ROYAL TOMBS OF PERAK: THEIR CONTRIBUTION TO THE ORIGIN OF THE

l/JNGDOM OF Y'\ '~. '• '~ '' Af' r,., ACJIEHN.ESE L"\.._ i' ; ~ . - !.. t~ 1~ LJ j""\_ - -1

INFLUENCE IN PERAK

By

SUPRAYITNO

Thesis submitted in fulfilln1ent of the require1nents for the degree of

Doctor of Philosophy

1v1arch 2010

PENGHARGAAN

Syukur ke hadrat Allah S.\\ .~ ' dc-ngan dan inayat-Nya penulisan tesis i:<

dapat diselesaikan. Rakaman penghargaan yang setinggi-tingginya dan setulus hati

saya ditujukan kepada Profesor Madya Dr.Mokhtar Saidin, Pengarah Pusat

Penyelidikan Arkeologi Global, USM dan juga penyelia utama dalam kajian saya di

atas segala bimbingan, tunjuk ajar dan bantuan yang diberikan oleh beliau sepanjang

penyelidikan ini. Turut diingati, bantuan dan saranan dari Profesor Madya Dr.

Stephen Chia dan En. Hamid Mohd Isa dalam penyelidikan ini.

Terima kasih juga saya ucapkan kepada Encik Azman, Encik Jeffri Abdullah, Encik

Hanif diatas segala bantuannya sepanjang kajian lapangan di Perak. Segala bantuan

dan saranan sepanjang kajian lapangan di Perak amatlah dihargai. Kepada staf Pusat

Penyelidikan Arkeologi Global, USM- Kak Wan, Puan Hasnah, Puan Nonnah, Ravi,

Sairul, Zalika, Mutalib, Faris, Ihkwan, Mr Goon, dan Nasa terimakasih atas segala

pertolongan yang dihulurkan sepanjang pengajian saya di USM. Kepada Nisa. Nazli

dan Puan Mahani, terima kasih kerana turut membantu dalam ketja-kerja di Makmal

dan pembuatan peta untuk melengkapi tesis.

Kepada Encik Bachtiar daripada Balai Seni Lukis Ncgara. Malaysia dan Kasturi saya

ucapkan terima kasih atas bantuan melukis batu nisan Aceh dan kajian di Arkib

Nesara !vlalay-'sia K_uala. Lurnpur. T'crin1a kasih jug~! kepada l)rofCsor \/la(iya

Bahasa Ivlclayu eli Ivlula:;si'L !JCliau saya bany;lk belajar tentang Buday<J.

Bahasa Melayu dan Kc•munibsi Politik Orang l'v1elayu.

11

Penghargaan turut pula diberikan kepada rakan saya Dr. Husnan Lubis bt

Ora. Mardiah Mawar L 'Tharen atas bantuan yang diberikan sepanj<

pengajian saya di USM mahupun kerja lapangan di Aceh dan Riau. Tenm~l ' J,;n

juga kepada adikku Ahmad Sofyan, Drs. Rudi Kuswoyo, Drs. Wahyu, dan Drs.

Khairuddin Lubis atas segala bantuan sepanjang kajian lapangan di Riau. Di samping

itu, terima kasih juga ingin diucapkan kepada Datok Sabirin Somadiraja, Ramli,

gelar Datok Du Balai (Kepala Negeli Muara Takus), Effendi Gelar Datok Majo

Besar, Anas Badrun, Cikgu Abdul Latif, dan Profesor Suwardi atas segala maklumat

yang diberikan sepanjang tempoh pengkajian saya di Kabupaten Kampar dan

Pelalawan, Provinsi Riau.

Kepada rakan saya, Drs. Husaini Ibrahim, Ora. Rini, Miswar, Bang Samir, Eri, Bang

Samsul, Bang Fuadi, Bang Men, Risi dan seluruh keluarga di Biruen dan Banda

Aceh terima kasih atas segala petiolongan sepanjang kajian lapangan di Aceh.

Penghargaan yang setinggi-tingginya kepada Almarhum Adinda Putera diatas segala

bantuan sepanjang pengkajian lapangan sama ada di Perak mahupun di Aceh,

utamanya dalam membaca inskripsi pada batu nisan Aceh. Bantuan beliau membeti

makna yang sangat berguna dalam penyelidikan ini. Semoga arwah beliau diampuni

oleh Allah SWT. Terimakasih juga kepada Drs. Suprapto, Mas Eko dan Mukhlis

kerana bantuan beliau sepanjang penyelidikan di Tapak Kota Rantang, Hamparan

Perak, Kabupatcr; Deli Serclang. Pmvinsi Sumatera Utara.

Malaysia yang telah mcmbcrikan pclbagai kemudahan untuk menyiapkan penulisan

tcsis ini. Terima kasih juga kepada seluruh rakan saya di Dcpartcmen Ilmu Sejarah

111

Fakultas Sastra USU, terutarna Dra. S.P. Dewi Mumi, Dra. Ratna, Drs. Edi

Sumarno, Drs. Nazief Chatib, dan Drs. Wara Sinuhaji, Dra. Rahlina Muskar,

M.Hum, L\~. :' il1 Pctrdoc:i ·.LSi atas bantuan sepanjang JY:' sava eli

USM. Kepada Dra. Fitriaty Harahap, (Ketua Departernen Ilmu Sejarah, USU),

Profcsor Saifuddin, M.A., Ph.D. (Dekan Fakultas Sastra USU), dan Profesor

Chairuddin P. Lubis, DTM&H, Sp.A(K), (Rektor USU) diucapkan terima kasih atas

kebenaran untuk rnengikuti Program Ph.D. di USM, Pulau Pinang, Malaysia.

Akhir sekali, ribuan terirna kasih saya ucapkan kepada ahli keluarga penulis

terutamanya kepada ibunda tersayang, Satirnah dan Hj. Urnrni Salamah. Terima

kasih atas segala sokongan dan doa yang diberikan pada bila-bila masa. Terirna kasih

teristirnewa kepada isteri tercinta, Effi Kadriawati atas doa dan sokongan pada bila-

hila masa serta pengorbanan beliau rnendidik, rnembesarkan dan rnenjaga dua buah

hati kami tercinta, Aulia Ilham Prayitno dan Daniswara Prayitno sepanjang studi

saya di USM, Pulau Pinang, Malaysia.

Pulau Pi nang, l'vlac 2010

~. . '-. ............ -........... ---..-. ... JUjJld_':-illi',_}

IV

KANDUNGAN

PENGHARGAAN.................................................................. n KANDUNGAN.. ... .... . . . . . . . .. . . .. .. . ..... .. . . .. . .. . ... .. . .. . .. . . . . .. . .. . .. . .. . ... v SENARAI PETA........ ........ .... ... .. . .. . .. . .............. ... . ..... ............ XII

SENARAI FOTO................................................................... XIII

SENARAI JADUAL............................................................... XVI

SENARAI RAJAH................................................................. XVll

SENARAI LAMP IRAN........................................................... xvm GLOSARI . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . .. . .. . . . . ....................................... XXI

SINGKATAN...................... ... ............................ .................. XXll

ABSTRAK........................................................................... XX Ill

ABSTRACT......................................................................... XXV

BAB I KESULTANAN PERAK DAN MAKAM DIRAJA

1.1 Sejarah Kesultanan Perak ..................................................................... . 1.1.1 Rekod Terawal Mengenai Negeri Perak ...................................... 1 1.1.2 Kajian Sejarah Perak.. .... ... .............. ...... ......... ............................... 5

1.1.2(a) Winstedt dan Wilkinson (1934)....................................... 5 1.1.2(b) Abdullah Haji Musa Lubis (1958)................................... 6 1.1.2(c) BuyungAdil (1972) ......................................................... 7 1.1.2( d) Andaya (1979).. ............ .......................... ......................... 8 1.1.2( e) Fawzi Basri (1986).......................................................... 8 1.1.2(f) Misa Melayu (1968)......................................................... 9 1.1.2(g) Buku dan Ariikel Mengenai Sejarah Perak.. .... .. .. .... .... ... 1 0

1.2 Makam-Makam Diraja Perak.... ............ .... .. ... .... .. .. .. .. .... .. ..... 10 1.2.1 Abdul Shukor (1907)......................................... ............. 12 1.2.2 Wilkinson ( 1920).......................................................................... 15 1.2.3 Ryan (1955).............................................................. 16 1.2.4 Halim (1977, 1981).. ...... .................. ........... ................. 18 1.2.5 Abdul Wahab (1985)....... ............. ............... ..... ........... 20 1.2.6 Othman (1988)................................ .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... 20

1.3 Isu dan Masalah...................................... ....... ...... .... .. .. ....... ...... 21 1.3 .1 Tarikh Kemangkatan dan Pentadbiran Sultan h:rak...... ...... ...... .. 22 1.3.2 Asal-Usul Batu Acch.................................................................... 22 1.3.3 Asal-Usul Pengasas Negeri Perak ............................................... 26 1.3 . .f Batu Nisan Aceh Pada I\1akam Diraja Perak........ ..................... 27 l ~~.s Pengaruh Aceh di Negeri Perak .............................................. . 28 l.?-J' Lukasi l'v1akam-Makam D1raja Perak......................................... 29

-~ Tniu:_-n1 f.:.Li.i1an ...................................... " .............. .

1.4.2 Penyusunan Asal-Usul Pengasas Kerajaan Ncgeri Perak .......... .. 1.4.3 Pengaruh Aceh di Ncgeri Perak ................................................ .. ! .4.4 Kecludukan !Vlakam-Makam Diraja Perak.. .............................. .. 34

1.5 Metodologi Kajian ............................................................................... . 34

v

1.5.1 Pengumpulan Data........................................................................ 34 1.5.1(a) Survei............................................................................... 35 1.5.1 (b) Penelitian Perpustakaan..................... . ........................... 35

· .~.2 Dcskrip~; Data.......................................... .. ............ . 36 i . .:'.3 Analisis Data................................................................................ 37

1.5.3(a) Analisis Kualitatif............................................................ 37 1.5.3(b) Analisis Makmal.............................................................. 38

1.5.4 Pentarikhan.................................................................................... 39 1.5.4(a) Pentarikhan Relatif.......................................................... 39 1.5.4(b) Pentarikhan Radiokarbon................................................ 39

1.5.5 Penulisan (Historiografi)........................... .................................... 39 1.6 Kesimpulan............................................................................................ 40

BAB 2 KAJIAN MAKAM-MAKAM Dl ASIA TENGGARA

2.1 Adat Pengk:ebumian Raja-Raja Melayu................................................. 42 2.1.1 Rekod Terawal Mengenai Penguburan Islam di Asia

Tenggara........................................................................................ 42 2.1.1(a) John Davis 1599 ............................................................... 44 2.1.1(b) Bustanus Salatin 1638 ...................................................... 45

2.1.2 Upacara Pengkebumian Raja-Raja Melayu.................................. 46 2.1.2(a) Upacara Pengkebumian Sultan Iskandar Thani............... 46 2.1.2(b) Upacara Pengkebumian Raja Melayu (Melaka).............. 50

2.2 Tarikh Terawal Batu Nisan di Asia Tenggara........................................ 52 2.2.1 Abadke-11 M ............................................................................... 52 2.2.2 Abad ke-13-14M........................................................................... 54 2.2.3 Abad ke-15-16M........................................................................... 55

2.3 Kajian Tentang Makam- Makam di Asia Tenggara............................... 56 2.3 .I Indonesia....................................................................................... 56

2.3.l(a) Su1natera.......................................................................... 56 2.3.l(b)Jawa ................................................................................. 63 2.3.1(c)Sulawesi ........................................................................... 68

2.3 .2 Malaysia........................................................................................ 68 2.3.2(a) Perak................................................................................ 69 2.3.2(b) Pahang............................................................................. 71 2.3.2(c) Negeri Sembilan.............................................................. 72 2.3.2(d) Kedah............................................................................... 73 2.3.2(e) Johor................................................................................ 73 2.3.2(t) Selangor........................................................................... 75

2.3.3 Batu Aceh di Juar Indonesia dan IvialaY~~ia ................ ................ 76 2.4 Isu dan [Vlasalah Kajian },1akam di Asia Tenggara................................ 76

2.4.1 _I,{)ko11 dan ~farikh Keinatiaii........................................................ 76 2.4.2 Pembinaan Makam....................................................................... 77 2>-l 3 Pc-rind;~::-~·L-.;i ................................ __ ............. . 2.-~---~ L:> .. ~1llLk Batu T\isan :\cel1 ................................ . 79 2.-+ 5 Tipologi Batu Acch....................................................................... 82 2.4.6 Nisan Kubur Sebagai Bukti Kemasukan Islam di Asia Tenggara 85 2.4.7 Agama dan Kematian.......................... ......................................... 86

