Download - KASEM TAANE (ELECTIVE) SELABAS - GH Students · 2019. 12. 31. · ne mo, (NERIC) tage we, se berem de zamesem taa jege wolim de pae debam to, ko jege se de taa wae ko sôre dé chana

M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N

TEACHING SYLLABUS FOR KASEM (SENIOR HIGH SCHOOL 1-3)

Enquiries and comments on this syllabus should be addressed to:

The Director Curriculum Research and Development Division (CRDD) Ghana Education Service P. O. Box 2739 Accra Ghana Tel: 021-683668 021-683651 September 2010

Republic of Ghana

ii

KASEM TAANE (ELECTIVE) SELABASE

SELABASE DEM NA JEGE WONNU TELO TO: BOBOOM: Kwomitii kolo ba na tiåi se ko popone sikuula berem de zamesem selabasa yam to, pae dé bwoi dé we “New Educational Reform Syllabus Review Committee” (NERSRC) to, kwei boboåa “New Educational Reform Implementation Committee” (NERIC) deem na paåe ko ke selabase kolo to baåa ne mo, (NERIC) tage we, se berem de zamesem taa jege wolim de pae debam to, ko jege se de taa wae ko sôre dé chana mo, logo konto baåa ne, bâåwaane wonnu leiri mo maåa maama. Se ko woli boboåe dento yim, selabase dem nam jege se de taa ye delo na wό wane de woli bia bam, se ba boboåa taa bera, ye de pae ba pempanno, se ba taa lage se ba taa ke wonnu to mo. KOLO ÅWAANE DÉ NA BERE KASEM TAANE DEM TO: Taane dage se de taa ma ke åôåa yerane, se de ye nabiina åwea wonnu mo nenââne ba nabaara kikeeru, ba swa, sam lôôm, liri, de jaweero teibim, maama wo taane dem wone mo. Taane ta mo seiga dwi maama åwea wonnu, ye ko tôge taane baåa ne mo pa se nabiina wae ba bere badwonna banto åwea chwei. Nabiina åwea naga bere ba déém na ke kolo; ba na ke kolo lelei, de ba jwa na wό taa ke kolo to. Kasem berem de de zamesem laam nam wό woli wonnu tento seeni mo:

(i) de wό woli sikuuli bia se ba taa ni taane dem ye se ba åôône de lanyerane. (ii) de pae sikuuli bia bam taane yeinwo na wό fôge ba de ba kateira naa teo kom to, (iii) de woili se bia lôre ba nabaara chullu de wonnu telo ba na zula, ye te ta pae ba ye ba yera to. Konto maama wό woli se ba taa zia wonnu tento

de je selei. (iv) de woli se bia taa nega chana yalo na wora nabiina bam åwea wone, ko maåe de ba ye-daane seeni, jejegero dedaane pôletegese, na wo ba

daa kam de teo kom maama wone to. (v) de woli se bia taa nege taana yadwonna de nabiina balo na åôône ya to.

BOBOÅ-KAMUNA YIM (TEENA) Kasem taane dem berem de zamesem, ye se de zeini sikuuli bia bam se ba:

(i) lôre Kasem taane dem na môône tei ye se ba taa mae de ba toåa. (ii) tiini ba taa ni taane dem ye se ba taa nege de. (iii) taa nega ba taane dem ye ba yei de kuri na zege mâ dedaane ba nabaara kikeeru. (iv) de ba boboåa yam we, Africa tiina åwea chwei ba jege kuri to ba yage. (v) lôre we ni lara woli nabiina pae se ba ke keim-laaro ye ya pa se ba wae ba zoora de badwonna lanyerane. (vi) fôge ba ni ba nabaara kikeeru telo na maåe leirim to se ba leiri.

SELABASE DEM NA PÔÔRE TEI TO

Bene maama zamesem wonnu selabase dem ne pôôre te ke popôr-kamuna yana ne mo: POPÔR – KAMUNU 1: Fônôlôji/sôôro POPÔR – KAMUNU 2: Ka-ga-ka-ni woåo kuri POPÔR – KAMUNU 3: Poponem POPÔR – KAMUNU 4: Lara de Nabaara chullu kikeeru

iii

Popôre sento bere swa yalo sikuuli bia bam na jege se ba zamese ba lôre taane dem baåa ne to mo. POPÔR–KAMUNU 1: FÔNÔLÔJI SÔÔRO Popôra kanto bere taane sôôro tem na ke tei dedaane kolo na yeini ko ke dé na wora dé åôône taane dem to mo. POPÔR–KAMUNU 2: KA-GA-KA-NI-WOÅO-KURI Popôra kanto kwaane se ka bere tônno garem dedâ dedaane ka pipiri taane ka ta mo. Ka boboåa yim maa ta ye se ka pa bia bam taa wae ba gare ye ba ni ko kuri. Pipiriteô kom tôge ko woe popôra kanto wone bâåwaane ko bere we, bia bam na wae ba pipiri ba tea, ko bere we ba nigi ba na gage kolo to kuri. POPÔR–KAMUNU 3: POPONEM Popôra kanto jege taane môônem dedaane tapane poponem mo. POPÔR–KAMUNU 4: LARA/NABAARA WONNU DE CHULLU KIKEERU Popôra kanto jege ni-lara, nabaara chullu kikeeru dedaane wonnu dwi dwi nabiina na ke ba åwea ne lelei to. Ba wό bobo ba bere sikuuli bia bam se ba taa gare ba kasem tônno, ye ba ni ye ba wae ba pôôra wonnu kura daane. BEREM NAGA Selabase dem wone, berem de zamesem totoåa yam dedâ, ye bu wom mo jege se o ke. Ka bwei bwia se ka lôre bia nigi berem dem kuri na maåa kam ne, ta wo woli bia bam se ba ma swa yalo ba na zamese to, ba maa toåe ba åwea ne. SELABASE DEM WONNU NA PÔÔRE TEI TO: BOBOÅ-KAMUNA YIM (TEENA) Popôr-kamunu maama yeini ka bobo dedaane ka-boboå-kamuna yim (Teena) mo. Boboå-kamuna yim yeini ya tea swa, wakia de keim-laaro bu wom na jege se o zamese berem dem ne mo. Bereno, ga boboå-kamuna yim dem popôr-kamunu maama wone yiga-tu, se n laam bobo berem dem. N ná bere popôr-balâ sem n ti, jwoori n ga boboå-kamuna yim dem lanyerane se n ni n berem dem tôge chwoåa na. POPÔR-KAMUNA DE POPÔR-BALÂ Selabase dem pôôre de ke popôr-kamuna de balâ ne mo. Ba pôôre bene maama zamesem ba ke popôr-kamuna ne mo. Popôr-kamuna maama bere swa dwi dwi mo taane dem wone. Popôr-kamunu maama jege popôr-balâ. Popôr-balaåa maama bere swa de wakia dwi dwi mo. Selabase dem pôôre de ke popôr-sesere senu ne mo: Popôr-balâ, Berem Boboåa yim, berem dem kugu, Berem de zamesem totoåa, de berem dem tiim bwia se n ni, bia bam nigi berem dem kuri na, naa bia totoåa. Popôr-sesere sento memaåa mo tento: Popôr-Sesera 1 Popôr-balâ: Popôr-balâ sem na woe popôr-sesera dedoa ne to, de ta ye ta-yuna popôre-dââra mo, popôr-kamunu ne. Bereno jege se o tôge popôr-balâ tayuna yanto na tigisi daane tetei to mo. Ye, de ko de, n na maane n na we, maåa kadwoåi ne, berem de zamesem wo ja yia n kelase ne de pa-m, ko maåe de, n na gaale popôr-balâ sento sedwonna n kâ yiga n bere, ye se n laam daa jwoori kôga yerane, n bere se jwa seeni, n wae n ke konto se ko woli-m.

