AG 103 111

จดประสงคการเรยนรเมออานบทท 4 จบแลวนกศกษาสามารถ

1. สามารถอธบายลกษณะและสวนประกอบของราก ล าตน ใบ ดอก ผลและเมลดได 2. สามารถอธบายประเภทของราก ล าตน ใบ ดอก ผล และเมลดได 3. สามารถอธบายความแตกตางประเภทของราก ล าตน ใบ ดอก ผล เมลดได 4. สามารถเขาใจสวนตางของพชทเกยวของกบการผสมพนธพชได 5. สามารถประยกตความรทไดมาใชในการปรบปรงพนธพชได

เนอหาในบทท 4 ประกอบดวย 1. ราก (Root) 2. ชนดราก 3. ล าตน 4. ใบ 5. ดอก 6. ผล 7. เมลด 8. บทสรป 9. แบบประเมนผลทายบท 10. เฉลยแบบประเมนผลทายบท

บทท 4 สวนตาง ๆ ของพช

112 AG 103

4.1 ราก (Root) ราก หมายถงอวยวะของพชทเจรญมาจากรากแรกเกด (radicle) ของเอมบรโอ

ภายในเมลด ปกตรากเจรญลงไปในดนในทศทางตามแรงดงดดของโลก รากไมมขอและปลอง สวนมากไมมสเขยว รากท าหนาทยด พยงและค าจนล าตนใหตดกบพนดน ดดน าและอาหาร น าน าและอาหารไปยงสวนตาง ของล าตนและใบ นอกจากนรากยงเปลยนแปลงรปรางลกษณะไปท าหนาทพเศษอน เชน เกบสะสมอาหาร ยดเกาะ สงเคราะหแสง เปนตน 4.2 ชนดของราก

ถาอาศยการจ าแนกประเภทของรากโดยอาศยจดก าเนด สามารถแบงรากไดเปน 3 ชนด ดงน

1. รากแกว (primary root or tap root) เปนรากทเกดโดยตรงมาจากราก แรกเกดของเอมบรโอ เปนรากขนาดใหญ ท าหนาทเปนรากหลกของพช รากนจะพงตรงลงสดนเรอย โคนของรากโตและตอนปลายจะเรยวเลกลง พบในใบเลยงคเปนสวนใหญ สวนพชใบเลยงเดยว รากแกวมอายส น ซงจะเจรญในชวงแรกแลวสลายไป

2. รากแขนง (secondary root or lateral root) เปนรากทเกดแตกออกมา จากรากแกว มกจะงอกเอยงลงในดนหรอเกอบขนานไปกบผวดน รากประเภทนรวมถงรากทแตกแขนงออกไปอก และมขนาดเลกลดหลนไปตามล าดบ

3. รากพเศษ (adventitious root) เปนรากทไมไดเกดจากรากแรกเกดหรอ รากแขนงของรากแกว แตเกดมาจากสวนตาง ของพช รากอาจจะงอกออกจากโคนตน ขอ กงและใบของพช รากเหลานอาจจ าแนกประเภทยอยลงไปไดอก แลวแตรปรางและหนาท เชน รากของกลวยไม ออย ขาวโพด ไทร โกงกาง เปนตนนอกจากนอาจจ าแนกประเภทของรากเปนระบบตาง ดงน 1. ระบบของรากทอยใตดน การจ าแนกประเภทนแบงรากไดเปน 2 ระบบ (ภาพท 4.1) ไดแก 1.1 ระบบรากแกว (primary root system or tap root system) ระบบนประกอบดวยรากแกวทเจรญมาจากรากแรกเกดเปนรากทมขนาดใหญทสดเจรญไดดทสด

AG 103 113

และจะมรากแขนงเจรญแตกออกไปจากชนเพรไซเคล ของรากแกว ไดแก ระบบรากของพชจมโนสเปรมและพชใบเลยงคเปนสวนใหญ 1.2 ระบบรากฝอย (fibrous root system) ระบบนเกดจากระบบรากแกวเจรญไมดหรอสลายไป แตราแขนงเจรญไดด และมขนาดไลเลยกน ไลเรยวเลกลงทปลายคลายรากแกว รากแขนงเกดจากบรเวณเดยวกบรากแกวหรอใกลเคยงบรเวณโคนล าตน เกดเปนกระจก ไดแก ระบบรากพชใบเลยงเดยวและพชใบเลยงคทเปนไมลมลกบางชนด 2. ระบบของรากตามต าแหนงทอย การจ าแนกประเภทนคลายคลงกนกบประเภทแรก แตตางกนทการจ าแนกประเภทของรากทอยใตดนนน ไมไดคลอบคลมถงรากบางชนดทอยเหนอดน การจ าแนกประเภทของรากนได 2 ระบบ ไดแก 2.1 ระบบรากแกว ระบบนจะหมายถง ระบบรากทมรากแกว หรอรากแกวเจรญไมดและสลายไปในภายหลง 2.2 ระบบรากพเศษ (adventitious root system) เปนระบบของรากทเกดบรเวณสวนตาง ของพชทไมไดเกดจากรากแกว รากพเศษนเกดทโคนล าตน ขอหรอใบ เชน รากของตนไทร เตยหอม คว าตายหงายเปน เปนตน นอกจากรากจะท าหนาทดดน าและธาตอาหารใหแกพชแลว ยงมรากของพชบางชนดทเปลยนแปลงรปรางและท าหนาทพเศษ (modified root) ไดแก

1. รากสะสมอาหาร (storage root or tuberous root) เปนรากทสะสมอาหารในรปของเมดแปง อาจสะสมอาหารไวทรากแกว รากแขนงหรอรากพเศษกได จงท าใหรากอวบอวน เชน รากของมนเทศ หวไชเทา หวผกกาดหวาน แครอต เปนตน หากเปนรากทมลกษณะอวนเรยว แตกออกจากบรเวณโคนตนเปนกระจก และแตละรากมขนาดใกลเคยงกนเรยกรากชนดนวา รากฟาสซเคล (fascicle root) เชน รากฝอยของกระชาย ตอยตง เปนตน 2. รากฝอย (fibrous root) เปนรากเสนเลก ทโตสม าเสมอ งอกออกจากโคนตนรอบ รากแกว ตอมารากแกวจะตายไป รากฝอยจงท าหนาทดดน า ธาตอาหารและพยงล าตนแทนรากแกว พบในพชใบเลยงเดยว เชนรากของขาวโพด มะพราว เปนตน 3. รากสงเคราะหแสง (photosynthetic root) รากชนดนมกอยในอากาศ (ariel root) จงเปนรากอากาศดวย รากมคลอโรฟลลจงท าหนาทสงเคราะหแสงได รากประเภทน