2.5 Kesin1pulan.................................................. .. . ............... ... ...... ............... 87

VI

BAB 3 TABURAN, TIPOLOGI DAN KRONOLOGI BATU NISAN ACEH

3. 1 Tapak \lakam di Ace h.............................. . . . .. . . . .. . .. .. .. .. . R9 3 .1.1 f;;_,,;:nnad ya Banda Aceh..... .............. .. .. . . .... .. .. .. .. .. . . .. . .... .. 89 3 .1.2 Kesi1npulan........ ... . . .. . .. .. .. .. .. .. .. .. . .. . .. . .. .. . . . . . . . .. . .. .. . .. . .. . .. . . .. .. . .. . .. . .. . . 91 3 .1.3 Kabupaten Aceh Besar... ........................... .... ..... ............... ... .. . .. .. .. 91 3 .1.4 Kesimpulan... .... ..... .. . . . . .. .. ....... ..... ... ..................... .... .. .. .. . . . .... .. . . .. .. 92 3 .1.5 Kabupaten Aceh Utara dan Kota Lhok Seumawe.......... ............ ... 93 3 .1.6 Kesimpulan. ..... ...... ... .... . ............. ..... .. ............ .... . . . ..... ..... ... ... ... . .... 94 3.1.7 Kabupaten Aceh Timur................................................................. 95 3.1.8 Kesimpulan................................................................................... 95

3.2 Tapak Makam di Sumatera Utara......................................................... 97 3.3 Kesimpulan Tapak Makam di Aceh dan di Sumatera Utara.................. 97 3.4 Tapak Makam di Negeri Perak.............................................................. 99

3.4.1 Daerah Perak Tengah................................................................... 99 3.4.2 Kesimpulan ..... :............................................................................ 102 3.4.3 Daerah Larut Matang dan Selama, Manjong dan Hilir Perak..... 102 3 .4.4 Kesimpulan.................................................................................. 104 3.4.5 Daerah Kuala Kangsar................................................................. 105 3.4.6 Kesimpulan.................................................................................. 105

3.5 Tapak Arkeologi di Provinsi Riau......................................................... 107 3 .5.1 Kabupaten Pelalawan.................................................................... 107 3.5.2 Kesimpulan................................................................................... 109 3.5.3 Kabupaten Kampar....................................................................... 110 3.5.4 Kesimpulan................................................................................... 110 3.5.5 Kabupaten Siak............................................................................. 112 3.5.6 Kesi1npulan................................................................................... 112

3.6 Tipologi dan Kronologi Batu Aceh........................................................ 114 3.6.1 Tipologi Batu Nisan Aceh............................................................. 114 3.6.2 Kronologi Batu Nisan Aceh.......................................................... 151

3. 7 Perbincangan dan Kesimpulan................... .... ........ ......... ................ ....... 162

BAB 4 NISAN ACEH DI SUMATERA DAN PERAK

4.1 Aceh ...................................................................................................... . 4. I. I Kotamadya Banda Aceh ............................................................. ..

4.l.l(a) Komplek Makam Kandang XII.. .................................... . 4.1.1 (b) Kesimpulan .................................................................... . 4. I .1 (c) Komplek Makam Kandong Meuh ................................. . 4.1.1 (d) Komplek !v1akam Tengku di Anjong ............................. . 4.1.1 (e) Komplek Makam Raja-Raja Bugis ............................... .. 4.1.1 (f) Komplek Makam Sultan Ibrahim \lonsyur Shal1.. ........ . 4.1. 1 (g) Kmnplek Makam Raja Reuhah ................................... .. il. J (h) K·.lmplek Mabm Putc~: \ k'. >.. "'

-L}.l(l) I\JJkan1 Kan1pung Panggl) lZd>~L ..... .

169 169 170 174 175 176 178 180 181 !8:2 183

4.1.1 (j) rvfakam Hiasan Rumah Yahya...... ........... ......... ............ ... 183 4. I .1 (k) Makam Kampung Lambhuk........................................... 183 4.1.1 (1) Makam Kampung Lam Jeumpa...................................... 184 4.1.1 (m) Makam Tuan Di Kandang............................................. 184

Vll

4.1.1 (n)Makam Raja-Raja Kampung Pande ............................... . 4.1.1 ( o) Makam Putroe Ijo ........................................................... . 4.1.1 (p) Makam Pantai Kampung Pande ..................................... . 4.1.1 ( q) Kesimpulan......... . . .. ......... .. . . ................ .

~ I .2 Kabupate11 Acel1 Besar .......... , ,.... .................. . ................... . 4.1.2(a) Makam Raja-Raja Darul Kamal.. ................................... . 4.1.2(b) Makam Desa Biluy ......................................................... . 4.1.2(c) Makam Desa Sibreh ........................................................ . 4.1.2( d) Makam Gam pong Lamgeu Baro .................................... . 4.1 .2( e) Makam di Inderapuri ...................................................... . 4.1.2(£) Kesimpulan .................................................................... .

4.1.3 Kabupaten Aceh Utara dan Kota Lhok Seumawe ........................ . 4.1 .3(a) Makam Malik al-Saleh ................................................... . 4.1.3(b) Komplek Makam Ratu Nahrisyah .................................. . 4.1.3(c) Makam Putroe Neng ....................................................... . 4.1.3(d) Kesimpulan .................................................................... .

4.1.4 Kabupaten Aceh Timur. ............................................................... . 4.1.4(a)Makam Sultan Makdum Alaeddin Malek Abdullah Syah 4.1.4(b )Makam Sultan Alaeddin Said Maulana Abdul Aziz

Syah .................................................................................. . 4.1.4(c)Kesitnpulan ...................................................................... .

4.2 Su1natera Utara ...................................................................................... . 4.2.1 Tapak Makam Kota Rantang ....................................................... . 4.2.2 Kesimpulan ................................................................................. .

4.3 Riau ...................................................................................................... . 4.3.1 Kabupaten Pelalawan ................................................................... .

4.3.1(a) Makam Sultan Mahmud Syah ........................................ . 4.3.1 (b) Kesimpulan ..................................................................... .

4.3.2 Kabupaten Kan1par. ..................................................................... . 4.3.2(a) Bukit Tuo/Koto Tinggi ................................................... . 4.3.2(b) Benteng Feringgi ............................................................ . 4.3.2(c) Makam Raja Addli .......................................................... . 4.3.2(d) Masjid Al-Qubro ............................................................ . 4.3.2(e) Bekas Istana Kerajaan Kampar. ..................................... . 4.3.2(£) Benda Waris Kerajaan Kampar. ..................................... . 4.3.2(g) Kesimpulan .................................................................... .

4.3.3 Kabupaten Siak Sri Inderapura .................................................... . 4.'"1.3(a) Istana Kerajaan Siak Sri lndcrapura ............................... . 4.3.3(b) Kcsimpulan .................................................................... .

4.4 Negeri Perak ....................................................................................... . 4.4. J Daerah I\1anjong ...................................................................... ..

4.J.l (a) Makmn Sri Banim ........................................................ . 1 ..1 l (lJ) 1\/J " 1

K' ··ll·l·l R "J." rb' '1'' · ·· · .,._ '· ' "' ( '"-'-U cUd~ ...................................................... ..

4.4.1 (c) Kesimpubn .. . .................................... . -~-. 4. =: LJ .. : ~-'rJ h I-·J iJ i r J) cr~1k.

--+.-~·.2ta) iviaka111 SultaJ-: ,-).

186 188 189 190 191 191 192 193 193 193 194 194 195 195 196 197 198 198

200 201 201 201 206 206 207 207 208 209 209 209 210 211 212 213 214 215 215 216 217 2!7 /1": ....:.... 1 r

217 221

4.4.2(b) Kesimpulan...................................................................... 223 4.4.3 Daerah Larut. Matang dan Selama.... ................................... ......... 224

4A.3(a) Makam Tok Bidan Susu Lanjut....................................... 224 4.4.3(b) Kesimpulan...... ....... ....... ....................... .............. ... .......... 224

Vlll

4.4.4 Daerah Perak Tengah ................................................................... . 4.4.4(a) Makam Tok Sego Aceh ................................................. . 4.4.4(b) Makam Laksamana Aceh .............................................. . 4.4.4(c) Makam Tok Trmn 'l .... .......... .. .......................... ..

4.4.4(d) Makam Tok: r), :.:gsa ............................................. .. 4.4.4(e) Makam Putri Aceh ........................................................ .. 4.4.4(f) Makam Sultan Muzaffar Shah III.. ............................... . 4.4.4(g) Makam Sultan Alauddin Shah dan Sultan Ahmaddin

Shah .............................................................................. .. 4.4.4(h)Makam Sultan Muzaffar Shah dan Makam Abang ........ . 4.4.4(i) Makam Sultan Muzaffar Shah II ................................... .. 4.4.4(j) Makam Sultan Mahmud Shah dan Sultan Muhammad

Shah ............................................................................... . 4.4.4(k) Makam Sultan Ahmad Tajuddin Shah 4.4.4(1 ) Makam Sultan Mahmud Iskandar Shah dan Sultan

Alauddin Mughayat Shah .............................................. . 4.4.4(m) Makain Sultan Abdullah Mu'azam Shah dan Sultan

Jaafar Mu'azam Shah .................................................... . 4.4.4(n) Makam Sultan Mahmud Shah ....................................... . 4.4.4(o) Makam Sultan Abdul Malik Mansur ShalL ................. . 4.4.4(p) Makam Sultan Alauddin Mansur Shah Iskandar Muda 4.4.4( q) Makam Sultan Shahabuddin Riayat Shah ..................... . 4.4.4(r) Makam Sultan Iskandar Dzulkamain ............................. . 4.4.4(s) Kesimpulan .................................................................... .

4.4.5 Daerah Kuala Kangsar.. ............................................................... . 4.4.5(a) Batu Peringatan Sultan Mansur Shah ............................ . 4.4.5(b) Makam Sultan Ali Al-Mukamal Inayat ShalL .............. . 4.4.5(c)Makam Sultan YusofSharifuddin Muzaffar Shah ......... . 4.4.5(d) Makam Sultan Tajul Arifin ........................................... . 4.4.5(e) Makam Tok Temong ..................................................... . 4.4.5(f) Makam Tok Subang ...................................................... .. 4.4.5(g) Makam-Makam di- Raja Bukit Chandan ..................... .. 4.4.5(h)Makam Sultan Idris Iskandar AI Mutawakkil Alaillahi

Shah ........................................................... . 4.4.5(i) Makam Sultan Idris Murshidul Azham Shah I.. ............. . 4.4.5(j) Makam Sultan Abdul Jalil Karamahtullah Shah ........... . 4.4.5(k)Makam Sultan Iskandar ShalL ....................................... . 4.4.5(1) Makam Sultan Yusuflzuddin ShalL ............................. . 4.4.5(m)Makam Sultan Abdul Aziz Al-Mustazun Billa! Shah ... 4.4.5(n)Makam Sultan Abdullah iviuhammad Shah li.. ............. .. 4.4.5(o) Kesimpulan ................................................................... ..

4.5 Perbincangan dan Kesimpulan ............................................................. ..

BAB 5 ASA L-USUL KESULTAN.-\Z\ PER-\ K

225 225 226 227 227 228 228

230 231 237

239 242

243

246 249 251 253 255 256 257 258 259 259 261 263 264 266 267

269 270 271 271 272 273 274

279

5.1 Kcjatuhan l'vklaka dan Fcn.::itur<c : _;]i~ ~: s,mt di Asia T::nggara Pada i\bad ke-161\1........................................................................................ 282 5. I .1 Kejatuhan Banclar Mel3b 1511 1\1............................................... 282 5.1.2 Kesimpulan..... ................... .. .................. ............... .. ... ................... 286 5. I .3 Kerajaan Sian1............................................................................... 287

IX

5.1.4 Kesitnpulan .................................................................................. . 5.1.5 Kerajaan Patani ............................................................................ . 5.1 .6 Kesin1pulan ................................................................................ . 5.1.7 Kerajaan Aceh D 1lam .................................................. .

5.1 .8 Kesimpulan.......... ... .. ................... . . ..................................... . 5.1.9 Kerajaan Johor. ............................................................................ . 5 .1.1 OKesitnpulan ................................................................................. . 5.1.11 Kerajaan Detnak .......................................................................... . 5 .1.12Kesitnpulan ................................................................................. .

5.2 Hubungan Kerajaan Kampar dengan Melaka ....................................... . 5.3 Kesitnpulan ........................................................................................... . 5.4 Pengasas Kesultanan Negeri Perak ....................................................... .

5.4.1 Dijemput atau Diusir Daripada Kampar, Sumatera ..................... . 5.4.2 Berasal Daripada Keturunan Raja Beruas ................................... . 5.4.3 Berasal Daripada Johor ................................................................ .