iv

Popôr-sesera 2: Berem teena: Popôr-sesera 2 kanto bere, berem dem teena mo popôr-balaåa maama wone. Berem teena yeini ya tea swa yam wakeeru naa, wolaaro mo sikuuli bu ya na jege se o na, ye se o taa wae o lwona te keim. Berem teena yam wό bobo dedaane nômba nenââne 1.3.5 naa 2.2.1 mo. Nômba yanto ye “selabase dem zeinim nômba mo”. Boboa nômba kam selabase dem wone ya bere popôr-kamunu mo’ nômba kalo na saåe to, maa ye berem teena. Dé ná lage dé ni 1.3.5, ko kuri mo, berem teena 5 na nwoåi popôr-balaåa 3 na woe popôr-kamunu 1 ne to mo. Ko nam da na ye selabase dem nômba kanto 2.2.1 mo, ko bere we, berem teena nômba 1 na nwoåi popôr-balaåa 2 ne na woe popôr-kamunu 2 ne to mo. Selabase zeinim nômbaaro tento ye se te pa se berena de tôn-yeinwo tiina badwonna wane ba na kolo ba na laga selabase dem wone to môle môle. Ko nam da ta woli se nôôno wane o kuri o teena tââsa bwia keim môle yerane. Dé kwei ko nenââne popôr-balaåa 2 na nwoåi popôr-kumunu 2 ne to, ya jege teena binu mo: 2.2.1 – 2.2.5. Bereno wolo wora, o na wό taa laga se o bwei o tââsa wonnu na wό nwoåi teena 2.2.3 de 2.2.4 ne, ye o yage berem teena yatô yam na daare to. Ko na tu konto, bereno wom wό kuri berem teena na zege popôr-balâ na woe popôr-kamuna ne to baåa ne mo, se o wane o bwei o tââsa bwia yalo na wo ja wakia kalo maama, o na bere o kelase dem to ye bia bam zamese to. N nam ta jege se n maane we sikuuli bu wom åwaane mo dé yeini dé ke zamesem de berem teena dem dé tiåi. Konto ye sikuuli bu wom na wό wane o ke kolo, berem de zamesem dem kôga ne, popôr-balaåa kam ne to mo. Konto åwaane mo berem boboåa yim dem maama yeini ya bobo dedaane, “Se sikuuli bu wom wane o-----“ konto seene ko jege se ko bere we, nmo jege se n lôre bu dedoa dedoa zamesem chana mo se n wane n sôre ya. Ko kuri mo, n jege se n ta-n yei bu dedoa dedoa ni ne, n berem dem maåa ne, se ko wane ko woli se sikuuli bia bam dedâ wane ba zamese ba lôre popôre-balaåa maama berem teena selabase dem ne.

Popôr-sesera 3 – Tônô kom wo wonnu: Tônô kom wo wonnu popôr-sesera batô-tu wone to kwaane se ko bere labaare delo n na wό wane n ma n bere popôr-balaåa tei to mo. Jei sedwonna ne, tônô kom wo wonnu tiini te daga mo. Ye jei sedaara ne, n wό wane n lage labaare na nwoåi ta-yuu na jege kolo se ko ke de a daa kam to, n woli tônô kom wo wonnu ne. Popôr-sesera 4 – Berem de zamesem kikia (B/ZK). Sikuuli bu wom se o wane o tôge o ke berem de zamesem dem lanyerane woe popôr-sesera 4 kanto wone mo. Kwaane se n yage ka bere bia se ba taa leena wonnu ye ba ware te se ba ke ba yum ne to, se n daare n ke dam se bia bam taa tôge ba ke berem de zamesem kikia, ye ko ta wo woli se bia bam boboåa, de ba kikio, de ba yeinwo be. N nam ta wae n fôge n tigisi n berem de zamesem kikia natôga kam na wo woli-m se n bia bam ni berem dem kuri to. Dé nam na maåe dé yei we, berem de zamesem kikia yam ye se, ya zeini sikuuli bia bam mo se ba wane ba kwei ba swa yam, ba na nâ nmo berem de zamesem dem baåa ne to, ba ke se ko fôge ba, ba åwea ne. Kasem taane de de nabaara berem de zamesem dem wone, taane dem åôåa dedaane de yeinwo nabaara wonnu, mo ye wo-chââro telei telo bia bam na jege se ba zamese to. Popôr-balâ wo wonnu tedwonna wae te wora, n na jege se n fôge n tigisi te se berem dem ja yia. Popôr-sesera 5 – Bia Totoåa: - Totoåa na wό pa se dé lôre bia bam nigi zamesem dem kuri na to, wo popôr-sesere senu-tu ne mo. Totoåa yam wae ya ye bwia, naa bia totoåa kelase ne naa, ya wae ya ye ba sikuuli totoåa se ba ke ya sôåô ne etc. Bwei ba bwia n daare n pa ba totoåa yalo na wo woli ba, se ba wane ba na swa taane dem zamesem baåa ne to. Totoåa yanto dwonna nam dae ya maama. N ta wae n ni totoåa yadwonna n woli da se ko pa se bia bam zamese taane dem lanyereane. Kweila-tu, ta n jege n yuu ne we, selabase dem dage se de leiri berem natôkka kam n na jege se n popone n ma n bere bia bam yuu ne. N jege se n popone berem natôkka popôr-balaåa maama baåa ne mo, n ta n ma n bere bia bam.