114 AG 103

พบไดในพชองอาศย (epiphyte) เปนรากของพชทไมไดเบยดเบยนพชใหอาศย เชน รากของกลวยไม ไทร เปนตน เมอรากไชลงไปในดนแลวคลอโรฟลลในสวนนนจะหายไป 4. รากยดเกาะ (climbing root) เปนรากทแตกตามขอของล าตน พบในพชทอดเลอยสงขน รากจงท าหนาทยดเกาะตามหลกใหล าตนทอดไปได เชน รากของพล พลดาง พรกไทย เปนตน 5. รากชวยพยงใหลอยน า (vescicle) รากชนดนมลกษณะเปนกระเปาะเลกชวยพยงใหพชลอยน าได เชน รากของแพงพวยน า เปนตน 6. รากปรสต (parasitic root) หรอรากกาฝาก (haustoial root) เปนรากของพชทงอกแทงลงไปบนพชทใหอาศยเพอดดสารอาหารจากพชนน เชน รากของประทดทอง กาฝากตนเตง เปนตน 7. รากหายใจ (pneumatophore or aerating root)สวนตาง ของพชทมชวตยอมหายใจได รวมทงรากดวย แตรากหายใจนท าหนาทจะหายใจไดมากเปนพเศษ รากชนดนเกดจากรากทอยใตดนงอกออกและตงตรงขนมาเหนอดนท าหนาทชวยในการหายใจ พบมากในพชชายเลน เชน รากของโกงกาง แสม ล าพ เปนตน โครงสรางภายในของรากเหลานมเซลลพาเรงคมา (parenchyma) ทมชองวางระหวางเซลลจ านวนมาก เพอใหอากาศผานเขาสเซลลชนในของรากและสวนอน สวนรากทแกจะพบเนอเยอสน าตาลออนหมโดยรอบ มลกษณะรพรน อมอากาศและน าไดด เรยกโครงสรางนวา วลาเมน (velamen) 8. รากค าจน (prop root or stilt root) เปนรากทงอกออกจากขอบรเวณสวนโคนของล าตนเหนอดนและเจรญทแยงลงสดน ท าหนาทค าจนล าตน รากจงมลกษณะคลายลวดทยดเสาไฟฟาหรอเสาวทย เพอเพมความแขงแรงใหแกล าตน เชน รากเตยหอม โกงกาง ขาวโพด เปนตน

AG 103 115

ภาพท 4.1 ระบบรากแกว (ก) และระบบรากฝอย (ข)

ภาพท 4.2 สวนตาง เมลดและเอมบรโอของถว และการงอกของตนกลา 4.3 ล าตน (Stem) ล าตน หมายถง อวยวะของพชทเจรญมาจากเอมบรโอทอยเหนอรากแรกเกดภายในเมลด โดยเจรญมาจากสวนของล าตนเหนอใบเลยง ซงมยอดออน (plumule)

116 AG 103

เจรญแบงเซลลไปเรอย ท าใหล าตนเจรญสงขนและเกดใบใหม รวมทงล าตนใตใบเลยงดวย ปกตล าตนเจรญขนสอากาศในทศทางตรงขามกบแรงดงดดของโลก หนาทหลกของล าตน ไดแก สรางใบ ค าจนกงกานสาขาใหใบไดรบแสง เปนทางล าเลยงน าและอาหารจากใบไปสสวนตาง ของพชและสรางอวยวะสบพนธ นอกจากนล าตนยงท าหนาทพเศษอน เชน สะสมอาหาร สงเคราะหแสง เปนตน โครงสรางภายนอกของล าตนประกอบดวยสวนส าคญ 2 สวน คอ

1. ขอ (node) เปนสวนของล าตนทมใบ กง ดอก หรอตางอกออกมา โดยมากจะเหนขอพองโตกวาสวนอน ของล าตน และเปนสวนทมใบตดอย

2. ปลอง (internode) เปนสวนของล าตนทอยระหวางขอ ล าตนของพชใบเลยงเดยวและพชใบเลยงคทเปนไมลมลก จะเหนขอและปลองไดชดเจน สวนล าตนของพชใบเลยงคหรอไมยนตน มกจะเหนขอและปลองไมชดเจน เพราะวาพชมการสรางครอกมาหมล าตน ตามผวของล าตนของพชลมลกทมล าตนออน ชนคอรเทกซ (cortex) มกมคลอโรฟลลท าใหล าตนมสเขยว ล าตนของพชบางชนด มหนามหรอขนปกคลม สวนไมยนตนจะมคอรกหอหม พชบางชนดมรอยแตกตามผวเรยกวา เลนทเซล (lenticel) ซงเปนทางผานใหอากาศเขาสล าตนเพอใชในการหายใจ บางครงกมรอยแผลเนองจากใบหลดไป (leaf scar) หรอกงทหลดรวงไป (twing scar)

ภาพท 4.3. ล าตนหรอกงของพช แสดงขอ ปลอง ตายอด ตาขาง แผนใบ กาน ใบ เลนทเซล และรอยแผล

AG 103 117

4.4 ตา (buds) มลกษณะนนโคงคลายรปโดม เปนกลมของเนอเยอเจรญอยทยอดหรอซอกใบ ซงจะเจรญไปเปนกง ใบหรอดอก สามารถจ าแนกประเภทของตาตามต าแหนงทอยไดดงน

1. ตายอด (terminal bud) เปนตาทอยปลายสดของล าตน หรอกง ท าใหล า ตนหรอกงเจรญสงขน

2. ตาขาง (lateral bud) หรอตาทซอกใบ (axillary bud) เปนตาทอยบรเวณ ซอกใบ ท าใหล าตนแตกกงกานสาขาออกไป

3. ตาส ารอง (accessory bud) เปนตาทเกดอยใกล ตาขาง ตาชนดนอาจเจรญเปนกงตอ

ไป เมอตาขางไดรบอนตราย เชน ตาของยคาลปตส เปนตน ตาส ารอง ม 2 ชนด ไดแก 3.1 ซเรยลบด (serial bud) หรอซปเปอรโพสบด (superposed bud) เปนตาทเกดถดจากตาขางขนไปเปนแถวตามล าดบตน หรอกง 3.2 คอลแลทเทอรอลบด (collateral bud) เปนตาทเกดอยสองขางของตาขาง 4. ตาพเศษ (adventitious bud) เปนตาทเกดจากสวนหนงสวนใดของพชนอกจากทไดกลาวมาแลว ตาชนดนเกดขนเมอตาไดรบอนตราย เชนเมอตนไมถกตดเหลอแตตอ อาจมตาชนดนแตกออกรอบล าตนตรงบรเวณทถกตดนน 4.5 ประเภทของล าตน หากพจารณาลกษณะทอยของล าตน สามารถจ าแนกประเภทของล าตนได 2 ประเภท ไดแก

1. ล าตนเจรญใตดน (underground stem or subterranean stem) เปนล าตนทมรปรางลกษณะตาง ดงน (ภาพท 4.4) 1.1 ไรโซม (rhizome) หรอรทสตอก (rootstock) เปนล าตนททอดขนานไปกบผวดนมกเรยกวา แงงหรอเหงา มขอและปลองเหนไดชดเจน ถาล าตนสะสมอาหารกจะมลกษณะอวบอวน เชน ล าตนของขง ขา กลวย พทธรกษา มหาหงส เปนตน กรณของกลวยนน สวนทคลายกบล าตนแทจรงเปนกานใบทแผเปนกาบซอนกนเปนล าตนเทยม (pseudostem)

118 AG 103

1.2 ทวเบอร (tuber) เปนล าตนใตดนทเกดจากสวนปลายของกงทอยในดน พองออกสะสมอาหารจงท าใหมลกษณะอวบอวน มขอและปลองไมชดเจน ไดแก ล าตนของมนฝรง พชชนดนมท งล าตนเหนอดนและทวเบอร

1.3 บลบ (bulb) เปนล าตนทต งตรง รปสามเหลยมขนาดเลกอาจโผลเหนอ ผวดนขนมาเลกนอย ล าตนมกานใบมาหมไว ใบจะสะสมอาหาร เชน ล าตน ของหอม กระเทยม บวจน เปนตน

1.4 คอรม (corm) เปนล าตนเจรญในแนวตง มขอ ปลองและตาชดเจน แต ปลองสนมาก อาจจะพบใบลดรปเปนเกลด หรอรอยของโคนใบตดอยเปนเกลดเลก เชน ล าตนของเผอก แหว บอน เปนตน

ภาพท 4.4 ล าตนแบบตาง 2. ล าตนเจรญเหนอดน (aerial stem) มลกษณะนสย (habit) และรปรางหรออาศยลกษณะภายนอกแตกตางกน มลกษณะดงน

