archeology in Gaelic.pdf

7/27/2019 archeology in Gaelic.pdf

1/70

IRIS SEANDLAOCHTA AN UBN

2010 Eagrn 5

www.nra.ie/Archaeology/


2/70

Clr bhar

seandaICH

02 Nuascala Tionscadail

07 Cuntas Iarbhis

08 Mistr a gceirde: adhmaid oibrithe Eanach Abhalta, Co. Thiobrad rann

10 Maidir le grinn agus uaigheanna:tochailt ag Baile an Totaigh 2

14 Iarsma barr Bhaile na Mna 2

16 Luath-Fhiagaithe Cnuasaitheoir Gar

Don tSionna18 Luaithreach Cramtha agus

ceisteanna: Adhlacadh Crumhaoiseag Derrybane 2

22 Coirnn Meare

23 ASI: Imscrd ar LthairSeandlaochta i dtuaisceartChontae L

26 Oibri iarainn menaoiseach saphuiteach

30 Seandlaocht cur in il trthaispentas: tuairim an phobail dtomhas

34 An ith Triomaithe Arbhair is Luaithein irinn?

36 Laethanta Tosaigh ar Sheachrd RosMhic Thriin an N25

38 Folcadh sa Chrumhaois?

40 Babhla polapd agus pota ogairtilchrochacha

41 Tochailt, sonra agus craobhscaoileadh

42 Uaimh Thaln ag Baile na Carraige 245 Seandlaocht an Togair Cheiltigh

an Radharc de Chin

48 Ag tgil ar bhunsraith thathagach:tochailt ag lios Rth Mhuirisn

50 Cuimhne ar an mBs ag Mullach, Co.Longfoirt

52 Cls agus Lonnaocht Neoiliteach ganrochan ag Tulach ide

56 Tbhacht nuair?

60 Creideamh limneach na hatgla64 Gluais

08 Mistr a gceirde:adhmaid oibrithe Eanach Abhalta, Co.Thiobrad rann

Danann Kate Taylor,

Stirthir Tochailte le TVAS

(Ireland) Ltd, tuairisc ar roinnt

dantn adhmaid ar thngthas

orthu le linn tochailt ar an

scim mhtarbhealaigh M7

An tAonachLuimneach.

38 Folcadh saChrumhaois?

Danann Nial O Neill,

Stirthir Tochailte le

Headland Archaeology Ltd,cur sos ar umar

mionsaothraithe, tobar agus

ardn a fuarthas faoi fhulacht

fiadh/ dumha dite ar

mhtharbhealach an M7.

56 Tbhacht nuair?

Scrdaonn Ken Hanley,Seandla NRA le Foireann an

Deiscirt, an chaoi a

bhfeabhsaonn an dul chun

cinn eolaoch agus

teicneolaoch go leannach

rimse agus beaichte na

modhanna dtaithe at

infhaighte do sheandlaithe.


3/70

Filte chuig an

gCigi hEagrn de SeandaFEARDORCHA DE BARRA, Promhfheidhmeannach an daris um Bithre NisintaFearaimse filte roimh litheoir chuig an gcigi heagrn de Seanda, irisleabhar

seandlaochta an NRA. Is cis mhrtais dinn go bhfuil cig eagrn den

irisleabhar curtha dnn, agus t s tar is bheith mar cheann de na foilseachin is

m a ritigh lena litheoir as an iliomad foilseachn seandlaochta a thirgeann

an NRA i lthair na huaire. Fuair gach aon eagrn go dt seo ardmholadh go

leor cearn, agus chuir an tsraith le bun an NRA mar cheann de na foilsitheoir is

forsa don saothar seandlaochta in irinn, faoi mar a dirt lirmheastir

amhin le dana.

T rath an irisleabhair Seanda, an d shraith monagraif de chuid an NRA (fach l. 6 agus an cldach

cil) agus modhanna eisina eile, cosil le Bunachar Sonra Seandlaochta an NRA (fach l. 41), i bhfiach

go mr ar fhs agus dograis Dhire ORourke, a bh ina Ceann Seandlaochta ag an NRA idir na blianta

2001 agus 2010. Both linn go bhfuair Dire bs ag deireadh m Aibrein tar is di dshln a tinnis a

thabhairt, agus is mr a aironn a muintir, cairde agus comhleacaithe uathu . Ba mhr a rannchur le saothar

an NRA agus le gairm na seandlaochta tr chile, agus rachaidh a hoidhreacht chun leasa an d ghrpa

amach anseo.

Tiomnamidne an t-eagrn seo d cuimhne.

seanda Iris Seandlaochta an UBN 1

An tdars um Bithre NisintaNational Roads Authority

Feardorcha de Barra

Foireann Tirgthe

FOIREANN EAGARTHIREACHTAMichael StanleyRnn SwanRachel Pierce (eagarthir cipe,Verba Editing House)

TIRGEADH, LEAGAN

AMACH, DEARADH AGUSCLDIREACHTBrunswick Press Limited,Baile tha Cliath

COINCHEAP DEARAIDHBUNAIDHBegley Hutton DesignConsultants

FOILSITHEOIRdars um Bithre NisintaTeach Naomh Mirtn

Bthar WaterlooBaile tha Cliath 4

SUOMH IDIRLNTabhair cuairt arwww.nra.ie/Archaeology/ chunleagan PDF den irisleabhar agusde gach eagrn roimhe seo afheiceil agus a osldil.

SANADHN g gur liri at sna tuairim a nochtarsan fhoilseachn seo ar dhearcadh andaris um Bithre Nisinta, ach istuairim na n-dar iad fin amhin at iontufs.

An tdars um Bithre Nisinta 2010

Gach ceart ar cosnamh. N fidir cuid ar bithden irisleabhar seo a ath-chlbhualadh n aatirgeadh n a sid ar aon bhealachleictreonach, meicniil n eile, d bhfuil ann nd n-airgfear d is seo, lena n-irtearftachipeil agus taifeadadh, n ar bhealachigin eile gan toil scrofa na bhfoilsitheoirroimh r n gan ceadnas trna gceadatearcipeil shrianta in irinn arna eisiint agGnomhaireacht Ceadnchin Chipchirt nahireann Teo., ras na Scrbhneoir, 19Cearng Parnell, Baile tha Cliath 1.

omh cldaigh: Prca Aghaidhmhaisc uathiln gCr-umhaois Luath Bhaile Mhistala, Co.

Chorca, a fuarthas lithren ar BhtharFaoisimh an N8 i mBaile Mhistala(Grianghraif: John Sunderland)


4/70

Sheol an tAire Stit MartinMansergh TD ceathr monagrafscime an NRA, In the Shadowof the Galtees: archaeologicalexcavations along the N8 Cashelto Mitchelstown road scheme, ascrobh Melanie McQuade,Bernice Molloy agus ColmMoriarty, ar an 16 Samhain2009 i suomh menaoiseach anFhleit i gCaislen Chathair DinIascaigh, Co. Thiobraid rann.Chabhraigh an imeacht, adeagair Oifigeach OidhreachtaChomhairle Contae Thiobraidrann Theas Labhaoise

McKenna, le hoidhreacht shaibhir sheandlaochta agus chultrthaThiobraid rann Theas a chur chun cinn. Ba an Cathaoirleach LiamAhearn, Comhairle Contae Thiobraid rann Theas, a thug an t-aitheasc oscailte, agus thug Mary Cahill, Coimeda Seaniarsma inArd-Mhsaem na hireann (agus at as Cluain Meala dhchas),spreagaitheasc. Cuireadh feabhas ar an suomh atmaisfarach ag cuidde na rannphirtithe a raibh culaithirt mhenaoiseach caitheamh acuagus ag an mbraon beag de mhe a bh ar fil chun filte a chur roimhna haonna.

Cuireann In the Shadow of the Galtees sos ar thortha nadtochailt seandlaochta a rinneadh ar bhealach Scim FeabhschinBithre an N8 Chaiseal go Baile Mhistala, ar thug Margaret Gowen& Co. Ltd (MGL) fthu. Mar thoradh ar na himscrduithe sinaithnodh 63 lithren seandlaochta nach raibh tuairisc orthu roimhe

sin, it ar nocht seandlaithe iarsma ghnomhaocht lonnaochta,dheasghnch agus tionscail. Cuireann na hdair sos ar na dantiniontach spisiil a fuarthas sna lithrein sin, a lironn na hathruithear riachtanais, ar thoighs agus ar dhlseacht pholaitiil na ndaoine araibh cna orthu sa cheantar le 5,000 bliain anuas. Cuirtear feabhas archur i lthair thortha na tochailte ag CD-ROM a thann in ineachtleo agus a chuimsonn na tuarasclacha deireanacha tochailte agus nasaintuarasclacha go lir, ag cur ar chumas an litheora tuiscint nosfearr a fhil ar na trdhreacha a raibh cna ag r sinsir iontu thrimhse na ramhstaire anuas go dt an trimhse iar-mhenaoiseach.

Is an NRA a dfhoilsigh In the Shadow of the Galtees agus t sar fil i siopa leabhair n dreach Wordwell Book Sales, WordwellLimited, Media House, Pirc Gn Dheisceart an Chontae, Baile na

Lobhar, Baile tha Cliath 18 (teil: +353 1 2947860; romhphost:[email protected]).

Mairad McLaughlin, Seandla Cnta n NRA, Foireann an Deiscirt.

2 seanda Iris Seandlaochta an UBN

Nuacht

Nuascala Tionscadail

In the Shadow of the Galtees

chl go deis: Melanie McQuade (MGL), Seandla Cnta sa NRA, Mairad McLaughlin, Colm Moriartyagus Bernice Molloy (MGL) ag seoladh In the Shadow of the Galtees. (Grianghraf: Sheelagh Conran)

Roinnt gnmh athachtaithe roimh an seoladh leabhair. (Grianghraf: Fintan McCarthy)


5/70

Aisghabhadh iarsma Fhia Mr na mBeann (Megaloceros giganteus) chsta thoir locha

oighrigh dhanaigh i mBealach Achaille, Co. Thiobraid rann, le linn tochailtdeireanacha ar mhtarbhealach an M7 n Aonach-Luimneach. Bh leaba domhain marlacarntha sa loch agus ina dhiaidh sin cldaodh an lithren ag portach. Chuimsigh nabloghanna a daithin an tOista-sheandla Auli Tourunen bloghanna binne agusbloghanna cnmha eile, lenar irodh dh mhandabal cl (cnmha gill ochtair), agtabhairt le fios go mbaineann na hiarsma le dh fhia ar a laghad. Mar gheall ar nacnmha go lir a thinig eiseamail aosacha agus toisc go bhfuil beanna ann,dearbhatear go bhfuil fia fireann amhin ar a laghad i gceist. Sholthrdh an timpeallachtseo ina bhfuil aolchloch chun tosaigh agus at ar mhrn cailciam an chinel faraighiontach scamhardach a bheadh ag teastil chun tac leis na beanna suntasach arb iad antrith is cilila den speiceas (rise 3.6 m, mechan 40 kg). Filleadh dta radacarbin de1093910861 RCh, 1090210782 RCh agus 1048010178 RCh na tr shampla agus tsiad ag teacht le dta foilsithe. bhar dospireachta fs an trth beacht a ndeachaighan speiceas seo in ag, agus fuarthas sampla nos deireana sa tSibir.

Rinneadh blogh adhmad fearnige (Alnus glutinosa), a daithin an tAirca-luibheolaKaren Stewart ar dts agus a dearbhaodh ag an bPaila-chomhshaola Ingelise Stuijts, aaisghabhil freisin Bhealach Achaille. Rinneadh dt radacarbin siar go 7308-7073RCh ar an adhmad sin. Is gnch go ndeirtear gur thinig an fhearng sin go hirinntimpeall 6000 RCh. Tugann staidir ar phailin i gCill irne, Co. Chiarra agus i nGleannd Loch, Co. Chill Mhantin le tuiscint go raibh pobail leithlisithe dfhearng ann taobhle pine agus dair nuair a tharla an coilni iaroighreach tosaigh do choillearnacha.Fuarthas an fhianaise luath sin ar fhearng ghrinn pailine gaothshidte a dfhadfa aiti gur eascair siad fhoinse lasmuigh dirinn. T tbhacht ag baint le sampla BhealachAchaille toisc go ndearbhaonn s go raibh an fhearng ag fs i dTiobraid rann mlebliain nos luaithe ar a laghad n mar a ceapadh ar dts.

Lisa Doyle, Bainisteoir Lithrein,, Headland Archaeology Ltd.


Fia Mr na mBeann agus fearng luath:

an tbhacht a bhaineann le bloghDuaiseanna asCur i LthairTaighde arOidhreacht 2010Tar is dul i gcomrtas leis an deichnir

seandlaithe is m sa Bhreatain, bhuaigh

Brendon Wilkins, a doibrigh i Headland

Archaeology Ltd uair amhin, an duais dara

hite ag Duaiseanna Oidhreachta Shasana as

Cur i Lthair Taighde ar Oidhreacht 2010.

