Alex Callinicos Marx'in Devrimci Fikirleri Anti Kapitalist Yayınları

Alex Callinicos

Alex Callinicos

Karl Marx'n devrimci fikirleri

ngilizce'den eviren: Attila Tuygan

antikapitalist yaynlar

Alex Callinicos Karl Marx 'm Devrimci Fikirleri I. Bask antikapitalist yaynlar, stanbul, Aralk 2009

The revolutionary ideas of Karl Marx by Alex Callinicos Published March 1983, Bookmarks, London

eviri : Attila Tuygan

Editrler: Chris Stephenson Sertu iek idem zba Rfat Saltolu Rask-Cilt: Yn Matbaaclk Adres: Davutpaa Cad. Gven San Sit. 75/2 B Blok I.Kat No:366 Topkap/STANBUL Tel: 0212 544 66 34 Btn yayn haklar Uluslararas Akm Tantm Yaynclk ve Ticaret Limited irketi'ne aittir

ehit Muhtar Mahallesi Ssl Saks Sokak No:22/2 Beyolu 1 stanbul

www .antikapitalist.net i [email protected]

ISBN: 978-605-60685-0-8

iindekiler Sunu Ksaltna Anahtar nsz l. Bir Devrimcinin Yaam

Dostluk ve Devrim Srgn ve 'Varoluun Perianl' Kapital ve Birinci Enternasyonal Son Yllar

2. Marx ncesi Sosyalizm Aydnlanma topyac Sosyalizm

3. Ricardo, Hegel ve Feuerbach Sivil Toplumun Anatomisi Hegel ve Diyalektik Feuerbach Hegel'i Ayaa Kaldryor

4. Marx'n Yntemi Emek ve Yabanclama 'Kapital'in Mant Pratiin Felsefesi

5. Tarih ve Snf Mcadelesi retim ve toplum retim Tarzlar ve Snf Mcadelesi Altyap ve styap

6. Kapitalizm Emek ve Deer Art-deer ve Smr Rekabet, Fiyat ve Kar Birikim ve Krizler Sonu

7. i iktidar Kapitalizmin Mezar Kazclar Parti ve Snf Proletarya Diktatrl Dnya Devrimi Komnizm

8. Gnmzde Marx

7 8 9

14 22 28 37 43 48 50 56 62 62 68 73 77 77 85 92 97 98

104 113 125 125 132 140 152 163 166 167 172 184 194 203 213

'Reel sosyalizm' Gnmzde Kapitalizm i Snf Sonu

leri Okumalar Dizin

213 220 229 235 238 247

Yayinevinden Marx'n fikirlerinin gc ve parlakl, dnyay anlamak ve

deitirmek isteyenler iin hala vazgeilmez bir deere sahip. Kapitalizmi anlamak ve bu karanlktan k yolunu bulmak

isteyenlere Marx' tantmak, tanyaniann da Marx'la yeniden bulumasn salamak nemini koruyor.

Marx'n ve fikirlerinin genellikle dogmatik bir biimde algland, znden kopartlarak mekanik bir biimde yorumland, en temel vurgularnn bile arptld ya da yanl bilindii bu topraklarda, Marx'n anlalmas daha da nem kazanyor.

Marx', eserlerinin btnn dikkate alarak deerlendirip fikirlerinin zn anlamamza rehberlik eden bu kitabn Marksist gelenein inasna katkda bulunacana gnlden inanyoruz.

Bu kitap, toplumsal muhalefeti glendirme ve daha gzel bir dnya isteyenlerle ortak bir renme sreci yaamamza katkda bulunduu lde amacna ulam olacaktr.

antikapital ist Aralk 2009

Sunu

Sunu Bu kitab yazmaktaki amacm, Marx' n tarih, toplum ve devrime

i likin temel inanlarn paylaan birisinin onun yaamna ve dncelerine duyarl ve modem bir giri yaparak ona il ikin literatrdeki boluu doldurmaya almakt. Verdikleri fikirler iin Peter Clark ve Tony Cliff; taslak halindeyken kitaba gereki eletiriler yneiten Tony Cliff ve eletirilerinin yan sra kitab okunabi lir klmaya almak gibi zorlu bir grevi stlenen Peter Goodwin ve Peter Marsden bata olmak zere, yardm ve tevikleri iin baz insanlara ok minnettarm. Bu kitapta yer alan genel politik bak as Sosyalist i Partisi 'ninki olsa da, kanlmaz olan hatalar tmyle benimdir. Karl Marx', birok ey gibi topyac sosyalistlerle ilgili bilgileri de borlu olduum Joanna Seddon' a ithaf ediyorum.

Yazar hakknda Alex Callinicos, ngiltere'de Sosyalist i Partisi'nin nde gelen

bir yesidir. Halen Kings College London'da European Studies Profesr olarak almaktadr. Son dnem eserleri arasnda; Against post-Modemism: A Marxst Critique ( 1 991 ); Equal ity (2000); Against the Third Way (2002); An anti-Capital ist manifesto (2003); New Mandarins of American Power: The Bush Administration's Plans for the World (2003); lmperialism and Global Political Ecomomy (2009) saylabilir. Socialist Worker, Socialist Review ve International Socialism iin dzenli yazlar yazmaktadr.

-7-

Karl Marx' m devrimci fikirleri

K1saltma Anahtan Metni mmkn olduunca derli toplu tutmak iin Marx ve

Engels'in yazlarna sadece gndermelerde bulundum. Bunun iin aadaki ksaltmalar kullandm:

AD Engels, Anti-Dhring (Moskova, 1969). K Marx, Kapital: i (Hannondsworth, 1 976), ii (Moskova, 1 956), iii

(Moskova, 197 I). TE Marx ve Engels, Toplu Eserler, 50 cilt yaynlanm ya da yayma

hazrlanmaktadr (Londra, 1975- ). FS Marx, Fransa' da Sava (Peki n, 1966). G Marx, Grundrisse (Hannondsworth, 1 973). SY Marx ve Engels, Seme Yazmalar (Moskova, I 965). SE Marx ve Engels, Seme Eserler, 3 cilt (Moskova, 1 973). ADT Marx, Art-Deer Teorileri, 3 ci lt (Moskova, I 963-72). D Deer: Marx' n ncelemeleri (Londra, 1976).

-8-

nsz

n sz Karl Marx yz yl nce, 14 Mart 1883'de ld. O gnden beri

ok ey oldu: iki dnya sava, Auschwitz, atom bombas, iten yanmal motor, televizyon, mikrochip. O halde imdi bu adamn yaam ve dncelerine il ikin bir kitap yazmann bir alemi var m?

Bu sorunun cevab var. B irincisi, Marx dnyaya bakmz kknden deitirmi bir avu dnrden biriydi. Bu balamda Platon, Aristo, Kopemik, Galileo, Newton, Darwin, Freud ve Einstein' la ayn dzlemdedir. Materyalist tarih kavram -Marx'n yaam boyu yolda Friedrich Engels'in onun mezarna yazd gibi, ' ideoloj inin ar bymesinin etkisiyle, insanln pol itikay, bilimi, sanat, dini, vb. uran srdrmesi iin her eyden nce yemesi, imesi, barnmas ve giyinmesi gerektii bugne kadar gizlenmitir,' biiminde zetleyebileceimiz 'basit gerek' (SE i i i 162)- o kadar gldr ki Marx'n muhalifleri ve hasmlar bile bunu grmezlikten gelemezler.

Ancak ve sorumuzun ikinci cevab olarak, Marx, Engels ' in dedii gibi, 'her eyden nce bir devrimci ' idi (SE ii i 163). Marx asndan teori , evresindeki dnyay anlama aracyd, fakat sadece o dnyay dntrmenin bir adm olarak. Yaamn -materyalist tarih anlay ve Kapital'de dorua kan ekonomi aratrmalar- tek bir amaca adad: i snfnn zgrl.

Marx'n nne koyduu grevin ne denli gz pek olduunu unutmak kolaydr . . O, son derece zeki bir adamd. adalarndan biri yirmilerinde onu yle tanmlamt: 'Rousseau, Voltaire, Holbach, Lessing, Heine ve Hegel' in bir kiide birletiini hayal edin . . . ite Dr. Marx.' Siyasal olarak geleneksel bir akademik karyeri benimsemi olsayd, dnemin en nemli entelektellerinin nne geerdi. Zengin ve nl biri olarak lebilirdi.

Fakat Marx yaamn sosyalist devrim davasna adad. Sonu olarak o ve ailesi neredeyse Avrupa'nn tamamnda polis glerince izlendi ve gzetlendiler. Kaplarnda cra memurlar, sefaJet iinde

Karl Marx'm devrimci fikirleri

yaadlar ve sadece Engels'in fedakarl sayesinde hayatta kaldlar. Marx ldnde, lm, lkesi sayd ngiltere'de umursanmad bile. The Times lmn Fransz basnndan rendi. Bu kariyeri, medyann zekalarma hayran olduu ve refah iinde yaayan gunumuz bilginlerinden birininkiyle, rnein Bemard Levin' inkiyle kyaslayn artk.

Marx, dncelerini kavramak, kendisini sosyalist sayp devinim yasalarn ortaya koymaya alt kapitalist sistemin hanndrd smry, strab ve iddeti yok etmeyi arzulayan herkes iin nemli olduundan dolay ilgimizi hak etmelidir. nk hala Marx'n ynelttii sorularn muhatabyz. Sadece Batl sanayi dnyasnda isiz 30 milyon insan var. Gelimi lkelerde birtakm temel sosyalist deneyimler yaanmtr: ili 1970-3, Portekiz I 974-5, bugnn Fransa's. Hepsi de baarsz olmutur. Hibiri, Marx'n esas ald, kapitalist snfn rgtl gcn bozguna uratma ve onun yerine ii iktidarnn yeni ve radikal demokratik bir biimini getirme admn atamamtr. Hibir ciddi sosyal ist Marx' n dncesinden uzak duramaz, nk imdi bizi zorlayan tm konular -krizler ve isizlik, devrim ve reform- onda bulunur.

Ne yazk ki, Marx' anlamak, her zaman olmas gerektii kadar basit dei ldir. Bunun nedeni esas itibariyle, hep sylenegeldii gibi, Marx'n yazlarnn aprak, ar ve Almanca olmas dei ldir -o, genel olarak anlalr bir yazardr ve eserleri, genellikle sadece ele ald konu karmak olduunda zor okunur. Asl zorluk, Marx'n fikirlerinin birok byk arptmaya maruz kalm olmasndadr ve bu kitabn yazlmasnn nc nedeni de budur.

H i kukusuz Marx'n dmanlar, mevcut dzenin savunucular, onun deyiiyle, kapitalizmin 'kiralk dvleri' tarafndan ksmen yprat ld. Marx hakknda saysz yalanlar yazlmtr. Birok eyle yaftalanmtr: Tutucu, Yahudi dman ve Hitler'in habercisi (bir Yahudi ve bir enternasyonalist olmasna ramen), hatta 'aslen dini' bir dnr (Marx yaam boyunca ateistti !) . Saysz mektubu, burjuva

- 1 0 -

nsz

'bilim adamlar' tarafndan onun kaba ya da rk bir ifadesini yakalama umuduyla ve bazen baaryla, incelenmitir.

Ancak bu iftiralar rtmek grece kolaydr. Zor olan, Marx'n dncesinin yandalarnn ellerinde kar lat saptrmalarla ba etmektir. 'Btn bildiim Marksist olmadmdr', demiti yaamnn sonlarna doru, 'Tanr beni dostlarmdan korusun!'

Marx'n fikirlerinin bu 'dosta' yanl yorumlanmasnn iki ana kayna vard. Birincisi ve en nemlisi, 'Marksizm-Leninizm'in bata Sovyetler Birl ii ve in Halk Cumhuriyeti olmak zere birtakm nemli ve gl devletlerin resmi ideoloj isi olmasdr. Marx'n sosyalizmi, gstermeye alacam gibi, 'aadan' sosyal izmdi. i snfnn kendi eylemliliiyle zgrlemesini ve hayal ierindeki toplumu kurmalarn ngryordu. Ancak Dou bloundaki 'reel sosyalizm' iilerin kendi eylemlil iinin reddini ve halk demokrasisinin inkarn temel almaktadr. Polonya'da Dayanma'nn ykselii ve k, bu konuda hibir kukuya yer brakmamt. Marx'n fikirlerinin onun adna hkm sren devletlerce anialp anlalnad konusunu son blmde ele alacam.

Saptrmann dier kayna, Marx' n akademisyenlerce kefedilmi olmasdr. Sadece eserlerinin yzlerce yorumun ve doktora tezinin konusu olmas deildir szn ettiimiz. Emek hareketinde deil fakat niversitelerde ve yksek okullarda, hedefi kapitalizmi devirmek deil, Marksizm'i incelemek olan yeni bir Marksizm trevi ortaya kmtr.

Bu trn kibar ad 'Bat Marksizmi'dir, nk yeleri aslen Avrupa ve Kuzey Amerika'da bulunurlar. Buna 'Akademik Marksizm' denmesi daha doru olabi lir. Onun pratisyenleri, Yunan mitoloj isindeki kendi yansmasma ak olan Narcissus'u hatrlatyor. Bu akademik Marksistlerin tm rettikleri hemen bir tarafa atlamaz. Bazen kullandmz kavramlar aklama ve gelitirmeye zaman ayrmak gerekir, fakat Bat Marksistleri iin bu etkinliin kendisi ama haline gelmitir. Sonuta, yksek nitelikli entelektellerden oluan kk bir

- 1 1 -


aznlk dnda yle herkesin anlayamayaca birok metin ortaya kmtr.

