चियॊतन Page 1 - ePustakalay€¦ · सुख दुख तभ गभ धऩ...
Transcript of चियॊतन Page 1 - ePustakalay€¦ · सुख दुख तभ गभ धऩ...
चियॊतन Page 1
चियॊतन Page 2
चियॊतन Page 3
आनराइन
ननशलक
रखक
Chirantan By KULWANT SINGH
चियॊतन Page 4
pircaya kulavaMt isaMh
janma 11 janavarI $DkI ]traMKMD
p`aqaimak iSaxaa sarsvatI iSaSau iSaxaa maMidr krnaOlagaMja gaaoMDasup3]ordmp`ordmacute
ha[-skUla [MTrmaIiDeT ba`amhNa saMskRt ivaValaya $DkI
]cca iSaxaa baI Tok Aa[-ordm Aa[-ordmTIordm $DkI
sup3rjat pdk evaM 3 Anya pdkacute
pI eca DI mauMba[- yauinavaisa-TI
rcanaaeM p`kaiSat saaihiyak pi~kaAaMo prmaaNau jaa- ivaBaaga
rajaBaaYaa ivaBaaga koMd` sarkar kI gaRh pi~kaAaoM vaOampainak
ivaampana AaivaYkar AMtrjaala pi~kaAaoM maoM saaihiyak evaM
vaOampainak rcanaaeM purskRt kavya laoK ivaampana laoKaoM evaM ivaiBanna saMsqaaAaoM Wara
pu$skRt ivaBaagaIya ihMdI saovaaAaoM hotu याजबाषा गौयव समभान pustkoM 1 - prmaaNau evaM ivakasa sup3Anauvaadacute
2 - ivaampana p`Sna maMca
kavya pustkoM 1 - inakuMja sup3kavya saMga`hacute
2 - SahId-e-Aajama Bagat isaMh sup3kavyaacute
3 - icarMtna sup3kavya saMga`hacute
4 - kjaa sup3gajala saMga`h evaM Anyaacute
5 - [Md`QanauYa sup3baala gaIt saMga`hacute
saovaaeM हहॊदी सभरऩित एवॊ lsquoihMdI ivaampana saaihya pirYadrsquosao saMbaMiQat saMpadन lsquovaOampainakrsquo ~Omaaisak pi~ka
ivaampana p`Sna maMcaaoM ka ihMdI mao prmaaNau jaa- ivaBaaga
evaM Anya saMsqaanaaoM ko ilae Aayaaojana
ivaja maasTr sup3ihMdI maoacute
saMp`it vaOampainak AiQakarI pdaqa- saMsaaQana p`Baaga BaaBaa
prmaaNau AnausaMQaana koMd` mauMba[- - 400085
inavaasa 13A धवरचगरय ibailDMga A`uNuaSaitnagar mauMba[--400094
faona 022-25595378
[-maola kavikulwantgmailcom
चियॊतन Page 5
1 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip7
2 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip8
3 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip10
4 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12
5 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip13
6 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip14
7 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15
8 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip16
9 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip18
10 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip20
11 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip21
12 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip22
13 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip23
14 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip25
15 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip27
16 helliphelliphelliphelliphellip28
17 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip30
18 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip32
19 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip34
20 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip35
21 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip37
22 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip39
23 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip41
चियॊतन Page 6
24 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip43
25 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip45
26 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip47
27 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip49
28 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip50
29 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip53
30 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip55
31 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip58
32 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip60
33 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip61
34 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip62
35 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip63
36 helliphelliphelliphelliphellip66
37 ndash helliphelliphellip68
चियॊतन Page 7
वॊदना (भाॉ शायदा की)
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
भधय भनोहय वीणा रहयी याग सरोत की छटा ह छहयी
कण कण आबा अरण सनहयी तान रदम भ ऩरयभभत गहयी उय भ भय करण बाव बय द वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
तर दर ऩय ककसरम डोर
ऩीह ॊ ऩीह ॊ ऩऩीहा फोर
भरम तयॊचगत र हहॊडोर
आशीष शायदा भन ऩट खोर कावम ककरोर कय भधरयभ कय द
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
दरवज रवसमभत करयव रवमभत
सयभब भॊजयी हदगॊत रवमतत
नाि भम य झ भ परकनत
अॊफ वागशवयी सॊगीत नननाहदत गीतो भ भय यस छॊद तार बय द
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
चियॊतन Page 8
परबात
जाग जाग ह परात हई
सकिी भरऩटी शयभाई
अषट अशव यथ हो सवाय यसततभ छटा परािी ननखाय अरण उदम र अनऩभ आबा
ककयण जमोनत दस हदशा बफखाय
ससषट र यही अॊगड़ाई
जाग जाग ह परात हई
कण - कण भ जीवन मऩॊदन
हदवम यसशभमो स आभरॊगन
सखद अरणणभ ऊषा अनयाग
बय यही भध भॊगर ितन
भधय याचगनी सजी हई
जाग जाग ह परात हई
अॊश-परबा ऩा दरभ दर दरऩित
धयती अॊिर यॊसजत शोभबत
बॊग - दर गॊजन कसभ - वॊद
ऩादऩ ऩणि परस न परपसलरत
उनीॊदी आॉख अरसाई
जाग जाग ह परात हई
यभणीम बवम सॊदय गान
चियॊतन Page 9
परकनत न छड़ी भरिभ तान
शीतर झयनो सा सॊगीत
बफखयत सय अरौककक बान
छोड़ो तॊदरा परात हई
जाग जाग ह परात हई
उषा ध ऩ स द फ रऩयोती ओस की फ ॊदो को सॊजोती भिभ फहती शीतर फमाय
रवहग िहकना भन भबगोती
दख धया ह जाग गई
जाग जाग ह परात हई
चियॊतन Page 10
परकनत
सावन का भहीना परकनत की सॊदयता फयसात इस भौसभ भ एक करवता परमतत ह
सतयॊगी ऩरयधान ऩहन कय आचछाहदत ह भघ गगन
परकनत छटा बफखयी रऩहरी िहक यह दरवज हो भगन
कन - कन फयखा की फ ॊद
वसधा आॉिर भबगो यहीॊ ककयन छन - छन कय आतीॊ धया िनय ह सजो यहीॊ
सयभसज दर तरमा भ झ भ - झ भ फर खा यह
ककसरम कोऩर कसभ कॊ ज क
सभीय सगॊचधत कय यह
हय रता हय डारी फहकी भरमाननर सॊग तार भभराम
भधरयभ कोककर की फोरी सयगभ सरयता सय सजाए
कर - कर कयती तयॊचगणी उजजवर तयर धाय सॊवयत जर-कण बफॊद अॊश बफखयत भाणणक भोती हीयक रगत
चियॊतन Page 11
भग शावक कराॉि बयता गॊजन भधऩ भॊजयी बाता अनऩभ सौदमि सभट दषम
रोिन फसता रदम रबाता
चियॊतन Page 12
परणम गीत
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
शीतर अननर अनर दहकाती सोभ कौभदी भन फहकाती यनत माभभनी फीती जाती
पराण परणम आ सज सजा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
तार नभरन छटा बफखयाती कॊ तर रट बफखयी जाती गॊजन भधऩ रवषाद फढाती
रपरम वननता आबास हदरा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
नॊदन कानन कसभ भधय गॊध
तायक सॊग शभश नब भरॊद
अनयाग भदर भशचथर अॊग
योभ योभ भद ऩान कया दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
चियॊतन Page 13
kaOna hao tuma
AQaraoM po raga malaMd ilae
mad-maQau-rsa makrMd ipe
nayanaaoM maoM saMsaRit hYa- ilae
sauMdr rcanaa kaOna hao tuma
AlakaoM maoM torI saaMJa Zlao
plakaoM sao maRduhasa Clao
]r maoM maQaur p`saUna iKlao
SaaoiBat rmaNaI kaOna hao tuma
tna kaOmaudI isaMgaar ike
pavaaoM mao p`maad ilae
imalana ka AiBap`aya ilae
kaMit kaimanaI kaOna hao tuma
vaaNaI kaoikla vaasa kro
saur maoM laya AaOr CMd Baro
Knak maQaur hRdya hro
caa$ caMcalaa kaOna hao tuma
चियॊतन Page 14
yah kaOna
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOna Gar sajaa gayaa
hr vastu kao ]saka
pta izkanaa bata gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
tma ivacairt naID maoM
ikrNa puMja ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH inaraSaa basatI qaI
AaSaa ko dIp jalaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na iKlato qao p`saUna
AQar kusauma iKlaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na itrto qao saur
raga malhar gaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
]r tpta qaa jahaETH
SaItlata ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
saUnaopna ka qaa p`vaasa jahaETH
KuiSayaaoM kao ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
p`It sao qaa baOr jahaETH
hRdya hlacala macaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
चियॊतन Page 15
झॊकत
झन - झन झॊकत रदम आज ह
वऩ भ फजत सबी साज ह ऩी आन का भभरा बास ह
भभटगा चिय रवछोह तरास ह
भॊद - भॊद भादक फमाय ह
णखर परकनत न ककमा शॊगाय ह आनन सयोज अनत रवरास ह
कानन कसभ भध उलरास ह
अॊग - अॊग आतऩ शभाय ह
दह नही उय कक ऩकाय ह दॊब भान धन सफ रवकाय ह
परभ ही जीवन आधाय ह
योभ - योभ यस रचधत याग ह
भभरा जो तया अनयाग ह भन सयभबत तन ननत ननखाय ह
नब - भतत तर नव रवमताय ह
घन - घन घोय घटा अऩाय ह
सॊग तभ भया अभबसाय ह अनॊत ितना का ननधान ह
भभरन हभाया परब रवधान ह
चियॊतन Page 16
परभ
इस कावम यिना भ भाबतरक छॊदो क साथ रम फिता का धमान
तो यखा ही गमा ह साथ ही दो नम परमोग बी ककए गम ह एक - ऩ यी कावम यिना भसपि दो अयीम शबदो क साथ की गई ह
द सया - ककसी बी शबद की ऩनयावसतत नही ह
नामक (नानमका स)
हभ तभ हय ऩर सॊग धया ऩय सख दख तभ गभ ध ऩ छाॊव उय तन भन परण कय परीत गीत ऋत
छर कार जार रवष ऩान हत
कोहट बाव ननत होठ नव गान
झ भ माय भद रग अॊग परान तर रता फॊध बद चिय भभटा काभ यस परभ फाण कछ िरा
बम ब र झ र याग यनत ननबा यीत भध भास यास वह हदखा छरव काॊनत दह भख जया उठा तार शत धाय आग वन रगा
नऩथम स
नीय यॊग बय सात सय सजा झय प र नब वादम मग फजा जऩ-तऩ-वरत दीऩ योरी हाय
चियॊतन Page 17
जगा जग यन नत ईश दवाय
शीर सवा यत हरय हाथ सय पमाय यफ सॊग दव दव वय श र शर शय फन प र खय
ढ़ार खद खदा खशी अॊक बय
तज याज मश भभटा ऩाऩ ताऩ
भामा भरभ धा तोड़ डय शाऩ ठान सतम भ र योभ यग धाय फर फरि ध र रह नय साय
ि य हदन यात बज याभ नाभ
अशर आह भर शाॊनत भशव धाभ फॊध सखा सफ सचध रवचध छोड़
रीन परब धमान रोब ननज भोड़
दग अॊत खोर ऻान अनत कोष
आतभ ननज नाद साॊई सि घोष बरा परभ जन सत भीत झ ठ
ओभ एक सत हदर फसा झ भ
दढ़ ननज फोर ऩय सवा सोभ
भघ घन घोय रवबा सपत वमोभ भरपत गर ऩाद यतन जफ बाव
भोख भभर बतत ऩाय भझ नाव
चियॊतन Page 18
ऩकायता भझको फाय फाय
अधीय रदम सनता झॊकाय फसी ऩामरो भ भध ऩकाय नख भशखा कय मौवन शॊगाय ऩकायता भझको फाय फाय
ितना का भधरयभ सॊकत
रदम फसा सकोभर आनॊद
र कलऩना की भतत उड़ान
रऩसी सॊग भरभण सानॊद
उजजवर झयनो सी भमकान
रहयाती शीतर भधय गान
परभ अनब नत रकय हहरोय छड़ती अॊतस अभबनव तान
ननमसीभ नब सी परीत अनॊत
असीभ वमोभ तर भद उलरास
सॊचित ननचध तन अतर सौगात
रहयाती अॊिर वऩ रवरास
ननखयता मवणि सा दभक गात
ऩरककत झोका अलहड़ फमाय ओढ़ िनय धानी रता बासा
परकनत सॊग कयती नमन िाय
छॊद भ फॊध कभनीम ऩास
सॊदयता की रवब नत अऩाय
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 2
चियॊतन Page 3
आनराइन
ननशलक
रखक
Chirantan By KULWANT SINGH
चियॊतन Page 4
pircaya kulavaMt isaMh
janma 11 janavarI $DkI ]traMKMD
p`aqaimak iSaxaa sarsvatI iSaSau iSaxaa maMidr krnaOlagaMja gaaoMDasup3]ordmp`ordmacute
ha[-skUla [MTrmaIiDeT ba`amhNa saMskRt ivaValaya $DkI
]cca iSaxaa baI Tok Aa[-ordm Aa[-ordmTIordm $DkI
sup3rjat pdk evaM 3 Anya pdkacute
pI eca DI mauMba[- yauinavaisa-TI
rcanaaeM p`kaiSat saaihiyak pi~kaAaMo prmaaNau jaa- ivaBaaga
rajaBaaYaa ivaBaaga koMd` sarkar kI gaRh pi~kaAaoM vaOampainak
ivaampana AaivaYkar AMtrjaala pi~kaAaoM maoM saaihiyak evaM
vaOampainak rcanaaeM purskRt kavya laoK ivaampana laoKaoM evaM ivaiBanna saMsqaaAaoM Wara
pu$skRt ivaBaagaIya ihMdI saovaaAaoM hotu याजबाषा गौयव समभान pustkoM 1 - prmaaNau evaM ivakasa sup3Anauvaadacute
2 - ivaampana p`Sna maMca
kavya pustkoM 1 - inakuMja sup3kavya saMga`hacute
2 - SahId-e-Aajama Bagat isaMh sup3kavyaacute
3 - icarMtna sup3kavya saMga`hacute
4 - kjaa sup3gajala saMga`h evaM Anyaacute
5 - [Md`QanauYa sup3baala gaIt saMga`hacute
saovaaeM हहॊदी सभरऩित एवॊ lsquoihMdI ivaampana saaihya pirYadrsquosao saMbaMiQat saMpadन lsquovaOampainakrsquo ~Omaaisak pi~ka
ivaampana p`Sna maMcaaoM ka ihMdI mao prmaaNau jaa- ivaBaaga
evaM Anya saMsqaanaaoM ko ilae Aayaaojana
ivaja maasTr sup3ihMdI maoacute
saMp`it vaOampainak AiQakarI pdaqa- saMsaaQana p`Baaga BaaBaa
prmaaNau AnausaMQaana koMd` mauMba[- - 400085
inavaasa 13A धवरचगरय ibailDMga A`uNuaSaitnagar mauMba[--400094
faona 022-25595378
[-maola kavikulwantgmailcom
चियॊतन Page 5
1 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip7
2 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip8
3 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip10
4 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12
5 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip13
6 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip14
7 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15
8 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip16
9 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip18
10 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip20
11 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip21
12 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip22
13 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip23
14 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip25
15 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip27
16 helliphelliphelliphelliphellip28
17 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip30
18 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip32
19 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip34
20 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip35
21 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip37
22 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip39
23 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip41
चियॊतन Page 6
24 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip43
25 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip45
26 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip47
27 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip49
28 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip50
29 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip53
30 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip55
31 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip58
32 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip60
33 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip61
34 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip62
35 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip63
36 helliphelliphelliphelliphellip66
37 ndash helliphelliphellip68
चियॊतन Page 7
वॊदना (भाॉ शायदा की)
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
भधय भनोहय वीणा रहयी याग सरोत की छटा ह छहयी
कण कण आबा अरण सनहयी तान रदम भ ऩरयभभत गहयी उय भ भय करण बाव बय द वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
तर दर ऩय ककसरम डोर
ऩीह ॊ ऩीह ॊ ऩऩीहा फोर
भरम तयॊचगत र हहॊडोर
आशीष शायदा भन ऩट खोर कावम ककरोर कय भधरयभ कय द
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
दरवज रवसमभत करयव रवमभत
सयभब भॊजयी हदगॊत रवमतत
नाि भम य झ भ परकनत
अॊफ वागशवयी सॊगीत नननाहदत गीतो भ भय यस छॊद तार बय द
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
चियॊतन Page 8
परबात
जाग जाग ह परात हई
सकिी भरऩटी शयभाई
अषट अशव यथ हो सवाय यसततभ छटा परािी ननखाय अरण उदम र अनऩभ आबा
ककयण जमोनत दस हदशा बफखाय
ससषट र यही अॊगड़ाई
जाग जाग ह परात हई
कण - कण भ जीवन मऩॊदन
हदवम यसशभमो स आभरॊगन
सखद अरणणभ ऊषा अनयाग
बय यही भध भॊगर ितन
भधय याचगनी सजी हई
जाग जाग ह परात हई
अॊश-परबा ऩा दरभ दर दरऩित
धयती अॊिर यॊसजत शोभबत
बॊग - दर गॊजन कसभ - वॊद
ऩादऩ ऩणि परस न परपसलरत
उनीॊदी आॉख अरसाई
जाग जाग ह परात हई
यभणीम बवम सॊदय गान
चियॊतन Page 9
परकनत न छड़ी भरिभ तान
शीतर झयनो सा सॊगीत
बफखयत सय अरौककक बान
छोड़ो तॊदरा परात हई
जाग जाग ह परात हई
उषा ध ऩ स द फ रऩयोती ओस की फ ॊदो को सॊजोती भिभ फहती शीतर फमाय
रवहग िहकना भन भबगोती
दख धया ह जाग गई
जाग जाग ह परात हई
चियॊतन Page 10
परकनत
सावन का भहीना परकनत की सॊदयता फयसात इस भौसभ भ एक करवता परमतत ह
सतयॊगी ऩरयधान ऩहन कय आचछाहदत ह भघ गगन
परकनत छटा बफखयी रऩहरी िहक यह दरवज हो भगन
कन - कन फयखा की फ ॊद
वसधा आॉिर भबगो यहीॊ ककयन छन - छन कय आतीॊ धया िनय ह सजो यहीॊ
सयभसज दर तरमा भ झ भ - झ भ फर खा यह
ककसरम कोऩर कसभ कॊ ज क
सभीय सगॊचधत कय यह
हय रता हय डारी फहकी भरमाननर सॊग तार भभराम
भधरयभ कोककर की फोरी सयगभ सरयता सय सजाए