Bronnadh an duais as a chur i lthair faoi

reilig agsla a ndearnadh a thochailt ar

scim bithre an N6 Ghaillimh go Bal tha

na Sluaighe Thoir. Rinneadh an searmanas

duaise bliantil sin, a mholann do

thaighdeoir at gnomhach i ngach rimse

den oidhreacht sa Bhreatain agus in irinn a

gcuid tortha a chur i lthair don phobal, a

stil ag an irisleabhar Current Archaeology

agus ag an Portable Antiquities Scheme mar

chuid den chomhdhil Archaeology 2010 sa

British Museum, Londain, ar 2628 Feabhra.

Ag labhairt ag an searmanas duaiseanna,

dirt Brendon: Bh an tionscadal seo iontach

spreagil. Le 10 mbliana anuas t ire chun

tosaigh sa domhan maidir le mid agus

cilocht na hoibre seandlaochta adhantartairbhe as an mborradh tgla

nach n-aithntear go minic.

Is fidir tuilleadh eolais faoi na

duaiseanna, a dhantar a chomhurr ag an

Roinn Comhshaoil, Oidhreachta agus Rialtais

itiil in irinn a fheiceil ag: http://www.

english-heritage.org.uk/professional/training-

and-skills/improving-practice/awards-for-

presentation-of- heritage-research/.

Michael Stanley, Seandla UBN,

Ceannoifig UBN.


6/70

C gur osclaodh scimmtarbhealaigh an M3 Chluain Aodha Laisteas de

na Cealla roimh am imbliana, bh an chadmhrfhoilseachn faointseandlaocht a thngthasuirthi ar an scim ar filsular osclaodh an scim.

I Mrta 2010 sheol antAire Iompair NoelDempsey TD Places Alongthe Way: first findings onthe M3, a chuir SeandlaSinseartha n NRA Mary B

Deevy agus Donald Murphy, Stirthir ArchaeologicalConsultancy Services in eagar, san Ionad Ealaon Solstice sanUaimh, Co. na M. Thug an Dr Michael Ryan, Stirthir anLeabharlann Chester Beatty i mBaile tha Cliath rid ag anseoladh agus chuir s filte roimh scaipeadh luath na gcuntas mragus na dtuairim faoi ocht gcinn de na lithrein ba mh andearnadh a thochailt ar mhtarbhealach an M3 idir Dn Binneagus an Uaimh i gContae na M, ceantar a chuimsonn antrdhreach nos leithne timpeall Chnoc na Teamhrach. Dirt anDr Ryan c gur ritis eatramhacha a scrobhadh agus taighdeiar-thochailte ar sil at sna caibidl go lir san imleabhar seo,nach cosil go dtiocfaidh athr mr tar is tuilleadh taighde archuid mhr de na conclid a moladh ar bhonn sealadach.

Rinne an Dr Ryan a aitheasc a tholacadh do Dhire ORourke, Ceann Seandlaochta san NRA 2001-2010, agusthug s ms d raibh bainte amach aici, lenar irodh an NRAa bhun mar cheann de phromhfhoilsitheoir naseandlaochta in irinn.

Is Places Along the Way an cigi foilseachn i sraithMonagraif Scime an NRA agus is an chad mhonagraf israith at chun pl leis na tortha tochailte n M3. Dfhoilsighan NRA i Nollaig 2009 agus t s ar fil i siopa leabhair ndreach Wordwell Books Sales, Media House, Pirc GnDheisceart an Chontae, Baile na Lobhar, Baile tha Cliath 18(teil: +353 1 2947860; romhphost:[email protected]).

Mary Deevy, Seandla Sinsearach UBN , Foireann an Oirthir.


Nuacht


Places along the way: an chad mhonagraf ar an M3

chl go deas: an t-dar Robert OHara, an tAire Iompair Noel Dempsey TD, Cathaoirleach William Carey (Comhairle

Contae na M), an Dr Michael Ryan, na heagarthir Mary Deevy agus Donald Murphy agus an t-dar AidanOConnell ag seoladh Places Along the Way. (Grianghraf: Alan Russell)

An seandla Robert OHara, duine de na hdair a bh rannphirteach san fhoilseachn, ag sni cipeanna ag anseoladh. (Grianghraf: Alan Russell)


7/70

Rechtlfaidh Ranng Seandlaochta an NRA a SheiminerBliantil Seandlaochta ar 26 Lnasa 2010 san stn Gresham,Baile tha Cliath chun bheith ar sil ag an am canna leis an

tSeachtain Oidhreachta Nisinta (2129 Lnasa). Measadh gombeadh s oirinach breathn ar thama a lireodh an imnfaoin ngeilleagar at le brath faoi lthair, agus mar sin is teidealan tseimineir i mbliana n An t-Am Fad, Athr Ratha.

Tthar ag iarraidh ar na cainteoir i mbliana dul i ngleic leisan bhfianaise sa tseandlaocht ar thimthriallta de bhorradh aguschliseadh. Mar shampla, cuirfidh an seandla comhshaoil an DrScott Timpany i lthair Agricultural boom and bust in medievalIreland: plant macrofossil evidence from sites along the N9/N10road scheme, agus cuirfidh an Seandla sa NRA Ken Hanleypipar dar teideal Profiting from the land: mixed fortunes inhistoric landscapes i lthair.

Is fidir clr iomln an tseimineir a fheiceil ar lithrengrasin an NRA, ag www.nra.ie/Archaeology/ArchaeologySeminar2010/. Imeachta saor in aisce at iSeimineir Nisinta Seandlaochta an NRA, ach n mr it achur in irithe. Chun clr don imeacht seo dan teagmhil le dothoil le Lillian Butler (teil: +353 1 6602511; romhphost:[email protected]).

Michael Stanley, Seandla UBN, Ceannoifig UBN.


An t-Am Fad, Athr Ratha

Taighde a dhanamh ar airca-gheoifisicCosil le haon fhorbrir mr, t s ar cram don NRA srianta mra thaobh na seandlaochta a aithint go luath chun go bhfadann s aondrochthionchair a mhaol go ssil agus ag sil freisin go mbeidh sin ann iad a oslaghd. Le deich mbliana anuas t sid baint ag anNRA as modhanna agsla chun srianta den srt sin a aithint, agus t

an suirbh geoifisice ar ceann de na modhanna lrnacha. Foilsodhtortha suirbhanna den srt sin in eagrin de Seanda a thinig roimheseo (mar shampla, fach Eagrn 1 [2006], pp. 1215).

Mar gheall ar fhairsinge agus ar mhid na hoibre seandlaochta arinneadh ar scimeanna bithre nisinta, creidimid go bhfuil s in amanois athbhreithni a dhanamh ar thortha na hoibre sin agus a mheascib acu ar chomhlon na suirbhanna sin a gcuid cuspir aonair agusar a mhid agus at leas bainte ag an NRA astu. Tuigimid freisin gombeidh bharthacht nos leithne ag baint leis an athbhreithni fairsingsin mar fhoinse lrnach de phromhshonra seandlaochta agus trfhaisnis den srt sin a dhanamh inrochtana go mbeimid agcomhlonadh r gcuspra mar at an fhaisnis a thagann chun cinn scimeanna bithre nisinta a scaipeadh.

T an staidar seo dhanamh ar bhonn na comhdhla Near

Surface ar shuirbhireacht airce-geoifisice, a rinneadh i gColiste naTronide i bhfmhar 2009. Thaispein an chomhdhil go soilir anobair shuntasach a rinneadh ar scimeanna bithre nisinta agus an

dul chun cinn mr a rinneadh thaobh na suirbhireachta airce-geoifisice in irinn agus ar fud an domhain le deich mbliana anuas.

Rinneadh an t-athbhreithni a choimisin mar chuid de ChlrComhaltachta an NRA, a bhfuil cuspir faoi cheathair sonraithe aige:1. Athbhreithni a dhanamh ar chleachta airce-geoifisice ar

scimeanna nisinta bithre le 10 mbliana anuas.2. Bunachar sonra inrochtana de gach scim den srt sin a fhorbairt.3. Tabhairt faoi thionscadail pholtacha chun fiosr a dhanamh ar na

fachtir agsla a mbonn tionchar acu ar rath n ar theip suirbh,lena n-irtear fachtir mar shasracht, riginachas agus geolaocht.

4. Molta a dhanamh don NRA maidir leis na teicnc geoifisice isifeachtla thaobh costais.

I ndeireadh na dla, cuirfidh an staidar seo ar chumas an NRA achuid cleachta a thagarmharcil de rir an dea-chleachtais idirnisintaagus freisin solthridh s acmhainn shuntasach faisnise a mbeidhpleanlaithe, taighdeoir, an lucht acadil agus baill den phobal igcoitinne ar ndigh, in ann sid a bhaint as.

Timid ag sil go mbronnfar an chomhaltacht sna seachtainromhainn agus timid ag tnth le litheoir a choimed ar a n-eolas

faoin dul chun cinn uirthi sna heagrin de Seanda at le teacht.Rnn Swan, Ceann Seandlaochta (gnomhach) UBN, CeannoifigUBN.


8/70

Beanna agus umair: foilseachinat le teacht n NRAFoilseofar Creative Minds: production,manufacturing and invention in ancient

Ireland, an seacht imleabhar sa tsraithSeandlaochta agus i sraith Monagraif Scimean daris um Bithre Nisinta, ag deireadhmh Lnasa 2010. Sa leabhar nua seo, a chuirMichael Stanley, Ed Danaher agus James Eoganin eagar, t imeachta Sheiminer NisintaSeandlaochta an NRA a rechtladh ar an 27Lnasa 2009 san stn Gresham, Baile thaCliath.

Rinne na cainteoir ag an seiminerCreative Minds iarracht cruthaitheacht rsinsear, a bhfuil fianaise uirthi le feiceil snafionnachtana go lir a rinneadh ar scimeanna

bithre nisinta, a scrd, a thuiscint agus acheiliradh. Scrdaonn an monagraf a thinigchun cinn d bharr tirgeadh uirlis cloiche, criadireachta agus teicstl le linnthrimhse na ramhstaire; cuid den fhianaise is luaithe ar iompar rothach in irinn;danamh clog limhe ar shuomh mainistreach agus ar phrisis mhiotalireachta lelinn thrimhs na ramhstaire deireana agus na menaoiseanna. Tr hsid a bhaintas seandlaocht thurgnamhach agus as athdhanamh romhghinte, agus tr fhianaise go leor lithren ar fud na tre a shintisi, lironn na hdair an chruthaitheachtnach mr a bheith ag seandlaithe chun eagar a chur ar a gcuid fianaise, chun athuiscint agus a chur i lthair.

Foilseofar Of Troughs and Tuyres: the archaeology of the N5 CharlestownBypass, an mhr is deireana i sraith Monagraif Scime an NRA, i nDeireadhFmhair 2010. Sa leabhar nua seo, a scrobh Richard F Gillespie agus AgnesKerrigan, t tortha na dtochailt a rinne Comhairle Contae Mhaigh Eo arSheachbhealach Bhaile Chathail ar an N5 i gContae Mhaigh Eo agus i gContae RosComin. Sna lithrein a ndearnadh a thochailt bh gnithe lonnaochta, sochraideagus tionscail n r Neoiliteach, n gCr-umhaois agus dhta luath snamenaoiseanna. Taispenadh buaicphoint na frotha a thngthas orthu le linn nadtochailt san eagrn roimhe seo (Seanda, Issue 4 [2009], pp. 811) agus fuarthasgur dantin thbhachtacha iad maidir le scal seandlaochta na tre a insint. Mar abh amhlaidh maidir leis na frotha a nochtadh ar scimeanna bithre nisinta eile iLiatroim, i nGaillimh agus i Sligeach le blianta beaga anuas, tarraingonn nafionnachtana iontach spisiil sin aird ar an rl lrnach at ag an Iarthar maidir lescal seandlaochta an oilein seo at fs ag teacht chun solais.

Dfhoilsigh an NRA Creative Minds and Of Troughs and Tuyres agus beidh sar fil i siopa leabhair agus dreach Wordwell Book Sales, Media House, PircGn Dheisceart an Chontae, Baile na Lobhar, Baile tha Cliath 18 (teil: +353 1

2947860; romhphost: [email protected]).

Michael Stanley, Seandla UBN, Ceannoifig UBN.


Nuacht


Nta Comhairleathbhreithnithe lehaghaidh

TochailteoirT Ard-Mhsaem na hireann tar is a chuid NtaComhairle le haghaidh Tochailteoir (a eisodh denchad uair in 1997) a athbhreithni agus a atheisiintagus beartaithe Ionad Acmhainn Bailichn nua anMhsaeim a oscailt i mBaile Anra, Sord, Co. Bhailetha Cliath, i bhfmhar 2010. Le hoscailt an IonadAcmhainn Bailichn, tthar ag sil go mbeidh anMsaem in ann tos ars ag tgil isteach earraseandlaochta a aisghabhadh i dtochailt le dana.Chun go mbeadh an priseas sin chomh hifeachtachagus is fidir, n mr go ndanfa na frotha tochailtea chaomhn, a dhoicimad, a uimhri, a lipadagus a phacistiagus sin an cuspir at ag naNta Comhairle. Tugann na Nta treoir iomln dosheandlaithe agus do shainoibrithe eile chun cabhrleo bhar a ullmh le taisceadh san Ionad Acmhainnnua.