5.5 Perbincangan dan Kesimpulan ............................................................. .

BAB 6 BATU NISAN MAKAM DIRAJA PERAK

6.1 Reka Bentuk Batu Nisan Asal Sultan Perak ........................................ . 6.1.1 Reka Bentuk Batu Nisan Sultan Muzaffar Shah !.. ................... . 6.1.2 Reka Bentuk Batu Nisan Sultan Mansur Shah £.. ..................... . 6.1.3 Reka Bentuk Batu Nisan Sultan Alunad Tajuddin Shah ........... . 6.1.4 Reka Bentuk Batu Nisan Sultan Tajul Arifin ............................. . 6.1.5 Reka Bentuk Batu Nisan Sultan Alauddin Shah ........................ . 6.1.6 Reka Bentuk Batu Nisan Sultan Mukadam Shah ....................... . 6.1. 7 Reka Bentuk Batu Nisan Sultan Mansur Shah!!.. .................... . 6.1.8 Reka Bentuk Batu Nisan Sultan Mahmud Shah ....................... . 6.1.9 Reka Bentuk Batu Nisan Sultan Salehuddin ............................. . 6.1.1 0 Reka Bentuk Batu Nisan Sultan Muzaffar Shah II.. ................. . 6.1.11 Reka Bentuk Batu Nisan Sultan Mahmud Iskandar Shall.. ....... . 6.1.12 Reka Bentuk Batu Nisan Sultan Alauddin Mughayat Shal1.. .... . 6.1.13 Reka Bentuk Batu Nisan Sultan Muzaffar Shah III.. ................ . 6.1.14 Reka Bentuk Batu Nisan Sultan Muhammad Shal1.. ................ . 6.1.15 Reka Bentuk Batu Nisan Sultan Iskandar Dzulkamain ............ . 6.1. 1 6 Reka Bentuk Batu Nisan Sultan Mahmud Shal1.. ..................... . 6.1.17 Reka Bentuk Batu Nisan Sultan Alauddin Iviansur Shal1.. ........ . 6.1.18 Rcka Bcntuk Batu Nisan Sultan Ahmaddin Shal1.. .................. .. 6.1.19 Reka Bentuk Batu Nisan Sultan Abdul Iv1alik Mansur Shal1.. .. . 6.1.20 Reka Bcntuk Batu Nisan Sultan Abdullah Muazzam Shal1.. ... .. 6.1.21 I~cka Bentuk Batu Nisan Sultan Siwhabucldin Riayat Shah ..... .. 6.1.22 R~.::ka Bentuk Baru Nisan Sultan Abdullah lvluhammad Shah L. 6.1 .23 Rcka Bentuk Batu 1\isan Sultan Jaa·far I'vfuazam Shal1.. ........... .

6.2.1 >"-nalisis l apak \ .................................................... . 6.3 Perbincangan dan KesimpuLm .............................................................. .

X

288 289 291 291

300 308 309 313 314 323 325 326 .,_.,_., .)..).)

334 334

349 349 351 351 352 353 354 356 357 358 359 359 361 364 364 365 366 368 369 370 nt

374

391

BAB 7 PENGARUH ACEH DI NEGERI PERAK

7.1 Hubungan Ker::jazm Aceh dengan Negeri Perak ................................ . 7.2 Kesimpuhn.. . . . .......... . ............................................. . 7.3 Analisis r c.'llt> l l( cat as Ban; ·:: :;:_m :\celL ................................ .

7.3.1 Analisis Petrografi Keatas Sampel Batu dari Aceh ..................... . 7.3.2 Kesitnpulan ................................................................................. .

7.4 Analisis Petrografi Keatas Nisan Perak dan Batu Pasir di Singkapan Sekitar Kawasan Bernas ....................................................................... . 7.4.1 Petrografi Keatas Nisan Perak ..................................................... . 7.4.2 Petrografi Keatas Batu Pasir Di Singkapan Sekitar Kawasan

Beruas ........................................................................................... . 7.5 Asalan Batu Nisan Aceh dan Batu Nisan Perak .................................. . 7.6 Kesimpulan .......................................................................................... . 7. 7 Perbincangan dan Kesimpulan ............................................................. .

BAB8 PENUTUP 8.1. KESIMPULAN .................................................................................... . 8.2 CADANGAN KAJIAN ....................................................................... . RUJUKAN ................................................................................................. . LAMPI RAN

Xl

394

402 408

410 410

412 416 417 418

420 425 427

Peta 1.1 Pet a 1 ~'

Peta l ·-

Peta 1.4 Peta 2.1 Peta 3.1 Peta 3.2 Peta 3.3 Peta 3.4 Peta 3.5 Peta 3.6 Peta 3.7 Peta 3.8 Peta 3.9 Peta 3.10 Peta 3.11 Peta 3.12 Peta 3.13 Peta 3.14 Peta 3.15 Peta 4.1 Peta 5.1 Peta 6.1 Peta 6.2 Peta 6.3 Peta 6.4 Peta 7.1

SENARAI PET A MUKASURAT

Ncgeri Perak ............................................. . · ,k ··sera" d:1hm Pet1 Lo(hvijcksz 1598 ...... .

. r~~L;i fviakanl I/ i;·aja Pt.?rak ......................... . The Royal Tombs of Perak ................................................ . Tapak Makam di Asia Tenggara ........................................... . Tapak Makam yang disurvei di Banda Aceh ................................ . Tapak Makam yang disurvei di Kab. Aceh Besar ................ . Taburan Tapak Makam di Aceh Utara dan Lhok Seumawe ........... . Taburan Tapak Makam di Kabupaten Aceh Timur .................... .. Taburan Tapak Makam di Provinsi Sumatera Utara .................... . Lokasi Tapak Makam Diraja Perak ...................................... . Tapak Makam di Daerah Perak Tengah ................................... . Tapak Makam di Daerah Hilir Perak ...................................... . Tapak Makam di Daerah Larut, Matang dan Selama ................... . Tapak Makain di Daerah Manjong ....................................... .. Tapak Makam di Daerah Kuala Kangsar ................................. . Provinsi Riau ......................................................................... .. Kabupaten Pelalawan ....................................................... .. Kabupaten Kan1par .......................................................... . Kabupaten Siak .............................................................. . Pantai Perak Dalam Peta 1885 ............................................ .. Lokasi Kerajaan Kampar dan Pergerakan Raja Muzaffar. ............. . Serangan Aceh Terhadap Negeri-Negeri Melayu ....................... . Kawasan Lombong Timah di Hulu Perak ................................ . Perak Pada Abad 18M ...................................................... . Laluan Perjalanan Sultan Iskandar Zulkamain .......................... .. Kawasan Asalan Batu Nisan di Aceh Berdasarkan Peta Geologi Aceh.

Xll

2

'l

li:l 43 90 92 94 96 98 100 101 103 103 104 106 108 109 111 113 175 326 355 381 384 386 409

' !

Foto 2.3

Foto 2.4 Foto 2.5 Foto 3.1 Foto 3.2 Foto 3.3 Foto 3.4 Foto 3.5 Foto 3.6 Foto3.7 Foto 3.8 Foto 3.9 Foto 3.10 Foto3.11 Foto 3.12 Foto 3.13 Foto 3.14 Foto 3.15 Foto 3.16 Foto 3.17 Foto3.18 Foto3.19 Foto 3.20 Foto 3.21 Foto 3.22 Foto 3.23 Foto 3.24 Foto 4.1 Foto 4.2a Foto 4.2b Foto 4.3 Foto 4.4 Foto 4.5 Foto 4.6 Foto 4.7 Foto 4.8 Foto 4.9 Foto4.!0

l ~__;ro -+. j. 2 Foto 4.13 Foto 4.14 Foto4.J5 Foto 4.16

SENARAIFOTO MUKASURAT

Up:~cara eli Keraton Aceh abad J 7 M ... 48 Cc:d~;ngan eli Banda Aceh......................... . ... .. ... ..... ... .... -19 a. Batu Nisan Roqhayah c. Phan Rang b. Pekan Pasir Pahang d. Fatimah binti Maimun................... 53

Nisan Nakhoda Haji Kambaij..................................................... 74 Batu Nisan Jenis Pilar Pada Makam Ratu Nahrisyah................. 85 Batu Nisan Kompleks Makam Ratu Nahrisyah (API)................ 117 Batu Nisan Makam Sultan Abdul Aziz Syah (AP2)...... ............. 118 Batu Nisan Kota Rantang (AP3)................................................. 119 Batu Nisan Kota Rantang (AP4)..................................... 120 Batu Nisan Makam Sultan Muzaffar Shah (AP5).. .. . . . . . . . . . . ... 121 Batu Nisan Komplek Makam Ratu Nahrisyah (AP6).. .. . .. ... . . 123 Batu Nisan di depan Rumah M. Yahya (AP7)............................ 124 Batu Nisan Makam Sultan Malikul Saleh (AP8)........................ 125 Batu Nisan Komp. Mkm Sultan Muzaffar Shah (AP9)....... .... 126 Batu Nisan Komp Mkm Sultan Muzaffar Shah (API 0)......... 127 Batu Nisan Putri Aceh (APll)...................... ............ ..... 128 Batu Nisan Makam Tun Sri Lanang (ASI).............. .. ...... ... 130 Batu Nisan Makam Tok Tongsa (AS2)............. ... . . . . . . . . . . .... 132 Batu Nisan Makam Pantai Kampung Pande (AS3).. .. . .. . .. . .. .. 133 Batu Nisan Makam Tengku di Anjong (AS4)...................... 134 Batu Nisan Makam S. Ibrahim Mansur Syah (AS5)........... .... 136 Batu Nisan Makam Raja-Raja Bugis (AS6).................... .... 137 Batu Nisan Lampineung (AS7). ... ... . ... ...... .. . .. . .. . .. .... ... .... 139 Batu Nisan Makam Raja Jalil (AS8). ... ...... ... . ... .. . .. . .. . . . . .... 141 Batu Nisan Makam Syiah Kuala (AS9). .... .. . .. . .. ... . .. . .. . . .. ... 142 Batu Nisan Makam Tok Sego (AB 1).............................. .. 143 Batu Nisan Makam Kandang XII (AB2).. .. . .. . . . . . . . .. . . . . . . . .. . .. 145 Batu Nisan Makam Kampung Lambhuk (AB3).... ... . .. . .. . .. ... i47 Batu Nisan Komplek Makam Ratu N ahrisyah ( AB4)............. 148 Makam Kandang XII................................................................... 171 Nisan Kepala Muka Barat Makam Kandang XII No.I............ 172 Nisan Kepala Muka Barat Makam Kandang XII No.I.............. 173 Makam Kandang Meuh............................................................... 176 Makam Tengku Di Anjong......................................................... 177 Komplek Iv1akam Raja-Raja Bugis...... ...................... ................. 1 79 Komplek I'vlakam Sultan Ibrahim I\1ansyur Shal1.................. ..... 181 :vlakam Raja Reubah................................................................... i 82 Pelbagai .Ten is Batu Nisan di Makarn Tuan Di K<mclang..... .... 185 Komplck l'dakam Raja-Raja Kampung Pande..................... ] S7 Bzitu l\'isan di Pantai Kan1pung P::nv:1t:~.. l C)(J

·-· \(-li •.• ' ••.

l3atu t<isan l,~ota Rantang Jcnis .\P?\ ........ . 2U5 Batu Nisan Sultan Mahmud Shah.................................... 208 Batu Nisan Jenis AP9 (28xl6x80 em) di Tapak 3................. 218 Batu Nisan J cnis AP 10 (30x 12x51 em) di Tapak: 2................ 219 Batu Nisan J enis AP9 J'vluka Barat dan Timur..................... 219

Xlll

Foto 4.17 Foto 4.18 Foto 4.19 · .. ,,) -L20

l oto 4.21 Foto 4.22 Foto 4.23 Foto 4.24a Foto 4.24b Foto 4.25a Foto 4.25b Foto 4025c Foto 4.25d Foto 4.25e Foto 4.25f Foto 4.25g Foto 4.25h Fot6 4.25i Foto 4.25j Foto 4.26a Foto 4.26b Foto 4.27a Foto 4.27b Foto 4.28a Foto 4.28b Foto 4.29a Foto 4.29b Foto 4.30a Foto 4.30b Foto 4.31 a Foto 4.3lb Foto 4.32a Foto 4.32b Foto 4.33a Foto 4.33b Foto 4.34a Foto 4.34b Foto 4.35a Foto 4.35b Foto 4.36 Foto .:1.3 7a

Futo 4.38a

Foto 4.41 Foto 5.1 Foto 5.2 Foto 5.3

Batu Nisan Jenis AP9 Muka Utara .................................. . Batu Nisan Jenis AP9 Muka Selatan .............................. .. Batu Nisan Jenis AP9 Muka Barat cbn Timur ....... . \hkam Sultan Abdullah Muhamnn: ~ · ! . . . . .. . . . . ...... ..

ivlakam Sultan Muzaffar Shah ltlo.. . .... 0 .. 0 0. 0 Nisan Kaki Makam Sultan Alauddin Shah .. 0 .................... o. Nisan Kepala Makam Sultan Alauddin Shah ...................... . Nisan Kepala Muka Utara Sultan Muzaffar Shah ............... .. Nisan Kaki Muka Utara Sultan Muzaffar Shal1.. ................ .. Nisan Kepala Muka Utara (Makam Baris ke-4) ... 0 ............... . Nisan Kepala Muka Selatan (Makam Baris ke-4) ................ . Nisan Kepala Muka Barat (Makam Baris ke-4) ................... . Nisan Kepala Muka Timur (Makam Bmis ke-4) ...... o •••••••••••

Nisan Kepala Bahagian Atas (Makam Baris ke-4) .... 0 ......... . Nisan Kaki Muka Utara (Makam Baris ke-4) ..................... . Nisan Kaki Muka Selatan (Makam Baris ke-4). 0 ..... 0 ........... . Nisan Kaki Muka Timur (Makam Baris ke-4). 0 ........ 0 .o .•• 0 ... . Nisan Kaki Muka Barat (Makam Baris ke-4) .................... . Nisan Kaki Muka Atas (Makam Baris ke-4) ...................... .. Batu Nisan Sultan Muzaffar Shah II, Muka Utara .............. . Batu Nisan Sultan Muzaffar Shah II, Muka Selatan .............. . Nisan Kepala Sultan Perak ke-8, Muka Utara .................... . Nisan Kaki Sultan Perak ke-8, Muka Selatan .................... . Nisan Kepala Sultan Perak ke-14, Muka Utara ........ 0 ......... 0 .. Nisan Kaki Sultan Perak ke-14, Muka Utara ..................... . Nisan Kepala S.Ahmad Tajuddin Shah, Muka Utara ............ . Nisan Kaki S.Ahmad Tajuddin Shah, Muka Utara .............. . Nisan Kepala SP-11, Muka Utara ................................. .. Nisan Kaki SP-11, Muka Utara ........... 0 ......... 0 .............. .. Nisan Kepala SP-12, Muka Utara .................................. .. Nisan Kaki SP-12, Muka Utara ..................................... . Nisan Kepala SP-20, Muka Utara ................. 0 ................ .. Nisan Kaki SP-20, Muka Selatan ............................ 0 ..... . Nisan Kepala SP-23, Muka Utara ................................. .. Nisan Kaki SP-23, Muka Selatan .................................. .. Nisan Kepala Makam S.Mahmud Shah, Muka Utara ........... .. Nisan Kaki Makam S. Mahmud Shah, Muka Selatan ............ . Nisan Kepala Makam SP-19, Muka Utara ........................ .. Nisan Kaki I\1akam SP-190 Muka Utara ...... o .. o ................ . Nisan Sultan Alauddin l\:Iansur Shah Iskandar Ivludao SP-1 7 .. Nisan Kepala SP-24, ;vruka lltara ................................. . Nisan l(aki SP-24 .. fvluka lJtara. __ ........... _ ..................... . Nisan Kepala Muka utara, Batu l'~isan SP-27 ................... . l'!isan Kaki rviuka Utara. Batu 0:isan SP-27 ... f"'1aka~11 T'ok ·Tc1r10ng .......... . Ivlak(Ul1 l'ok Subang ....... ~ ......... . Pemakaman Diraja Bukit Chandan .... 0. 0. 0. 0 0 ........ 0 .. 0 0 0 00.0000 J\o1akam Raja Ismail (Ahmad Fathyo 1994: 136)0 ........... 0 .... .. Kejatuhan Kota I\1elaka 1511 Mo .... 0 .................. 0 .......... ..