कर - कर कयती तयॊचगणी उजजवर तयर धाय सॊवयत जर-कण बफॊद अॊश बफखयत भाणणक भोती हीयक रगत
चियॊतन Page 11
भग शावक कराॉि बयता गॊजन भधऩ भॊजयी बाता अनऩभ सौदमि सभट दषम
रोिन फसता रदम रबाता
चियॊतन Page 12
परणम गीत
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
शीतर अननर अनर दहकाती सोभ कौभदी भन फहकाती यनत माभभनी फीती जाती
पराण परणम आ सज सजा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
तार नभरन छटा बफखयाती कॊ तर रट बफखयी जाती गॊजन भधऩ रवषाद फढाती
रपरम वननता आबास हदरा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
नॊदन कानन कसभ भधय गॊध
तायक सॊग शभश नब भरॊद
अनयाग भदर भशचथर अॊग
योभ योभ भद ऩान कया दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
चियॊतन Page 13
kaOna hao tuma
AQaraoM po raga malaMd ilae
mad-maQau-rsa makrMd ipe
nayanaaoM maoM saMsaRit hYa- ilae
sauMdr rcanaa kaOna hao tuma
AlakaoM maoM torI saaMJa Zlao
plakaoM sao maRduhasa Clao
]r maoM maQaur p`saUna iKlao
SaaoiBat rmaNaI kaOna hao tuma
tna kaOmaudI isaMgaar ike
pavaaoM mao p`maad ilae
imalana ka AiBap`aya ilae
kaMit kaimanaI kaOna hao tuma
vaaNaI kaoikla vaasa kro
saur maoM laya AaOr CMd Baro
Knak maQaur hRdya hro
caa$ caMcalaa kaOna hao tuma
चियॊतन Page 14
yah kaOna
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOna Gar sajaa gayaa
hr vastu kao ]saka
pta izkanaa bata gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
tma ivacairt naID maoM
ikrNa puMja ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH inaraSaa basatI qaI
AaSaa ko dIp jalaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na iKlato qao p`saUna
AQar kusauma iKlaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na itrto qao saur
raga malhar gaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
]r tpta qaa jahaETH
SaItlata ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
saUnaopna ka qaa p`vaasa jahaETH
KuiSayaaoM kao ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
p`It sao qaa baOr jahaETH
hRdya hlacala macaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
चियॊतन Page 15
झॊकत
झन - झन झॊकत रदम आज ह
वऩ भ फजत सबी साज ह ऩी आन का भभरा बास ह
भभटगा चिय रवछोह तरास ह
भॊद - भॊद भादक फमाय ह
णखर परकनत न ककमा शॊगाय ह आनन सयोज अनत रवरास ह
कानन कसभ भध उलरास ह
अॊग - अॊग आतऩ शभाय ह
दह नही उय कक ऩकाय ह दॊब भान धन सफ रवकाय ह
परभ ही जीवन आधाय ह
योभ - योभ यस रचधत याग ह
भभरा जो तया अनयाग ह भन सयभबत तन ननत ननखाय ह
नब - भतत तर नव रवमताय ह
घन - घन घोय घटा अऩाय ह
सॊग तभ भया अभबसाय ह अनॊत ितना का ननधान ह
भभरन हभाया परब रवधान ह
चियॊतन Page 16
परभ
इस कावम यिना भ भाबतरक छॊदो क साथ रम फिता का धमान
तो यखा ही गमा ह साथ ही दो नम परमोग बी ककए गम ह एक - ऩ यी कावम यिना भसपि दो अयीम शबदो क साथ की गई ह
द सया - ककसी बी शबद की ऩनयावसतत नही ह
नामक (नानमका स)
हभ तभ हय ऩर सॊग धया ऩय सख दख तभ गभ ध ऩ छाॊव उय तन भन परण कय परीत गीत ऋत
छर कार जार रवष ऩान हत
कोहट बाव ननत होठ नव गान
झ भ माय भद रग अॊग परान तर रता फॊध बद चिय भभटा काभ यस परभ फाण कछ िरा
बम ब र झ र याग यनत ननबा यीत भध भास यास वह हदखा छरव काॊनत दह भख जया उठा तार शत धाय आग वन रगा
नऩथम स
नीय यॊग बय सात सय सजा झय प र नब वादम मग फजा जऩ-तऩ-वरत दीऩ योरी हाय
चियॊतन Page 17
जगा जग यन नत ईश दवाय
शीर सवा यत हरय हाथ सय पमाय यफ सॊग दव दव वय श र शर शय फन प र खय
ढ़ार खद खदा खशी अॊक बय
तज याज मश भभटा ऩाऩ ताऩ
भामा भरभ धा तोड़ डय शाऩ ठान सतम भ र योभ यग धाय फर फरि ध र रह नय साय
ि य हदन यात बज याभ नाभ
अशर आह भर शाॊनत भशव धाभ फॊध सखा सफ सचध रवचध छोड़
रीन परब धमान रोब ननज भोड़
दग अॊत खोर ऻान अनत कोष
आतभ ननज नाद साॊई सि घोष बरा परभ जन सत भीत झ ठ
ओभ एक सत हदर फसा झ भ
दढ़ ननज फोर ऩय सवा सोभ
भघ घन घोय रवबा सपत वमोभ भरपत गर ऩाद यतन जफ बाव
भोख भभर बतत ऩाय भझ नाव
चियॊतन Page 18
ऩकायता भझको फाय फाय
अधीय रदम सनता झॊकाय फसी ऩामरो भ भध ऩकाय नख भशखा कय मौवन शॊगाय ऩकायता भझको फाय फाय
ितना का भधरयभ सॊकत
रदम फसा सकोभर आनॊद
र कलऩना की भतत उड़ान
रऩसी सॊग भरभण सानॊद
उजजवर झयनो सी भमकान
रहयाती शीतर भधय गान
परभ अनब नत रकय हहरोय छड़ती अॊतस अभबनव तान
ननमसीभ नब सी परीत अनॊत
असीभ वमोभ तर भद उलरास
सॊचित ननचध तन अतर सौगात
रहयाती अॊिर वऩ रवरास
ननखयता मवणि सा दभक गात
ऩरककत झोका अलहड़ फमाय ओढ़ िनय धानी रता बासा
परकनत सॊग कयती नमन िाय
छॊद भ फॊध कभनीम ऩास
सॊदयता की रवब नत अऩाय
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 3
आनराइन
ननशलक
रखक
Chirantan By KULWANT SINGH
चियॊतन Page 4
pircaya kulavaMt isaMh
janma 11 janavarI $DkI ]traMKMD
p`aqaimak iSaxaa sarsvatI iSaSau iSaxaa maMidr krnaOlagaMja gaaoMDasup3]ordmp`ordmacute
ha[-skUla [MTrmaIiDeT ba`amhNa saMskRt ivaValaya $DkI
]cca iSaxaa baI Tok Aa[-ordm Aa[-ordmTIordm $DkI
sup3rjat pdk evaM 3 Anya pdkacute
pI eca DI mauMba[- yauinavaisa-TI
rcanaaeM p`kaiSat saaihiyak pi~kaAaMo prmaaNau jaa- ivaBaaga
rajaBaaYaa ivaBaaga koMd` sarkar kI gaRh pi~kaAaoM vaOampainak
ivaampana AaivaYkar AMtrjaala pi~kaAaoM maoM saaihiyak evaM
vaOampainak rcanaaeM purskRt kavya laoK ivaampana laoKaoM evaM ivaiBanna saMsqaaAaoM Wara
pu$skRt ivaBaagaIya ihMdI saovaaAaoM hotu याजबाषा गौयव समभान pustkoM 1 - prmaaNau evaM ivakasa sup3Anauvaadacute
2 - ivaampana p`Sna maMca
kavya pustkoM 1 - inakuMja sup3kavya saMga`hacute
2 - SahId-e-Aajama Bagat isaMh sup3kavyaacute
3 - icarMtna sup3kavya saMga`hacute
4 - kjaa sup3gajala saMga`h evaM Anyaacute
5 - [Md`QanauYa sup3baala gaIt saMga`hacute
saovaaeM हहॊदी सभरऩित एवॊ lsquoihMdI ivaampana saaihya pirYadrsquosao saMbaMiQat saMpadन lsquovaOampainakrsquo ~Omaaisak pi~ka
ivaampana p`Sna maMcaaoM ka ihMdI mao prmaaNau jaa- ivaBaaga
evaM Anya saMsqaanaaoM ko ilae Aayaaojana
ivaja maasTr sup3ihMdI maoacute
saMp`it vaOampainak AiQakarI pdaqa- saMsaaQana p`Baaga BaaBaa
prmaaNau AnausaMQaana koMd` mauMba[- - 400085
inavaasa 13A धवरचगरय ibailDMga A`uNuaSaitnagar mauMba[--400094
faona 022-25595378
[-maola kavikulwantgmailcom
चियॊतन Page 5
1 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip7
2 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip8
3 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip10
4 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12
5 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip13
6 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip14
7 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15
8 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip16
9 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip18
10 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip20
11 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip21
12 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip22
13 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip23
14 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip25
15 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip27
16 helliphelliphelliphelliphellip28
17 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip30
18 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip32
19 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip34
20 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip35
21 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip37
22 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip39
23 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip41
चियॊतन Page 6
24 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip43
25 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip45
26 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip47
27 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip49
28 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip50
29 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip53
30 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip55
31 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip58
32 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip60
33 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip61
34 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip62
35 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip63
36 helliphelliphelliphelliphellip66
37 ndash helliphelliphellip68
चियॊतन Page 7
वॊदना (भाॉ शायदा की)
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
भधय भनोहय वीणा रहयी याग सरोत की छटा ह छहयी
कण कण आबा अरण सनहयी तान रदम भ ऩरयभभत गहयी उय भ भय करण बाव बय द वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
तर दर ऩय ककसरम डोर
ऩीह ॊ ऩीह ॊ ऩऩीहा फोर
भरम तयॊचगत र हहॊडोर
आशीष शायदा भन ऩट खोर कावम ककरोर कय भधरयभ कय द
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
दरवज रवसमभत करयव रवमभत
सयभब भॊजयी हदगॊत रवमतत
नाि भम य झ भ परकनत
अॊफ वागशवयी सॊगीत नननाहदत गीतो भ भय यस छॊद तार बय द
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
चियॊतन Page 8
परबात
जाग जाग ह परात हई
सकिी भरऩटी शयभाई
अषट अशव यथ हो सवाय यसततभ छटा परािी ननखाय अरण उदम र अनऩभ आबा
ककयण जमोनत दस हदशा बफखाय
ससषट र यही अॊगड़ाई
जाग जाग ह परात हई
कण - कण भ जीवन मऩॊदन
हदवम यसशभमो स आभरॊगन
सखद अरणणभ ऊषा अनयाग
बय यही भध भॊगर ितन
भधय याचगनी सजी हई
जाग जाग ह परात हई
अॊश-परबा ऩा दरभ दर दरऩित
धयती अॊिर यॊसजत शोभबत
बॊग - दर गॊजन कसभ - वॊद
ऩादऩ ऩणि परस न परपसलरत
उनीॊदी आॉख अरसाई
जाग जाग ह परात हई
यभणीम बवम सॊदय गान
चियॊतन Page 9
परकनत न छड़ी भरिभ तान
शीतर झयनो सा सॊगीत
बफखयत सय अरौककक बान
छोड़ो तॊदरा परात हई
जाग जाग ह परात हई
उषा ध ऩ स द फ रऩयोती ओस की फ ॊदो को सॊजोती भिभ फहती शीतर फमाय
रवहग िहकना भन भबगोती
दख धया ह जाग गई
जाग जाग ह परात हई
चियॊतन Page 10
परकनत
सावन का भहीना परकनत की सॊदयता फयसात इस भौसभ भ एक करवता परमतत ह
सतयॊगी ऩरयधान ऩहन कय आचछाहदत ह भघ गगन
परकनत छटा बफखयी रऩहरी िहक यह दरवज हो भगन
कन - कन फयखा की फ ॊद
वसधा आॉिर भबगो यहीॊ ककयन छन - छन कय आतीॊ धया िनय ह सजो यहीॊ
सयभसज दर तरमा भ झ भ - झ भ फर खा यह
ककसरम कोऩर कसभ कॊ ज क
सभीय सगॊचधत कय यह
हय रता हय डारी फहकी भरमाननर सॊग तार भभराम
भधरयभ कोककर की फोरी सयगभ सरयता सय सजाए
कर - कर कयती तयॊचगणी उजजवर तयर धाय सॊवयत जर-कण बफॊद अॊश बफखयत भाणणक भोती हीयक रगत
चियॊतन Page 11
भग शावक कराॉि बयता गॊजन भधऩ भॊजयी बाता अनऩभ सौदमि सभट दषम
रोिन फसता रदम रबाता
चियॊतन Page 12
परणम गीत
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
शीतर अननर अनर दहकाती सोभ कौभदी भन फहकाती यनत माभभनी फीती जाती
पराण परणम आ सज सजा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
तार नभरन छटा बफखयाती कॊ तर रट बफखयी जाती गॊजन भधऩ रवषाद फढाती
रपरम वननता आबास हदरा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
नॊदन कानन कसभ भधय गॊध
तायक सॊग शभश नब भरॊद
अनयाग भदर भशचथर अॊग
योभ योभ भद ऩान कया दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
चियॊतन Page 13
kaOna hao tuma
AQaraoM po raga malaMd ilae
mad-maQau-rsa makrMd ipe
nayanaaoM maoM saMsaRit hYa- ilae
sauMdr rcanaa kaOna hao tuma
AlakaoM maoM torI saaMJa Zlao
plakaoM sao maRduhasa Clao
]r maoM maQaur p`saUna iKlao
SaaoiBat rmaNaI kaOna hao tuma
tna kaOmaudI isaMgaar ike
pavaaoM mao p`maad ilae
imalana ka AiBap`aya ilae
kaMit kaimanaI kaOna hao tuma
vaaNaI kaoikla vaasa kro
saur maoM laya AaOr CMd Baro
Knak maQaur hRdya hro
caa$ caMcalaa kaOna hao tuma
चियॊतन Page 14
yah kaOna
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOna Gar sajaa gayaa
hr vastu kao ]saka
pta izkanaa bata gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
tma ivacairt naID maoM
ikrNa puMja ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH inaraSaa basatI qaI
AaSaa ko dIp jalaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na iKlato qao p`saUna
AQar kusauma iKlaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na itrto qao saur
raga malhar gaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
]r tpta qaa jahaETH
SaItlata ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
saUnaopna ka qaa p`vaasa jahaETH
KuiSayaaoM kao ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
p`It sao qaa baOr jahaETH
hRdya hlacala macaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
चियॊतन Page 15
झॊकत
झन - झन झॊकत रदम आज ह
वऩ भ फजत सबी साज ह ऩी आन का भभरा बास ह
भभटगा चिय रवछोह तरास ह
भॊद - भॊद भादक फमाय ह
णखर परकनत न ककमा शॊगाय ह आनन सयोज अनत रवरास ह
कानन कसभ भध उलरास ह
अॊग - अॊग आतऩ शभाय ह
दह नही उय कक ऩकाय ह दॊब भान धन सफ रवकाय ह
परभ ही जीवन आधाय ह
योभ - योभ यस रचधत याग ह
भभरा जो तया अनयाग ह भन सयभबत तन ननत ननखाय ह
नब - भतत तर नव रवमताय ह
घन - घन घोय घटा अऩाय ह
सॊग तभ भया अभबसाय ह अनॊत ितना का ननधान ह
भभरन हभाया परब रवधान ह
चियॊतन Page 16
परभ
इस कावम यिना भ भाबतरक छॊदो क साथ रम फिता का धमान
तो यखा ही गमा ह साथ ही दो नम परमोग बी ककए गम ह एक - ऩ यी कावम यिना भसपि दो अयीम शबदो क साथ की गई ह
द सया - ककसी बी शबद की ऩनयावसतत नही ह
नामक (नानमका स)
हभ तभ हय ऩर सॊग धया ऩय सख दख तभ गभ ध ऩ छाॊव उय तन भन परण कय परीत गीत ऋत
छर कार जार रवष ऩान हत
कोहट बाव ननत होठ नव गान
झ भ माय भद रग अॊग परान तर रता फॊध बद चिय भभटा काभ यस परभ फाण कछ िरा
बम ब र झ र याग यनत ननबा यीत भध भास यास वह हदखा छरव काॊनत दह भख जया उठा तार शत धाय आग वन रगा
नऩथम स
नीय यॊग बय सात सय सजा झय प र नब वादम मग फजा जऩ-तऩ-वरत दीऩ योरी हाय
चियॊतन Page 17
जगा जग यन नत ईश दवाय
शीर सवा यत हरय हाथ सय पमाय यफ सॊग दव दव वय श र शर शय फन प र खय
ढ़ार खद खदा खशी अॊक बय
तज याज मश भभटा ऩाऩ ताऩ
भामा भरभ धा तोड़ डय शाऩ ठान सतम भ र योभ यग धाय फर फरि ध र रह नय साय
ि य हदन यात बज याभ नाभ
अशर आह भर शाॊनत भशव धाभ फॊध सखा सफ सचध रवचध छोड़
रीन परब धमान रोब ननज भोड़
दग अॊत खोर ऻान अनत कोष
आतभ ननज नाद साॊई सि घोष बरा परभ जन सत भीत झ ठ
ओभ एक सत हदर फसा झ भ
दढ़ ननज फोर ऩय सवा सोभ
भघ घन घोय रवबा सपत वमोभ भरपत गर ऩाद यतन जफ बाव
भोख भभर बतत ऩाय भझ नाव
चियॊतन Page 18
ऩकायता भझको फाय फाय
अधीय रदम सनता झॊकाय फसी ऩामरो भ भध ऩकाय नख भशखा कय मौवन शॊगाय ऩकायता भझको फाय फाय
ितना का भधरयभ सॊकत
रदम फसा सकोभर आनॊद
र कलऩना की भतत उड़ान
रऩसी सॊग भरभण सानॊद
उजजवर झयनो सी भमकान
रहयाती शीतर भधय गान
परभ अनब नत रकय हहरोय छड़ती अॊतस अभबनव तान
ननमसीभ नब सी परीत अनॊत
असीभ वमोभ तर भद उलरास
सॊचित ननचध तन अतर सौगात
रहयाती अॊिर वऩ रवरास
ननखयता मवणि सा दभक गात
ऩरककत झोका अलहड़ फमाय ओढ़ िनय धानी रता बासा
परकनत सॊग कयती नमन िाय
छॊद भ फॊध कभनीम ऩास
सॊदयता की रवब नत अऩाय
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 4
pircaya kulavaMt isaMh
janma 11 janavarI $DkI ]traMKMD
p`aqaimak iSaxaa sarsvatI iSaSau iSaxaa maMidr krnaOlagaMja gaaoMDasup3]ordmp`ordmacute
ha[-skUla [MTrmaIiDeT ba`amhNa saMskRt ivaValaya $DkI
]cca iSaxaa baI Tok Aa[-ordm Aa[-ordmTIordm $DkI
sup3rjat pdk evaM 3 Anya pdkacute
pI eca DI mauMba[- yauinavaisa-TI
rcanaaeM p`kaiSat saaihiyak pi~kaAaMo prmaaNau jaa- ivaBaaga
rajaBaaYaa ivaBaaga koMd` sarkar kI gaRh pi~kaAaoM vaOampainak
ivaampana AaivaYkar AMtrjaala pi~kaAaoM maoM saaihiyak evaM
vaOampainak rcanaaeM purskRt kavya laoK ivaampana laoKaoM evaM ivaiBanna saMsqaaAaoM Wara
pu$skRt ivaBaagaIya ihMdI saovaaAaoM hotu याजबाषा गौयव समभान pustkoM 1 - prmaaNau evaM ivakasa sup3Anauvaadacute
2 - ivaampana p`Sna maMca
kavya pustkoM 1 - inakuMja sup3kavya saMga`hacute
2 - SahId-e-Aajama Bagat isaMh sup3kavyaacute
3 - icarMtna sup3kavya saMga`hacute
4 - kjaa sup3gajala saMga`h evaM Anyaacute
5 - [Md`QanauYa sup3baala gaIt saMga`hacute
saovaaeM हहॊदी सभरऩित एवॊ lsquoihMdI ivaampana saaihya pirYadrsquosao saMbaMiQat saMpadन lsquovaOampainakrsquo ~Omaaisak pi~ka
ivaampana p`Sna maMcaaoM ka ihMdI mao prmaaNau jaa- ivaBaaga
evaM Anya saMsqaanaaoM ko ilae Aayaaojana
ivaja maasTr sup3ihMdI maoacute
saMp`it vaOampainak AiQakarI pdaqa- saMsaaQana p`Baaga BaaBaa
prmaaNau AnausaMQaana koMd` mauMba[- - 400085
inavaasa 13A धवरचगरय ibailDMga A`uNuaSaitnagar mauMba[--400094
faona 022-25595378
[-maola kavikulwantgmailcom
चियॊतन Page 5
1 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip7
2 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip8