O halde bu kitabn amac Marx' maruz kald saptrmalardan kurtarmak; onun temel fikirlerini, mmkn olduunca ak ve basit bir biimde ortaya koymaktr. Bunun kolay bir i olmad aikar. ncelikle, -sosyal demokratlar, ortodoks Komnistler, Maocular, eit eit Trokistler gibi- her trden sosyalist Marx' kendi politik grlerini dorulatmak iin okuyor. Bu kitabn devrimci sosyalist bir bak asyla yazldn batan sylemeliyim. Dier bir deyile, Marx'n, kapital izmin, eliki leri ya sosyalizme ya da barbarla varmas gereken ve insanlk adna tek umudun ii snfnn kapitalist devlet mekanizmasn imha etmesinde ve yerine kendi dzenini getirmesinde yatan smrc bir toplumsal sistem olduu inancn paylayorum. Bu demek deildir ki, bu kitapta Marx'a ynelik hibir eletiri yoktur. Gzde sylemi ' Kuku her eydir' olan adam, Sovyetler Birlii 'nde yaratl p onu yanlmaz bir guru olarak gsteren kltten neferet ederdi. Fakat kitap, her eyden nce Marx' n fikirlerinin bir sunumu ve savunmasdr. kincisi, Marx'n fikirlerine dair herhangi bir almann tartmal olmas kanlmazdr. Yazlar etrafnda o kadar ok elikili yorum varken anlattklarn aklamak mayn tarlasnda yrmek gibidir. Dahas Marx insan olarak, bazen tutarsz ve mulakt ve iri l i ufakl baz konularda fikrini deitirdi. Bu zorluklar aarken dar bir patikadan gemek gerekir. ' Marx'n gerekte sylemek istedii. . . 'nden 'Marx'n sylemi olmas gereken, fakat sylemedii . . . ' ne gei yapmak kolaydr. Umarm ben ikincisini yapmammdr. Bunu yapmakia sulanabileceim tek yer, Marx'n tarih teorisine i l ikin 5. blmdr. Burada, Marx'n grlerinin deitiine ve Alman deolojisi ile Kapital arasnda gelime gsterdiine inanyorum; aklamarn ikinci ve daha olgun olan esere dayandrdm.

nc olarak, Engels'in yazlarnn Marx' n dncesi asndan ne kadar gvenil ir bir rehber olarak grlebilecei sorusu sz konusudur. Engels kinci Enternasyonal tarafndan ve Dou B lou'nda ortodoksluun mihenk ta say lyordu. imdi Bat'daki birok

- 1 2 -

n sz

Marksist, Engels'i Marx' n dncesini arptan Marx'n kt kopyas olarak grmektedir. Engels hakkndaki bu grler reddedilmelidir. Bizzat Engels, Marx kadar byk ya da zgn bir dnr olduunu asla iddia etmemitir. ' Marx bir dahiydi,' diye yazmt, 'bizler olsak ol sak yetenekli insanlardk.' (SE i i i 36 I) Her eye ramen Engels, gerek bilimsel, felsefi, siyasal ve askeri konularda bir yazar olarak, gerekse Marx'n fikirlerinin yalnlatrcs olarak Marksizm' e bamsz katk larda bulunmutur. O da incelenmeyi hak ediyor. Marx'n grlerini tamamlad, aydnlatt ya da gelitirdii lde onun yazlarndan alnt yapacam.

Bu kitap kapitalizme kar, sosyalizm adna verilen mcadeleye bir katkdr. Birka insann inancn deitirmeyi ve onlar Marx'n hakl olduuna ikna etmeyi baard lde iini yapm saylr. nk kimse Marx'n bilimsel teorisini kabul edip devrimci politikasn reddedemez: kisi bir arada yrr. Marksizm' in temel noktas budurbu, Antonio Gramsci'nin szckleriyle, pratiin felsefesidir.

Bu kitap bir kiiyi bile ii snfnn kurtuluu iin emek harcamaya ikna ederse kendimi amacma ulam sayacam.

- 1 3 -


1. Bir Devrimcinin Yaam Karl Marx 5 Mays 1 8 1 8'de, Alman Renanya'snn antik bir

katedral kasabas olan Trier'de dodu. Ebeveynleri Yahudi ve birka nesil haham torunlarydlar. Soyadlar Mordechai idi. Ancak Marx'n babas Heinrich, Yahudileri memuriyetten dlayan bir karamameden yakay syrmak iin 1 8 1 7' de Lutherci Hristiyanla gemiti. Soyadlar nce Mark us sonra da Marx oldu. Renanya Ey aleti, 1 8 1 5 ' de muhafazakar Prusya monarisince ilhak edilmi olsa da, Almanya'nn, Fransz devriminden fazlaca etkilenmi, ekonomik ve politik adan en gelikin blgesi o larak kald.

Baar l bir hukuku olan Heinrich Marx, akln gcne derinden inanan lml bir l iberaldi. Torunu Eleanor onu 'Voltaire ve Rousseau'sunu ezberden bilen gerek bir onsekizinci yzyl Fransz' ' diye niteliyordu. Baba ve oul arasndaki i liki yaknd : Marx, Heinrich' in bir resmini ld gne kadar tad ve resim Marx' la birlikte gmld.

Kapital'in gelecekteki yazar rahat ve epey refah iindeki bir orta snf evinde byd. Liseyi Trier' de okuyan Marx klasik eseriere fazlasyla nem veren liberal bir eitim grd. Gze arpan bir renci deildi; geride brakt okul denemeleri gelecekteki bykl hakknda pek ipucu vermez. Kendisini Homer ve Shakespeare' le tantran ve daha sonra kzyla evlenecei Prusyal Baron Ludwig von Westphalen'in gen Marx zerinde nemli bir etkisi olmutur.

I 835'de Marx hukuk okumak zere Bonn niversitesi'ne gitti. Babasnn ayak izinde geleneksel bir orta snf kariyeri onu bekliyor gibiydi. renci arkadalar gibi, sarho oluyor, borca giriyor, dello yapyordu ve hatta huzuru bozduu iin bir geceyi hapishanede geirmiti. Kt romantik iirler yazma istei (neyse ki sadece birka gnmze kalmtr), 1 836 yaz tatili srasnda Jenny von Westphalen' le gizlice nianlandnda iyiden yiye artt . Jenny onun drt snf styd, daha yksek bir toplumsal gnptand ve ok gzel bir kzd. Marx yl lar

- 14 -

1. Bir Devrimcinin Yaami

sonra, 1 862'de Trier'i yeniden ziyaret ettiinde, kendisine 'her gn sada-solda "Trier'in en gzel kz" ve ''balolarn kraliesi" sorulmutu.'

Ebeveynleri evli l ie karydlar. Von Westphalenler'den bazlar son derece muhafazakard (Jenny'nin erkek kardei I 850' lerde Prusyal bir bakan oldu); Heinrich Marx, olunun 'eytan ruh'unun kendilerini felakete gtreceinden korkuyordu: 'Sen hi, insancl ailevi mutluluu yaayabi lecek misin? Bu dnce yreimin en derin kukularndan biridir. ' Evden gelen bu muhalefet, Karl ve Jenny'nin 19 Haziran I 843 'de evlenene kadar niye yedi yl beklediklerini aklamaya yardmc olabilir.

I 836 Ekim' inde Marx Berlin niversitesi'ne gitti . Asl niyeti hukuk eitimini srdrmekti. Fakat I O Kasm I 837 tarihli nl mektubunda endie iindeki babasna yazd gibi, ksa sre sonra baka eylerle uramaya balad. Kendi tarifiyle 'ay ' gibi olan yazd ak iirlerinden tatmin olmayarak ciddi ciddi eitimine dnd. nce hukuk felsefesine, sonra da felsefeye yneldi. Doal olarak dnemin en etkili felsefecs Friedrich Hegel'in almalaryla hesaplamak zorunda kald. nceleri bu almalarn 'grotesk, sarp hava'sn iddetle reddeden Marx ksa bir sre sonra ikna olmu olduunu ok sinidenerek fark etti.

Bu dn entelektel bir srecin tesinde bir eydir. 830'Iar ve 840'larda Alman felsefesi son derece siyasal bir meseleydi. O sralar Almanya siyasal olarak blnm, ekonomik ve toplumsal olarak geri kalm bir lkeydi; muhafazakar Kutsal ttifak Avusturya, Prusya ve Rusya'nn egemen olduu ve her biri tebaalar zerinde mutlak g iddiasnda bulunan kk prensliklerden oluuyordu. Ancak lke cntelektel adan gelimiti. Ondokuzuncu yzyln ilk on yl lar Alman felsefesinin altn ayd. Soyut dncenin ar geliimi, Almanya'nn siyasal gszlnn ve ekonomik geri kalmhnn denge esiydu adeta. Marx'n

-15-


daha sonra belirledii gibi, 'Politikada baka uluslarn pratikte yaptklarn Almanlar dnd' (TE iii I 8 I ) Alman toplumunun elikileri Hegel ' in dncesinde yansma

buluyordu. nceleri Fransz devriminin ve Napolyon'un ateli bir taraftar olan Hegel sonralar, mutlakiyeti Prusya devletinin akln cisinlemi hali olduuna inanan bir karamsar ve muhafazakar oldu. 1830' 1ar ve I 840' larda, neredeyse, resmi Prusya filozofuydu ve takipiteri devlet niversitelerinde grev aldlar.

Bu durum uzun srmedi. Birtakm gen filozoflar Hegel' i giderek artan radikallikle yorumlamaya baladlar. Hegel aklla Tanr 'y zdeletiriyor, bunu 'Mutlak' olarak adlandryordu. Ona gre, tarih tmyle Mutlak'n onun zbilincine doru yapt aamal yolculuun yksyd; bu srecin doruk noktas Protestan Reformasyonuydu. Gen ya da Sol Hegelciler asndan Mutlak sadece insanlkt. Tanr resimden silinmiti. Devletin, akln cisimlemi hali olmas gerektii konusunda Hegel'le hemfikirdiler; fakat bu rol Prusya monarisinin stlendiini kabul etmiyorlard. Onlar, ateist, rasyonalist ve liberaldiler. Balangta, Prusya veliaht prensinin istedikleri demokratik reformlar yapacan umuyorlard . Prens 1 840'da Kral IV. Friedrich Wilhelm olarak tahta ktktan sonra Gen Hegelcilerin Almanya'daki statkoya muhalefetleri ok daha radikal hale geldi.

Marx, felsefeyle tantktan sonra bu entelektel ve politik sahne iine ekildi. Hegelci sol, Berlin Doktorlar Kulbnde toplanyordu. Marx ksa srede Kulbn daimi bir yesi ve nde gelen Gen Hegelcilerden Bruno Bauer' in yakn bir dostu oldu. kiyi seven, babo yaayan bir gruptular. Heinrich Marx, 'sanki zengin insanlarmz gibi, benim asilzade olum her trl grenei gz ard etti, inat etti, bir ylda neredeyse 700 Taler harcad; halbuki en zenginler bile SOO'den az harcyorlar,' diye ikayet ediyordu.

Marx' n ailesiyle balar, babasnn Mays 1 838'de lmesinin ardndan fiilen koptu. Yl larca Marx'a byk miktarlarda paralar gndermesine ramen, annesiyle aras pek iyi deil gibiydi. Gen

- 1 6 -


Engels'le Bruno'nun kardei Edgar Bauer'in yazdklan hiciv dolu bir iir o tarihlerdeki Marx' yle anlatr: 'Trier 'li esmer bir adam, mimli bir ucube. 1 Ne srar ne seker, fakat zplar. 1 Barr da barr lgnca . . . / Sallar yumruunu yaramazca, deliler gibi./ Sanki yz bin iblis san ekiyorcasna.'

Marx profesyonel bir filozof olmay arzu ediyor gibi grnyordu. Zamannn ounu erken Yunanl dnrleri inceleyerek geirdi ve Nisan 1 84 1 'de 'Demokritos ile Epikouros'un Doa Felsefelerindeki Ayrm' balkl bir tezi e doktorasn ald. Biraz mulak yazlmasna ve gl Hegelci yapsna ramen tez, Marx'n her eyi insan bilincine indirgerneye alan dostu Bruno Bauer' in fazlasyla idealist felsefesine kar duyduu hogrszl yanstmaktadr. Prusya devletiyle Gen Hegelciler arasnda giderek derinleen atlak, Marx'n akademik kariyer umutlarn sona erdirdi. IV. Friedrich Wilhelm, en nemli Sol Hegelci gazete olan Arnold Ruge'nin kartt Hallische Jahrbcher' i yasaklad ve Hegel ' in eski dman, ayn zamanda Berlin'de felsefe profesrl yapan Schelling'i 'Hegelciliin ejderha tohumu'nun kkn kazmakla grevlendirdi. Sonunda, Mart 1 842'de Bauer, Bonn niversitesi 'ndeki retmenlik grevinden alnd.

1 84 1 'de Trier' e dnm olan Marx kendini siyasal gazetecilik etkinliine verdi. Rheinische Zeitung, Renanya sanayicileri tarafndan ekonomik karlarn ilerietmek adna kurulmutu. Ancak burjuva kkenli hissedarlarnn akllarn kartracak bir gelime sonucunda ksa srede ilk Alman komnistlerinden Moses Hess'in nclnde Gen Hegelcilerin kontrolne girdi. Marx 1 842'de gazete iin yazmaya balad ve Ekim aynda ba editr olmak zere Kln'e tand. Marx, bu aamada, Fransa'nn 1 789 devriminden sonra baard gibi, Almanya' da da bir cumhuriyet kurulduunu ve genel oy hakk verildiini grmek isteyen radikal bir liberal-demokratt. Baka bir gazete, Rheinische Zeitung'u komnistlikle suladnda, 'Rheinische Zeitung. .. mevcut haliyle komnist fkirlerin teorik de olsa bir

- 17 -


gereklie sahip olduunu kabul etmiyor ki pratik adan gereklemelerini arzulayabi lsin' (TE i 220) diye yantlamt.

Bununla beraber Rheinische Zeitung bir dnm noktasyd. Marx'n ileride, 'szm ona maddi karlar hakknda yrtlen tartmalarda yer almak zorunda kalmann skntsn i lk kez yayordum' diye hatrlad dnem bu dnerndi ite. Marx, dier Gen Hegelciler gibi, devletin snflar st olduuna ya da olmas gerektiine inanma konusunda ustasn izliyordu : Her yurttan paylat evrensel karlarn temsilcisi olan devletin ilevi snflar arasndaki kar ve ekime farkl lklarn badatrmakt.

Yerel Ren Meclisi'nde kereste hrszikiarna kar yasa nerileri zerine yrtlen grmeleri inceleyen Marx, hem gazetesini finanse eden sanayi kapital istlerinin hem de Prusya mutlakiyetini destekleyen feodal toprak sahiplerinin zel mlkiyetn korunmasnda karlarnn ortak olduunu kavrad. Mozel araplar kontluundaki kyllerin perian durumlarna i l ikin bir aratrma, zel mlkiyetn etkileri konusunda onu ikna etti. Engels elli yl sonra yle demitir: 'Marx'n, kereste hrszl yasas ve Mozel kyllerinin durumuyla ilgilenmesinin kendisini saf politikadan alp ekonomik koullara gtrdn, oradan da sosyalizme ulatrdn birok kere sylediini duydum.'

