Post on 13-Feb-2020
samcxe-javaxeTis mxare
(axalcixis, adigenis, aspinZis, axalqalaqis, borjomis, ninowmindis administraciul-teritoriuli erTeulebi)
pasporti
2007 weli
2
Sinaarsi:
gverdi
1 mxaris zogadi daxasiaTeba 3
2 xelisufleba 7
3 mosaxleoba da dasaqmeba 8
4 ganaTleba 9
5 istoriuli Zeglebi. kulturis obieqtebi 12
6 mxaris ekonomika 16
6.1 mxaris biujeti 19
6.2 mrewveloba 21
6.3 soflis meurneoba 24
6.4 satransporto sistema 30
6.5 kavSirgabmuloba 31
6.6 eqsporti 32
6.7 safinanso-sakredito dawesebulebebi 32
7 mineraluri da rekreaciuli resursi 33
8 mxaris saerTaSoriso ekonomikuri TanamSromloba 44
9 mxaris sainvesticio potenciali 47
3
1. mxaris zogadi daxasiaTeba
teritoriis farTobi – 6,4 aTasi kv. km.
administraciuli centri – qalaqi axalcixe
manZili administraciul centrsa da Tbiliss Soris – 207 km.
klimati – mxare ori reliefur-klimaturi zonisagan Sedgeba: samcxisa – zomierad mSrali,
subtropikuli mTianeTis klimatiT, mcire Tovliani zamTriTa da Tbili, xangrZlivi zafxuliT.
javaxeTis zonaSi gabatonebulia zomierad mSrali hava civi zamTriT da xangrZlivi, grili
zafxuliT.
naleqebis raodenoba mxareSi uTanabrodaa ganawilebuli rogorc drois, ise sivrcis mixedviT.
saSualo wliuri raodenobis minimumi _ 498 mm. (xerTvisTan), maqsimumi ki 1822 mm. arsianis qedis
Txemze (goderZis uReltexilTan 2025 m-ze zRvis donidan). naleqebis mniSvnelovani nawili myari
saxiT modis, qmnis Tovlis safars, romlis simaRle da xangrZlivoba meryevia. magaliTad,
axalcixeSi Tovlis saSualo simaRle 18 sm-ia, xangrZlivoba ki 63 dRe. Sesabamisad 24 da 101 _
bakuriansa da cxrawyaroSi _ 98 da 191; xolo 3000 metrze maRali mwvervalebi wlis umetes dros
TovliTaa dafaruli.
mxares aRmosavleTis mxridan esazRvreba dmanisisa da walkis raionebi, dasavleTis mxridan
aWaris avtonomiuri respublika, CrdiloeTis mxridan Coxatauris, vanis, baRdaTis, xaragaulis,
xaSuris, qarelisa da goris raionebi, xolo samxreTis sazRvari emTxveva saqarTvelo-TurqeTisa da
saqarTvelo-somxeTis saxelmwifo sazRvrebs.
4
wylis ZiriTadi atreriebi: wylis mTavari arteria md. mtkvaria, romelic am mxareSi miedineba
daaxloebiT 170 km-ze. igi tipuri mTis mdinarea, romlis wliuri saSualo xarji wm-Si 95 kub.m-s
aRwevs (md. dviris SesarTavTan). mtkvris mravalricxovani Senakadebidan mTavaria focxovi,
qvabliani (marcxnidan) da faravani (marjvnidan).
focxovi (sigrZe 70 km, auzis farTobi _ 1840 kv.km.) Tavisi SenakadebiT jayis wyliT,
qvablianiTa da ocxeTi (abasTumnis wyliT) awarmoebs samcxis teritoriis didi nawilis drenirebas.
isini tipuri mTis mdinareebia, miedinebian ZiriTadad viwro xeobaSi, axasiaTebT vardna da swrafi
dineba.
faravani javaxeTis zeganis mTavari mdinarea (amitomac mas javaxeTis mtkvarsac uwodeben). igi
sigrZiT 81 km, auzis farTobi _ 2280 kv.km-s udris. misi Senakadebia: buRaSenis, kulikamis, baraleTis
wyali da sxva.
mdinareTa sazrdooba Sereulia: samcxeSi _ TovliT sazrdooba 37%-s Warbobs, miwisqveSa
sazrdooba 32%-s, xolo wvimiT 31%-s. rac Seexeba javaxeTs, aq marto miwisqveSa sazrdooba 60%-ze
metia.
samxreT saqarTvelos mdinareebis saerTo energetikuli simZlavre daaxloebiT 400 aTas kvt-
saaTia.
javaxeTis zegani tbebis siuxviT xasiaTdeba. aq 80-mde didi da patara tbaa. arsebuli
mravalricxovani tbebidan mxolod 8 aWarbebs Tavisi farTobiT (TiToeuli) 1-dan 40 kv.km-s. yvelaze
didi tbaa faravani. igi abul samsarisa da javaxeTis qedebs Soris mdebare qvabulSia moqceuli,
5
romlis sarke zRvis donidan 2075,5 metris simaRlezea, misi sigrZe 9,5 km-mde aRwevs, sigane ki 6 km-s,
sarkis farTobi 37 kv.km udris, siRrme 3,8 metrs.
javaxeTis platos Crdili nawilSi arsebuli tbebidan mTavaria vulkanur-teqtonikuri
warmoSobis daxSuli tba tabawyuri. igi zRvis donidan 1990,6 metr simaRleze mdebareobs. tbis
sarkis farTobi 14,5 kv.km-s udris, auzis farTobi ki 75 kv.km-s aRemateba. siRrme 33 metrs aRwevs da
mxaris uRrmes tbad iTvleba.
mosaxleobis ricxovnoba 1/01/2006w – 208888.
maT Soris: qalaqis _ 67642; soflis – 141246.
mosaxleobis simWidrove 1/01/2006w. – 1 kv.km-ze _ 32 kaci.
mosaxleobis mTliani raodenobidan:
sul dasaqmebulia _ 110,4 aT. kaci;
m.S. dasaqmebulia ekonomikaSi – 35,3 aT. kaci;
umuSevarTa ricxovnoba – 15,1 aT. kaci.
mosaxleobis eTnikuri Semadgenloba:
qarTveli – 42 % (87733 kaci);
somexi – 56,4 % (117812 kaci);
rusi – 0,7 % (1462 kaci);
berZeni – 0,2 % (417 kaci);
osi – 0,4 % (835 kaci);
sxva – 0,3 % (629 kaci).
6
mosaxleobis ricxovnoba msxvil dasaxlebebSi:
qalaqi axalcixe _ 20635 kaci;
qalaqi vale _ 2850 kaci;
qalaqi axalqalaqi – 9830 kaci;
qalaqi borjomi _ 14400 kaci;
qalaqi ninowminda _ 6072 kaci;
daba aspinZa _ 3325 kaci;
daba adigeni _ 1071 kaci;
daba abasTumani _ 2000 kaci;
daba bakuriani _ 2668 kaci;
daba waRveri _ 1923 kaci;
daba axaldaba _ 2377 kaci.
cxrili 1
mosaxleobis raodenoba samcxe-javaxeTis mxareSi
mosaxleoba
raioni weli sul qalaqi sofeli
1 2 3 4 5
adigeni 2006 20858 3071 17787
aspinZa 2006 13095 3325 9770
7
axalqalaqi 2006 61358 9889 51469
axalcixe 2006 46431 23652 22779
borjomi 2006 32643 21368 11275
ninowminda 2006 34503 6337 28166
samcxe-javaxeTi 2006 208888 67642 141246
2. xelisufleba
samcxe-javaxeTis regionSi aRmasrulebel xelisuflebas ganaxorcielebs saqarTvelos
prezidentis saxelmwifo rwmunebuli. misi funqciebia uzrunvelyos regionSi sazogadoebrivi
wesrigis dacvis koordinacia, resursebis mobilizeba, administraciul-teritoriuli erTeulebis
socialur-ekonomikuri ganviTarebis programebis SemuSavebisa da ganxorcielebis organizeba,
investiciebis mozidvisa da reformebis ganxorcielebis xelSewyoba, adamianis uflebebis dacva da
sxva.
mxareSi adgilobrivi TviTmmarTveloba xorcieldeba warmomadgenlobiTi (sakrebulo) da
aRmasrulebeli (gamgeoba, meria) organoebis mier Semdegi administraciul-teritoriuli
erTeulebis (municipalitetebi) mixedviT:
adigeni – warmomadgenlobiTi (sakrebulo), aRmasrulebeli (gamgeoba);
aspinZa – warmomadgenlobiTi (sakrebulo), aRmasrulebeli (gamgeoba);
8
axalqalaqi – warmomadgenlobiTi (sakrebulo), aRmasrulebeli (gamgeoba);
axalcixe – warmomadgenlobiTi (sakrebulo), aRmasrulebeli (gamgeoba);
borjomi – warmomadgenlobiTi (sakrebulo), aRmasrulebeli (gamgeoba);
ninowminda – warmomadgenlobiTi (sakrebulo), aRmasrulebeli (gamgeoba).