3 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip10
4 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12
5 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip13
6 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip14
7 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15
8 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip16
9 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip18
10 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip20
11 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip21
12 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip22
13 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip23
14 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip25
15 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip27
16 helliphelliphelliphelliphellip28
17 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip30
18 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip32
19 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip34
20 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip35
21 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip37
22 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip39
23 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip41
चियॊतन Page 6
24 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip43
25 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip45
26 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip47
27 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip49
28 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip50
29 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip53
30 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip55
31 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip58
32 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip60
33 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip61
34 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip62
35 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip63
36 helliphelliphelliphelliphellip66
37 ndash helliphelliphellip68
चियॊतन Page 7
वॊदना (भाॉ शायदा की)
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
भधय भनोहय वीणा रहयी याग सरोत की छटा ह छहयी
कण कण आबा अरण सनहयी तान रदम भ ऩरयभभत गहयी उय भ भय करण बाव बय द वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
तर दर ऩय ककसरम डोर
ऩीह ॊ ऩीह ॊ ऩऩीहा फोर
भरम तयॊचगत र हहॊडोर
आशीष शायदा भन ऩट खोर कावम ककरोर कय भधरयभ कय द
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
दरवज रवसमभत करयव रवमभत
सयभब भॊजयी हदगॊत रवमतत
नाि भम य झ भ परकनत
अॊफ वागशवयी सॊगीत नननाहदत गीतो भ भय यस छॊद तार बय द
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
चियॊतन Page 8
परबात
जाग जाग ह परात हई
सकिी भरऩटी शयभाई
अषट अशव यथ हो सवाय यसततभ छटा परािी ननखाय अरण उदम र अनऩभ आबा
ककयण जमोनत दस हदशा बफखाय
ससषट र यही अॊगड़ाई
जाग जाग ह परात हई
कण - कण भ जीवन मऩॊदन
हदवम यसशभमो स आभरॊगन
सखद अरणणभ ऊषा अनयाग
बय यही भध भॊगर ितन
भधय याचगनी सजी हई
जाग जाग ह परात हई
अॊश-परबा ऩा दरभ दर दरऩित
धयती अॊिर यॊसजत शोभबत
बॊग - दर गॊजन कसभ - वॊद
ऩादऩ ऩणि परस न परपसलरत
उनीॊदी आॉख अरसाई
जाग जाग ह परात हई
यभणीम बवम सॊदय गान
चियॊतन Page 9
परकनत न छड़ी भरिभ तान
शीतर झयनो सा सॊगीत
बफखयत सय अरौककक बान
छोड़ो तॊदरा परात हई
जाग जाग ह परात हई
उषा ध ऩ स द फ रऩयोती ओस की फ ॊदो को सॊजोती भिभ फहती शीतर फमाय
रवहग िहकना भन भबगोती
दख धया ह जाग गई
जाग जाग ह परात हई
चियॊतन Page 10
परकनत
सावन का भहीना परकनत की सॊदयता फयसात इस भौसभ भ एक करवता परमतत ह
सतयॊगी ऩरयधान ऩहन कय आचछाहदत ह भघ गगन
परकनत छटा बफखयी रऩहरी िहक यह दरवज हो भगन
कन - कन फयखा की फ ॊद
वसधा आॉिर भबगो यहीॊ ककयन छन - छन कय आतीॊ धया िनय ह सजो यहीॊ
सयभसज दर तरमा भ झ भ - झ भ फर खा यह
ककसरम कोऩर कसभ कॊ ज क
सभीय सगॊचधत कय यह
हय रता हय डारी फहकी भरमाननर सॊग तार भभराम
भधरयभ कोककर की फोरी सयगभ सरयता सय सजाए
कर - कर कयती तयॊचगणी उजजवर तयर धाय सॊवयत जर-कण बफॊद अॊश बफखयत भाणणक भोती हीयक रगत
चियॊतन Page 11
भग शावक कराॉि बयता गॊजन भधऩ भॊजयी बाता अनऩभ सौदमि सभट दषम
रोिन फसता रदम रबाता
चियॊतन Page 12
परणम गीत
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
शीतर अननर अनर दहकाती सोभ कौभदी भन फहकाती यनत माभभनी फीती जाती
पराण परणम आ सज सजा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
तार नभरन छटा बफखयाती कॊ तर रट बफखयी जाती गॊजन भधऩ रवषाद फढाती
रपरम वननता आबास हदरा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
नॊदन कानन कसभ भधय गॊध
तायक सॊग शभश नब भरॊद
अनयाग भदर भशचथर अॊग
योभ योभ भद ऩान कया दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
चियॊतन Page 13
kaOna hao tuma
AQaraoM po raga malaMd ilae
mad-maQau-rsa makrMd ipe
nayanaaoM maoM saMsaRit hYa- ilae
sauMdr rcanaa kaOna hao tuma
AlakaoM maoM torI saaMJa Zlao
plakaoM sao maRduhasa Clao
]r maoM maQaur p`saUna iKlao
SaaoiBat rmaNaI kaOna hao tuma
tna kaOmaudI isaMgaar ike
pavaaoM mao p`maad ilae
imalana ka AiBap`aya ilae
kaMit kaimanaI kaOna hao tuma
vaaNaI kaoikla vaasa kro
saur maoM laya AaOr CMd Baro
Knak maQaur hRdya hro
caa$ caMcalaa kaOna hao tuma
चियॊतन Page 14
yah kaOna
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOna Gar sajaa gayaa
hr vastu kao ]saka
pta izkanaa bata gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
tma ivacairt naID maoM
ikrNa puMja ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH inaraSaa basatI qaI
AaSaa ko dIp jalaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na iKlato qao p`saUna
AQar kusauma iKlaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na itrto qao saur
raga malhar gaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
]r tpta qaa jahaETH
SaItlata ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
saUnaopna ka qaa p`vaasa jahaETH
KuiSayaaoM kao ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
p`It sao qaa baOr jahaETH
hRdya hlacala macaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
चियॊतन Page 15
झॊकत
झन - झन झॊकत रदम आज ह
वऩ भ फजत सबी साज ह ऩी आन का भभरा बास ह
भभटगा चिय रवछोह तरास ह
भॊद - भॊद भादक फमाय ह
णखर परकनत न ककमा शॊगाय ह आनन सयोज अनत रवरास ह
कानन कसभ भध उलरास ह
अॊग - अॊग आतऩ शभाय ह
दह नही उय कक ऩकाय ह दॊब भान धन सफ रवकाय ह
परभ ही जीवन आधाय ह
योभ - योभ यस रचधत याग ह
भभरा जो तया अनयाग ह भन सयभबत तन ननत ननखाय ह
नब - भतत तर नव रवमताय ह
घन - घन घोय घटा अऩाय ह
सॊग तभ भया अभबसाय ह अनॊत ितना का ननधान ह
भभरन हभाया परब रवधान ह
चियॊतन Page 16
परभ
इस कावम यिना भ भाबतरक छॊदो क साथ रम फिता का धमान
तो यखा ही गमा ह साथ ही दो नम परमोग बी ककए गम ह एक - ऩ यी कावम यिना भसपि दो अयीम शबदो क साथ की गई ह
द सया - ककसी बी शबद की ऩनयावसतत नही ह
नामक (नानमका स)
हभ तभ हय ऩर सॊग धया ऩय सख दख तभ गभ ध ऩ छाॊव उय तन भन परण कय परीत गीत ऋत
छर कार जार रवष ऩान हत
कोहट बाव ननत होठ नव गान
झ भ माय भद रग अॊग परान तर रता फॊध बद चिय भभटा काभ यस परभ फाण कछ िरा
बम ब र झ र याग यनत ननबा यीत भध भास यास वह हदखा छरव काॊनत दह भख जया उठा तार शत धाय आग वन रगा
नऩथम स
नीय यॊग बय सात सय सजा झय प र नब वादम मग फजा जऩ-तऩ-वरत दीऩ योरी हाय
चियॊतन Page 17
जगा जग यन नत ईश दवाय
शीर सवा यत हरय हाथ सय पमाय यफ सॊग दव दव वय श र शर शय फन प र खय
ढ़ार खद खदा खशी अॊक बय
तज याज मश भभटा ऩाऩ ताऩ
भामा भरभ धा तोड़ डय शाऩ ठान सतम भ र योभ यग धाय फर फरि ध र रह नय साय
ि य हदन यात बज याभ नाभ
अशर आह भर शाॊनत भशव धाभ फॊध सखा सफ सचध रवचध छोड़
रीन परब धमान रोब ननज भोड़
दग अॊत खोर ऻान अनत कोष
आतभ ननज नाद साॊई सि घोष बरा परभ जन सत भीत झ ठ
ओभ एक सत हदर फसा झ भ
दढ़ ननज फोर ऩय सवा सोभ
भघ घन घोय रवबा सपत वमोभ भरपत गर ऩाद यतन जफ बाव
भोख भभर बतत ऩाय भझ नाव
चियॊतन Page 18
ऩकायता भझको फाय फाय
अधीय रदम सनता झॊकाय फसी ऩामरो भ भध ऩकाय नख भशखा कय मौवन शॊगाय ऩकायता भझको फाय फाय
ितना का भधरयभ सॊकत
रदम फसा सकोभर आनॊद
र कलऩना की भतत उड़ान
रऩसी सॊग भरभण सानॊद
उजजवर झयनो सी भमकान
रहयाती शीतर भधय गान
परभ अनब नत रकय हहरोय छड़ती अॊतस अभबनव तान
ननमसीभ नब सी परीत अनॊत
असीभ वमोभ तर भद उलरास
सॊचित ननचध तन अतर सौगात
रहयाती अॊिर वऩ रवरास
ननखयता मवणि सा दभक गात
ऩरककत झोका अलहड़ फमाय ओढ़ िनय धानी रता बासा
परकनत सॊग कयती नमन िाय
छॊद भ फॊध कभनीम ऩास
सॊदयता की रवब नत अऩाय
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 5
1 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip7
2 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip8
3 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip10
4 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12
5 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip13
6 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip14
7 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15
8 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip16
9 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip18
10 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip20
11 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip21
12 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip22
13 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip23
14 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip25
15 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip27
16 helliphelliphelliphelliphellip28
17 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip30
18 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip32
19 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip34
20 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip35
21 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip37
22 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip39
23 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip41
चियॊतन Page 6
24 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip43
25 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip45
26 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip47
27 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip49
28 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip50
29 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip53
30 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip55
31 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip58
32 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip60
33 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip61
34 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip62
35 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip63
36 helliphelliphelliphelliphellip66
37 ndash helliphelliphellip68
चियॊतन Page 7
वॊदना (भाॉ शायदा की)
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
भधय भनोहय वीणा रहयी याग सरोत की छटा ह छहयी
कण कण आबा अरण सनहयी तान रदम भ ऩरयभभत गहयी उय भ भय करण बाव बय द वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
तर दर ऩय ककसरम डोर
ऩीह ॊ ऩीह ॊ ऩऩीहा फोर
भरम तयॊचगत र हहॊडोर
आशीष शायदा भन ऩट खोर कावम ककरोर कय भधरयभ कय द
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
दरवज रवसमभत करयव रवमभत
सयभब भॊजयी हदगॊत रवमतत
नाि भम य झ भ परकनत
अॊफ वागशवयी सॊगीत नननाहदत गीतो भ भय यस छॊद तार बय द
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
चियॊतन Page 8
परबात
जाग जाग ह परात हई
सकिी भरऩटी शयभाई
अषट अशव यथ हो सवाय यसततभ छटा परािी ननखाय अरण उदम र अनऩभ आबा
ककयण जमोनत दस हदशा बफखाय
ससषट र यही अॊगड़ाई
जाग जाग ह परात हई
कण - कण भ जीवन मऩॊदन
हदवम यसशभमो स आभरॊगन
सखद अरणणभ ऊषा अनयाग
बय यही भध भॊगर ितन
भधय याचगनी सजी हई
जाग जाग ह परात हई
अॊश-परबा ऩा दरभ दर दरऩित
धयती अॊिर यॊसजत शोभबत
बॊग - दर गॊजन कसभ - वॊद
ऩादऩ ऩणि परस न परपसलरत
उनीॊदी आॉख अरसाई
जाग जाग ह परात हई
यभणीम बवम सॊदय गान
चियॊतन Page 9
परकनत न छड़ी भरिभ तान
शीतर झयनो सा सॊगीत
बफखयत सय अरौककक बान
छोड़ो तॊदरा परात हई
जाग जाग ह परात हई
उषा ध ऩ स द फ रऩयोती ओस की फ ॊदो को सॊजोती भिभ फहती शीतर फमाय
रवहग िहकना भन भबगोती
दख धया ह जाग गई
जाग जाग ह परात हई
चियॊतन Page 10
परकनत
सावन का भहीना परकनत की सॊदयता फयसात इस भौसभ भ एक करवता परमतत ह
सतयॊगी ऩरयधान ऩहन कय आचछाहदत ह भघ गगन
परकनत छटा बफखयी रऩहरी िहक यह दरवज हो भगन
कन - कन फयखा की फ ॊद
वसधा आॉिर भबगो यहीॊ ककयन छन - छन कय आतीॊ धया िनय ह सजो यहीॊ
सयभसज दर तरमा भ झ भ - झ भ फर खा यह
ककसरम कोऩर कसभ कॊ ज क
सभीय सगॊचधत कय यह
हय रता हय डारी फहकी भरमाननर सॊग तार भभराम
भधरयभ कोककर की फोरी सयगभ सरयता सय सजाए
कर - कर कयती तयॊचगणी उजजवर तयर धाय सॊवयत जर-कण बफॊद अॊश बफखयत भाणणक भोती हीयक रगत
चियॊतन Page 11
भग शावक कराॉि बयता गॊजन भधऩ भॊजयी बाता अनऩभ सौदमि सभट दषम
रोिन फसता रदम रबाता
चियॊतन Page 12
परणम गीत
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
शीतर अननर अनर दहकाती सोभ कौभदी भन फहकाती यनत माभभनी फीती जाती
पराण परणम आ सज सजा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
तार नभरन छटा बफखयाती कॊ तर रट बफखयी जाती गॊजन भधऩ रवषाद फढाती
रपरम वननता आबास हदरा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
नॊदन कानन कसभ भधय गॊध
तायक सॊग शभश नब भरॊद
अनयाग भदर भशचथर अॊग
योभ योभ भद ऩान कया दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
चियॊतन Page 13
kaOna hao tuma
AQaraoM po raga malaMd ilae
mad-maQau-rsa makrMd ipe
nayanaaoM maoM saMsaRit hYa- ilae
sauMdr rcanaa kaOna hao tuma
AlakaoM maoM torI saaMJa Zlao
plakaoM sao maRduhasa Clao
]r maoM maQaur p`saUna iKlao
SaaoiBat rmaNaI kaOna hao tuma
tna kaOmaudI isaMgaar ike
pavaaoM mao p`maad ilae
imalana ka AiBap`aya ilae
kaMit kaimanaI kaOna hao tuma
vaaNaI kaoikla vaasa kro
saur maoM laya AaOr CMd Baro
Knak maQaur hRdya hro
caa$ caMcalaa kaOna hao tuma
चियॊतन Page 14
yah kaOna
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOna Gar sajaa gayaa
hr vastu kao ]saka
pta izkanaa bata gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
tma ivacairt naID maoM
ikrNa puMja ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH inaraSaa basatI qaI
AaSaa ko dIp jalaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na iKlato qao p`saUna
AQar kusauma iKlaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na itrto qao saur
raga malhar gaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
]r tpta qaa jahaETH
SaItlata ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
saUnaopna ka qaa p`vaasa jahaETH
KuiSayaaoM kao ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
p`It sao qaa baOr jahaETH
hRdya hlacala macaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
चियॊतन Page 15
झॊकत
झन - झन झॊकत रदम आज ह
वऩ भ फजत सबी साज ह ऩी आन का भभरा बास ह
भभटगा चिय रवछोह तरास ह
भॊद - भॊद भादक फमाय ह
णखर परकनत न ककमा शॊगाय ह आनन सयोज अनत रवरास ह
कानन कसभ भध उलरास ह
अॊग - अॊग आतऩ शभाय ह
दह नही उय कक ऩकाय ह दॊब भान धन सफ रवकाय ह
परभ ही जीवन आधाय ह
योभ - योभ यस रचधत याग ह
भभरा जो तया अनयाग ह भन सयभबत तन ननत ननखाय ह
नब - भतत तर नव रवमताय ह
घन - घन घोय घटा अऩाय ह
सॊग तभ भया अभबसाय ह अनॊत ितना का ननधान ह
भभरन हभाया परब रवधान ह
चियॊतन Page 16
परभ
इस कावम यिना भ भाबतरक छॊदो क साथ रम फिता का धमान
तो यखा ही गमा ह साथ ही दो नम परमोग बी ककए गम ह एक - ऩ यी कावम यिना भसपि दो अयीम शबदो क साथ की गई ह
द सया - ककसी बी शबद की ऩनयावसतत नही ह
नामक (नानमका स)
हभ तभ हय ऩर सॊग धया ऩय सख दख तभ गभ ध ऩ छाॊव उय तन भन परण कय परीत गीत ऋत
छर कार जार रवष ऩान हत
कोहट बाव ननत होठ नव गान
झ भ माय भद रग अॊग परान तर रता फॊध बद चिय भभटा काभ यस परभ फाण कछ िरा
बम ब र झ र याग यनत ननबा यीत भध भास यास वह हदखा छरव काॊनत दह भख जया उठा तार शत धाय आग वन रगा
नऩथम स
नीय यॊग बय सात सय सजा झय प र नब वादम मग फजा जऩ-तऩ-वरत दीऩ योरी हाय
चियॊतन Page 17
जगा जग यन नत ईश दवाय
शीर सवा यत हरय हाथ सय पमाय यफ सॊग दव दव वय श र शर शय फन प र खय
ढ़ार खद खदा खशी अॊक बय
तज याज मश भभटा ऩाऩ ताऩ
भामा भरभ धा तोड़ डय शाऩ ठान सतम भ र योभ यग धाय फर फरि ध र रह नय साय
ि य हदन यात बज याभ नाभ
अशर आह भर शाॊनत भशव धाभ फॊध सखा सफ सचध रवचध छोड़
रीन परब धमान रोब ननज भोड़