Chomh maith le treoirlnte ginearlta maidir ledoicimad, le huimhri, le lipad agus pacisti, tcuid leathnaithe sna Nta Comhairle athbhreithnithefaoi chram frotha ag tochailteoir agus freisin t naTreoirlnte Caomhnaithe athbhreithnithe le haghaidhSeandlaithe de chuid an Irish ProfessionalConservators and Restorers Association atirgthe inan-iomln. Freisin t treoirlnte pacistithe sonrach

dbhar iontu chomh maith le mni ar na riachtanaisnua maidir le doicimad digiteach faoi fhrotha achur isteach agus imlne ar na nsanna imeachtafoirmila um thaisceadh a sidfidh an Msaem.

Is fidir na Nta Comhairle a fheiceil n aosldil ar lithren grasin Ard-Mhsaem nahireann ag http://www.museum.ie/en/list/policies.aspx, n is fidir iad a iarraidh n Oifigeach Dualgaisi Ranng Sheaniarsma na hireann, [email protected]. Moltar go tran do gachseandla at freagrach as frotha tochailte n adfhadfadh a bheith freagrach astu amach anseoaithne a chur ar na Nta Comhairle.

Andy Halpin, Coimeda Cnta, Ranng Sheaniarsmana hireann, Ard-Mhsaem na hireann


9/70

Bh Dire ORourke, a fuair bs ar an 28Aibren 2010 agus 45 bliain daois, inaCeann Seandlaochta san UBN. dag s, tms tugtha ag go leor daoine di agus iad agiarraidh a chur in il, an oiread agus abfhidir, an cinel duine a bh intibeandhinimiciil gan eagla, go hirithe agus agdul i ngleic le breoiteacht le roinnt bliantaanuas; an comhghleaca cairdiil agus anceannasa dcheallach; an bhean chile, andeirfir, an aintn, an inon agus an cara dlis,grmhar.

Casadh Dire orm den chad uair agus m

ag feitheamh le hagallaimh in 2001. Iscuimhin liom an l sin go raibh s ina beanfhiosrach agus fhuinniil. Bh an fhiosrachtsin mar chuid bhunsach d carachtar. De rirmar a thinig struchtr seandlaochta chuncinn faoina treoir dhaingean ina dhiaidh sin,cuireadh filte romham fin agus roimhchomhghleacaithe mar chairde i saol Dhireagus a fir chile Ed. Chothaigh Direcomhghleacaocht agus cairdilacht laistigh dr ndream gtascdeacair toisc go rabhamar go lir fostaithe ag na Comhairl Contaeseachas an NRA ag an am. acht mr ab ea comhthth a chruth arna cins casta sin agus lironn s a pearsantacht agus a cuid buanna thaobh na hidirghabhla agus na bainistochta.

Bh fios a gn ag Dire. Mar sin c gur minic go mbodh s dianmar cheannasa, deireann Ed liom gurbh amhlaidh a bh s mar bheanchile. Ag a sochraid lainn, luaigh Ed a claonadh i dtreo ceannaisimpiriil agus ag imirt Risk. Bh s daingean diongbhilte maidir lenafs don todhchais cinnte go mbodh s ssta pl a dhanamh ach baannamh a gilleadh s n a imodh s na sl bhunsach. Is cuimhinliom na laethanta oibre comhghleaca agus na hocheanta sisialta acaitheadh le Dire, Ed agus le cairde agus comhghleacaithe mar gheallar na hbhair intleachtla agus pholaitila a pladh, mar gheall ar anbpl faoi struchtr an NRA agus faoin treo a raibh s ag dul ann agusfreisin mar gheall ar an largas nos doimhne ar sheandlaocht inirinn.

Bhodh Dire ar a dcheall ar na hcid sin, agus i mbun pl faoi

fhs, faoi straitis agus luachanna, ach i ndeireadh na dla bhodh fonnamhrnaochta uirthiagus guth iontach a bh uirthi. Sna hamhrin arns Take me up to Monto nochtadh a cuid framhacha, a ndr BleCliathach a tgil i gcrolr teaghlaigh ghrmhar a raibh a cuidluachanna polaitila fin acugr a thug s ar ais dibh, agus finagus a cuid sibln ag baint taitnimh as an saol lena n-athair snalaethanta deireanacha d shaol. N fidir liom dul isteach i bhforhallaan Sligo Great Southern gan Dire a fheiceil cois tine oche fhadalainn i samhradh 2004, a huillinn ar an matal agus pionta ina lmhaici, a ceann caite siar agus a sile dnta agus ar a dcheall ag canadh.Oche amhrnaochta, dimhilachta a bh inti agus bh sceitimn margheall ar fhionnachtain seandlaochta le brath, toisc go raibh imfhlcabhsaithe Neoiliteach ar an N4 nochtadh.

Theastaigh Dhire bheith ina seandla bh s ocht mblianadaois. Cheannaigh a mthair lmhleabhar a moladh ar Blue Peter,agus dar li fin, bh s gafa tar is sin a lamh. N fidir deighilt adhanamh idir a pearsantacht agus an tsl bheatha a bh aici ina

dhiaidh sin. Bhain s cim BA agus MA amachi UCD, it ar casadh a fear cile agus a caraclibh, Ed, uirthi. Fuair an stirthir buspirtaimseartha Duais ChuimhneachinRuaidhr de Valera as a trchtas MA. ChaithDire cpla bliain iarchime sna claiseanna;tar is na mblianta sin de thochailt agus deshainobair chuaigh s i mbun bainistochta denchad uair, agus sa deireadh ghlac s post marstirthir cnta i Dublinia. Lean s ar aghaidhlena sl bheatha sa bhainistocht nuair aceapadh mar Sheandla Cathrach le BrdasBhaile tha Cliath sa bhliain 1995. Ba ansin a

thinig a meanma throda chun cinn, agus chun tosaigh maidir le hoidreachtsheandlaochta a cathrach dchasa achosaint agus a chur chun cinn. Thaitin antroid agus an streachailt go mr li, aguschuaigh s i ngleic le go leor dshln eile agus i gceannas ar struchtr an NRA 2001.Aimsir strusmhar a bh inti freisin, fach. Agus ag tabhairt aghaidh ar an gcoimhlint

dhosheachanta idir an fhorbairt agus an tseandlaocht, chuir Direceisteanna simpl luachmharacn fth, agus cad an chis leis sin?

Trna cuid oibre bh Dire ag iarraidh go nglacfa leis go bhfuilbluach ag baint le struchtir chearta seandlaochta agus le bainistochttionscadail, le foilsi agus le dul i ngleic leis an bpobal agus go leor leoreile. Agus sin dhanamh aici, chuir s deireadh le go leor coimhlinta bh treoraithe ag tionchar agus fuair s an ceann is fearr ar go leorcil comhraic. N dhanfar dearmad ar an iarracht a rinne s, agus chomh hg, chun glacadh na ndaoine sin a bhaint amach. Anoisgabhaim fin agus mo chuid comhghleacaithe a cuid luachanna oibrechugainn fin. T s deacair glacadh leis go bhfuil s imithe.

Aireoidh go leor daoine go mr uathu t cuimhn deasa ag goleor acu ar an ralta reatha Dire O Rourke, mar a chuireann adlthchara Helen sos uirthi . T roinnt daoine ann freisin nach bhfuilcuimhn deasa acu, iad sid nach raibh neart cille acu le hullmh sulandeachaigh siad i mbun dospireachta li! Ach fs fin nl aon amhrasach go gcaithfidh siad a tiomantas, a diongbhilteacht agus a cuidcumhachta itimh a aithint.

C go mbodh s fochmhar agus i mbun dospireachta, is iad nacuimhn buana at agam faoi Dhire n bean g a bhodh istigh intifin i gceart agus sa bhaile le Ed in Inse Cr, i mBal tha hAmhnaisn ag tarnamh i gCuan an Mhadra, i gcomhluadar a clainne agus acairde timpeall tine campla ar Inis G, agus iad go lir ag baint suilt asa filte chroil, as a hacmhainn grinn fhonideach agus as a gire. Bhan leanbh i nDire fs beo bromhar go dt deireadh a saoil.

Agus cib suochn roga carraigeach a mbodh s ina su air,dhanadh Dire cinnte i gcna go mbodh na gloin ln agus gombodh an ceol ar sil agus ag ullmh i gcomhair amhrin.

Cosil le go leor daoine eile, ba onir dom a bheith inagcomhluadar.

Michael MacDonagh, Seandla Sinsearach UBN, Foireann an

Iarthuaiscirt(Foilsodh an scala bis seo den chad uair san irisleabharArchaeology Ireland, Eagrn Uimh. 92, Samhradh 2010.)


Onir a comhluadairI gcuimhne ar Dhire ORourke


10/70

Danann Kate Taylor, Stirthir Tochailte le TVAS (Ireland) Ltd, tuairiscar roinnt dantn adhmaid ar thngthas orthu le linn tochailt ar an scimmhtarbhealaigh M7 An tAonachLuimneach.

I 2007 nochtadh tchar substaintiil le linn monatireacht a dhanamh aroibrochta tgla i bPortach Eanach Abhalta, ar an teorainn idir Tiobraidrann agus Luimneach. Rinneadh tuairisc go hachomair ar thortha natochailte in Eagrn 3 de Seanda (lgh.545)sideadh deindreacroineolaocht (anails finncrainn) chun dta de thimpeall 40 RCh, lr nahIarannaoise, a chur leis an tchar de 78 m arleithid, a chnaisc dh inis thirim sa phortach agusar dcha go raibh s mar chuid de ghrasn

bithre nos leithne a thrasnaigh bogach a bheadhdothrasnaithe gan .

Is ioma posa adhmaid a sideadh i dtgilan tchair, lena n-irodh clir adhmaid,sleamhnin iomin chruinne, cuaill agus stca,agus lironn na marcanna uirlise marthanacha archuid acu seo sid uirlis iarainn ghar, dea-chothaithe ag oibrithe ardoilte. I gcuid deshraitheanna an struchtir, freisin, bh 15 dantnadhmaid a sideadh roimhe sin in it eile sularfeistodh isteach iad mar chuid den tchar.Caitrona Moore, seandla bogaidh, a rinne na

ruda seo a scrd agus a aithint.Is earra teaghlaigh iad cuid de na ruda, lena

n-irtear pirteanna de thr shoitheach ar a laghad

at danta as adhmad fearnige. Ba chuid de thrach bunsach ar dchagur losaid ceann acu seo, a sideadh chun taos a fhuineadh. Fuarthasfreisin roinnt posa de thobn sorcireach, lena n-irtear pirteanna dedh chluais. Is minic a thagtar ar shoitheach den chinel seo ina mbonnim phortaigh, ach bh smidirn danta den sampla a fuarthas in EanachAbhalta faoin am ar cuireadh sa phortach . Fuarthas freisin posa caol dethobn eile, 76mm ar airde, ar a raibh dromchla a bh crochnaithe go


Aoi-scrbhneoir

Mistr a gceirde: adhmaidoibrithe Eanach Abhalta,Co. Thiobrad rann

Ceann de na cuaill EanachAbhalta, Co. Luimnigh;

taispenann lon na marcannauirlise gur sid saor adhmaid

oilte tua an-ghar air.(Grianghrafanna John Sunderland)

An trach n losaid ar dchagur sideadh chun taos afhuineadh.


11/70seanda Iris Seandlaochta an UBN 9

Cuid de chluas tobinsorcirigh, ar dcha gur

sideadh le haghaidhbia n deoch a choimed.

Blogh na cuinge. Is fidir coilar iomln a fheiceil sa lr agus t pirtchoilar ar chl. Bheadh an chuing seo in sid le hainmhithe tarraingthe.

Pirt de charr. Bheadh clir adhmaid feistithe isteach sa sliotn chun bonn n taobh feithicle a dhanamh.

Blogh chabhail antobin ar a

dtaispentar anit ina gcuirf

an bonn.

hlainn ar ar lir a ln marcanna uirlise beaga ubhchruthacha,ar dcha a rinneadh le scian ghar. Chomh maith le feidhm abheith leis ba rud tarraingteach seo i dteach duine igin sachad aois RCh.

Fuarthas dh bhar talmhaochta freisin n lthair. Bloghde chuing ainmh, briste ar an d thaobh, ar a bhfuil coilaramhin iomln agus coilar amhin neamhiomln. Tuganngarspsil na gcoilar agus laghad an sampla at sln le tuiscintgur cuid de cheannchuing seo a shuodh taobh thiar

dadharca an ainmh. Bheadh ar na ba a gcloigne a sli agus abhr chun tosaigh ar an gcuing. T an chuing danta asadhmad fuinseoga, ar adhmad at lidir, solbtha agus frith-turrainge, rud a chiallaonn gur adhmad srmhaith lehaghaidh uirlise den chinel seo.

Fuarthas freisin earra briste ar dcha gur pirt de charr .Is posa dfhearng an t-earra seo ar a bhfuil pionna n duailat suite isteach i bpola beaga agus ar a bhfuil sliotn caoldronuilleogach. Dhanfa clir adhmaid a fheisti isteach sasliotn agus dhanfa iad a dhaingni le pionna beaga chunbonn n taobh cairr a dhanamh. Dfhadfa gur cuid denfheithicil channa pionna beag snoite eile ar a bhfuil poll ina

cheann a fuarthas in aice limhe. Fuarthas blogh d samhail thchar iomriteach na hIarannaoise sa Chorr Liath, AnLongfort, agus i dteannta a chile tugann na posa seo fianaisedinn ar an gcinel feithicle a dfhadfadh bheith in sid arbhithre den mhid seo a tgadh trasna na bportach.

