyda ADIYAMAN
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
Ata Aysu, (2010), Moğol Fütuhatı ve Doğu-Batı Türk Yazı Dili Kavramları Üzerine, AÜ DTCF
Türkoloji Dergisi, Cilt 17, S:1
Aydın Erhan, (2008), Türk Runik Kaynakçası, Çorum, KaraM Yayınları
Aydın Erhan, (2009), Türk Runik Kaynakçası’na Ek-I, Turkish Studies, Volume:4/8, Fall,
Aydın Erhan, (2012), Orhon Yazıtları, Konya, Kömen Yayınları
Balcı Mustafa, (2011), Orhun Yazıtları-Türkçedeki İlk Çalışmalar, Konya, Çizgi Kitabevi
Bang W.- Gabain A. Von, (1931), Analytischer Index zu den fünfersten Stücken der Türkischen
Turfan-Texte, Berlin, Prusya Bilimler Akademisi
Berbercan Mehmet Turgut, (2014), Türk Yazı Dilinin Tarihi Dönemleri ve Orta Türkçenin Yeri
Meselesi, Tarih Okulu Dergisi, Mart, Yıl 7, S:XVII
Caferoğlu Ahmet, (2011), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara, TDK Yayınları
Caferoğlu Ahmet, (1934-1937-1938), Uygur Sözlüğü, 1. Bölüm, A-K, 2. Bölüm, K-S, 3. Bölüm, S-
Z, İstanbul: Burhaneddin Matbaası.
Clark Lary, (1997), The Turkic Manichaean Literature, in Emerging From Darkness: Studies in
The Recovery of Manichaean Sources, Nag Hammadi and Manihaean Studies: 43, Leiden-New
York-Köln, Brill.
Clauson Sir Gerard, (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish,
Oxford, Clarendon Press
Coşar A. Mevhibe- Güneş Bahadır, (2011a), Açıklamalı Bir Kaynakça Denemesi-I: Divânü
Lugâti’t-Türk ve Kâşgarlı Mahmud Üzerine Yazılan Makaleler, Türkiyat Mecmuası, C. 21, Bahar
2011
Coşar A. Mevhibe- Güneş Bahadır, (2011b), Açıklamalı Bir Kaynakça Denemesi-II: Divânü
Lugâti’t-Türk ve Kâşgarlı Mahmud Üzerine Yazılan Bildiriler, Türkiyat Mecmuası C.21, Güz
2011
Çağatay Saadet, (1943), A. von Gabain, Eski Türkçe Gramer: 1941, A.Ü. DTCF Dergisi, Mayıs-
Haziran 1943, C.1, S:4
Çağatay Saadet, (1951), A. von Gabain, Eski Türkçenin Grameri: 1950, A.Ü. DTCF Dergisi,
C.VIII, S: 4
Çağatay Saadet, (1967), Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen 1963-1965,
TDAY Belleten
Çağatay Saadet, (2008), Yayınlanmış Tüm Makaleleri, 100. Doğum Yıldönümüne Armağan,
Yayına Hazırlayan: Aysu Ata, İstanbul, Ayaz Tahir Türkistan İdil-Ural Vakfı Yayınları, C.2
Çoban İsmail, (2013), Dr. Yong-Song Li ve Orhon Türkçesi Grameri Adlı Eserin Koreceye
Tercümesi Üzerine, Teke Dergisi, S: 2/1
Demirel Ezgi - Nalbant M. Vefa, (2014), Divanü Lugati’t- Türk Grameri-II Söz Dizimi, İstanbul,
Bilgeoğuz Yayınları
Develi Hayati- Kaçalin M. S. - Kıral F. - Ölmez M. - Çulha T. (Yayımlayanlar), (2011), Mahmûd
al-Kāşgarī’nin 1000. Doğum Yıldönümü Dolayısıyla Uluslararası Dīvānu Lugāti’t-Turk
Sempozyumu Bildirileri 5-7 Eylül 2008, İstanbul, İstanbul, Eren Yayıncılık Türk Dilleri
Araştırmaları Dizisi
Dilaçar Agop, (1972), Yeni Yayınlar (Sir Gerard Clauson, 13. Yüzyıl Öncesi Türkçenin Kökenli
Sözlüğü), TDAY-Belleten, S:13
Doerfer Gerhard, Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen Cilt I 1963; Cilt II
1965, Cilt III 1967, Cilt IV 1975, Wiesbaden, Franz Steiner Verlag GMBH
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 417
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
Doğan İsmail- Usta Zerrin, (2014), Eski Uygur Türkçesi Söz Varlığı, Ankara, Altınpost Yayınları
Elverskog Johan, (1997), Uygur Buddhist Literature, Silk Road Series I, Brepols, Turnhout
Eraslan Kemal, (1980), Eski Türkçede İsim-Fiiller, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Yayınları
Eraslan Kemal, (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara, TDK Yayınları