दग अॊत खोर ऻान अनत कोष
आतभ ननज नाद साॊई सि घोष बरा परभ जन सत भीत झ ठ
ओभ एक सत हदर फसा झ भ
दढ़ ननज फोर ऩय सवा सोभ
भघ घन घोय रवबा सपत वमोभ भरपत गर ऩाद यतन जफ बाव
भोख भभर बतत ऩाय भझ नाव
चियॊतन Page 18
ऩकायता भझको फाय फाय
अधीय रदम सनता झॊकाय फसी ऩामरो भ भध ऩकाय नख भशखा कय मौवन शॊगाय ऩकायता भझको फाय फाय
ितना का भधरयभ सॊकत
रदम फसा सकोभर आनॊद
र कलऩना की भतत उड़ान
रऩसी सॊग भरभण सानॊद
उजजवर झयनो सी भमकान
रहयाती शीतर भधय गान
परभ अनब नत रकय हहरोय छड़ती अॊतस अभबनव तान
ननमसीभ नब सी परीत अनॊत
असीभ वमोभ तर भद उलरास
सॊचित ननचध तन अतर सौगात
रहयाती अॊिर वऩ रवरास
ननखयता मवणि सा दभक गात
ऩरककत झोका अलहड़ फमाय ओढ़ िनय धानी रता बासा
परकनत सॊग कयती नमन िाय
छॊद भ फॊध कभनीम ऩास
सॊदयता की रवब नत अऩाय
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 6
24 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip43
25 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip45
26 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip47
27 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip49
28 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip50
29 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip53
30 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip55
31 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip58
32 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip60
33 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip61
34 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip62
35 helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip63
36 helliphelliphelliphelliphellip66
37 ndash helliphelliphellip68
चियॊतन Page 7
वॊदना (भाॉ शायदा की)
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
भधय भनोहय वीणा रहयी याग सरोत की छटा ह छहयी
कण कण आबा अरण सनहयी तान रदम भ ऩरयभभत गहयी उय भ भय करण बाव बय द वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
तर दर ऩय ककसरम डोर
ऩीह ॊ ऩीह ॊ ऩऩीहा फोर
भरम तयॊचगत र हहॊडोर
आशीष शायदा भन ऩट खोर कावम ककरोर कय भधरयभ कय द
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
दरवज रवसमभत करयव रवमभत
सयभब भॊजयी हदगॊत रवमतत
नाि भम य झ भ परकनत
अॊफ वागशवयी सॊगीत नननाहदत गीतो भ भय यस छॊद तार बय द
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
चियॊतन Page 8
परबात
जाग जाग ह परात हई
सकिी भरऩटी शयभाई
अषट अशव यथ हो सवाय यसततभ छटा परािी ननखाय अरण उदम र अनऩभ आबा
ककयण जमोनत दस हदशा बफखाय
ससषट र यही अॊगड़ाई
जाग जाग ह परात हई
कण - कण भ जीवन मऩॊदन
हदवम यसशभमो स आभरॊगन
सखद अरणणभ ऊषा अनयाग
बय यही भध भॊगर ितन
भधय याचगनी सजी हई
जाग जाग ह परात हई
अॊश-परबा ऩा दरभ दर दरऩित
धयती अॊिर यॊसजत शोभबत
बॊग - दर गॊजन कसभ - वॊद
ऩादऩ ऩणि परस न परपसलरत
उनीॊदी आॉख अरसाई
जाग जाग ह परात हई
यभणीम बवम सॊदय गान
चियॊतन Page 9
परकनत न छड़ी भरिभ तान
शीतर झयनो सा सॊगीत
बफखयत सय अरौककक बान
छोड़ो तॊदरा परात हई
जाग जाग ह परात हई
उषा ध ऩ स द फ रऩयोती ओस की फ ॊदो को सॊजोती भिभ फहती शीतर फमाय
रवहग िहकना भन भबगोती
दख धया ह जाग गई
जाग जाग ह परात हई
चियॊतन Page 10
परकनत
सावन का भहीना परकनत की सॊदयता फयसात इस भौसभ भ एक करवता परमतत ह
सतयॊगी ऩरयधान ऩहन कय आचछाहदत ह भघ गगन
परकनत छटा बफखयी रऩहरी िहक यह दरवज हो भगन
कन - कन फयखा की फ ॊद
वसधा आॉिर भबगो यहीॊ ककयन छन - छन कय आतीॊ धया िनय ह सजो यहीॊ
सयभसज दर तरमा भ झ भ - झ भ फर खा यह
ककसरम कोऩर कसभ कॊ ज क
सभीय सगॊचधत कय यह
हय रता हय डारी फहकी भरमाननर सॊग तार भभराम
भधरयभ कोककर की फोरी सयगभ सरयता सय सजाए
कर - कर कयती तयॊचगणी उजजवर तयर धाय सॊवयत जर-कण बफॊद अॊश बफखयत भाणणक भोती हीयक रगत
चियॊतन Page 11
भग शावक कराॉि बयता गॊजन भधऩ भॊजयी बाता अनऩभ सौदमि सभट दषम
रोिन फसता रदम रबाता
चियॊतन Page 12
परणम गीत
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
शीतर अननर अनर दहकाती सोभ कौभदी भन फहकाती यनत माभभनी फीती जाती
पराण परणम आ सज सजा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
तार नभरन छटा बफखयाती कॊ तर रट बफखयी जाती गॊजन भधऩ रवषाद फढाती
रपरम वननता आबास हदरा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
नॊदन कानन कसभ भधय गॊध
तायक सॊग शभश नब भरॊद
अनयाग भदर भशचथर अॊग
योभ योभ भद ऩान कया दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
चियॊतन Page 13
kaOna hao tuma
AQaraoM po raga malaMd ilae
mad-maQau-rsa makrMd ipe
nayanaaoM maoM saMsaRit hYa- ilae
sauMdr rcanaa kaOna hao tuma
AlakaoM maoM torI saaMJa Zlao
plakaoM sao maRduhasa Clao
]r maoM maQaur p`saUna iKlao
SaaoiBat rmaNaI kaOna hao tuma
tna kaOmaudI isaMgaar ike
pavaaoM mao p`maad ilae
imalana ka AiBap`aya ilae
kaMit kaimanaI kaOna hao tuma
vaaNaI kaoikla vaasa kro
saur maoM laya AaOr CMd Baro
Knak maQaur hRdya hro
caa$ caMcalaa kaOna hao tuma
चियॊतन Page 14
yah kaOna
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOna Gar sajaa gayaa
hr vastu kao ]saka
pta izkanaa bata gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
tma ivacairt naID maoM
ikrNa puMja ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH inaraSaa basatI qaI
AaSaa ko dIp jalaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na iKlato qao p`saUna
AQar kusauma iKlaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na itrto qao saur
raga malhar gaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
]r tpta qaa jahaETH
SaItlata ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
saUnaopna ka qaa p`vaasa jahaETH
KuiSayaaoM kao ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
p`It sao qaa baOr jahaETH
hRdya hlacala macaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
चियॊतन Page 15
झॊकत
झन - झन झॊकत रदम आज ह
वऩ भ फजत सबी साज ह ऩी आन का भभरा बास ह
भभटगा चिय रवछोह तरास ह
भॊद - भॊद भादक फमाय ह
णखर परकनत न ककमा शॊगाय ह आनन सयोज अनत रवरास ह
कानन कसभ भध उलरास ह
अॊग - अॊग आतऩ शभाय ह
दह नही उय कक ऩकाय ह दॊब भान धन सफ रवकाय ह
परभ ही जीवन आधाय ह
योभ - योभ यस रचधत याग ह
भभरा जो तया अनयाग ह भन सयभबत तन ननत ननखाय ह
नब - भतत तर नव रवमताय ह
घन - घन घोय घटा अऩाय ह
सॊग तभ भया अभबसाय ह अनॊत ितना का ननधान ह
भभरन हभाया परब रवधान ह
चियॊतन Page 16
परभ
इस कावम यिना भ भाबतरक छॊदो क साथ रम फिता का धमान
तो यखा ही गमा ह साथ ही दो नम परमोग बी ककए गम ह एक - ऩ यी कावम यिना भसपि दो अयीम शबदो क साथ की गई ह
द सया - ककसी बी शबद की ऩनयावसतत नही ह
नामक (नानमका स)
हभ तभ हय ऩर सॊग धया ऩय सख दख तभ गभ ध ऩ छाॊव उय तन भन परण कय परीत गीत ऋत
छर कार जार रवष ऩान हत
कोहट बाव ननत होठ नव गान
झ भ माय भद रग अॊग परान तर रता फॊध बद चिय भभटा काभ यस परभ फाण कछ िरा
बम ब र झ र याग यनत ननबा यीत भध भास यास वह हदखा छरव काॊनत दह भख जया उठा तार शत धाय आग वन रगा
नऩथम स
नीय यॊग बय सात सय सजा झय प र नब वादम मग फजा जऩ-तऩ-वरत दीऩ योरी हाय
चियॊतन Page 17
जगा जग यन नत ईश दवाय
शीर सवा यत हरय हाथ सय पमाय यफ सॊग दव दव वय श र शर शय फन प र खय
ढ़ार खद खदा खशी अॊक बय
तज याज मश भभटा ऩाऩ ताऩ
भामा भरभ धा तोड़ डय शाऩ ठान सतम भ र योभ यग धाय फर फरि ध र रह नय साय
ि य हदन यात बज याभ नाभ
अशर आह भर शाॊनत भशव धाभ फॊध सखा सफ सचध रवचध छोड़
रीन परब धमान रोब ननज भोड़
दग अॊत खोर ऻान अनत कोष
आतभ ननज नाद साॊई सि घोष बरा परभ जन सत भीत झ ठ
ओभ एक सत हदर फसा झ भ
दढ़ ननज फोर ऩय सवा सोभ
भघ घन घोय रवबा सपत वमोभ भरपत गर ऩाद यतन जफ बाव
भोख भभर बतत ऩाय भझ नाव
चियॊतन Page 18
ऩकायता भझको फाय फाय
अधीय रदम सनता झॊकाय फसी ऩामरो भ भध ऩकाय नख भशखा कय मौवन शॊगाय ऩकायता भझको फाय फाय
ितना का भधरयभ सॊकत
रदम फसा सकोभर आनॊद
र कलऩना की भतत उड़ान
रऩसी सॊग भरभण सानॊद
उजजवर झयनो सी भमकान
रहयाती शीतर भधय गान
परभ अनब नत रकय हहरोय छड़ती अॊतस अभबनव तान
ननमसीभ नब सी परीत अनॊत
असीभ वमोभ तर भद उलरास
सॊचित ननचध तन अतर सौगात
रहयाती अॊिर वऩ रवरास
ननखयता मवणि सा दभक गात
ऩरककत झोका अलहड़ फमाय ओढ़ िनय धानी रता बासा
परकनत सॊग कयती नमन िाय
छॊद भ फॊध कभनीम ऩास
सॊदयता की रवब नत अऩाय
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 7
वॊदना (भाॉ शायदा की)
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
भधय भनोहय वीणा रहयी याग सरोत की छटा ह छहयी
कण कण आबा अरण सनहयी तान रदम भ ऩरयभभत गहयी उय भ भय करण बाव बय द वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
तर दर ऩय ककसरम डोर
ऩीह ॊ ऩीह ॊ ऩऩीहा फोर
भरम तयॊचगत र हहॊडोर
आशीष शायदा भन ऩट खोर कावम ककरोर कय भधरयभ कय द
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
दरवज रवसमभत करयव रवमभत
सयभब भॊजयी हदगॊत रवमतत
नाि भम य झ भ परकनत
अॊफ वागशवयी सॊगीत नननाहदत गीतो भ भय यस छॊद तार बय द
वय द वय द वय द शतदर अॊक शोभबत वय द
चियॊतन Page 8
परबात
जाग जाग ह परात हई
सकिी भरऩटी शयभाई
अषट अशव यथ हो सवाय यसततभ छटा परािी ननखाय अरण उदम र अनऩभ आबा
ककयण जमोनत दस हदशा बफखाय
ससषट र यही अॊगड़ाई
जाग जाग ह परात हई
कण - कण भ जीवन मऩॊदन
हदवम यसशभमो स आभरॊगन
सखद अरणणभ ऊषा अनयाग
बय यही भध भॊगर ितन
भधय याचगनी सजी हई
जाग जाग ह परात हई
अॊश-परबा ऩा दरभ दर दरऩित
धयती अॊिर यॊसजत शोभबत
बॊग - दर गॊजन कसभ - वॊद
ऩादऩ ऩणि परस न परपसलरत
उनीॊदी आॉख अरसाई
जाग जाग ह परात हई
यभणीम बवम सॊदय गान
चियॊतन Page 9
परकनत न छड़ी भरिभ तान
शीतर झयनो सा सॊगीत
बफखयत सय अरौककक बान
छोड़ो तॊदरा परात हई
जाग जाग ह परात हई
उषा ध ऩ स द फ रऩयोती ओस की फ ॊदो को सॊजोती भिभ फहती शीतर फमाय
रवहग िहकना भन भबगोती
दख धया ह जाग गई
जाग जाग ह परात हई
चियॊतन Page 10
परकनत
सावन का भहीना परकनत की सॊदयता फयसात इस भौसभ भ एक करवता परमतत ह
सतयॊगी ऩरयधान ऩहन कय आचछाहदत ह भघ गगन
परकनत छटा बफखयी रऩहरी िहक यह दरवज हो भगन
कन - कन फयखा की फ ॊद
वसधा आॉिर भबगो यहीॊ ककयन छन - छन कय आतीॊ धया िनय ह सजो यहीॊ
सयभसज दर तरमा भ झ भ - झ भ फर खा यह
ककसरम कोऩर कसभ कॊ ज क
सभीय सगॊचधत कय यह
हय रता हय डारी फहकी भरमाननर सॊग तार भभराम
भधरयभ कोककर की फोरी सयगभ सरयता सय सजाए
कर - कर कयती तयॊचगणी उजजवर तयर धाय सॊवयत जर-कण बफॊद अॊश बफखयत भाणणक भोती हीयक रगत
चियॊतन Page 11
भग शावक कराॉि बयता गॊजन भधऩ भॊजयी बाता अनऩभ सौदमि सभट दषम
रोिन फसता रदम रबाता
चियॊतन Page 12
परणम गीत
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
शीतर अननर अनर दहकाती सोभ कौभदी भन फहकाती यनत माभभनी फीती जाती
पराण परणम आ सज सजा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
तार नभरन छटा बफखयाती कॊ तर रट बफखयी जाती गॊजन भधऩ रवषाद फढाती
रपरम वननता आबास हदरा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
नॊदन कानन कसभ भधय गॊध
तायक सॊग शभश नब भरॊद
अनयाग भदर भशचथर अॊग
योभ योभ भद ऩान कया दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
चियॊतन Page 13
kaOna hao tuma
AQaraoM po raga malaMd ilae
mad-maQau-rsa makrMd ipe
nayanaaoM maoM saMsaRit hYa- ilae
sauMdr rcanaa kaOna hao tuma
AlakaoM maoM torI saaMJa Zlao
plakaoM sao maRduhasa Clao
]r maoM maQaur p`saUna iKlao
SaaoiBat rmaNaI kaOna hao tuma
tna kaOmaudI isaMgaar ike
pavaaoM mao p`maad ilae
imalana ka AiBap`aya ilae
kaMit kaimanaI kaOna hao tuma
vaaNaI kaoikla vaasa kro
saur maoM laya AaOr CMd Baro
Knak maQaur hRdya hro
caa$ caMcalaa kaOna hao tuma
चियॊतन Page 14
yah kaOna
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOna Gar sajaa gayaa
hr vastu kao ]saka
pta izkanaa bata gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
tma ivacairt naID maoM
ikrNa puMja ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH inaraSaa basatI qaI
AaSaa ko dIp jalaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na iKlato qao p`saUna
AQar kusauma iKlaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na itrto qao saur
raga malhar gaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
]r tpta qaa jahaETH
SaItlata ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
saUnaopna ka qaa p`vaasa jahaETH
KuiSayaaoM kao ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
p`It sao qaa baOr jahaETH
hRdya hlacala macaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
चियॊतन Page 15
झॊकत
झन - झन झॊकत रदम आज ह
वऩ भ फजत सबी साज ह ऩी आन का भभरा बास ह
भभटगा चिय रवछोह तरास ह
भॊद - भॊद भादक फमाय ह
णखर परकनत न ककमा शॊगाय ह आनन सयोज अनत रवरास ह
कानन कसभ भध उलरास ह
अॊग - अॊग आतऩ शभाय ह
दह नही उय कक ऩकाय ह दॊब भान धन सफ रवकाय ह
परभ ही जीवन आधाय ह
योभ - योभ यस रचधत याग ह
भभरा जो तया अनयाग ह भन सयभबत तन ननत ननखाय ह
नब - भतत तर नव रवमताय ह
घन - घन घोय घटा अऩाय ह
सॊग तभ भया अभबसाय ह अनॊत ितना का ननधान ह
भभरन हभाया परब रवधान ह
चियॊतन Page 16
परभ
इस कावम यिना भ भाबतरक छॊदो क साथ रम फिता का धमान
तो यखा ही गमा ह साथ ही दो नम परमोग बी ककए गम ह एक - ऩ यी कावम यिना भसपि दो अयीम शबदो क साथ की गई ह
द सया - ककसी बी शबद की ऩनयावसतत नही ह
नामक (नानमका स)
हभ तभ हय ऩर सॊग धया ऩय सख दख तभ गभ ध ऩ छाॊव उय तन भन परण कय परीत गीत ऋत
छर कार जार रवष ऩान हत
कोहट बाव ननत होठ नव गान
झ भ माय भद रग अॊग परान तर रता फॊध बद चिय भभटा काभ यस परभ फाण कछ िरा
बम ब र झ र याग यनत ननबा यीत भध भास यास वह हदखा छरव काॊनत दह भख जया उठा तार शत धाय आग वन रगा
नऩथम स
नीय यॊग बय सात सय सजा झय प र नब वादम मग फजा जऩ-तऩ-वरत दीऩ योरी हाय
चियॊतन Page 17
जगा जग यन नत ईश दवाय
शीर सवा यत हरय हाथ सय पमाय यफ सॊग दव दव वय श र शर शय फन प र खय
ढ़ार खद खदा खशी अॊक बय
तज याज मश भभटा ऩाऩ ताऩ
भामा भरभ धा तोड़ डय शाऩ ठान सतम भ र योभ यग धाय फर फरि ध र रह नय साय
ि य हदन यात बज याभ नाभ
अशर आह भर शाॊनत भशव धाभ फॊध सखा सफ सचध रवचध छोड़
रीन परब धमान रोब ननज भोड़
दग अॊत खोर ऻान अनत कोष
आतभ ननज नाद साॊई सि घोष बरा परभ जन सत भीत झ ठ
ओभ एक सत हदर फसा झ भ
दढ़ ननज फोर ऩय सवा सोभ
भघ घन घोय रवबा सपत वमोभ भरपत गर ऩाद यतन जफ बाव
भोख भभर बतत ऩाय भझ नाव
चियॊतन Page 18
ऩकायता भझको फाय फाय
अधीय रदम सनता झॊकाय फसी ऩामरो भ भध ऩकाय नख भशखा कय मौवन शॊगाय ऩकायता भझको फाय फाय
ितना का भधरयभ सॊकत
रदम फसा सकोभर आनॊद
र कलऩना की भतत उड़ान
रऩसी सॊग भरभण सानॊद
उजजवर झयनो सी भमकान
रहयाती शीतर भधय गान
परभ अनब नत रकय हहरोय छड़ती अॊतस अभबनव तान
ननमसीभ नब सी परीत अनॊत
असीभ वमोभ तर भद उलरास
सॊचित ननचध तन अतर सौगात
रहयाती अॊिर वऩ रवरास
ननखयता मवणि सा दभक गात
ऩरककत झोका अलहड़ फमाय ओढ़ िनय धानी रता बासा
परकनत सॊग कयती नमन िाय
छॊद भ फॊध कभनीम ऩास
सॊदयता की रवब नत अऩाय
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 8
परबात
जाग जाग ह परात हई
सकिी भरऩटी शयभाई
अषट अशव यथ हो सवाय यसततभ छटा परािी ननखाय अरण उदम र अनऩभ आबा
ककयण जमोनत दस हदशा बफखाय
ससषट र यही अॊगड़ाई
जाग जाग ह परात हई
कण - कण भ जीवन मऩॊदन
हदवम यसशभमो स आभरॊगन
सखद अरणणभ ऊषा अनयाग
बय यही भध भॊगर ितन
भधय याचगनी सजी हई
जाग जाग ह परात हई
अॊश-परबा ऩा दरभ दर दरऩित
धयती अॊिर यॊसजत शोभबत
बॊग - दर गॊजन कसभ - वॊद
ऩादऩ ऩणि परस न परपसलरत
उनीॊदी आॉख अरसाई
जाग जाग ह परात हई
यभणीम बवम सॊदय गान
चियॊतन Page 9
परकनत न छड़ी भरिभ तान
शीतर झयनो सा सॊगीत
बफखयत सय अरौककक बान
छोड़ो तॊदरा परात हई
जाग जाग ह परात हई
उषा ध ऩ स द फ रऩयोती ओस की फ ॊदो को सॊजोती भिभ फहती शीतर फमाय
रवहग िहकना भन भबगोती
दख धया ह जाग गई
जाग जाग ह परात हई
चियॊतन Page 10
परकनत
सावन का भहीना परकनत की सॊदयता फयसात इस भौसभ भ एक करवता परमतत ह
सतयॊगी ऩरयधान ऩहन कय आचछाहदत ह भघ गगन
परकनत छटा बफखयी रऩहरी िहक यह दरवज हो भगन
कन - कन फयखा की फ ॊद
वसधा आॉिर भबगो यहीॊ ककयन छन - छन कय आतीॊ धया िनय ह सजो यहीॊ
सयभसज दर तरमा भ झ भ - झ भ फर खा यह
ककसरम कोऩर कसभ कॊ ज क
सभीय सगॊचधत कय यह
हय रता हय डारी फहकी भरमाननर सॊग तार भभराम
भधरयभ कोककर की फोरी सयगभ सरयता सय सजाए
कर - कर कयती तयॊचगणी उजजवर तयर धाय सॊवयत जर-कण बफॊद अॊश बफखयत भाणणक भोती हीयक रगत
चियॊतन Page 11
भग शावक कराॉि बयता गॊजन भधऩ भॊजयी बाता अनऩभ सौदमि सभट दषम
रोिन फसता रदम रबाता
चियॊतन Page 12
परणम गीत
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
शीतर अननर अनर दहकाती सोभ कौभदी भन फहकाती यनत माभभनी फीती जाती
पराण परणम आ सज सजा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
तार नभरन छटा बफखयाती कॊ तर रट बफखयी जाती गॊजन भधऩ रवषाद फढाती
रपरम वननता आबास हदरा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
नॊदन कानन कसभ भधय गॊध
तायक सॊग शभश नब भरॊद
अनयाग भदर भशचथर अॊग
योभ योभ भद ऩान कया दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
चियॊतन Page 13
kaOna hao tuma
AQaraoM po raga malaMd ilae
mad-maQau-rsa makrMd ipe
nayanaaoM maoM saMsaRit hYa- ilae
sauMdr rcanaa kaOna hao tuma
AlakaoM maoM torI saaMJa Zlao
plakaoM sao maRduhasa Clao
]r maoM maQaur p`saUna iKlao
SaaoiBat rmaNaI kaOna hao tuma
tna kaOmaudI isaMgaar ike