AG 103 119

2.1 พชลมลกหรอไมเนอออน (herb plant) หมายถงพชทมขนาดเลก ล าตนออนมเนอเยอทใหความแขงแรงแกล าตนนอย อายการเจรญเตบโตสน พชลมลกยงจ าแนกประเภทยอยออกไปไดอก 3 ชนด โดยอาศยระยะเวลาในการเจรญเตบโตตงแตงอกจนถงออกดอกออกผล ดงน 2.1.1 พชปเดยวหรอพชฤดเดยว (annual plant) เปนพชลมลกทมการเจรญเตบโตเพยงหนงฤดกาล หรอหนงปกตายไป เชน ดาวเรอง ดาวกระจาย บานชน เปนตน 2.1.2 พชสองปหรอพชสองฤด (biennial plant) เปนพชลมลกทมการเจรญเตบโตสองฤดกาล หรอสองป โดยปแรกมการเจรญสวนของล าตนและใบ ปทสอง กเจรญในสวนดอกและผล พบในพชเขตอบอนหรอเขตหนาว เชน ผกกาดหวาน เปนตน 2.1.3 พชหลายปหรอหลายฤด (perennial plant) เปนไมลมลกมอายไดนานเกนกวาสองปขนไป เชน แพงพวยฝรง พทธรกษา เปนตน 2.2 พชมเนอไมแขง (woody plant) หมายถงพชทมล าตนแขงแรงมกลมเนอเยอทใหความแขงแรงมาก อายการเจรญเตบโตมชวงยาวกวาพชลมลก จ าแนกประเภทยอยได 2 ชนด ไดแก 2.2.1 พชพมหรอไมพม (shrub) เปนพชทมล าตนขนาดเลก หรอขนาดกลาง มการแตกกงกานสาขาตงแตโคนตน ท าใหมองดเปนพม เชน เขม รก บานบร เปนตน 2.2.2 พชยนตนหรอไมยนตน (tree) เปนพชทมขนาดเลกถงขนาดใหญมล าตนเดยว เปนล าตนชดเจน และมการแตกกงกานสาขาตอนบนของล าตน เชน ทเรยน สะเดา สาเก เปนตน 2.3 ไมเลอย (climber) หมายถง พชทมอวยวะสวนหนงเปลยนแปลงไป หรอใชสวนของล าตนพนกบหลกหรอตนไมอน ไมเลอยมทงทเปนล าตนเนอออน เชน บวบ แตงกวา เปนตน และทเปนไมเลอยเนอแขง เชน สะบาลง มะเมอย เลบมอนาง เปนตน 2.4 พชองอาศย (epiphytic plant) เปนพชทเจรญอาศยเกาะกบตนไมอน และไมไดเบยดเบยนตนพชทใหอาศย เพราะสงเคราะหอาหารได เชน กระแตไตไม ชายผาสดา เอองหวาย เปนตน

120 AG 103

2.5 พชปรสต (parasitic plant) เปนพชทเจรญอาศยอยบนตนไมอนตลอดชวตและเบยดเบยนอาหารจากตนทใหอาศย เชน กาฝากตนประด กาฝากตนเตง เปนตน

ภาพท 4.5 ลกษณะนสยของพช นอกจากล าตนจะท าหนาทหลกแลว ยงมล าตนของพชบางชนดทเปลยนแปลง

รปรางหนาทพเศษ (modified stem) ไดแก 1. ล าตนสะสมอาหาร (storage stem) เปนล าตนสะสมอาหารในรปของแปง หรอน าตาล แลวแตชนดของพช เชน ล าตนของเผอก แหว ขง ขา ออย หนอไมฝรง เปนตน 2. ล าตนเปนมอเกาะ (tendril stem) เปนสวนของล าตนทท าหนาทยดเกาะ เชน ล าตนของกลอย เปนตน หรอบางสวนของล าตนเปลยนไปท าหนาทยดเกาะ เชน ล าตนขององน เปนตน

AG 103 121

3. ล าตนสงเคราะหแสง (photosynthetic stem)หรอแคลดโดฟลล (cladophyll) เปนสวนของล าตนทแผเปนแผนแบนคลายใบและมคลอโรฟลลจงสงเคราะหแสงได เชน ล าตนของมงกรคาบแกว พญาไรใบ กระบองเพชร เปนตน 4. ล าตนเปนหนาม (thorny stem) หนามเปนสวนทเปลยนแปลงมาจากล าตนหรอกง เชน หนามของเฟองฟา ซงแขงและหกยาก หนามของพชบางชนดไมใชเปนล าตนทเปลยนแปลงไป แตเปนหนามทเกดจากกลมเซลลพาเรงคมาทอยต ากวาเซลลชนเอพเดอมส ของล าตนหรอกงหนามน เรยกวา พรกเคล (prickle) หนามเหลานจะหกหรอหลดไดงาย เชน หนามของกหลาบ เปนตน 5. รนเนอร (runner) หรอสโตลอน (stolon) เปนล าตนททอดเลอยไป มกมรากงอกออกมาตามขอจงเปนล าตนทชวยขยายพนธ เชน ล าตนของผกบง หญาปากควาย สตรอเบอร เปนตน 4.6 ใบ (Leaves) ใบ หมายถง อวยวะของพชทเกดจากขอของล าตนหรอกง โดยทวไปมลกษณะแบน ท าหนาทสงเคราะหแสง คายน าและหายใจ แตใบบางชนดเปลยนไปท าหนาทพเศษอน ตางจากทกลาวมาแลว ใบในทางพฤกษศาสตรอาจจ าแนกประเภทของใบได 6 ชนด ไดแก

1. ใบหรอใบแท (foliage leaf) เปนใบทมคลอโรฟลล จงท าหนาทสงเคราะหแสง หรอสรางอาหารใหแกพช

2. ใบดอก (floral leaf) เปนใบทเปลยนแปลงไปเปนสวนตาง ของดอก ท าหนา ทเกยวของกบการสบพนธ 3. ใบเลยง (cotyledon) เปนใบในเมลด อาจจะมหรอไมมอาหารสะสมส าหรบการงอกของเมลด 4. ใบเกลด (scale leaf) เปนใบทไมมคลอโรฟลล ท าหนาทชวยปองกนตาหรอเกบสะสมอาหาร 5. ใบประดบ (bract) เปนทอยตดกบดอกหรอชอดอก สวนมากมสเขยว

122 AG 103

6. ใบทเปลยนแปลงไปท าหนาทพเศษ (modified leaf) เปนใบทเปลยนไปท าหนาทตางจากทกลาวมาแลว เชน ใบเปนหนาม จบแมลง เปนตน 4.7 สวนประกอบของใบ (Leaf components) ใบประกอบดวยสวนส าคญ 2 ประการ ไดแก แผนใบ (lamina or blade) และกานใบ (petiole or leaf stalk) นอกจากนใบพชบางชนดอาจมหใบ (stipule) อยขางใบ แผนใบ โดยทวไปมลกษณะเปนแผนแบนและบาง มสเขยว ดานของใบสวนทรบแสงเรยกวา หลงใบ (dorsal side of leaf) สวนดานของแผนใบทไมไดรบแสงเรยกวา ทองใบ (ventral side of leaf) ดานหลงใบมกมสเขยวเขมกวาทางดานทองใบ แผนใบจะมเสนใบ (vein) ซงเปนกลมเนอเยอล าเลยง (vascular tissues)ท าหนาทล าเลยงธาตอาหาร น า อาหาร และท าใหแผนใบสามารถคงรปอยได 4.8 ดอก (flowers)