Is ceist at le pl cib acu ar cuireadh na dantin, at golir ina mbloghanna, sa tchar toisc nach raibh siad sideachnos m n toisc go raibh tbhacht ar leith ag baint leo. Ar aonchor, t largas tugtha dinn ag na ruda leasaithe seo ar shaolitritheoir an rigiin le linn na hIarannaoise, sa bhaile agusar an mbthar.


12/7010 seanda Iris Seandlaochta an UBN

Aoi-scrbhneoir

Maidir le grinn agus

uaigheanna: tochailt agBaile an Totaigh 2

Radharc aer den d imfhl ag Baile an Totaigh 2, Tiobraid rann, ina bhfuil Caislen Bhaile an Totaigh le feiceil ar chl ar fad.(Grianghraf: Markus Casey)

Tuairisconn Lee Scotland, Stirthir Tochailte le Aegis Archaeology Ltd

ar ramhdht agus ar lirlamh ar dh imfhl menaoiseacha arna

dtochailt i gContae Thiobraid rann ar an scim mhtarbhealaigh M7,an tAonachLuimneach.

Ceann de roinnt frotha seandlaochta spreagla ar thngthas orthu ar

an mtarbhealach M7, an tAonachLuimneach is ea imfhl ilchime

nua-aitheanta i mbaile fearann Bhaile an Totaigh, c. 4.5 km soir dheas

n Aonach (fach Seanda, Eagrn 2 [2007], lgh. 446). Thochail Aegis

Archaeology Ltd dh lthair i mBaile an Totaigh. Fulacht fia agus iarsma

de chonair adhmaid n dardn adhmaid a bh sa chad cheann (Baile an

Totaigh 1) . Sa dara cheann, Baile an Totaigh 2 , a thochail Frank Coyne

agus Frank Ryan, bh dh imfhl ag teacht trasna ar a chile ina raibh

roinnt gnithe gaolmhara, lena n-irodh ceithre ith ghrnachleacthaobhacha, for-imfhl a cuireadh le ceann de na himfhluithe agus

an dchlacht go raibh an tr imfhl ann: cuid mhr de a bh laistigh

de chonair an bhthair.

Bh an d imfhl, a raibh cruth fodhronuilleogach orthu,

lirtheorannaithe le doga. Thart ar 35m ar 32m a bh an ceann is l; bh

an t-imfhl eile i bhfad nos m, tart ar 57m ar 59m.


13/70

Le linn na tochailte dirigh s chun bheith

soilir go raibh dta leis an d imfhl seo a

bhain le thrimhs agsla mar go raibh anceann is l laghdaithe ag an gceann is m thar

chuid mhr de phirt thoir na crche thuaidh.

Taobh amuigh de mhioniarsma tgla agus de

ghn mhr ar chosil le clais , ar dcha gur

teach slogtha a bh ann, arbh iad na gnithe

cnaithe amhin a bh ann, is beag fianaise a

bh ann go ndearna daoine cna ann. Thug

tochailt cheithre ith ghrnach agus roinnt

bloghanna chloiche br largas ar lthair

thuaithe mhenaoiseach arbh triom agus

priseil grnach a promh-fheidhm.

Ba lir ndr na ngnithe agus na ruda

ar thngthas orthu gur bhain an lthair leis an

menaois thaobh dta de, c gur thug frth

chinn tua cloiche snasta Neoiliteach fianaise ar

ghnomhaocht ramhstairiil ar an lthair seo.

Ar chur i gcrch na tochailte, norbh fhidir aondta cinnte a mholadh, c go raibh ndr an

sumh deimhnithe. Le linn na cad anailse

iarthochailte, gan dta radacharbin ag

gabhil leo, moladh gur dcha gur bhain an d

imfhl leis an menaois thaobh dta de, c

nrbh ionann iad thaobh dta de, c gur thug

seandla cnta an NRA Paul OKeeffe le fios

gur dcha gur bhain s leis an menaois luath

(Seanda, Eagrn 2 [2007], lch. 46).

Cinneadh ar ramhdht na lithreach mar

gheall ar a bheith suite gar diarsma t aird n

trimhse 13 -14 aois, thart ar 200m

thuaidh soir thuaidh uaidh, a tochlaodh

roimh thgil Sheachrd N7 an Aonaigh, agus

mar gheall ar iarsma Chaislen Bhaile an

Totaigh at ar marthain, suite thart ar 300m

soir. threoshuomh bheala isteach ar an dimfhl agus n ngaolmhaireacht idir na

himfhluithe, glacadh leis gur bhain an t-

imfhl is l agus is luaithe leis an teach halla,

rud at i gcomhrir le gnthchlaonadh

lonnaochta tuaithe Angla-Normannaigh. Ba le

le foirgneamh lir dhaingnithe, ar ns mta

agus bbhin, t halla, n fi sumh mhtaigh,

a raibh clachan ditribh feirme thart air, a

rinneadh na cinelacha lonnaochta seo.

Rinneadh an suomh a mhad nos moille

anonn tr imfhl nos m a thgila

dfhadfadh a rinneadh de thoradh ar an maoin

a thinig isteach mar gheall ar thriom

grnachagus a raibh baint aige le Caislen

Bhaile an Totaigh.


Plean de Bhaile an Totaigh 2 a thaispenann na promhghnithe menaoiseacha (t dog an imfhlaithe nos luaithe scthaithe) (Lnocht: Aegis Archaeology Ltd)

Suomh anadhlactha dbailte

Dog an fhorfhoirgnimh

Suomh ith 2

Adhlacadh aonair

T

Dog an imfhlaithenos moille Clais strla/struchtr

slogthaith 4

Suomhith 3

ith 1Dog an imfhlaithenos moille

An imfhlnos luaithe

Dfhadfadh gur seoan tr imfhl


14/70

Mar sin de, ar chur i crch na dtochailt, bh an chuma ar an scal

gur lir an ramh-lirlamh ar lonnaocht an tsumh, c go raibh s

rud beag nos deacra teacht ar fhianaise ar leith. Cuireadh roinnt

conablach ainmhithe sa lthair in ineacht le dh uaighceann

amhin a raibh dog an fhorfhoirgnimh laghdaithe aige agus ina raibhdh phearsa aonair ( duine fsta agus piste), agus adhlacadh aonair

a bh sa cheann eile a bh suite in aice le bealach isteach an imfhlaithe

is luaithe. Creideadh go bhfadfar gur tharla adhlacadh na

gconablach ainmhithe agus na dtr chur le linn trimhse ghalair, trth

nrbh fhidir ainmhithe marbha a dhiscairt agus daoine aonair a

chur i dtalamh coisricthe mar gheall ar an ng a bh ann chun iad a

bhaint ar shiil go gasta chun scaipeadh galair a chosc. De ghnth,

chlogh na cuir le traidisin na Crostaochta, ach n i gcna a cloodh

leis. Siar dheas lmh soir thuaidh a bh an t-adhlacadh dbailte,

na cinn ina lu siar dheas, agus ina lu ar a ngualainn deas agus ar

a gcromn deas soir lmh siar a cuireadh an duine aonair agus a

cheann n a ceann ina lu soir. N gnthchleachtas Crostaochta antreoshuomh soir siar seo, ach amhin le haghaidh clireach, a mbeif

ag dil leis go gcuirf i reilig iad.

Mar gheall ar thuileadh anailse iarthochailte agus ar thuileadh

dtaithe, rinneadh lirlamh na lithreach a fheabhs. C go

bhfuarthas lon mr grinn grnach roinnt gnithe agus go

ndearnadh iad a aithint, rud a thacaonn leis an dtuairim gurbh

priseil grnach promh-fheidhm na lithreach, t s lirithe ag na

dta a fuarthas go raibh bun na lithreach tosaithe chomh luath

leis an seacht aois AD, rud a thugann le tuiscint go bhfadfar go

raibh treibh Ghaelach itiil, ar ns an Eile ina cna ann. Ar

cheann de na simlir ar ith 1, a bh an dta radacharbin ba

luaithe (620690 AD), ar simlar , mar gheall ar an it a bhfuil s

ar an lthair, a bhfadfadh dta a chur ar an imfhl is luaithe.

Treisodh leis an dta menaoiseach nos luaithe seo mar gheall ar


Pleananna cheithre ith (Lnocht: Aegis Archaeology Ltd)

Ceithre cinn de bhloghanna chloiche br a fuarthas le linn tochailte (Lnocht: Andrzej Wojtowicz, AegisArchaeology Ltd)

T ith 1ith 2

ith 3 ith 4

Cloch

OcsaditheNdrtha


15/70

dh dhta a fuarthas ith 3 a chldaigh trimhse 710 go 990

AD. Bh an t-imfhl nos luaithe laghdaithe ag an ith seo, rud a

lironn n amhin go ndearnadh dog an imfhlaithe nos luaithe

a aislonadh ach a thugann le tuiscint go raibh daoine ina gcna

san imfhl is moille le linn na trimhse seo.

Lirigh dta a ghabhann leis d ith eile (10301220 AD agus

11601280 AD maidir le hith 2: 12701390 maidir le hith 4),

a bh taobh istigh de ghnithe an imfhlaithe, lirigh siad go raibh

an lthair in sid n amhin thrimhs luath na menaoise ach

go dt mall sna menaoiseanna ach go raibh siad in sid freisinle linn lonnaochta sa teach halla in aice limhe. Lironn dta

ghnithe eile freisin, lena n-ittear an dchlacht go raibh an tr

imfhl ann, go raibh daoine ina gcna ann ar feadh i bhfad

anuas go dt ts an 15 aois. Le cnamh na n-anails nua a

rinneadh fadaimis a fheiceil anois gur beag athr a thinig ar

an lthair thar thrimhse 800 bliana, trth ar tharla athruithe

mra i saol polaitochta na linne bhris ionradh na nAngla-

Normannach Diche ile, ar de thoradh air a bronnadh talamh,

lena n-airodh Baile an Totaigh, ar Theobald FitzWalter

(bunaitheoir Chlann de Buitlir) a thg Caislen an Aonaigh idir

1200 agus 1220,sa bhliain 1185, anuas go dt teacht i rim chlann

U Chinnide nos moille sa 14 aois.Fadfar gur tharla teacht i rim chlann U Chinnide ag an am

chile is ar drodh nos m ar Chaislen Bhaile an Totaigh agus is

ar thinig meath ar imfhluithe Bhaile an Totaigh. C go dtugtar

Ballintotty ar an mbaile mr i Patent Rolls Shamais 1 1618 agus

go bhfuil muileann, llghort agus ocht gcbn liostaithe ag Baile

an Totaigh sa Civil Survey a bh in iarsheilbh dhuine de mhuintir

U Chinnide (16546AD), is cosil gur tagairt iad seo do

lonnaocht thrigthe at suite go dreach taobh thuaidh de Bhaile

an Totaigh. Fadfar go mbaineann na hadhlactha leis an trimhse

seo agus gur sideadh an suomh trigthe mar reilig a bh ar fil

nuair ba gh. C go bhfuil na dta fs ar feitheamh, lirigh anails

na dtais a rinne an t-oiste-eola Linda Lynch gurb gnach mn1215 bliana daois, a raibh an eitinn uirthi trth a bis, a bh sa

chur aonair. Aithnodh mar bhean 3539 bliana daois an duine

fsta san adhlacadh dbailte, agus mar phiste 56 bliana daois,

agus tugann ndr pearsanta an adhlactha le tuiscint go bhfadfar

gur mthair agus piste a bh ann.

T anails agus dt breise ndanamh faoi lthair chun cur lenr

dtuiscint ar an lthair. Foilseofar na tortha, mar aon le lirlamh iomln

na lithreach, mar chuid de shraith monagraf na scime NRA.


Tr scian menaoiseacha agus an ceann tua cloiche snasta Neoiliteach a fuarthas le linn tochailte(Lnocht: Andrzej Wojtowicz, Aegis Archaeology Ltd)

An cur aonair le linn tochailte. (Grianghraf: Aegis Archaeology Ltd) An t-adhlacadh dbailte le linn tochailte. Cuireadh an piste le taobh an duine fsta, lena ceann ina luar ghag an duine fsta. (Grianghraf: Aegis Archaeology Ltd)


16/70

Tugann Penny Johnston Eachtra Archaeological

Projects largas ar an bhfianaise i leith stril agusphriseil barr ag teach n gCr-Umhaois ar bhealachna scime bthair N8, Baile MhistilMainistir Fhear

Ma i gContae Chorca.

Is fidir le hanails aircaluibheolaochta(staidar arbhar lusanna lithreacha seandlaochta) eolas athabhairt ar na cinelacha barr a fsadh agus a

sideadh san am at thart. Lironn na hiarsmaplanda chruinnteach arna thochailt ag an seandla

Linda Hegarty ag Baile na Mna 2, Contae Chorca,sampla srmhaith de lthair inar caomhnaodh slnfaisnis lonmhara den srt seo agus lironn siad an

mid is fidir leo a nochtadh. Ddh strtha lonmharagrin a bhain leis an teach ag Baile na Mna 2 agus

fgadh iad gan cur isteach orthu bh lr na Cr-Umhaoise ann (c. 16001100 RCh).