v

“PROFILE DIMENSION” KURI “Profile Dimension” ke selabase dem wone, ko na zege 1998 bene dem wone se ko taa beene to mo. “Dimension” ye wonnu telo bia bam na wό wane ba ke berem dem de de tiim ne to mo. “Bia wakeeru Dimensions” bam ná daga mo ko laam ye “Profile dimension”. Berem teena wae ya popona de keimbotarebu wolo na bere keim to nenââne: “Bu wom wό wane o maåe ----------“ etc. Ka wane ka maåe wό bere we, bu wom zamese o lôre woåo berem dem wone. Ka wane ka ta woåo kuri, ka popone kukuanu, ka pa maana, etc. bere we bu wom nigi zamesem dem kuri. Bu wom de na wane o ke woåo, o na wane o sôre chane naa, o mô woåo, etc. ko bere we, bu wom mâ swa yam o na zamese to mo o maa ke wonnu tem konto. Berem boboåa yim maama jege keimbotarebu wolo na bere wakia to mo. “Knowledge”, “application”, etc. ye “dimensions” mo sikuuli maama na jega se de taa tôga berem maåa ne. Sikuula da ta bere bia se ba taa jege yeinwo ye ba ni wonnu kura yerane mo, ye ya daare ya yage boboå-dââra nenââne bu wom na wό kwei swa yam de yeinwo o ma o toåe totoåe to (application). Berem nâ sento sikuula yam wone wό pa se bia bam taa yei wonnu gulim yerane (recall) mo, ye ba baa taa wae ba ke wo-chââro telo ba na jege se ba ma boboå-dââra ba maa ke to. Se ko ja leira ko ba sikuuli bia zamesem ne, dé jege se dé zeini bia bam mo se ba ma ba swa yam ba toåe, ba daare ba na boboå-doora ba maa toåe ba åôåa, de ba seina taana, kwââra de sensôle poponem seeni. Zuri yera n ga berem boboåa yim maama se n ta n yei n berem dem na wo tôge “profile dimension” delo to. “Profile dimension” kwaane se de maåe berem, zamesem de tââsa keim na wό ja leira de ba bia bam åwea ne to mo. Kasem berem ne, “Profile dimension” yalei de Wakia wonnu tena mo dé mae dé ke berem, zamesem de tââsa. “Profile dimensions” bam mo tento: Swa de yeinwo - 30% Ka ma swa ka toåe - 70% Wakia wonnu tena tem mo tento: Bereno ga se bia cheigi - 10% Ka-ga-kani-woåo-kuri - 20% Åôåa - 30% Poponem - 40% “Profile dimensions” de wakeeru wonnu tem wae te gwaare daane ne tento dwoåi: Cheigim-swa de Yeinwo Garem-swa de Yeinwo Åôåa-ka-ma-swa ka toåe Poponem-ka-ma-swa ka toåe

vi

Dé mae wakeeru kamun-telei mo dé mae dé zamese taane de nabiina åwea naga. Wonnu tento ye “yeinwo” dedaane “ka-ma-swa ka toåe” mo. Swa de yeinwo zamesem wae ko tôge bia cheigim de ba garem baåa ne, ye ka ma swa ka toåe maa tôge åôåa de poponem baåa ne. Cheigim de garem ye wakeeru telo dé na nae to mo ye åôåa de poponem maa ye wakeeru dé na mae dé toåe to. Ba na lwoori ba lo bia bam kasoåo ne ye ba åôône Kasem to, cheigim da ba tiini de chana de pae dé bia bam na woe SHS ne to. Maåa kam bu wom na woe JHS ne to, o maåe o zamese cheigim. Konto mo ko lamma se dé kwei 10% maåa dé maa bere. Konto åwaane mo, åôåa, garem de poponem wakeeru yerane mo ye yi-seena selabase dem wone. Taane maama jege åôåa kalo, ba na mae ba yetega de ba kwori-taåa ba åôôna ye ko jege kuri. Wonnu tento telei mo dé bwoi we taane dem “kinesics” de “paralang” to. Wakeeru wonnu tento mo bereno jege se o pa bia bam zamese ko fôge ko dae bu-balwa bam zamesem maåa ne, o na wora o gare wonnu o bere ba ye ba cheiga. “Dimensions” bam dedoa dedoa dedaane wakeeru tem jege berem, zamesem de tââsa na jege se te ke te yi mâ to. “Dimensions” de wakeeru zamesem dem na jege se de yi mâ to ye te maåe te woe kôga tôn-zwâ dem ne to, bere berem, zamesem de tââsa keim, bereno wom na jege se o ke to. Dé na gwaare dimensions bam de wakeeru tena tem, berem de zamesem maåa ne, ko wό woli se Kasem taane dem berem de de zamesem taa vei lanyerane sikuula ne. Teibole dem kuri ne to bere “profile dimensions de zamesem wakeeru tena tem na ye daane tei to mo. “Profile dimensions” de zamesem wakeeru tem na ye daane tei to:

Profile dimensions Wakeeru bia na nae Wakeeru bia na mae ba toåa Cheigim Garem Poponem Åôåa Te maama

Swa de yeinwo 10 20 - - 30 Ka ma swa ka toåe - - 40 30 70 Te maama 10 20 40 30 100

“Swa” de “yeinwo” jege 30% mo, ka ma swa ka toåe maa jege 70% ne baåa teibole dem kweila popôre-sesera kam na bere kolo to. Tega kuri kweila popôre-sesere sena sem bere wakeeru tena tem na jege se te ta mae tei, berem de zamesem maåa ne to. Wakeeru telo bia bam na maa toåe to ye 70% mo ye wakeeru telo ba na nae to maa ye 30%. “Profile Dimension botarebi-yum tem kura mo tento: SWA DE YEINWO (SY) Swa. Swa ye bu na wane kolo ba na bere-o to o guli mo. Swa mo ye wo balaåa berem wakeeru tem wone. Botarebia banto mo bere we, bia bam zamesem dem ye swa nyem mo: guli, bere, maåe, ta, etc. Yeinwo. Yeinwo ye bu na wane o ni åôåa, naa, nyenyero kuri mo. Bu wom na wane o maåe, o ta kukuanu, a pipiri o ta, o fôge o popone, o pa maana, o jeeli ko na lage ko guri tei to etc.