3. mosaxleoba da dasaqmeba
samcxe-javaxeTis mxareSi SromiTi resursebi 125,5 aTas kacs Seadgens, rac mosaxleobis 60%-s
udris. aqedan dausaqmebelTa raodenoba daaxloebiT 15,1 aTasi, anu samuSao Zalis 12%-ia. ekonomikis
dargSi dasaqmebulia 35,3 aTasi kaci, anu dasaqmebulTa saerTo raodenobis 34%.
dasaqmebulTa ricxvSi didi xvedriTi wili uWiravT TviTdasaqmebulebs (59 %), es aris
ZiriTadad soflis mosaxleoba, visac aqvs 1 ha an meti miwis farTobi.
saSualo xelfasi:
saSualo xelfasi saxelmwifo seqtorSi aSS dolarze gaangariSebiT 130 aSS dolars Seadgens,
kerZo seqtorSi _ 110 aSS dolars.
saSualo wliuri Semosavali erT sul mosaxleze gaangariSebiT eqspertuli gaTvlebis
Tanaxmad daaxloebiT 1420 dolars Seadgens.
9
4. ganaTleba da kultura
samcxe-javaxeTis mxareSi funqcionirebs umaRlesi saganmanaTleblo dawesebulebebi:
Tbilisis saxelmwifo universitetis axalcixis filiali (amJamad axalcixis institusi);
Tbilisis saxelmwifo universitetis javaxeTis filiali (amJamad axalqalaqis umaRlesi
saganmanaTleblo dawesebuleba _ koleji);
goris saxelmwifo universitetis borjomis filiali;
borjomis damoukidebeli universiteti `Tori~.
umaRlesi saswavleblebSi studenTa raodenobis dinamika 2003-2006 wlebSi
2003-2004 2004-2005 2005-2006 2006-2007
# saswavleblis dasaxeleba studentTa
raodenoba
pedagogTa
raodenoba
studentTa
raodenoba
pedagogTa
raodenoba
studentTa
raodenoba
pedagogTa
raodenoba
studentTa
raodenoba
pedagogTa
raodenoba
akreditacia
1 Tsu axalcixis filiali 2558 257 2486 183 2343 162 2363 148 gaiara
2 Tsu javaxeTis (axalqalaqis) filiali 138 41 147 44 27 46 65 39 ver gaiara
3 goris saxelmwifo universitetis borjomis
filiali 384 81 217 55 259 45 167 14 ver gaiara
4 borjomis damoukidebeli universiteti
`Tori~ 191 38 70 16 87 18 80 18 ver gaiara
sul: 3271 417 2920 298 2716 217 2675 219
10
ekonomikaSi dasaqmebulTa Soris umaRlesi ganaTleba aqvs 11,2 aTas kacs, profesiuli – 5,3
aTas kacs, xolo sruli zogadi ganaTleba – 18,8 aTas kacs.
cxrili 2
samcxe-javaxeTis mxareSi saswavlo-aRmzrdelobiT dawesebulebaTa raodenoba da profili
# raioni skolamdeli dawyebiTi sabazo 9 wliani sruli zogadi
1 adigeni 7 _ 8 17
2 aspinZa 2 _ 7 12
3 axalqalaqi 4 _ 16 51
4 axalcixe 9 _ 9 28
5 borjomi 14 _ 5 16
6 ninowminda 1 (kerZo) _ 9 29
sul 37 _ 54 153
profteqnikuri saswavleblebi
2003 w 2004- 2005 w. 2006 w
# municipalitetis dasaxeleba
moswavleTa
raodenoba
maswavl.
raodenoba
moswavleTa
raodenoba
maswavl.
raodenoba
moswavleTa
raodenoba
maswavl.
raodenoba
moswavleTa
raodenoba
maswavl.
raodenoba
1 adigeni _ _ _ _ _ _ _ _
11
2 aspinZa _ _ _ _ _ _ _ _
3 axalqalaqi 40 13 40 13 40 13 40 13
4 axalcixe 119 28 101 26 114 22 107 23
vale 33 8 60 8 58 7 68 8
5 borjomis 91 18 76 24 67 14 12 12
6 ninowmindis 40 9 40 9 40 9 40 10
samcxe-javaxeTi 323 76 317 80 319 65 315 66
samcxe-javaxeTis mxareSi saswavlo-aRmzrdelobiT dawesebulebaTa raodenoba da profili skolebi
2003 2004 2005 2006
# municipalitetebis
dasaxeleba
skolebis
raodenoba
moswavleTa
raodenoba
maswavlebelTa
raodenoba
skolebis
raodenoba
moswavleTa
raodenoba
maswavlebelTa
raodenoba
skolebis
raodenoba
moswavleTa
raodenoba
maswavlebelTa
raodenoba
skolebis
raodenoba
moswavleTa
raodenoba
maswavlebelTa
raodenoba
1 adigeni 27 3441 483 25 3449 517 25 3293 530 25 3192 542
2 aspinZa 22 2317 368 22 2314 387 19 2151 404 19 2107 400
3 axalqalaqi 67 10248 1388 68 9613 1405 68 9386 1955 67 9015 1386
4 axalcixe 37 7568 765 38 7555 787 38 7377 839 37 7414 978
5 borjomi 21 4732 575 21 4632 579 21 4628 614 21 4557 615
6 ninowminda 38 3606 803 39 5256 811 38 51078 791 38 5056 899
sul 212 31912 4382 213 32819 4486 209 31942 5133 207 31341 4820
12
5. istoriuli da arqiteqturuli Zeglebi
adigenis municipaliteti
zarzmis monasteri (XI s);
abasTumnis sasaxle, abanoebi, eklesia (XIX s);
Wules monasteri (XIV s);
udis eklesia (XVs);
oqros,zanavis, afieTis, Tamaris cixeebi (ganviT. Sua sauk.) da sxva.
axalcixis municipaliteti
awyuris, slesis, Tiselis, oxeris cixeebi (ganviT.Sua sauk.);
axalcixe-rabaTis ubani-eklesia, cixe-koSki, eklesia;
medrese, meCeTi, galavani;
safaris samonastro kompleqsi (XII-XIV ss.);
sayuneTis eklesia (XV s) da sxva.
aspinZis municipaliteti
varZia cixe-qalaqi (XII s);
xerTvisis cixis kompleqsi (X-XI ss.);
vanis qvabebi (ganviT.Sua sauk.);
zeda varZiis eklesia (X-XI ss);
13
Tmogvis cixe-naqalaqari (X-XI ss);
zeda Tmogvis eklesia stela, gamoqvabulTa kompleqsi (adr. Sua sauk.);
xvildiSis eklesia (VIII_IX ss.);
koxtas cixe (ganviT. Sua sauk);
Tokis, kvarSas, maWaxeTis, oboleTis eklesiebi (ganviT. Sua sauk.).
axalqalaqis municipaliteti
abulis, abralis eklesiebi (X s);
abulis cixe (Zv. welTaR. I aTaswl.);
azaveTis eklesia (VII s);
afniis, axalqalaqis, alastanis, xospios, koTeliis, koWios eklesiebi (X s);
buzaveTis eklesia (VI s);
burnaSeTis, beJanos eklesiebi (X s);
samsaris saeklesio kompleqsi (VII-X ss);
kumurdos gumbaTiani eklesia (X s) da sxva.
ninowmindis municipaliteti
yaurmis xidi (XIII s);
yaurmis eklesia (XI s);
saRamos, yaurmis ciklopuri cixeebi;
14
fokis cixis kompleqsi (adr. Sua sauk.);
yulalisis eklesia (XI s);
jigraSenis eklesia (X s) da sxva.
borjomis municipaliteti
likanis kompleqsi (XIX-XX s);
timoTesubnis monasteri (XIII s.);
borjomis platos sakiris, elias, Wobisxevis eklesiebi (ganviT. Sua sauk.);
salis, gogias, petres cixeebi (ganviT. Sua sauk.);
gujarisxevis monasteri (ganviT. Sua sauk.);
koSkebi, qvajvarebi, xidebi (adr. Sua sauk.) da sxva.
Teatrebi
mesxeTis saxelmwifo Teatri (q. axalcixe);
axalcixis da borjomis Tojinebis Teatrebi.
muzeumebi
samcxe-javaxeTis istoriuli muzeumi (q. axalcixe);
15
borjomis eTnografiuli muzeumi;
aspinZis mxareTmcodneobis muzeumi.
samxatvro skolebi
axalcixis, axalqalaqis, borjomis samxatvro skolebi.
folkloruli koleqtivebi
(respublikuri festivalebis laureatebi)
axalcixis simRerisa da cekvis ansambli `mesxeTi~;
axalcixis #1 skolis cekvis ansambli;
axalcixis samejliso cekvebis studia;
aspinZis vaJTa simReris gundi `wunda~;
axalcixis kulturis saxlis simReris ansambli `axalcixe~;
adigenis kulturis saxlis simRerisa da cekvis ansambli;
axalqalaqis cekvis ansambli;
ninowmindis simRerisa da cekvis ansambli;
borjomis momReral vaJTa gundi;
16
sxva RirsSesaniSnaobebi
kurorti abasTumani, observatoria, gogirdis abanoebi;
kurorti borjomi;
bakuriani (samTo-saTxilamuro sportis saxeobebi, saerTaSoriso donis sastumroebis qseli);
aspinZis gogirdis abanoebi;
borjom-xaragaulis nacionaluri parki;
javaxeTis nacionaluri parki (tbebi);
zekarisa da goderZis uReltexilebi;
uravlis xeoba;
javaxeTis zegani.
6. samcxe-javaxeTis mxaris ekonomika
mxaris ekonomikis zogadi daxasiaTeba:
mTliani regionaluri produqtis dargobrivi struqtura, ZiriTadi maprofilebeli
produqciis saxeebi:
1.1. soflis meurneoba – 49% (ZiriTadi produqciis saxeebi – marcvleuli, kartofili,
bostneuli, xili, xorci, rZe da rZis produqtebi, kvercxi, matyli da sxva).