Bonn solta gualaithe beag (is l n 1mm i midcuid mhr acu) agus de ghnth bonn siad scaipthe go

forleathan laistigh de shil-leagain seandlaochta, ruda chiallaonn gur deacair iad a fheiceil leis an tsil. Bh

an oiread sin grn sna sil-leagain ag Baile na Mna 2,fach, go rabhthas balta na solta a fheiceil go soilirde rir mar a bh an lthair thochailt. Glacadh lon

mr sampla le linn tochailte dfhonn na barra a bh anna aithint. Nuair a rinneadh na sampla a phriseil agus

nuair a rinneadh scrd formhadaithe orthu, fuarthasamach gur eorna nocht formhr na ngrnach, agus goraibh mid beag cruithneachta emmer ann freisin.

Bhothas in ann an chuid den teach nar tgadh nasampla ina raibh eorna nocht a bhreacadh agus an it

a bhfuarthas na sampla ina raibh lon mr grinn


Aoi-scrbhneoir

Iarsma barr Bhaile na Mna 2

An teach ag Baile na Mna 2, Contae Chorca, le linn tochailte. Grianghraf: John Sunderland)

Plean den chruinnteach ag Baile na Mna 2, lena n-irtear dileadh iarsma grnach.(Larid: Eachtra Archaeological Projects)

Cruinnteach

Lne fltaneamhthochailte.

Eorna

Cruithneach



Radharc ardaithe ar theach Bhaile na Mna 2 le linn tochailte agus samplla. (Grianghraf: John Sunderland)

Cloch chuimilte a thngthas uirthi ag Baile na Mna 2. (Grianghraf: John Sunderland) Cloch bhr ar thngthas uirthi ag Baile na Mna 2. (Grianghraf: John Sunderland)

emmer a thaispeint. Lirigh s seo gur dcha gur sa chuid thoir-theas den teach astrladh an emmer agus gur sa chuid lir agus sa chuid theas den teach a strladh an

eorna nocht.

Is cruithneacht chrotail emmer, rud a chiallaonn go bhfsann a ngrinn le crotailn cithn cosanta thart orthu. Bh a ln faisnise ag Baile na Mna 2 a lirigh go raibh

na crotail seo fs greamaithe le bun na ngrinn. Is dcha gur strladh na grinnlaistigh de na crotail, sa dias. Deirtear go gcuireann s seo le saolr ghrin strilte toiscgo gcuidonn s chun a chosaint ar ionsa fungais agus feithid. Ciallaonn crotail a

bheith ar ghrinn emmer, fach, nach mr don bharr dul tr shraitheanna casta dechimeanna phriseil barr sular fidir a sid mar bhia, tharla gur g na crotail

agus na gais a bhaint de sular fidir an ghrin a ithe. I gcodarsnacht leis sin, nl crotailar eorna nocht. C go gciallaonn s seo gur beag cosaint at ag na grinn agus iad stril, t de bhuntiste aige gur fusa iad a ullmh le hithe s rud gur l an obair agus

an t-am is g chun iad a ullmh.

Fuarthas cloiche br agus cloiche cuimilte in ineacht leis na sil-leagain grinnlonmhara seo. Is lir gur strladh barra grin demmer agus deorna nocht ag an teach

seo ag Baile na Mna 2 agus gur ghnomhaochta tbhachtacha iad priseil barra agus

ullmh bia a rinneadh sa teach seo.

Cloiche br agus cloiche cuimilte a thngthas orthu le linn tochailte.(Grianghraf: John Sunderland)


18/70

Tugann TJ O Connell, Feitheoir Sinsearach le Headland Archaeology

Ltd, tuairisc ar fhionnadh agus ar dht ceann tua n R Luath-

Mheisiliteach i gContae Luimnigh, ar scim bhthair an M7 idir

Aonach Urmhumhan agus Luimneach

T ceann tua cloiche fnach phirc fhliuch le droch-dhraenil i

Richill, at thart ar 2.5 km soir thuaidh shridbhaile th an

Choite ar imeall oirthearach chathair Luimnigh, tar is cur lenr gcuid

eolais ar ghnomhaocht dhaonna i rigin na Sionna. T scruthaithe go mbaineann an dantn, a fuarthas i nDeireadh Fmhair

2006, nuair a bh monatireacht sheandlaochta ar sil maidir le

baint na barrithreach roimh na hoibreacha tochailte ar

mhtarbhealach an M7 Aonach Urmhumhan go Luimneach, leis

an R Luath-Mheisiliteach (80005500 RCh). Dsidfeadh roinnt

de na chad itritheoir sa rigin, idir 7,500 agus 9,000 bliain shin,

an ceann tua.

Fuarthas an dantn c. 2.5 km soir dheas Abhainn na Sionna

agus ba sin lthair thr cinn dfhulachta fiadh/dumha dite agus

adhlacadh aonair de dhuine daonna cramtha, a ndearnadh tochailt

orthu i ndiaidh aimsi an chinn tua. Fuarthas i lr an lithrein

tamall na promh-ghnithe seandlaochta. Rinneadh dt carbin

ar na dumha dite agus baineann said leis an R Neoiliteach

Dhanach (29002500 RCh), leis an R Neoiliteach

Dheireanach/Luath-R Chrumha (2500-2200 RCh) agus leis an R

Mhen-Chrumha (16001100 RCh) faoi seach agus baineann an t-

adhlacadh cramtha leis an R Mhen-Chrumha.

Rinne Emmet O Keeffe Thionscadal Tua Cloiche na hireann

agus Dr. Farina Sternke, saineola ar theicneolaocht liteach, scrd

ar an tua cloiche. Is at ann n posa scealla athraithe a bh 108mm ar fhaid, 41 mm ar leithead agus tis 22 mm ann. T faobhar

gearrtha at idir cearngach agus cruinn agus taobhanna at drithe

beaginn ann agus nl an bun crochnaithe. Bh comhartha ann go

ndearna teas damiste ar an gciumhais agus ar thaobh amhin, a

bhfuil comhartha ann go bhfuil s caite bheith hsid agus go

bhfuil s snasta. Tugadh faoi deara go raibh gruanna dreacha ar dh

thaobh an tua, chomh maith.

Is fidir cinn tua snasta a dht n R Mheisiliteach go dt an R

Chrumha. Ach, agsil le dumha dite n le hadhlacadh cramtha,

norbh fhidir dt carbin a sid chun an ceann tua a dht. Mar

sin, chaithf roinnt trithe a bhain leis an dantn fin a sid, ina

measc na gruanna ridhe ar dh thaobh an earra a fhaightear, go

16 seanda Irisleabhar Seandlaochta an NRA

Aoi-scrbhneoir

Luath-Fhiagaithe Cnuasaitheoir

Gar Don tSionna

Aghaidh 1 an chinn tua scealla n r Luath-Mheisiliteach Richill, Contae Luimnigh. (Grianghraf:

Headland Archaeology Ltd)


19/70seanda Irisleabhar Seandlaochta an NRA 17

Aghaidh 2 cheann tua Richill.(Grianghraf: Headland Archaeology Ltd)

Lnocht de cheann tuaRichill, a lironn Aghaidh 1.

(Lnocht: Sara Nyland,Headland Archaeology Ltd)

coitianta, ar chinn tua n r Luath-

Mheisiliteach agus an sceall a hsideadh

le haghaidh a dhanta, chun a dht.

Sceall is ea bhar cloiche a hsideadh, go

coitianta, i ndants ceann tua sa r

Mheisiliteach ach t an chuma ar an scal

nr sideadh mrn le haghaidh dants

tua sa r Neoiliteach a thinig nos dana.

De ghnth, baineann lithrein

lonnaochta sa r Luath-Mheisiliteach lesuomhanna ar an gcsta, in aice abhann

agus in aice locha. Thug na suomhanna seo

deis do na luath-phobail sid a bhaint as

acmhainn ndrtha agsla. Chuir

aibhneacha rdbheala isila ar fil chun

iteanna agsla a shroichint i mbid. Is

is dich n go bhful tbhacht ag baint leis

an tSionna a bheith gar don fhionnadh a

fuarthas ag Richill, it a bhfuarthas cinn

tua Mheisiliteacha eile. C nach fidir nasc

dreach a dhanamh, t seans ann go bhfuil

baint idir ceann tua Richill agus

gnomhaocht a haimsodh in 2001 ar

bhruacha na Sionna ag Hermitage, gar do

Chaislen U Chonaill, thart ar 2.5 km

lastuaidh de Richill. Fuarthas roinnt

adhlacadh cramtha agus cinn tua cloiche

n R Luath-Mheisiliteach anseo. Dantar

comparid dhreach idir an ceann tua a

fuarthas ag Richill agus na cinn tua a

fuarthas ag Hermitage, chomh maith leis na

cinn tua a fuarthas lithreacha

Meisiliteacha eile in irinn.


20/70

Danann Linda Lynch, Penny Johnston agus Jacinta Kiely EachtraArcheological Projects cur sos ar dheasghntha adhlactha casta a

fuarthas ag dh reilig cramtha ar an N7 Castletown go hAonachUrmhumhan: scim bhthair Derrinsallagh go Ballintotty i gContae

Thiobraid rann.

Do chuid mhaith den Chrumhaois (c. 2400800 RCh), ba ancramadh an phromh-dheasghnth adhlactha a chleacht r sinsir. Bhagslacht sa bhealach in ar cuireadh corpin i rith na trimhse agus

dhealrdh s, nuair a cuireadh roinnt de na cnmha cramtha in uaighchiste n in uaigh phoill, nach raibh ann ach gn amhin de roinntmodhanna casta adhlactha. Tharldh gur sideadh an chuid ba mh

den chorpn cramtha i ndeasghntha adhlactha eile nach raibh baintar bith acu le hionad adhlactha deiridh. Lironn anails ar chorpin

chramtha dh reilig chramtha sa Chrumhaois, a ndearnadh tochailtorthu le dana ag Derrybane i dTiobraid rann Thuaidh, go raibhcleachtais adhlactha agsla ann a chuireann prisis dheasghntha chasta

in il.

In 20078 cuireadh tochailt ar sil sar ar tgadh scim bhthair anN7 Castletown go hAonach Urmhumhan agus fionnadh roinnt

lithren lonnaochta n gCrumhaois. Lirigh inichadh ag Derrybane

2 lonnaocht le dh reilig chramtha a bh 300m na chile lastoir aguslaistiar den phromh-cheantar cnaithe. Fuarthas corpin chramtha

21 gn ag Derrybane 2. Bh corpin 18 nduine i gceist: 12 aosach agusseisear gnach (dfheadfa tr shampla bhreise a aithint mar dhaoinedaonna). Fuarthas na corpin chramtha cheithre cheantar den

lithren:

1. cheithre pholl sa reilig iartharach.

2. logn in aice lr an lithrein agus gar do theach cruinn n

gCrumhaois.

3. Measctha le cnmha cramtha ainmhithe i dtinten sa cheantar

canna.

4. 17 bpoll sa reilig oirthearach. I gceann de na poill bh imeall

sothail iompaithe bunoscionn (an t-aon earra den chinel seo a

fuarthas sa lithren).

De ghnth, bhodh an luaithreach cramtha bn, a chuir cramadh iomln

in il.

I gcoitinne, ar igean a bh s indanta an sampla a aithint mar dhuinefsta (17+ mbliana) n mar gnach (< 17 mbliana). Bfhidir gurbh


Aoi-scrbhneoir

Luaithreach Cramtha agus ceisteanna:Adhlacadh Crumhaoise ag Derrybane 2

Tochailt ar an reilig chramtha oirthearach ag Derr ybane 2, Contae Thiobraid rann, n iarthar. (Grianghraf: John Sunderland)


21/70

aosaigh bhaineanna dh cheann de na luaithrigh chramtha, an t-adhlacadh sa sothal san ireamh, ach norbh fhidir gnas aon cheanneile de na luaithrigh chramtha a aithint. N raibh aon loic

phaiteolaocha(damiste fiochin de dheasca galair) sna hiarsma. Bh aneaspa sonra seo ann toisc nach raibh dthain cnmh ann agus chuir s

seo as don mheasn ar struchtr na gcnmh.

T an t-eolas is soilire ar fil faoin mbealach ina gcaitear leis naluaithrigh chramtha. Bh mechan 56.5% de na 23 sampla nos l n100g. Bh mechan 782 g sa sampla ba mh ( n sothal). Dirre, n raibh

ach mechan 3,396 g (aosaigh agus gnaigh) ar fad sna luaithrigh

chramtha sa lithren. Cuireann staidir nua-aimseartha in il go bhfuilidir 1,600 g agus 3,500 g i luaithreach cramtha aosaigh. Cuireann namechain bheaga Derrybane 2 in il nr cuireadh ach cuid dechramadh sa lithren n nach ndearnadh cramadh ach ar phirteanna

irithe den chorp. Bh an fhianaise dh pholl ar an taobh thoir denlithren, an t-adhlacadh sa sothal san ireamh, suimiil maidir leis an

bpointe seo. Cnmha fada ar fad ba ea na luaithrigh chramtha i gceannde na poill.Bfhidir gur thoradh mharach, ag ir as an bpriseas bailitheanalld seo, n tharldh gur tharla s daonghn.