pavaaoM mao p`maad ilae
imalana ka AiBap`aya ilae
kaMit kaimanaI kaOna hao tuma
vaaNaI kaoikla vaasa kro
saur maoM laya AaOr CMd Baro
Knak maQaur hRdya hro
caa$ caMcalaa kaOna hao tuma
चियॊतन Page 14
yah kaOna
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOna Gar sajaa gayaa
hr vastu kao ]saka
pta izkanaa bata gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
tma ivacairt naID maoM
ikrNa puMja ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH inaraSaa basatI qaI
AaSaa ko dIp jalaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na iKlato qao p`saUna
AQar kusauma iKlaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na itrto qao saur
raga malhar gaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
]r tpta qaa jahaETH
SaItlata ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
saUnaopna ka qaa p`vaasa jahaETH
KuiSayaaoM kao ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
p`It sao qaa baOr jahaETH
hRdya hlacala macaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
चियॊतन Page 15
झॊकत
झन - झन झॊकत रदम आज ह
वऩ भ फजत सबी साज ह ऩी आन का भभरा बास ह
भभटगा चिय रवछोह तरास ह
भॊद - भॊद भादक फमाय ह
णखर परकनत न ककमा शॊगाय ह आनन सयोज अनत रवरास ह
कानन कसभ भध उलरास ह
अॊग - अॊग आतऩ शभाय ह
दह नही उय कक ऩकाय ह दॊब भान धन सफ रवकाय ह
परभ ही जीवन आधाय ह
योभ - योभ यस रचधत याग ह
भभरा जो तया अनयाग ह भन सयभबत तन ननत ननखाय ह
नब - भतत तर नव रवमताय ह
घन - घन घोय घटा अऩाय ह
सॊग तभ भया अभबसाय ह अनॊत ितना का ननधान ह
भभरन हभाया परब रवधान ह
चियॊतन Page 16
परभ
इस कावम यिना भ भाबतरक छॊदो क साथ रम फिता का धमान
तो यखा ही गमा ह साथ ही दो नम परमोग बी ककए गम ह एक - ऩ यी कावम यिना भसपि दो अयीम शबदो क साथ की गई ह
द सया - ककसी बी शबद की ऩनयावसतत नही ह
नामक (नानमका स)
हभ तभ हय ऩर सॊग धया ऩय सख दख तभ गभ ध ऩ छाॊव उय तन भन परण कय परीत गीत ऋत
छर कार जार रवष ऩान हत
कोहट बाव ननत होठ नव गान
झ भ माय भद रग अॊग परान तर रता फॊध बद चिय भभटा काभ यस परभ फाण कछ िरा
बम ब र झ र याग यनत ननबा यीत भध भास यास वह हदखा छरव काॊनत दह भख जया उठा तार शत धाय आग वन रगा
नऩथम स
नीय यॊग बय सात सय सजा झय प र नब वादम मग फजा जऩ-तऩ-वरत दीऩ योरी हाय
चियॊतन Page 17
जगा जग यन नत ईश दवाय
शीर सवा यत हरय हाथ सय पमाय यफ सॊग दव दव वय श र शर शय फन प र खय
ढ़ार खद खदा खशी अॊक बय
तज याज मश भभटा ऩाऩ ताऩ
भामा भरभ धा तोड़ डय शाऩ ठान सतम भ र योभ यग धाय फर फरि ध र रह नय साय
ि य हदन यात बज याभ नाभ
अशर आह भर शाॊनत भशव धाभ फॊध सखा सफ सचध रवचध छोड़
रीन परब धमान रोब ननज भोड़
दग अॊत खोर ऻान अनत कोष
आतभ ननज नाद साॊई सि घोष बरा परभ जन सत भीत झ ठ
ओभ एक सत हदर फसा झ भ
दढ़ ननज फोर ऩय सवा सोभ
भघ घन घोय रवबा सपत वमोभ भरपत गर ऩाद यतन जफ बाव
भोख भभर बतत ऩाय भझ नाव
चियॊतन Page 18
ऩकायता भझको फाय फाय
अधीय रदम सनता झॊकाय फसी ऩामरो भ भध ऩकाय नख भशखा कय मौवन शॊगाय ऩकायता भझको फाय फाय
ितना का भधरयभ सॊकत
रदम फसा सकोभर आनॊद
र कलऩना की भतत उड़ान
रऩसी सॊग भरभण सानॊद
उजजवर झयनो सी भमकान
रहयाती शीतर भधय गान
परभ अनब नत रकय हहरोय छड़ती अॊतस अभबनव तान
ननमसीभ नब सी परीत अनॊत
असीभ वमोभ तर भद उलरास
सॊचित ननचध तन अतर सौगात
रहयाती अॊिर वऩ रवरास
ननखयता मवणि सा दभक गात
ऩरककत झोका अलहड़ फमाय ओढ़ िनय धानी रता बासा
परकनत सॊग कयती नमन िाय
छॊद भ फॊध कभनीम ऩास
सॊदयता की रवब नत अऩाय
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 9
परकनत न छड़ी भरिभ तान
शीतर झयनो सा सॊगीत
बफखयत सय अरौककक बान
छोड़ो तॊदरा परात हई
जाग जाग ह परात हई
उषा ध ऩ स द फ रऩयोती ओस की फ ॊदो को सॊजोती भिभ फहती शीतर फमाय
रवहग िहकना भन भबगोती
दख धया ह जाग गई
जाग जाग ह परात हई
चियॊतन Page 10
परकनत
सावन का भहीना परकनत की सॊदयता फयसात इस भौसभ भ एक करवता परमतत ह
सतयॊगी ऩरयधान ऩहन कय आचछाहदत ह भघ गगन
परकनत छटा बफखयी रऩहरी िहक यह दरवज हो भगन
कन - कन फयखा की फ ॊद
वसधा आॉिर भबगो यहीॊ ककयन छन - छन कय आतीॊ धया िनय ह सजो यहीॊ
सयभसज दर तरमा भ झ भ - झ भ फर खा यह
ककसरम कोऩर कसभ कॊ ज क
सभीय सगॊचधत कय यह
हय रता हय डारी फहकी भरमाननर सॊग तार भभराम
भधरयभ कोककर की फोरी सयगभ सरयता सय सजाए
कर - कर कयती तयॊचगणी उजजवर तयर धाय सॊवयत जर-कण बफॊद अॊश बफखयत भाणणक भोती हीयक रगत
चियॊतन Page 11
भग शावक कराॉि बयता गॊजन भधऩ भॊजयी बाता अनऩभ सौदमि सभट दषम
रोिन फसता रदम रबाता
चियॊतन Page 12
परणम गीत
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
शीतर अननर अनर दहकाती सोभ कौभदी भन फहकाती यनत माभभनी फीती जाती
पराण परणम आ सज सजा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
तार नभरन छटा बफखयाती कॊ तर रट बफखयी जाती गॊजन भधऩ रवषाद फढाती
रपरम वननता आबास हदरा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
नॊदन कानन कसभ भधय गॊध
तायक सॊग शभश नब भरॊद
अनयाग भदर भशचथर अॊग
योभ योभ भद ऩान कया दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
चियॊतन Page 13
kaOna hao tuma
AQaraoM po raga malaMd ilae
mad-maQau-rsa makrMd ipe
nayanaaoM maoM saMsaRit hYa- ilae
sauMdr rcanaa kaOna hao tuma
AlakaoM maoM torI saaMJa Zlao
plakaoM sao maRduhasa Clao
]r maoM maQaur p`saUna iKlao
SaaoiBat rmaNaI kaOna hao tuma
tna kaOmaudI isaMgaar ike
pavaaoM mao p`maad ilae
imalana ka AiBap`aya ilae
kaMit kaimanaI kaOna hao tuma
vaaNaI kaoikla vaasa kro
saur maoM laya AaOr CMd Baro
Knak maQaur hRdya hro
caa$ caMcalaa kaOna hao tuma
चियॊतन Page 14
yah kaOna
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOna Gar sajaa gayaa
hr vastu kao ]saka
pta izkanaa bata gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
tma ivacairt naID maoM
ikrNa puMja ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH inaraSaa basatI qaI
AaSaa ko dIp jalaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na iKlato qao p`saUna
AQar kusauma iKlaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na itrto qao saur
raga malhar gaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
]r tpta qaa jahaETH
SaItlata ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
saUnaopna ka qaa p`vaasa jahaETH
KuiSayaaoM kao ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
p`It sao qaa baOr jahaETH
hRdya hlacala macaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
चियॊतन Page 15
झॊकत
झन - झन झॊकत रदम आज ह
वऩ भ फजत सबी साज ह ऩी आन का भभरा बास ह
भभटगा चिय रवछोह तरास ह
भॊद - भॊद भादक फमाय ह
णखर परकनत न ककमा शॊगाय ह आनन सयोज अनत रवरास ह
कानन कसभ भध उलरास ह
अॊग - अॊग आतऩ शभाय ह
दह नही उय कक ऩकाय ह दॊब भान धन सफ रवकाय ह
परभ ही जीवन आधाय ह
योभ - योभ यस रचधत याग ह
भभरा जो तया अनयाग ह भन सयभबत तन ननत ननखाय ह
नब - भतत तर नव रवमताय ह
घन - घन घोय घटा अऩाय ह
सॊग तभ भया अभबसाय ह अनॊत ितना का ननधान ह
भभरन हभाया परब रवधान ह
चियॊतन Page 16
परभ
इस कावम यिना भ भाबतरक छॊदो क साथ रम फिता का धमान
तो यखा ही गमा ह साथ ही दो नम परमोग बी ककए गम ह एक - ऩ यी कावम यिना भसपि दो अयीम शबदो क साथ की गई ह
द सया - ककसी बी शबद की ऩनयावसतत नही ह
नामक (नानमका स)
हभ तभ हय ऩर सॊग धया ऩय सख दख तभ गभ ध ऩ छाॊव उय तन भन परण कय परीत गीत ऋत
छर कार जार रवष ऩान हत
कोहट बाव ननत होठ नव गान
झ भ माय भद रग अॊग परान तर रता फॊध बद चिय भभटा काभ यस परभ फाण कछ िरा
बम ब र झ र याग यनत ननबा यीत भध भास यास वह हदखा छरव काॊनत दह भख जया उठा तार शत धाय आग वन रगा
नऩथम स
नीय यॊग बय सात सय सजा झय प र नब वादम मग फजा जऩ-तऩ-वरत दीऩ योरी हाय
चियॊतन Page 17
जगा जग यन नत ईश दवाय
शीर सवा यत हरय हाथ सय पमाय यफ सॊग दव दव वय श र शर शय फन प र खय
ढ़ार खद खदा खशी अॊक बय
तज याज मश भभटा ऩाऩ ताऩ
भामा भरभ धा तोड़ डय शाऩ ठान सतम भ र योभ यग धाय फर फरि ध र रह नय साय
ि य हदन यात बज याभ नाभ
अशर आह भर शाॊनत भशव धाभ फॊध सखा सफ सचध रवचध छोड़
रीन परब धमान रोब ननज भोड़
दग अॊत खोर ऻान अनत कोष
आतभ ननज नाद साॊई सि घोष बरा परभ जन सत भीत झ ठ
ओभ एक सत हदर फसा झ भ
दढ़ ननज फोर ऩय सवा सोभ
भघ घन घोय रवबा सपत वमोभ भरपत गर ऩाद यतन जफ बाव
भोख भभर बतत ऩाय भझ नाव
चियॊतन Page 18
ऩकायता भझको फाय फाय
अधीय रदम सनता झॊकाय फसी ऩामरो भ भध ऩकाय नख भशखा कय मौवन शॊगाय ऩकायता भझको फाय फाय
ितना का भधरयभ सॊकत
रदम फसा सकोभर आनॊद
र कलऩना की भतत उड़ान
रऩसी सॊग भरभण सानॊद
उजजवर झयनो सी भमकान
रहयाती शीतर भधय गान
परभ अनब नत रकय हहरोय छड़ती अॊतस अभबनव तान
ननमसीभ नब सी परीत अनॊत
असीभ वमोभ तर भद उलरास
सॊचित ननचध तन अतर सौगात
रहयाती अॊिर वऩ रवरास
ननखयता मवणि सा दभक गात
ऩरककत झोका अलहड़ फमाय ओढ़ िनय धानी रता बासा
परकनत सॊग कयती नमन िाय
छॊद भ फॊध कभनीम ऩास
सॊदयता की रवब नत अऩाय
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 10
परकनत
सावन का भहीना परकनत की सॊदयता फयसात इस भौसभ भ एक करवता परमतत ह
सतयॊगी ऩरयधान ऩहन कय आचछाहदत ह भघ गगन
परकनत छटा बफखयी रऩहरी िहक यह दरवज हो भगन
कन - कन फयखा की फ ॊद
वसधा आॉिर भबगो यहीॊ ककयन छन - छन कय आतीॊ धया िनय ह सजो यहीॊ
सयभसज दर तरमा भ झ भ - झ भ फर खा यह
ककसरम कोऩर कसभ कॊ ज क
सभीय सगॊचधत कय यह
हय रता हय डारी फहकी भरमाननर सॊग तार भभराम
भधरयभ कोककर की फोरी सयगभ सरयता सय सजाए
कर - कर कयती तयॊचगणी उजजवर तयर धाय सॊवयत जर-कण बफॊद अॊश बफखयत भाणणक भोती हीयक रगत
चियॊतन Page 11
भग शावक कराॉि बयता गॊजन भधऩ भॊजयी बाता अनऩभ सौदमि सभट दषम
रोिन फसता रदम रबाता
चियॊतन Page 12
परणम गीत
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
शीतर अननर अनर दहकाती सोभ कौभदी भन फहकाती यनत माभभनी फीती जाती
पराण परणम आ सज सजा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
तार नभरन छटा बफखयाती कॊ तर रट बफखयी जाती गॊजन भधऩ रवषाद फढाती
रपरम वननता आबास हदरा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
नॊदन कानन कसभ भधय गॊध
तायक सॊग शभश नब भरॊद
अनयाग भदर भशचथर अॊग
योभ योभ भद ऩान कया दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
चियॊतन Page 13
kaOna hao tuma
AQaraoM po raga malaMd ilae
mad-maQau-rsa makrMd ipe
nayanaaoM maoM saMsaRit hYa- ilae
sauMdr rcanaa kaOna hao tuma
AlakaoM maoM torI saaMJa Zlao
plakaoM sao maRduhasa Clao
]r maoM maQaur p`saUna iKlao
SaaoiBat rmaNaI kaOna hao tuma
tna kaOmaudI isaMgaar ike
pavaaoM mao p`maad ilae
imalana ka AiBap`aya ilae
kaMit kaimanaI kaOna hao tuma
vaaNaI kaoikla vaasa kro
saur maoM laya AaOr CMd Baro
Knak maQaur hRdya hro
caa$ caMcalaa kaOna hao tuma
चियॊतन Page 14
yah kaOna
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOna Gar sajaa gayaa
hr vastu kao ]saka
pta izkanaa bata gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
tma ivacairt naID maoM
ikrNa puMja ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH inaraSaa basatI qaI
AaSaa ko dIp jalaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na iKlato qao p`saUna
AQar kusauma iKlaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na itrto qao saur
raga malhar gaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
]r tpta qaa jahaETH
SaItlata ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
saUnaopna ka qaa p`vaasa jahaETH
KuiSayaaoM kao ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
p`It sao qaa baOr jahaETH
hRdya hlacala macaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
चियॊतन Page 15
झॊकत
झन - झन झॊकत रदम आज ह
वऩ भ फजत सबी साज ह ऩी आन का भभरा बास ह
भभटगा चिय रवछोह तरास ह
भॊद - भॊद भादक फमाय ह
णखर परकनत न ककमा शॊगाय ह आनन सयोज अनत रवरास ह
कानन कसभ भध उलरास ह
अॊग - अॊग आतऩ शभाय ह
दह नही उय कक ऩकाय ह दॊब भान धन सफ रवकाय ह
परभ ही जीवन आधाय ह
योभ - योभ यस रचधत याग ह
भभरा जो तया अनयाग ह भन सयभबत तन ननत ननखाय ह
नब - भतत तर नव रवमताय ह
घन - घन घोय घटा अऩाय ह
सॊग तभ भया अभबसाय ह अनॊत ितना का ननधान ह
भभरन हभाया परब रवधान ह
चियॊतन Page 16
परभ
इस कावम यिना भ भाबतरक छॊदो क साथ रम फिता का धमान
तो यखा ही गमा ह साथ ही दो नम परमोग बी ककए गम ह एक - ऩ यी कावम यिना भसपि दो अयीम शबदो क साथ की गई ह
द सया - ककसी बी शबद की ऩनयावसतत नही ह
नामक (नानमका स)
हभ तभ हय ऩर सॊग धया ऩय सख दख तभ गभ ध ऩ छाॊव उय तन भन परण कय परीत गीत ऋत
छर कार जार रवष ऩान हत
कोहट बाव ननत होठ नव गान
झ भ माय भद रग अॊग परान तर रता फॊध बद चिय भभटा काभ यस परभ फाण कछ िरा
बम ब र झ र याग यनत ननबा यीत भध भास यास वह हदखा छरव काॊनत दह भख जया उठा तार शत धाय आग वन रगा
नऩथम स
नीय यॊग बय सात सय सजा झय प र नब वादम मग फजा जऩ-तऩ-वरत दीऩ योरी हाय
चियॊतन Page 17
जगा जग यन नत ईश दवाय
शीर सवा यत हरय हाथ सय पमाय यफ सॊग दव दव वय श र शर शय फन प र खय
ढ़ार खद खदा खशी अॊक बय
तज याज मश भभटा ऩाऩ ताऩ
भामा भरभ धा तोड़ डय शाऩ ठान सतम भ र योभ यग धाय फर फरि ध र रह नय साय
ि य हदन यात बज याभ नाभ
अशर आह भर शाॊनत भशव धाभ फॊध सखा सफ सचध रवचध छोड़
रीन परब धमान रोब ननज भोड़
दग अॊत खोर ऻान अनत कोष
आतभ ननज नाद साॊई सि घोष बरा परभ जन सत भीत झ ठ
ओभ एक सत हदर फसा झ भ
दढ़ ननज फोर ऩय सवा सोभ
भघ घन घोय रवबा सपत वमोभ भरपत गर ऩाद यतन जफ बाव
भोख भभर बतत ऩाय भझ नाव
चियॊतन Page 18
ऩकायता भझको फाय फाय
अधीय रदम सनता झॊकाय फसी ऩामरो भ भध ऩकाय नख भशखा कय मौवन शॊगाय ऩकायता भझको फाय फाय
ितना का भधरयभ सॊकत
रदम फसा सकोभर आनॊद
र कलऩना की भतत उड़ान
रऩसी सॊग भरभण सानॊद
उजजवर झयनो सी भमकान
रहयाती शीतर भधय गान
परभ अनब नत रकय हहरोय छड़ती अॊतस अभबनव तान
ननमसीभ नब सी परीत अनॊत
असीभ वमोभ तर भद उलरास
सॊचित ननचध तन अतर सौगात
रहयाती अॊिर वऩ रवरास
ननखयता मवणि सा दभक गात
ऩरककत झोका अलहड़ फमाय ओढ़ िनय धानी रता बासा
परकनत सॊग कयती नमन िाय
छॊद भ फॊध कभनीम ऩास
सॊदयता की रवब नत अऩाय
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 11
भग शावक कराॉि बयता गॊजन भधऩ भॊजयी बाता अनऩभ सौदमि सभट दषम
रोिन फसता रदम रबाता
चियॊतन Page 12
परणम गीत
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
शीतर अननर अनर दहकाती सोभ कौभदी भन फहकाती यनत माभभनी फीती जाती
पराण परणम आ सज सजा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
तार नभरन छटा बफखयाती कॊ तर रट बफखयी जाती गॊजन भधऩ रवषाद फढाती
रपरम वननता आबास हदरा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
नॊदन कानन कसभ भधय गॊध
तायक सॊग शभश नब भरॊद
अनयाग भदर भशचथर अॊग
योभ योभ भद ऩान कया दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
चियॊतन Page 13
kaOna hao tuma
AQaraoM po raga malaMd ilae
mad-maQau-rsa makrMd ipe
nayanaaoM maoM saMsaRit hYa- ilae
sauMdr rcanaa kaOna hao tuma
AlakaoM maoM torI saaMJa Zlao
plakaoM sao maRduhasa Clao
]r maoM maQaur p`saUna iKlao
SaaoiBat rmaNaI kaOna hao tuma
tna kaOmaudI isaMgaar ike
pavaaoM mao p`maad ilae
imalana ka AiBap`aya ilae
kaMit kaimanaI kaOna hao tuma
vaaNaI kaoikla vaasa kro
saur maoM laya AaOr CMd Baro
Knak maQaur hRdya hro
caa$ caMcalaa kaOna hao tuma
चियॊतन Page 14
yah kaOna
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOna Gar sajaa gayaa
hr vastu kao ]saka
pta izkanaa bata gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
tma ivacairt naID maoM
ikrNa puMja ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH inaraSaa basatI qaI
AaSaa ko dIp jalaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na iKlato qao p`saUna
AQar kusauma iKlaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na itrto qao saur
raga malhar gaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
]r tpta qaa jahaETH
SaItlata ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
saUnaopna ka qaa p`vaasa jahaETH
KuiSayaaoM kao ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
p`It sao qaa baOr jahaETH
hRdya hlacala macaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
चियॊतन Page 15
झॊकत
झन - झन झॊकत रदम आज ह
वऩ भ फजत सबी साज ह ऩी आन का भभरा बास ह
भभटगा चिय रवछोह तरास ह
भॊद - भॊद भादक फमाय ह
णखर परकनत न ककमा शॊगाय ह आनन सयोज अनत रवरास ह
कानन कसभ भध उलरास ह
अॊग - अॊग आतऩ शभाय ह
दह नही उय कक ऩकाय ह दॊब भान धन सफ रवकाय ह
परभ ही जीवन आधाय ह
योभ - योभ यस रचधत याग ह
भभरा जो तया अनयाग ह भन सयभबत तन ननत ननखाय ह
नब - भतत तर नव रवमताय ह
घन - घन घोय घटा अऩाय ह
सॊग तभ भया अभबसाय ह अनॊत ितना का ननधान ह
भभरन हभाया परब रवधान ह
चियॊतन Page 16
परभ
इस कावम यिना भ भाबतरक छॊदो क साथ रम फिता का धमान
तो यखा ही गमा ह साथ ही दो नम परमोग बी ककए गम ह एक - ऩ यी कावम यिना भसपि दो अयीम शबदो क साथ की गई ह
द सया - ककसी बी शबद की ऩनयावसतत नही ह
नामक (नानमका स)
हभ तभ हय ऩर सॊग धया ऩय सख दख तभ गभ ध ऩ छाॊव उय तन भन परण कय परीत गीत ऋत
छर कार जार रवष ऩान हत
कोहट बाव ननत होठ नव गान
झ भ माय भद रग अॊग परान तर रता फॊध बद चिय भभटा काभ यस परभ फाण कछ िरा