17
1.2. mrewveloba – 14% (mineraluri da mtknari wylebi, naxSirorJangis mopoveba,
eleqtroenergiis warmoeba, ualkoholo gaziani sasmelebi, puri-purfunTuSeulis nawarmi,
mecxoveleobis produqciis gadamuSaveba, samSeneblo masalebi, xe-tyis gadamuSaveba).
1.3. mSenebloba, vaWroba, ganaTleba, jandacva, transporti, kavSirgabmuloba, turizmi da sxva –
37%.
mxaris mTliani produqciis (520 mln. lari) xvedriTi wona qveynis mTlian Sida produqtebSi
Seadgens 4,8 %-s; mTliani regionaluri produqti erT sul mosaxleze– 2489 lari.
18
samcxe-javaxeTis mxaris ekonomikuri maCveneblebis dargobrivi
struqtura
49%
14% 3% 4%6%
5%
1%3%7%
5%3%
agraruli seqtori (soflis meurneoba, metyeveoba, TevzWera, nadiroba - 250 mlnmrewveloba - 75 mln.Sinameurneoba - 16 mln.mSenebloba - 23 mln.vaWroba da teq. momsaxureba - 31 mln.transporti da kavSirgabmuloba - 26 mln.turizmi - 7 mln.wesrigis dacva da saxelmwifo marTva - 16 mln.ganaTleba - 36 mln.jandacva - 26 mln.momsaxurebis sxvadasxva saxeebi - 14 mln.
19
6.1. mxaris biujeti
samcxe-javaxeTis mxaris teritoriuli erTeulebis 2004-2007 wlebis biujeti Semosavlebisa da
gasavlis ZiriTadi muxlebis mixedviT
faqtobrivi Semosavlebi (aT. lari)
adigenis
municipaliteti aspinZis
municipaliteti axalqalaqis
municipaliteti
axalcixis
municipaliteti borjomis
municipaliteti ninowmindis
municipaliteti
samcxe-javaxeTis
mxare #
Semosavlebis da
xarjebis
muxlebi
2004
2005
2006
2004
2005
2006
2004
2005
2006
2004
2005
2006
2004
2005
2006
2004
2005
2006
2004
2005
2006
1 sagadasaxado
Semosavlebi 519,8 227,8 322,9 378,6 313,7 378,9 864,6 652,1 715,5 2922,0 3426,4 2912,7 12702,5 10835,1 5998,7 666,0 930,0 646,5 18053,5 16385,1 10975,2
2 arasagadasaxado
Semosavlebi 34,6 349,8 201,3 59,9 167,8 332,6 59,4 79,8 65,2 248,1 498,2 1346,8 110,9 1985,8 1205,6 7,6 30,3 52,3 520,5 3111,7 3203,8
3
Semosavlebi
kapitaluri
operaciebidan
2,8 13,2 11,0 4,1 25,6 297,5 58,4 10,1 98,9 23,7 158,7 189,8 527,8 167,6 1627,5 10,9 12,7 44,1 627,7 387,9 2268,8
4 sul sakuTari
Semosavlebi 557,2 590,8 535,2 442,6 507,1 10009,0 982,4 742,0 879,6 3193,8 4083,3 4449,3 13341,2 12988,5 8831,8 684,5 973,0 742,9 19201,7 19884,7 16447,8
5
sax. biujetidan
miRebuli
finansuri daxm.
(transferti)
1150,0 1269,3 367,0 1070,0 1180,0 615,0 3018,0 2886,4 737,0 1600,0 1230,5 20,0 160,0 2100,0 2224,1 600,1 8938,0 8790,3 2499,1
8
sxva
Semosavlebi
kanonmdeblobiT
dawesebuli sxva
arasagadasaxado
Semosavlebidan
403,2 65,3 189,7 214,7 256,6 41,0 1437,7 1861,0 392,7 802,4 624,5 2139,4 954,0 1659,7 2489,1 748,1 25,7 4556,8 4467,1 5277,6
sul
Semosulobebi: 2110,4 1925,4 1091,9 1727,3 1943,7 1665,0 5438,2 5489,4 2009,3 5596,2 5938,3 6608,7 14295,2 14648,2 11480,9 3532,6 3197,1 1368,7 32699,9 33142,1 24224,5
sul xarjebi:
maT Soris 2076,4 1816,8 1022,9 1636,7 1902,7 1603,9 5332,3 5096,8 1717,0 5115,6 5841,6 6605,5 12694,4 14505,1 10528,2 3535,1 3172,9 1104,9 30390,5 32335,9 22582,4
20
2007 weli (proeqti) aT. lari
adigenis
municipa-
liteti
aspinZis
municipa-
liteti
axalqalaqis
municipa-
liteti
axalcixis
municipa-
liteti
borjomis
municipa-
liteti
ninowmindis
municipa-
liteti
samcxe-
javaxeTi # Semosavlebisa da xarjebis
muxlebi
gegma gegma gegma gegma gegma gegma gegma
1 sagadasaxado Semosavlebi 364,0 245,0 1070,0 2410,0 6577,4 480,0 11146,4
2 arasagadasaxado Semosavlebi 324,0 290,0 90,0 315,0 1240,6 60,0 2319,6
3 Semosavlebi kapitaluri
operaciebidan 5,0 7,0 200,0 100,0 300,0 41,0 653,0
4 sul sakuTari Semosavlebi 693,0 542,0 1360,0 2825,0 8118,0 581,0 14119,0
5 sax. biujetidan miRebuli
finansuri daxm. (transferti) 632,0 550,0 236,0 110,0 554,0 2082,0
6 Semosavali miRebuli
urTierTangariSsworebiT
saxelmwifo biujetidan
300,0 300,0
1
saerTo
daniSnulebis
saxelmwifo
momsaxureba
209,4 272,3 438,9 166,0 343,8 754,3 314,3 334,8 835,6 440,5 1124,0 822,8 723,7 1121,6 1429,5 230,0 356,1 496,1 2083,9 3552,6 4777,2
2 ganaTleba 1383,7 1057,9 66,3 1002,1 979,5 81,0 4075,1 2941,3 177,0 2743,5 2634,9 206,0 1864,3 1745,8 420,1 2549,9 2044,0 21,7 13618,6 11403,4 972,1
3 janmrTelobis
dacva 137,5 43,4 27,1 117,5 78,8 71,7 301,4 68,4 91,7 289,4 180,5 80,7 1279,3 1013,4 282,9 265,6 80,1 38,7 2390,7 1464,6 592,8
4 socialuri
dacvis programa 45,5 65,2 70,8 49,9 78,3 85,2 56,0 99,6 37,5 123,6 177,8 144,2 1393,6 941,7 735,8 55,3 75,0 43,4 1723,9 1437,6 1116,9
5
sabinao-
komunaluri
meurneoba
71,5 81,1 130,4 47,1 71,8 174,9 123,0 1270,3 198,5 794,5 1211,8 4581,7 5587,7 6389,7 5275,7 98,3 285,7 273,7 6722,1 9310,4 10634,9
6 sxva danarCeni
xarjebi 228,8 296,9 289,4 254,1 350,5 436,8 462,5 382,4 376,7 724,1 512,6 770,1 1845,8 3292,9 2384,2 336,0 332,0 231,3 3851,3 5167,3 4488,5
21
7 wlis dasawyisisaTvis arsebuli
sabiujeto naSTi 77,8 60,0 252,0 900,0 228,0 1517,8
8 Semosavlebi kanonmdeblobiT
dawesebuli sxva arasagadasaxado
Semosavlebidan
sul Semosulobebi:: 1402,8 1152,0 1848,0 3235,0 9018,0 1363,0 18018,8
sul xarjebi, maT Soris 1402,8 1152,0 1848,0 3235,0 9018,0 1363,0 18018,8
1 saerTo daniSnulebis saxelmwifo
momsaxureba 599,4 475,6 894,1 636,6 1040,9 571,0 4217,6
2 ganaTleba 25,0 42,3 76,0 39,8 65,0 26,0 274,1
3 janmrTelobis dacva 29,3 20,0 90,0 91,0 69,0 40,0 339,3
4 socialuri dacvis programa 109,0 27,0 100,0 128,1 447,5 24,0 835,6
5 sabinao-komunaluri meurneoba 404,1 329,3 210,0 1671,5 5489,2 280,0 8384,1
6 sxva danarCeni xarjebi 236,0 257,8 477,9 668,0 1906,4 422,0 3968,1
6.2. mrewveloba
mrewvelobis dargebisa da Sesabamisi produqciis daxasiaTeba (warmoebis moculoba 2006 wels,
misi dinamika bolo sami wlis ganmavlobaSi).
warmoebuli produqciis moculoba d.R.g._sa da
aqcizis gareSe (aTasi lari)
faqtiur fasebSi
wlis dasawyisidan
# dasaxeleba
2005 2004 + -
22
samcxe-javaxeTis mrewvelobis pr-ia 80961,2 62155,9 18805,3
I el energiis warmoeba sul 1988,8 1786,4 202,4
II kvebis mrewveloba sul 75151,3 57391,6 17759,7
maT Soris
_ xorblis gadamuSaveba 10,3 17,8 -7,5
_ purisa da pufunTuSeulis warmoeba 1107,3 1369,8 -262,5
_ xorcisa da xorcis produqtebis warmoeba sul 91,3 63,7 27,6
_ ualkoholo sasmelebis warmoeba 59,1 42,6 16,5
_ mineraluri wyali (borjomi) 69919,0 53338,4 16580,6
_ mineraluri wyali (mitarbi) 294,4 100,6 193,8
_ mtknari wylis Camosxma 3669,9 2458,7 1211,2
III qimiuri da navTobqimiuri mrewveloba (naxSirorJangi) 1604,5 1329,0 275,5
IV sxvadasxva (sasmeli wyali) 724,0 701,5 22,5
V samSeneblo masalebis mrewveloba 724,9 392,9 331,2
VI msubuqi mrewveloba (samkervalo nawarmi) 2,1 1,5 0,6
VII kult-sameurneo saqoneli (aveji, garnitura, sablanko prod) 26,5 29,4 -2,9
VIII xe-tyisa da xis nawarmis damuSaveba 739,1 523,6 215,5
* statistikis samsaxurs 2006 wlis monacemebis damuSaveba ar dausrulebia.