ดอก หมายถง อวยวะของพชทเปลยนแปลงมาจากใบ ท าหนาทเกยวกบการสบพนธ ดอกไมในแตละชนดมความแตกตางกนทางลกษณะทางสณฐานวทยา แตมโครงสรางของดอกมลกษณะพนฐานทคลายกน สวนประกอบของดอกทส าคญ ไดแก กลบเลยง กลบดอก เกสรตวผ เกสรตวเมย กานดอก และฐานรองดอก นอกจากนอาจจะมชนพเศษทอยระหวางชนกลบดอกและชนเกสรตวผ มลกษณะเปนแผน หรอเปนรวเรยกวา โคโรนา พบในดอกของรก ยโถ เปนตน ถาโครงสรางในชนเดยวกนของดอกเชอมตดกนเรยกวา คอนเนชน เชน กลบดอกเชอมกบกลบดอก เปนตน ถาโครงสรางตางชนกนเชอมตดกนเรยกวา แอดเนชน เชน ชนของเกสรตวผเชอมตดกบชนกลบดอก พชบางชนดมกลบเลยงและกลบดอกทคลายคลงกน จงเรยกกลบเหลานวา กลบรวม มกใชกลบรวมกบพชทไมมกลบดอก แตมกลบเลยงหลายชนทมสสนคลายกลบดอก และพชใบเลยงเดยว ชนหรอวงของกลบรวมเรยกวา เพรแอนท 4.9 กลบเลยง เปนกลบชนนอกสดของดอก มชอเรยกไดหลายชอ เชน กลบรองกลบดอกหรอกลบดอกชนนอก กลบเลยงมกม 3-5 กลบ และหนากวากลบดอก ชนหรอวงของกลบเลยงเรยกวา แคลกซ กลบเลยงสวนใหญมสเขยวและมกจะไมหลดรวงไดงาย

AG 103 123

เชน สวนอน ของดอก กลบเลยงท าหนาทหมและปองกนดอกขณะทดอกยงตมอย พชบางชนดมกลบเลยงเปนอสระไมเชอมตดกน แตพชบางชนดอาจจะมกลบเลยงเชอมตดกน หากโคนกลบเลยงเชอมตดกนเปนรปหลอดหรอรปถวยเรยกวา แคลกซทวบ และถาสวนปลายของแคลกซทวบ แยกเปนกลบอสระ แตละกลบนนเรยกวา แคลกซโลบ 4.10 กลบเลยงทเปลยนแปลงไปท าหนาทพเศษ (modified calyx) มหลายแบบ ไดแก 1. เพทาลอยดคาลกซ (petaloid calyx) หมายถง กลบเลยงทมสสนคลายกลบดอก เชน กลบเลยงของดอกดอนยา เปนตน 2. แพบพส (pappus) หมายถง กลบเลยงทลดรปลงไปเปนเสนขนหรอหนามเลก เพอชวยในการกระจายพนธ เชน กลบเลยงของดอกหมอนอย ตนตกแก เปนตน 3. สเปอร (spur) หมายถง กลบเลยงทเชอมตดกนคลายกระเปาะและทกนกระเปาะมตงยนออกมาเปนทเกบน าหวาน เชน กลบเลยงของดอกเทยน เปนตน

กลบดอก อาจจะเรยกวากลบดอกชนใน เปนกลบทอยถดจากชนของกลบเลยงเขาไป กลบดอกมกจะมจ านวน 3-5 กลบ มลกษณะบางกวากลบเลยง มสสนตาง ชน หรอวงของกลบดอกเรยกวา โคโรลลา (corolla) พชบางชนดมกลบดอกเปนอสระไมเชอมตดกน (polypetalous) พชบางชนดอาจมกลบดอกเชอมตดกน (sympetalous or gamopetalous) หากโคนกลบดอกเชอมตดกนเปนรปหลอดหรอรปถวยเรยกวา โคโรลลาทวบ (corolla-tube) และถาสวนปลายของโคโรลลาทวบแยกเปนกลบอสระแตละกลบนนเรยกวาโคโรลลาโลบ (corolla-lobe) การเชอมตดกนของกลบดอกมหลายรปแบบ 4.11 เกสรตวผ (stamen) เปนอวยวะของพชทสรางเรณ มกจะมจ านวนเทากบกลบดอกหรอมจ านวนมากมาย เกสรตวผประกอบดวยอบเรณ และกานเกสรตวผ วงหรอชนเกสรตวผเรยกวา แอนดรเซยม อยถดจากชนกลบดอกเขาไป ลกษณะการเรยงของชนเกสรตวผมหลายแบบ ไดแก เกสรตวผอยตรงกบกลบดอก (antipetalous stamens) เกสตวผทอยระหวางกลบดอก (antisepalous stamens) หรอเกสรตวผมจ านวนเปนสองเทาของกลบดอก (diplostemonius stamens) เกสรตวผอาจจะไมโผลพนกลบดอก (cryptantherous stamens) แตเกสรตวผของพชบางชนดจะโผลพนขนสงกวากลบดอก

124 AG 103

(phanerantherous stamens) เกสรตวผอาจเชอมตดกบกลบดอก (epipetalous stamens) เชน เกสรตวผของบานบรสเหลอง เปนตน หรอเกสรตวผเชอมตดกบเกสรตวเมย (gynandrous stamens) เชน เกสรตวผของดอกกลวยไม รก เปนตน เกสรตวผของพชบางชนดเปลยนแปลงไปคลายกลบดอก (petaloid stamens) เชน เกสรตวผของพทธรกษา มหาหงส เปนตน

เกสรตวเมย ชนเกสรตวเมยเปนชนในสดของดอก เรยกชนนวา ไกนเซยม (gynoecium) เกสรตวเมยประกอบดวย รงไข (ovary) กานเกสรตวเมย (style) และยอดเกสรตวเมย (stigma) รงไขเปนสวนทอยลางสดของเกสรตวเมย มลกษณะพองคลายกระเปาะ กานเกสรตวเมยเปนสวนทถดจากรงไขขนมา มลกษณะเรยวเลก และยอดเกสรตวเมยเปนสวนทอยปลายสดของเกสรตวเมย มลกษณะกลม หรอเรยว รปรางตาง กน เกสรตวเมยมววฒนาการเปลยนแปลงมาจากเมกกะสปอโรฟลล (megasporophyll) โดยทขอบของใบดานฐานโอบเขาหากนเกดเปนรงไขภายในเปนลอคคล (locule) และขอบของใบทโอบมาเชอมกนตามแนวยาวเกดเปนตะเขบลาง (ventral suture) ซงจะเปนแนวทออวลตดอย สวนดานตรงขามหรอตะเขบดานหลง (dorsal suture) เปรยบเสมอนเปนเสนกลางใบของคารเพล (carpel)

4.12 รงไข เปนลกษณะส าคญอยางหนงในการตรวจสอบเอกลกษณ จ าแนก

ประเภทของชนดของรงไข โดยอาศยต าแหนงของรงไข (position of ovary) เปนเกณฑ ได 3 ชนด (ภาพท 4.6) ดงน

1. ซพเรยโอวาร (superior ovary) หมายถง รงไขทอยเหนอสวนอน ของดอกหรอผนงของรงไขไมรวมตดกบสวนอนของดอก เชน รงไขของดอกหางนกยงฝรง ชองนาง ล าไย บวหลวง เปนตน ดอกไมทมรงไขแบบนอาจจะมเกสรตวผเกดอยบนกลบดอก กรณเชนนชนเกสรตวผและชนกลบดอกจดเกปนเพรไกน (perigyny) สวนกลบเลยงจดเปนไฮโปไกน (hypogyny) โครงสรางพเศษทเชอมระหวางชนเกสรตวผและชนกลบดอก หรอชนกลบเลยงและกลบดอกเรยกวา เพรไกนสโซน (perigynous zone) ในท านองเดยวกบชนกลบเลยงและกลบดอกเชอมตดกน สวนชนเกสรตวผอยเปนอสระ