बम ब र झ र याग यनत ननबा यीत भध भास यास वह हदखा छरव काॊनत दह भख जया उठा तार शत धाय आग वन रगा
नऩथम स
नीय यॊग बय सात सय सजा झय प र नब वादम मग फजा जऩ-तऩ-वरत दीऩ योरी हाय
चियॊतन Page 17
जगा जग यन नत ईश दवाय
शीर सवा यत हरय हाथ सय पमाय यफ सॊग दव दव वय श र शर शय फन प र खय
ढ़ार खद खदा खशी अॊक बय
तज याज मश भभटा ऩाऩ ताऩ
भामा भरभ धा तोड़ डय शाऩ ठान सतम भ र योभ यग धाय फर फरि ध र रह नय साय
ि य हदन यात बज याभ नाभ
अशर आह भर शाॊनत भशव धाभ फॊध सखा सफ सचध रवचध छोड़
रीन परब धमान रोब ननज भोड़
दग अॊत खोर ऻान अनत कोष
आतभ ननज नाद साॊई सि घोष बरा परभ जन सत भीत झ ठ
ओभ एक सत हदर फसा झ भ
दढ़ ननज फोर ऩय सवा सोभ
भघ घन घोय रवबा सपत वमोभ भरपत गर ऩाद यतन जफ बाव
भोख भभर बतत ऩाय भझ नाव
चियॊतन Page 18
ऩकायता भझको फाय फाय
अधीय रदम सनता झॊकाय फसी ऩामरो भ भध ऩकाय नख भशखा कय मौवन शॊगाय ऩकायता भझको फाय फाय
ितना का भधरयभ सॊकत
रदम फसा सकोभर आनॊद
र कलऩना की भतत उड़ान
रऩसी सॊग भरभण सानॊद
उजजवर झयनो सी भमकान
रहयाती शीतर भधय गान
परभ अनब नत रकय हहरोय छड़ती अॊतस अभबनव तान
ननमसीभ नब सी परीत अनॊत
असीभ वमोभ तर भद उलरास
सॊचित ननचध तन अतर सौगात
रहयाती अॊिर वऩ रवरास
ननखयता मवणि सा दभक गात
ऩरककत झोका अलहड़ फमाय ओढ़ िनय धानी रता बासा
परकनत सॊग कयती नमन िाय
छॊद भ फॊध कभनीम ऩास
सॊदयता की रवब नत अऩाय
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 12
परणम गीत
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
शीतर अननर अनर दहकाती सोभ कौभदी भन फहकाती यनत माभभनी फीती जाती
पराण परणम आ सज सजा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
तार नभरन छटा बफखयाती कॊ तर रट बफखयी जाती गॊजन भधऩ रवषाद फढाती
रपरम वननता आबास हदरा दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
नॊदन कानन कसभ भधय गॊध
तायक सॊग शभश नब भरॊद
अनयाग भदर भशचथर अॊग
योभ योभ भद ऩान कया दो गीत परणम का अधय सजा दो
गीत परणम का अधय सजा दो समनगध भधय पमाय छरका दो
चियॊतन Page 13
kaOna hao tuma
AQaraoM po raga malaMd ilae
mad-maQau-rsa makrMd ipe
nayanaaoM maoM saMsaRit hYa- ilae
sauMdr rcanaa kaOna hao tuma
AlakaoM maoM torI saaMJa Zlao
plakaoM sao maRduhasa Clao
]r maoM maQaur p`saUna iKlao
SaaoiBat rmaNaI kaOna hao tuma
tna kaOmaudI isaMgaar ike
pavaaoM mao p`maad ilae
imalana ka AiBap`aya ilae
kaMit kaimanaI kaOna hao tuma
vaaNaI kaoikla vaasa kro
saur maoM laya AaOr CMd Baro
Knak maQaur hRdya hro
caa$ caMcalaa kaOna hao tuma
चियॊतन Page 14
yah kaOna
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOna Gar sajaa gayaa
hr vastu kao ]saka
pta izkanaa bata gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
tma ivacairt naID maoM
ikrNa puMja ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH inaraSaa basatI qaI
AaSaa ko dIp jalaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na iKlato qao p`saUna
AQar kusauma iKlaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na itrto qao saur
raga malhar gaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
]r tpta qaa jahaETH
SaItlata ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
saUnaopna ka qaa p`vaasa jahaETH
KuiSayaaoM kao ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
p`It sao qaa baOr jahaETH
hRdya hlacala macaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
चियॊतन Page 15
झॊकत
झन - झन झॊकत रदम आज ह
वऩ भ फजत सबी साज ह ऩी आन का भभरा बास ह
भभटगा चिय रवछोह तरास ह
भॊद - भॊद भादक फमाय ह
णखर परकनत न ककमा शॊगाय ह आनन सयोज अनत रवरास ह
कानन कसभ भध उलरास ह
अॊग - अॊग आतऩ शभाय ह
दह नही उय कक ऩकाय ह दॊब भान धन सफ रवकाय ह
परभ ही जीवन आधाय ह
योभ - योभ यस रचधत याग ह
भभरा जो तया अनयाग ह भन सयभबत तन ननत ननखाय ह
नब - भतत तर नव रवमताय ह
घन - घन घोय घटा अऩाय ह
सॊग तभ भया अभबसाय ह अनॊत ितना का ननधान ह
भभरन हभाया परब रवधान ह
चियॊतन Page 16
परभ
इस कावम यिना भ भाबतरक छॊदो क साथ रम फिता का धमान
तो यखा ही गमा ह साथ ही दो नम परमोग बी ककए गम ह एक - ऩ यी कावम यिना भसपि दो अयीम शबदो क साथ की गई ह
द सया - ककसी बी शबद की ऩनयावसतत नही ह
नामक (नानमका स)
हभ तभ हय ऩर सॊग धया ऩय सख दख तभ गभ ध ऩ छाॊव उय तन भन परण कय परीत गीत ऋत
छर कार जार रवष ऩान हत
कोहट बाव ननत होठ नव गान
झ भ माय भद रग अॊग परान तर रता फॊध बद चिय भभटा काभ यस परभ फाण कछ िरा
बम ब र झ र याग यनत ननबा यीत भध भास यास वह हदखा छरव काॊनत दह भख जया उठा तार शत धाय आग वन रगा
नऩथम स
नीय यॊग बय सात सय सजा झय प र नब वादम मग फजा जऩ-तऩ-वरत दीऩ योरी हाय
चियॊतन Page 17
जगा जग यन नत ईश दवाय
शीर सवा यत हरय हाथ सय पमाय यफ सॊग दव दव वय श र शर शय फन प र खय
ढ़ार खद खदा खशी अॊक बय
तज याज मश भभटा ऩाऩ ताऩ
भामा भरभ धा तोड़ डय शाऩ ठान सतम भ र योभ यग धाय फर फरि ध र रह नय साय
ि य हदन यात बज याभ नाभ
अशर आह भर शाॊनत भशव धाभ फॊध सखा सफ सचध रवचध छोड़
रीन परब धमान रोब ननज भोड़
दग अॊत खोर ऻान अनत कोष
आतभ ननज नाद साॊई सि घोष बरा परभ जन सत भीत झ ठ
ओभ एक सत हदर फसा झ भ
दढ़ ननज फोर ऩय सवा सोभ
भघ घन घोय रवबा सपत वमोभ भरपत गर ऩाद यतन जफ बाव
भोख भभर बतत ऩाय भझ नाव
चियॊतन Page 18
ऩकायता भझको फाय फाय
अधीय रदम सनता झॊकाय फसी ऩामरो भ भध ऩकाय नख भशखा कय मौवन शॊगाय ऩकायता भझको फाय फाय
ितना का भधरयभ सॊकत
रदम फसा सकोभर आनॊद
र कलऩना की भतत उड़ान
रऩसी सॊग भरभण सानॊद
उजजवर झयनो सी भमकान
रहयाती शीतर भधय गान
परभ अनब नत रकय हहरोय छड़ती अॊतस अभबनव तान
ननमसीभ नब सी परीत अनॊत
असीभ वमोभ तर भद उलरास
सॊचित ननचध तन अतर सौगात
रहयाती अॊिर वऩ रवरास
ननखयता मवणि सा दभक गात
ऩरककत झोका अलहड़ फमाय ओढ़ िनय धानी रता बासा
परकनत सॊग कयती नमन िाय
छॊद भ फॊध कभनीम ऩास
सॊदयता की रवब नत अऩाय
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 13
kaOna hao tuma
AQaraoM po raga malaMd ilae
mad-maQau-rsa makrMd ipe
nayanaaoM maoM saMsaRit hYa- ilae
sauMdr rcanaa kaOna hao tuma
AlakaoM maoM torI saaMJa Zlao
plakaoM sao maRduhasa Clao
]r maoM maQaur p`saUna iKlao
SaaoiBat rmaNaI kaOna hao tuma
tna kaOmaudI isaMgaar ike
pavaaoM mao p`maad ilae
imalana ka AiBap`aya ilae
kaMit kaimanaI kaOna hao tuma
vaaNaI kaoikla vaasa kro
saur maoM laya AaOr CMd Baro
Knak maQaur hRdya hro
caa$ caMcalaa kaOna hao tuma
चियॊतन Page 14
yah kaOna
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOna Gar sajaa gayaa
hr vastu kao ]saka
pta izkanaa bata gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
tma ivacairt naID maoM
ikrNa puMja ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH inaraSaa basatI qaI
AaSaa ko dIp jalaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na iKlato qao p`saUna
AQar kusauma iKlaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na itrto qao saur
raga malhar gaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
]r tpta qaa jahaETH
SaItlata ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
saUnaopna ka qaa p`vaasa jahaETH
KuiSayaaoM kao ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
p`It sao qaa baOr jahaETH
hRdya hlacala macaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
चियॊतन Page 15
झॊकत
झन - झन झॊकत रदम आज ह
वऩ भ फजत सबी साज ह ऩी आन का भभरा बास ह
भभटगा चिय रवछोह तरास ह
भॊद - भॊद भादक फमाय ह
णखर परकनत न ककमा शॊगाय ह आनन सयोज अनत रवरास ह
कानन कसभ भध उलरास ह
अॊग - अॊग आतऩ शभाय ह
दह नही उय कक ऩकाय ह दॊब भान धन सफ रवकाय ह
परभ ही जीवन आधाय ह
योभ - योभ यस रचधत याग ह
भभरा जो तया अनयाग ह भन सयभबत तन ननत ननखाय ह
नब - भतत तर नव रवमताय ह
घन - घन घोय घटा अऩाय ह
सॊग तभ भया अभबसाय ह अनॊत ितना का ननधान ह
भभरन हभाया परब रवधान ह
चियॊतन Page 16
परभ
इस कावम यिना भ भाबतरक छॊदो क साथ रम फिता का धमान
तो यखा ही गमा ह साथ ही दो नम परमोग बी ककए गम ह एक - ऩ यी कावम यिना भसपि दो अयीम शबदो क साथ की गई ह
द सया - ककसी बी शबद की ऩनयावसतत नही ह
नामक (नानमका स)
हभ तभ हय ऩर सॊग धया ऩय सख दख तभ गभ ध ऩ छाॊव उय तन भन परण कय परीत गीत ऋत
छर कार जार रवष ऩान हत
कोहट बाव ननत होठ नव गान
झ भ माय भद रग अॊग परान तर रता फॊध बद चिय भभटा काभ यस परभ फाण कछ िरा
बम ब र झ र याग यनत ननबा यीत भध भास यास वह हदखा छरव काॊनत दह भख जया उठा तार शत धाय आग वन रगा
नऩथम स
नीय यॊग बय सात सय सजा झय प र नब वादम मग फजा जऩ-तऩ-वरत दीऩ योरी हाय
चियॊतन Page 17
जगा जग यन नत ईश दवाय
शीर सवा यत हरय हाथ सय पमाय यफ सॊग दव दव वय श र शर शय फन प र खय
ढ़ार खद खदा खशी अॊक बय
तज याज मश भभटा ऩाऩ ताऩ
भामा भरभ धा तोड़ डय शाऩ ठान सतम भ र योभ यग धाय फर फरि ध र रह नय साय
ि य हदन यात बज याभ नाभ
अशर आह भर शाॊनत भशव धाभ फॊध सखा सफ सचध रवचध छोड़
रीन परब धमान रोब ननज भोड़
दग अॊत खोर ऻान अनत कोष
आतभ ननज नाद साॊई सि घोष बरा परभ जन सत भीत झ ठ
ओभ एक सत हदर फसा झ भ
दढ़ ननज फोर ऩय सवा सोभ
भघ घन घोय रवबा सपत वमोभ भरपत गर ऩाद यतन जफ बाव
भोख भभर बतत ऩाय भझ नाव
चियॊतन Page 18
ऩकायता भझको फाय फाय
अधीय रदम सनता झॊकाय फसी ऩामरो भ भध ऩकाय नख भशखा कय मौवन शॊगाय ऩकायता भझको फाय फाय
ितना का भधरयभ सॊकत
रदम फसा सकोभर आनॊद
र कलऩना की भतत उड़ान
रऩसी सॊग भरभण सानॊद
उजजवर झयनो सी भमकान
रहयाती शीतर भधय गान
परभ अनब नत रकय हहरोय छड़ती अॊतस अभबनव तान
ननमसीभ नब सी परीत अनॊत
असीभ वमोभ तर भद उलरास
सॊचित ननचध तन अतर सौगात
रहयाती अॊिर वऩ रवरास
ननखयता मवणि सा दभक गात
ऩरककत झोका अलहड़ फमाय ओढ़ िनय धानी रता बासा
परकनत सॊग कयती नमन िाय
छॊद भ फॊध कभनीम ऩास
सॊदयता की रवब नत अऩाय
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 14
yah kaOna
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOna Gar sajaa gayaa
hr vastu kao ]saka
pta izkanaa bata gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
tma ivacairt naID maoM
ikrNa puMja ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH inaraSaa basatI qaI
AaSaa ko dIp jalaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na iKlato qao p`saUna
AQar kusauma iKlaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
jahaETH na itrto qao saur
raga malhar gaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
]r tpta qaa jahaETH
SaItlata ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
saUnaopna ka qaa p`vaasa jahaETH
KuiSayaaoM kao ibaKra gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
p`It sao qaa baOr jahaETH
hRdya hlacala macaa gayaa
yah kaOna Gar sajaa gayaa yah kaOnahellip
चियॊतन Page 15
झॊकत
झन - झन झॊकत रदम आज ह
वऩ भ फजत सबी साज ह ऩी आन का भभरा बास ह
भभटगा चिय रवछोह तरास ह
भॊद - भॊद भादक फमाय ह
णखर परकनत न ककमा शॊगाय ह आनन सयोज अनत रवरास ह
कानन कसभ भध उलरास ह
अॊग - अॊग आतऩ शभाय ह
दह नही उय कक ऩकाय ह दॊब भान धन सफ रवकाय ह
परभ ही जीवन आधाय ह
योभ - योभ यस रचधत याग ह
भभरा जो तया अनयाग ह भन सयभबत तन ननत ननखाय ह
नब - भतत तर नव रवमताय ह
घन - घन घोय घटा अऩाय ह
सॊग तभ भया अभबसाय ह अनॊत ितना का ननधान ह
भभरन हभाया परब रवधान ह
चियॊतन Page 16
परभ
इस कावम यिना भ भाबतरक छॊदो क साथ रम फिता का धमान
तो यखा ही गमा ह साथ ही दो नम परमोग बी ककए गम ह एक - ऩ यी कावम यिना भसपि दो अयीम शबदो क साथ की गई ह
द सया - ककसी बी शबद की ऩनयावसतत नही ह
नामक (नानमका स)
हभ तभ हय ऩर सॊग धया ऩय सख दख तभ गभ ध ऩ छाॊव उय तन भन परण कय परीत गीत ऋत
छर कार जार रवष ऩान हत
कोहट बाव ननत होठ नव गान
झ भ माय भद रग अॊग परान तर रता फॊध बद चिय भभटा काभ यस परभ फाण कछ िरा
बम ब र झ र याग यनत ननबा यीत भध भास यास वह हदखा छरव काॊनत दह भख जया उठा तार शत धाय आग वन रगा
नऩथम स
नीय यॊग बय सात सय सजा झय प र नब वादम मग फजा जऩ-तऩ-वरत दीऩ योरी हाय
चियॊतन Page 17
जगा जग यन नत ईश दवाय
शीर सवा यत हरय हाथ सय पमाय यफ सॊग दव दव वय श र शर शय फन प र खय
ढ़ार खद खदा खशी अॊक बय
तज याज मश भभटा ऩाऩ ताऩ
भामा भरभ धा तोड़ डय शाऩ ठान सतम भ र योभ यग धाय फर फरि ध र रह नय साय
ि य हदन यात बज याभ नाभ
अशर आह भर शाॊनत भशव धाभ फॊध सखा सफ सचध रवचध छोड़
रीन परब धमान रोब ननज भोड़
दग अॊत खोर ऻान अनत कोष
आतभ ननज नाद साॊई सि घोष बरा परभ जन सत भीत झ ठ
ओभ एक सत हदर फसा झ भ
दढ़ ननज फोर ऩय सवा सोभ
भघ घन घोय रवबा सपत वमोभ भरपत गर ऩाद यतन जफ बाव
भोख भभर बतत ऩाय भझ नाव
चियॊतन Page 18
ऩकायता भझको फाय फाय
अधीय रदम सनता झॊकाय फसी ऩामरो भ भध ऩकाय नख भशखा कय मौवन शॊगाय ऩकायता भझको फाय फाय
ितना का भधरयभ सॊकत
रदम फसा सकोभर आनॊद
र कलऩना की भतत उड़ान
रऩसी सॊग भरभण सानॊद
उजजवर झयनो सी भमकान
रहयाती शीतर भधय गान
परभ अनब नत रकय हहरोय छड़ती अॊतस अभबनव तान
ननमसीभ नब सी परीत अनॊत
असीभ वमोभ तर भद उलरास
सॊचित ननचध तन अतर सौगात
रहयाती अॊिर वऩ रवरास
ननखयता मवणि सा दभक गात
ऩरककत झोका अलहड़ फमाय ओढ़ िनय धानी रता बासा
परकनत सॊग कयती नमन िाय
छॊद भ फॊध कभनीम ऩास
सॊदयता की रवब नत अऩाय
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 15
झॊकत
झन - झन झॊकत रदम आज ह
वऩ भ फजत सबी साज ह ऩी आन का भभरा बास ह
भभटगा चिय रवछोह तरास ह
भॊद - भॊद भादक फमाय ह
णखर परकनत न ककमा शॊगाय ह आनन सयोज अनत रवरास ह
कानन कसभ भध उलरास ह
अॊग - अॊग आतऩ शभाय ह
दह नही उय कक ऩकाय ह दॊब भान धन सफ रवकाय ह
परभ ही जीवन आधाय ह
योभ - योभ यस रचधत याग ह
भभरा जो तया अनयाग ह भन सयभबत तन ननत ननखाय ह
नब - भतत तर नव रवमताय ह
घन - घन घोय घटा अऩाय ह
सॊग तभ भया अभबसाय ह अनॊत ितना का ननधान ह
भभरन हभाया परब रवधान ह
चियॊतन Page 16
परभ
इस कावम यिना भ भाबतरक छॊदो क साथ रम फिता का धमान
तो यखा ही गमा ह साथ ही दो नम परमोग बी ककए गम ह एक - ऩ यी कावम यिना भसपि दो अयीम शबदो क साथ की गई ह
द सया - ककसी बी शबद की ऩनयावसतत नही ह
नामक (नानमका स)
हभ तभ हय ऩर सॊग धया ऩय सख दख तभ गभ ध ऩ छाॊव उय तन भन परण कय परीत गीत ऋत
छर कार जार रवष ऩान हत
कोहट बाव ननत होठ नव गान
झ भ माय भद रग अॊग परान तर रता फॊध बद चिय भभटा काभ यस परभ फाण कछ िरा
बम ब र झ र याग यनत ननबा यीत भध भास यास वह हदखा छरव काॊनत दह भख जया उठा तार शत धाय आग वन रगा
नऩथम स
नीय यॊग बय सात सय सजा झय प र नब वादम मग फजा जऩ-तऩ-वरत दीऩ योरी हाय
चियॊतन Page 17
जगा जग यन नत ईश दवाय
शीर सवा यत हरय हाथ सय पमाय यफ सॊग दव दव वय श र शर शय फन प र खय
ढ़ार खद खदा खशी अॊक बय
तज याज मश भभटा ऩाऩ ताऩ
भामा भरभ धा तोड़ डय शाऩ ठान सतम भ र योभ यग धाय फर फरि ध र रह नय साय
ि य हदन यात बज याभ नाभ
अशर आह भर शाॊनत भशव धाभ फॊध सखा सफ सचध रवचध छोड़
रीन परब धमान रोब ननज भोड़
दग अॊत खोर ऻान अनत कोष
आतभ ननज नाद साॊई सि घोष बरा परभ जन सत भीत झ ठ
ओभ एक सत हदर फसा झ भ
दढ़ ननज फोर ऩय सवा सोभ
भघ घन घोय रवबा सपत वमोभ भरपत गर ऩाद यतन जफ बाव
भोख भभर बतत ऩाय भझ नाव
चियॊतन Page 18
ऩकायता भझको फाय फाय
अधीय रदम सनता झॊकाय फसी ऩामरो भ भध ऩकाय नख भशखा कय मौवन शॊगाय ऩकायता भझको फाय फाय
ितना का भधरयभ सॊकत
रदम फसा सकोभर आनॊद
र कलऩना की भतत उड़ान
रऩसी सॊग भरभण सानॊद
उजजवर झयनो सी भमकान
रहयाती शीतर भधय गान
परभ अनब नत रकय हहरोय छड़ती अॊतस अभबनव तान
ननमसीभ नब सी परीत अनॊत
असीभ वमोभ तर भद उलरास
सॊचित ननचध तन अतर सौगात
रहयाती अॊिर वऩ रवरास
ननखयता मवणि सा दभक गात
ऩरककत झोका अलहड़ फमाय ओढ़ िनय धानी रता बासा
परकनत सॊग कयती नमन िाय
छॊद भ फॊध कभनीम ऩास
सॊदयता की रवब नत अऩाय
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 16
परभ
इस कावम यिना भ भाबतरक छॊदो क साथ रम फिता का धमान
तो यखा ही गमा ह साथ ही दो नम परमोग बी ककए गम ह एक - ऩ यी कावम यिना भसपि दो अयीम शबदो क साथ की गई ह
द सया - ककसी बी शबद की ऩनयावसतत नही ह
नामक (नानमका स)
हभ तभ हय ऩर सॊग धया ऩय सख दख तभ गभ ध ऩ छाॊव उय तन भन परण कय परीत गीत ऋत
छर कार जार रवष ऩान हत
कोहट बाव ननत होठ नव गान
झ भ माय भद रग अॊग परान तर रता फॊध बद चिय भभटा काभ यस परभ फाण कछ िरा
बम ब र झ र याग यनत ननबा यीत भध भास यास वह हदखा छरव काॊनत दह भख जया उठा तार शत धाय आग वन रगा
नऩथम स
नीय यॊग बय सात सय सजा झय प र नब वादम मग फजा जऩ-तऩ-वरत दीऩ योरी हाय
चियॊतन Page 17
जगा जग यन नत ईश दवाय
शीर सवा यत हरय हाथ सय पमाय यफ सॊग दव दव वय श र शर शय फन प र खय
ढ़ार खद खदा खशी अॊक बय
तज याज मश भभटा ऩाऩ ताऩ
भामा भरभ धा तोड़ डय शाऩ ठान सतम भ र योभ यग धाय फर फरि ध र रह नय साय
ि य हदन यात बज याभ नाभ
अशर आह भर शाॊनत भशव धाभ फॊध सखा सफ सचध रवचध छोड़
रीन परब धमान रोब ननज भोड़
दग अॊत खोर ऻान अनत कोष
आतभ ननज नाद साॊई सि घोष बरा परभ जन सत भीत झ ठ
ओभ एक सत हदर फसा झ भ
दढ़ ननज फोर ऩय सवा सोभ
भघ घन घोय रवबा सपत वमोभ भरपत गर ऩाद यतन जफ बाव
भोख भभर बतत ऩाय भझ नाव
चियॊतन Page 18
ऩकायता भझको फाय फाय
अधीय रदम सनता झॊकाय फसी ऩामरो भ भध ऩकाय नख भशखा कय मौवन शॊगाय ऩकायता भझको फाय फाय
ितना का भधरयभ सॊकत
रदम फसा सकोभर आनॊद
र कलऩना की भतत उड़ान
रऩसी सॊग भरभण सानॊद
उजजवर झयनो सी भमकान
रहयाती शीतर भधय गान
परभ अनब नत रकय हहरोय छड़ती अॊतस अभबनव तान
ननमसीभ नब सी परीत अनॊत
असीभ वमोभ तर भद उलरास
सॊचित ननचध तन अतर सौगात
रहयाती अॊिर वऩ रवरास
ननखयता मवणि सा दभक गात
ऩरककत झोका अलहड़ फमाय ओढ़ िनय धानी रता बासा