Marx'n Rleinische Zeitung'dayken geride brakt sadece ' saf politika' dei ldi. Zulm deneyimi Bauer ve Doktorlar Kulb'n szel radikalizmin ok daha ar ularna srkledi. Prusya brokrasinin kalesi olan, ekonomik adan daha gelikin ve liberal Renanya'dan uzaktaki Berl in'e kapanarak, yanlgy rtmeyi entelektel anlamda grev saynaya devam ettiler. Ana hedef, imdi kendilerine taktklar adla 'zgi.irler'in iddetle karsnda olduklar, dindi. Bu arada, bitkin ve sinirli Marx'n Rleinische Zeitung'u Prusya sansrnden kurtarmak zere giritii her uzlamay ihanet olarak niteliyorlard. Marx yaam boyunca unutamayaca bir ders almt -gereklikle temas kaybeden teorinin etkisi kalmaz.

- 1 8 -

1. Bir Devrimcinin Yaam

Buno Bauer'le Berlin'deki dier eski dostlarnn aklnda kaldnca, Marx ok ksa bir sre sonra yle yazmt:

Dnyaya yeni ilkemizle doktriner bir tarzla meydan okumuyoruz: te gerek bu, nnde diz k! Dnya iin, dnyann kendi ilkelerinden yeni ilkeler gelitiriyoruz. Dnyaya unu sylemiyoruz: Mcadelelerine son ver, hepsi sama; sana gerek mcadele slogann biz veririz. Dnyaya sadece gerekte ne iin dvyor olduunu gsteriyoruz ve bilin, istenmese dahi edinilmesi gereken bir eydir. (TE iii 144) Burada Marx'n ii snfna ynelik s.0nraki yaklamnn

kkenierini buluyoruz. Teorisyenin grevi iilere fikir dayatmak deil, ne urunda dvtklerini anlamalarn salamak ve bunu nasl baarabileceklerini gstermektir.

Marx'a sadece ii snfn kefetmek kalyordu. Henz bu konuda bir eyler yapmad, 1 843'n ortalarnda, Jenny'yle Kreuznach'ta yaptklar balayndayken yazd bir elyazmasndan anlalr. (Sansrcler sonunda Mart 1 843'de Rheinische Zeitung'u kapatmadan ksa sre nce gazeteden istifa etmiti .) Bu yazlar Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisine Katka adyla ancak I 927 ylnda yaynland.

Burada Marx, Hegel'in devletin snflar st olduu fikrini rtmeye koyulmutu. Onu yazd srada Gen Hegelcilerin en radikali Ludwig Feuerbach ' n etkisi altnda olduu akt. I 84 I 'de ortaya ktnda Haristiyanhm z'yle byk bir heyecan yaratan Feuerbach, Bruno Bauer'den ok daha ileri gitmiti . Feuerbach, Hegel'in felsefesinin btnyle reddedilmesi gerektiini ileri sryordu: Felsefenin balang noktas, Tanr ya da idea deil; insanlar ve iinde yaadklar maddi koullar olmalyd. Elbette bu, Marx, Engels ve Hess gibi, Almanya'da radikal politik deiimi sadece toplumsal bir devrimin getirebileccine inanmaya balayanlar cezbetti. Fakat Marx ii snfn bu devrimin znesi saymyordu henz. O hala

- 1 9 -


devleti varlkl aznln deil, halk kitlesinin denetimi altna alma arac olarak, 'gerek demokrasi 'nin -genel oy hakknn- peindeydi.

Eletiri'yi yazdktan bir yl sonra Marx aka ii snf devrimini neren bir komnist olmutu. Bu dnmn ardnda yatan faktr Paris'e tanmasyd. Prusya sansr Almanya'da almay olanaksz klmt. Marx ve Arnold Ruge yurtdnda Gen Hegelci bir gazete olan Deutsch-Franzsische Jahrbcher'i kartmaya karar verdiler. Ekim 1 843'de Marx' lar Ruge'a katlmak zere Paris'e geldiler.

Paris, Berlin ya da Kln'den ok farklyd. Ondokuzuncu yzyl Bat uygarlnn kltr bakenti olmasnn yan sra Louis-Philippe'nin 'burjuva monarisi' evresinde toplanan yozlam bir sarayllar ve bankerler hizbinin egemenlii altnda hzla sanayileen bir lkenin de anakentiydi. Paris'te birok komnist ve sosyalist grup-bazlan kitlesel taraftara sahipti- Paris'te bir aradayd. Ayrca, ou esnaf, bir ksm da devrimci bir gizli dernek olan Dorular Birlii'nin etkisi altnda 40,000 srgn Alman da vard .

Marx'n Paris'teki Fransz ve Alman komnist topluluklary la temas, rgtl bir ii snf hareketiyle ilk karlamasyd. Etkisi ok byk oldu. Marx Austos 1 844'de Feuerbach'a yle yazmt:

Bu almaktan yprarun adamlarn stlerinden akan asaleti, tazelii anlayabilmek iin Fransz iilerinin toplantlarndan birine katlmak zorundasn . . . Tarih, uygar toplumumuzun bu 'barbarlar' arasndan, insanln kurtuluunun pratik unsurlarn hazrlyor. (TE iii 355) i snfna ynelik bu yeni bak, Marx'n, Deutsch

Franzsische Jahrbcher'n Mart 1 844'de kan tek saysna yapt iki katkda grlyorrlu (Prusya hkmetince engellenen, Franszlarca gz ard edilen, editrleri birbirleriyle atan gazete, yayncs desteini ektiinde sessizce hatt). 'Yahudi Sorunu' zerine makalede Marx, Bauer'in aksine, Fransa'daki l 789 devrimi gibi sadece siyasal bir devrimin yalnzca 'kendi iine, zel karlarnn ve zel kaprislerinin

--20 -


snrlar iine ekilmi ve topluluktan ayrlm bir bireyi' (TE iii I 64) zgrletireceini ileri sryordu. 'insann zgrlemesi'ni sadece zel mlkiyeti ve bireycilii ortadan kaldran bir toplumsal devrim salayabilirdi.

Marx, yaynlanmam Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisine Katk'sna Giri olarak tasarlanm ikinci denemesinde, byle bir devrimin sadece Almanya'da mmkn olduunu i leri sryordu. Alman burjuvazisi -orta snf- 1 789' da Fransz muadilinin oynad, halk monariye kar gelmeye srkleme roln oynayamayacak kadar zayft . Bu rol sadece, proletarya -sanayi ii snf- oynayabil irdi .

Kendisini toplumun dier btn katmanlarndan kurtarmadan kendisini kurtaramayacak ve dolaysyla toplumun dier btn katmanlarn kurtaramayacak ... kkten zincir/i bir snf; bu da, tek kelimeyle, insanln toptan kayhelmesi demek . . . o snf kendisini ancak insanln toptan yeniden kazanmasy/a kazanabilir. (TE iii 186) Bu son paragrafn akla kavuturduu gibi, Marx' n politikaya

yaklam hala felsefe arlklyd. Dncelerini, felsefe ve ii snf arasndaki bir ittifak erevesinde kurguluyorrlu -gerekte, felsefe nc rol oynuyordu. ileri devrimin 'pasif e'si diye adiandryor ve 'bu kurtuluun ba felsefedir, yrei de proletarya' diye yazyordu (TE iii 1 83 ve 187). iler devrimci bir rol oynayacaklard, nk snflarn, -Marx'n ileride inanacann tersi- en gls deil, en perian onlard.

Bu olduka himayeci ve elitist tutum -iki nedenle- ksa srede deiti . Birincisi, Marx Paris'teyken Adam Smith' in, David Ricardo'nun ve baka politik ekonomistlerin yazlarn ciddi biimde incelemiti. Sonu olarak, 1844 yl nn Nisan ve Austos aylar arasnda 1844 Ekonomik ve Felsefi Elyazmalar'n yazd. lki 1932'de yaynlanacak bu yazlar Marx'n materyalist tarih teorisinin ilk versiyonunu iermektedir. Her eyden nemlisi, ii snfnn devrimci rol, onlar kapitalizmle mcadeleye zorlayan, mallarn retimindeki

-21 -


rol leri asndan aklanmaktadr. 'Yabanclam emegn zel mlkiyetle i l ikisinden anlalaca zere, toplumun zel mlkiyetten, vs., klelikten kurtuluu, iilerin kurtuluunun politik biimi olarak grlmektedir. (TE iii 280)

Marx'n tutumundaki deiimin ikinci nedeni, Alman ii snfnn, 'pasif bir e' olmaktan te bir ey olduunu etkileyici bir biimde kantlamasyd. Haziran 1844' de S ilezyal dokumaclar efendilerine kar ayaklandlar ve dzeni salamak iin ordunun greve arlmas gerekti. Ruge, Paris'teki bir Alman gmen gazetesinde, ayaklanmay eletirip dokumaclara saldrd imzasz bir makale yazd. Byk ihtimalle Gen Hegelcilerin ounluunun grlerini temsil ediyordu. Makale Marx'a atfedildi; bunun zerine Marx, Ruge'u eletiren, cesaretlerinden ve yksek dzeydeki bilin ve rgtlenmelerinden dolay ii leri destekleyen kzgn bir cevap yazd. i snfn artk pasif grmyor, Alman devriminin 'dinamik e'si sayyordu. (TE i i i 202) Devrimci komnist Marx sonunda ortaya kmt.

Dostluk ve Devrim 1 844 Austos ay sonunda, Friedrich Engels Paris'te on gn

geirdi. Kald sre boyunca Marx' ziyaret etti ; bulumalar yaam boyu sren bir ortakln balangc oldu.

Engels o sralar yirmi yandayd, Marx'tan yaklak ya kkti, fakat radikal bir gazeteci ve Gen Hegelci olarak oktan parlak bir kariyer edinmiti. Engels Rheinische Zeitung'a katkda bulunmasna ramen, Marx ona, ocuksu devrimci liklerini hor grmeye balad Berlin 'zgrler'inden biri sayd iin, pek gven duymuyordu. Ancak Kasm 1 842' de Engels, E rm en & Engels aile firmasnda almak zere Manchester'e tand. Orada sanayi devrimiyle, iilerin yoksulluyla ve tarihteki ilk kitlesel ii sn f hareketi olan ve halen 1 842 Austos'u genel grevi yenilgisinin etkisi altnda olan Chartizmle kar karya gelecekti. ngiltere'deki i Snfnn Durumu'nda en iyi ekliyle aktarlan bu deneyim Engels'i,

- 22 -


ayn Marx gibi, ii snfnn devrimci roln tanmaya itti. DeutschFranzsische Jahrbcher'de 'Politik Ekonomiye Eletirinin Ana Hatlar' balyla yaymlanan bir deneme Marx' n sonraki yazlarnn bir habercisiydi.

O aralar Marx ve Engels doal olarak yaknlamlard. Birlikte ilk almalar , Prusya devletinin uygulad baskya kar tepki olarak giderek artan bir biimde el itist ve anti-demokratik tavr benimseyen 'zgrler'e ve Bauer'e ynelik sert bir eletiriydi. Giderek Yahudi dman ve Rusya'daki ar yanls otokrasinin destekisi olacak olan Bauer, 'Akln gerek dmannn aranmas gereken yer halk kitleleridir' diye yazyordu. Marx ve Engels'in Kutsal Aile (ya da Eletirel Eletirinin Eletirisi) ad altnda toplayabileceimiz cevaplar esasnda ksa bir bror olarak tasarlannt. Ancak Marx'n cokusu giderek bymt. Katks sonucunda sz konusu bror, felsefeden edebiyat eletirisine uzanan ve ii snfnn kurtuluu ilkesini savunan 200 sayfalk bir kitaba dnt. Engels hem uzun olmasna hem de ' hemen hi katkda bulunnadm' diyerek balik sayfasna adnn dahil edilmesine biraz itiraz etmiti. ' Yoksa kitap mkemmel bir ekilde yazlntr ve sizi katla katla gldrebil ir. '

Marx 1 840' larda Paris'i mesken edinmi srgn devrimciler arasnda artk nl bir kiilikti. Anarizmin babalar Pierre-Joseph Proudhon ve Mikhail Bakunin' le dostluk gelitirmiti; onlarla Hegel ' i tartyordu. Marx'lar, bir sreliine halk kitlelerinden duyduu korkuyu yenmesi ve sosyal ist iirler yazmas iin ikna ettikleri air Heinrich Heine'a da yaknd lar. Heine'n sonralar, 'Alman Komnistlerin gizli liderleri byk mantklar; en glleri Hegel okulundan geliyorlar ve onlar hi kukusuz Almanya'nn en yetenekli dnderi ve en enerjik kiilikleri' diye yazdnda Marx ve Engels'den sz ediyordu.

Fransz hkmetinin, Prusya'nn basksy la, onu Fransa'dan kartmasna Marx'n n neden olmu olabilir. Marx, ubat 1 845'de Paris'ten, ksa sre sonra tam zamanl bir devrimci olmak zere aile firmasndan ayrlan Engels'le bir araya gelecei Brksel'e tand.

-23 -


Burada ortaklklar ciddiyet kazand. I 845 yaznda birlikte ngiltere'yi ziyaret ettiler ve ardndan Bauer ve arkadalarna son bir cevap hazrlamaya baladlar.

'zgrler' o aralar, tek birey dnda hibir eyin var olmadn i leri sren Max Stimer' in Biricik ve Mlkiyeti 'nde zetiedii gibi ar bireyci olmulard. Marx ve Engels; Eyll 1 845 ile Austos 1 846 arasnda yazdklar Alman deolojisi i le Stimer' in fikirlerinin sonunu getinneyi tasarlamlard. Esas olarak Marx tarafndan kaleme alnan kitap, 600' akn sayfasyla gerekten de yle oldu. Feuerbach ' la ilgili olan birinci blm, tarihsel materyalizmin ilk sistematik ifadesiydi. Ancak kitap iin yaync bulamyorlard. Marx daha sonra yle yazacakt: 'Asl amacmz -kendimizi netletinneyi- baann olduumuz iin metni farelerin eletirisine braktk.'