23
samrewvelo sawarmoTa ZiriTadi maCveneblebi
cxrili 3
mcire sawarmoebi (20
kacamde)
saSualo sawarmoebi
(20-100 kaci)
msxvili sawarmoebi
(100-ze meti kaci)
sul moqmedi
sawarmoebi
warmoebuli
produqcia
dasaqmebulTa
raodenoba
#
teritoriuli
erTeulis
dasaxeleba
sawarmoTa raodenoba
dasaqmebulTa raodenoba
warmoebuli produqcia
(aT. larebSi)
sawarmoTa raodenoba
dasaqmebulTa raodenoba
warmoebuli produqcia
(aT. larebSi)
sawarmoTa raodenoba
dasaqmebulTa raodenoba
warmoebuli produqcia
(aT. larebSi)
sawarmoTa raodenoba
2006 w.
2006 w.
1 adigeni 47 137 405,0 2 85 1200,0 49 1605,0 222
2 aspinZa 18 69 454,1 1 30 1136,3 19 1590,4 99
3 axalqalaqi 11 41 360,1 11 360,1 41
4 axalcixe 66 243 1391,6 4 138 1375,7 70 2767,3 381
5 borjomi 29 99 94,6 7 272 1533,6 3 635 66820,5 39 68448,7 1006
6 ninowminda 6 15 228,0 6 228,0 15
sul mxareSi 177 604 2933,4 14 525 5245,6 3 635 194 74999,5 1764
SeniSvna: statistikis samsaxurs 2006 wlis monacemebis damuSaveba ar dausrulebia.
24
qveyanaSi mimdinare gardaqmnebis procesSi funqcionireba Sewyvites mxaris ZiriTadi
samrewvelo potencialis iseTma mniSvnelovan sawarmoebma, rogorebicaa:
axalcixis raionSi _ xil-bostneulis sakonservo qarxana, xorckombinati, erbo-yvelis qarxana,
aqat-diatomitis maRaroTa sammarTvelo, mefrinveleobis fabrika, goris bambeulis kombinatis
axalcixis saqsovi fabrika, axalcixis samSeneblo tresti, axalcixis Rvinis Camomsxmeli qarxana,
valis feradi qvebis qarxana, valis el. Zravebis qarxana; borjomis raionSi _ xorckombinati,
andezitis warmoeba, axaldabis saavejo fabrika, rZis kombinati, zanavis sakonservo qarxana,
bakurianis meliebis fabrika; adigenis raionSi _ sakonservo qarxana, magnitofonebis qarxana;
aspinZis raionSi _ gamTiSvelebis qarxana, samSeneblo blokebis qarxana; axalqalaqis raionSi _
fexsacmelebis samkervalo fabrika, mefrinveleobis fabrika, xorckombinati, bagirgzebis
mowyobilobaTa qarxana, ludis qarxana; ninowmindis raionSi _ ninowmindis, eStiisa da gonduros
trikotaJis samkervalo fabrikebi.
6.3. mxaris soflis meurneoba
soflis meurneobis dargebisa da Sesabamisi produqciis daxasiaTeba (warmoebis moculoba 2006
wels, misi dinamika bolo sami wlis ganmavlobaSi)
samcxe-javaxeTis mxareSi gadamwyveti adgili ukavia agrarul seqtors. am dargis wilad modis
mTliani Sida produqtis 49%. dargSi dasaqmebulia SromiTi resursebis udidesi nawili. dargSi
25
arsebuli sawarmoo potencialis srulad gamoyenebis, maRalmosavliani da daraionebuli jiSebis
(marcvleulis, kartofilis, bostneulis, sakvebi kulturebis) gamoyenebis, mcenareTa dacvis,
sasoflo-sameurneo teqnikis ganaxlebisa da sarwyavi sistemis mowesrigebis Sedegad uaxloes 3-5
weliwadSi mxareSi SesaZlebelia saSualod wliuri warmoeba gaizardos marcvleulis 25-30
procentiT da miRweuli iqnes 50-52 aTasi tona; kartofili Sesabamisad 30-40%-iT, 180-200 aTasi tona;
bostneuli _ 15-20%-iT, 48-50 aT. tona; xili _ 20-25%-iT, 5-6 aT. tona; sakvebi kulturebis warmoebis
moculobis gadideba da pirutyvis jiSobrivi gaumjobeseba adgilobrivi resursebis bazaze
mecxoveleobis dargis produqciis yovelwliuri warmoeba gaizrdeba xorcis (realizaciiT) 20-25%-
iT da miaRwevs 20-22 aTas tonas, rZis warmoeba _ 25-30 %-iT da miaRwevs 95-98 aTas tonas. mTliani
produqciis warmoebis saSualo wliuri moculoba fulad gamoxatulebaSi gaizrdeba 25-30%-iT da
miaRwevs 195-200 milion lars.
mxaris bunebriv saTib-saZovrebis zonaluri da vertikaluri mdebareoba, sakvebi kulturebis
warmoebis gadideba uzrunvelyofs pirutyvis suladobis mkveTr gadidebasac da miaRwevs:
msxvilfexa rqosani pirutyvi 105-110 aTas suls, maT Soris Zroxa 65-68 aTas suls, cxvari da Txa 98-
100 aTas suls, Rori _ 11-12 aTas suls.
samcxe-javaxeTis soflis meurneobis prioritetuli mimarTulebebia:
• mekartofileoba;
• mebostneoba;
• marcvleuli kulturebi;
• mexileoba;
26
• sakvebi kulturebis warmoeba;
• mecxoveleoba;
• mefutkreoba.
sasoflo-sameurneo produqciis ZiriTadi saxeobebis warmoebis dinamika 2004-2006 wlebSi
adigenis
municipaliteti aspinZis
municipaliteti axalqalaqis
municipaliteti
axalcixis
municipaliteti borjomis
municipaliteti ninowmindis
municipaliteti sul mxare
#kulturebis
dasaxeleba
2004
2005
2006
2004
2005
2006
2004
2005
2006
2004
2005
2006
2004
2005
2006
2004
2005
2006
2004
2005
2006
farTobi ha 2210 2160 1920 1560 1510 1490 12220 12100 12050 4240 4270 4180 750 780 710 3870 3920 3830 24850 24740 24180
saS.
mosavali
c. 18,1 18,3 18,0 17,5 17,3 17,0 18,5 18,8 18,2 18,8 19,1 18,9 16,7 17,1 16,3 18,2 18,5 18,1 18,4 18,6 18,2 1
marcvleuli
sul mosav. t. 4000 3953 3456 2730 2612 2533 22607 22748 21931 7971 8156 7900 1253 1334 1157 7043 7252 6932 45604 46055 43910
farTobi ha 1465 1480 1330 402 430 410 6380 6490 6220 1862 1975 1822 780 792 710 1663 1772 1690 12552 12939 12182
saS.
mosavali
c. 110 112,5 108,3 95 103 92 118,5 127,8 122,3 115,8 122,7 118,3 103,8 110,5 102,5 121,7 128,2 123,4 115,9 123,4 118,2 2
kartofili
sul mosav. t. 16115 16650 14404 3819 4429 3772 75603 82942 76071 21562 24233 21554 8096 8752 7278 20239 22717 20855 145434 159723 143933
farTobi ha 435 466 442 221 252 231 755 783 723 552 583 530 210 223 212 138 145 132 2311 2452 2270
saS.
mosavali
c. 168 175 162 152 161 143 155 168 162 172 185 178 145 161 150 152 166 155 160,1 171,9 162,3 3
bostneuli
sul mosav. t. 7308 8155 7160 3359 4057 3303 11703 13154 11713 9494 10786 9434 3045 3590 3180 2098 2407 2046 37007 42149 36836
farTobi ha 870 870 870 885 885 885 - - - 1055 1055 1055 17 17 17 - - - 2827 2827 2827
saS.
mosavali
c. 32,8 24,2 10,1 28,1 25,3 8,1 - - - 30,2 23,3 8,3 22,1 18,2 5,1 - - - 30,3 24,2 8,8 4
xili
sul mosav. t. 2854 2105 879 2487 2239 717 - - - 3186 2458 876 38 31 9 0 0 0 8564 6834 2480
27
wamyvani saxeebis sasoflo-sameurneo produqtebis warmoeba 2006 wels
(aTasi tona)
crili 4
municipaliteti marcvleuli kartofili bostneuli xili xorci rZe
adigeni 3,5 14,4 7,2 0,9 3,2 6,2
aspinZa 2,5 3,8 3,3 0,7 2,1 4,5
axalqalaqi 21,9 76,1 11,7 _ 5,3 24,8
axalcixe 7,9 21,5 9,4 0,9 3,9 9,2
borjomi 1,2 7,3 3,2 _ 1,7 3,7
ninowminda 6,9 20,8 2,0 _ 4,3 24,2
sul mxareSi 43,9 143,9 36,8 2,5 20,5 72,6
sasoflo-sameurneo savargulebis moculoba saxeebis mixedviT.