Ercilasun Ahmet Bican, (2014), Kutadgu Bilig Grameri Fiil, Ankara, Akçağ Yayınları
Erdal Marcel, (1991), Old Turkic Word Formation I-II, Wiesbaden, Otto Harrassowitz
Erdal Marcel, (2004), A Grammar of Old Turkic, Leiden, E.J. Brill
Eren Hasan, (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara
Eren Hasan, (1993), Annemarie von Gabain (1901-1993), Türk Dili Dergisi, S: 495
Eren, Hasan, (1998), Türklük Bilimi Sözlüğü, Ankara, TDK Yayınları
Ersoy Feyzi, (2007), Erdal, Marcel, A Grammer of Old Turkic (Tanıtma), Dil Araştırmaları
Dergisi, C.1, S. 1
Gabain Annemarie von, (2007), Eski Türkçenin Grameri, (çev. Mehmet Akalın), Ankara, TDK
Yayınları
Gülensoy Tuncer, (1973), Kutadgu Bilig Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi, Bibliyografya
Dergisi, Temmuz 1973, C. II, S: 4
Hacıeminoğlu Necmettin, (2008), Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara, TDK Yayınları
Kalkışım Muhsin, (Ed.), (2008), Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu, Rize, Rize
Üniversitesi Yayınları
Kāşgarī Mahmūd, Compendium of The Turkic Dialects (Türk Şiveleri Lügati), İnceleme-
Tenkidli Metin- İngilizce Tercüme-Dizinler: Dankoff Robert - Kelly James, Cilt I, 1982, Cilt II,
1984, Cilt III, 1985, Harvard Üniversitesi Basımevi
Kaşgarlı Mahmud, (2007), Dîvânü Lugâti’t-Türk, Çeviri ve Düzenleme: Serap Tuba Yurteser-
Seçkin Erdi, İstanbul, Kabalcı Yayınevi
Kaşgarlı Mahmud, (1985-1986), Divanü Lûgat-it-Türk, Tercümesi ve Dizini: Atalay Besim Cilt
I-II-III-IV, Ankara, TDK Yayınları
Kaşgarlı Mahmud, (2008), Kitâbu Dîvânı Lügâti’t-Türk Tıpkıbasım, İstanbul, Kültür ve Turizm
Bakanlığı Yayınları
Kaşgarlı Mahmud, (2012), Dîvânü Lugat-it-Türk, Çeviri, Uyarlama, Düzenleme: Fuat Bozkurt,
Konya, Eğitim Yayınevi
Kaşgarlı Mahmud, (2014), Dîvânu Lugâti’t-Türk, Hazırlayanlar: Ercilasun Ahmet Bican-
Akkoyunlu Ziyat, Ankara, TDK Yayınları
Kaymaz Zeki, (2009), Kutadgu Bilig Hakkında Türkiye’de Yapılan Yayınlar Üzerine Bir
Deneme, Turkish Studies, Volume 4/3, Spring
Koçoğlu Vildan, (2006), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish
(EDPT)’in Söz Dizini, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. VI, S. 1
Kolesnikov Aleksandr- Kamalov İlyas, (2011), Avrasya Türkologları Sözlüğü, Ankara, TTK
Yayınları, C.I, Kitap 1
Kononov A. N, (1959), Grammatika Sovremennogo Tureçskogo Literaturnogo Yazıka,
Moskova-Leningrad, SSSR Bilimler Akademisi Yayınları tıpkıbasımı: İstanbul, Multilingual
Yayınları, 2001
418 Ceyda ADIYAMAN
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
Laut Jens Peter- Ölmez Mehmet, (1998), Bahşı Ögdisi: 60. Doğum Yılı Dolayısıyla Klaus
Röhrborn Armağanı, İstanbul, Simurg Yayınları
Laut Jens Peter- Ölmez Mehmet, (2012) Doğumunun 75. Yılında Klaus Röhrborn, Türk Dili,
(December 2013), C. II, S:733
Laut Jens Peter, (1995), Annemarie von Gabain 1901-1993, Finnisch-Ugrisch Forschungen:52
Nadelyaev B. M.,-Nasilov D. M.,-Tenişev R.,-Şerbak A. M., (1969), Drevnetyurkski Slovar,
Akademii Nauk SSSR, Leningrad,
Nalbant M. Vefa, (2008), Divanü Lugati’t-Türk Grameri-I İsim, İstanbul, Bilgeoğuz Yayınları
Orkun Hüseyin Namık, (1941), Eski Türk Yazıtları, İstanbul, TDK Yayınları
Ölmez Mehmet, (1993), Yitirdiklerimiz: Annemarie von Gabain (1901-1993), Türk Dilleri
Araştırmaları:3
Ölmez Mehmet, (1994), Duyurular: Uigurisches Wörterbuch, TDAY: 4
Ölmez Mehmet, (1997/1998), Old Turkic Word Formation, Ural-Altaische Jahrbücher Neue
Folge, C. 15
Ölmez Mehmet, (1998a), Eski Türkçenin Sözlükleri, Kebikeç Dergisi, Yıl:3, S:6
Ölmez Mehmet, (1998b), Etimoloji Sözlükleri, Kebikeç Dergisi, Yıl: 3, S:6