Alman deolojisi Marx ve Engels' in politikasnn teorik temelini oluturuyordu. Toplumsal devrim ihtimalinin kapitalizmin bizzat yaratt maddi koullara bal olduunu ileri sryordu. Bu koullarn en nemlisi ii snfyd. ' Komnizm,' Engels' in o sralar yazd gibi, 'proletaryann kurtulu koullarnn doktrinidir.' (TE vi 34 1 )

Devrim teorilerini bu biimde fonnle eden Marx ve Engels kendilerini politik eyleme verdiler. Btn dikkatlerini, esas olarak kendi lkelerinin dnda yaayan Alman zanaatkarlardan oluan uluslararas gizli bir demek olan Dorular Birlii 'ne verdiler. Birlik, sosyalizm hakknda grleri son derece kark olan fakat ii kitlelerinin komnizme ulaamayacaklarna ve devrimci aznln kitleler adna iktidar ele geinnesinin gerektiine inanan bir terzinin, Wilhelm Weitling' in etkisi altndayd. Bu elitist yaklam byk Fransz devrimeisi Auguste Blanqui de payiayordu ve Birlik, Blanqui'nin I 839'daki baarsz bakaldrsnda yer aldktan sonra Fransa'da ya!>akland. Birliin merkezi Londra'ya tandktan sonra Weitling'in yandalar ile kademel ve barl eitimin sosyalizme gtrebileceine inananlar arasnda blnd.

ubat 1 846'da Marx ve Engels, Dorular Birlii'nin denetimini salamak amacyla Komnist Haberleme Konited'ni kurdular. Marx,

-24-


komitenin son derece cokulu bir toplantsnda Weitling'e, 'tam anlamyla bilimsel fikirlere ya da yapc bir doktrine sahip olmadan iilere seslenmek . . . bir tarafta vahiy inmi bir peygamber, dier yanda sadece az ak avanaklar olduunu ileri sren vaazlardaki sahtekarhkla ayn eydir,' dedi. Weitling teoriye ve teorisyenlere saldrarak kendisini savunmaya kalktnda, Marx 'Ceha,let imdiye dek kimseye yardm etmedi ! ' diyerek cevap veriyordu.

Marx' n bu toplantda hazr bulunan bir Rus tand, Paul Annenkov, yirmil i yalarnn sonundaki Marx'n ok yaln bir resmini izmiti:

Marx, enerji, irade ve sarslmaz inantan oluan bir insand. Grn olaanstyd. Kabark koyu siyah salar ve kll elleri vard ve ceketi yanl i l iklenmiti; fakat nnzde nasl grnd ve ne yapt bir yana, sayg grmeyi hak eden bir adam vard. Hareketleri sakard fakat kendinden emin ve gven vericiydi, tarzyla insan ilikilerinde allm gelenekleri hie sayard, fakat arbal ve biraz da manrdu; madeni sesi, kiiler ve eyler hakknda vard radikal kararlara son derece uygundu. Bir baka ada Marx'tan yle sz ediyordu: Marx, doutan bir liderdi. Konumalar zl, ikna edici ve mantyla zorlaycyd. Asla gereksiz bir szck kullanmazd; her cmlesi bir fikir barndrrd ve her fikir de dnce zincirinde gerekli bir halkayd. Marx kendisi hakknda hi hayalperest deildi. Marx ve Engels, bu grkemli akl yrtme biimiyle,

Alman ii hareketinde reel sosyalizmin yanl grdkleri versiyontarm rtmekteydi ler. Hedeflerden biri, 'toplumsal problem'i dokumaclar ayaklanmas sonrasnda kefetmi ve toplumun halk kitlelerinin ahlaki dnmyle dnebi leceine inanan 'gerek sosyalistler', entelektel lerdi. Bir dier hedef de

-25-


Proudhon' du. Marx, I 846' da ona yazm ve Brksel Komitesinin Paris muhabiri olmasn istemiti. Proudhon, 'sevgili flozofa devrime kar olduunu, onun yerine 'mlkiyeti ksk atete yakma'y tercih ettiini yazd kmseyici bir mektupla cevap vermiti. Bunun zerine I 84 7' de Marx, Proudhon 'un alt bal Sefaletin Felsefesi olan Ekonomik elikiler Sistemi'ni hezimete uratt Felsefenin Sefaleti'ni yaynlad .

Marx ve Engels, uzun uzadya manevralardan sonra Dorular Birlii'nin kontroln kazanmay baardlar. Haziran 1847'de yaplan kongre, Birlii komplocu gizli bir dernek olmaktan karp Komnistler Birlii adyla ak devrimci bir rgte dnlitrd. Slogan artk 'Tm nsanlar Kardetir' deil (Marx, kardei olmak istemedii birok insan olduunu sylyordu), 'Btn lkelerin ileri, Birlein!' di . Komnistler Birlii'nin, Aralk 1 84 7' de toplanan ikinci kongresi, Marx ve Engels'e, ilkelerini belirten bir manifesto hazrlamalar tal imatr. verdi. Sonu, ubat 1 848'de Marx tarafndan yazlan ve ayn ay Londra'da yaynlanan Komnist Parti Manifestosu idi. Manifesto u szcklerle balar:' Avrupa'da bir hayalet dolayor: Komnizm hayaleti.' (TE vi 48 1 ) Bu, Marksizm'in i lk popler ifadesiydi ve tm sosyalist metinlerio hala en nlsdr.

Manifesto'nun ortaya kt tarihte Avrupa devrimlerle alkalanyordu. ubat aynda Fransa'da Louis Phi l ippe devrildi ve ikinci Cumhuriyet ilan edildi; Mart aynda Viyana ve Berl in'de ayaklanmalar ba gsterdi. Muhafazakar Kutsal ittifak'n Avrupa's anszn paralanmt. Korku iindeki Belika hkmeti Mart ay balarnda Marx' lke d na kartt. O da, ksa bir sre Paris'te kaldktan sonra tekrar Almanya'ya dnerek, neeli gibi Kln'de kurulu Neue Rheinische Zeitung'un yayn ynetmeni oldu. Engels'e gre, 'yaz ileri politikas Marx'n

- 26 -


diktatrlyd.' Werner Blumenburg Neue Rheinische Zeitung hakknda, '301 saysyla sadece o devrimci yln en iyi gazetesi deildi; en iyi Alman sosyalist gazetesi olarak kald hep' diye yazyor.

1848 devrimleri, sermaye ile emek arasndaki mcadelenin, burjuvazi ile eski feodal toprak sahibi sn flar arasndakinden ok daha nemli olmasnn ortaya kt an oldu. Paris'teki bir ii ayaklanmasnn cumhuriyeti hkmet tarafndan vahice hastnld 1848 Haziran olaylar bunu dorulad. Bu arada Marx, 'biri dierini smren uzlamaz snflarn kardelii 'fraternite'; bu 'fraternite' [kardelik] ki, ubat aynda ilan edilmi ve Paris'teki binalarn cephelerine, her cezaevine ve her barakaya byk harflerle yazlmtr; bu fraternie' ki, gerek, katksz ve baya ifadesini, en korkun yzn emein sermayeyle savanda kendini gsteren i savata bulmutur' diye yazmt. (TE vii 144 ve 147)

Ancak Marx ve Engels, geri kalm Almanya'da burjuvazinin ayn ngiliz ve Fransz atalar gibi devrimci bir rol oynamaya zorlanabileceine inannay srdryorlard. Komnistler Birlii, birka yz yesiyle, Berlin'deki Mart devrimine yol aan kitle hareketi iinde kaybolmu buldu kendisini. Engels' in yllar sonra belirttii gibi, 'kk bir tara gazetesinde komnizm telkininde bulunmak ve ... byk bir eylem partisi yerine minik bir hizip bulmak' yerine, 'burjuvazinin ileri srkleyici, ar sol kanadnn roln stlenmek' azmindeydiler. (SE iii 1 66) Komnistler Birlii fiilen dald ve Neue Rheinische Zeitung Marx ve Engels'in siyasal etkinliklerinin adan oluturdu. Engels'e gre gazetenin 'politik program iki ana noktadan oluuyor: Tek, blnmez, demokratik bir Alman Cumhuriyeti ve Rusya'yla sava.' (SE i i i I 66)

- 27 -

Karl Marx'm devrimci fikirler/

ar I. Nicholas' n Rusya's Avrupa'daki en gl kardevrimci devletti ve ordular 848-9'da dzenin eski duruma getirilmesinde hayati bir rol oynayacakt. Marx ve Engels, cumhuriyeti bir Almanya'nn, Fransz Jakobenlerinin 790'larda yaptklar gibi, muhafazakar glere kar devrimci bir sava vererek Avrupa'y zgrletirebilcceini umuyorlard. Bu umutlar boa kacakt. Ykselen ii hareketinden korkan Alnan burjuvazisi Prusya monarisiyle bir uzlama arad. Neue Rheinische Zeitung, Avusturya, Bohemya, Macaristan, Fransa ve Almanya'da, lkeden lkeye gelien kar-devrimleri kaydetmek zorunda kald.

Marx, gazeteyi alr tutabiirnek iin giderek zorlaan bir mcadele vermek zorunda kald. ubat 849'da o ve Neue Rheinische Zeitung'un d ier editrleri iki kez yarglandlar, fakat anlayl jriler tarafndan beraat ettirildiler. Nihayet Mays aynda Prusyal otoriteler gazeteyi kapatp yazarlarn yurtdna gnderdiler. 9 Mays 849 gnk son say tamamen krmz basld. Marx'n bayazsnda unlar yazyordu: 'Neue Rheinische Zeitung'un editrleri size elveda derken, kendilerine gsterdiiniz sempati iin teekkr ediyorlar. Son szleri her yerde ve her zaman 'i i snfnn kurtuluu' olacaktr!' (TE ix 467)

Srgn ve 'Varoluun Perianl' Almanya'dan kovulmasndan sonra Marx ynn ace Paris'e

dnd ve daha sonra, Austos 1 849'da da Londra'ya. Balarda bu srgnOn ksa olacan dnyor, devrimin sadece geici br yenilgi aldna inanyordu. Almanya'daki son cumhuriyeti kale Palatinate'nin Prusya igali srasnda baarsz kalan savunmasnda yer alan Engels de ksa sre sonra kendisine katld.

ki arkada, merkez komitesi Londra'y s een ve Neue Rheinische Zeitung: Politisch-Oekonomisch Revue adl yeni bir gazete

- 28 -


kartan Komnistler Birlii 'nin yeniden canlanmasnda aktif bir rol oynad. Marx burada, 1 848-9 devriminin bir analizi olan Fransa'da Smf Mcadeleleri'ni yaynlad. Mart 1 850'de merkez komitesi iin hazrld bir konuma taslanda 'devrim . . . neredeyse avucumuzun iinde' (TE x 279) ifadesini kulland ve bir sonraki ay Birlik, Blanqui'n yandalan olarak, hedefleri ' tm ayrcalkl snflarn ykl [ve] komnizm kurulana kadar devrimi srekli klarak [en permanence] bu snflarn proletarya diktatrlne teslimi' olan Evrensel Devrimci. Komnistler Dernei ile bir ittifaka girdi (TE x 6 1 4).

Bu devrimci iyimserlik 1 850' de yava yava buharlamaya balad. Haziran aynda Marx British Museum'un Okuma Salonu'na bir bilet edindi. Oraya yerletikten sonra, youn ekonomik incelemelere kaptrd kendini ve (ardndan biroklarnn yapt gibi) zellikle Ekonomist'i kaynak olarak kullanmaya balad. Vard hkm, Revue'nin son saysnda uzun uzun akland gibi, yakn gelecekte devrim ihtimalinin olmadyd. 1 848 ayaklanmalarnn arka plann da, 1 845'den sonra Avrupa'y penesine alm genel ekonomik krizler vard. Ancak 1850 itibariyle dnya ekonomisi, Kalifomiya'da altn bulunmas ve ulamda buharl gemilerin yaygn kullanmnn getirdii ilerlemeler gibi gelimelerin kamlad yeni bir genileme aamasna girmiti:

Burjuva toplumunun retici glerinin, burjuva ilikilerinin snrlar dahi l inde olabildiince srayarak gelitikieri bu genel refah koullarnda gerek bir devrimden sz edilemez. Byle bir devrim yalnzca, modern retici gler ve burjuva retim biimleri olmak zere bu her iki faktrn de birbirleriyle atmaya girdii dnemlerde mmkndr .. . Yeni bir devrim yalnzca yeni bir krizin sonucunda mmkndr. Bu, ancak, bu kriz kadar kesindir. (TE x 5 1 O) 15 Eyll 1 850'deki bir merkez komite toplantsnda iddetli bir

tartma sonrasnda Marx ve Engels Birlikten fiilen ayrldlar; Birlik de zaten nlerindeki Mays aynda PrusyBu karamsar analiz Komnistler

- 29 -


Birlii 'nin dier liderlerini kzdrd ve dehete drda'daki kitlesel tutuklamalar sonucunda dald. Birliin yeleri yarglandklar srada Marx, Kln'deki Komnist Yarglamaya likin Aklamalar adyla (her zamanki gibi) kk bir kitap haline gelen bir bror yazarak onlarn savunmalarn stlenmeye kotu.

Ancak Marx, fiilen, siyasal etkinliklerden ekildi. Zaman zaman 1 848 devrimlerinin yenilgiye uramas sonrasnda Londra'da toplanan ok sayda mlteciden baz larn eletirirdi. ubat 1851 'de, 'inde bizzat yer aldmz genel ve gerek tecritfen ok memnunum ' diye yazd Engels'e.

Konumumuza ve ilkelerimize son derece uygun dyor. imdi, karlkl tavizler sistemiyle, terbiyeli olmak adna kabul edilen yarm gereklerle ve partideki alenen dil lendirilen alaylar bu budalalada paylanakla uramayacaz artk. Eylemlil ikten ekilmesi Marx'a ekonomik incelemelerini yapma

zgrl verdi. Esasen 1845'de yazmaya karar verdii, fakat siyasal almalar iin durdurduu ' Ekonomi'ye i l ikin byk kitaba yeniden oturdu. 185 1 ylnn byk ksmn British Museum 'da, okuduu politik ekonomi kitaplarndan alnttarla on drt defter doldurarak geirdi. 'Onu ziyarete gittiinizde,' diye yazyordu bir dostu, ' iy i dilekler yerine ekonomik kategorilerle karlanyordunuz.' Nisan 1 85 l 'de Marx, 'Be haftada btn ekonomik zrvalar hatmedecek kadar ileri gittim. Ve artk Ekonomi incelemelerime evde devam edeceim ve mzede bir baka bil ime vereceim kendimi. Ondan bkmaya balyorum' diyordu Engels'e.