AG 103 125

2. ฮาลพอนฟเรยโอวาร (half-inferior ovary) หมายถง รงไขทมสวนหนงของรงไขฝงอยในฐานรองดอก รงไขชนดนพบนอย

3. อนฟเรยโอวาร (inferior ovary) หมายถง รงไขทอยต ากวาสวนอน ของดอก และผนงของรงไขรวมอยกบสวนอน ของดอก เชน รงไขของดอกชมพ จกน า ยอปา กลวยไม เปนตน ดอกไมทมรงไขแบบนอาจจะมเกสรตวผเกดเปนอสระ หรอตดกบชนกลบดอก ซงในกรณหลงนโครงสรางพเศษทเชอมระหวางชนเกสรตวผและชนกลบดอก เรยกวา เอพไกนสโซน (epigynous zone)

ภาพท 4. 6 ต าแหนงของกลบ เกสรเพศผและรงไข

4.13 ออวล (ovule) เปนสวนของพชทเจรญเปลยนแปลงไปเปนเมลด ออวลมกาน(funiculus) ทยดออวลใหตดกบผนงรงไขดานใน กานทออกจากออวลไปแตะตดกบผนงของรงไข ตรงบรเวณทเรยกวา พลาเซนตา (placenta) ออวลมผนงหม(integument) 2 ชน ไดแก ผนงชนนอก (outer integument) และผนงชนใน (inner integument) ผนงทง

126 AG 103

สองชนนหมออวลไมรอบ โดยจะเหลอบรเวณหรอชองเลก ทเรยกวา ไมโครไพล (micropyle) ส าหรบใหเรณเขาไปผสมกบไข ต าแหนงของออวล (type of ovule position) ลกษณะการตดของออวลเมอท ามมสมพนธกบกานออวล มหลายแบบ (ภาพท 4.7) ดงน 1. ออรโธโทรพสออวล (orthotropus ovule) หมายถง ออวลทมไมโครไพลอยทางดานบนตรงขามกบกานยดออวล เชน ออวลของพรกไทย เปนตน 2. อนาโทรพสออวล (anatropus ovule) หมายถง ออวลทมไมโครไพลชลงดานลางใกลกบกานยดออวล เชน ออวลของดอกถวชนดตาง เปนตน 3. แอมฟโทรพสออวล (amphithotropus ovule) หมายถง ออวลทมไมโครไพลอยในแนวตงฉากกบกานยดออวล เชน ออวลของแหนเปด เปนตน 4. แคมไพโลโทรพสออวล (campylotropus ovule) หมายถง ออวลทมไมโครไพลโคงต าลงมาจนอยดานขางใกลกบคลลาซา เชน ออวลของดอกหญาตาง เปนตน 4.14 ลกษณะของพลาเซนเตชน (placentation type) มหลายประเภท ไดแก 1. มารจนลพลาเซนเตชน ( marginal placentation) เปนการตดของออวลทางดานขางเพยงขางเดยวของผนงรงไข ลกษณะนพบไดในรงไขทมเพยงคารเพลเดยว การตดของออวลกมแนวเดยวพบในพชวงศถว

2. แอกซายพลาเซนเตชน (axile placentation) เปนการตดของออวลบนแกนกลางของรงไข แตออวลตดอยบรเวณใจกลางของรงไข พบในดอกพทธรกษา ชบา เปนตน

3. พาไรทอลพลาเซนเตชน ( parietal placentation) เปนการตดของออวลเกดตดกบผนงรงไขดานขาง รงไขมมากกวา 1 คารเพล ลกษณะเชนนเมอเกดเปนผลแลว อาจมลกษณะคลายผนงเทยม (false septum) เกดขน เชน แตงกวา มะเขอ เปนตน ขณะทดอกออนไมมผนงกนแตละคารเพล เมอผลแกกลบเปลยนไปคลายแอกซายพลาเซนเตชน

4. ลารมนาพลาเซนเตชน ( laminar placentation) หรอดฟฟวสพาไรทอลพลาเซนเตชน (diffuse- parietal placentation) เปนการตดของออวลรอบผนงรงไขรวมทงบรเวณผนงกน (septum) พบในดอกบวสาย ตาลปตรฤาษ เปนตน

AG 103 127

5. ฟรเซนทรอลพลาเซนเตชน (free central placentation) เปนการตดของออวลทเกดบนแกนกลางไมมผนงกน ภายในรงไขม 1 หอง ลกษณะเชนนเกดจากการเปลยนแปลงมาจากแอกซายพลาเซนเตชน โดยทผนงกนไมเจรญหรอเสอมไป

6. เบซอลพลาเซนเตชน ( basal placentation) เปนการตดของออวลทมพลาเซนตาเกดตดดานฐานของรงไข มกพบในรงไขทม 1 ลอคคล เมอตดรงไขตามขวางกจะไมพบออวล พบในพชวงศดาวเรอง

7. เอพคอลพลาเซนเตชน ( apinal placentation) เปนการตดของออวลทางดานบนของผนงรงไข ออวลจะหอยลงมา เกดจากรงไขทมเพยง 1 ออวล เชน พบในดอกบวหลวง เปนตน 4.15 ฐานรองดอก เปนสวนของกานดอกทแผออกไปเพอรองรบดอก หรอเปนแกนกลาง (central axis) ของดอกทมสวนตาง ของดอกตดอยฐานรองดอกปกตมขนาดสน มลกษณะและรปรางไดหลายแบบ ดงน 1. นอรมอล (normal) เปนฐานรองดอกทมลกษณะพองออกทปลายสดของกงแตมขนาดสน เชน ฐานรองดอกของดอกชบา เปนตน 2. ไกโนฟอร (gynophore) เปนแกนกลางของดอกทท าใหฐานของชนเกสรตวเมยแยกหางจากฐานของชนเกสรตวผ เชน แกนกลางของดอกจ าป จ าปา เปนตน 3. แอนโดรไกโนฟอร หรอไกแนนโดรฟอร เปนแกนกลางของดอกทแยกฐานของชนเกสรตวเมยและชนเกสรตวผออกจากกน และแยกฐานของชนเกสรตวผออกจากชนกลบดอก เชน แกนกลางของดอกผกเสยน เปนตน

4. ดสค (disc or disk) เปนฐานรองดอกทเจรญมารองรบรงไขและมสวนคลายหมอนลอมรอบฐานรงไข เชน ฐานรองดอกของดอกชองนาง ตนเปดฝรง เปนตน

4.16 ชนดของดอก (kinds of flower) ดอกของพชมความแตกตางกน สงเกตไดจากชนตาง ของดอกวามครบบรบรณ (กลบเลยง กลบดอก เกสรตวผ เกสรตวเมย) หรอขาดชนหนงชนใด จงจ าแนกประเภทของดอกไดตามลกษณะดงกลาว ดงน 1. ดอกสมบรณ (complete flower) หมายถง ดอกทมสวนประกอบของดอกครบบรบรณ