Lirigh measn ar na luaithrigh chramtha sa sothal mrn eolais,toisc gurbh sin an sampla ba mh de chnmh a fuarthas. Bhain naluaithrigh chramtha le haosach singil, baineann, bfhidir. N raibh an

creatlach iomln anseo ars. Lironn measn ar mhinicocht cnmhirithe agus ar na suomhanna ina raibh said laistigh den sothal (ag cursan ireamh an bogadh a tharla sa chr tar is dibh a bheith curtha ann),

dh rud. Ar an gcad dul sos, t an chuma ar an scal gur roghnaodhiarsma crinocha (blaosc) daonghn le haghaidh cramtha/le fgil ann.Ar an dara dul sos, ba iad na hiarsma crinocha na nithe deireanacha acuireadh sa sothal sar ar iompaodh bunoscionn .

Cs moite den d pholl, a bhfuil cur sos danta orthu thuas, n raibhaon mhr-fhianaise sna luaithrigh chramtha eile gur roghnaodh

pirteanna irithe den chorpn. Tugann s seo le tuiscint gur cramadhan corpn iomln ach nr cuireadh ach cuid de sa lithren. N fidir ar cad a tharla leis an gcuid eile de na luaithrigh chramtha n c acu ar

fgadh cramadh iomln i roinnt poll n nr fgadh.

T fianaise ann go raibh briseadh glan ar chnmha in dh cheann dena poill sa reilig iartharach. Glactar leis go coitianta go dtarlaonn

briseadh glan nuair a dhantar cramadh ar chnmh thirim gan feoil agusgo dtarlaonn briseadh comhlrnach in iarsma fada cnmh nuair a

dhantar cramadh ar chnmha feola (de ghnth, corpin iomlna). Tnasc idir an briseadh comhlrnach, le caol agus le crapadh na matn dedheasca na teasa n tine chramtha, agus lbadh agus briseadh na

cnimhe ina dhiaidh. Toisc go n-aithntear briseadh glan (cnmha tirimegan feoil), cuireann s in il go mbfhidir go raibh roghn irithe sna

corpin a ndearnadh cramadh orthu.

Is fidir gur coinnodh roinnt iarsma cramtha ar feadh tamaill sarar cuireadh sa reilig n sa pholl iad; bh cuma chaite ar na luaithrigh

chramtha in dh pholl. Dealraonn s nr tharla briseadh i ndiaidh iada bheith curtha sa pholl ach gur coinnodh na cnmha i ndiaidh anchramtha sar ar cuireadh sa pholl iad. Lironn measn ar mhad na


Ceann de na poill chramtha ag Derrybane 2. (Grianghraf: Eachtra Archaeological Projects)


22/70

mbloghanna cnmh nr buaileadh agus nr brdh na cnmha i ndiaidh

an chramtha.

Lironn anails n luaithreach cramtha daonna Derrybane 2 goraibh priseas deasghntha casta i gceist. Taispenann fianaise at ag

teacht chun cinn chramadh ramhstairiil go raibh cleachtais agslai gceist agus is amhlaidh at an fhianaise Derrybane 2. Ardaonn naluaithrigh chramtha nos m ceisteanna n mar a fhreagraonn said agus

cuireann an anails bim ar na ceisteanna casta a bhaineann leo. Tdifrochta at soilir agus tbhachtach sa tsl in ar caitheadh le

luaithreach cramtha daoine irithe. Is fidir fachaint ar chramadh marmhodh, a raibh onir ag baint leis, chun corp a dhiscairt n bfhidirgo raibh a mhalairt i gceist. Rinneadh cnmha feola agus cnmha tirime

a chramadh. Bfhidir go raibh cis shimpl leis seo sa chs go raibh anaimsir r-fhliuch n nach raibh breosla ar fil. Cn fth, chomh maith,nach raibh ach codanna de luaithreach cramtha curtha anseo? Cad a

tharla don chuid eile den luaithreach cramtha? Cn tbhacht abhaineann leis na poill eile sa lithren nach bhfuil luaithreach cramtha

iontu? Bfhidir go raibh s i gceist iad a bheith ar ns leachtannacuimhneachin. T fianaise ann gur coinnodh cuid de na luaithrigh

chramtha, ar a laghad, ar feadh tamaill sar a ndearnadh discairt orthu.

Bh an-agslacht sna modhanna discartha soilir. Dan comparid,

mar shampla, idir an t-adhlacadh comharthach, de rir dealraimh, deluaithrigh chramtha 64 g aosach i logn gar do lr an lithrein le 782

g de luaithrigh chramtha aosach n sothal. Fuarthas formhr na samplade luaithrigh chramtha phoill a bh tochailte sa chr. C acu dobh afuair adhlacadh a raibh stdas ard ag baint leis m bh ceann ar bith

dobh? N bheadh s ciallmhar glacadh leis go raibh stdas sisialta nosairde ag an duine aonair a hadhlacadh sa sothal. Bfhidir go raibh coir

irithe danta aige sa phobal agus go raibh an sothal iompaithebunoscionn mar mhodh chun a luaithreach cramtha a chur i ngaiste agusi bprosn. Bfhidir gur bhain an beagn den luaithreach cramtha sa

logn le duine a raibh stdas ard ag baint leis. Cn tbhacht a bhaineannleis na bloghanna beaga de luaithreach cramtha, a bh measctha le

cnmh ainmh cramtha, a fuarthas i dtinten gar do lr an lithrein?Ar tharla s seo de thaisme? N ar ghnomh daon ghn a bh ann? Cgo bhfuil mrn ceisteanna maidir le cramadh ramhstairiil nach

bhfreagrfar riamh, cuireann anails orthu, go minic, bim ar naceisteanna casta a bhaineann leo.


Tochailt ar reilig chramtha oirthearach ag Derrybane 2, n tuaisceart. (Grianghraf: Eachtra Archaeological Projects)



Dileadh na luaithreach cramtha sna reilig iartharacha (mapa intlise) agus sna reilig oirthearacha ag Derrybane 2. (omh: Maurizio Toscano, Eachtra Archaeological Projects)

An reilig chramtha iartharach ag Derrybane 2, n deisceart. (Grianghraf: Eachtra Archaeological Projects)

Aosach, bristeacha comhlrnacha, nl siad caite [11]

Aosach, bristeacha glana, nl siad caite [1]

gnach, bristeacha comhlrnacha, nl siad caite [2]

gnach, n aithntear bristeacha, nl siad caite [3]gnach, n aithntear bristeacha, caite [1]

Duine Daonna, bristeacha glana, nl siad caite [1]

Duine Daonna, n aithntear bristeacha, caite [2]

Sothal


24/70

Tuairisconn Niall Roycroft Seandla le Foireann an Oirthir ddars um BithreNisinta, ar aimsi illeagn beag gloine le sainbhr shiombalach.

T an bheatha shora le feiceil sa choirnn iontach gloine seo a fuarthas i lios i

mBaile Nua Dealgan, Contae L. T s maisithe le bs Mearebs triarach abhfuil dath bu teimhneach air agus deartha i ngloine shnasta ar choirnngloine thrdhearcach. T an bhs thriarach ar cheann de na homhnna issine agus is drmatla at le fil sa seandlaocht. Ceaptar go gcuireann sbreith, aibocht agus bs in il, ar a n-irtear bliain filire na Grine agustimthriall mosil na Geala. Beirtear gach duine, aibonn siad go haosachtagus feonn siad as sin go bs sula n-athsaolatear ars iad, agus ar anmbealach sin lironn bs thriarach Meare an bheatha ina hiomline. Ghlacan Chrostaocht go cocrach leis an ngn triarach de mhiotas rsa chun trphearsa D Fin a chur in il.

Fuarthas coirnn deartha le bs Meare le linn tochailte a rinne DavidBayley Irish Archaeological Consultancy Ltd. (ComhairleoireachtSeandlaochta ireann Tta.) i 2003 ar Sheachbhthar Iarthar Dhn Dealgan, an

M1. Baineann an coirnn le tradisin dantsaochta coirnn n Iarannaois, agus athosaigh, is dcha, thart ar cheantar Meare, i Somerset, sa Bhreatain. Tosnaodh agdanamh coirnn le bs Meare c. 250 RCh50 AD sa Rocht Aontaithe ach creidtearanois go raibh an tradisin dantsaochta seo ar sil sa s agus sa seacht haois AD.Fuarthas coirnn gloine le bs Meare dheireadh na hIarannaoise agus n luath-mhenaois in irinn agus sa Bhreatain. Fuarthas coirnn Bhaile Nua Dealgan in aice le briste cimhiotal copair neasfhinneach le foircinnmholchruthacha (cruth ainmhithe) chomh maith le go leor coirnni gloine eile n s agus an seacht haois AD. Fuarthas coirnn deartha le bsMeare i gcontaetha Dhn na nGall, an Din, Laoise agus i gCorcaigh, ach is seo an chad cheann as Co. L.


Coirnn Meare

Amharc n aer ar an lios agus an uaimh thaln tochailte i mBaile Nua Dealgan (Grianghraf: Studio Lab)

Coirnn deartha le bs Meare (le trastomhas de 11.3mm a fuarthas i lios nluath-mhenaois i mBaile Nua Dealgan, Co. L.). (Grianghraf: Niall Roycroft)


25/70

Danann Brian Walsh, Coimeda Iarsmalann L i nDn Dealgan

lirbhreithni ar an gcaoi ar irigh le taispentas faoi iarsma

seandlaochta a aimsodh le linn oibre ar scimeanna bthar i dtuaisceart

Chontae L. Tionladh an taispentas a bh maoinithe ag BN Mh

na Samhna 2009 go Feabhra 2010.

Nuair a thinig an deis chun na hiarsma seandlaochta a fuarthas a chur

i lthair, sular tosaodh ag obair ar Sheachbhthar Iarthar Dhn Dealgan(M1) agus an Nascbhthar Iir Chinn Tr go Dn Dealgan (A1/N1),

thinig ceist shimpl amhin chun cinn; cn chaoi a gcuirfeadh an

Iarsmalann na hiarsma seandlaochta ar taispeint ar bhealach a bheadh

difriil, nua, spreagil agus a chruthdh fiosracht i measc na gcuairteoir

a thiocfadh chuig an taispentas? Mar a tharlaonn go minic, fi nuair a

bhonn an cheist simpl, bonn an freagra nos casta. Thinig an nimad

eureka nuair a bhothas ag scrd na n-iarsma a bh le cur ar

taispeintnach bhfadfa na dantin a sid ar dh bhealach agsil

ach comhlntach ag an am canna? Dfhadfa iad a sid, n amhin

mar fhianaise ar ghnomhaocht stairiil ach freisin chun lirmhni a

thabhairt ar an mbealach a n-sideann seandlaithe fianaise


Aoi-scrbhneoir

ASI: Imscrd ar LthairSeandlaochta i dtuaisceart

Chontae L

ASI: Taispentas :Lthair Seandlaochta i dTuaisceart Chontae L in Iarsmalann an Chontae, Dn Dealgan ( Grianghraf : Niall Roycroft)



neamhiomln chun muid a chur ar an eolas faoin saol sa chianaimsir. As

sin a thinig an smaoineamh ASI: Imscrd ar lthair Seandlaochta i

dTuaisceart Chontae L.

Ar ndigh, bonn fintas aon taispentas ag brath ar an leas is fidir a

bhaint as na dantin ar taispeint agus dirigh thar cionn le ASI anseo.

Spreagann roinnt mhaith iarsma iontacha n trimhse Neoiliteach

(c. 40002400 RCh), sa taispentas seo an tsamhlaocht: posa de

ghreannadh carraige ag taispeint mitf de stl phislig a aimsodh i ndon

uaimh thaln; cloch mhr i gcruth caorach n lao, agus fi poill shite le

feiceil; agus bailichn de shothla maisithe at timpeall 4,500 bliain

daois. Taispenadh fsen gearr, mar chuid den taispentas a craoladh ar

dts mar chuid de shraith Hidden Heritage ar Theilifs Uladh

(UTV).Thaispein an fsen, a mhair cig nimad an bealach ar aimsodh

lios agus reilig i bhFochaird ochtarach. Cuireadh suim faoi leith i dh

chnmharlach a aimsodh - cnmharlach mn fsta agus cnmharlach linbh

bhig. Nuair a rinneadh scrd ar an gcnmharlach beag, ceapadh gur

naonn nuabheirthe a bh ann. Rinneadh anails fhirinseach ansin agus

deimhnodh gur amhlaidh a bh. Chuir an fhionnachtain chrite seo go mr

leis an taispentas de bharr go raibh fcas mothchnach i gceist a

chuir ina lu ar chuairteoir nach tionscadal sheasc acadil a bh sa

lirmhni agus sa taispentas, ach gur meabhrchn suntasach a bh ann

faoin mbealach ar mhair r sinsear agus an taith a bh acu thar na mlte

bliain.