Otuz iki yl sonra ldnde, ' Ekonomi' hala bitmemiti. Marx arkasnda ciltlik Kapital'in iki cildinin elyazmalarn dzenlemesi iin Engels'e brakmt. Bu gecikmenin bir nedeni Marx'n, taslaklarlli srekli olarak yeniden kaleme alan ve genileten ve aratrmalar hi bitmeyecekmi gibi srekli kitap ve makale okuyan bir mkemmeliyeti olmasyd. Bir dier neden de, mevcut gelimeleri

- 30-


analiz etme ve yorumlama ihtiyacyd. 1 852' de en grkemli kitaplarndan ?iri oln ve kinci Fransz Cumhuriyeti 'nin niye l l l . Napolyon 'un Ikinci lmparatorluuna yol atn aklamaya alan Louis Bonaparte'n Onsekiz Brumaire' ini yaynlad.

Ancak bu yl lara egemen olan ey sefaletin getirdii basklard. Marx' lar hep para sknts ekiyorlard. 1 850 ila 1 856 arasnda Soho Dean Street'te nce 64, sonra da 28 nurnarada oturdular; alt ocuklarnn orada ld. Hayatlar, ev sahibi, kasap, frn, manav, st bata olmak zere alacakllaryla ekime iinde geiyordu. 1 852 birok adan en kt yl olmutu. Jenny Marx, kzkardei Franziska o Paskalya Yortusunda ldnde tabutun parasn ancak Fransz bir gmenden bor alarak deyebildi. Aralk aynda Marx bir nuhabire, ceketini ve ayakkablarn rehin brakt iin evden kamadn sylemiti. Fakat asl darbe, Marx'larn sekiz yandaki oullar Edgar' n veremden ld Nisan 1 855'de geldi. Marx birka ay sonra Perdinand Lassalle'e unlar yazyordu:

Bacon, gerekten nemli insanlar doa ve dnyayla o kadar ok iliki kurarlar ki her kayptan kolaylkla syrlrlar, der. Ben bu nemli insanlardan deilim. ocuumun lm yreimi ve aklm derinden sarst ve onun kaybn ilk gnk gibi taptaze hissediyorum. Zavall karm da tmyle yklm durumda.

Von Westphalen ailesinin hiznetisi olup 1 845'den beri Marx'lara hizmet eden Helene Denuth'un Frederick adnda gayrimeru bir olan dournas bu korkun yllara rastlar; ocuun babasnn Marx olduu neredeyse kesindi. Skandal rtbas edildi. Engels ocuun babas roln stlendi; gerei Eleanor Marx'a, ancak 1 895'de lm deindeyken itiraf etti. Bu olay, Marx'n burjuva saygnlnn kurallarna tmden kar olmadn gsteriyordu. Gerekten de o ve Jenny, sadk hizmetileri Helene ile birlikte orta snf bir aile yaratmaya almlard her zaman. Hayatta kalan kzlar Jenny, Laura ve Eleaaor'u mmkn olduunca iyi birer burjuva kzlar olarak

- 3 1 -


yetitirdiler. Bu kimseyi artmamal, nk bireylerin, her ne kadar karsnda olsalar da, iinde yaadklar toplumun basklarndan kaabilmelerinin yolu yoktur.

1 856'da Jenny Marx'a, Soho'daki kk evlerini 9 Grafton Terrace'a tamalarn salayan iki kk miras kald; dediine gre, ' Sevimli Primrose Tepesi'nden pek de uzakta olmayan romantik Hanpstead Heath' in eteinde kk bir ev'di tandklar ev. Fakat skntlar gememiti. Ocak 1 857' de Marx yle yazyordu: 'B ir sonraki admda ne yapacarm hi bilmiyorum ve imdi be yl ncesinden ok daha aresiz bir haldeyim. Son pislii de yutmu olduumu dnyordun. Mais non [Hi de yle deilmi] . '

Bir iki y l sonra, Engels'e, 'Daha yksek ideallere sahip olanlar iin evlenmek ve bylece zel ve aitevi hayatn kk straplarnn esiri olmaktan daha byk aptallk yoktur' diye yazd. l 862'de her ey o kadar kt gitti ki Marx demiryolu katiplii ii iin bavurdu; el yazs o kadar okunakszd ki reddedildi. Birka ay sonra yle yazyordu:

Karm her gn bana kendisinin ve ocuklarn lp gmlmelerini istediini sylyor. Ve onunla tartamyorum bile. nk yaadmz rezaletler, eziyetler ve aclar gerekten anlatlr gibi deil.. . ocuklara daha da acyorum nk bu durum tam da 'Fuar' mevsiinine denk geldi ; btn arkadalar elenirken onlarn d patlyor, biri bizi ziyarete gelir de sefaleti grr diye. Marx'lar bu yllar boyunca Engels'in fedakar ve srekli destei

sayesinde hayatta kalabildiler. Engels, Kasm 1 850'de Ennen & Engels'deki eski iinin bana dnmek zere Manchester'a dnmt. Hi istemedii eyleri niye yaptn, Ocak 1 845'de Marx'a gnderdii bir mektupta yle aklyor: 'Bu para peinde koma ii ok korkun . . . sadece bir burjuva olmakla kalmayp proJetaryaya kar etkin bir burjuva olan bir imalat olmaya devam etmek ok korkun.'

Engels' in biyograf yazar Gustav Mayer yle yazar:

- 32 -


Engels gibi akc yazan bir insann geleceiyle ilgili kayg rluynasna hi gerek yoktur. Bununla beraber o, 'ticaret bataklna' dndyse, nedeni Marx'tr; nk Engels, Marx'n byk yeteneklerinin davann gelecei asndan byk nem tadn dnyordu. Marx kendisini ve ailesini geindiremiyordu: Gmen hayatnn kurban olmamalyd. Engels bunun olmamas iin bro masasna geri dnmekten memnundu. Engels'in dzenli mali destei olmasa Marx' lar mahvolurlard.

Marx, Kapital'in birinci cildini yayncya gnderdikten sonra minnettarln dile getinniti:

Sen olmasaydn ben bu kitab bitiremezdim ve seni temin ederim ki, srf benim hatnn iin o muhteem yeteneklerini ticarette harcadn ve stelik de benim btn petites miseres [kk sefaletlerimi] paylamaya mecbur kaldn hi unutmayacam. Engels, Marx asndan sadece bir para kayna olmaktan te

biriydi. Engels i l ikilerindeki kk ortak olduu konusunda hep srarl yd. Fakat o, ortaklklarna birok yeteneini katmt. Hzl ve parlak bir zekaya sahipti ve Marx'tan ok daha abuk bir ekilde devrimci bir komniste dnmt ('bil irsin, ben eyleri kavramakta yavam' diye yazmt Marx yinni yl sonra 've hep senin ayak izlerini takip ederim') Yazmak Engels asndan, Marx' n aksine, zahmetli bir sre deildi. O, hzl ve akc bir ekilde yazard . Dil asndan olaanst bir yetenei vard ve fen bilimleriyle yakndan i lgileniyordu. Onun tarihsel deerlendinnelerinin Marx' nkilerden stn olduu ve Avrupa tarihi bilgisinin daha derin olduu iddia edilir. Sonu olarak, Marx'a kyasla bir eylem adamyd (Marx' lar arasnda Iakab, askeri konulara i lgisi nedeniyle 'General 'di) ve ok daha fazla rgtleyiciydi. Bu balamda yetenekleri Marx'nkileri tamamlyordu.

Engels' in refakati ve maddi yardm bile 1 850'lerin ve I 860'lann glk ve yoksulluklarn hertaraf edememiti. En fazla acy

- 33 -


Jenny Marx'n ektiine dair hi kuku yoktur. Genellikle bedenen hastayd ve Marx'a yazd bir mektuptan anlalaca gibi yaad aclarn sonunda ruhsal bir darbe de almt: 'Bu arada, burada otunnu paralanyorum. Karl, en kts de bu. . . Burada otunnu gzya dkyorum ve hi yardm gremiyorum. Beyni m atlyor.' Marx daha 1 85 1 'de Engels' e unlar sylemiti :

Evde her ey daima kuatma altnda, gzyaiarm sel olup geceleri beni uyutmuyor ve aresizlie itiyor.. . Karma acyorum. Asl yk onun omuzlarnda ve au fond [esasen] hakl da .. . Bununla beraber hatrlarsn ki, mizacm gerei tres peu endurant [tezcanl]'ym ve que/que peu dur [biraz sert] ' im ben, dolaysyla zaman zaman sabrm kaybediyoruro ... Bu son mektubun gsterdii gibi, Marx'n ev ii koullarna

tepkisi, souk ve kaba bir d grne snarak inzivaya ekilmekti. Kendisini ' sert mizal' biri olarak tanmlyor ve Engels'e, 'bu koullarda, kendimi sadece kinizmle koruyabilirim' diyordu. Bunun yan sra birtakm bedensel dertlere boulmutu: Uykusuzluk hastal, karacier ve safra kesesi rahatszlklar ve irpene ya da iltihapl iler ('Umarm, burjuvalar, hayatlar boyunca benim banlarm hatrlarlar', diye yazmt bir keresinde Engels'e). Ailevi skntlarn getirdii bunalt ve karacier rahatszl klar Marx'n almasn sekteye uratyordu. Kapital' in i lk tasla Grundrisse zerinde alt Temmuz 1 858'de Engels'e, 'u anda her ey dayanlmaz bir hal ald. . . Biraz, zamannn ounu dolap para kazanmaya alnakla harcadmdan, biraz da (belki de dennansz kalmarnn sonucu olarak) ailevi sorunlarn konsantrasyon gcm zayftattndan dolay ie yaramaz bir haldeyim. Bu pislik iinde karmn sinirleri yprand' diye yazmt. Werner Blumenburg'un dedii gibi,

Marx'n, hayatnn otuz yln adad bayapt Kapital'i niye tamamlayamad hep sorulmu ve nedenlerin teorik glklerde yatt dnlmtr. Fakat yazarn bu hayat

- 34 -


koullarnda bu kadarn bile tamamiayabilmesi bir mucize gibi grnyor. Marx'n ektii aclar baka insanlardan srekli kuku

duymasna neden oluyor ve onu bakalar hakknda konuurken sert ve keskin dilli yapyordu. Engels'le Alman sosyal ist l ider Ferdinand Lassaile hakknda yapt yazmalardaki acmasz ve bazen antisemilik dnceler sadece aralarndaki siyasal farkll klar yanstmaz, ayn zamanda Marx' n, gsterili toplumsal evrelerde yaayan, varl k iinde yzen ve popler olmann keyfini kartan bir adama duyduu kini de yanstr. Lassaile'in 1 862'de Marx'lara yapt ziyaretten sonra ilikileri bir daha dzelmedi, nk sadece purolar iin gnde bir pound harcayarak Marx' ileden kartt; (Marx'n Engels'e anlatt zere) Jenny, misafirini al t tarzda artayabilmek iin 'yerlere ivilenmemi her eyi rehinciye brakmak zorunda kalmt. '

Ertesi yln balarnda Marx'n sert ve alayc tavr neredeyse Engels'le dostluuna mal olacakt. Engels hayat arkada Mary Bums'n lm haberini kendisine yazdnda Marx bir cevap mektubu yazarak, stnkr bir basalndan sonra uzun uzadya son maddi skntlarndan sz etmiti. Hakl olarak ineinen Engels, Marx' larn bir aile ii kavgas ve iten zrleri sonrasnda Marx ile aralar dzeldi.

Marx'n 1 850'lerdeki yazlar iinde bulunduu koullar da yanstr. Bu yl larda Engels Marx' lara bir seferde bir ya da iki pounddan fazlasn veremiyordu, dolaysyla Marx New York Daily Tribune'a yaz gndererek gelir salamaya alyordu. (Makalelerin ou, ingilizeesi o dnemde daha iyi olan Engels tarafndan yazlmtr aslnda.) Marx'n yargs her zaman isabetli deildi. Britanya ve Fransa Krm'da Rusya'yla savaa girdiinde ( 1 854-6), arn, muhafazakar Kutsal ttifakn glenmesindeki rol yznden ar Rus kart olan Marx, gazetesi London Free Press 'te makalelerini yaymlatt, tuhaf kiil ikli Muhafazakar Parti milletvekili David Urquhart'la olduka yamuk bir ittifaka girmiti. Marx, zellikle bir Fransz hkmet ajannn kendisine iftiralar att bir bror kartmas zerine gmen

- 35 -


hrgrlerine dahil edilmesine de gz yummutu. Sonuta ortaya, Marx'n svp sayma yeteneini sergileyen yz sayfalk Herr Vogt ( 1 860) adl kitap kt.

Bu yllarn sadece kasvet dolu olduu dnlmemelidir. Hampstead Heath'e dzenli olarak Pazar gezintileri yaplrd; orada aile ve dostlar, Pazar gazetelerini okurlar, eeklere binerler ve birbirlerine Dante ile Shakespeare' i anlatrlard. Marx ileci bir sosyalist dei ldi. iki imeyi sever, arab tercih etse de biradan da mutluluk duyard. Anlmaya deer bir baka olayda da Marx, Gen Hegelci olduu gnlerden kalma dostu ve tartma arkada Edgar Bauer ve Wilhelm Liebknecht, Londra'da Oxford Street'ten Hampstead Road'a sren bir birahane yry yapmlar, yol zerinde karlatklar her birahaneye uramlar. Tottenham Court Road'a gelinceye kadar herey yolundayken orada bir grup sokak serserisiyle dalaa girmiler ve sokak lambalarna kaldrm talarn atmaya balamlar. Doal olarak polis pelerine dm. Marx'n artc hzna ayak uydurup oradan kamlar.