128 AG 103

2. ดอกไมสมบรณ (incomplete flower) หมายถง ดอกทมสวนประกอบของดอกครบไมครบทกชน 3. ดอกสมบรณเพศ (perfect flower or bisexual flower) หมายถง ดอกทมท งเกสรตวผและเกสรตวเมย อาจจะมชนอนครบหรอไมกได 4. ดอกไมสมบรณเพศ (imperfect flower or unisexual flower) หมายถง ดอกทมท งเกสรตวผและเกสรตวเมยเทานน อาจจะมหรอไมมกลบเลยงและกลบดอก ดอกประเภทนยงจ าแนกประเภทไดดงน 4.1 ดอกตวผ (staminate flower) หมายถง ดอกไมสมบรณเพศทมแตเกสรตวผ 4.2 ดอกตวเมย (pistillate flower) หมายถง ดอกไมสมบรณเพศทมแตเกสรตวเมย ดอกไมอาจจะอยดอกเดยวบนกานดอก หรออยรวมกนหลายดอก ซงเมอแบงตามจ านวนดอกบนกานดอก สามารถจ าแนกประเภทของดอกไดดงน 1. ดอกเดยว (solitary flower) หมายถง ดอกทอยเพยงดอกเดยวบนกานดอก เชน ดอกชบา ฝน บวจน เปนตน 2. ชอดอก (inflorescence) หมายถง กลมของดอกทเกดอยบนกานดอกเดยวกน และดอกยอยแตละดอกอาจจะมกานดอกยอย (pedicel) เชน ดอกตอยตง องกาบ กลวยไม เปนตน

4.17 ผล (Fruit) ผล หมายถง รงไขทไดรบการปฏสนธ (fertilization) แลวเจรญเตบโตเตมทอาจจะมบางสวนของดอกเจรญขนมาดวย เชน ฐานรองดอก หรอกลบเลยง ภายในผลมเมลดไดตงแตหนงเมลดถงหลายเมลด หรอไมมเมลดกได ผลอาจจะเกดจากรงไขทไดรบหรอไมไดรบการผสมเกสรกได ผลทไมมเมลดเรยกวา พารทโนคารปคฟรต (partinocarpic fruit) สวนประกอบของเนอผล (pericarp) เปนสวนทเจรญเปลยนแปลงมาจากผนงรงไข ผลแตละชนดมเนอผล หนาหรอบางตางกน โดยทวไปเนอผลประกอบดวยเนอเยอ 3 ชน ไดแก

AG 103 129

1. เนอผลชนนอก (exocarp or epicarp) เปนชนผวนอกสดของผล ผลบางชนดมเปลอกบางหรอออน เชน ผลของมะปราง มะมวง องน เปนตน แตผลบางชนดผวชนนอกแขงและเหนยว เชน ผลของมะขวด มะตม กระเบา ฟกทอง เปนตน 2. เนอผลชนกลาง (mesocarp) เนอผลชนนโดยทวไปมกมเนอนม เชน ผลของมะมวง มะปราง เปนตน บางชนดเนอผลเปนเสนใยเหนยวพบในผลของพชวงศปาลม เชน ผลของมะพราว ตาล จาก เปนตน 3. เนอผลชนใน (endocarp) เนอผลชนนโดยทวไปมกมออนนม เชน ผลของสม มะนาว เปนตน แตเนอผลชนในอาจมลกษณะแขง เชน ผลของมะมวง มะปราง และกะลามะพราว เปนตน

ภาพท 4.7 สวนประกอบของผล (ทมา; จาก Stern, 1987)

130 AG 103

4.18 ชนดของผล (kind of fruit) ชนดของผลถาพจารณาของจ านวนดอกและคารเพลวาเชอมตดกนหรอแยกจาก

กนเปนอสระ สามารถจ าแนกชนดของผลไดเปน 3 ประเภท ไดแก 1. ผลเดยว (simple fruit) หมายถง ชนดของผลทเกดจากดอกเดยวทเกสรตวเมย

มคารเพลเดยว หรอหลายคารเพลทเชอมตดกน เชน ผลของ ทเรยน มะมวง มงคด เปนตน

2. ผลกลม (aggregate fruit) หมายถง ผลทเกดจากดอกเดยวทมหลายคารเพลแยกจากกน แตละคารเพลจะเกดเปนผลยอย เชน ผลของจ าป จ าปา การเวก กระดงงา นอยหนา โมก รก เปนตน

3. ผลรวม (multiple fruit, composite fruit, collectice fruit or compound fruit) หมายถง ชนดของผลทเกดจากดอกยอยหลาย ดอกในชอดอกเดยวกนเจรญเชอมตดกนเจรญเปนผลเดยว เชน ผลของขนน มะเดอ โพธไทร สบปะรด ขาวโพด ยอ เปนตน

หากพจารณาลกษณะเฉพาะของเนอผล พบวาเนอผลบางชนดมลกษณะออนนม

บางชนดมลกษณะแหงและแขง หรอลกษณะอน อกมากจงจ าแนกประเภทของผลออก ได 2 ประเภท ดงน

1. ผลสด (fleshy fruit) หมายถง ผลทแกแลวมเนอผลสดไมแหงมหลายประเภทดงน

1.1 ดรพ (drupe) หมายถง ผลทมเนอผลชนนอกออนนมและบาง เนอผลชนกลางออนนม สวนเนอผลชนในแขงหรอเหนยวหมเมลด ผลชนดนมเมลดเดยว เชน ผลของมะมวง มะกอก พทรา มะปราง เปนตน ผลประเภทน อาจเรยกวา สโตนฟรต (stone fruit) หรอไพรนฟรต (pyrene fruit)

1.2 เบอรร (berry) หมายถง ผลทมเนอผลสดทงสามชน เมอผลแกแลวไมแตกและมหลายเมลด สวนมากเมลดฝงอยในเนอนม เชน ผลของมะเขอเทศ องน มะเขอพวง มะเขอเปราะ มะเขอขน เปนตน

1.3 แบคแคท (baccate) หมายถง ผลทมเปลอกบางและเหนยว มกมเมลดมากและเปนผลทเกดจากอนฟเรยโอวาร เชน ผลของกลวย เปนตน

AG 103 131

1.4 เพพโพ (pepo) หรอกด (gourd) หมายถง ผลทมผนงชนนอกแขงหรอเหนยวคลายแผนหนง (leather) ซงเจรญมาจากฐานรองดอก สวนเนอผลชนกลางและชนในมเนอออนนมและมเมลดมาก เชน ผลของพชในวงศแตงโม ( family Cucurbitaceae)

1.5 โพม (pome) หรอซโดคารพ (pseudocarp) หมายถง ผลทมเนอผลบางออนนมและฐานรองดอกเจรญเปนเนอของผลแทน ดงนนผลทแทจรงจะฝงอยภายในฐานรองดอกทเจรญเตมท เชน ของแอบเปล แพร สาล เปนตน 1.6 เฮสเพอรเดยม (hesperidium) หมายถง ผลทมเนอผลและตอมน ามนจ านวนมาก ผลเจรญมาจากรงไขแบบซพเรยโอวารทประกอบดวยหลายคารเพลเชชอมตดกน เชน ผลของพชสกลสม (Citrus) 2. ผลแหง (dry fruit) หมายถง ผลทเมอแกแลวเนอผลกลายเปนเปลอกแขงและแหง มหลายประเภทดงน 2.1 ผลแหงทไมแตก (indehiscent dry fruit) หมายถง ผลเมอแกแลวผลแหงไมแตก จ าแนกไดดงน

2.1.1 อะคน (achene) หมายถง ผลทมขนาดเลกผลแหงและเนอ บางมเพยง 1 เมลด สวนของเนอผลกบเปลอกหมเมลดไมเชอมตดกน เชน ผลของบว เปนตน 2.1.2 ซพซลา (cypsela) หมายถง ผลทมลกษณะคลายอะคนแตเกดจากอนฟเรยโอวาร เชน ผลของทานตะวน เปนตน