sasoflo-sameurneo savarguli mxareSi sul: _ 396399 ha.
maT Soris:
_ saxnavi _ 77721 ha;
_ mravalwliani nargavi – 3009 ha;
_ saTibi – 31607 ha;
5 xorcis warmoeba
(realizacia)
t. 2850 2980 3210 1810 1920 2110 4820 5110 5320 3310 3520 3850 1510 1660 1730 3570 3790 4260 17870 18980 20480
6 rZis warmoeba t. 5810 5930 6160 4340 4420 4510 24220 24560 24830 8810 8990 9160 3420 3560 3720 23900 24110 24240 70500 71570 72620
28
_ saZovari – 280142 ha;
_ nasveni – 3920 ha.
sasoflo-sameurneo miwebis aTvisebis mdgomareoba
(dinamika 2004-2006 wlebSi)
aqedan gamoyenebaSi iyo sasoflo-sameurneo
savargulebis dasaxeleba
sasoflo-sameurneo savargulebis
farTobi (ha) 2004 w. 2005 w. 2006 w.
saxnavi 77721 55465 50350 48460
mravalwliani nargavi 3009 3009 3009 3009
saTibi 31607 31607 31607 31607
saZovari 280142 280142 280142 280142
nasveni 3920 _ _ _
sul savarguli 396399 370223 365108 363218
sasoflo-sameurneo miwebis privatizebis mdgomareoba 2007 wlis 1/01-Tvis
(raionebis WrilSi)
raionebis dasaxeleba saprivatizebo miwebis
saerTo raodenoba (ha)
privatizebuli miwebi
pirdapiri miyidvis formiT (ha)
privatizebuli miwebi
auqcionis wesiT
adigeni 5121 33 _
aspinZa 5500 105 _
axalqalaqi 13670 55 _
axalcixe 8397 326 _
29
borjomi 5529 41 _
ninowminda 22262 432 _
sul mxareSi 60479 992 _
mciremiwiani (1,25 ha-mde farTobi) glexebis raodenoba sul mxareSi 58879 komli;
m.S. raionebis mixedviT:
_ adigeni – 6553 komli;
_ aspinZa _ 4328 komli;
_ axalqalaqi _ 18721 komli;
_ axalcixe _ 11702 komli;
_ borjomi _ 8011 komli;
_ ninowminda _ 9564 komli.
msxvili fermeruli meurneobebis, fermerTa asociaciebis, kooperativebisa da sxva
gaerTianebebis raodenoba sul _ 6 fermeruli meurneoba.
soflis meurneobis momsaxure agro-centrebis, servis-centrebis raodenoba da maTi masalebiTa
da teqnikiT aRWurvilobis done _ ar aris.
30
6.4. mxaris transporti
satransporto komunikaciebis daxasiaTeba: satransporto arteriebi, transportis saxeebi maTi
mniSvnelobis mixedviT
saavtomobilo arteriebi: axalcixe-Tbilisi, axalcixe-quTaisi, axalcixe-baTumi, axalcixe-
TurqeTis respublika, axalcixe-somxeTis-respublika.
sarkinigzo transporti: vale-Tbilisi, axalqalaqi-Tbilisi.
satransporto organizaciebi da maTi muSaobis maCveneblebi
sarkinigzo da saavtomobilo gzebis sigrZe:
saavtomobilo gzebis sigrZea _ 1340 km. aqedan:
saerTaSoriso mniSvnelobis _ 195 km. saerTaSoriso magistraluri gzebi satranzito
mniSvnelobisaa da isini akavSireben mxarisa da qveynis regionebs somxeTisa da TurqeTis
respublikebTan.
Sida saxelmwifoebrivi mniSvnelobis gzebis sigrZea _ 270 km;
adgilobrivi mniSvnelobis gzebis sigrZea _ 945 km.
sarkinigzo gzebi: mxareSi funqcionirebs saqarTvelos rkinigzis `xaSuri-axalcixe-vale~
(sigrZe _ 60 km.) da `marabda-axalqalaqi~ ganStoebebi, romlis meSveobiTac xorcieldeba satvirTo
(70-80%) da samgzavro gadazidvebi.
31
6.5. kavSirgabmuloba
ss `saqarTvelos gaerTianebuli satelekomunikacio kompanias~ samcxe-javaxeTis mxaris
eleqtrokavSirebis 6 teritoriuli filiali emsaxureba 13500 abonents.
q. borjomsa da daba bakurianSi 2005 wels damontaJda da moqmedebs Tanamedrove cifruli
satelefono sadgurebi. ss `saqarTvelos gaerTianebuli satelekomunikacio kompanias~ 2007-2008
wlebSi dagegmili aqvs analogiuri sadgurebis damontaJeba mxaris yvela municipalitetSi.
mxaris eqvsive municipaliteti (adigeni, aspinZa, axalqalaqi, axalcixe, borjomi, ninowminda)
moqceulia `MAGTI-GSM~-sa da `GEO GCELL~-is dafarvis zonaSi.
interneti _ axalcixisa da borjomis macxovreblebs saSualeba aqvT isargeblon internetis
Tanamedrove momsaxurebiT. Tanamedrove cifruli satelefono sadgurebis damontaJebis SemTxvevaSi
mxaris danarCen municipalitetebis mosaxleobas miecema internetiT momsaxurebis saSualeba.
32
6.6. mxaris eqsporti
samcxe-javaxeTis mxaridan eqsportirebuli produqciis moculoba 2004-2006 wlebSi (ZiriTadi
saxeobebisa da qveynebis WrilSi).
produqciis dasaxeleba 2004 w. 2005 w. 2006 w.
samcxe-jaxaxeTis mxaredan qveynis SigniT
eqsportirebuli sul (mln. lari)
maT Soris:
191 198 210
min. wyali `borjomi~ 45 45 41
naxSirorJangi CO2 1.5 1.5 1,5
xe-tye 1.3 1.3 1,2
kartofili 22 21 20
bostneuli 6.0 6,5 6,3
xili 1.2 1.0 -
xorci 36 38 40
rZis produqtebi 78 83.7 100
6.7. safinanso-sakredito dawesebulebebi
samcxe-javaxeTis teritoriaze moqmedebs saqarTvelos erovnuli bankis axalcixis
ganyofileba; samcxe-javaxeTis regionaluri saxazino samsaxuri (q. axalcixe); 4 komerciuli bankis
33
(TBC bankis regionaluri filiali – q. borjomSi; ss `saqarTvelos bankis~ centraluri filiali –
q. axalcixeSi; ss `saqarTvelos gaerTianebuli qarTuli bankis~ axalcixis filiali _ q.
axalcixeSi; ss saqarTvelos saxalxo bankis~ filialebi eqvsive raionSi) filiali da 6 sakredito
dawesebuleba, romlebic TavianT momxmareblebs sTavazoben srul sabanko momsaxurebas.
7. mxaris mineraluri da rekreaciuli resursi
sasargeblo wiaRiseuli saxeebisa da adgilmdebareobis mixedviT. maTi maragi
gamovlinebis dasaxeleba
wiaRiseulis dasaxeleba adgilmdebareoba raioni
Gzomis
erTeuli maragebi SeniSvna
1 2 3 4 5 6 7
1 mura naxSiri vale axalcixe aT. t. 71300
2 diatomiti qisaTibi axalcixe aT. m3 7995
arali adigeni aT. t. 8795 3 bentonituri Tixebi
CurCuto adigeni aT. t. 16613
4 andeziti bakuriani borjomi aT. m3 4517
xanCali ninowminda aT. t. 63,0
avWala ninowminda aT. t. 255,0 5 torfi
tabawyuri borjomi aT. t. 121,3
34
aT. m3 4763 6 sanakeTo qvebi (aqati) Surdo, pamaji axalcixe
t. 709,8
xando (bazalti) axalqalaqi aT. m3 2210
CunCxa (doleriti) axalqalaqi aT. m3 2295
xizabavris (doleriti) aspinZa aT. m3 14123 7
samSeneblo masalebi –
mosapirkeTebeli qvebi
WobareTis marmarilosebri kirqva axalqalaqi aT. m3 5180
faravnis (perliti) ninowminda aT. m3 13500
gujareTis (vulkanuri wida) borjomi aT. m3 11891
modegis (vulkanuri wida) axalqalaqi aT. m3 23141
aragvis (vulkanuri wida) axalqalaqi aT. m3 1099
okamis (vulkanuri wida) axalqalaqi aT. m3 3430
surbsaris (vulkanuri wida) axalqalaqi aT. m3 37270
suldis (vulkanuri wida) axalqalaqi aT. m3 4231
tikmantaSis (vulkanuri wida) ninowminda aT. m3 7770
vladimirovkis (vulkanuri wida) ninowminda aT. m3 8977
iniak-dagis (vulkanuri wida) ninowminda aT. m3 6517
iumri-tepes (vulkanuri wida) ninowminda aT. m3 14622
fokis (vulkanuri wida) ninowminda aT. m3 7895
8 betonis Semavsebeli
nedleuli
kara-tepes (vulkanuri wida) ninowminda aT. m3 51226
vales _ I axalcixe aT. m3 5919
adigenis adigeni aT. m3 3171 9 samSeneblo qviSa-xreSi
arlis adigeni aT. m3 3027
35
10 saxerxi qvebi odundis (tufbreqCiis) axalcixis aT. m3 3398
wyalTbilis TabaSiri axalcixe aT. m3 1121 11 samSeneblo TabaSiri
wyalTbilis gaji axalcixe aT. m3 1946
aT.m3 1) borjomis borjomi
dR. R. 0,722 eqsp. myofi
centraluri ubani borjomi _~_ 0,220
likanis ubani borjomi _~_ 0,077
vaSlovani-yvibisis ubani borjomi _~_ 0,425
2) sadgeris borjomi _~_ 0,170
3) mitarbis borjomi _~_ 0,103 eqsp. myofi
4) axalcixis axalcixe _~_
m.S. mineraluri wyali _~_ 0,417
naxSirorJangi _~_ 8,890 eqsp. myofi
5) uravlis axalcixe _~_ 0,060
6) naqalaqevis aspinZa _~_ 2,9
7) flates adigeni _~_ 0,134
12 mineraluri wylebi
8) abasTumnis adigeni _~_ -
sul mineraluri wylebi _~_ 4506,0
sul naxSirorJangi _~_ 8890,0
36
rekreaciuli (sakurorto, turizmis, samkurnalo-gamajansaRebeli da sxva) resursebis daxasiaTeba
samcxe-javaxeTis mxareSi turizmi swrafad mzardi dargia. turistuli da sakurorto
potenciali warmodgenilia 7 kurortiTa (borjomi, bakuriani, waRveri, cemi, abasTumani, aspinZa,
varZia) da 9 sakurorto adgiliT.