Beting Beras Basah ....... 0 .. 0 ........ 0 ......... 0 .................... ..

XIV

219 220 220 223 229 230 230 232 232 233 233 233 234 234 234 235 235 235 236 238 239 240 240 241 242 242 243 244 244 245 245 247 247 248 248 250 250 ;-') ~)L

J -; ~)~

254 260 260 262 262 265 267 268 289 315 330

Foto 6.1 Foto 6.2 Foto 6.3

Foto 7.2

Foto 7.3

Foto 7.4

Foto 7.5

Foto 7.6

Foto 7.7 Foto 7.8 Foto 7.9 Foto 7.10 Foto 7.11 Foto7.12

Foto7.13

Kawasan Pertanian di Perak Tengah ................................ . Pulau Indera Sakti ..................................................... . Istana Sultan Perak di Bd:i: Chandan ... Pandangan makro r! · bat11 K~mcbng 12 No.l1 jenis batu pasir..... . . . . . . . . . .. . . ...................... . Pandangan makro dan mikro batu nisan Lamtch-AP8 jenis batu pasir. ................................................................................... . Pandangan makro dan mikro batu nisan Lamteh-AP9 jenis batu pasir. ................................................................................ .. Pandangan makro dan mikro batu nisan Kp.Pande P.170-AP8 jenis batu pasir. ........................................................ . Pandangan makro dan mikro batu nisan Kp.Pande, Tuan Di Kandang khas Aceh j en is batu pasir. ......................................... . Pandangan makro dan mikro batu nisan Raja-Raja Kp.Pande jenis khas (1) jenis batu pasir berkapur. ..................................... . Pandanganmikro dan makro batu nisan AP8 jenis batu pasir. .. . Pandangan mikro dan makro batu nisan AP6 jenis batu pasir... Pandangan mikro dan makro batu nisan AP 10 jenis batu pasir.. Pandangan mikro dan makro batu pasir Beruas ketebalan 30cm Pandangan mikro dan makro batu pasir Beruas ketebalan 80cm Pandangan mikro dan makro batu pasir Beruas ketebalan 130ctn ......................................................................................... . Pandangan mikro dan makro batu pasir AP8 ............................. .

X\'

379 385 390

403

404

405

405

406

408 410 411 412 413 414

415 415

Jadual 1.1 Jadua] I .2 i aduaJ 3. I

Jadual 3.2 Jadual 3.3 Jadual 3.4

SENARAI JADUAL MUKA SURAT

Hasil Survei Makan; , t.-'h .\bdul Shuk~)t ( 1907) ................ . Daftar Tarikh Pc:: '~ultan ............................... . Taburan Je11is Batu ',, 1 1 :~ceh di /\_c~_:[L Sun1atera

Utara, Riau dan Negeri Perak ....................................... .. Kronologi Batu Aceh di Asia Tenggara Dengan Maklumat.. .... . Kronologi Batu Aceh di Asia Tenggara ............................... .. Kxonoloi Batu Aceh di Asia Tcnggara Dengan Lukisan Nisan ..

XVI

12-14 23-2"1

149 151-155 156 157-161

Rajah 5.1

Rajah 5.2 Rajah 5.3 Rajah 5.4 Rajah 5.5 Rajah 6.1 Rajah 6.2 Rajah 6.3 Rajah 6.4 Rajah 6.5 Rajah 6.6 Rajah 6.7

SENARAI RAJAH MUKASURAT

Genealogi Sr;\'.·ij:JyaiPalernbang-~!fclaka-Kampar- Perak-Aceh... ~! 7-

Lanchar,, Silsilah Sultan Muzaffar Shah 1 341 Silsilah Sultan Mansur Shah I 343 Silsilah Sultan Muzaffar Shah II 345 Reka Bentuk Batu Nisan Asal Sultan Muzaffar Shah I............... 350 Reka Bentuk Batu Nisan Asal Sultan Ahmad Tajuddin Shah . . . ... .. 352 Reka Bentuk Batu Nisan Asal Sultan Tajul Arifin .. .. .. .. .. .. . .. .. .. 353 Reka Bentuk Batu Nisan Asal Sultan Mahmud Iskandar Shah . . . ... 361 Reka Bentuk Batu Nisan Asal Sultan Alauddin Mughayat Shal1...... 363 Reka Bentuk Batu Nisan Asal Sultan Malunud Shah..................... 367 Reka Bentuk Batu Nisan Asal Sultan Abdul Malik Mansur Shal1.... 3 71

XYll

SENARAI LAMPIRAN

J adual 3.1: T I\Takam di Kotamadya. Banda Aceh I Jadual 3.:' r -,

1 eli)( \ceh Besar 3 Jadual 3 .. 1 r 'v~etkartl Di I, 'upatcn Aceh Utara dan Lhok ~- ~ • 4 Jadual 3.4 :Tapak Makam Di Kabupaten Aceh Timur 5 Jadual 3.5: Tapak Makam di Sumatera Utara 6 Jadual 3.6: Tapak Makam di Daerah Perak Tengah 7 Jadual 3.7: Tapak Makam di Daerah Manjong, Larut Matang dan Selama dan I-Iilir

Perak 8 Jadual 3.8: Tapak Makam di Daerah Kuala Kangsar 9 Jadual 3.9: Tapak Arkeologi di Kampar, Pelalawan dan Siak 10 Pantai Pirak dan Jalan Pante Pirak, Banda Aceh 11 Makam Kandang Meuh No.2, Jenis AP10 12 Bekas Makam Poteu Meurehom 13 Makam Kampung Panggo Raya 14 Makam Hiasan Rumah Y ahya di Lampeuneung 15 Makam Kampung Lambhuk 16 Makam Kampung Lam J eumpa 17 Komplek Makam Tuan Di Kandang 18 Makam Putroe Ijo 19 Makam Pantai Kampung Pande 20 Komplek Makam Darul Kamal 21 Makam Desa Biluy 22 Batu Nisan Kesan Gesekan Pisau/Sabit. 23 Pinggan Cina Bergambar Naga 24 Nisan Desa Sibreh 25 Batu Nisan Gampong Lamgeu Baro 26 Makam Inderapuri 27 Makam Malik al- Saleh 28 Komplek Makam Ratu Nahrisyah 29 Makam Putroe Ncng 30 Lokasi Bekas Istana Nurul 'Ala 31 Dirham Perlak 32 Komplek Makam Sultan Alaeddin Said Maulana Abdul Aziz Syah 33 Pecahan Seramik Kota Rantang 34 T apak Makam Kota Ran tang 1 35 Tapak Makam Kota Rantang 3 36 Tapak Makam Kota Rantang 3 3 TapJk J\,lakanl Kota Rantang 4 ~S Batu ~..;j~>~Hi S:1iz l~_e~.:il · }(_(ltJ Rantang _3LJ \/l8k:1n1 Suh::in f\ L1_hrn Shcd1

_', i \ 1

-+5 Cc~n ~/lohor Tjd:1L Bertanuku~ 46 Cop \1ohor Bcrumgkai 47 Tombak

XVJll

48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 S7

Meriam Istana Kerajaan Siak f\.1akJn' Koto Tinggi i'v'h 1 • · ·~. · ; B :m i m

Makam Sultan Abdullah Muhammad Shah I Makam Tok Bidan Susu Lanjut Makam Tok Sego Makam Laksamana Aceh Makam Tok Tongsa Makam T ok Dewangsa

Makam Puteri Aceh Makam Sultan Alauddin Shah Makam Sultan Muzaffar Shah Tasek Ayer Mati Bekas Benteng di Tanah Abang Pecahan Tembikar Makam Abang Makam Sultan Muzaffar Shah II Makam Sultan Muhammad Shah, dan Sultan Mahmud Shah Makam Sultan Ahmad Tajuddin Shah Makam Sultan Mahmud Iskandar Shah dan Sultan Alauddin Mughayat Shah Makam Sultan Abdullah Mu'azam Shah dan Sultan Jaafar Mua'zam Shah Batu Aceh Jenis AP10 (16x5x24 em) Makam Sultan Mahmud Shah Makam Sultan Abdul Malik Mansur Shah Makam Sultan Alauddin Mansur Shah Iskandar Muda Makam Sultan Shahabuddin Riayat Shah Makam Iskandar Dzulkamain Batu Peringatan Sultan Mansur Shah l Makam Sultan Ali Al-Mukamal Inayat Shah ivlakam Sultan Yusof Sharifuddin Muzaffar Shah I\'lakam Sultan Tajul Arifin Makam Sultan ldris Iskandar AI Mutawakkil Alaillahi Shah Makam Sultan ldris Murshidul Azham Shah I Makam Sultan Abdul Jalil Karahmatullah Shah J'v1akam Sultan Iskandar Shah lvlakcll11 Sultm Yusuf Izucldin Shah Fiviakam Sultan Abdul /\ziz Al- :v1ustazun Billa! Shah ivbkam Sultan Abdullah

Lukasi Bd~U Pcrjngalan SLihan l'v1<lnst~r Sh~th I (SP-~~~ Pel~! Lokz;_.si l\'lakaln Sultan :\hn1ad 1--ajuddin Shah (SP- 3)

CJ1 Pct~i l.11ka::j !vL~-~~::"!11-i Su1L1D l-a1ul -~rit1n (SP-41 ··: \1: '. ' . n , .. ·. , .._,

9..:1 Peta L~)ka:.i Makam Suitan ;'vluDtffar Shah JI (SP-l U)

95 Pet:1 Lokasi Makrrm Sultan I'vlahmud lskancl:J.r Shah ( SP-1 I) 96 Pcta Lokasi ivlakam Sultan ,\lauddin Ivlughayat Shah (SP-l 2)

97 Pcta L•lka,;i "v1akam S:J!tan 1\-h.Jzaffar Shah lil (SP·-13)

XIX

98 Peta Lokasi Makam Sultan Muhammad Shah (SP-14) 99 Peta Lokasi Makam Sultan Iskandar Dzulkarnain (SP-15) lUi: >.d Lokasi l'v1akarn Sultan Mahmud Shah (SP-16)

· \ ,., Sullnn Alauddin Mansur Shah 1 < 1

: 1 1 • : i-ukasi I\h< 1 'i Sultan Ahmaddin Shah (SP-l , 103 Peta Lokasi Makam Sultan Abdul Malik Mansur Shah tSP-1 9) 104 Peta Lokasi Makam Sultan Abdullah Muazzam Shah (SP-20) 105 Peta 6.19: Lokasi Makam Sultan Shahabuddin Riayat Shah (SP-21) 106 Peta Lokasi Makam Sultan Abdullah Muhammad Shah I (SP-22) 107 Peta Lokasi Makam Sultan Ja'afar Muazzam Shah (SP-23) 108 Peta Lokasi Makam Sultan Ali Al-Mukamal Inayat Shah (SP-24) 109 Peta Lokasi Makam Sultan YusofSharifuddin Muzaffar Shah (SP-27) 110 Peta Lokasi Makam di-Raja Bukit Chandan (SP-26, SP-28- SP33)

XX

\ fc1celing

Bunga Mas

Bungong

Darul Dunia

Departemen

Feringgi

Galias

Gunongan

Gampong!Desa

Jirat

Kandang

Kabupaten

Kotamadya

Kecamatan

Kelurahan

Jl\1euh

Oudheidkundige Dienst

Onderafdeeling

Provinsi!Wilayah

Putroc

Pula Batee

Tersesar

Tributan

; ;_ L<:~.L ... r_l.l

Sistem kcrah

GLOSARI

= Negeri

= Anak!Putera

= Ufti kerajaan Perak kepada Raja Siam

= Bunga

=Nama lstana Sultan Aceh

= Jabatan

= Portugis

= Kapal Perang Sultan Aceh Iskandar Muda, panjang

mencapai 100 m dan dilengkapi 1 00 meriam.