1 852'de Dean Street' i ziyarete gelen Prusyal bir polis ajan Marx ailesini yle betimlemiti:

Marx, haar ve huzursuz karakterine ramen, baba ve koca olarak son derece kibar ve yumuak biri . . . Marx'n odasna girdiinizde sigara ve ttn dumanndan gzleriniz o kadar sulanyor ki bir an iin adeta byk bir maarada el yordamyla yryormu gibi oluyorsunuz; yava yava sise almaya baladnzda ancak, baz nesneleri fark edebilirsiniz. Her ey kirli ve tozla kapl, yle ki oturmak baya tehlikeli bir. i. tede sadece haca olan bir sandalye duruyor, dier sandalyede ocuklar alk oynuyorlar; bu sandalyenin naslsa drt haca var. Ziyaretilere sunulan da bu sandalye ve o da ocuklarn piirdiklerini temizlemeden getiriliyor; eer oturursanz pantolonunuz tehlikede demektir. Fakat bu eyler Marx' ya da karsn mahcup etmiyor. Sizi son derece samimi

- 36 -

1. Bir Devrimcinin Yaamt

karlyorlar, pipo ve ttn ya da artk neleri varsa ikram ediyorlar; aranzda oluan esprili ve scak sohbet evdeki btn kusurlar rtmeye balyor ve bu da rahatszl katlanr klyor. Sonunda misafirlie alyor, hatta ilgin ve yaratc buluyorsunuz.

Kapital ve Birinci Enternasyonal Dnya ekonomisi balamnda, Marx'n I 850' lerin balarndaki

refahn arkasndan geleceini ngrd ve Engels' i ok sevindiren kriz I 857' de geldi att. Manchester Borsas 'nda her ey tepetaklak iken, Engels Marx'a, ' insanlar ok endieleniyorlar, ben niye birden bu kadar keyitliyim1 diyordu. ki arkada, ekonomik bunalmn devrimci hareketi dirilteceini umuyordu. Engels, ' I 848' de "Bizim zamanmz geliyor," diyorduk ve bir anlamda geldi de' diye yazyordu; 'Fakat bu kez bir lm-kalm mcadelesi olarak geliyor. Askeri aratrmalarm imdi daha pratik bir nem tayacak. '

Ne yazk ki General' in umutlar boa kacakt . 1 858 devrimi olmad. Fakat krizin Marx' ekonomi aratrmalarna brakt yerden balamaya tevik edici etkisi oldu. Aralk I 857' de Engels ' e, 'gecelerdir ekonomi incelemelerimin sentezi zerinde alyorum, yani tufandan nce en azndan ana hatlar netletiririm' diyordu. Limonata ve 'korkun miktarda ttn' le hayat bulan Marx, Austos 1 857 ile Mart l 858 arasnda Kapital ' in i lk tasla, Grundrisse olarak bilinen eserini retmeyi baard.

Lassaile elyazmas iin bir Alman yaync bulmasna ramen Marx ok fazla kark olduuna karar vermiti ('yazdm her eyde bir karacier hastal bulabiliyordum' , demiti Lassalle'a). Bu elyazmasnn Marx'n mrne katt ey, Haziran 1 859'da Ekonomi Politiin Eletirisine Katk adyla yaynlanan para konusundaki birinci blmn tamamen yeniden yazlm bir versiyonuydu. Bu yapttaki nsz Marx'n entelektel geliimine ve tarihsel materyalizmin temel ilkelerine i likin nemli bir aklama ieriyordu.

- 37 -


Marx' larn en kt ailevi krizierin bazlarn yaadklar ve Marx'n 850'den beri ilk kez ciddi siyasal almalara girdii sonraki sekiz yl boyunca, Kapital giderek ekillendi. Marx aslnda Katk 'nn, ) Sermaye, 2) Toprak Mlkiyeti, 3) cretli Emek, 4) Devlet, 5) Uluslararas Ticaret, 6) Dnya Pazar olmak zere alt ciltten oluacak ' Ekonomi 'ye sadece bir giri olmasn tasarlamt. Austos I 86 I i le Temmuz I 863 arasnda, Katk 'ya devam etmeyi srdrd. Sonuta, hala tmyle ngil izceye evri lmesi gereken, 1 86 1 /63 elyazmas olarak bilinen, 1 472 sayfay kapsayan 23 defter ortaya kt. Marx' n bu yl larda yapt sorgulamalar ' Ekonomi' hakkndaki dncelerini deitirmesine yol at. Onun ekonomi teorisinin anahtar olan artdeer kavramn Grundrisse'de zaten kefetmiti, fakat kar teorisini formle ettii tek yer 1 86 1 /63 elyazmasyd. Marx alt ciltlik emay terk etti ve onun yerine, retim, dolam, bir btn olarak sistem ve artdeer teorileri olmak zere drt cilde blnecek, ' Ekonomi'nin sonraki ciltlerinde ele almay dnd malzemenin ounu iine alan bayapt Kapital' e younlamaya karar verdi.

1 863-4'de Marx' larn mali durumu, Marx'n annesinden ve eski yolda Wilhelm Wolff'tan kalan iki miras sayesinde dzeldi. Kapital ' in birinci cildi Wolff'a ithaf edilmitir. Bu para sayesinde Marx ailesi Grafton Terrace'tan Maitland Park Road 1 numaradaki ok daha byk bir eve tand. Ama para ksa srede tkendi ve Engels onlara yardm etmek iin yine elini cebine atmak zorunda kald. Yeniden ekmeye baladklar para skntianna ek olarak Marx 1 863 'den itibaren irpenelerden ekmeye balad. Arsenik, katran ruhu ve afyon almaya balad ve bazen banlarn kendisi kesti. Btn bu konsantrasyonunu bozan faktrlere ramen 1 864 ve 1 865'de Kapital'in 1 . , 2. ve 3. Ciltlerinin el yazmalarn kaleme ald. ( 4. Cildi hi yazamad, fakat 1 86 1 /63 elyazmasnn ilgili blmleri lmnden sonra Artdeer Teorileri olarak yaynland .)

1 865'de, Marx Hamburg'daki yaync Meissner & Behre ile bir szleme imzalad. Engels'in de tevikiyle, 1 866'nn byk blmn Kapital'in 1 . Cildine son halini kazandrmak ve matbaaya hazrlamakla

- 3 8 -

1. Bir Devrimcinin Yaamt

geirdi. Biraz ferahlayan Engels elyazmalarnn birinci partisinin Meissner'e ulam olduunu duyduunda, kutlamak iin 'zel bir bardak' iki iti. Marx Kapital' in 1 . Cildinin provalarnn bittiini 1 6 Austos 1 867' de ilan etti:

Bunun mmkn olmas sadece senin sayendedir. Senin fedakarln olmasayd ciltlik dev eseri bitirmem asla mmkn olamazd. Seni minnettarlkla kucaklyorum. Tashihli provalarn iki yapra ekte. 1 5f'u aldm, teekkrler. Selam ve sevgiler sevgili dostum ! Kitap birka hafta sonra ortaya kt. lk elde bin bask yapld. 1 860' larn ortalarnda yaanan baka siyasal meguliyeder

Marx' ekonomik incelemelerinden uzaklatrmaya balad. Marx ve Engels'in 1 857-8 krizi sonrasnda bekledikleri devrim gereklemese bile, 1 860'larn balarnda Avrupa ii hareketinde bir canlanma balad. Britanya ve Fransa'da sendikaclk hzl gelime gsterirken, Lassaile Almanya'da ilk kitlesel ii rgt olan Alman ileri Genel Sendikasn (ADA V) etkinl ie geirebildi. Siyasal olaylar emek hareketini enternasyonal dayanmay dnmeye tevik etti. Amerikan Sava, ngil iz pamuk sanayinde bir bunalma neden olsa da, Lancashire tekstil iilerinin Kuzey' in davasn desteklemelerini salad. 1 863 'de Rus egemenliine kar gerekleen Polanya ayaklanmas tm Avrupa'da sosyalistlerin ve demokratlarn desteini ald.

Bu ortamda Birinci Entemasyonal 'e adn verecek olan Uluslararas iler Birlii (IWMA) kuruldu. Proudhon'un yandalar, Fransz iilerden oluan bir heyet, Temmuz 1 863'de Londra'daki ngiliz sendikalarn arsyla Polanya'yla dayanma adna gerekleen kitlesel bir mitinge katld. Bu temaslar 28' Eyll 1 864'de IWMA'nn Londra, St Martin's Hall'da gerekletirdii bir toplantya yol at. Marx o toplantda seilen genel kurulun otuz drt yesinden biriydi. Ksa sre iinde, manifesto ve sylevlerin ounu kaleme

- 39 -


alarak, idari ilerin ve yazmalarn byk ksmna katlarak genel kurulun gerek lideri oldu.

Ancak Enternasyonal' in Komnistler Birl ii'nden ok farkl bir zorluu vard. Werner Blumeenburg yle yazar:

Komnistler Birlii, Marx'n diktatryal yetkiler elde ettii gizli bir propagandist dernekti. Fakat Enternasyonal eitli lkelerdeki emekilerin bamsz (ve kskana bamsz) rgtlerinin bir birliiydi. Marx'n diktatryal yetkisi yoktu; genel kurulun yeleri arasndan sadece biriydi. Her zaman dier yeleri ikna etme abas sz konusuydu. Enternasyonal birok farkl dnce akmlarn ieriyordu; Fourier, Cabet, Proudhon, Blanqui, Bakunin, Mazini ve bizzat Marx'n destekiteri vard. Barl topyac Sosyalistlerden, devrimin barikatlardaki kavgalardan kacana inanan Anaristlere kadar her trl dnce vard. ngiliz sendika l iderleri vard. Loncalarn eski mesleki ihtiamnn hala srd toplumun bir kesimine dayanan sendikalar Enternasyonal ' in rgtsel dayanan tekil etti . Kolaylkla rgtlenen ve disiplinli Almanlar ve Latin lkelerinin ateli devrimcileri de vard. Sonuta Enternasyonal ' in dn bu siyasal farkl l klar

belirleyecekti, fakat i lk be yl artc derecede baarl geti. Enternasyonal ' in l 866'daki Londra'daki terziterin grevini krmak iin yabanc grev krclarn kullanlmasn nlemedeki etkinlii sayesinde Sritanyal sendika destekilerinin says artt ve Enternasyonal, oy hakk kazanmak zere sendika desteiyle kurulan Reform Birlii 'nde nc bir rol oynad. Enternasyonal ' in birbiri ardna gerekleen kongreleri (Londra 1 865, Cenevre 866, Lozan 867, Brksel 1 868 ve Basle 1 869) alma saatleri ve ocuk emei gibi eitli konularda pozisyon ald. Grev krn1a kart etkin eylemler Avrupa'ya yayld.

Marx, zellikle Proudhon'un yandalarna kar, Enternasyonalde etkili olmak adna ideolojik bir mcadele de srdryordu. MarJ{ ' n, Robert Owen'm yanda John Weston'n argmanlarnn tersine sendikalarn iiler iin daha yksek cretler

- 40 -


kazanabileceini gsteren ve ileride cret, Fiyat ve Kar adl bror haline gelecek olan konferanslan verdii genel kurul Haziran I 865'deydi . Almanya' da, Lasalc ADA V' n Enternasyonal'den uzak d urmasna ramen, I 869' da Eisenach' da Wilhelm Liebknecht ve August Bebel ' in liderliinde Sosyal Demokrat i Partisi 'nin olumas, yaklak yirmi yl nce Komnistler Birlii 'ndeki blnmeden bu yana ilk kez Marx'n fikirlerine doduu lkede bir rgtn desteini salad.

Bu arada iki gelime Enternasyonal 'in durumunu ciddi biimde deitirdi. Birincisi, Temmuz I 870' de Fransa ve Prusya arasnda sava patlak verdi. Prusya'nn hzl ve ezici zaferi Fransa'daki I I I . Napolyon'un taht terk etmesine ve nc Cumhuriyet'in ilanma yol at. Thiers . bakanlndaki Fransz geici hkmetinin muhafazakar yaps Paris'in iilerini Mart 1 87 1 'de silaha sarlmaya ve kendi hkmetleri olan Komn' ilan etmeye itti. Thiers Versailles'a ekildi ve Parisii ierin kahramanca savunmasna ramen Komn bastrp isyan kanla boacak olan bir orduyu zerine sald.

Enternasyonal ' in Komn zerinde pek etkisi yoktu ve Marx ayaklanmann baar ansnn olup olmad konusunda kukuluydu. Fakat Komnn savunmasn stlenmek iin hemen kollarn svad. 30 Mays 1 87 1 'de, Komnn dnden gn sonra, genel kurulda Marx tarafndan kaleme alnan Fransa'da Sava balkl bir sylev dinlendi. Bu yapt Marx'n yazlarnn en iyilerinden biri olarak, Komnclerin dokunakl bir savunusudur, onlarn katillerine ynelik sert bir eletiridir ve Marx'n, ileride Lenin'in Devlet ve Devrim' ine ilham verecek olan devlet teorisinin ilk halidir.

1

Komnn d tm sosyalistlere kar uluslararas bir saldrya yol at. Doaldr ki Enternasyonal de bu kampanyann ana hedeflerinden biri haline geldi. Marx, basn tarafndan, Komnn kuklacs 'Kzl Doktor' ve daha uuk baz yorumlara gre, Bismarck' n ajan olarak nitelendirilmeye baland. Fransa'da Sava, 8,000 satarak popler bir baar kazand. Bunun sonularndan biri, bu aamada grece ayrcalkl bir meslek elitini temsil eden ngiliz

- 4 1 -


sendikalar Enternasyonal 'den desteklerini ekti. Genel Kurulun Sritanyal yeleri Odger ve Lucraft, Fransa'da Sava' n yaynlanmasnn ardndan istifa ettiler.

kinci ve daha ciddi olan darbe, Mikhail Bakunin'in etkinliklerinden geldi. Rus aristokrat olan Bakunin, 1 830' larn sonlar ve 1 840' 1arn balarnda ortodoksluktan Sol Hegelcil ie ynelerek, 1 842'de 'ykma arzusu, yaratc bir arzudur ' hkmne varmt . Temelde anarist nitelikli bu tavr yaamnn geri kalannda da srdrd. I 848'den sonra Bakunin arn eline dt ve korkun PeterPaul Kalesinde hapsedildi; burada I. Nicholas'a ' ruhani baba' olarak hitap ettii gizli bir ' itiraf' kaleme ald. 1 86 1 'de Sibirya'dan kaarak Londra'da ortaya kt.