Cuireadh le fintas an taispentais chomh maith tr shraith

ceardlanna a eagr i rith mh na Nollag a bh drithe ar phist bunscoile.

Dhrigh na ceardlanna seo ar flra agus fna an cheantair agus ar an

mbealach a ndeachaigh treolaocht/topagrafaocht an cheantair i

bhfeidhm ar shaol mhuintir na hite sin l go l. Ba Jim Martin,

dantir samhaltn as an gceantar agus ar speisialtir i ndanamhsamhail dainmhithe le snithn gloine agus snithn saorga, a bh i

gceannas ar na ceardlanna.

Le linn do thrimhse pleanla an taispentais agus na gnomhaochta

eile a bh bainteach leis, glacadh leis gur cur chuige iomlnaoch ab

fheilina maidir le cur i lthair agus scrd an cheantair, cur chuige a

lirigh go sonrach an idiroibri leochailleach idir leathn daonra agus an

gharthimpeallacht agus an bealach a dtann siad i bhfeidhm ar a chile.

Nos tbhachta fs, lirodh an bealach ar fidir an idirghnomhaocht

seo a rian tr inichadh a dheanamh ar an taifead seandlaochta agus

staire. De bharr gur cuireadh an t-eolas seo i lthair mar mhreanna i

suomh mistireach, thug s deis iontach do na grpa agus na daoine

aonair a thug cuairt ar an taispentas an chianaimsir agus na modhanna

a sidtear lena lirmhni a fheiceil ar bhealach spreagil nua.

Bhain siad sid a thinig chuig an taispentas ssamh as. Dfhreastal

14 bunscoil ar na ceardlanna agus thinig dalta menscoile Dhn

Dealgan, Droichead tha agus Co. na M chuig an taispentas. N

amhin go raibh minteoir agus dalta ssta leis an taispentas agus na

ceardlanna, bh siad an-tgtha chomh maith leis an mbrisir agus an

leabhar oibre a cuireadh ar fil leis an taispentas. (Is fidir an leabhar

oibre a osldil shuomh idirln Iarsmalann an Chontae ag http://www.

dundalkmuseum.ie/en/main/news-and-events/109/.) Bh na mein tgthaleis an tionscadal freisin agus bh mr faoi ar Nuacht RTE, Six-One-News,

ar an gclr Cultureshock ar Newstalk chomh maith le mreanna ar LMFM

agus ar FM Dhn Dealgan. Is fidir mr faoi sheoladh an taispentais a

fheiceil ar YouTube: http://www.youtube.com/ watch?v=A-U8Y-E1_pg

Chuir an taispentas ard meanman ar gach duine a raibh baint acu

leis. Bh deis ag minteoir agus dalta idirghnomh leis an tseandlaocht

ar bhealach r, spreagil. Bh deis ag muintir na hite iarsma a fuarthas

ina gceantar fin a fheiceil. thaobh na hIarsmalainne de, thug an

taispentas seans dinn taifead seandlaochta an cheantair a chur i

lthair i bhfoirm chruthaoch ar bheala agsla. Chomh maith leis sin,

de bharr go bhfuil suomh idirln (www.asi-louth.ie) faoin taispentasseolta, beidh an t-bhar (agus na tuarasclacha) ar fil mar oidhreacht

bhuan go ceann i bhfad.

Taispentas de shamhail ainmhithe leis an dantir samhaltn Jim Martin (Grianghraf: Niall Roycroft)



Roinnt leathanach n mbrisir a ghabhann leis an taispentas.



Aoi-scrbhneoir

Oibri iarainnmenaoiseach sa phuiteachScrudaonn Patricia Long, Stirthir Tochailte le Headland ArchaeologyLtd, lonn ollionad oibri iarainn menaoiseach sa phortach ar scimmhtarbheala an M7 An tAonachLuimneach i dTuaisceart Thiobradrann.

T cruth beagnach ciorclach ar Phortach Cheapach Dhoinn i dtuaisceartThiobrad rann agus t s roinnte idir thr bhaile fearainnAn Garrn,Ceapach Dhoinn agus Ros Fuinsetagann teorainneacha na mbailtefearainn le chile sa lr. Fuarthas fianaise go raibh tionscal itiil oibreachaiarainn menaoiseach lonnaithe ar thuln at beag ach a dtabharfa suntasd agus timpeallaithe ag talamh fliuch riascach, ar imeall thiar theasPhortach Cheapach Dhoinn i mbaile fearainn an Gharrin. Aithnodhfulacht fiadh/dumha dite, n luath/lr na menaoiseanna (c. 22001100RCh) ar an taobh thoir thuaidh den tuln agus fuarthas fianaise denoibri iarainn menaoiseach nos gaire de mhullach an aird. Aimsodhbunit foirnise bruithnithe, dh theallach gaibhneoireachta, dh chlaistirgthe fioghuail agus carn fulligh mr.

Lironn bunit na foirnise bruithnithe gur tgadh iarann as an mianag an lthair chun amh-iarann, ar a dtugtar blmn a thirgeadh. Lironnna teallaigh ghaibhneoireachta agus an scl casir (f-thirge a fgtar tar

is iarann nach bhfuil priseilte a bhuaileadh le casr) a fuarthas ann, gondearnadh tuilleadh prisela anseo le billid iarainn a thirgeadh agusansin, a dfhadfa a ghaibhni chun huirlis, airm agus rl a dhanamh.

Rinne an Aircimhiotalir Barry Cosham, anails ar an bharmiotalaochta a fuarthas le linn na tochailte agus fuair s amach gurbh an t-bhar a fuarthas sa charn fulligh an fhianaise oibri iarainn baluachmhaire. Fuarthas blir mine chomh maith le fianaiseghaibhneoireachta agus bhruithnithe mar a lirigh na blir de bhunitfoirnise a aimsodh ann. Thaispein anails radacarbin a rinneadh arshampla den bhar fulligh gur thinig na hiarsma dhta idir12161278 AD agus nuair a cuireadh i gcomparid le dt radacarbneile n suomh, lirtear go raibh an ghnomhaocht seo ar sil dreach idirdeireadh na luath menaoiseanna agus ts na hard menaoiseanna.

Ceaptar gur sholthar na claiseanna fioghuail a aimsodh sa Gharrnfioghual don lthair oibri iarainn go heisiach. Ba chuid lrnach tirgeadh an fhioghuail den phriseas oibri iarainn; gan an fioghuail nbheadh an teocht sch ard don bhruithni iarainn (c. 8001,000 C ) agusdon ghaibhneoireacht (c. 1,1001,200 C). T na gnththrithe abhaineann leis an gcinel seo gn le fil sna claiseanna dantsaochta

Amharc n aer den suomh oibri iarainn sa Gharrn, Co. Thiobrad rann, le Portach Cheapach Dhoinn sa chlra. (Grianghraf: Markus Casey)



fioghuail a aimsodh sa Gharrn, t siad adomhain, cr-ghearrtha leloscadh in situ agus neart fioghuail sna poill. Lironn an dt radacarbini gceann de na claiseanna seo go bhfuil siad comhaimseartha leis an oibriiarainn a bh ar sil ann.

Nuair a bhreathnf ar dts air, cheapf go raibh an ghnomhaochtoibri iarainn seo lonnaithe i lr diche a bh fliuch, iarglta agus scoiteamach, ach nuair a fhachann t nos gire air, is lir go raibh pleanilchramach ar chl roghn na lithreach seo. Is iad an d acmhainn bathbhachta a bh ag teastil don oibri iarainn n mian miotail agus an t-adhmad chun fioghuail a sholthar. Is cosil gur lonnaodh an tionscal sa

Gharrn daon ghn chun go mbeif in ann teacht ar an d thirge go hasca.

Aimsodh macasamhail mian iarainn sa charn fulligh ar an lthairagus dfhadfa a r gur thinig s as Portach Cheapach Dhoinn, 20 m

thuaidh den lthair. (Is eol dinn go mbailonn mian phortaigh ag tairseachna sraithe orgnaigh den phortach agus dromhchla ndrtha na taln atfaoi). Bhodh foirnis tinn le fil ar dts gar don fhoinse mine agusbheadh an lthair seo ar imeall imchuach an phortaigh for-oirinach chunan mhian ndrtha a fhaightear sa phortach, a aimsi. De bharr gurtgadh an t-iarann as an mian ar imeall an phortaigh n raibh g ach billidiarainn snoite, seachas ualach mr mine a iompar anos an cnoc nbportach. Nor thngthas ar aon fhianaise chinnte gur ullmhaodh mianleis an gcomhbhar mhiotal-shaibhir a shbhil, ag an suomh tochailtesa Gharrn, c gur dcha go ndearnadh seo gar don lthair.

C go raibh an taobhtre dreach in aice leis an lthair bite, bheadhsleasa na gcnoc ar an taobh thoir agus thiar oirinach do chrainn ar nsdair agus fuinseog agus dfhadfadh s go raibh siad mar fhoinse breosla

Plean de na gnithe oibri iarainn a aimsodh sa Gharrn(Lnocht: Headland Archaeology Ltd)

Fulacht fiadh

Tinten Gaibhneoireachta

Teorainnanchrsauisce

Clais dantsaochtafioghuail

Carn Fulligh de smionagaroibri iarrainn

Bunit na Foirnisebruithnithe

Clais Fulligh Clais dantsaochtafioghuail

TintenGaibhneoireachta

Dumha dite

Slaig

Cloch

Cnmh dite

Fioghual

T


30/70

don ghnomhaocht oibri iarainn. Tugann ainm anbhaile fearainn An Garrn(a chiallaonn coillthana/doire) leide lidir go raibh foraoiseacha sacheantar sa chianaimsir. Nuair a rinne speisialtiradhmaid, Simon Gannon anails ar an bhfioghual, t ssuimiil gur lirodh go raibh rimse leathan de bhliradhmaid agsla ann ghnomhaocht a bh ar anlthair n gCr-umhaois. fach, is dol spise gurlirigh an fioghual a aimsodh leis na gnithe oibriiarainn agus sna claiseanna tirgthe fioghuail go raibh

baili breosla sa chs seo danta ar bhealachroghnaitheach, agus gurbh an dair an promh speiceas.Is gn coitianta seo thaobh oibri miotail de mar gondnn an dair ar feadh trimse nos faide agus t cumasthar cuimse aige ardteocht a thirgeadh.

Trd is trd, nl fianaise ar fil go raibh aon chonaar an suomh l go l. De bharr chomh fliuch is a bhan timpeallacht ansin, n aon ionadh bfhidir nachbhfuarthas aon iarsma de struchtir tithochta, achfuarthas fioghual agus cnmha dite ainmhithe maraonle beagn bhar grnach i gcarn fulligh agus i dh cheann de na gnitheoibri iarainn. Is cosil gur thinig oibrithe iarainn chuig an lthair le bia

ullmhaithe acu agus gur chuir siad an fulleach i dtinte tionsclaocha.

N bhfuarthas aon fhianaise sa Gharrn go raibh dantin dtirgeadh ann agus is dcha go raibh an lthair hsid chun billidiarainn a sholthar do lithreacha lonnaochta in aice limhe. Nuair abhreathnatear ar an suomh seo i gcomhthacs topagrafaochta ancheantair mrthimpeall agus an Taifead na Sadchomhartha agus naniteanna (RMP), is lir go bhfuil Portach Cheapach Dhoinn suite inimchuach, i logn faoi roinnt suomhanna imfhlaithe/liosanna at arshleasa na gcnoc mrthimpeall. Rinneadh scrd ar chuid bheag de

cheann amhin de na liosanna seo (RMP No. TN025-069) le linn tochailtear an M7 agus thaispein an dt carbin gur iarsma n trimhse10561223 AD. Lironn s seo go raibh lonnaocht sa lios seocomhaimseartha leis an oibri iarainn sa Gharrn.

Dfhadfadh s go raibh an t-ollionad oibri iarainn sa Gharrn agsolthar do roinnt de na lonnaochta seo sa chomharsanacht agus is dchago raibh s mar chuid de thionscail oibri iarainn nos leithne a bhbainteach leis an bportach sa cheantar. Sa l at inniu ann, nbhreathnatear ar an bportach mar ghn inmhianta thaobh natalmhaochta de, ach lironn teorainneacha na mbailte fearainn aroinneann , go raibh an portach i bhfad nos luachmhaire sa chianaimsir,de bharr go raibh mian portaigh le fil go ndrtha ann.


Bunit foirnise bruithnithe, a aimsodh le linn tochailte. (Grianghraf: Headland Archaeology Ltd)

Blir de bhunit foirnise a fuarthas sa charn fulligh. (Grianghraf: Hannah Simms, Headland Archaeology Ltd)



Sliocht as larscil an RMP a lironn suomh na lithreach oibri iarrainn sa Gharrn, Portach Cheapach Dhoinn agus clis /liosanna sa chomharsanacht. (omh: Headland Archaeology Ltd)

Mian phortaigh (dchil) a fuarthas sa charn fulligh. (Grianghraf: Hannah Simms, Headland Archaeology Ltd)

Portach CheapachDhoinn

Cls/lios aitheanta


32/70

Danann Ken Hanley agus Sheelagh Conran, seandlaithe an NRA le

Foireann an Deiscirt, measn ar thuairim an phobail ar Bhithre Nua,

Fionnachtana Nua: Tochailt Seandalaochta ar Scimeanna Bthair

Nisinta i gContae Chorca, 20012007, taispentas maoinithe ag an

NRA a tionladh i Msaem Poibl Chorca go danach in 2008.