vii

Ka ma swa ka toåe (S.T.) Ka taa mae swa ka toåa jege zamesem kikio dwi dwi selabas konto wone. Kikeeru tento ye, ka ma swa ka toåe, ka yâ wonnu, ka ja wonnu ka ba daane, de, ka ni berem dem dâ chwoåa na. Bereno jege se o bere wonnu tento yera yera mo. Ka ma swa ka toåe tâ berem kikeeru tena tem nyenyego mo kukuanu. Berem wakeeru tena tem mo tento: “Application”:- Ka wane ka kwei wadâ, wonnu kikeeru etc. ka maa toåe wo-donno baåa ne. Ko ta kwori ko ye ka wane ka ke woåo, ka sôre chane, ka maa bere, ka na wo-doåo etc. “Synthesis” Ka wane ka kwei wonnu ka ke daane se ko ji wo-doåo kodoo. Maana mo ye: Ka-pu-wonnu daane, ka pane wonnu, ka ke wodonno, ka tigisi wonnu daane, etc. “Analysis”: - Ka wane ka pwâ wonnu yera yera, ka bere wonnu na sere daane, ka maåe wonnu ka sale daane, ka pôôre wonnu daane, etc. “Evaluation” Se ka maåe woåo memaåe se ko bere ko lamma naa ko ba lamma. Ka maåe wonnu ka sale daane se ka laam ta te taane, ka bwâ wonnu, ka guri taane, etc. Dé wό maane we berem wakeeru tena tem baåa ne to, “Evaluation” mo tiini ko chamma ko dwoi te maama. Konto mo pae se nôôna dedâ ba ke lanyerane “evaluation” baåa ne. Bere n bia bam lela se ba taa wae ba ke evaluation taane dem zamesem baåa ne. TÂÂSA DWOA Ko wό taa lamma se berem dedaane tââsa nwoåi “Profile dimensions” dedaane berem wakeeru taane dem wone. Dé na wora dé ke woåo kolo dé ná wό ma dé bere woåo lamma naa ko ba lamma, dé jege se dé kuri berem teena yalo na wό bere wonnu dedâ to mo. Bu wom jege se o taa yei wonnu telo berem teena maama na kwaane se ko bere to. N ná ke tââse bwia pa se ya nwoåi berem teena dedâ baåa ne, de bwoi dento tââse dem we “Criterion-Referenced Test” mo. Maåa dedâ bereno ware se o ke tââse se ko tôge berem boboåa yim maama bene dem wone. Tââsa yam dwi dwi ne, kelase tââse, sôåô totoåa etc. jege se ya åwoåi berem teena kamuna yam n na bere bia bam to ne mo. Maana yam kuri ne bere SHS 2 – 4 tââsa yam nyenyego mo. Tââse nyenyego kom jege dwoa yalei mo; tââse delo bereno wom na yeini o ke o pa bia bam chane sena sena (tââm) laåa ne to naa, bene dem tiim ne to, dedaane zamesem totoåa bia na ke kelase ne de sôåô ne to mo. Tââse dedoa tu ye yalo na jege leira se bia kuri ya wone yalo na maåe to dedaane tââsa yalei tu, mâ bia bam na wo ma boboåa ba leiri bwia yam to. Popôr-sesera kalo na kweili to bere “swa de yeinwo” dedaane “Ka-ma-swa-ka-toåe” mo. Kweila popôre-sesera kam bere bene tiim tââsa yam de totoåa bia na ke kelase ne to, bere ko na mae tei to mo. Tââsa yalo na jege leirim se bia kuri ya wone to ye 20% mo, ye tââsa yalo bia bam na jege se ba ma ba swa ba ke to ma ye 50%. Ye bia bam kelase de ba sôåô totoåa maa ye 30%. Tento maama na gwaare daane, ko maa ye 100%. Tââsa yalo na jege leira se bia bam kuri ya wone to wae ya jege bwia fiina naa zamzam. amaa de na nea tââse dem na jege 20% to ye tââse dem tetere, na jege 40, 50, naa wonnu zamzam to, dé jege se dé gomese makke dem mo se de tu 20% ne, Tââse yalei tu wae ya jege makka 100, ye dé laam wae dé jaane ko dé tu 50% ne, Tââsa yalo na jege leirim se bia bam kuri ya wone to jege bwia nômba konto mo: bwia 15 ye swa de yeinwo mo ye bwia yanu maa ye ka-ma-swa-ka-toåe. Tento na gwaare daane, te laam ma jege bwia fiinlei naa makka fiinlei.