Marx 1 840' larda Bakunin'le dosta i l ikiler iindeydi ve kendisine 'eski bir Hegelci' olarak Kapital ' in I . Cildinin bir kopyasn vermiti. Ancak esas olarak zttlar. Bakunin'in arkada Rus gmen Aleksandr Herzen, ' Bakunin, propaganda, aj itasyon, demagoji tutkusuna, eer istersen, srekli fesat ve entrikalar kurma ve rgtleme ve i l ikilere girme ve btn bunlara zel nem atfetme abalarna ilaveten, fikirlerini i lk uygulayan olmaya, "yaamn tehl ikeye atmaya ve her trl sonucu gsleme pervaszlna dnden hazrd' diye yazmt. l l l . Napolyon'un dne tepkisi, Lyons'a gidip belediye saray dnda devletin ortadan kalktn beyan etmek olacakt. Hemen tutukland. Cinai eylemleri Dostoyevsky tarafndan Ecinniler romannda lmszletirilen fesat Nechaev' in etkisi altna girdi.

Bakunin 1 868'de Enternasyonal'e katld. Ayn zamanda, ksa sre iinde Enternasyonal iinde, Engels'in deyiiyle, 'devlet iinde devlet' roln stlendii Sosyal Demokrasi ittifak'n oluturdu. Anaristler Enternasyonal ' in zellikle svireli, talyan ve spanyol kollarnda gllerdi. Marx ile Bakunin arasndaki farkll klar Komnn yenilgisi sonrasnda iyice aa kt. Bu anlamda 1 848'den sonra Komnistler Birlii'ndeki atlamann bir tekraryd. Marx, devrimci umutlarn sndn i leri srerken, Bakuninciler her yerde acil isyanlar peindeydiler. Balarda genel kurulun ana dayana olan

- 42 -


Britanya sendikalarnn ekilmesiyle birl ikte konumunun tutulacak yan kalmadn anlayan Marx Enternasyonal ' i datmaya karar verdi. Bu, ilgin bir tesadfle 1 872'de Lahey'de toplanan ve Marx'n kat ld tek Enternasyonal Kongresinde gerekleti. Desteki leri genel kurula ynelen bir saldry bertaraf etmeyi baarm, Bakunin'i Enternasyonal'den ihra etmi ve merkezini New York'a tayarak her trl etkiden uzak tutmulard. Enternasyonal 876' da resmen da ld.

Son Y1l lar Birinci Enternasyonal' in dalndan sonra Marx politikada aktif

bir rol oynamay neredeyse brakt . Mali adan Marx'larn yaam her zaman olduundan ok daha iyiydi. Ermen 1 869'da Engels' in hisselerini satn ald ve bu durum Generalin artk kendisini ve Marx'lar refah iinde yaatabilecek kadar byk bir sermayesi olduu anlamna geliyordu. Engels ertesi yl Londra'ya tand ve Marx' lardan yrmeyle sadece on dakika uzakl ktaki Regents Park Road'da byk bir ev satn ald. Dostunun lmnden sonraki neredeyse eyrek yzyl boyunca bu ev enternasyonal ii snf hareketinin merkezi olacakt.

Enternasyonal'den ekilmek Marx' zgr klm olmal ki Kapital'in 2. ve 3. Cilderini tamamlayabildi. Marx kesinlikle bo duramazd. Kapital'in 1 . Cildinin Franszca evirisini yakndan denetledi, 1 873 'de gerekletirilecek ikinci bask iin Almanca elyazmasn gzden geirdi ve 3. Ciltte rant analizi iin Rusya'daki tarmsal sorunu ayrntl olarak incel edi. (Kapital . Cildinin ilk evirisi Rusya'da 872'de yapld ; sansrcler, 'zaten ok az kii okur ve ok daha az anlar' diye dnerek izin verdiler, fakat radikal entelekteller arasnda olaanst bir baar elde etti.)

Engels'e gre, 870'den sonra Marx ' Amerika'daki ve zellikle de Rusya'daki bilimsel tarm, krsal il ikileri, para piyasasn ve bankacl ve nihayet jeoloj i ve psikoloj i gibi doa bilimlerini inceledi. Bu dneme ait saysz defterde hep bamsz matematik almalan vardr. ' (K ii 3-4) Fakat Marx Kapital' in 2. ve 3. Cilderinin elyazmalar zerinde ok az almt. 'Burjuva mutsuzluu' y llar

- 43 -


gelip atmt. Marx srekli ba arlarndan ve uykusuzluktan ac ekiyordu ve 1 874-6 arasnda her yl Karlbad'a giderek dzenli tedavi gryordu. David McLellan'n ileri srd gibi, 'imdi zihnen ve bedenen tkenmiti : Tek kelimeyle kamusal karyeri sona ermiti . '

Marx tkenmilik duygusu iinde olmu olabilir, fakat 840' lardan beri Avrupal radikalleri n kendisine byk sayg uymalarna neden olan zekasndan hibir ey kaybetmemiti. Ingiltere'de Marx'n fikirlerinin en byk destekiterinden (ve vulgarize edenlerden) biri olan eski Muhafazakar Partili H.M. Hyndman, 'bir keresinde ona, daha yal olduum iin daha hogrl olduumu dnyordum dedim. "yle mi?'' diye cevap verdi o da, "yle mi?" Onun yle olmad kesindi' diye konumutu. Marx'n bu yllardaki en nemli mdahalesi, 1 875'de iki Alman ii partisinin birletii Alman Sosyal Demokrasi Partisi (SPD)'ni oluturmakt. Marx ve Engels, yeni partinin Gotha'daki kurulu kongresince benimsenen programn Lassalle'ye ok fazla taviz verdiine inanyorlard. Marx, Gotha Programnn Eletirisi'nde, kendi yandalarn eletirerek kapitalizmden komnizme gei zerine en nemli tartmasn yazd . (SPD liderleri Bebel ve Liebknecht Eletiri'nin yaynianmasn l 89 'e kadar engellediler.)

Marx ve Engels Alman sosyalistleriyle sk sk ihtilafa derlerdi. Engels, SPD'de etki li olmaya balayan akademisyen sosyalist Eugen Dhring hakknda dndklerio i savunmak iin 877' de AntiDhring' i yazmaya mecbur kald. 1 879'da, sosyalizm versiyonu liben i demokrasiden ok az farkl olan Dhring'in etkisi altna gi ren ('revizyonizm'in gelecekteki babas Eduard Bemstein dahil) baz .;po liderlerini sulayan bir bildiri yazdlar. Marx' n, 'Btn bildiim Marksist olmadmdr' dedii yl lard bu yllar.

Dinginlik iinde geen son y llar Marx'a yarad. Bir tand bu dnemde yle betimliyor Marx' :

Anglo-Cennen tarzda son derece kltrl bir beyefendi. Heine'le yakn ilikisi kendisine nee katm ve zarifbir yergi

- 44 -


slubu kazandrmt. ahsi yaam koullarnn artk olduka uygun olmas sayesinde, mutlu bir adamd. 1 865' de kzlar adna doldurduu bir ankette Marx en holand

etkinliin 'kitap kurdu' olmak olduunu belirtmiti. Marx'n okuma alannn snrlar olaanstdr. Oxford niversitesi Almanca Profesr S.S. Prawer ok yakn tarihli bir aratrmasnda Marx'n Avrupa l iteratrnn her tryle ne denli yaknlk kurduunu gstermitir:

Evdeyken klasik antik uygarlkla ilgili literatre, Orta a'dan Goethe'nin ana uzanan Alman literatrne, Dante, Boiardo, Tasso, Cervantes ve Shakespeare' in dnyalarna, onsekizinci ve ondokuzuncu yzyllarn Franszca ve ngilizce dzyaz-kurgusal edebiyatma dalyordu ve -Heine'nin iirinin yapt gibi- geleneksel otoriteye saygnn zayflamasna ve toplumsal olarak daha adil bir gelecek iin duyulan umutlarn canlanmasna yardmc olabilecek ada iirle ilgileniyordu. Ancak bir btn olarak imdiki dnemden ok gemie, adalarnn yazlarndan ok Aeschylus, Dante ve Shakespeare' e dikmiti baklarn. Yunan ve Roma literatrn Marx zell ikle severdi . Zihnen ve

bedenen rahatsz olduu dnemlerde Marx zamann okumakta geiriyordu; 'Appian'n Yunanca olarak kaleme ald ve Roma i savalarn anlatan.. . Spartacus 'n antik tarihin tamamnda rastlanabilecek en iyi adam .. Byk bir general. . . asil bir kiilik, antik proletaryann gerek temsilcisi. . . olarak grldne; [Spartacus'un ban ektii kle ayaklanmasn bastran Roma generali] Pompey boktan bir adamdan baka birey deildi . '

Marx, Grundrisse'deki nl bir paragrafta, 'Yunan sanat ve destanlar belirli toplumsal gelimelerle i ie olsa da, . . . neden bize hll. sanatsal bir zevk verdiini ve . . . bir norm ve eriilemez bir model sayldn' merak ediyordu. (G 1 1 I ) Ayrca devrim sonras Fransa'daki snf il ikilerinin gereki tanm iin Balzac'a byk hayranlk

- 45 -


duyuyordu. Gereklememi birok projelerinden biri de Balzac'a ilikin bir incelemeydi.

Marx'n byk kz Laura 1 868'de Paul' le, dier kz Jenny 1 872'de Charles Longuet'le evlendi. Marx yumuak bir kaynpeder deildi. Evlilie izin vermeden nce, zellikle Lafargue' titiz bir apraz sorgulamadan geirmiti. Fakat babasna en ok benzeyen (bir keresinde 'Tussy demek ben demek' demiti) kk kz Eleanor ya da ailenin ard adla Tussy, gen Fransz gazeteci ve Komnn ilk tarihisi Lissagray'e ak olduunda son derece sert bir itirazla kar lamt. (Londra 1 87 1 'den sonra Fransz mltecilerle dolmutu.) Bu kavga baba ile kz arasndaki il ikileri uzun yllar bozmutu.

Eleanor bir aktris olmak istiyordu. Maitland Road'da bir Shakespeare okuma kulb toplanyordu. Kulbn yelerinden biri Marx' yle tanml yor:

Bir seyirci olarak sevimliydi, asla eletirmiyordu, her espriye katlyordu, zellikle komik bulduu her eye, yanaklarndan ya szlene kadar glyorrlu -yalyd fakat ruhen bizim kadar genti. 1 88 1 bir dnm noktas oldu. Longuet' ler Paris'e tand lar:

Marx torununu ok zlyordu. stne stlk Jenny Marx'a karacier kanseri tehisi konmutu. Marx'n kendisi de bronitten ekiyordu. Eleanor yle hatrlyor o gnleri :

Korkun gnlerdi. Sevgi li annemiz ndeki byk odada, Moor [Marx'n aile iindeki lakab) arkadaki kk odada yatyordu. Ve birbirlerine o kadar alm, birbirlerine o kadar yakn iki insan ayn odada bile bulunamyorlard... Babamn annemin odasna gidecek gc bulduu o sabah hi unutmayacam. Adeta tekrar genlemilerdi -annem gen bir kzd, babam, yaamnn baharnda ak bir delikanlyd; babam hastalktan muzdarip yal bir ihtiyar ve amem de lmekte olan bir kadn deildi sanki. 2 Aralk 1 88 1 'de Jenny Marx ld.

- 46 -


Engels, ' Moor da ld,' dedi Eleanor'a. Marx Cezayir'de bir sre kaldktan sonra, Paris'teki Longuet'leri ziyaret ederek, '"makroskobik"ten ok daha ilgin bu "mikroskobik dnya"da, ocuk grltleri'ne snd ve oradan da Laura'yla birlikte svire'de Vcvey'e gitti. ngiltere'ye dnd ve tam da kz Jenny'nin 38 yanda lmn rendii srada Wight Adasnda souk algnlna tutuldu. Engels, 1 4 Mart 1 883'de Maitland Road' ziyaret ettiinde, 'gzyalar iinde ve sonun yaklat' bir ev buldu. O ve Helen Demuth Marx' grmek zere merdivenleri ktklarnda, uykusunda sessizce ldn grdler. Engels haberi Friedrich Sorge'e yle bildirdi: ' nsanlk bir beyin kaybetti ve amzn en byk beyniydi o. '

- 47 -


2. Marx ncesi Sosyalizm Marx, bata klasik Alman felsefesi, klasik ngiliz ekonomi politii ve genel olarak Fransz devrimci doktrinleriyle btnlemi Fransz sosyalizmi olmak zere, insanln en gelimi lkesinin temsil ettii, ondokuzuncu yzyln ana ideolojik akmn srdren ve mkemmelletiren bir dahiydi. Byle yazyordu Lenin 1 9 1 4 'de. Marx ilk sosyalist dei ldi .

Antik Yunan ve Roma'dan bu yana yoksulluun, smrnn ve basknn ortadan kaldrld bir toplum hedefleyenler hep vard. Fakat sosyalizm yalnzca ondokuzuncu yzyln ilk yarsnda ve zellikle Fransa' da, kitlesel destek gren tutarl bir dnce sistemi olarak geliebildi. Marx' n dncesini anlamak iin ncelleri ve onlarn ortaya kt entelektel, toplumsal ve siyasal koullar hakknda bir eyler bilmemiz gerekir.

1 789 ile 1 848 arasindaki yllar ' ikili devrim' dnemi olarak adlandrlmtr. Politik adan 1 789 Fransz Devrimi ; ekonomik adan sanayi devrimi sz konusuydu.

Sanayi devrimi 'fabrika'nn, buhar gibi yapay enerji kaynaklarna giderek daha ok bal olan iyerlerinin douu demekti. Bu radikal ve yeni ekonomik rgtlenme biimi Britanya tekstil sanayinde ortaya kt ve ekonominin dier sektrlerine ve baka lkelere hzla yayld . Sanayileme Avrupa'da, demiryollarnn inasyla, 1 830' larda olduka hzlannt ve 1 848 devrimlerinin yenilgiye uramasndan sonra tekrar byk ykseli gstermeye balamt.