Cuireann fionnachtana seandalaochta iontas i gcna. Is beag rud eile a

nascann an saol at thart go dreach leis an saol reatha chomh mr leis.

Insonn gach lthair nua scal, cuireann s snth eolais nua i dtaipis stairan chine dhaonna. Is gn an tseandala n taifead, anails, mni a

dhanamh ar an eolas at aimsithe agus a chur in il. Sean-mhodh chun

tortha seandlaochta a chur in il is ea taispentas poibl. Ach conas is

fidir linn a bheith cinnte faoina bhfuil curtha in il agus c d a bhfuil

s curtha in il?

An taispentas

In 2008 rinne an NRA maoini ar thaispentas dfhionnachtana

seandalaochta a haimsodh le linn s cinn de thionscadail bhithre

nisinta i gContae Chorca. Tionladh an taispentas, Bithre Nua i

Msaem Poibl Chorca idir Meitheamh agus Nollaig 2008. Sheol BattO Keeffe Uasal, T.D., a bh ina Aire Oideachais agus Eolaochta ag an

am an taispentas. Lirodh fionnachtana seandlaochta n N8


Luath-Chr-Umha Aois (c. 2400 1600 RCh) coire aghaidh-mhaisc Bhaile Mhistalataispentn coitianta ag taispentas NRA Bithre Nua, Fionnachtana Nua a tionladh ag Msaem Poibl Chorca. (Grianghraf:John Sunderland)

Seandlaocht cur in il trthaispentas: tuairim anphobail dtomhas


33/70

Mhainistir Fhear Maighe go Baile

Mhistala, Seachrd an M8 Rth

Chormaic go Mainistir Fhear Maighe, an

N8 Ghleann Maghair go Cnocn na

Biolra, Bthar Faoisimh N8/N72 Bhaile

Mhistala, Seachrd N22 Bhaile an

Chollaigh agus Seachrd N25 Eochaille. Ar

an iomln rinneadh inichadh ar 178

lthair agus lirodh go raibh raon leathan

suomhanna seandlaochta, a chuaigh siar10,000 bliain, nach raibh aon eolas fthu

cheana. Lirodh an raon fionnachtana le

comhthaispentas de bhreis agus 200

dantn, le boird thaispentais a sheas

amach agus a thug eolas agus roinnt atgil

bheo romhghinte 3D (fach Seanda,

Eagrn 3 [2008], lgh. 312). Ba mhaith leis

na hdair an dea-chomhoibri a fuaireadar

Stella Cherry agus Dan Breen

Mhsaem Poibl Chorca, an tacaocht

fhoireann Mhsaem Nisinta na

hireann, go hirithe Fiona Reilly agusbun-obair na stirthir tochailte cu agus

na foirne Archaeological Consultancy Services Ltd., Sheile Lane &

Associates agus Eachtra Archaeological Projects a admhil.)

Ba promh-aidhm an taispentais n fionnachtana seandlaochta

a chur i lthair agus a mhini i sl a rachadh i bhfeidhm ar an lucht

fachana ba mh. Bh s i gceist ag an taispentas na tortha a dhanamh

daonna, drmatil agus iad a chur i gcomhthacs ionas go bhfadfa mr-

acmhainn gach bthair nua a liri mar fhionnachtain seandalaochta.

Ach c a thinig chun an taispentas a fheiceil agus ar oibrigh s?

Tuairim Cuairteoir a MheasDirigh leis an taispentas thaobh molta bil de ach shocraigh na hdair


Blogh de chloch bhr mhenaoiseach Sheachrd M8 Rth Chormaic/Mhainistir Fhear Maighe faoi mar a lirodh ag an taispentas.(Grianghraf: Archaeological Consultancy Services Ltd)

Nisintacht cuairteoir a ceistodh (uimhir shampla suirbh (n) = 150)

Neamh-Aontas

Eorpach 13%

Anaithnid 2%



tuairim an phobail a mheas i modh

nos struchtrtha. Thugadar folireamh

George Bernard Shaw chun cuimhne:

Is an fhadhb a bhaineann le

cumarsid n an seachmall go bhfuil s

curtha i gcrch. Iarradh ar chuairteoir

ag an taispentas ceistneoir a chuir

cinel an chuairteora agus tuairim an

chuairteora in il a chomhln. Bh

2,500 cuairteoir ag an Msaem le linnan taispentais (D Breen, cumarsid

phearsanta). Fuarthas 150 ceistneoir

comhlnaithe ar ais, 6% de na

cuairteoir ar fad a thinig.

Mar sin, c a thinig?

Nisintachta

Gan amhras bh catadn ard de na

daoine a dfhreagair an ceistneoir ina

gcna in irinn (41%); cuairteoir

idirnisinta ba ea 57% dobh (nor

luaigh an 2% a bh fgtha aonnisintacht). Bh 44% de na

cuairteoir n Eoraip agus 13%

iteanna lasmuigh den Eoraip. Thinig

roinnt cuairteoir neamheaglacha

iteanna i gcin mar An Chinia,

Brasal, Stit Aontaithe Mheirice agus

n Nua-Shalainn.

Prifl Aoise

Bh gach aoisghrpa i lthair ag an

taispentas ( 6 go 80+). Mar a bheif

ag sil leis, bh an grpa ba mh ag

freastal ar scoil (37% de na freagrir).

Bh 32% de na freagrir san

aoisghrpa 18-33, 25% san

aoisghrpa 34-60 agus 6% de na

freagrir san aoisghrpa 61+.

Clra Oideachasil

Ceann de na deacrachta a bhain le

hullmhchn don taispentas ba ea

teacht ar chinneadh faoin aoisghrpa

a mbeadh s drithe air. Is an gns a

bhaineann le taispentais mhsaeim n

scrobh do litheoir ag aois 12 chun

teacht ar an ngrpa litheoireachta is

m. Bh 12% de na freagrir sa

bhunscoil agus thart ar 25% dobh sa

mhenscoil. Bh s suimiil go raibh

oideachas tr leibhal ag 50% dobh.

Thinig said, chonaic said ach cad

a cheap siad?

Grd taitnimh

Ba cheart do dhea-thaispentais

siamsaocht agus eolas a chur ar fil.

Diarr an ceistneoir ar chuairteoirgrd ar scla cig phointe idir Olc

agus Iontach a dhanamh ar an

Aoisghrpa cuairteoir (n = 150).

Clra oideachasil cuairteoir (n= 150).

Taitneamh a bhain cuairteoir as an taispentas dar leo fin (n= 150). Nta: nor lirigh 10% eile aon tuairim.(omh leasaithe http://customersrock.files.wordpress.com/2007/05/happy-sad-faces.jpg)

6-12 bhliain13-18 mbliana19-25 bliain26-33 bliain

34-40 bliain41-50 bliain51-60 bliain61-70 bliain71-100 bliain

Tr Leibhal

Menscoil

Bunscoil

Gan Eolas



taitneamh a bhain said as an taispentas. Dirt 84% de na freagrr go

raibh an taispentas Go Maith (21%), An-Mhaith (38%) n Iontach

(25%). N dirt ach 2% de na freagrir go raibh s Menach; mheas

4% go raibh s Olc. Nor lirigh 10% eile tuairim ar bith.

An modh taispentais ba mh a thaitin

Bh tr mhen sa taispentas: taispentais dantn, boird thaispentais

eolais agus atgil bheo romhghinte 3D. Nuair a hiarradh orthu an

modh ba mh a thaitin leo a lua, luaigh 31% na taispentais dantn

agus luaigh 23% na painil eolais. Thaitin na hatgla beo romhghinte3D le 21% dobh. Nor lirigh 25% eile tuairim ar bith. Lironn na

freagra gur thaitin gach modh go rasnta cothrom le cuairteoir. Dirre,

chuidigh gach modh eolais le modh eolais eile agus nuair a cuireadh le

chile iad thug said an deis do chuairteoir prisis seandlaochta an

athaimsithe, anailse agus lirmhnithe a thuiscint.

Toradh tbhachtach foghlama

Ceann de phromh-aidhmeanna an cheistneora ba ea a fhil amach cn

phromh-theachtaireacht a fuair cuairteoir sa taispentas. Fgadh an

cheist chu oscailte agus nor tugadh nod ar bith maidir le freagra a

thabhairt. Bh s domch nr thug 41% de na freagrir aon aiseolas,

ach bh cpla tama ar leith i gceist leis na cuairteoir a chuir tuairim in

il. Dfhg catadn ard (39%) de na daoine a chuir tuairim in il an

taispentas ag machnamh ar shaibhreas na staire agus na seandlaochta

i gContae Chorca agus in irinn, i gcoitinne. Luaigh 19% eile gur

chuidigh tgil bithre agus tionscadail forbartha eile le fionnachtain

lithreacha nua seandlaochta. Luaigh lon beag (8%) go raibh tuiscint

nos fearr acu ar na promh-aoiseanna seandlaochta (uaireanta bh

aibhsi ar leith orthu sa taispentas); chuir 5% eile in il go raibh an

taispentas isiil chun fionnachtana seandlaochta a chur in il don

phobal. I measc na bhfreagra eile (29%) bh raon leathan tuairim

agsla gan mrn bainte acu le chile. N raibh tuairim dhiltach ar bith,geall leis.

Ar irigh leis?Ba cuspir an taispentais n na fionnachtana seandlaochta a chur i

lthair i modh a rachadh i bhfeidhm ar an lucht fachana ba mh. Maidir

le cuimsitheacht de, t s soilir fhreagra an cheistneora go raibh rogha

mhaith naisintachta, aoisghrpa agus prifl oideachasla i lthair ag

an taispentas. Chomh maith leis sin, tuairiscodh gur bhain mrn

taitneamh as an taispentas. C gur baineadh an cuspir amach go raibh

mr-acmhainn ag baint le gach bthar nua thaobh fionnachtain

seandlaochta de, lirigh cuairteoir, chomh maith, tuiscint nos leithne

ar chrsa seandlaochta.

Taitneamh a bhain cuairteoir as an taispentas (n = 150). Nta: nor lirigh 25% eile rogha ar bith.

An teachtaireacht a fuair cuairteoir n taispentas (n= 89).

Thaitin atgil 3D nos m le 21%de na freagrir

Thaitin taispentais eolais nosm le 23% de na freagrir

Thaitin taispentais dantnnos m le 31% de na freagrir

Saibhreas na staire agus na seandlaochta

Cuidonn bithre agus forbairt eile le fionnachtain lithreachaseandlaochta

Tuiscint nos fearr ar aoiseanna seandlaochta

Bealach maith chun fionnachtana seandlaochta a chur in ilis ea taispentais

Freagra agsla eile


36/70

Danann Liam Hackett, Bainisteoir Lithrein le Headland ArchaeologyLtd cur sos ar an ith triomaithe arbhair chor an phionna is luaithe,bfheidir, a fionnadh fs, ag athr go mr an chroineolaocht aitheanta

maidir le lithren den chinel seo in irinn.

T itheanna triomaithe arbhair ar fil go forleathan ar fud na tre toisc,go mrmhr, go bhfuil aerid na hireann tais agus go raibh sriachtanach an taise i mbarra a sli le teas srianta thine. T mad

mr tagtha ar thochailt de dheasca forbartha le fiche bliain anuas agus,d dheasca, t mad tagtha ar lon na n-itheanna aitheanta sa tr agus

ar an eolas at ar fil fthu (mar shampla, fach Seanda, Eagrn 3 [2008],lgh. 2830). I nDeireadh Fmhair 2006, rinneadh tochailt ar lonnaochtramhstairiil ag Carrigatogher (Harding), Aonach Urmhumhan, Contae

Thiobraid rann, ar scim mhtarbhealaigh idir Aonach Urmhumhanagus Luimneach. Bh struchtr ciorclach sa lithren le trins sliotin

comhlrnacha, tinten lasmuigh bainteach leis, poill agus ith triomaithearbhair chor an phionna. Fuarthas potaireacht n Luathaois Neoiliteach(c. 40003500 RCh) agus n gCr-Umhaois Dhanach (c. 1100800

RCh) ar an lithren. Nuair a fuarthas itheanna chor an phionna cheanafin, ba an rud coitianta n gur bhain said leis an gcad mle bliain indiaidh Chrost ar aghaidh. Ach chruthaigh ith Carrigatogher gur

thinig s dhta i bhfad nos luaithe.

T an struchtr, tinten agus ith triomaithe arbhair ag Carrigatogher(Harding) dtaithe ag an gCr-Umhaois Luath go dt an Chrumhaois

Mhenach. Chuir dt radacarbin de shliogn chn coill dite, afuarthas san ith, dta idir 1520 agus 1435 RCh ar fil. D bhr sin, is seo an sampla is luaithe dith triomaithe arbhair i dtaifead

seandalaochta na hireann agus athraonn s an chroineolaochtaitheanta do ghn den chinel seo go mr.

34 seanda Iris Seandla

archeology in Gaelic.pdf

Documents

Transcript of archeology in Gaelic.pdf