= Bangunan di dalam taman para sultan Aceh

= Kampung

= Batu Ganti Badan Untuk Melindungi Makam.

= Makam Para Sultan

= Daerah

= Daerah Bandar Raya

=Mukim

= J awatan Kuasa Kemajuan dan Keselamatan

Kampung (JKKK)

=Emas

= Jabatan Purbakala Zaman Belanda di Indonesia

= Mukim

= Negeri

= Puteri

= Upacara rv1embuhuh. \1enanam Batu Nisan

= Pcrgerakan bmuan nmk atau turun mcnyehabkan

lapisan batuan tc:_~ub(:_h dan hatu~tn ~~ckeliling 3k(_11;_

ternccah

= Sistem hubun.L'<l!l politik dan ekonomi c~ntara

,! ;• ...

= Sistem penyerahan tcnagJ rakyat kepada raja

atau pembesac termasuk untuk pepcrangan.

XXI

BRR

T' r U.c

Dis bud.

Gp

JFMSM

JMBRAS

JSBRAS

JSEAH

Kec.

Kab.

KP

Kg

KD

Kodya

MBRAS

NAD

PDIA

Puslit Arkenas

Pelita

r.m.h.

R.I.

SP

s.w.t.

Suhdin

SINGKATAN

= Badan Rch:, 1 .: 1 i~>i clan Rekontruksi

= Daeral• i·;;:

= Dinas Kebudayaan

= Gampong

=Journal of the federated Malaya State Museum

=Journal ofthe Malayan/Malaysian Branch of the

Royal Asiatic Society

=Journal of the Straits Branch of the Royal Asiatic

Society

= Journal Southeast Asian History

= Kecamatan

= Kabupaten

= Kampung

= Kampung

= Kandang

= Kota Madya

= Malayan Branch of the Royal Asiatic Society

= N anggroe Aceh Darussalam

= Pusat Dukumentasi dan Infon11asi Aceh

= Pusat Penclitian Arkeologi Nasional

= Pembangunan Lima Tahun

= Rumah

= Republik Indonesia

= Sultan Perak

'~ Sublwnahu wa Ta' ala

==Sub

!--!india Tim ur Bersa t u)

XXll

MAKAM-MAKAM DIRAJA PERAK: SUMBANGANNYA KEPADA ASAL-USUL KERAJAAN NEGERI PERAK

DARlJL RIDZliA:-< ;)_-".:; PENGARCH A.CEH D r ~·· ~' Ft A£--:

ABSTRAK

Satu kajian sistematik telah dijalankan di Negeri Perak, Riau, Aceh, dan Sumatcra

Utara, Indonesia dari Mci-Jun 2007, November 2007 dan Mac 2008 untuk

menyelesaikan isu dan masalah pengasas Kesultanan Perak, pengaruh Aceh di

Negeri Perak berdasarkan kajian pada batu nisan Aceh, kedudukan makam-makam

Diraja Perak, dan asal-usul batu nisan Aceh. Pendekatan kajian ini bertujuan untuk

menentukan asal-usul pengasas Kesultanan Perak berdasarkan makam-makam Diraja

Perak. Kajian akan merangkumi pengenalpastian kawasan sumber batu nisan "batu

Aceh", kedudukan makam-makam Diraja Perak, dan pengaruh Aceh di Negeri Perak

bcrdasarkan kajian pada batu nisan Aceh.

Kajian di Perak, Kampar dan Pelalawan (Riau), Aceh dan Sumatera Utara dalam

tahun 2007-20m~ menggunakan method survei. kajian perpustakaan, clan analisis

makmal yang melibatkan pclbagai disiplin dengan tujuan untuk menghasilkan data

yang kukuh. Survei terhadap 43 tapak makam dan 551 batu nisan Aceh, di Aceh,

Perak. RiJu dan Sumatera Utara telah betjaya mendcclahkan tipologi dan kwnolugi

batu nisan Aceh terbaru yang meliputi 24 jenis dengan kod AS ~Acch Silindcr) At~;

pcngasas Kcsultanan Pcrak adalah Raja Muzafar, putcra Sultan \1ahmud Shah (Raj:;

;'vlelaka) yang mangkal di kampar. Raja ?viuzam1r hu]\;ln dijcmput untuk dirajak:m eli

XXlll

Perak oleh Orang-Orang Besar Perak, tetapi baginda diusir daripada Kampar oleh

Orang-Orang Besar Kamp· ·· '"kpas kemangkatan Sultan Mahmucl Shah. Rai:1

\luzaffar kcmudian b~rJ ,: ; . 'L '!J~!!' Perak eli Tanah l\b<m:! l.

dekad ketiga abad ke-16 M bersama-sama dengan guru agama baginda dan putera

baginda Raja Mansur.

Sejak kerajaan Perak mulai ditubuhkan pada abad ke-! 6 sehingga akhir abad ke-19,

kedudukan makam dan istana selalu terdapat di tebing sebelah timur Sungai Perak.

Kajian ini menunjukkan bahawa hubungkait antara faktor ekonomi, politik, dan

keamanan bukan menjadi punca utama daripada pemilihan sebuah lokasi untuk

dijadikan sebuah komplek pemakaman Sultan Perak. Dasar-dasar filosofis

sepertimana perjanjian antara Sultan Muzaffar Shah I dengan Tok Temong menjadi

pe1iimbangan kepada Sultan Perak ke-1 sehingga Sultan Perak ke-27, untuk memilih

tebing sebelah timur dijadikan istana dan sekaligus tapak makam.

Tradisi itu dipecahkan oleh Sultan Idris, ketika pada akhir abaci ke-20 IvJ baginda

rncmindahkan istana dari Sayong kc Bukit Chandan di tebing sebelah barat Sungai

Perak. Walaubagaimanapun. dengan cara yang l1ampir sama Sultan Idris harus

membuat tradisi politik baharu. Pcmindahan lstmw itu mcngikuti nasih:1t ·\1nmg

suci" yang \\Ujud sdxlg<Ji orang tua be1janggut panjang dan bcrjubah putih .. 12:di

dcngan {< __ \ ifl l-i

XXI\'

ROYAL TOMBS OF PERAK: THEIR CONTRIBUTION TO THE ORIGIN OF THE KINGDOM OF PERAK

AND \ CHEHNESE INFLUENCE IN PERAK

ABSiRACT

A systematic study was carried out in Perak, Acheh, Riau and Northem Sumatra in

Mei 2007, November 2007, and March 2008 to resolve the issues concerning; the

founder of the kingdom of Perak, the location of the royal tombs, and the origin of

the Achehnese tomstones. This research is an attempt to detennine the origin of the

founder of the kingdom of Perak based on the study of ancient royal tombs. This

research also hopes to determine the sources of the raw material of the tombstones,

location of the tombs, and the extent of influence Acheh has on the state of Perak

based on the Achenese tomstones.

The research carried out in Perak, Kampar, Riau, Acheh and Nmihem Sumatra from

2007-2008 involves, library research, surveys, and scientific analysis using a multi-

disciplinary approach to produce concrete data and evidence. Surveys of 43 tomb

complexes and 551 tombstones revealed that the typology and chronology of the

Achehnese Tombstone consist of 24 types, namely AS (Achehnese Cylinder), AB

(Achehnese Block) and AP (Achehnese Slab).

Based on the findings in Kampar and Tanah Abang. it was known that the founder of

the Kingdom of Pcr~lk \\as Raja \Jusaffar IL a prince of Sulwn :'vlahmud Syah wh,1

died in K;nnpM in i :'i2S. Ho\\'en~r, Raja i\lusafiar was not im·ited by the h1cal nobk~s

• 1 ~) i i. );

Kampar after the death of his Father Sultan Mahmud Syah. He was later cromh::cl in

XXV

Perak in the late 16th century AD after fighting a war alongside with his religious

teacher with th,· ' · "ll ruler of Pcrak throught the means of usurpation.

Since the formation of the Kingdom of Pcrak from the 16th to the 19th century AD,

the tombs and royal palace were always located on the eastern bank of the Perak

River. Latest research showed that economy and politic were not the only

determining factors for such locations.

It has also been discovered that the elevation of the eastern bank of the Perak River is

generally lower than the western bank. Tanah Abang as the location of Sultan

Musaffar Syah's Tomb is 71 feet above sea level while the Tomb of Laksamana

Acheh in Kampung Lambor Kiri is 75 feet above sea level. Bukit Chandan in the

western Bank of Perak river is 164 feet above sea level while the tomb of Sultan

Yusuf is only 131 feet above sea level. These data has reaffirm Perak' s oral tradition

that all. the tombs was built in the eastern bank of Perak River.

The tradition of keeping Perak's capital only in the eastern bank of the Perak River

was only stopped during the reign of Sultan Idris Syah at the end of the .?.0111 century

\\hen he rducated Saylmg Place to Bukit Chandan in the west bank. Howe\cr. the

XXVl

BAB 1 KESULTANAN PERAK DAN MAKAM DIRAJA

Diraja. Perbincangan akan dibahagikan kepada 3 bahagian. Bahagwn pertama abn

membincangkan mengenai sejarah Kesultanan Perak berdasarkan kajian ahli sejarah

terdahulu. Bahagian kedua akan membincangkan mengenai makam-makam Diraja

Perak dan memberikan liputan awal terhadap latar belakang kajian tcrdahulu.

Bahagian ketiga akan membincangkan isu dan masalah yang bakal diselesaikan

dalam kajian ini, tujuan dan kepentingan kajian, serta metod kajian.

1.1 Sejarah Kesultanan Perak

Perbincangan mengenai Sejarah Kesultanan Perak akan dibahagi kepada dua perkara

iaitu rekod terawal mengenai Negeri Perak dan kajian sejarah Negeri Perak.

Tujuannya adalah untuk mengenalpasti isu dan persoalan yang belum dikaji atau

belum diselesaikan sepenuhnya.

1.1.1 Rekod Terawal Mengenai Negeri Perak

Negeri Perak berada di Pantai Barat Semenanjung :tvlalaysia, terletak pada latitud ( 4"

52' U) dan longitud (l 00° 48' T). Keluasan Negeri Perak adalah 21,005 km2

(hcrsJmaan 2.1 juta hektar dan panjangnya puLl dari Llara ke Selatan ialah 1.55.5 km

eLm kbanw~l rmla clari Timur kc Barat kira-kin1 9() km ). \icgeri Perak tchh didiami

; Kcnm;:Jik:,<; li<an dengcan Pn.lf :-Jadya Dr. tvlokhtar Saidin. F!ibu Pin::n)c'. ?vki 2'·''·i9.

Hindu/Buddha di Negeri Perak yang tersebar secara menyeluruh ke wilayah-wilayah

Pelbagai tafsiran telah dibuat mengenm asal-usul nama Negeri Perak (Peta 1.1)

Menurut suatu cerita yang disampaikan Sultan Idris (Sultan Perak ke-33). nama

Negeri Perak diambil daripada nama Bendahara Kerajaan Melaka yang terkenal iaitu

Tun Perak. Menurut Hikayat i\1crong Mahmmngsa pula, nama Negeri Pcrak ini ada

kaitannya dengan anak panah kepunyaan putera Raja Marong Mahapudi Sat yang

dibuat daripada Perak. Beliau telah melepaskan anak panah ke udara dalam usaha

mencari kawasan baru dan anak panah tersebut jatuh terjunam ke atas salah sebuah

pulau di kawasan berkenaan. Kemudiannya pulau itu dinamakan sebagai Pulau

Indera Sakti dan negerinya dinamakan sebagai Negeri Perak (Zulkit1i, 1973 ).

c :.;,_:. :~~;.

KWA!!

-_, :~ }-· _:. ;

}:o;,:, [::.:;p'il

1:_,.

Peta 1.1 Negeri Perak

IRillAND ·'

V.:(..JIJ

ir:-·t-rgg;J~ .·

u

Sumber: Dipetik dan Jiubahsuai daripada hnp: map,;.goc.lgk.com.my maps! j(l 4.2()1)'-)

Hubungan antara nama Negeri Perak dengan nama sebuah anak panah juga turut

c1iceritakan clalam '·Salasilah Raja Perak Bcrlwhr!"P Sayed2 Chandnrvang" (Yahya

} . ~·at jugd kisah lain mengenai Pcr::~L

Ahmad Tajuddin putera Raja Kilan dari Minangkabau dengan Siti Pennata Sari,

Puteri Demang Lebar Daun daripada Bukit Siguntang (Palembang) bersama-sama

dengan Megat Janis berlayar mengikuti sinar daripada anak panah bennata Perak

yang telah dilepaskan dari busurnya oleh Demang Lebar Daun di Bukit Siguntang ke

arab Timur. Setelah tujuh hari perjalanan, baginda sampai ke sebuah pulau di tengah

sungai, di mana anak pariah itu menjunam ke bumi. Negeri itu kemudian dinamakan

Negeri Perak dan pulaunya dinamakan Pulau Indera Sakti.