viii

Tââse balei tu ne, makka yalo ba na pâ bwia yam to ye tento mo: Swa de yeinwo jege makka fuga yanu mo ye ka-ma-swa-ka-toåe maa jege makka 35. Tââsa balei tu ye mâ bia bam na mae swa ba toåe to mo, ye konto mo pa se ya makka yam tiini ya daga. Tââse balei tu makka yam daga ya dwoi tââse dedoa tu de bia kelase de sôåô totoåa makka yam, bâåwaane tââse dem konto tiini de chana de dwoi yadwonna yam. Bia kelase de ba sôåô totoåa jege 10% makka mo ko pae “Swa de Yeinwo”, 20% makka maa ye ka ma swa ka toåe, ye te maama laam gwaare daane te ye 30% mo. Dé jege se dé ma sikuuli tââsa yam mo dé maåe berem kikeeru tena tem maama. Maane we, WASSCE tââsa yam ne, tââse delo na jege leira se bia kuri ya wone to, ka-ga-ka-ni woåo kuri dedaane tapane tââsa yam maama wo tââse tônô kodoo ne mo. Tââsa yam jege popôre kamuna yalei mo. Popôra A jege tââsa yalo na jege leira se bia kuri ya wone to, dedaane Popôra B, maa jege ka-ga-ka-ni woåo kuri de tapane bwia mo’ SHS 4. Bereno wom jege se o ta o bere o sikuuli bia bam WASSCE tââsa nyenyego kom se ba wane ba kaase ba popone lanyerane. TÂÂM TIIM TÂÂSA Tââm Tiim tââsa yam, jege se ko bere wonnu telo bia bam na zamese tââm kom wone to mo, ye tââse dem jege se de bwei bia bam swa de ba wakia maama ba na zamese tââm kom wone to. Tââm batô tu tââse dem jege se de taa jege bwia tââm na zege tââma yatô yam berem boboåa yim, baåa ne to mo. Makka yam dé na pâ ya to, jege se ya tôge de berem wonnu tem mo. Dé ná kwei tento se dé ma dé ke maana, bereno wae o pae 20% makka naa bwia tââm dedoa tu. Tââm balei maa ye 20% ye tââm batô-tu maa ye 60%. Teibole dem kôga tôn-zwâ dem ne to bere tââm tiim tââse nyenyego mo. Tââse dem nyenyego kom jege popôre selei mo. A de B, dedaane bia bam sikuuli de ba sôåô totoåa. Tââm, kom tiim tââse dem wo taa jege tââsa yalo na jege leira se bia kuri ya wone to mo. Tââse dem wό maåe bia swa de yeinwo dedaane ka ma swa ka toåe. SHS 2: wό taa jege bwia 30, se bia bam ma miti 45 ba maa leiri ya SHS 3: wό taa jege bwia 40, se ba ma miti 60 ba maa leiri SHS 4: maa wό taa jege bwia 40, se ba ma miti 60 ba maa leiri Bereno wom jege se o maane bia bam yeinwo na mae tei to mo se o lôre o na wό ke o tââsa bwia yam yagera to, Baåa wonnu tem weeni te ye se te woli o mo.

ix

KASEM

Tââsa nyenyego kom na saåa to, ye kolo na wό woli bereno se o ke tââm tiim tââsa yam to mo. TÂÂSE NYENYEGO NA BERE TÂÂSE PEIPESI, “PROFILE DIMENSIONS”, PEIPESI PÂSÂNTEIJA DE SE MAKKA

DIMENSIONS

PEIPA1

PEIPA 2

MAKKA YAM MAAMA

DIMENSION %

SWA DE YEINWO

Popôra A: Bwia na jege leira-40 wonnu tento baåa ne:

1. Ni lara 2. Nabaara wonnu de chullu kikeeru 3. Taanemôônem Popôra B: Taanemôônem na lage leira na dôrema to – (Bwia 5) Popôra C: Fônôlôji (sôô) Popôra D: Pipiriteô

100

60

KA-MA-SWA-KA TOÅE

Popôra A: Tapane (makka 50) Popôra B: Ka-ga-ka-ni-woåo kuri (makka 20) Popôra C: Lara wo wonnu yââm (makka 30)

1. sensôle-dedôrô (fefeo) 2. Kuri kwââra naa Seina Taane

100

40%

Makka yam maama

100

100

200

Tââse peipesi “dimensions” %

60

40

100

100

Tââse nyenyeyo kom kôga ne to ye se ko bere wonnu tento mo: PEIPA 1: Peipa 1 wό taa jege popôre sena mo ye popôra maama maa tââse wonnu tento: Popôra A: Makka 40): Popôra kanto wό taa jege bwia na jege leira dwi dwi 40 mo se bia kuri wonnu tento baåa ne: Ni Lara Nabaara wonnu de chullu kikeeru Taanemôônem. Bwia 40 yam jege se ya kwei miti 50 mo.

x

Popôra B: (Makka 15): Popôra B wό taa jege bwia yanu (5) na lage leira na dôrema to, ye leirim maama jege makka yatô (3) mo e ya laam gwaare daane ya taa ye makka 15. Popôra C: (Makka 25): Fônôlôji (sôôro) makka yam wό taa ye 25 mo. Bwia yalei se bia kuri dedwe. Popôra D: (Makka 20): Pipiriteô kom wό taa jege makka 20 mo. Peipa 1 makka yam maama wό taa ye 100 mo, ye ya laam gwoni ya tu 60% ne. PEIPA 2: Peipa 2 wό tââse bia ka ma swa ka toåe baåa ne mo. Peipa kam popôre sem makka yam wό taa ye tento mo: Popôra A: Popôra kanto wό taa jege tapana, lâta, niyeila, naa atekele poponem mo se bia kuri dedwe. (makka 50) Popôra B: Tapane se bia ga ba daare ba leiri bwia de baåa ne. (makka 20) Popôra C: Popôra kanto wό taa jege makka 100 mo ye ya laam gwoni ya tu 40% ne. SHS 4 bereno wom kwaane o bere o bia bam WASSCE tââsa yam na ye tei to, de ba na wό zamese tei se ba wane ba popone lanyerane to. Beleitu, ta-n yei we n na tôge baåa tââsa kikia yam chekke, n bia bam wό wane ba popone WASSCE tââsa yam lanyerane.

TÂÂSA YAM MAKKA NA BERE KOLO TO

N ná wora n makka bia bam tââsa tônno tem, ko fe mo se n ta-n jege wonnu telo na wό zeini se n make tônno tem lanyerane to. Wonnu tento mo ye Make pane chow-dea (Marking Scheme), Wonnu tem ye bwia yam leira yam na ye kolo to, dedaane makke delo n na wό pa leira maama to. Dé na kwei konto dé ke maana, ne bwia na jege makka 10 ye wonnu tem bu wom na popone pae te da chwoåa to ya ye tena (4) mo, n wae n pae woåo maama makka 2 naa, kolo na maåe bu wom leira yam to’, Konto maama laam wό zaåe makka 8 mo. Laam pa makka 2 naa kolo na maåe to vwo bu wom na tigisi o boboåa yam tei to ne. Ko na’ ye tââsa yalo na jege leira ya wone to, n wo’ wane n popone leira yam n tiåi se ko pa se n wane n makke n ti lela. Se ko pa se tââsa wonnu taa ye bedwe sikuula maama wone, ko maåe se ya taa tôge wonnu tento mo: Grade A - 80 - 100% - Ko tiini ko Lamma chekke Grade B - 70 - 79% - Ko tiini ko lamma Grade C - 60 - 69% - Ko Lamma Grade D - 45 - 59% - Ko su yi Grade E - 35 - 44% - Paase Grade F - < - 34% - Feeli Baåa tââsa wonnu tem bere lâtaaro de te makka mo. N ná wora n makka bia tââsa tônno, n wae n kwei baåa’ wonnu tento n ma-n pae bia bam makka. Botarebia bam na vei de makka yam to (ko tiini ko lamma chekke, ko tiini ko lamma, ko lamma etc) tea “grades” bam na ye tei to mo. De’ na’ kwei