परकनत सॊग कयती नमन िाय
छॊद भ फॊध कभनीम ऩास
सॊदयता की रवब नत अऩाय
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 17
जगा जग यन नत ईश दवाय
शीर सवा यत हरय हाथ सय पमाय यफ सॊग दव दव वय श र शर शय फन प र खय
ढ़ार खद खदा खशी अॊक बय
तज याज मश भभटा ऩाऩ ताऩ
भामा भरभ धा तोड़ डय शाऩ ठान सतम भ र योभ यग धाय फर फरि ध र रह नय साय
ि य हदन यात बज याभ नाभ
अशर आह भर शाॊनत भशव धाभ फॊध सखा सफ सचध रवचध छोड़
रीन परब धमान रोब ननज भोड़
दग अॊत खोर ऻान अनत कोष
आतभ ननज नाद साॊई सि घोष बरा परभ जन सत भीत झ ठ
ओभ एक सत हदर फसा झ भ
दढ़ ननज फोर ऩय सवा सोभ
भघ घन घोय रवबा सपत वमोभ भरपत गर ऩाद यतन जफ बाव
भोख भभर बतत ऩाय भझ नाव
चियॊतन Page 18
ऩकायता भझको फाय फाय
अधीय रदम सनता झॊकाय फसी ऩामरो भ भध ऩकाय नख भशखा कय मौवन शॊगाय ऩकायता भझको फाय फाय
ितना का भधरयभ सॊकत
रदम फसा सकोभर आनॊद
र कलऩना की भतत उड़ान
रऩसी सॊग भरभण सानॊद
उजजवर झयनो सी भमकान
रहयाती शीतर भधय गान
परभ अनब नत रकय हहरोय छड़ती अॊतस अभबनव तान
ननमसीभ नब सी परीत अनॊत
असीभ वमोभ तर भद उलरास
सॊचित ननचध तन अतर सौगात
रहयाती अॊिर वऩ रवरास
ननखयता मवणि सा दभक गात
ऩरककत झोका अलहड़ फमाय ओढ़ िनय धानी रता बासा
परकनत सॊग कयती नमन िाय
छॊद भ फॊध कभनीम ऩास
सॊदयता की रवब नत अऩाय
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 18
ऩकायता भझको फाय फाय
अधीय रदम सनता झॊकाय फसी ऩामरो भ भध ऩकाय नख भशखा कय मौवन शॊगाय ऩकायता भझको फाय फाय
ितना का भधरयभ सॊकत
रदम फसा सकोभर आनॊद
र कलऩना की भतत उड़ान
रऩसी सॊग भरभण सानॊद
उजजवर झयनो सी भमकान
रहयाती शीतर भधय गान
परभ अनब नत रकय हहरोय छड़ती अॊतस अभबनव तान
ननमसीभ नब सी परीत अनॊत
असीभ वमोभ तर भद उलरास
सॊचित ननचध तन अतर सौगात
रहयाती अॊिर वऩ रवरास
ननखयता मवणि सा दभक गात
ऩरककत झोका अलहड़ फमाय ओढ़ िनय धानी रता बासा
परकनत सॊग कयती नमन िाय
छॊद भ फॊध कभनीम ऩास
सॊदयता की रवब नत अऩाय
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 19
सॊफर फन मौवन अनब नत
जीवन हरषित सखद गॊजाय
खन - खन बफखयी हॊसी अभबयाभ
जड़ भ सहज ितन का बान
िॊिर नमना िऩर वािार
भ क ननभॊतरण भौन यसऩान
बफखयाती भरम दह सकाॊत
अरस उषा ननयखती अरवयाभ
भॊद भरॊद भोहक गनत ऩाॊव
परकनत िककत रक कयती रवशराभ
सशोभबत अनकनत सघड़ ननहाय
कानन कसभ रवमभनत भमकान
वाणी सभधय सपत सय गान
कोककर कणठ रम वीणा तान
सॊमभ तोड़ यहा वहत फाॊध
उभड़ अनयाग तयॊग अफाध
ऩकायता भझको फाय - फाय कसभभत वबव मौवन ननफािध
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 20
यभसमा
ओ भय परीतभ भनफभसमा तयी माद सताए यॊगयभसमा ननखयी ह िहय ऩय यॊगत
कहाॊ छऩा ह यॊगयभरमा
भभरन वह अऩना ऩहरा ऩहरा ऩरको का उठ उठ चगयना फकाफ धड़कन का होना
भझको ननहाय तोयी अणखमाॊ
हदर स हदर क जाभ भभर
खाभोशी स रफ भसर
दो तन भभर इक पराण हए
पमाय भ तोय सद क सजमा
हदर ऩय कस काफ करॉ तनहा खद स फात करॉ
भौसभ कपय ह फहका फहका तम ॉ हो सतात आओ रऩमा
पागन क यॊग बफखय बफखय भदहोशी का फहता दरयमा राज क भाय कछ न फोर ॉ
गर रगा र ओ भन यभसमा
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 21
Pyaar
Pyaar ko ilae ]ma` kI kao[- baMidSa nahI haotI laoikna Pyaar hao jaae tao ]ma` hO Aaihsta baZtI
KuiSayaaoM kI saaOgaat yaid ijaMdgaI maoM caaihe
(hr pla)KuiSayaaoM kao baaMTnao vaalaa ek hmasafr caaihe
Pyaar pa ilayaa ek baar ]sao pqar ka baut na banaa[yao gaUMiQayao raoja AaTo kI trh AaOr na[- raoTI banaa[yao
idla kao ]phar samaJa panao kI tmannaa na rKao idla tao idla hO ]sao Pyaar krao AaOr jaIt laao
duinayaa ko ilae tuma kovala ek [Msaana hao laoikna Pyaar maoM iksaI ko ilae tuma pUrI kayanaat hao
Pyaar kIijae tao kIijae pagalapna kI hd tk
imaTa do hstI Kud kI fnaa hao jaae $h tk
duinayaa mao sabasao baDa gama yah nahI ik [Msaana marto hOM gama hO tao yahI ik [Msaana Pyaar krnaa CaoD doto hOM
Pyaar vaao caabaI hO ijasasao KuiSayaaoM ko saaro talao Kulato
duinayaa sao duK dd- imaT jaato gar [MsaaM sao [MsaaM Pyaar krto
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 22
irSto
Apnao hao jaato baogaanao baogaanao Apnao hao jaato hOM
yah duinayaa hO yahaETH irStaoM ko maayanao badla jaato hOM
daost bana jaato hOM duSmana duSmana daost hao jaato hOM
inaja svaaqa- hotu yahaETH samaIkrNa badla jaato hOM
ta]ma` samaJato rho hmarah ijanho hma Apnaa
vaao hI Aaja rah maoM hmaoM zaokroM idyao jaato hOM
PaOsaa hao gayaa hO Bagavana yaaga idyaa Qarma AaOr krma
hao gayao hOM saba sanyaasaI ]sa Bagavana kao pUjao jaato hOM
saca AaOr JaUz ka AMtr imaTa idyaa hO hmanao
Aba saca khao yaaM JaUz maayanao vahI rh jaato hOM
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 23
वदना
अशरधाय भ हहभखॊड को आज रऩघर जान दो
अॊतभिन भ दफी वदना को आज तयर हो जान दो
सजर नमन कोयो स
अशर गार ढरकन दो करण करॊ दन स रवषाद को आज दररवत हो जान दो
रवकर पराण दख स रवहवर
ननयत वमथा भभट जान दो भथ डारो इस तषणा को ऩ णि गयर फह जान दो
स नी आहो भ ससमभत
अभबराषा को कयवट रन दो ननमतबध वमचथत ऩतझड भ ऋत फसॊत छा जान दो
नीयव ननशा गहन तभ भ मवणि ककयण णखर जान दो अॊधकाय भम जीवन ऩथ ऩय
जमोनत ऩॊज बफखय जान दो
हरदम भरमथर जीवन को आज हरयत हो जान दो
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 24
ऩादऩ फॊजय ऩय उगन को आज हर िर जान दो
कसभ कॊ ज णखर िका फहत
भधकय को अफ गान दो मवत बाय झक िका फहत
भकयॊद भध फन जान दो
रवयह तपत इस गात ऩय
भघ बफॊद फयसान दो उदवभरत हरदम उचछवासो को सधा भधभम हो जान दो
परभ भसॊध रता हहरोय रहयो को उनभतत उछरन दो
भादकता बफखय यही अनॊत
परणम भभरन हो जान दो
मौवन सरयता का यतनाकय स
ननसगि भभरन हो जान दो यनत औय भनभसज सा
ऩावन ऩरयणम हो जान दो
करणा रवनम भाधमि का ननजिय सॊगभ हो जान दो जीवन सौदमि अॊफय तक
फन उऩवन भहकान दो
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 25
भन सयभबत कय रो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो आशा स यॊग जीवन बय रो
आबा स उय ऩरककत कय रो
बध उदास भन हरषित कय रो ीण रदम मऩॊहदत कय रो ब र आघात सहज हो रो
गीत परकनत का बफखया सन रो
फीत गमा जो दख का सागय नतभभय हटा आरोक उजागय अॊत हआ वह मवपन ननशािय भानव स हवान रऩाॊतय
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
तपत रदम का तमाग दहकना करण कणठ का तमाग बफरखना त - अॊतस का छोड़ सफकना सजर नमन की योको मभना
शचि िॊदन सा जीवन कय रो दव - बब नत रराट रगा रो उय को परनतभा ईश फना रो वाणी भ भधयता फसा रो
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 26
कसभभत कय जग भध बफखया दो कण ऩयाग फन ससषट सजा दो मवय कोभर फन सय रहया दो बय ितन भन जवाय उठा दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
बरा रवयाग अनयाग जगा दो भानवता का फाग णखरा दो परभ सरयता ननभिर फहा दो
असय भणडन कारी िढ़ा दो
नीयवता भ हरिर बय दो भभटा फफसी खभशमाॊ बय दो हय अधय अभय उलरास बय दो भा धभि गण भानस बय दो
हय ण हय ऩर गॊसजत कय दो तन भन हय जन हरषित कय दो जर नब ब नय झॊकत कय दो
जऩ तऩ फर परण अरऩित कय दो
मवणि उषा की रारी दखो नव परबात भन सयभबत कय रो
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 27
आओ दीऩ जराएॉ
आओ खशी बफखयाएॉ छामा जहाॉ गभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक ककयण बी जमोनत की आशा जगाती भन भ एक हाथ बी काॊध ऩय
ऩरक जगाती तन भ आओ तान छड़ खोमा जहाॉ सयगभ ह
आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
एक भमकान बी ननशछर
जीवन को दती सॊफर
परब ऩान की िाहत
ननफिर भ बय दती फर
आओ हॉसी फसाएॉ हई आॉख जहाॉ नभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
मनह भभर जो अऩनो का जीवन फन जाता गीत
पमाय स भीठी फोरी दशभन को फना द भीत
ननबिम कय जीवन जहाॉ भन गमा सहभ ह आओ दीऩ जराएॉ गहयामा जहाॉ तभ ह
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 28
करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
छा यह ननयाशा क फादर
अॊचधमाया फढ़ यहा परनतऩर
घट-घट कय जी यहा आदभी आदभी निा यहा आदभी
आशा क कछ गीत सजा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
भानवता रह रहान ऩड़ी फरि ितना स फनी फड़ी यतत रऩऩाशा ह ऩश सभान
हम भनज अनम ननज अभबभान
सन धयती का मह योना त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
कभि कर य ऩाखणड ध तिता रवधवॊस वासना दानवता
रपत भानव का जन स पमाय
ननज मवाथि वश कयता सॊहाय
जागयण क अफ गीत गा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
बोग भ ह खॊमा इॊसान
ब र गमा ह मनह फभरदान
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 29
उनभाद शोषण कभनत रविाय
फना मही भानव वमवहाय
ऩथ भानव को उचित फता त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
ह जफ बय यह कशासक
जनता रऩस यही तमो नाहक
सरवधाओॊ की खमता हारत
ऩग-ऩग ऩर-ऩर जीवन आहत
उनीॊदी आॉख खोर अफ त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
अथि सबी कतमो का तर ह
ऻान तज तऩ सफ ननफिर ह
रवसमभत सभमता भौन आघात
कस भभट मह कारी यात
जमोनत ऩॊज कोई बफखया त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
वाणी - अभत अॊतय - रवष ह
जीवन फना छर सासजश ह धभनी यतत शवत हआ ह
परमतय भानव रदम हआ ह
पराणो भ नव रचधय फहा त ॉ करव अऩना कतिवम ननबा त ॉ
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 30
ऩाऩ
ककतन ऩाऩ धया न दख आहदकार स चगनकय रख सहदमो स भानव को भानव
शोरषत फना यहा फन दानव
वसधा न सफको अऩनामा सफक भरए इतना उऩजामा धननको न जग को बयभामा दीनो को ब खा भयवामा
कहीॊ भनज न बॊडाय बय औय कहीॊ खान को तयस भभरकय खाएॊ कभी न आए
कपय बी राखो ब ख सोएॊ
फना मवाथी भनज ह इतना धयती को बी फाॊटा ककतना कहीॊ कॊ गारो न कय बय तो ब ऩो न बॊडाय बय
परजा हभशा फहार यही भहरो भ सदा फहाय यही ब ऩो की अभभट ब हवश न
झोका सदा परजा को यण भ
नशॊस सॊहाय धभि जसा कौन हआ ह यaजा ऐसा
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 31
सभ र नषट कय फॊध फाॊधव
भसॊहासन को ककमा न ताणडव
ठ ॊस बयी यननवास रऩभसमाॊ झयोखा दशिन कयत भभमाॊ इॊसान फना हवान कहीॊ फन फठा नयबी कहीॊ
अफरा ऩय मह फर हदखराता समभख फरशारी बम खाता ऩतर रारसा फटी को भौत
जनभ भरमा खद भाॉ की कोख
ऩसा फना ऩाऩो का भ र
रयशत नात गमा सफ ब र कान न नमाम को भभरी ह छ ट दीनो को जी बय कय र ट
शासक सतता को जफ धय जनता कातय हो रवकर भय तमा अॊत कहीॊ अनमामो का
धया स अनचगनत ऩाऩो का
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 32
जीवन गान गाओ जीवन जर यहा ह तमो भससकी बय यहा ह आग उगर यहा ह दावानर फन यहा ह
भघा फयस जाओ तपत उय को हषािओ
जीवन गान गाओ रवशव की तऩन भभटाओ
गयर ननकर यहा ह जगत भ पर यहा ह रवष ऩीन को रववश इॊसान बटक यहा ह
भन भॊथन कयाओ हदरो भ सधा फहाओ
जीवन गान गाओ भनज को याह हदखाओ
तभ भ नघय गमा ह आरोक कहीॊ नछऩा ह स झता न ककसी को अॊतहीन मह रवबा ह
हदरो भ दीऩ जरा योशनी स नहराओ
जीवन गान गाओ ऩथ परकाश स सजाओ
गॊध ब र गमा ह इॊसान फहक गमा ह ऩषऩ ब र गमा ह भसपि धन भहक यहा ह
प रो को णखराओ जग भ गॊध बफखयाओ
जीवन गान गाओ भन भ खशफ फसाओ
दख मथाई फना ह सख वॊचित हो गमा ह दखो क सागय भ रगा डफककमाॊ यहा ह
न यह ऩाएॊग दख तभ सजॊदगी को जीओ
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 33
जीवन गान गाओ खभशमाॊ ख फ बफखयाओ
शतान रदम छऩा बगवान भ नति फना ह भ नति कहाॉ फोरती द सयो को डसना ह
यफ को हदर फसाओ खदी का सफफ भभटाओ
जीवन गान गाओ खदा को बी ऩा जाओ
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 34
करॊ दन (एक अध या गीत)
करण करॊ दन स आह सॊऩ णि रवशव ह योता जग भ बयी वमथाओॊ की जवारा भ ह जरता तभ की गहन गपा भ ननमतबध गगन क नीि
घट-घट कय भससक-भससक कय जीवन तमोह योता
ध भभर होती आशाएॊ ऩरयिम फना रदन ह
ननषठय ननदिमी ननमनत मरान हआ जीवन ह
मभनतमाॊ फहतीॊ यहीॊ अशर फन अरवयर जरधाया दररवत होता रदम नही ऩाषाण फना नभरन ह
हहभ फन भाहय जभा यतत उय भ नही तऩन ह
परणम डोय जफ ट ट िरी योता कहीॊ भदन ह
ननशवास छोड़ता सागय नीयव वमाकर रहय ददि स वमचथत वदना ऩीड़ा सहती जरन ह
कार फना ननभोही सजा यहा भमकान कहटर
अटटहास कयती तषणा फन गमा भानव जहटर
पररम घटा घनघोय अवसाद रवबध खड़ा ह
उरझा भौन यहमम अभबशारऩत रहय पननर
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 35
छऩा कहाॊ बगवान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
शरिा शाॊनत सतम तमाग दॊब भ खोमा इॊसान
नहीॊ झाॊकता भन भॊहदय भरभ भ बटक यहा इॊसान
तऩ ऩ जा जऩ का भान ब र गमा ह इॊसान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
कहाॊ गई वह हहॊद सॊमकनत सजसका था समभान
कहाॊ गई बायत सभमता सजसका था अभबभान
कहाॊ गाई रकषभी दवी सजसका था फटी नाभ
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
तज शीर भमािदा को धन का कयता गणगान
करणा नमाम दमा दान का रोऩ हआ ह भान
रयशत नात ऩरयजनो का बफरकर यहा न धमान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
िभक दभक भ खोमा गवि गरयभा स अनजान
दीन का कयता शोषण अनचित का यहा न बान
मनह कऩा ऩावन पमाय ऐसा था हहॊदमतान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
ताय-ताय हआ सभाज भनज फन गमा हवान
अॊधाधॊध सफ बाग यह भॊसजर का नही ऻान
गभो भ सफ जी यह खशी का न नाभो ननशान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
जभीॊ थी जफ मवगि महाॊ ब रा जीवन का तान
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 36
आतभ चिॊतन फॊद ककमा रोब भरपसा ही अयभान
ननशा का गहन सामराजम हदतखता न कहीॊ ईभान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
धया तझ ऩकाय यही कयो दभन फहत शतान
दसषट हदशा दो जीवन को कण कण ईश सभान
अफ न सताओ आ बी जाओ दीन का सन गान
छऩा कहाॊ बगवान त ह छऩा कहाॊ बगवान
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 37
CoDao tranao
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
saUnao idvasa qao saUnao rOnaa
saUnao ]r maoM gahna vaodnaa
saUnao pla qao saUnao naOnaa saUnao gaat maoM sauPt caotnaa
AiBalaaYaaAaoM nao krvaT laI k$Naa sao plakoM gaIlaI
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
sauPt Baava qao sauPt ivaraga
ma$ jaIvana maoM sauPt Anauraga
tmasa ivaYaad vaMicat rsa raga
naIrva vyaqaa qaa kOsaa ABaaga
idga idgaMt Aahlaad inanaad idvya jyaaoit hlacala p`maad
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
maaOna EumlMd qaa maaOna saMtap
maaOna p`maaod raga Aalaap
maaOna dgQa duK maaOna p`laap AMtstla maoM maaOna hI vyaap
AaSaa rMijat maMgala saMsaRit
hiYa-t hRdya Jalak navajyaaoit
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
itimar TUTa inad`a pya-Mt
sakla vaodnaa ka kr AMt
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 38
pulaikt Baava GanaGaaor AnaMt ]nmaaidt iqarkto paMva basaMt
smaRityaaETH ivasmaRt sajala nayana AiBanava pirvat-na JaMkRt jaIvana
CoDao tranao Aaja ifr JaUmanao ka mana kr Aayaa hO
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 39
ऩकाय
सहहषणता की वह धाय फनो ऩाषाण रदम रऩघरा द ऩावन गॊगा फन धाय फहो
भन ननभिर उजजवर कय द
कभिब भभ की वह आग फनो िटटानो को वाषऩ फना द धयती सा तभ धमि धयो
शोणणत दीनो को परशरम द
ऊसजित अऩाय स मि सा दभको जग भ जगभग जमोनत जरा द ऩावक फन जवारा सा दहको
कय दभन दाह कॊ िन ननखया द
अनत तीकषण धाय तरवाय फनो ब ऩो को बमकॊ रऩत यख द ऩीय पकीयो की दआ फनो हय दरयदर का ददि भभटा द
शौमि ऩौरष सा हदखरा दो दभन दफी कयाह भभटा द अॊफय भ खीचित तड़ड़त फनो जरा जलभी को याख कय द
भसॊहो सी ग ॊज दहाड़ फनो अनमाम धया ऩय होन न द
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 40
फन रचधय भशया भतमॊजम फहो अनमाम धया ऩय होन न द
अऩभान गयर परनतकाय कयो आततिनाद कहीॊ होन न द फन पररम मवय हॊकाय बयो
शासक को शासन भसखरा द
ऩद दभरतो की आवाज फनो भ को का चिय भौन भभटा द कय अभस धय रवषधय नाश कयो सतम नमाम सवितर सभा द
ससषट सजन का साधम फनो रवहगो को आकाश हदरा द फन शीतर भरम फहाय फहो
हय जीवन को सयभबत कय द
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 41
वीयो का कतिवम
साहस सॊकलऩ स साध भसरि
रवजमी सभय भ श य फरि
दढ़ ननशिम उनभाद परवरि
जवारा सी कय चिॊतन शरि
कामयता की ऩहिान बीनत ह
अॊगाय श यता की परवसतत ह
शोरषत जीवन एक रवकनत ह
नहीॊ भतम की ऩनयावसतत ह
बय हॊकाय पररम रा दो गजिन स अनर परा दो शसतत परफर बजा बय रो पराणो को ऩावक कय रो
अनम रवरि आवाज उठा दो मवय उनभाद घोष फना दो शीश बर ननछावय कय दो आॉि आन ऩय आन न दो
जीवन भ हो भर तऩन
सीन भ धधकती अगन
रकषम हो असीभ गगन
कॊ रऩत हो जग दख रगन
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 42
शरॊगाय ससषट कयती वीयो का ऩथ परकनत सॉवायती वीयो का आहनत अनर ननशिम वीयो का शतर सॊहाय धभि वीयो का
िटटानो सा भन दढ़ कय रो तन फभरषठ सदढ़ कय रो ननबिमता का वयण कय रो उनभाद श यता को कय रो
तऩन स मि की वश कय रो परिणड परदाह रदम धय रो त पानो को सॊग कय रो
शौमि परफर अजम धय रो
गगन बदी यण शॊख फजा दो वजर को तभ ि य फना दो रवजम दॊदभब मवय रहया दो शरम धवजा वमोभ पहया दो
योष दॊब वीयो को वसजित
करणा रवनम वीयो को शोभबत
दीन कातय हो कबी न शोरषत
सतम नमाम स यहो सशोभबत
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 43
नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
नीर कणठ तो भ नही ह ॉ रककन रवष तो कणठ धया ह करव होन की ऩीड़ा सह र ॉ तमो दख स फिन धया ह
तमाग शीरता तऩ सवा का कदाचित यहा न ककॊ चित भान धन रोरऩता मवाथि अहॊ का परा सामराजम फन अभबभान