Lagenda itu tercipta sebagai media untuk menggambarkan bahawa pemilihan nama

Perak itu sangat betiepatan dengan kekayaan khazanah yang dikandungi oleh bumi

Perak itu sendiri. Bumi Perak sebagai penghasil bijih timah sudah dicatat oleh

pengunjung Arab sejak awal abad ke-9 M lagi (Hoong, 1969: 55). Justeru kerana

kekayaan itulah, maka negeri Perak mengalami dinamika yang cukup intcnsif dalam

sejarah rantau Asia Tcnggara.

Hasil bumi negcri Pcrak ini telah mempengaruhi ramai peniaga asing untuk datang

kc nt~gen Pcrak schingga me\1·ujuclkan scbuah komuniti politik yang bcrperanan

mc·ngurus CJktiYiti ekonomi itu. Olch scb~1h itu. Kcrajaan Gangga Ncgara. Bcruas dan

l__,' l _; '- l ~.;_,'

Lmn t\;1ah dijadikan sehagai pusa1 pcngumpuLw. pengagihan dan pcrtukaran

barang-barang di sebelah barat tanah Semenanjung (Andaya, 1979: 16-17; Wilkinson,

1974: 57).

Namun demikian, rekod tentang Perak baru jelas pada av, al a bad ke-16. apabila

seorang Portugis bemama Tome Pires menyatakan dalam laporannya bahawa "Perak

hanya sebuah desa kecil dengan penduduk 200 orang dan penghasil timah yang

utama ( Cortesao, 1944: 216).

Bolch dikatakan inilah rekod tertulis paling awal mengenai bumi Perak. Selepas itu

baham wujud kisah Raja Muzaffar putera Sultan Mahmud Shah (Raja Melaka yang

terakhir) membina sebuah negeri yang kemudian dinamakan sebagai Kerajaan

Negeri Pcrak. Nama Perak kemudian wujud apabila ia dimasukkan dalam sebuah

peta kuno yang dibuat pada tahun 1598 dengan nama "Pera" manakala dalam Peta

Lodewijk !598, (Peta 1.2) ia disebut dengan nama "Bera" ( Wheatley, 1966 ).

Peta 1.2 Perak "Bera" dalam Peta Lodwijsksz 1598

-cpLLZo c~ .. ~--,n;.F;id .. "J; • .ain4":nd'nn:s f7"7.LC'.£Zr.u..s , rr ~~q. -y~.cc~-r~~i ,. ~.£LTTL_~ iJ.rh.aJ-I~

"- -·

?,~~~~!~~;~~~~~~~~?~~~<~,~-/<+I· Sumhcr: http://\V\YW.prigsbcc.c(1!n map:-. indun-sumatra.htm 29-04-200~

Berdasarkan laporan mereka, kita dapat mengetahui bahawa para pembesar Perak

kctik~1 itu tinggal di sepanJ<mg c;:,111gai Perak dan memungut pajak atau cukai

Lnp0da kapal-kapal yang l<cbiasaan seorang sultan

bersen]ayam di muara sungai dan memungut cukai jauh lebih besar daripada para

orang besar baginda (Gullick. 1953: 15-17). Laporan pe1jalanan J.W.W. Birch.

Residen British pertama di Perak ada menyebutkan bahawa kebanyakan penduduk

Negeri Perak menetap di sepanjang sungai Perak, kerana sungai Perak menjadi

laluan penghubungan utama di negeri itu yang menghubungkan antara dunia

pcndalaman Negeri Perak dengan dunia luar melalui Selat Melaka. Melalui sungai

Perak, timah dan barangan lainnya dibawa keluar daripada Negeri Perak. Sebaliknya

barangan daripada luar negara pula masuk ke Negeri Perak melalui sungm yang

sam a.

1.1.2 Kajian Sejarah Perak

Kajian sejarah Perak yang diperbincangkan melibatkan kajian Winstedt dan

Wilkinson (1934), Abdullah Haji Musa Lubis ( 1958), Buyung Adil (1972), Andaya

( 1979) dan Fawzi Basri (1986 ). Pad a bahagian akhir turut pula dicatitkan kajian

sejarah Perak oleh pakar-pakar scjarah yang lain. Oleh sebab kandungannya tidak

menycluruh. maka tidak turut dihuraikan.

1.1.2 (a) Winstedt dan Viilkinson ( 1934)

1930-dn io.itu ulch \\~in~tedL dan \\ iikinson dcng<ln tajuk ~~ -1 I !is!oJ~1' {~f.l-\_';

... 1- .> . ; : ' ~ ' -.

Mcrong A1ahoHwigsa, Ri11 ayal Ruja-Haju Peru( Hushmus Salarin dan sumber-

sumbc1 barat sama ada danpad:J Arkih Bclanda dan Inggeris. Winst • .:dt dan

5

Wilkinson berjaya mendedahkan sejarah Negeri Perak sejak bennula kewujudannya

hingga abad ke-20. Ts1' \ :mg: menjadi kajian sepetii 'Penguasa-penguasa Per0k

Avval'. Pengaruh :'\\: < l di ; 0

British. Menurut beliau. Kerajaan Negeri Perak merupakan cenninan daripada

Kerajaan Melaka, berdasarkan pengasasnya, Raja Muzafar. putcra Sultan I\1ahmud

Syah (Melaka), ciri-ciri seni bina istana Negeri Perak dan alat-alat Nobat Diraja.

Winstedt dan Wilkinson (1934: 202-215) turut menjelaskan proses kev.,rujudan

Kerajaan Perak berdasarkan Rhvayat Keturunan Kerabat di-Rc{ja Perak, iaitu

bennula dengan kemangkatan Sultan Mahmud Shah, Raja Melaka yang terakhir.

Beliau juga menjelaskan tentang asal-usul raja-raja Perak, putera dan puterinya,

perkahwinan, bagaimana proses kemangkatan Sultan Mahmud Shah dan Sultan

Alauddin menjadi pewaris takhta dan pengusiran Raja Muzafar dari Kampar.

Penjelasan juga turut menyentuh tentang tempat-tcmpat bersemayamnya rap-raJa

Perak dan Johor, setia tempat-tempat raja-raja Perak dan Johor dimakamkan dan

gelaran (marhum) setelah kemangkatannya. Mengenai kuasa Aceb. \Vinstedt dan

Wilkinson (1934) mengatakan ia bermula semasa scrangan Aceh pada tahun 1577

terhadap Perak dan bet~jaya mengalahkannya. Sultan Ahmad, permaisuri Sultan

Ahmad dan 17 putera-puteri Perak kemudiannya dibav;a ke Aceh scb~1gai ta\\·anan.

Sabh scorang daripacia purera Sultan Ahmad. bcrnama l\1ansyur dinikahL1n dcngan

puteri Sultdn I\L\,~:11 b~r11~1rna CihDi1~t. i\1~·tn.~yur kcn1udian ditabalkan ir:cni Sull:m

Sultan Acch.

6

Selepas zaman kemerdekaan, penulis tempatan mulai tertarik untuk menulis sejarah

ncgcri ini, scpcrti \1 '<dLi11 Haji I\1u:<t Lubi::. Sejarah Pcmk Dahu!u dan

(1958) yang n;c:!

sehingga sultan ke-30 lengkap dengan salasilahnya. Beliau juga turut menjelaskan

Lentang penaklukkan ncgeri Perak olch Kcr::tja:::m Aceh, Siam, sc11a campur tangan

pihak Belanda dan British di dalam hal ehwal pemerintahan Negeri Perak.

1.1.2 (c) Buyong Adil (1972)

Pada tahun 1972, Buyong Adil telah menerbitkan buku Sejarah Perak. Beliau

menyatakan bahawa Kerajaan Perak yang berdiri sejak abad ke-16 M memiliki

hubungan dengan Kerajaan Melaka. Merujuk kepada Sejarah Melayu, Buyung Adil

turut menghuraikan tentang asal usul para pent,>Uasa Kerajaan Perak dengan

Kerajaan Kampar di Sumatera. Nama Perak yang diletakkan pada kerajaan ini

bcrasal daripada nama mata panah yang dibuat daripada perak berdasarkan Hikavat

Merong Mahmmngsa.

Buku ini lebih banyak menjelaskan bagaimana Kcrajaan Perak sebagai pcnghasi\

bijih timah menjacli rebutan pcngaruh dari bebcrapa kcrajaan lain sepct1i Siam.

Acch. Bebnd::L lnggcris. Bugis. Sclangor eLm Kcdah. Pcrlomb,,ng<m timah tclah

menaril--. pvrhatian dan mcnimbulkan pcrscngketaan cie;1gan pcngu;bu ;lsmg : <l''!Z

Pcrak.

,, "

intcraksi ant<lia kckuaLtil pnlitik, p,;rui~1ga:m orang Cina dan kunlhk kc'l

7

l ~ ' \.lii.

Pada tahun 1986, Fawzi Basri menerbitkan buku Cempaka Sari: Sejarah Kesultanan

Ncgeri Pcn1k. Beliau telah mendedahkan sejarah Perak dari :-:.~_~:i perkembangan

perubahan politik Iuaran dan dalaman yang turut membentuk sifat daripada

perlembagaan negeri Perak ke hari ini. Pada bahagian kc dua, Fmvzi Basri turut

menghuraikan mengenai Negeri Perak pada masa pengasas dan pengukuhan yang

membincangkan asal usul Sultan Muzafar Shah I (Sultan Perak yang petiama)

sehingga Sultan Muzaffar Shah II (Sultan Perak yang ke-1 0).

1.1.2 (f) Misa Melayu (1968)

Misa Melayu dikarang oleh Raja Chulan (Raja Kecil Besar) ibnu Raja Abdul Hamid

Yang Dipetiuan Muda Raja Mansur. Misa Melayu ini tergolong dalam naskah

tradisional genre sastera sejarah yang ditulis dakam tulisanjawi. Buku ini telah dikaji

oleh Maxwell dan diterbitkan dalam JSBRAS pada tahun 1882 dan 1884. Winstedt

telah merumikannya pada tahun 1919.

Pada asnsnya Misa J\1clayu menghuraikan perihal sejarah Perak mulai pemerintahan

Sultan Muzaffar Shah II ( 1636-1653) sehingga ke zaman pemerintahan Sultan

Alauddin Shnh Iskandar lVluda (1773-1 786 ). Walau bagaimanapun. hampir

keseluruhan kandungan ,\hsu Me/aut menumpukan perhatian kepada pemerintahan

pada tahun l 74t)-Jn

keturunan yang agung, Raja Iskandar Zulkarnain (Raja ivlacedonia). .lurai

keturunannya hingga kepada Raja l\iursyirwan Adil dan anak cucu Raja Chulan (Raja

9

Chola) yang memerintah hingga ke selatan Tanah Melayu. Dalam Misa Melayu turut

pub(' i :':1skcm mengenai adat pertabalan raja-raja Perak. 'lei;:' ;v'c:rbwinan, huhunga;1

' Uli 1 J(,,

Pcrak dan pembinaan lstana di Pulau Indera Sakti kira-kira 16 km ke hulu dari Teluk

lntan (Raja Chulan. 1968).

1.1.2 (g) Buku dan Artikel Mengenai Scjarah Perak

Negeri Perak sebagai bahan kajian sejarah tidak pernah berhenti hingga ke hari ini.

Selain daripada nama-nama yang telah disebutkan itu masih banyak kajian lain yang

berkaitan contohnya; A. Talib Haji Ahmad, Darah lvfcngalir di Pasir Salak (1978);

Abdullah Zakaria bin Ghazali, Datok Sagar (1993), Jv'gah Ibrahim (1993) dan Pasir

Salak: Pusat Gerakan Mencntang British di Perak (1997); Khoo Kay Kim, Taiping

Jbu kota Perak (1981 ); Teluk Intan Tclok Anson I 00 Tahun (1982); Ho Tak Ming,

Generations The Stmy of Beau Gajah (2005); Othman Mohd. Yatim, Dinding

Jajahan IstimcH·a Perak (1994 ); dan ban yak tulisan lain dalam bentuk art ike! di

majalah seperti Khoo Kay Kim "The Pcrak Sultanate: Ancient and Modern" dalam

JMBRAS vol. LIX part 2. 19~6 dan lain-lain lagi.

1.2 l\lakam-1\'lakam Diraja Perak

Pcngkajian mcngcnai makam-makam Diraja Perak ( Pcla ! . :; J dimulakan olch Ahdul

\\'ilkilb<J\l ( 192ll).

'> 1•

J L.itlril

bagi rtl_lut;~;n k;iJian rcrkini dan :u..:an dihuraikan scpcrti bci"ikur.