xi

nenââne “ko tiini ko lamma chekke”, se de’ maa ke maana, dé wό maane we ko kwei makke 80 – 89 mo. De’ ta we de’ na popone 80% ye de’ wo tage “grade” dem na tâ kolo to, sikuuli bu wom baa lôre o na jaane kolo to na ye tei to. Konto åwaane de’ yeini de’ jege se de’ popone “grade” kom na tâ kolo to de’ sale de makke dem mo. Ko ta yeini ko lamma se de’ popone taane fee de’ woli “grade” dem de makke dem, bu wom na jaane to se ko pa – o pempanno se o wane o ke o gaale kôga seeni. De’ wae de’ woli taana yanto dwonna “grades” yam ne: Ta-n jege konto! N kwaane! N wό wane n ke n dwoni tento! N toåe cham! Ta-n kwaana se ko wo bugi! N ba seene yia kelase ne! etc. “Grade” maama jege de makke kweila mo. Dé na kwei grade maama de de kweila makke dé maa ke tââsa wonnu, dé bwoi kikio naga kam konto we, “Criterion Reference Grading” mo. De’ na tôge kikio naga kanto dé maa ke tââsa wonnu, sikuuli bu jege se o ja makke delo na wo pa – o “grade” dem to mo. Tââsa wonnu kikio naga kanto yeini ka ke pempanno mo bia bam yera ne se ba seene yia ba zamese ba ja “grades” åwena. Konto tââse kikio naga kanto tiini ka wola bia tââsa de ba “grades” seeni mo.

xii

SENIOR HIGH SCHOOL (SHS) KASEM “ELECTIVE” SELABAS

BENE DEDWE 1

BENA YALEI 2

BENA YATÔ 3

POPÔR-KAMUNU–1: FÔNÔLÔJI Popôr-balaåa 1: Taane Popôr-balaåa 2: Åôåa zola Popôr-balaåa 3: Åôåa sôôro de te poponem nyenyero Popôr-balaåa 4: Vawola - Ya nyenyero de ya zega jei Popôr-balaåa 5: Vawola zega jei

POPÔR-KAMUNU–1: FÔNÔLÔJI Popôr-balaåa 1: Vawola Nimôrô Popôr-balaåa 2: Vawola na tôge daane tei de ya lirim Popôr-balaåa 3: Kônsonanta maåem de ya zega jei Popôr-balaåa 4: Selabole dem Popôr-balaåa 5: Kwori

POPÔR-KAMUNU–1: FÔNÔLÔJI Popôr-balaåa 1: Ni, momôåôrô de Momôåôrô-Ni sôôro Popôr-balaåa 2: Sôôro Leirim te na sale daaane Popôr-balaåa 3: Ni Gugurim Popôr-balaåa 4: Vawola Yagem

POPÔR-KAMUNU –2: KA-GA-KA-NI WOÅO KURI Popôr-balaåa 1: a. Yiseena Garem b. Tônno Dwi Dwi Garem Popôr-balaåa 2: Tapun-Yuu de Tapun-Seåena Popôr-balaåa 3: Nonoga Taana de Tagungwoli Popôr-balaåa 4: Pipiriteô

POPÔR-KAMUNU –2: KA-GA-KA-NI WOÅO KURI Popôr-balaåa 1: Yiseena Garem Popôr-balaåa 2: Tônno Dwi Dwi Garem Popôr-balaåa 3: Tapun-Yuu de Tapun-Saåena Popôr-balaåa 4: Nonoga taana ade Tagungwoli Popôr-balaåa 5: Pipiriteô

POPÔR-KAMUNU–2: KA-GA-KA-NI WOÅO KURI Popôr-balaåa 1: (a) Ka weeni ka ga lela ka kâ (ka jwoori ka ni) (b) Ka zuri yera ka ga ka ni woåo kuri (ka jwoori kani) Popôr-balaåa 2: Kukuanu Poponem Popôr-balaåa 3: Pipiriteô

POPÔR-KAMUNU – 3: POPONEM Popôr-balaåa 1: Botarebia-Di Popôr-balaåa 2: Botarebu-Doa de Botarebu-Kôgô Popôr-balaåa 3: Veem Popôr-balaåa 4: Botarebia Môônem chow-dâ Popôr-balaåa 5: Poponem Wadâ Popôr-balaåa 6: Tapane – Tolem, Maåem, Woåo Keim

POPÔR-KAMUNU – 3: POPONEM Popôr-balaåa 1: Keimbotarebia na vei de taanygurinu de Keimbotarebia nab a vei de taangurinu to Popôr-balaåa 2: Keim Maåa, Keim na ke maåa maama, Keim na kea, Keim na wora de Ke Keim na lage de ke etc.

- keim na ke maåa maama - keim na kea de kâ - keim na wora de ke - keim na lage de ke - keim na kujwori de ke de ti etc.

POPÔR-KAMUNU – 3: POPONEM Popôr-balaåa 1: Takukua Popôr-balaåa 2: Tapuni a dwoa Popôr-balaåa 3: Ka Tole Nôôno Niyeila Popôr-balaåa 4: Tapuni Yââm (S.V.O.) Popôr-balaåa 5: Tapane (a) (i) Tolem (ii) Woåo Keim (iii) Nikantôgô (b) Niyeila Poponem (c) (i) Lâta Poponem-Totoå Lâtaaro (ii) Awo-tiini-a-me de nôôno Lâtaaro (d) Nikantôgô (e) Lara (f) Atekela

xiii

BENE DEDWE1

BENE YALEI 2

BENE YATÔ 3

Popôr-balaåa 3: Yere Tacheiåi Popôr-balaåa 4: Keimbotarebu Tacheiåi Popôr-balaåa 5: Taam vaåem/Tapun-Senyâ) Popôr-balaåa 6: Keinseini Tacheiåi Popôr-balaåa 7: Yereseina Popôr-balaåa 8: Batarebu-Di Balwa;

Taleinna, “Emphatic”, “Post Positions” etc.