Sonu, yeni bir snf olan ii snfnn ya da Marx' n sanayi iilerini kyllerden ayrmak iin kulland adla proletaryann topland, Manchester ve Lyon gibi byk sanayi merkezlerinden, kent ve ehirlerden oluan yeni bir dnyayd. Bu iilerin yaayp altklar

- 48 -

2. Marx ncesi Sosyalizm

berbat koullar 1 840' 1arda eitimli snflar arasnda giderek artan bir ekilde kayg uyandrd; bu kayg insan severliin yan sra korkuyu da barndnyordu. Ondokuzuncu yzyln ilk byk ii snf ayaklanmas olan Lyons dokumaclarnn 1 83 1 'deki isyanndan sonra, bir Fransz gazetecs yle uyaryordu:

Her imalat kendi fabrikasnda, klelerinin ortasndaki smrgeci ikilik sahipleri gibi, yz kiiye kar tek bana yayordu.. . Topluma korku salan barbarlar ne Kafkasya'dayd ne de Orta Asya'nn bozkrlarndaydlar; bizim sanayi kentlerimizin varolarndaydlar. Sanayi ii snf yeni bir ynetici snfnn iktidar asndan bir

tehlike oluturuyordu. nk ' ikili devrim' endstriyel ve ticari zenginliin, burjuvazinin siyasal egemenliini de kurrnutu. 1 789'dan nce, Britanya, Birleik Hollanda EyaJetleri ve svire kantonlar dnda, Avrupa'da mutlak monari egemendi. Nfusun ezici ounluunu oluturan kyller, devletin baskc gcyle desteklenen feodal lordlarn ekonomik ve siyasal vesayeti altndaydlar.

1 789'da Fransa'da balayan devrim bu sistemin kaderini belirlemiti. Sonu gelmeden nce Fransz kral idam edilmi, cumhuriyet ilan olunmu, zgrlk, eitlik ve kardeliin (Fransz kadnlarnn deil ama) her Fransz erkeinin hakk olduu beyan edilmiti ve devrimci ordular bu devrimci slogan Avrupa'nn bir ucundan dier ucuna tamt. Ne Devrimin I. Napolyon 'un mparatorluuna dnerek yozlamas ne de Avusturya, Rusya ve Prusya'nn Kutsal ttifak' nn I S I S'deki nihai yenilgisi sonrasnda saati geri dndrrne abalar, 1 789 Byk Fransz Devriminin etkilerini silemedi. Ondokuzuncu yzyln politikas byk oranda Fransa'daki Cumhuriyetin restorasyonunu ve Avrupa'nn baka yerlerinde tekrarlanmasn temel alyordu.

Devrim -soylular ve ruhhanlar olmak zere iki byk feodal snfn hibirine dahil olmayan- nc Snfn ulusun ilerinde egemen olma talebiyle balamt. Fakat esas yararlanan bir tek

- 49 -


kesimdi. Paris' in sradan insanlarnn, esnaflar, zanaatkarlar ve iilerin Devrime destek vermelerine ve kyllerin Cumhuriyet ve mparatorlua asker salamalarna ramen 1 789- 1 8 1 5 kargaasndan Fransz burjuvazisi glenerek kt. Devrim, toplumun nn tkayan ve karn artmasn engelleyen feodalizmin kalntlarn bir kenara att. Ve devrim, sermayenin -yeni ticari ve endstriyel zenginliin- ihtiya duyduu hizmetleri salad ve aadan gelecek her trl tehdidi ezme yeteneine sahip gl ve merkezi brokratik bir devlet yaratt.

Dolaysyla ' ikili devrim'in etkisi paradoksald. Bir yanda, toplumun, konumuna baklnadan her yesinin eit vatandalk haklarna sahip olduuna dair i lke, tam olarak hayata geirilmemise de, kabul edilmiti. (Bir insan, bir oy, ondokuzuncu deil, yirminci yzyln bir kazanmdr.) Dier yanda, insanlar arasndaki zenginlik ve ekonomik g farkl l klar olduu gibi kalmt. Sanayi Devrimi sadece toplumsal ve ekonomik eitsizlik biimini deitirmi; feodal lord ve kyl tanmlamasna kapitalist ve ii tanmlamas eklenmitir. z ayn kalmtr.

Dolaysyla siyasal eitliin grnen biimine, gerek ekonomik ve toplumsal eitsizlik elik ediyordu. Fransz devrimcilerinin amac olan, tm insanlar, btn insanl zgrletirme hedefine ulalmamt. nk Ritz'de akam yemei yeme hakkna sahip olmak, eer orada bir yemek yiyecek ya da belki de herhangi bir ey yiyecek paranz yoksa neye yarar? ' kili devrim'in siyasal ve ekonomik ynleri -zgrlk, eitlik ve kardelik vaadiyle sanayi kapitalizminin gerek eitsizl ikleri ve smrs- arasndaki bu elikiden dolay modem sosyalist hareket geliti.

Aydmlanrr.a kil i devrime uzanan on yllarda, feodal dzenin savunucular ile

ykselen kapitalist toplumun savunucular arasnda acmasz bir fikir savana tank olundu. Bu savamn merkezinde Aydnlanma olarak bilinen hareket yer alyordu.

50 -


Feodal Avrupa'ya egemen olan fikir sistemi ya da ideoloji Katalik Kilisesi filozoflar tarafndan ilenmi ve Antik Yunann byk dnrlerinden biri olan Aristo'nun dnce sistemini Hristiyanlkla uyum gsterene kadar deitirmilerdi. Bunun sonucunda, birok eyi olduka ayrntl olarak aklayabilen, ancak feodal lordlarn ve monarinin gcn herhangi bir ekilde sorgulamayan bir yaklam tarz ortaya kt.

Aristo'ya gre dnyadaki her eyin bir erei vard. Bu erek eylere dnyadaki yerini gsterirdi. rnein, cisimlerin doal halinin hareketsizlik olduunu ileri sryordu. Devinim, deiim, cisimler rahatsz edildiklerinde, doal yerlerinden uzaklatrldklarnda olagelen anormal bir eydi. Ve cisimler, rahatsz edildiklerinde, bir kez daha hareketsiz olacaklar doal yerlerine dnerdi.

Bireysel varlklarn erekleri ve doal olarak igal ettikleri yerler, Aristo'ya gre, evrenin modelini biimlendirmek zere i ie gemitir.

Dnyaya bu ekilde bakmak iki amaca hizmet ediyordu. Birincisi, Hristiyan mitinin, evrenin ve iindeki her eyin Tanr

tarafndan yaratlm olduuna dair inancn, safstike bir versiyonunu yanstyordu. nk her eyin bir erei olduu fikri, onun, her eye gc yeten, her eyi bilen bir ilahi varlka belirli bir niyetle yaplm bir tasarya uygun olduunu ima eder. kincisi, ister asil, ister lonca yesi, ister serf, herkesin bulunduu yer, doduunuz ve ocuklarnzn da doaca yer, feodal toplum yapsna denk dyordu. Evrenin merkezinde Tanr 'nn olmas gibi, feodal sistemin tepesinde de kral duruyordu. Bu fikir sistemine gre, herkesin kendi yerinin olduu duraan ve uyumlu feodal dzen, Tanr 'nn evreninin duraanln ve uyumunu yanstyordu.

Fakat iki gelime bu fikir sistemine meydan okumaya balad : Bilimin ykselmesi ve yeni bir snfn bymesi. Yeni tccar ve imalatlarn, yeni burjuvazini gc, komuta edebilecekleri silahl adamlardan ya da sahip olduklar arazilerden deil; paray, 'sermaye'yi kontrol altna almalarndan ve kar salama yetilerinden geliyordu. Bylece feodalizmin kstlamaianna kafa tuttular, tpk yeni bilim

- 5 1 -


adamlarnn, gzlemleriyle giderek elien feodal dnya grne kafa tuttuklar gibi.

Onyedinci yzyln, Galileo, Kepler, Descartes, Boyle, Huygens ve Newton adlaryla btnlemi byk bi limsel devrimi, bu ideoloj ik mcadeleye indirgenemez. Ancak bu bilimsel devrimin feodal ideoloj iye etkisi mthiti. Daha onbeinci yzyln sonlarnda Kopernik, yeryznn, Aristo'nun dnd gibi evrenin deimez merkezi olmadn ve gnein evresinde dndn i leri srmt. Gali leo, her nesnenin doutan hareketsiz deil devinim iinde olduunu ifade eden eylemsizlik yasasn benimseyerek daha da ileri gitti. Avrupa'fun okuyabilen aznl, kendilerini birdenbire, her eyin hareket halinde ve sonsuz bir evrende yeryznn sadece kk ve nemsiz bir gezegen olduu yabanc yeni bir dnyaya itilmi buldu. 'Bu sonsuz uzay boluklarnn sessizlii dm patiatyor benim' diye yazyordu onyedinci yzyl Katol ikliinin en hararetli savunucularndan biri olan Blaise PascaL

Feodal ideoloj inin Engizisyon biiminde tezahr eden kalesi yeni bilimi baskyla bomaya almt. Giordano Bruno, Kopemik'le ayn fikirde olduu iin 1 600'd yaklarak ldrlrken, Galileo ayn kaderi paylamakta tehdit edilmesinin ardndan sessizlie gmlmt. Yine de takipiteri yzyl sonra zafere ulat. Sir Isaac Newton'un Doa Felsefesinin Matematiksel lkeleri yirminci yzyln balarna kadar doa bilimlerinin temelini oluturmutu. Newton fiziinin kabul, bilimsel deeri kadar, burjuvazinin 1 640 ve 1 688 devrimlerinin bir sonucu olarak ngiltere'de kazand ideolojik ve politik stnle baldr.

Aristocu fiziin, eyleri, erekleri asndan akladn gnntk: Tanr 'nn tasarsnda her biri kendi meru yeri.ne sahip olan cisimler sadece doal yerlerinden uzaklatrldklarnda hareket ederler ve eski hallerini aldklarnda dururlar. te yandan, Galileo ve Newton'un fiziinde cisimlerin hareketi mekanik olarak aklanyordu. Dier bir deyile, nesnelerin yaptklar d glerin eylemine balyd. Buna dair l:lasik rnek, Galileo'nun, hangi arlkta olursa olsun den

- 52 -


bir nesnenin saniye karede 32 fitlik hzla ivmeleneceini ifade eden serbest dme yasasdr. Yerekiminin, dier bir deyile, ok daha byk bir nesnenin, yani yerkrenin uygulad ekim gcnn bir sonucu olarak, bu byledir.

Yeni bilim materyalistti. Teorilerinde erek yoktu, tasar yoktu, Tanr yoktu. Dnyay sadece farkl cisimlerin birbirlerine ynelik eylemini gz nne alarak anlayabilirdik. Varolan her eyin fiziksel cisimlerden baka bir ey olamad sonucunu kartmak son derece doald. Ruhlar, melekler, eytanlar ve bizzat Tanr -bir bedenden yoksun olan, sadece 'ruhsal' bir varla sahip herhangi bir ey- mevcut deildi. Galileo, Newton ve onyedinci yzyln dier byk bilim insanlar, bir btn olarak bu karsamay benimsemediler, fakat dierleri ksa srede kabul ettiler. I . Napolyon, bir Fransz fizikiye, teorilerinde Tanr'nn oynad roln ne olduunu sorduunda, u cevab almt: ' Efendimiz, bu hipoteze ihtiya duymuyorum. '

Akas, yeni bilim sadece Tanr 'y ve erei fizikten diayarak egemen ideoloj iye ykc bir darbe indiriyordu. Fakat yntemi, doann incelenmesinden toplumun incelenmesine geniletecek olan bir sonraki admd. Ve gerekten de burjuva siyasal fi lozoflannn en by Thomas Hobbes 1 640-60 ngiliz Devrimi srasnda bu adm atmt. Materyalizmi1 Hobbes'a Cizvitler nezdinde,. ' Malmesbury blisi' unvann kazandrmt; ardllanndan hibiri onun kadar i leri gidememiti, fakat Hobbes'un bayapt Leviathan ( 1 65 1 ) ile toplumun bilimsel incelenmesi balamt.

Hareket noktas doa aratrmalarndaki (tm cisimlerin doal olarak devinim iinde olduklar) eylemsizlik ilkesininkine benzer bir temel ilke bulmakt. Bu rol iin en uygun aday insani tutkulard. Hobbes ve Aydnlanmaclar asndan herhangi bir toplum incelemesinin balang noktas insan doasnn incelenmesiydi. Ve insan doas deimez saylyordu. nsanlarn tutkular, onlar eyleme geiren arzular ve eilimler, her toplumda ve tarihin her dneminde ayndr. Deien tek ey toplumsal ve siyasal kurumlarn insanlarn bu

- 53 -


arzu ve eilimleri izlemesini daha kolay ya da daha zorlu klma derecesidir.

Daha nceki siyasal teorinin hareket noktasndan balayarak, Aydnlanma fikirleri muazzam gelime gstermiti. Onyedinci yzylda Sir Robert Filner, krallarn gcnn Adem ve Havva'nn miras lar olmalarndan geldiini ileri srmt! Aktr ki, insan doasn anlamaya ynelik ciddi bir giriimle balayan toplumsal bir yaklam, bu tr anlamszlklar karsnda kesinlikle baskn oluyordu. Dahas, toplumun, insanlarn arzu ve eilimlerine uygunluuna gre yarglanmas gerektii fikri, herkesi nceden belirlenmi bir konuma mahkum eden feodal dzenin altn oyan bir dnceydi.

Fakat Aydnlanma iinde ciddi kusuru barndryordu. En nemlisi, insan doasn deimez saymasyd. Bundan baka, Aydnlanma flozoflar, kapital ist bir toplumda yaayan insanlarn bencilce davran karakterlerini ' insan doas' olarak gryorlard. Bu, toplumlar arasndaki farkl l klar iyi bilen bir grup dnrden oluan sko tarih okulunun nde gelen yelerinden Adam Ferguson iin bile geerlidir.

Ferguson Sivil Toplumun Tarihi zerine Denemeler ( l 767) adl byk eserinde, 'bireyin korunmasna' ynelik ' igdsel arzular' iin yle yazmt:

bireyin, mlkiyet konusunda endielenmesine neden olur ve onu, karnn sarsld korkusuyla tantrr ... En byk kuruntusu ve beynini yoran tek ey ... servet elde etmesidir. .. Bu itibarla, eer sivil toplum yasalaryla snr getirilmezse, [insanlar] yeryuzunu miras alacak herhangi bir hayvannkinden daha korkun ve rezike ya da daha pis ve alaka tavrlarla, bir iddet ya da ahlakszlk sergilerler. kincisi, Aydnlanmann insan doas teorisi, esas olarak insan

zihnine ynelik bir incelemeydi. nsanlarn

Alex Callinicos Marx'in Devrimci Fikirleri Anti Kapitalist Yayınları

Documents

Transcript of Alex Callinicos Marx'in Devrimci Fikirleri Anti Kapitalist Yayınları