10

! 1 \'

u

I SP-26

SP-27

SP-30

Peta 1.3 Lokasi Makam Diraja Perak

PA~

13_j _p==-

0 L

._ 19 -, ~ 7

'·-, 21

450000m _j

SP-31

SP-30

0aiai1 Utama

' Sungai SP=Sultan Perak

Nama Makan Sultan Perak

SP-1

SP-4

SP-13

SP-16

SP-19

;';:Lt,:Jj ;;.cy-r/::11 "" -·;

·:-L~

SP-2 SP-3

II SP-5

SP-1 SP-12

SP-14 SP-15

SP-17 SP-18

SP-20 SP-::' 1

SP-23

Sumbcr: Dipctik dan diubahsuai daripaLla blip: ~ulta11.pcrak.gu\ .mybahds<l p\,."t<t niLtknJI~J~rn; 1 ~-11 2007

1 1

1.2.1 Abdul Shukor (1907)

Laporan tenm al mengenai makam-makcml r; ::::<: Perak dibuat uleh Jeragan Abdul

Shukut : ang diterbitkan dalam jurn;d ,_ L_), no. hu; 1907. Beliau

diperintahkan oleh Sultan ldris Mursidul Aazam Shah, Sultan Perak yang ke-28

(1887-l916) untuk melakukan survei terhadap makam-makam sultan Perak yang

awal dalam usaha pihak Kerajaan Negeri Perak membaik-pulih makam-makam

Diraja Perak. Laporannya mengandungi informasi (Jadual 1.1) yang sangat berguna

bagi penyelidikan makam-makam Diraja Perak, terutama tentang keadaan batu nisan

dan sejarah setiap Sultan Perak daripada Sultan Muzaffar Shah I (Sultan Perak yang

Pertama) sehingga Sultan Yusuf Sarifuddin Muzaffar Shah (Sultan Perak yang ke-

27).

Jadual 1.1 Hasil Survei Makam Oleh Abdul Shukor ( 1907)

Nama Makam Lokasi Jenis Nisan

Sultan Tanah Abang, Ayer Batu Aceh Muzaffar Mati, Mukim Lambor

'Shah Kanan, Daerah Kuala Kangsar

--

I Kondisi I Nisan (1907) Patah dan

1

Retak-Retak

I i

I 1"~"rn -~

Rekod Makam

-

------I J

~--~ I J I

j Mansur Shah 1 Kanan I ditemui ba 1

I Tidak Sultan Mas'id Kota Lama - -

I nisan ~'~ I I Sultan Di Tanah Milik H. 1

1

Batu Aceb I Salah s ----=---------~ 1 Ahmad i Muhammad Saleh 1 i daripada dua

1 I

\ Taj uddin ! (orang Jawa). I I nisan itu I I I Shah I Geronggong. 1v1ukim I i patah I ! ! i Pulau TiLJ.a. Pcrak i i ( ! I I - : : I '

I I Tcnrzah ! i I 1 !--==-·-. ------:~·~--t-:--~-=---------:; -----·----:-·------~-----~----·---------~-----_ -+--------·-l ':,Llitcm Ta1u 1 ' D1 [ an:.111 /'\11)'1:1~-' ; Batu :\ccl1 ' Han)'a ada : ,

• - I

i\ri fin lbrahim Pulau SemaL

Snah i K.uab1 t<~;_urg.--;;tt. fJ1 I i Tanah milik Sultan I

1 i Idris L--------------------' ------ - -----------~-------------

i l I : I ' --- --------------! ------------------~--:

Ti ~ 1. ~.:In' I, ..

12

Sambungan J adual 1.1

~ama l\1akam I Lokasi T---~------r

Rekocl

I · fr::nis Nisan 1 Kondisi

~------~--" ----i]-· -.. ----:::-:-·-:--· ! Makam

----- - ---··-----~---·- ----------- - -----~---·--1

: .>c-<>ol1 D1 negcn A...,cJ, .. - I I

Mukadam

I I ~~ Shah

Sultan Di negeri Johor I

- -

Mansur Shah I

I Sultan Pulau Tiga, Daerah - Tidak ada -

Mahmud Perak Tengah, di lagi nisan Shah tanah milik Kl1atib yang tersisa

Sam at Sultan Di neg en Kampar, - - -

Salehuddin Sumatera Sultan Ayer Mati, Mukim - Tidak ada -Muzaffar Bota, Kuala Kangsar lagi nisan Shah II di tanah milik Kulub yang tersisa

I Lateh Sultan Di tanah milik orang Batu Aceh Nisanya Usianya 120 I Mahmud Jawa, H. Muhammad diukir dengan tahun, I Iskandar Shah Saleh, Geronggong, indah dan berkuasa

I I I

Mukim Pulau Tiga, sedikit retak selama 111 I Perak Tengah tahun

Sultan Geronggong, Mukim - Makamnya Berkuasal Alauddin Pulau Tiga, Perak Jatuh ke selama 20 Rahiat Shah Tengah sunga1 tahun Sultan Di Selat Mukim - Nisannya d.ll76H

I Muzaffar Bota, Kuala Kangsar sudah lenyap i Shal1 III di tanah milik Lebai

I

I Kelantan I

I Sultan Pulau Tiga, Perak Makamnya -i - - I

I Muhammad Bawah eli tanah milik Jatuh ke I Imam Kasim 1 sungai

I Bcrkuasa

I :Shah I

_j

~ultan Pula Indera Sakti di I Batu Aceh. Patah I , Iskandar I Tanah milik Haji I segi Iapan . mcnjadi . I 1 1-'1 t1ga se ama ! Dzulkarnain i ?vluhammacl Taib I ! hahagian _ltahun I Sultan-------r-

1 Pulau :~~~':r~---\-/it~k~mT_ -Bat~-- A~~hrT)~ltah_____ I Berku_as<~-----c

i [\'lahmud I Pasir ean_p_:ng \ lu. I jll'i"St?g1 : I sdama s ! r~ • ' i 1

: J'erah: 1 tanun Shal1 I

i Pcmakmnan

-,- 1 1

j i Ljt)J< dan .:-\lauddin i \,'luknT1 Gane_Li'-~ J>cL1L ; pat~ih

Mansur Shah I Bawah di tanah milik I

1

~(~<~~iar i /\lang J abet ~

L---------~~-----1 --------~- -------~----~--- ____________________________ .J __ ---'---------

13

Sambungan Jadual 1.1

~ama Makam j Lok~--~-! I

Jeni" Niscm

.: ·~~f~T~----·- -- --l'

rc--~---tJ=---- --Sultan Berada Ahmaddin Shah Sultan

1 .tvfalik Shah

Abdul t\1ansur

Sultan Abdullah Muazzam Shah

Sultan Shahabuddin Riayat Shah Sultan Abdullah Muhammad Shah I

dengan makam Sultan AlauddinShah. SP-5 Telok Memali, Mukim Bandar, Perak Bawah di tanah Haj i Mohammad i\rop Telok Kepayang, Mukim Pasir Panjang Ulu, Perak Bawah disamping makam Sultan Jaafar, di Tanah Milik Paduka Raja Muda. Dahulunya terdapat di Pasir Panjang kerana sudah hampir terhakis mr sunga1 maka dipindahkan ke Telok Kepayang. Tanjong Penanggok Mukim Bandar, Perak Tengah

-

-

Kondisi

-r- --~-------

I I

I !

-

Nisan len yap

-

Nisannya len yap

sudah

Nisannya sudah lenyap

Rekod I Makar:~

----~----

-

Berkuasa selama tahun

Berkuasa selama tahun

Berkuasa selama tahun

~ 20

13

21

Sultan Ali a!- I Gedong Siam. Mukim Batu Aceh I Nisan masih Berkuasa 1 !\lukamntal [ Sa)ong. Ku:1la Kangsa1 I i dalam kond1sJ selam:1 6 ! Linayat SJl:lh ____ i~-------- L~- ______ L_l_)a_i_k _________ l_t_ahun ______ j I Sultan Ismdil Bukit Sekudai . .Tohor I : - ~ --- -- i I \fua'biddin !

Rim·at Sb:, 1

Sulwn ----~-\Lh;;, ~~;,;,~1~~;;:-.d; d;----r-------_ ------------:--------\bdutlah

D l _,._ > , .... ,_,-

Sarifuddirl i ~ .. U~lLl lL

1\'fuzaffar Sh;1h Komplek Pcmabman bulan 1\:":~lCrJnl:li\ :

j t II 1 i L-----~---__1_~------- ___J_ __

1 ')_,. l -1.-: u. ..:... J -' l~.Ldl

j 1807 i __ ___ L____ __ ~-~-- -~----_!

Sumb·:T _\bdul Shukor. 1907: 98-106

14

Daripada laporan itu, dikenal pasti bahawa pada awal abad ke-20, masih wujud batu

nisan asal bcberapa Su1'Jn Pcrak terdahulu. MisJlnya batu nisan Sultan Muzaff1r

Shah I dikatakan m<hd, _. '· 3-:iiau mr.:r; :, ·kaL .. Batu nisannya diukir ck·•~ 1

dan indah oleh orang Aceh pada masa lalu. Sekarang sudah patah dan retak-retak ".

Terdapat sepuluh makam Sultan Perak yang batu nisannya masih ada lagi (iaitu

Sultan Perak yang ke-1, 3, 4, 11, 15, 16, 17, 23,24 dan 27) meskipun keadaannya

sudah rosak. Walaupun demikian, laporan Abdul Shukor tidak clisertakan clengan

lakaran mengenai batu nisan Sultan Perak sehingga sulit untuk dikenal pasti,

bagaimana batu nisan sebenar itu wujud. Abdul Shukor sering mengusulkan agar

batu nisan almarhum yang rosak itu clibaikpulih dengan menaruh simen.

Daripada keterangan beliau, kita menclapati bahawa batu nisan Sultan-Sultan Perak

awal adalah merupakan Batu Aceh clan batu ganti badmmya clibina claripada kayu,

yang ketika itu sudah berlumut. Tiada maklumat ditemui, mengapa makam-makam

Diraja Perak hari ini suclah tidak clapat dikesan batu nisan Aceh clan semua batu nisan

bagincla suclah diganti dengan yang baharu. Ke mana perginya batu nisan asal sultan­

sultan Perak itu?

1.2.2 Wilkinson ( 1920)

Dua tabun sctclah \\'instedt mencmukan makam Sultan i\lansor Shah duri \·klaka

dan membcsar di bahagian puncak (masf. Bentuk batu nisan Sultan Pcrak &Y.:;l 1 .~\Ll

keempat sisi bahagi<.:m kcpala dipahatkan tulisan kalimat syahadil~. Wilkinc;('li jLga

15

mendedahkan upacara pengkebumian orang-orang Melayu dan hubungan antara

bentuk-bentuk ·· ;. ·•:c clcngan 1em:; kclmnin si mati serta memperken:\lkan sebuab

istilab :w ·' (Chinese Tcmple-Jc;;r

1.2.3 Ryan(l9~5)

Teriarik dengan hasil survei Abdul Shukor. Ryan (1955: 115-121) dalam artikelnya

di Afalavan Historical Journal, berusaha membuat keterangan sejarah geopolitik

tentang kedudukan pemakaman-pemakaman itu. Ryan menyebut bahawa hampir

semua makam Diraja Perak secm·a eklusif ditemui di sebelah kanan tebing Sungai

Perak (Right Up Stream), di antara Durian Sebatang ke arah Kota Lama Kanan,

Kuala Kangsar. lsu utama artikel Ryan adalah mengapa makam Raja-Raja Perak

berada di tcpi Sungai Perak? Ryan tclah mengunjungi semua kampung kecuali

Senggang clan Sayong, menclapati beberapa makam yang suclah ticlak ada lagi batu

msannya.

Ryan menjclaskan makam-makam itu dalam tiga kelompok iaitu Kelompok L

Kelompok makam Sultan Perak I-XIV di Kampung Bota dan Geronggong.

Kelompok l merupakan makam-makam Sultan Perak yang memcrintah st;iak 3\\ <ll

pem.thuhanny<l ( 1528-1750) di tcbing Sungai PerJk kecuali makam Sultan Pcrak kc--1

dan 24 ch dan Kow Lama. Kclumpok IL kclump,1\-. ltH! Pera~ '" L\ \'-

; ··~ \.. l

1\ Chambn. Kuala Kangsar.

16

Menurut Ryan, pengelompokan makam-makam itu dipengaruhi oleh beberapa faktor.

faktor r '!':'1~:: 1 ialah untuk menjaga keamanan kerana dalam sci:1rah kerajaan Perak.

:ncnguasai Negeri PtTcd<

Belanda yang membuat loji di Tanjung Putus semasa pemerintahan Sultan Iskandar

Zulkarnain mempengaruhi pemerintah Perak untuk memindahkan istananya kembali

ke muara sungai. Hal ini membolehkan beberapa Sultan Perak setelah mangkat

dimakamkan di daerah yang berhampiran dengan muara Sungai Perak, misalnya di

daerah Durian Sebatang. Ketiga, penemuan dan pembukaan perlombongan biji timah

menyebabkan ramai orang dari pelbagai bangsa datang ke Negeri Perak sehingga

negeri ini berkembang maju. Keadaan ini memungkinkan wujudnya perubahan pusat

pemerintahan dan pemukiman para pembesar Perak di sekitar pusat pertumbuhan

ekonomi baharu seperti perlombongan timah dan bandar-bandar baharu yang tumbuh

mengikutinya. Keempat, adanya bencana alam seperti banjir di Sungai Perak yang

menyebabkan penguasa Perak memindahkan pusat pemerintahannya dan ini

mempengaruhi penentuan lokasi makam para sultan Perak.