Popôr-balaåa 9: Tapane, Tolem, Maåem, Woåo Keim, Nikantôgô, Yedaane Lâta Poponem

POPÔR-KAMUNU 4: LARA/NABAARA WONNU DE CHULLU KIKEERU Popôr-balaåa 1: Lara na bobo tei Popôr-balaåa 2: Taane Diira Popôr-balaåa 3: Nabaara Sensôle Popôr-balaåa 4: Nônkeiri Chullu Popôr-balaåa 5: Zula de Lam Poponem Lara Tônno Prose, Drama and Poetry

POPÔR-KAMUNU 4: LARA/NABAARA WONNU DE CHULLU KIKEERU Popôr-balaåa 1: Lusei/Nagoro Popôr-balaåa 2: Dende de Dende - Kenkagela Popôr-balaåa 3: Kuri Na nwoåi mâ sensôle Popôr-balaåa 4: Lei – Bu ganem, Totoåa, de Tigura Lei Popôr-balaåa 5: Chullu de duura Popôr-balaåa 6: Nabaara Sareya/Taane Dim Chwei Popôr-balaåa 7: Dam Popôr-balaåa 8: Åôåa Popôr-balaåa 9: Poponem Lara Poponem Lara Tônno Prose, Drama and Poetry

POPÔR-KAMUNU 4: LARA/NABAARA WONNU DE CHULLU KIKEERU Popôr-balaåa – 1: Memaåa Popôr-balaåa – 2: Kaanem åôåa Popôr-balaåa – 3: Lua Keim de de Nyôôre Popôr-balaåa – 4: Wonnu Jwoåim Popôr-balaåa – 5: Chana yalo na wora åwea ne lelei to /lelei åwea Seina Popôr-balaåa – 6: Kadiri jeiåa de de chôgem Popôr-balaåa –7: Poponem Lara (Seina Taane) Poponem Lara Tônno Prose, Drama and Poetry

1

SENIOR HIGH SCHOOL – BENE DEDWE

POPÔR – KAMUNU 1

KASEM “ELECTIVE” SELABASE

FÔNÔLÔJI/SÔÔRO

TEENA KAMUNA YIM: Bu wom wό wane o:

(i) zamese o lôre taane de de yera wonnu (ii) lôre åôåa zola, sôôro de te poponem

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU

BEREM DE ZAMESEM TOTOÅA

BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 1 TAANE

POPÔR-BALAÅA 2 ÅÔÅA ZOLA

Bu wom wό wane o: 1.1.1 maåe taane na ye kolo to. 1.1.2 ta taane totoåa yatô.

1.2.1 ta åôåa zola na ye kolo to ye

o pa zola yana yera.

Åôåa sôôro mo nabiina na mae ba åôône daane Taane totoåa:

- Åôôna - Ko bere dwi - Dé mae de bera

dénabaara wonnu - Bera zula de lam etc.

Åôåa zola na tui, daane ye sôô ke to; Ni-vôôro, dindeilimi, yeila, dideiga etc.

Bereno tôge bia yiga se ba bane åôåa sôôro de åôåa. Bereno tôge bia yiga se ba bwâ taane totoåa. Bereno ta o bere bia bam åôåa, zola na tui daane tei ye kônsonanta sôôro ke to. Maana: / p, b, m, s, t /

Bia ta taane na ye woåo kolo to ye ba ta de wonnu. Bia la nyenyego na bere åôåa zola yam to

2

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 3 ÅÔÅA SÔÔRO DE TE POPONEM NYENYERO POPÔR-BALAÅA 4 VAWOLA – YA NYENYEGO DE YA ZEGA JEI

Bu wo wane o: 1.3.1 bere Kasem vawola nyenyero 1.3.2 pôôre vawola sôôro de ya nyenyero daane 1.3.3 bere Kasem kônsonanta yam 1.4.1 ta o daare o maåe ya nyenyero

Vawola sôôro de ya nyenyero Sôô Nyenyego /a/ a /e/ ei /i/ i /o/ wo /ô/ ô /u/ u /â/ â /ø/ a/ei /I/ e /û/ o Kasem Kônsonanta b, d, ch, h, f, j, g, å, ny, k, l, m, n, p, r, s, t, v, w, y, z Vawole ye åôåa sôô kolo ko keim maåa ne choom na tera vio kom laåa ne ni dem ne to mo. Vawola keim ni dem ne: Nivôôro: Gugurim/Jagem Dindeilimi Zeiåim: Peem, Peem chichworo, Porem Chichworo de Porem Dindeilimi Daa: Yiga, Tetare, Kôga Dindeilimi Kugu – tweem de toresem

Bereno se o bwâ de bia sôôro telo na nye de te nyenyero to (a, ô, i, u, â)

Bereno se o bwâ de bia sôôro telo na ba nye de te nyenyero to, (e, û, o, I, ø) Bereno tôge bia yiga se ba ni kônsonanta yam. Bereno tôge bia yiga se ba ta vawole na ye kolo to. Baereno bwâ de bia bam vawole na ke tei to Bereno woli bia se ba la vawola keim nyenyego kom

Bia popone botarebia na jege bibeiri vawola yam kura ne to sôôro nyenyero maana: dôôre pwori baaro Bia popone kônsonanta fuga ba ke ba tônno ne Bia maåe vawola yana nyenyero botarebia wone Bia la vawola keim nyenyego kom

3

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 5 VAWOLA ZEGA JEI

Bu wom wó wane o: 1.5.1 bere vawola na zege tei botarebia wone to

Vawola wae ya zege botarebu boboa, tetare de kweila ne.