sabWoTa periodSi samcxe-javaxeTis samxreTi raionebi TurqeTis sazRvarTan mdebareobis gamo
samxedro strategiuli mniSvnelobis iyo da amdenad igi gansakuTrebuli Sidasameurneo da
SezRuduli mimosvlis reJimiT cxovrobda, rac negatiur zegavlenas axdenda mxaris turistuli
potencialis ganviTarebaze.
turistuli TvalsazrisiT wamyvania mxaris kulturul-istoriuli RirsSesaniSnaobebi.
axalcixidan 22 km-Si, centralur saavtomobilo magistralze mdebareobs mniSvnelovani
turistuli adgili _ sof. awyuri, romelic Zvelad qalaqi iyo. igi mateaneSi XI saukunidan
ixsenieba. awyuri XII-XVII saukuneebSi samcxis saeklesio centrs warmoadgenda. axalcixidan
samxreT-aRmosavleTiT 10 km-Si tyiT daburul mTis ferdobze mdebareobs – safara, samonastro
kompleqsi, sadac 12 sakulto nagebobaa, gansakuTrebiT gamoirCeva wm. sabas gumbaTovani taZari. (am
saxeliT berad aRikveca didi politikuri moRvawe da sardali sargis jayeli) taZari sargisis
Svilis beqas dakveTiT aigo XIII-XIV saukuneebis mijnaze.
adigenis raionSi bunebrivi Tu kulturul-istoriuli mniSvnelobis mravali Zegli arsebobs _
zarzma, Wule, zanavi, oqros cixe, abasTumani da sxva. yovelive ki misi turistul centrad qcevis
winaprobas warmoadgens.
37
adigenis raionis daba abasTumanSi aRsaniSnavia yanobelis mTaze (zRvis donidan 1650 m)
ganlagebuli saqarTvelos mecnierebaTa akademiis unikaluri samecniero-kvleviTi dawesebuleba _
sabWoTa kavSirSi 1932 w. daarsebuli pirveli samTo astrofizikuri observatoria. abasTumnis
midamoebSi saintereso saeqskursio adgilebia Suasaukuneebis eklesia da Tamaris cixe.
qvablianis xeoba gansaxlebisa da kulturul-istoriuli Zeglebis Tavmoyris mTavari arealia,
romelic amave dros Tvalwarmtaci bunebiTa Tu xedebiT waruSlel STabeWdilebas axdens
mnaxvelze.
qvablianisa da misi marjvena Senakadis _ ZinZes SeerTebis adgilas, adigenidan 8 km-is
daSorebiT mTis ferdobze gaSenebulia sof. zarzma, sadac mdebareobs unikaluri samonastro
ansambli. mis daarsebas VI-VII ss-Si mcxovreb gamoCenil moRvawes serapion zarzmels miaweren. igi
centralur-gumbaTovan eklesiaTa tips miekuTvneba. samonastro kompleqsi Sua saukuneebis
xuroTmoZRvrebis maRalmxatvruli nimuSia, romelic gamoirCeva CuqurTmebis siuxviT, kedlis
mxatvrobiT. taZris samreklo erT-erTi udidesi da sanimuSoa saqarTveloSi. istoriulad zarzma
mniSvnelovani saganmanaTleblo kera yofila, sadac moRvaweobdnen mwignobrebi zarzmelebis
saxelwodebiT. adigenidan 5 km.-is moSorebiT, CrdiloeTiT maRali mTebiT garSemortymul tyian
tafobze mdebareobs Wules monasteri. XVI saukunis wm. giorgis saxelobis gumbaTovani taZari
safarisa da zarzmis xuroTmoZRvrul jgufs ganekuTvneba. xeobis RirsSesaniSnaobas warmoadgens
sof. zanavis midamoebSi kldeze aRmarTuli, Znelad misadgomi cixe. zanavis cixidan Crdilo-
aRmosavleTiT mdebareobs samcxis cixe-simagreTa Soris erT-erTi mniSvnelovani – oqros cixe. igi
Tavisi farTobiT erT-erTi udidesia saqarTveloSi.
38
borjomi turizmis mniSvnelovani centria. rogorc bunebrivi, ise istoriuli
RirsSesaniSnaobebiT. borjomis mxareTmcodneobis muzeumSi daculia mravali saintereso
arqeologiuri Tu kulturuli eqsponati. turistuli TvalTazrisiT mniSvnelovania sadgeris
lavuri platos tye-parki, petresa da gogias cixeebi. waRveridan 3 km-Si istoriuli Toris
SuagulSi mdebareobs saagarako sofeli da mniSvnelovani turistuli obieqti timoTesubani. aq
dRemde Semonaxulia XII-XIII saukuneebis qarTuli xuroTmoZRvrebis Zegli _ didi samonastro
kompleqsi RvTismSoblis miZinebis taZriT. igi gamoirCeva araCveulebrivad mdidari ikonografiiT,
romelic aRbeWdilia sxvadasxva ostatebis xelweraTa stilisturi erTianobiT. specialistTa
azriT es mxatvroba Tamar mefis epoqis brwyinvale nimuSia.
bakurianis erT-erT mniSvnelovani turistuli obieqtia 1910 wels Seqmnili botanikuri baRi,
romelic alpuri da subalpuri floris evropuli masStabebis mdidari koleqciiT gamoirCeva.
mcenareTa nimuSebis raodenoba aq 1500-s aRwevs. baRis samecniero da SemecnebiT mniSvnelobas kidev
ufro zrdis mis teritoriaze bunebis dacvis msoflio fondis (WWF) mier dafuZnebuli
ekologiuri ganaTlebis regionuli centri.
arqeologiurma kvleva-Ziebam daadastura, rom borjomis xeoba uZvelesi droidan yofila
dasaxlebuli. igi saqarTvelos ZirZveli kuTxea, romelic II_IV ss Toris saerisTavos saxeliT iyo
cnobili. borjomis xeobaSi 200-ze meti istoriuli Zeglia aRricxuli. maT Soris gansakuTrebiT
sainteresoa taZrisis, neZvis, kvirikeTis, timoTesubnis, qvabisxevis, likanis, CiTaxevis (`mwvani~)
monastrebi, agreTve slesis, petres, gogias, axaldabis cixeebi, Toris platos nasoflarebi da
sxva.
39
aspinZis raionSi aRsaniSnavia xerTvisi, romelic mdebareobs md. mtkvrisa da md. faravanas
Sesayarze da mnaxvels aocebs Tavisi legandaruli cixe-qalaqiT. xerTvisi uZvelesi droidan
darajobda am strategiul adgils, dRes ki iSviaTi silamazis xuroTmoZRvrebis nimuSs
warmoadgens. xerTvisidan varZiis mimarTulebiT xeoba Rrmavdeba da daaxloebiT 8 kilometrSi
mdebareobs sof. naqalaqevi, cnobili Termuli (33 C) radioaqtiuri wyaroebiT. soflis midamoebSi
antikur da adrefeodalur xanaSi arsebobda javaxeTis administraciuli da religiuri centri
wunda, aqve aris amave saxelwodebis patara, magram Rrma tba (13 m.) da sanaxevrod kldeze aSenebuli
rusTavelis epoqisdroindeli eklesia. odesRac Zlieri qalaqis wundas dakninebis gamo mis
mopirdapire mxares, mtkvris marcxena napiras maRal mTaze IX-X ss-Si aRmocenda cixe-qalaqi
Tmogvi, romelic istoriaSi cnobilia auReblis saxelwodebiT. es didi da Znelad misadgomi cixe-
simagre vefxistyaosanSi qajeTis cixis asociacias iwvevs da turistisaTvis mimzidveli obieqtia.
vanis qvabebidan 1,5 km-Si mtkvris marcxena mxares aRmarTulia kldeSi nakveTi qalaqi varZia.