Scperti mana laporan Abdul Shukor. laporan ini cukup ringkas, tetapi Ryan telah

membuat peta lokasi makam Sultan-Sultan Perak (Peta 1.4). A1iikel ini masih tidak

menj~l\\ab pertanyaan mengapa ada makam-makam Sultan Perak yang hilang :;cjak

tahun 1908 dan juga turut tidak menyebut satupun rujukan yang dipabi scbagc1i

17

Peta 1.4 Peta The Royal Tombs of Perak

p E R K

11 S . .a.lAUCOIN SHAH (SJ 8oTA, •x s.,....uzA,-,.:AN lw.At-4 •(•'1

1'\ y t .S. MUlA,:r.th .MAk t {I' ,, llOtoi •• KONC. e • !', M\./l"-'f'AA ~HAH Jl (10} ~

•S.4MM4~1HI'I'

I J. ~ I<"AHM,.~ 5HAK { .. , KC. "Ut . .t.U Tl {eA.([___ t X S. 1-\\)H A 1'-1-M [ D 5Jo4Afol 1 I'} /

). 'I& AHMAD' TA.,.JV~OtN !)HA.rt (_\I / 1'\t...G[ROI"tC.G.OWC,. I._ S f-.o\,Jt,kr-.tJtJ. 15-W...,HD~~ ... ~.(ur:

._ ~. AL.4U001 N ~UUMA/" ... HAt'l lli

.~ _., .. ..,.

!'/an o{ litf'S at l'ar/y Royal C'ravt's on rhe Pera/.. River.

Sumber: Wilkinson, 1974: 12

/

Lebih kurang dua puluh tahun kemuclian sclepas kunjungan Ryan, pembinaan

makam-makam Diraja Perak baru sahaja selesai. Pacla hari Sabtu, 1 November 1969

pukul 11.00 pagi, Tuan Haji Ham clan Bin Sheikh Tahir, Pengerusi Jawaran Kuasa

Kerja Persatuan Sejarah I\1alaysia membuka Papan Peringatan Makam Diraja Perak

eli Telok Bakong. Pcrak Tengah (Arkib 1'\cg;l!·a Kuala Lumpur (2002/00J:n) . .f).

Daripmb m;1klumat ini dikt.:tahui bah~l\\(~ ;;ch:p<b t:ilmn 191-'1. pembin~l~m m

mu1~'~un:1kan bcberapa data arkenlogi_ scperti makam-milkam Diraja Perak dan

18

orang-orang besarnya sebagai bukti untuk mendedahkan sejarah pemerintahan

snltan-sultan Perak dan kemasukan orang Acch di ncgeri Perak. Dalam huraiannya

'· '11> ni-.;C!n sultan

Perak daripacla Sultan Perak yang pertama sehingga Sultan Perak yang kc-13 serta

makam-makam orang bcsar bagincla yang mcngandungi batu Aceh. Turut JUga

dilengkapi dengan gambar lokasi bekas benteng/kota, yang dibina Sultan Muzaffar

Shah I di Telok Bakong, Perak Tengah. Oleh kerana itu beberapa maklumat dan

gambar-gambar yang dipaparkan olehnya sangat berguna dalam usaha mengkaji

makam-makam Diraja Perak hari ini. Daripada keterangannya, kita dapat mengetahui

bila proses awal pembinaan makam-makam Diraja Perak sebenar dimulai dan

bagaimanakah bentuk dan basil binaan makam-makam berkenaan.

Pada tahun 1981, Halim Nasir menerbitkan buku yang betiajuk Tcmpat- Tempa!

Bersejarah Perak. Sesuai dengan tajuknya, maka kandungan buku beliau turut

mendedahkan makam sultan-sultan Perak yang terdapat eli Telok lntan sehingga eli

pemakaman Diraja Bukit Chandan, Kuala Kangsar serta makam orang-orang

kenamaan tennasuk makam-makam yang menganclungi batu Aceh disertai maklumat

ringkas mengenai lokasi makam. Dalam buku itu, beliau mcmberikan ulasan dan

dcskripsi ringkas tcrhadap Iapan makam dengan ba!u Aceh iaitu ( 1 )i\1akmn Sult~m

:vluzamu Shall l. di Telo\; Bakong: C:') \'bk:u;; Tuk Segc, .~\cch. Kampung Lamb(•r

19

1.2.5 Abdul Wahab (1985)

Padn tahw1 1985 Jabatan Penerangan .,,,,,,,,r<J Ma1ay:;ia mencrhitkan sebuah buku

,;,_, ,: l<liuk 1Hakam-Malwm Di-R , L3uku ini hamptr

sama dengan buku Halim ( 1981) menguraikan mengenai lokasi makam-makam

Sulwn Perak daripada Sultan Perak yang pertama sehingga Sultnn Perak yang ke-34.

1-Juraiannya dilengkapi dengan gambar-gambar makam, Beting Beras Basah tempat

pertama kali Raja Muzaffar pcngasas negcri Perak berlabuh dalam petjalanan

baginda daripada Kampar, Sumatera. Bezanya, adalah pada setiap makam Sultan

Perak disertai dengan huraian ringkas mengenai riwayat hidup dan pentadbiran

baginda.

1.2.6 Othman (1988)

Othman memang bukan secara khusus mengkaji makam-makam Diraja Perak, tetapi

dalam bukunya, beliau turut mendedahkan isu tentang makam--makam Diraja Perak

dan makam-makam dengan batu nisan Aceh di negeri Perak. Menurut Othman, di

Malaysia tcrdapat 63 makam dengan batu Aceh, tetapi batu nisan Aceh pada 54

makam hari ini hilang tanpa bekas. tennasuk eli Perak. Untuk kes PeTak bdiau

mcnvatakan:

1. Makam StJltan fvluzaffar Shah l ( l "i2S 1549). Dalam kompkk makam ini <u.Ll

yai1g tidak dikcual1 ~cbaga1

20

2. Makam Sultan Ahmad Tajuddin Shah (1577-1584). Dalam komplek makam

ini hanya ada satu mabnr <1 ""':[1,:m sepasang batu nisan bentuk pilar dan ada

tulisan arab jav,·i. Sebrct;, ..

3. Makam Sultan Muhammad Iskandar Shah. Dalam komplek makam ini hanya

ada satu makam dengan sepasang batu nisan bentuk pilar dan ada tulisan arab

jawi. Sekarang ianya telah hilang

4. Makam Sultan Iskandar Zulkarnain. Dalam komplek makam ini hanya ada

satu makam dengan sepasang batu nisan bentuk pilar dan ada tulisan arab

jawi. Sekarang ianya telah hilang.

5. Makam Sultan Mahmud Shah 1770-1778. Dalam komplek makam ini hanya

ada satu makam dengan sepasang batu nisan bentuk pilar dan ada tulisan arab

jawi. Sekarang ianya telah hilang.

6. Makam Sultan Alauddin Mansor Iskandar Shah 1778-1786. Dalam komplek

makam ini hanya ada satu makam dengan sepasang batu nisan bentuk pilar

dan ada tulisan arab jawi. Sekarang ianya telah hilang.

Berdasarkan laporan Abdul Shukor dan basil survemya di Perak, Othman

menegaskan bahawa hilangnya batu nisan Aceh di Perak kcrana jatuh ke sungai dan

rosak karena clijatuhkan nkh h:rbau yang kcmudian nisan-nisan itu sccara alami

tertanam dalam tanah dan dilupakan. Bcberapa batu nisan Aceh hancur :1k ·

1.3 lsu dan Masalah

21

Meskipun sejarah Negeri Perak dan makam-makam Diraja Perak telah banyak dikaji,

namun masih banyak yJr·~] hclum dikenal pasti mengenai sejarah negeri Perak pada

zaman awal penubuL L ;Utama i"' · ' ian c;iapa sebenar pengasas l ':

Perak dan tarikh kemangkatan sultan Perak. Kajian mengenai makam Dira.1a Perak

pula secm"a saintifik masih belum wujud. Kajian Shukor (1907), Wilkinson ( 1920),

Ryan ( J 955), Halim (1977, 1981) dan Abdul Wahab (1985), kesemuanya masih

mempakan sebuah laporan mengenai keadaan makam. Kajian mereka tclah

mendedahkan beberapa isu dan masalah seperti dibawah:

1.3.1 Tarikh Kemangkatan dan Pentadbiran Sultan Perak

Sehingga ke hari ini daripada sepuluh literatur yang mengkaji mengenai sejarah

negeri Perak, para penulisnya masih berbeza pendapat mengenai tarikh pentadbiran

beberapa sultan Perak, seperti Sultan Perak yang ke 1, 9, 10, 11, 13, 14, 15, 16, 17,

18, 19, 20, 21, 22, 23, 26, dan 27 (Jadual 1.2) Bahkan kebanyakan penulis tiada

mempunyai rujukan yang jelas dari mana diperolehi keterangan mengenai tarikh

pentadbiran dan kemangkatan setiap sultan. Daripada semua penulis, belum ada yang

mencuba mcmjuk kcpada batu nisan pada makam Sultan-Sultan Perak sebagai bahan

analisis dan bukti untuk memastikan kesahihan tarikh pentadbiran mana-mana Sultan

Perak.

di Tcmai. Pahang. y:m6 dii<.cn~tli ulel: pcnclucluh. tt..'mpatan sebagai Kcr:n,;at Sai)i''

Abu Babr.

22

Jadual 1. 2 Daftar Tarikh Pentadbiran Sultan Perak

~:~~~=rN~~;-, -ir·:,rikh ---TRuiHkan · _ -------~-] I olj Tvluzaffar ~lc ,;: _;·:;-~;-=----r:~~[;,J~Ilah Tl';~ji Musa Lubi~958-:------·-;; I. - .;;;-

L I rcorrtn>; "ingapura -- , :: ~o-15-46·-- ~(;Cclcftic,; ~~;~~~~;;;Tc;gy-- __ .. --,

1528-1545 3.Salasilah Sultan2 Perak, Kamarul Zaman Paper~ (Arkib l Negara Ivlalaysia)

1528-1549 4.Adib Vincent Tung. 1999. Adat Pusaka Raja-Raja & I Orun>!,-Orun>~ Besar Xegcri Pend: Daru! Rid::uan, Ipoh:

Chee Leong Press Sdn.Bhd.l999: 11 1528-1549 5.Buyung bin Adil.l98l.Sejarah Pcrak, cetakan pertama

edisi ked.ua. K. uala Lumpur: Dewan .Bahasa dan Pustaka I I----+---·-----+---------+--K_e_n_1e_n_t_eJ_·i_an Pelajaran Malaysia.: 6-15

1528-1549

1528-1549

1528-1549

1528-1549

6KO. \\'in~ted,and Wilkinson, R.J .. 1974. A Histo1y o( Perak (1'1 published 1934), in series MBRAS Reprints, no. 3, with Three Articles by W.E. Maxwell, (previously published 111 vols 2, 9. 12 of the JSBRAS, 1878, 1882, 1883 ), Kuala Lumpur: Malaysian Branch. Royal Asiatic Society.: 13 2 ?.Barbara \Vatson Andaya, 1979. Perak. The Abode of Gmec A Study of An Eight'"" Century Malay State, Kmb I Lumpur: Oxford University Press. 8.F awzi Basri, M.A. 1986. Cenzpak.a Sari: Sejarahj Kesultanan .Vegeri Perak, cetakan pertama, Ipoh: Yayasan Perak: 206 9.Khoo Kay Kim. 1986. "The Perak Sultanate: Ancient and Modem'' him. 4, 8 dalam JMBRAS vol. LIX part 2. Singapura. him. 1-26

~--4--------4------4-~~-------~~------~~·c--~----------~--1528-1549 1 O.Perak.gov.my/sultan/pelbagai/sa1asilah.xls

02 Mansyur Shah T iada tarikh 1. ~

1549-1577 2,3,4,5,6.7,8,9,10 j

.. -

0. 3 Ahmad Tiada t_a_n_·k_h--f--1----------------------------------- .jl. Tajuddin Shah _ _ 1577-1584 2.3.4.5,6,7.8.9,10

04 Tajul Arifin Tiada tarikh l I

I f------+ Shah --f-- _j_:-:--c-::-c-=·-~--:-::~----------------------------, 1----+-------------- I 1584-1594 I 2.3.4.5.6,7K9.10 ____________________________ J

OS Alauddin Shah Tiacla tarikh I J

t • _ r =~~--~ : ;:: :~~~J~; : 6 C~9-~ --=- --=- -=- -= =-----~=- --=-J i ()6 I :tvlukadam Shah 1 -1619 1 1 l !--~--1--·~------~---"--------~--_:;----:--;:--:-;-~~-·-------------------· --·· --·--·----------------- -·1 i ! · lhrJ_,-l1Jl9 _l ___ ,_--1).6 ... 0tJ,lO ______ _j

c-cr-T

1-

1------~1~~'h -·t-y~l~<{;-~;;ikh i 1------------------------ --- - :

~-~-·~.5.6.' .10

'. 1 ' l\'ldll:i!Lc:

Sambungan J adual 1.2

I No~ NanFI SI~i[;I~----- I Tarikh l Rujukim

~~~j_~~~~;~;;- :L~~~-=--J ;~J~?~12::~lL __ ~:--=------------~-- - :__ ~--=--1 1 {_1_-zr, __ ;_--.._n_:--;_9 10 - -~-16_~,-_:J(;)~ I -; - __ c__c:__:c__:__ ______________ _

-------------------------------------~ ~ Mahmud Iskandar Shah 1654-1720·) l _J l----t------------t--:1..::6.:c53:;---:-l ::'72~0 2 J .4 .' .6.8,9, I 0 I

1654-1720 7 I 2 Alauddin Mughayat

Shah Tiada tarikh

---------------------

I 13 MuzatfarShahlll ~

r--~:-_--__ ----------+-~~~~-~~---------------------~

14 Muhammad Shah

16 Mahmud Shah II

I 7

·I\ n~

-------~--~--·---~

24