2.1.2 คารออพซส (caryopsis) หมายถง ผลทมขนาดเลกเพยง 1 เมลดสวนของเนอผลกบเปลอกหมเมลดเชอมตดกน ไมสามารถแยกออกจากกนไดอยางเดนชด เชน ผลของพชในวงศหญา เปนตน 2.1.4 นท (nut) หมายถง ผลทมเปลอกแขงและผวมนคลายแผนหนงเปนผลทเกดจากรงไขทมหลายคารเพลเชอมตดกนแตมเมลดเดยว เชน ผลของมะมวงหมพานต มะพราว กระจบ เปนตน 2.1.5 เอคอรน (acorn) หมายถง ผลแบบนททมคพลมาหมผลทงหมดหรอบางสวน เชน ผลของพชในวงศกอ

132 AG 103

2.1.6 ซามารา (samara) หมายถง ผลคลายอะคนแตเนอผลชนนอกเจรญยนออกเปนปก อาจมปกเดยวหรอมากกวา เชน ผลของประด สนทะเล สนประดพทธ เปนตน 2.1.7 ซามารอยด (samaroid) หมายถง ผลแบบนททมสวนของกลบเลยงเจรญขนมาเปนปก เชน ผลของยางนา เหยง พลวง เตง รง รกใหญ เปนตน 2.1.8 ชโซคารพ (schizocarp) หมายถง ผลทเจรญมาจากรงไขทมาหลายคารเพลเชอมกน เมอคารเพลเจรญเตมทแลวคารเพลจะแยกจากกน แตละคารเพลเรยกวา เมอรคารพ ซงภายในมเมลดอย เชน ผลของตนครอบจกรวาล เปนตน 2.2 ผลแหงทแตก (dehiscent dry fruit) หมายถง ผลเมอแกแลวเนอผลแหงและแตกออกจากกน มหลายชนดดงน 2.2.1 ฟอลลเคล (follicle) หมายถง ผลทเกดจากดอกทมคารเพลเดยวหรอหลายคารเพลแยกจากกน แตเมอผลแกจะแตกเพยงตะเขบเดยว ในกรณผลยอยในผลกลมจะเรยกแตละผลยอยวา ฟอลลเซลตม (folliceltum) เชน ผลของจ าปา จ าป รก เปนตน 2.2.2 ซลค (silique) หมายถง ผลทเจรญมาจากรงไขทม 2 คารเพล เมอผลแกเนอผลแตกตามยาวจากดานลางไปทางดานบนแบงออกเปน 2 ซก เมลดตดอยแนวกลางของผล (central false septum or replum) ซงหลดออกมาจากเปลอกทงสองดาน เชน ผลของผกเสยน และผลของพชในวงศผก 2.2.3 ซลคเคล (silicle) หมายถง ผลทมลกษณะเชนเดยวกบซลค แตมขนาดเลกไมเกนสองเทาของความกวาง 2.2.4 เลกกม (legume) หมายถง ผลทเกดจากดอกทมคารเพลเดยว ผลแกจะแตกออกสองตะเขบ ผลชนดนมกเรยกทงไปวา ฝก เชน ผลของกระถน หางนกยงฝรง แดง เปนตน

2.2.5 โลเมนต (loment) หรอ โลเมนตม (lomentum) หมายถง ผล แบบเลกกมแตมรอยคอดรอบฝกเปนชวง หรอเวาเปนขอ ผลแกจะหกบรเวณน ในแตละชวงหรอขอม 1 เมลด เชนผลของพฤกษ ไมยราพ นนทร เปนตน

AG 103 133

2.2.6 ครโมคารพ (cremocarp) หมายถง ผลมขนาดเลกม 2 เมลดเมอผลแกและแตกออกเมลดจะแยกจากกนไปคนละขางโดยมกานของผล (carpophore) เสนเลก ยดไวดวยกน เชน ผลของยหรา บวบก เปนตน

2.2.7 แคปซล (capsule) หมายถง ผลทเกดจากดอกทมรงไขท มหลายคารเพลเชอมกน เมอผลแกจะแตกไดหลายแบบ ไดแก

2.2.7.1 เซพตซดอลแคปซล (septicidal capsule) เปนผลทแตก ตามยาวตามผนงคารเพล เชน ผลของกระเชาสดา เปนตน

2.2.7.2 ลอคคลซดอลแคปซล (loculicidal capsule) เปนผลทม รอยแตกระหวางลอคคล เชน ผลของทเรยน ฝาย พดตาน ตะแบก เปนตน

2.2.7.3 เซฟตรฟรากอลแคปซล (septifragal capsule) เปนผลทม รอยแตกระหวางลอคคล แตเมลดยงคงตดอยทแกนกลางของผลเชน ผลของ Epidendrum sp. เปนตน

2.2.7.4 พอรซดอลแคปซล (poricidalcapsule) เปนผลทมรอยเปด เปนรใกลยอดของผล เชน ผลของฝน เปนตน

2.2.7.5 เซอรคมซสไซลแคปซล (circumscissile capsule) เปนผล ทแกแลวมรอยแตกรอบตามขวาง คลายเปดเปนฝา ภายในมเมลดจ านวนมาก หรออาจจะเรยกผลชนดนวา ไพซส (pyxis) เชน ผลของหงอนไก เปนตน

2.2.7.6 อทรเคล (utricle) เปนผลทมลกษณะคลายผอบ และม ลกษณะการแตกของผลแบบเซอรคมซสไซลแคปซล แตผนงบางกวาและภายในมเมลดเดยว เชน ผลของบานไมรโรย เปนตน 4.19 เมลด (Seed)

เมลด หมายถง ออวลทไดรบการปฏสนธและเจรญเตบโตเตมท เมลดประกอบดวยสวนตาง ดงน 1.เปลอกหมเมลด (seed coat) เปนสวนทปองกนสวนประกอบภายในของเมลดไมใหไดรบอนตราย เปลอกหมเมลดเจรญมาจากผนงของออวล เปลอกหมเมลดมสองชนประกอบดวย

134 AG 103

1.1 เปลอกเมลดชนนอก (testa or sclerotesta) เปลอกชนนอกนมกจะหนาและแขง เปลยนแปลงมาจากผนงออวลชนนอก 1.2 เปลอกเมลดชนใน (tegment or sacrotesta) เปลอกชนในนมกจะเปนเยอบาง เปลยนแปลงมาจากผนงออวลชนใน 2. เอนโดสเปรม (endosperm) เปนอาหารสะสมส าหรบตนออน ในพชมบางชนดเกบสะสมอาหารในสวนอนไมไดเกบไวในเอนโดสเปรม เอนโดสเปรมเกดจากโพลารนวคลไอ (polar nuclei) รวมกบสเปรม เมลดพชบางชนดไมเกบอาหารสะสมไวในเอนโดสเปรม (exalbuminous seed) เชน เมลดถว เปนตน แตเมลดพชบางชนดจะเกบอาหารไวในเอนโดสเปรม (albuminous seed) เชน เมลดของละหง เปนตน 3. เอมบรโอ เกดจากการผสมของไขกบสเปรม เอมบรโออยในเมลดประกอบดวย สวนตาง ดงน 3.1 ใบเลยง (cotyledon) เปนโครงสรางทมลกษณะคลายใบ พชใบเลยงคมใบเลยงสองใบ พชใบเลยงเดยวมใบเลยงใบเดยว ใบเลยงบางชนดสะสมอาหารแทนเอนโดสเปรม 3.2 ล าตนเหนอใบเลยง (epicotyl) เปนสวนของเอมบรโอทอยเหนอใบเลยงทจะเปลยนแปลงไปเปนล าตนและใบ 3.3 ล าตนใตใบเลยง (hypocotyl) เปนสวนของล าตนทอยใตใบเลยง สวนนเจรญไมด 3.4 รากแรกเกด (radicle) เปนสวนทจะเจรญไปเปนรากแกว 3.5 ยอดแรกเกด (plumule) เปนสวนทจะเจรญไปเปนล าตน