saocari sanaxaobaa 100 m. simaRlis mqone da naxevar km-ze ganfenili sarTulebad ganlagebuli
gamoqvabulebis kompleqsi. 1938 wlidan varZia muzeum-nakrZalad aris gamocxadebuli.
axalqalaqis raionuli centridan 12 km-is daSorebiT javaxeTis centrSi, mdebareobs kumurdos
taZari. igi aaSena xuroTmoZRvarma sakocarma 964 wels, xolo manamde aq sxva taZari arsebula.
kumurdo kaTedraluri taZaria. igi gamoirCeva originaluri arqiteqturuli gadawyvetiT,
dekoraciuli gaformebis mdidruli sistemiTa da Zveli qarTuli warwerebis siuxviT.
ninowmindis raions gansakuTrebuli istoriuli mniSvneloba aqvs qristianuli
saqarTvelosaTvis. Cveni welTaRricxvis me-3 saukuneSi somxeTidan swored aq Semovida pirvelad
40
qarTvelTa didi ganmanaTlebeli wmida nino. raionis saxelwodebac swored mas ukavSirdeba,
wmindani Tavdapirvelad faravanis tbis mimdebare teritoriaze dasaxlebula, sadac dRes sofeli
foka mdebareobs. amJamad sofelSi dedaTa da mamaTa monastrebi funqcionirebs da qristianuli
RvTismsaxureba aResruleba. gansakuTrebiT mniSvnelovania XIII-XIV saukuneebis qarTuli
xuroTmoZRvrebis brwyinvale nimuSi fokis dedaTa monasteri, romelic mnaxvels aocebs Tavisi
maRalmxatvrulobiT, originaluri arqiteqturuli gaformebiTa da CuqurTmebis siuxviT.
turizmis ganviTarebis TvalsazrisiT Cvens mxareSi mniSvnelovan rols Seasrulebs bojom-
xaragauli-abasTumnis erovnuli parki, romelic Seiqmna 2001 wels bunebis dacvis msoflio fondisa
da germaniis mTavrobis daxmarebiT da dReisaTvis igi ukve konkretul Sedegebs iZleva. parki
moicavs mcire kavkasionisaTvis damaxasiaTebeli tyis ekosistemebis, sub-alpuri da alpuri
mdeloebis 85000 heqtars. parkis didi teritoria SemorCenilia xeluxlebeli saxiT. erovnuli parki
warmoadgens florisa da faunis araerTi gadaSenebis piras myofi, endemiuri da reliqturi
saxeobebis TavSesafars. maT Soris bevri maTgani Sesulia saqarTvelos wiTel wignSi.
erovnuli parki SesaniSnavi adgilia turistuli mogzaurobisa da dasvenebisaTvis. mnaxvelebs
saSualeba eZlevaT gaecnon xeluxlebeli bunebis saocrebebs, istoriisa da arqiteqturis Zeglebs.
arsebuli infrastruqtura moicavs 2 administraciul Senobas, romelic amavdroulad
funqcionirebs rogorc vizitorTa centrebi; 4 turistul TavSesafars turistuli marSrutebis
gaswvriv (lomis mTa, amaraTi, saxvlari da abasTumani), agreTve sakarve da sapiknike adgilebs,
romlebic mowyobilia parkis SesasvlelebSi da TavSesafrebTan (qvabisxevi, zanavi, nunisi, awyuri,
abasTumani, marelisi). parkis bilikebis qseli moicavs 9 turistul marSruts, romlebic iZlevian
41
rogorc erTdRiani, ise ramdenimedRiani turebis mowyobis saSualebas. aq SeiZleba ekologiuri,
samTo, saTavgadasavlo, aRmoCeniTi da kulturuli turizmis moyvarulTa interesebis maqsimaluri
dakmayofileba.
SeTavazeba sxvadasxva miznobrivi jgufisaTvis
miznobrivi jgufi SeTavazeba
studenti praqtikuli samuSaoebi da treningebi erovnul parkSi; organizebuli laSqroba,
filmi, muzeumi
moswavleebi da maswavleblebi istoriuli Zeglebis monaxuleba, organizebuli turebi, saganmanaTleblo biliki,
saganmanaTleblo programebi, erovnuli parkis muzeumi
damsveneblebi kurortidan mokle da ioli marSrutebi, istoriuli Zeglebi, sapiknike adgilebi
ojaxebi mokle da ioli marSrutebi, cxenebiT gaseirneba
organizebuli turistebi
(saqarTvelos moqalaqeebi)
sacxenosno da salaSqro turebi
religiuri turistebi eklesia-monastrebi. #2 – andria pirvelwodebulis biliki
individualuri turistebi
(ucxoelebi)
salaSqro da sacxenosno turebi, sapiknike adgilebi
organizebuli turistebi
(ucxoelebi)
laSqroba, cxenosnoba, erovnuli parkis muzeumi, filmi – saganmanaTleblo biliki
saqarTveloSi mcxovrebi
ucxoelebi
laSqroba, cxenosnoba, – saganmanaTleblo biliki
42
turistTa raodenobis dinamika borjom-xaragaulis erovnul parkSi 2003-2006 wlebi
wlebi 2003 2004 2005 2006
erTdRiani turistebi 209 371 673 1268
ramdenime dRiani turistebi 148 291 349 467
turistebis saerTo raodenoba (delegaciebis da
saswavlo dawesebulebebis garda) 357 662 1022 1735
turistebis saerTo raodenoba (delegaciebis da
saswavlo dawesebulebebis CaTvliT) 1021 1688 2519 3190
gasul wlebSi yvelasaTvis cnobilma siZneleebma sakmaod moSala mxaris turistuli
infrastruqtura, bevr adgilebSi Sewyda turistuli marSrutebi. bolo wlebSi aRdga borjom-
bakurianisa da abasTumnis kurortebis samomxmareblo potenciali. mxaris turizmisa da kurortebis
sammarTvelos Seqmnis mTavari mizani is iyo, rom Seqmniliyo mxareSi turizmisa da sakurorto
ganviTarebis strategia da SemuSavebuliyo konkretuli koncefcia im unikalur pirobebze
dayrdnobiT, romelic mxares esoden moWarbebulad gaaCnia, magram samwuxarod mxaris sammarTvelom
ver SeZlo Seeqmna turistul-sakurorto ganviTarebis strategia da konkretuli koncefcia misi
infrastruqturis aRorZinebisaTvis.
aRniSnulidan gamomdinare, am etapze aucilebelia dazianebuli saavtomobilo magistralebisa
da turistul obieqtebTan misasvleli gzebis SekeTeba-reabilitacia; infrastruqturis ganviTareba;
sasmeli wyliT momaragebis uzrunvelyofa; sakanalizacio sistemebis mowesrigeba (gansakuTrebiT
adigeni, abasTumani, axalcixe, aspinZa); jandacvis obieqtebis reabilitacia; kavSirgabmulobis
funqcionirebisa da tele-radio gadacemebis miRebis mdgomareobis gaumjobeseba; varZiis istoriuli
43
Zeglis restavracia da gamagrebiTi samuSaoebis Sesruleba. turistuli kompleqsis restavracia da
misasvleli gzis (xerTvisi-varZia) monakveTis mSenebloba, regionaluri turistuli saagentos
Seqmna, turistuli marSrutebis Sedgena, aspinZisa da adigenis raionebSi sastumroebisa da
dasasvenebeli saxlebis mSenebloba; sazkvebis obieqtebis mSenebloba. axalcixisa da borjomis
raionebSi arsebuli kerZo sastumroebis turizmis infrastruqturis qselSi aqtiurad CarTva.
turizmis tradiciuli da perspeqtiuli saxeebi:
dasveneba borjomis raionis kurortebze da abasTumanSi, mTis klimatur kurortebze;
samkurnalo turizmi klimatur da balneologiur kurortebze;
zamTris samTo turizmi (bakuriani) _ zRvis donidan 1700 m-ze mdebare bakuriani, saqarTvelos
gamorCeuli samTo kurorti da saerTaSoriso mniSvnelobis centria. igi borjomidan 29 km-iT aris
daSorebuli da mdebareobs tyiT dafaruli mTis ferdobebiT garSemortymul farTo qvabulSi. misi
hava da reliefi zamTris sportis ganviTarebisaTvis idealur pirobebs qmnis. Tanamedrove
bakuriani, romelic zamTarSi `sportuli dedaqalaqi~ xdeba, Camosulebs daainteresebs ara marto
samTo-saTxilamuro trasebiT, sabagiro gzebiT, sportuli da samkurnalo gamajansaRebeli bazebiT,
sastumro momsaxurebiT, dasvenebisa da helioTerapiis efeqtianobiT, aramed aqtiuri turizmis
farTo SesaZleblobebiTac;
ekoturizmi _ (borjom-xaragaulis erovnuli tye-parki, abasTumani, varZia, javaxeTis zeganze
arsebuli tbebi da sxva);
44
8. mxaris saerTaSoriso ekonomikuri TanamSromloba
mxareSi (raionebis WrilSi) moqmedi saerTaSoriso organizaciebi, fondebi, donori qveynebis
warmomadgenlobebi da maT mier ganxorcilebuli programebi da proeqtebi.