भानव भ लम आहत ऩद तर
आदशि असगन चिता ऩय ससजजत ह सतम उऩकषत भससक यहा
अनमाम असतम भशखा सससजजत
र त रवत भानवता को काॊधो ऩय अऩन धया ह नीर कणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
सौदमि नही उभड़ता उय भ रवदर ऩ मवाथि ही कभि आधाय अतपत रऩऩासा धन अजिन की
ड फता यसातर ननयाधाय
ननिोड़ परकनत को ऩी यहा भानव भानव को रीर यहा
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 44
ह अॊत कहीॊ इन कतमो का भानव त ॉ तमो न सॊबर यहा
असहाम रदन िीतकायो को पराणो भ अऩन धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
तषणा क ननमसीभ वमोभ भ फन रऩशािय बटकता भानव
सॊताऩ वदना स गरभसत
हय ऩर दख झर यहा भानव
हय मग भ हो सतम ऩयासजत
श री ऩय िढ़ भसीहा तमो
कयत तो स कपय हो रसजजत
उसी भसीहा को ऩ ज तमो
भशयोधामि कय अटर सतम को सीन भ अॊगाय धया ह नीरकणठ तो भ नही ह ॉ
रककन रवष तो कणठ धया ह
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 45
इस गवाय को
हो ब ख स फजाय फढ़ाकय जफ कोई हाथ
उतायता मवणि भहदरका जर यही चिता क हाथ
तो इस गॉवाय को बी मह फात सभझ आती ह
रककन यहन वार ऊॉ िी अटटाभरकाओॊ भ सकत ह योहटमाॉ जफ जर यही चिताओॊ भ
तो इस गॉवाय को बी मह फात गवाया नहीॊ ह
बयसक भहनत क फाद जफ एक शरभभक क हाथ
जटा ऩात न योटी दो वतत की एक साथ
ियाना एक योटी का भझ सभझ आता ह
भाॉ ऩतनी की राश ऩय कय यह ह जो नगन नतम
जभीन जामदाद खानतय कय यह जो बतसि कतम
मह फात इस गॉवाय को नागवाय गजयती ह
गाॉवो भ साधन नहीॊ कभाई का ठौय नही शहयो भ बाग आत िाय ऩस भभर कहीॊ फदहार सा जीना उनका सभझ आता ह
रककन शहयो स जा खतो ऩय कबजा कयना एक साथ सकड़ो ककसानो की जभीन नछनना
भझ तमा ककसी बी गॉवाय को सभझ आता नहीॊ
करज ऩय यख ऩतथय बज रवदश फचिो को मवणणिभ बरवषम दन की िाहत राडरो को फढ़ाऩ भ खद को ढोना सभझ आता ह
रककन उन राडरो का तमा जो छीन कय सफ कछ
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 46
फघय कय दत फ ढ़ भाॉ फाऩ को सभझ तचछ
गॉवाय को रगता ख फ समान वो राडर ह
रऩता का हाथ फॉटाता फिऩन खत खभरहान भ भाॉ का हाथ फॉटाता फिऩन घयो क काभ भ
गॉवाय को तमा सभझदाय को बी सभझ आता ह
रककन फिऩन खद को काॊधो ऩय धय जीता ह
होटरो दकानो सड़को पसतिमो भ ऩरता ह
रगता गॉवाय को हई फभानी सजॊदगी ह
कामय फन जो जीत ह शाॊनत शाॊनत जऩत ह कातय फोर यखत ह अऩभान बी सहत ह
दभन इन जानतमो का एक हदन सभझ आता ह
ककॊ त बमाघर फन जो छोट याषि ननगर जात ह द सय दशो की बी फागडोय िरात ह
इस गॉवाय क ऩलर तो कछ बी नही ऩड़ता ह
नता फनन स ऩहर वह खाना खात ह याजनीनत भ जभन ऩय फस ऩसा खात ह
नताओॊ का कयोड़ऩनत फनना सभझ आता ह
रककन आभ जनता तरमत अऩभान सहती यह
ब ख गयीफी जलभ भरषटािाय स भबड़ती यह
दश को फि नता गॉवाय सभझ ऩाता नहीॊ
अय सभझदायो इस गॉवाय को बी सभझा दो ऊट ऩटाॊग हयकतो को बज भ घसवा दो
गय नहीॊ तो इस गॉवाय को भ खि ही फतरा दो
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 47
दननमा क असरी अज फ
हार कपरहार एक हआ तभाशा दननमा वारो दो धमान जया सा रवशव भ नए अज फ िन गए
एस एभ एस स वोहटॊग ककए गए
कयोड़ो का हआ वाया - नमाया दकय वामता इजजत का माया बोरी जनता को फनामा गमा ताज क नाभ ऩय पॊ सामा गमा
भीड़डमा बी फपक प फन गई
वह बी ताज क ऩीछ ऩड़ गई जनता स सफन गहाय रगाई
सजतन िाहो वोट दो बाई
वोट क नाभ ऩय ख फ कभामा बीख भाॊगन का नमा तयीका ऩामा अय बाई ताज कहाॉ अज फा ह
वहाॉ तो सोई फस एक भहफ फा ह
आज क मग भ ककतनी तयतकी ह
िन हवाई-जहाज सड़क ऩतकी ह याकट भभसाईर काय भसताया होटर ह खरती हदन यात जहाॉ शऩन फोटर ह
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 48
रवशव का परथभ अज फा - धमान द भॊफई की रोकर िन भ सपय कय हदखरा द
कोई भाई का रार साबफत कय द
इसस फड़ा अज फा दननमा भ हदखा द
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
द सया अज फा बी हभाय दश भ नजय उठा कय दख रो ककसी बी शहय गरी भ
किय क डबफो स खाना ढ़ ॊढ़ता आदभी उसी को खा कय अऩनी ब ख भभटाता आदभी
आओ हदखाता ह ॉ भ आऩको सचिी अज फ
परगनत क दौय क म ह असरी अज फ
तीसया अज फा - कीड़ो सा यगता आदभी मरभ पटऩाथ िक ऩय जीवन बफताता आदभी सड़को ऩय सफह रोटा रकय फठा आदभी दणखए अज फा भजफ य ककतना आदभी
औय बी ककतन अज फ ह हभाय दश भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ एक एक कय चगनाना ह न भय फस भ
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 49
रवडॊफना तमा रवडॊफना ह - हभ इतनी तयतकी कय ऩाए
भबखायी को भोफाइर तो द सक ककॊ त योटी न द ऩाए
तमा रवडॊफना ह - साठ सार स परौढ़ भशा िरा यह ह फचिो को अनऩढ़ यख उनह फ ढ
होन ऩय ऩढा यह ह
तमा रवडॊफना ह - शहयो भ भिो यर तो रा सक ह रककन आभ आदभी को अबी तक एक घय न द सक ह
तमा रवडॊफना ह - खती की ऩदावाय दस गना फढ़ा िक ह रककन ककसानो की आतभहतमा को नही योक सक ह
तमा रवडॊफना ह - राखो ड़डगरी धायक फना हदए ह रककन उनको योजगाय क कोई साधन नही हदए ह
तमा रवडॊफना ह - ककतन कोटि किहयी खरवाए
रककन एक भकदभा ननऩटान को िाय जनभ रन ऩड जाएॊ
तमा रवडॊफना ह - ककतन कयोड़ऩनत ऩदा ककए घय स
रककन आधी जनता दो वतत की योटी को तयस
तमा रवडॊफना ह - सफस अचधक कान न हभन फनाए
रककन भरषटािाय दश का अभबनन अॊग ह मही सभझ ऩाए
तमा रवडॊफना ह - फचि बगवान का रऩ होत ह रककन सफस अचधक फार भजद य हभाय महाॊ ही होत ह
तमा रवडॊफना ह - भलटीपरतस भालस गगनिॊफी इभायत ह रककन महाॊ आध रोग झगगी झोऩड़ी भ यहत ह
तमा रवडॊफना ह - दश को म नता िरात ह जो दश को कभ दशवाभसमो को जमादा िरात ह
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 50
कोख स
ऩरयिम - एक गबिवती भहहरा अलिासोनोगरापी सटय भ भर ण क भरॊग का ऩता कयान क भरए जाती ह जफ ऩट ऩय रऩ रगान क फाद अलिासाउॊ ड का सॊवदी सॊस िक घभामा जाता ह तो साभन रग भाननटय ऩय एक दषम उबयना शर होता ह इसस ऩहर कक भाननटय भ दषम साप साप उबय एक आवाज ग ॊजती ह औय
मही आवाज भयी करवता ह ndash lsquoकोख सrsquo आइम सनत ह मह आवाज -
भाॉ सनी भन एक कहानी सचिी ह माॉ झ ठी भनगढ़ॊत कहानी
फटी का जनभ घय भ भाम सी राता खभशमो का ऩर भातभ फन जाता फधाई का एक न मवय रहयाता
ढ़ोर भॊजीय ऩय न कोई सय सजाता भाॉ
न फॊटत रडड खीर भभठाई फताश न ऩकत भारऩए खीय ऩॊयाठ
न िौखट ऩय होत कोई खर तभाश
न ही अॊगन भ कोई ठभक नाित भाॉ
न दान गयीफो को भभर ऩाता न ब खो को कोई अनन णखराता न भॊहदय कोई परसाद फाॊटता
न ईश को कोई भननत िढ़ाता भाॉ
भाॉ को कोसा फटी क भरए जाता तानो स जीना भसशकर हो जाता फटी की भौत का परमतन बी होता
गरा घोटकय माॊ सजॊदा दफ़ना हदमा जाता भाॉ
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 51
दबािगम स महद कफ़य बी फि जाए
ताउमर फस सवा धभि ननबाए
ि लहा िौका फतिन ही सॊबार जाए
जीवन का कोई सख बोग न ऩाए भाॉ
रऩता स हय ऩर सहभी यहती बाईमो की जरयत ऩ यी कयती घय का हय कोना सॊवायती
अऩन भरए एक ऩर न ऩाती भाॉ
बाई फहन का अॊतय उस सारता हय वमत ऩय अचधकाय बाई जभाता भाॉ फाऩ का पमाय भसफ़ि बाई ऩाता
उसक हहमस घय का ऩ या काभ ही आता भाॉ
ककताफ कऩड़ बोजन णखरौन
सफ बाई की िाहत क नभ न
भाॉ बी णखराती ऩतर को परथभ ननवारा उसक हहमस आता कवर फिा ननवारा भाॉ
फटी को भभरत कवर बमाखमान
फभरदान कयन की परयणा राब गणगान
आहत होत हय ऩर उसक अयभान
फटी को दतकाय भभर फट को भान भाॉ
भशा का अचधकाय ऩतर को हो फटी तो कवर ऩयामा धन हो
इस फटी ऩय कफ़य खिाि तमो हो
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 52
ऩढ़ान की दयकाय बरा तमो हो भाॉ
आज रवऻान न आसान ककमा ह
अलिा-सोनोगराफ़ी मॊतर हदमा ह
फटी स छटकाया आसान ककमा ह
कोख भ ही भर ण हतमा सयर ककमा ह भाॉ
भाॉ त बी कबी फटी होगी इन हारातो स गजयी होगी
आज इसीभरए आमी तमा टमट कयान
भझको इन हारातो स फिान भाॉ
भाॉ महद सि ह थोड़ी बी मह कहानी ऩ वि फन भया जीवन बी एक कहानी
दती ह ॉ आवाज कोख स कयो खतभ कहानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी कयो सभापत भझ न दो भझ सजॊदगानी
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 53
ऩदचिनह
फिऩन भ भन भहाबायत ऩढ़ी थी मचधसषठय का िरयतर बामा था
सोिा था -भ बी जीवन भ सदव सतम फोर ॊगा
सभझ नही आता - आज रोग भझ
ऩागर तमो कहत ह
फिऩन भ भन गौतभ फि को ऩढ़ा था उनका साध ऩन बामा था
सोिा था - भ बी तन स न सही
भन स अवशम साध फन ॊगा सभझ नही आता - आज रोग भझ
फवक प तमो कहत ह
फिऩन भ भन गीता ऩढ़ी थी कषण का उऩदश बामा था
सोिा था ndashlsquoभ बी कभिणमवाचधकायमत भाॊ परष कदािन
अऩनाऊॉ गा lsquo फस कभि करॊ गा
पर की इचछा नही यख ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग तमो कहत ह -
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 54
अय इसका ख फ पामदा उठा रो फदर भ कछ नही भाॊगता
फिऩन भ भन ऩढ़ा था - दहज कपरथा ह सोिा था - बफना दहज शादी करॊ गा
ऩतनी को समभान द ॊगा उसक भाॉ फाऩ को
अऩन भाॉ फाऩ का दजाि द ॊगा सभझ नही आता -
आज रोग भझ तमो कहत ह - धोफी का -------- न दाभाद न फटा
फिऩन भ भन गाॊधी को ऩढ़ा था सोिा था - भ बी अऩनाऊॉ गा सादा जीवन उचि रविाय
सभझ नही आता - आज रोग भझ
गधा तमो कहत ह
फिऩन भ भन भदय टयसा को ऩढ़ा था सोिा था - फड़ा हो कय
भ बी करॉ गा रोगो की ननमवाथि सवा
सभझ नही आता - आज रोग भझ तमो कहत ह - जरय इसकी ननमवाथि सवा भ बी
कछ मवाथि होगा
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 55
भसाकफ़य
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
सफ अऩना अऩना यॊग हदखा जात ह कछ अचछ कछ फय काभ कय जात ह
कछ हीय-याॊझा ररा-भजन जसा पमाय कय जात ह
कछ धभिगर शॊकयािामि फन
अदवत औय रवशवास द जात ह कछ नानक फि ईसा ऩगॊफय फन
भानवता को हदशा द जात ह
कछ याणा परताऩ भशवाजी गर गोरव ॊद फन
दीनो को जसलभमो स फिा जात ह कछ नाहदय गोयी तभ य फन
दश को र ट र जात ह
कछ आमिबटट बामकय फन
खगोर फना जात ह कछ ियक सशरत फन
चिककतसा को आमाभ द जात ह
कछ अशोक िॊदरगपत आकफय फन
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 56
दश को जोड़ जात ह कछ औयॊगजफ भीय जाफ़य जमिॊदर फन
दश को तोड़ जात ह
कछ गाॊधी रववकानॊद फन
ऎस कभि कय जात ह कक अऩन ऩीछ अऩन
ऩदचिनहो को छोड़ जात ह
कछ बसतत भ रीन हो जात ह भीया फन कषण को ऩा जात ह
कछ सभाज सधायक फन
याभ भोहन याम औय कफीय फन जात ह
कछ भदय टयसा फन
द सयो की सवा अऩना रत ह उनभ ही ईशवय औय खशी ढ़ ॊढ़
खद को ब र जात ह
कछ बगत आजाद फोस फन
दश ऩय ननछावय हो जात ह कछ तरगी हषिद वीयपपन फन
दश को ही ि स जात ह
कछ मवाओॊ क आइकान फन
ककॊ ग-खान बफग- फी फन जात ह कछ ऩागरऩन की हद तक चगय
अऩनो की ऩीठ भ छया घोऩ जात ह
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 57
कछ हवान फन जात ह कछ शतान फन जात ह कछ फईभान फन जात ह कछ समभान ऩा जात ह
कछ रवऻान स मान फना जात ह कछ जीवन को योशन कय जात ह
कछ भानवता को तफाह कयन
ऩयभाण फभ चगया जात ह
कोई खन फहाता ह कोई ख न ि सता ह
कोई धभि दश जानत ऩय ख न ननछावय कय जाता ह
मह दननमा एक यॊगभॊि ह भसाकफ़य आत ह
अऩना ककयदाय ननबात ह कफ़य िर जात ह
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 58
याभ सत
हनभान नही ऩय याभ बतत ह याभ हभाय योभ योभ ह
सि () कहत ह कछ रवदवान ()
याभ नही इनतहास भ ह
हाॊ याभ इनतहास नही हो सकत वो तो सदा वतिभान यह ह ब त भ बी रवदमभान यह ह हय इॊसाॊ क हदर भ यह ह
वतिभान भ बी उनका असमततव
छाऩ अभभट आदशि वमसतततव बरवषम भ बी हय ऩर यहग
हय जीवन क ऩ जम यहग
अमोधमा रॊका ऩॊिवटी भभचथराककषककॊ धा जनकऩय शफयी अबतर भाकि णडम आशरभ
धनषकोहट चितरक ट याभशवय
ऩग - ऩग ऩय भभरत याभ ऩग
कपय बी कहत याभ नही ह दख उठा कय बायत ब की भटठी बय भभटटी महाॊ की
कण - कण भ तमह याभ भभरग
कपय बी हदख न याभ तमह तो आकय सीना िीय क दखो -
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 59
हय हदर भ तमह याभ हदखग
याभ - याभ जऩ तय गम ककतन
याभ फसा भन ऩामा मवगि याभ यभा ह अणखर जगत भ भो फस याभ नाभ सॊसगि
याभ - सत धयोहय अऩनी तमो न कय हभ ऩनरिाय नवजीवन द याभ सत को कय र अऩना बी उिाय
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 60
परब
अनॊत स मि गरह तायागण
ननमसीभ वमोभ भ रवदमभान
भशयोधामि कय आऻा सतता ननयॊतय रवियण समभान
तर तण खग नय भीन बॊग िय
वचधित सदा ईश वयदान
बफखयी जगत अतर रवबव याभश
ननत मतनत अटर सतम भहान
हदवम परबा जग सतत सशोभबत
भानव रदम गहन बय बाव
याग रवयाग अनयाग रवनोद
ससषट रवब नत जगाहद परबाव
आहद अनाहद एक ही परबता सॊदय यहमम का गॊजाय
भोहक भधय भनोहय भाणणक
आधीय रदम सनता ऩकाय
शाशित एक फहभाॊड भ त िय अिय मवीकायत भौन
वरण भारत हदव अकि भमॊक
ऩयभ सतता स रवरग कौन
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 61
eTma AaOr Bagavaana
kNa kNa maoM basata Bagavaana
jana jana maoM rhta Bagavaana maayaa torI baDI inaralaI
eTma maoM idKta Bagavaana
[laoTana hO CaoTa iktnaa
sau[- naaok ka Krba hO ijatnaa eTma maoM jaba ClaaMga lagaae
jaa- ka [k AMSa inaklata
sfurNa p`sfurNa yah idKato
spoTma sao phcaana batato nagaNya khao tuma [nakao iktnaa
Anaok p`Baava yah idKlaato
eTma Kud hO CaoTa [tnaa
naaiBak ka tao ifr yaa khnaa laoikna [sao ivaKMiDt krko
imalatI jaa- caahao ijatnaa
ivaikrNa ko sva$p tao doKao
elfa baITa gaamaa prKao yah BaI jaa- ApnaI rKto
KUba saMBaala kr [nakao rKao
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 62
हहॊदी अभबभान ह
मवाभबभान ह
हहॊदी हभाया भान ह
जान ह
जहान ह
हहॊदी हभायी शान ह
सय तार ह
रम बाव ह
हहॊदी हभाया गान ह
हदरो का उदगाय ह
बाषा का सॊसाय ह
हहॊदी जन-जन का आधाय ह
फोभरमो की झॊकाय ह
बायत का भशॊगाय (शॊगाय) ह
हहॊदी सॊमकनत का अवताय ह
रविायो की खान ह
परभ का ऩरयधान ह
हहॊदी बाषाओॊ भ भहान ह
फाग की फहाय ह
याग भ भलहाय ह
हहॊदी हभाया पमाय ह
दश की शान ह
दवो का वयदान ह
हहॊदी स हहॊदमतान ह
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 63
बायत
अरण परबात ककयण परथभ
ि भतीॊ हहॊद बार अरपरतभ
कयतीॊ आहदतम यसशभमाॉ ससषट का अभबषक परथभ
हहभ शर शरॊगो स
अवतरयत हो अपसया सी झ भती भद नतिन कयतीॊ
आरोक फ़रातीॊ ऩफ़लर सी
नसचगिक सौदमि छटा ननयारी ग ॊजत मवय दवारमो स
ईश मतनत अििन आयती हहॊद क हय नगय स
शॊखो का ऩावन नाद
मऩॊहदत घॊटो का नननाद
डोरत दवो क भसॊहासन
बततो का अनतयक उनभाद
कानम कभायी की सषभा भन दख - दख हषािता
तीन हदशा भ रवमतत जरननचध
फॊग अयफ हहॊद रहयाता
अरणोदम औय अमताॊिर
ियणो भ शीश नवाता
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 64
तीन सागयो का सॊगभ
भभर यज - ियण फाॉटता
भॊदाककनी काभरॊदी नभिदा शोभबत कयतीॊ हहॊद धया कावयी कषणा भहानदी
हरयत भसॊचित उऩजाऊ धया
छरका अभत जहाॉ वसधा रवशव खमानत ऩावन भहतता
उजजन नाभसक परमाग हरयदवाय भहाकॊ ब तीथि रगता
जनक रवशव सभमता का हड़पऩा भोहन-जोदाड़ो का श नम की उतऩसतत का
परािीनतभ बाषा सॊमकत का
वदो उऩननषद ऩयाणो का याभामण भहाबायत गीता का बाषकय भभहहय आमिबटट का सशरत जीवक ियक का
ऩ णि रवशव को ऩाठ ऩढ़ामा दशिन सॊमकनत अधमातभ
ऻान बसतत कभि बतरवणी अचमत फहती धाया ऩयभाथि
धभो सॊमकनतमो का अदभत सॊगभ
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 65
ऩलररवत अनक भत सॊपरदाम
रवभबनन भत धायाएॊ भभरीॊ फनी एक - पराण ऩमािम
रवसमभत कयती ऩया वामतकरा उननत था इतना रवऻान
सभि करा कायीगयी रवशव कयता था समभान
रवदवानो वीयो की ऩनम धया ऻानी दषटा करष भहातभा फदरी दवायका ऩयी याभशवय हय धाभ फसा ऩयभातभा
सॊघषि सवाथि अहॊकाय भद
ऩरयतमाग का हदमा सॊदश
सतम अहहॊसा तमाग भभि रवशव न ऩामा उऩदश
तयी गोद जनभ एक वयदान
भाॉ मवीकायो कोहट परणाभ
जननी जनभब भभ मवगि सभान
अभबनॊदन ब भभ रोक कलमाण
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 66
बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर
(बाबा ऩयभाण अनसॊधान क दर ऩय मह करवता क दर की गनतरवचधमो एवॊ उऩरसबधमो ऩय परकाश डारती ह अपसया साइयस धरव क दर भ तीन अनसॊधान रयएतटय ह
नाभसक (भहायाषि) भ ककयणन सॊमतर रगामा गमा ह)
अयफ भसॊध तट शोभबत
ऻान परसाय ननत भखरयत
ऩयभाण अनॊत ऻान ऩ रयत
सजन सॊसनत ननयत परहभसत
चगरय ऩमोचध भधम सशोभबत
परकनत छटा सघन यॊसजत
ननखाय कन कन आचछाहदत
अभबयाभ दषम स उय ऩरककत
हहॊद भकट ऻान ऩयिभ
रपत अऻान भभट भरभ
ऻान तीथि आरोक उदगभ
रवशव रवखमात मथर शरभ
शसतत सॊिरयत बायत सफर
ऩयभाण शसतत सॊऩनन परफर
सॊऩ णि दश गौयव सकर
rsquoबाबाrsquo rsquoकराभrsquo rsquoरवकरभrsquo कभिमथर
क दर भ rsquoअपसयाrsquo अवतरयत
रवऻानी परभ ऩाश स हरषित
गोर गॊफद rsquoसाइयसrsquo ननभभित
ऩयभाण ऊजाि परतीक ससजत
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 67
rsquoधरवrsquo स फनी ननज ऩहिान
बायत का गौयव अभबभान
ऩोरषत नाना अनसॊधान
रवशव गाम मतनत गान
चिककतसा तर उऩमोग भहती रवककयण ननदान उऩिाय कयती परकनत क यहमम सभझाती भानव को नवजीवन दती
नाना अनन फ़सर रवकभसत
खादमानन सबज दार ककयणणत
rsquoकषकrsquo सरवधा नाभसक ननभभित
जीवन सौदमि रवऻान भसॊचित
अहो बागम शरभ भ जट परशसमत ऩथ परनत ऩर डट जन जन रवकास भागि जट आरोक परखय अऻान भभट
भकट बार मग मग यह
वसधा गौयव तयणण यह
सशरभ ननत नननाद यह
अरऩित ऩ जा कभि यह
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम
चियॊतन Page 68
मवागत गीत
(ब तऩ वि याषिऩनत भहाभहहभ डा एऩीज अबदर कराभ क मवागत भ यिा गमा गीत) मवागतभ समवागतभ
भहाभहहभ समवागतभ याभशवय की ऩरवतर ब भभ ऩय जनभ भरमा इक भहाभना न
lsquoचथरकयारrsquo क भहान ऻाता नई हदशा दी करव भना न
मवागतभ समवागतभ
अभयागत ससवागतम सवागतम ससवागतम रवऻान को उननत फनामा बायत को गौयव हदरवामा
lsquoनागrsquo lsquoअसगनrsquo lsquoऩथवीrsquo lsquoआकाशrsquo
शसतत सॊऩनन दश फनामा मवागतभ समवागतभ
परततभा धनी ससवागतम सवागतम ससवागतम द य गगन भ हभ उड़
ऩॊख खोर हभ सॊग तय ननत नई ऊिाईमाॊ
बायत न ऩाई सॊग तय मवागतभ समवागतभ
भारत रतन ससवागतम सवागतम ससवागतम बायत को सऩय फनान का मवपन सजामा जो आऩन
कयग ऩ या हभ उसको नव रचधय जगामा आऩन
मवागतभ समवागतभ
महामहहम ससवागतम सवागतम ससवागतम