Özer Filiz, (1998), Orta Türkçe Döneminin Eserleri ve Sözlükleri, Kebikeç Dergisi, Yıl: 3, S. 6
Özkan Fatma, (2012), Kemal Eraslan, Eski Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara,
(Tanıtma), İÜEF TDE Dergisi, Cilt/Sayı: XLVI
Özönder F. Sema Barutçu (Ed.), (2008), Kâşgarlı Mahmûd Kitabı, Ankara, Kültür ve Turizm
Bakanlığı Yayınları
Öztopçu Kurtuluş, (1993), Uygurca’nın Yazı Dili Olarak Gelişimi ve Uygurca Sözlükler, Türk
Dilleri Araştırmaları Dergisi, Talat Tekin Armağanı, C. 3
Quliyev Amanoğlu Ebülfez, (1999), Eski Türk Onomastik Sözlüyü, Elm Neşriyyatı, Bakı,
Radloff Wilhelm, (1897), Die Alttürkischen Inschriften der Mongolei-Grammatische Skizze der
Alttürkischen Sprache, Neue Folge, Saint Petersburg
Rasanen Martti- Kecskeméti István, (1971), Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der
Türksprachen II, Helsinki, Suomalais-Ugrilainen Seura
Rasanen Martti, (1969), Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen,
Helsinki, Suomalais-Ugrilainen Seura
Röhrborn Klaus, (1977-1998), Uigurisches Wörterbuch, (Fasikül I: 1977, Fasikül II: 1979,
Fasikül III: 1981, Fasikül IV: 1988, Fasikül V: 1994, Fasikül VI: 1998), Wiesbaden, Franz
Steiner Verlag GMBH,
Sertkaya Osman Fikri, (1968), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Kültürü, C. VI, S:72
Sertkaya Osman Fikri, (1979), Klaus Röhrborn: Uigurisches Wörterbuch, İÜEF TDE Dergisi, C.
23
Sertkaya Osman Fikri, (1988), Eski Türkçe Araştırıcısı Olarak Wilhelm Radloff, İÜEF TDE
Dergisi, C. LVI/444
Sertkaya Osman Fikri, (2008), Göktürk (Runik) Harfli Yazıtların Envanter, Alfabe ve
Bibliyografya Problemleri Üzerine, Dil Araştırmaları Dergisi, S:2, Bahar
Şavk Ülkü Çelik-Türkyılmaz F.-Cengiz M., (Hazırlayanlar), (2009), Uluslararası Türkiyat
Araştırmaları Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi Bilgi Şöleni Bildirileri, 28-30 Mayıs 2008, Ankara,
TDK Yayınları
Şen Serkan, (2014), Eski Uygur Türkçesi Dersleri, İstanbul, Bilge Kültür Sanat Yayınları
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 419
International Journal of Languages’ Education and Teaching UDES 2015
Tekin Talat, (1993), Old Turkic Word Formation Üzerine Notlar, Dilbilim Araştırmaları: 3
Tekin Talat, (2003), Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi:9
Tekin Talat, (2008), Orhon Yazıtları, Ankara, TDK Yayınları
Thomsen, V. (2002), Orhon Yazıtları Araştırmaları, Çev. Vedat Köken, Ankara, TDK Yayınları
Tunç Tomris, (1972), Divanü Lûgat-it-Türk Dizini, Ankara, TDK Yayınları
User Hatice Şirin, (2010), Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları (Söz Varlığı İncelemesi),
Konya, Kömen Yayınları
Ünlü Suat, (2012a), Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Konya, Eğitim Yayınevi
Ünlü Suat, (2012b), Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü, Konya, Eğitim Yayınevi,
Üşenmez Emek, (2008a), Karahanlı Eserlerindeki Söz Varlığı Hakkında, Akademik İncelemeler,
Cilt:3, S:1
Üşenmez Emek, (2008b), Sözlük Çalışmaları Açısından Dîvânu Lugâti’t-Türk, Rize Üniversitesi
Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu Bildiri Metinleri, Rize, Rize Üniversitesi Yayınları
Üşenmez Emek, (2010), Karahanlı Türkçesinin Sözlüğü, Ankara, Doğu Kitabevi
Yıldız Hüseyin, (2010), Tanıtma: User Hatice Şirin, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı
Yazıtları, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Volume 3/11 Spring
Zieme Peter, (2000), Gabain, Annemarie von, Encyclopaedia Iranica, Vol.10, Fasc.3