samcxe-javaxeTis mxareSi moqmedi saerTaSoriso organizaciebi: UNDP, Care Internacional, CHF,
IOCC, Unicef,UUnifem, World Food programme, Ww, `Save the Children~, `Tina Til Kvina~, `Press–Now~,
_A(adigenis, aspinZis, axalqalaqis, axalcixis, borjomis, ninowmindis raionebSi); `CSCE~ –
(axalqalaqis, axalcixis, ninowmindis raionebSi); Aqvantage, Mercy Corps, Europian Centre For Minority
Issues – (axalqalaqis, ninowmindis raionebSi); IIZ/DVV – (axalcixis, ninowmindis raionebSi) Urban
Institute – (axalqalaqis, axalcixis raionebSi),MMersy Corps (axalqalaqis raioni).
saerTaSoriso fondebi:
USAID, DFID, SIDA, MCG _ (adigenis, aspinZis, axalqalaqis, axalcixis, borjomis, ninowmindis
raionebSi); EC Delegation to Georgia – (axalqalaqis, axalcixis, ninowmindis raionebSi); World Bank _
(adigenis, aspinZis, axalqalaqis, axalcixis, borjomis, ninowmindis raionebSi); GGerman Bank of
Reconstructive and Developerment - (borjomis, axalcixis, adigenis raionebSi).
donori qveynebi:
aSS, holandia, SvedeTi, inglisi, norvegia, germania, avstria _ (adigenis, aspinZis, axalqalaqis,
axalcixis, borjomis, ninowmindis raionebSi);
maT mier ganxorcielebuli programebi:
45
UNDP- infrastruqturis reabilitacia, turizmis perspeqtivebis kvleva; ganxorcielebuli
proeqtebi:
axalqalaqis raionis raisaavadmyofos reanimaciuli ganyofilebis reabilitacia, iv.
javaxiSvilis saxelobis saxelmwifo universitetis filialis wyalgayvanilobis mSenebloba, q.
axalqalaqis sabavSvo sportuli skolis reabilitacia _ (yvela dasrulebuli), zakvi-xando-
koTeliis sarwyavi sistemis reabilitacia (mimdinare).
CHF _ soflad mewarmeobis, Semosavlebisa da samuSao adgilebis Seqmnis xelSewyoba da
gaumjobeseba ekonomikuri fasilitaciisa da ganviTarebis gziT; ganxorcielebuli proeqtebi:
adigenis raionis sof. lelovanis eleqtromomaragebis gaumjobesebisaTvis eleqtrogadamcemi
xazebis transformatoris dadgma, sof. lelovanis sasmeli wylis wyalsadenis mSenebloba, sof.
kaxareTis sasmeli wylis wyalsadenis mSenebloba, sof. benaris sarwyavi arxis rekonstruqcia, sof.
xevaSenis sasmeli wylis wyalsadenis mSenebloba, sof. xevaSenis gzis remonti, aspinZis raionis
sof. idumalaSi sasmeli wylis sistemis remonti, axalqalaqis raionis sof. bozalis sasmeli
wylis qselis reabilitacia, axalcixis raionis sof. anis sasmeli wylis sistemis reabilitacia,
sof. ivlitis sasmeli wylis Sida qselis SekeTeba, sof. ivlitis sarwyavi arxis transformatoris
Secvla. borjomis raionis sof. mzeTamzes sasmeli wylis sistemis reabilitacia, sof. tbis Sida
gzis reabilitacia, sof. sadgeris sacalfexo xidebis reabilitacia, sof. vardgineTis Sida gzis
reabilitacia. _ (yvela dasrulebuli);
46
Care Internacional _ saarsebo saSualebebis mdgradi ganviTarebisa da regionuli dagegmarebis
proeqti, sazogadoebrivi investirebis proeqti; ekologiuri usafrTxo mecxoveleobis proeqti;
konfliqtis prevenciia axalgazrdebSi garemosmcodneobis amaRlebis saSualebiT;
OCC _ sakredito komponenti;
World Food programme _ sairigacio sistemebisa da infrastruqturis reabilitacia mosaxleobis
sasursaTo uzrunvelyofiT;
Wv _ sakredito komponenti, axalgazrduli centrebi axalcixesa da ninowmindaSi;
CSCE _ adamianTa uflebebis dacva, iuridiuli konsultacia, qarTuli enis swavlebis programa
araqarTveli mosaxleobisaTvis;
Urban Institute _ urbanuli ganviTareba, TviTmmarTvelobebis konsultacia;
Save the Children _ bavSvTa uflebebis dacva, sagranto komponenti garemosdacvis sakiTxebze;
Tina Til Kvina~ _ genderuli programa;
Press-Now _ adgilobrivi mediis ganviTareba, gazeTi `samxreTis karibWe~;
Aqvantage _ sasoflo produqtebis _ meTesleobis ganviTareba, fermeruli biznesis aRorZineba;
Europian Centre For Minority Issues _ erovnul umciresobaTa uflebebis dacva;
IIZ/DVV _ erovnul umciresobaTa warmomadgenlebis profesiuli momzadeba, enis swavleba,
kulturaTa integracia;
Unicef _ bavSvTa imunizaciis programa, treningebi bavSvTa jandacvis sakiTxebze, skolamdeli
aRzrdis dawesebulebebis saganmanaTleblo komponenti;
Unifem _ qalTa uflebebis dacva _ treningebis cikli;
47
Mercy Corps – infrastruqturis reabilitacia.
sazRargareTis qveynebis investiciebi (pirdapiri da portfeluri investiciebi). am
investiciebis geografiuli da dargobrivi struqtura. sazRvargareTis qveynebis kapitaliT
Seqmnili sawarmoebi (CamonaTvali).
9. mxaris sainvesticio potenciali
2007 wels saxelmwifo biujetidan gansazRvrulia 2,64 mln laris gamoyofa, romelic
daixarjeba Semdegi proeqtebis gansaxorcieleblad:
proeqtis dasaxeleba
proeqtis Rirebuleba
(aTasi lari)
proeqtis dawyebis
TariRi
proeqtis dasrulebis
TariRi
adigenis municipaliteti
daba adigenSi md. vablianze napirsamagri
samuSaoebis Sesruleba 50,0 2007, marti 2007, maisi
sof. tyisubanis eleqtrogadamcemi xazis
mSenebloba 200,0 2007, marti 2007, dekemberi
daba adigenis keTilmowyobis samuSaoebi 137,0 2007, marti 2007, noemberi
daba abasTumanis keTilmowyobis samuSaoebi 77,0 2007, aprili 2007, maisi
municipalitetis teritoriaze arsebuli
Sidasasoflo xidebis SekeTeba-aRdgena 137,0 2007, aprili 2007, oqtomberi
gorguli-aralis sarwyavi arxis saTave 38,0 2007, marti 2007, noemberi
48
nagebobis aRdgena-SekeTeba md. qvablianze
aspinZis municipaliteti
oTa-aspinZis sasmeli wylis magistralis
qselis mSenebloba 1000,0 2007, marti 2007, oqtomberi
axalqalaqis municipaliteti
q. axalqalaqis malxasianis quCaze asfaltis
dageba (0,5 km) 350,0 2007, aprili 2007, agvisto
axalcixis municipaliteti
XIX s. qalaq-muzeumTan (rabaTi) misasvleli
gzis reabilitacia, 1 km-ze 300,0 2007, aprili 2007, ivlisi
ninowmindis municipaliteti
daba ninowmindis sasmeli wylis qselis
realizacia da sakanalizacio qselis
nawilobrivi SekeTeba
350,0 2007, maisi 2007, noemberi
sainvesticio winadadebebi, romelTa gansaxorcieleblad saWiroa mozidul iqnes investiciebi.
saSen masalaTa (bazalti, perliti, marmarilo, vulkanuri wida, TabaSiri, inertuli masalebi)
mopoveba da gadammuSavebeli sawarmoebis Seqmna;
diatomitisa da aqatis sabadoebis (mopoveba, gadamuSaveba, realizacia) amoqmedeba;
samcxe-javaxeTis mdinareebze (mtkvari, faravani, focxovi) mcire hesebis aSenebis perspeqtivebi;
tbebze (faravani, tabawyuri, saRamo, karwaxi) Tevzis warmoebis gadideba da gadammuSavebeli
mini sawarmos Seqmna;
mxaris municipalitetebSi sasoflo-sameurneo teqnikiT momsaxurebis servisebis Seqmna;
49
sasoflo-sameurneo produqciis warmoebis gazrdisaTvis arsebuli sarwyavi sistemebis
reabilitacia;
marcvleulisa da kartofilis Teslis warmoebis gafarToebisaTvis (fermerTa gaerTianeba)
xelsayreli pirobebis Seqmna.
sanaSene mecxoveleobis ganviTarebisaTvis (fermerTa gaerTianeba) xelsayreli pirobebis Seqmna.
mxaris municipalitetebSi sasoflo-sameurneo produqciis (xili, bostneuli, xorci, rZe)
gadammuSavebeli sawarmoebis Seqmna;
sasoflo-sameurneo produqtebis SesafuTi Tanamedrove teqnologiebis danergva da
sawarmoebis Seqmna;
avejisa da xis nakeTobaTa erToblivi sawarmoebis Seqmna;
arsebuli xe-tyis gadammuSavebeli sawarmoebis anarCenebiT (naxerxiT) sawvavi SeSis Semcvleli
`briketebis~ warmoebisaTvis sawarmoebis Sqmna;
mineraluri (flate, varZia, uraveli) da mtknari wylebis Camosasxmeli sawarmoebis Seqmna;
turizmis ganviTareba;
inovaciuri turistuli produqtis formireba da sastumro meurneoba;
saTamaSo biznesis ganviTareba;
investiciebi uZrav qonebaSi, binaTmSenebloba;
infrastruqturuli obieqtebis mSenebloba.