ลกษณะภายนอกของเมลด เมอศกษาเปลอกเมลดจะพบลกษณะของเมลดดงน 1. ไฮลม (hilum) เปนรอยแผลทเปลอกหมเมลด ซงเกดจากการหลดออกของกานออ

วล 2. ราฟ (raphe) เปนรอยสนนนทผวของเมลด เกดจากกานของออวลแผออกจบ

กบเปลอกหมเมลด 3. ไมโครไพล (micropyle) เปนรขนาดเลกทเหนจากภายนอก ทะลเขาไปในเมลด

AG 103 135

ภาพท 4.8 ประเภทของผลสดชนดตาง

ในผลบางชนดจะมเนอเยอทอยระหวางเนอผลกบเปลอกหมเมลด มลกษณะนมและอมน า เนอเยอชนดนเจรญมาจากกานออวล ทเชอมระหวางกานออวลกบรงไข พบไดในเมลดพชบางชนดเทานน เชน เงาะ ล าไย ลนจ ทเรยน เปนตน เมลดทมเนอเยอแบบนเรยกวา เอรลลอยด (arilloid) สามารถจ าแนกประเภทตามต าแหนงของเนอเยอ ไดดงน

1. สโทรฟโอล (strophiole) เปนเมลดทมเนอเยอเกดบรเวณราฟ 2. คารนเคล (caruncle) เปนเมลดทมเนอเยอเกดตดกบไมโครไพล 3. เอรลโลด (seed coat) เปนเมลดทมเนอเยอเกดบรเวณไมโครไพล 4. เอรล (aril) เปนเมลดทมเนอเยอเกดตดหมเมลดไว

136 AG 103

4.20 การกระจายพนธของผลและเมลด (Fruit and seed dispersal) การแพรกระจายพนธของผลและเมลดตามธรรมชาตชวยใหพชไมสญพนธไป ม

หลายวธ พชมการปรบตวเพอชวยใหตวเองแพรกระจายพนธไปไดมากและไกล ดวยวธการตาง เชน 1. อาศยลม ผลและเมลดทอาศยลมพาไปจะตองมน าหนกเบา หรอมเครองชวยใหลอยตวไดนาน ไดแก

1.1 ผลหรอเมลดทมปก (wing) เปนเครองชวยในการปลวตามกระแสลม ผลมปก เชน ผลของมนนก กลอย ประด ยาง สะแก เปนตน และ เมลดของตะแบก อนทนนน า ทองอไร เปนตน 1.2 เมลดมปย (hair) คลายรมชชพ เปนเครองชวยในการพยงลอยตวในอากาศไดนาน เชน เมลดของขาวสารดอกเลก รก ขจร นน เปนตน 1.3 ผลหรอเมลดมขนาดเลกและเบามาก เชน เมลดของกลวยไม ยาสบ กะเพรา หญาชนดตาง เปนตน 2. อาศยน า ซงสวนใหญผลและเมลดเหลาน มกจะเบาลอยน าได เชน ผลของบวสาย มะพราว และผลของพชน า เมลดของแมงลก เปนตน 3. อาศยสตว ผลมกมเนอผลทสตวกนได นกหรอสตวอน ทกนเนอผลแลวกจะทงเมลดใหงอกตอไป สตวบางชนดอาจจะกนเมลดเขาไปดวย แตเปลอกหมเมลดแขง ทนทานตอน ายอยในกระเพาะ เมอสตวถายออกมาและตกลงพนดน กงอกตอไป หรอเมลดมยางเหนยว ท าใหตดปากสตวไปไดไกล เมลดบางชนดมหนาม หรอยางเหนยวเพอเกาะตามตวสตว เชน ผลของไทร หญาบง หนามกระสน หญาเจาช เปนตน 4. อาศยการแตกของผล เมอผลแก เปลอกจะแตกออกและชวยดดใหเมลด ปลวไปไดไกล เชน ผลของเทยน ตอยตง ไมแดง เปนตน 4.21 บทสรป สวนของราก ล าตน ใบ ดอก ผลและเมลดพชลวนมความส าคญตอการปรบปรงพนธพชทงสน โดยรากมหนาทดดน าและอาหารไปเลยงสวนตาง ของล าตนพช ล าตนมหนาทสรางใบ ค าจนกงกานสาขาใหใบไดรบแสง และเปนทางล าเลยงน าและแรธาตอาหาร

AG 103 137

จากใบไปสสวนตาง ของพช ใบท าหนาทสงเคราะหแสง คายน าและหายใจ ดอกท าหนาทเกยวกบการสบพนธ ผลท าหนาทปองกนอนตรายใหแกเมลดและเอมบรโอ และเมลดนนมหนาทขยายพนธใหเจรญและด ารงพนธของพชใหคงอยตอไป

****************************

138 AG 103

ภาพท 4.9 ประเภทของผลแหงชนดตาง

AG 103 139

ภาพท 4.10 รปรางของดอกชนดตาง

140 AG 103

แบบประเมนผลทายบท จงเลอกค าตอบทถกตองทสดเพยงขอเดยว 1. ระบบรากทอยใตดน พชใบเลยงเดยวสวนใหญมระบบรากแบบใด ? 1) รากสะสมอาหาร

2) ระบบรากฝอย 3) ระบบรากแกว 4) ระบบรากพเศษ

2. รากกลวยไมท าหนาททส าคญคลายกบอวยวะสวนใดของพช ? 1) ใบ

2) ล าตน 3) ผล 4) เมลด

3. ล าตนพชนนจะมสวนประกอบทส าคญสองสวนคอ ? 1) ขอ (node)

2) ปลอง (internode) 3) ตา (bud) 4) เฉพาะขอ 1) และขอ 2) ถก

4. ล าตนทเจรญทอดขนานไปกบผวดน มขอและปลองเหนไดชดคอ ? 1) corm 2) bulb 3) tuber 4) rhizome

5. สวนใหญไมผลมกจะมอายกฤด ? 1) ฤดเดยว 2) สองฤด 3) หลายฤด

AG 103 141

4) สฤด 6. ใบทมลกษณะคลายกลบดอกไมบางครงชวยในการลอแมลงผสมเกสรไดคอ ? 1) leafy bract 2) spath 3) petaloid bract

4) ถกทกขอ 7. ใบประดบชนดใดทพบในพชจ าพวกขาว ? 1) involucre bract 2) epicalyx 3) glume 4) hyaline bract 8. รงไขพชตระกลแตงเปนแบบใด ?

1) มรงไขอยเหนอสวนอน ของดอก 2) มรงไขอยใตวงกลบ 3) half inferior ovary 4) ถกทกขอ

9. กะลามะพราวนนจดเปนเนอผลชนใด ? 1) ชนนอก 2) ชนกลาง 3) ชนใน 4) ถกทกขอ

9. พชในขอใดมชนดเปนผลกลม ? 1) นอยหนา การเวก กระดงงา 2) สบปะรด ขนน เตย 3) มะมวง มะไฟ มะกรด 4) สม ฟกทอง ฝรง

10. ผลสดไดแก ?

142 AG 103

1) มะเขอเทศ องน มะไฟ 2) ถวลนเตา มะขาม มะกล าตาแมว 3) มะมวงหมพานต ไมยราพ นนทร 4) ทานตะวน เมลดขาว เตง

เฉลยแบบประเมนทายบท

1. 2) 2. 1) 3. 4) 4. 4) 5. 3) 6. 4) 7. 3) 8. 3) 9. 1) 10. 1)

********************************