Bereno ma botarebia n ma-n bere vawola na zege tei botarebu boboa, tetare de kweila ne to

Teibole

BB BT BK

Bia se teibole dem baåa ne to de botarebia na jege sôôro tento kuri ne ye te wó wane te zege mâ se botarebu wom taa jege kuri taane dem ne to: a, ô, o, â, I, e, u

4

SENIOR HIGH SCHOOL – BENE DEDWE - 1

POPÔR – KAMUNU 2


KA-GA-KA-NI WOÅO KURI

TEENA KAMUNA YIM: Bu wom wό wane o: i. na ka-ga-ka-ni woåo kuri wakia ii. ma nonoga taana o åôône taane iii. na wakia na wό woli-o se o taa wae o pipiri taane

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA

POPÔR-BALAÅA –1 YISEENA GAREM a) ka weeni ka ga

lela ka kâ b) ka zuri yera ka ga

se ka ni woåo kuri TôNNO DWI DWI GAREM PÔPÔR-BALAÅA 2 TAPUN-YUU DE TAPUN - SEÅENA

Bu wom wό wane o: 2.1.1 ga tônô o yerane

2.1.2 Kwei garem wokeeru tem o

ga tônno dwi dwi

2.2.1 bere tapun-yuu garem kateiri ne 2.2.2 bere tapun-saåena garem kateiri ne

Bia ga tônô Woli bia se ba kuri tônno na maåe ba garem to tônno garem diga kam ne Tapun-yuu de Tapun-saåena

Berono woli bia bam se ba ma tônô yere, ta-yum de nyenyero ba wuuri ba ta tônô kom wo wonnu. Bwâ botarebia, nonoga taana, tacheiåa de taane diira yadwonna garem dem ne. Bereno ga fee se bia cheigi. Pa bia ga ba boboåa ne. Bereno dôôse bia ba na gare tônno tei to se ba taa wae ba gara. Bereno popone botara kabira kam baåa ne. Bia ta naa ba popone woåo se ko bere we ba sâ naa ba vea botara kam. Bereno ná ke maana yatô naa yana o ti se o laam maåe tapun-yuu de tapun-seåena yam na ye tei to.

Bia leiri bwia na nwoåi garem dem ne to Bia popone tônno wo wonnu. Bia se ba ta tapun-yuu paragerafe ne naa garem dem ne

5

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA – 3 NONOGA TAANA/TAGUNGWOLI POPÔR-BALAÅA – 4 PIPIRITEÔ

Bu wom wó wane o: 2.3.1 ta nonoga taana/tagungwoli na ye kolo, o pa nonaga taane/tagungwoli maana ye o ma ya o mô tapuna 2.4.1 ta pipiriteô na ye kolo ye o na wakia o ta maa pipiri tapuna de paragerafa

Nonoga taana/tagungwoli maana:

- yi damma - teiåa ba yi tega - wo ba åwae - je tana - naga ba jaane tega

Kikeeru na wó woli se n pipiri taane se de vwo taane dédwoåi ne to. Taane delo n na jege se n pipiri to. N na pipiri taane dem pa se de vwo taane delo ne to. Yeinwo taana yalei yam yedaa de ya kura. Ta-n jege yeinwo nôôna balo na åôône taana yam yalei to åwea naga seina. Pipiriteô kom jege se ko taa jege kuri mo.

Bereno pa nonoga taane o daare o maåe de kuri o bere bia bam. Bereno dôôse bia se ba de pa nonoga taana. Bereno bwei bia se ba pa maana nonoga taana yalo ba na mae ba jaane pâ lua, nôn-bwora lua de wonnu tedwonna to. i. Bereno woli bia se ba pipiri ba ta

feilim yer, yereseina, keinseina, keimbotarebia se ya vwo Kasem ne.

ii. Bereno ke totoåa dedâ botarebia, tacheiåa tapuna de bia bam.

Bia popone nonoga taana yanu yanu ye ba ma ya ba mô tapuna. Bia pipiri feilim tapuna de kateira se ya vwo kasem ne ye ba daa pipiri Kasem se de vwo feilim ne.

6

SENIOR HIGH SCHOOL – BENE DEDWE 1

POPÔR – KAMUNU 3 KASEM “ELECTIVE” SELABASE

POPONEM TEENA KAMUNA YIM: Bu wom wό wane o:

i. zamese o taane dem môônem ye o ma de o toåe ii. zamese wakia tapane poponem baåa ne

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 1 BOTAREBIA DI

Bu wom wό wane o: 3.1.1 bere o daare o ta botarebia di

sem. 3.1.2 fôge o tigisi botarebia di sem

o ke di kamuna de balwa ne.

Botarebia di: yera keimbotarebia, yereseina, keinseina taleina, yereberena etc. Botarebu-di kamuna de botarebu-di balwa 1. Botarebu-di Kamuna Yere Keimbotarebu Keinseini Yereseini Yereberena 2. Botarebu-di balwa Taleirina “Post Position”

Bereno ma bwia de leira o woli bia se ba ta botarebia di. Maana: Bâ botarebu mo de’ mae de’ bwoi jei, nôôna, boboåa, wonnu etc. Bâ botarebu mo dé mae dé bwoi woåo na ye dedoa naa te na ye kôgô? Bâ botarebu mo de mae de bwoi kikeeru. De bwoi botarebia na bere keim maåa to wo bâ mo? Botarebia balo dé na mae dé maåe woåo seina to yere mo bâ? Bereno dôôse bia bam se ba lôre botarebi-di kamuna de di balwa daane

Bereno popone yera, keim-botarebia, yereseina, keinseina etc. se bia pôôre ba ba ke botarebia di sem ne. Bia fôge ba tigisi tapuna yatô botarebia ba ke botarebu-di kamuna de botarebu-di balwa ne.

7

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 2 BOTAREBU-DOA DE BOTAREBU-KÔGÔ POPÔR-BALAÅA 3 VEEM POPÔR-BALAÅA 4 BOTAREBIA MÔÔNEM CHWO-DÂ POPÔR-BALAÅA 5 POPONEM WADÂ

Bu wom wό wane o: 3.2.1 ta kôgô na ye kolo to. 3.2.2 bere wonnu na bere kôgô

taane dem ne. 3.3.1 bere sââm de veem tapuna. 3.3.2 bere woåo kolo na bere veem

to. 3.4.1 maåe ba na ke tei ba môône

botarebia ba taane dem ne to.

3.4.2 bere botarebi-doora bam de

ba dwoa yam. 3.5.1 ma poponem wadâ sento o

maa popone se ko da chwoåa - fuulsetôpe - kôlôm - kôma - bwia makke etc.

Dedoa: woåo kodoo Kôgô: kolo na dwoi dedoa to bu - bia duru – duuru kaane – kaana tetôgô – tetôro Botarebia na ba jege kôgô to. lileeru kasolo Sââm Tapuni – A laga gole. Veem Tapuni – A ba laga gole. Wonnu na bere veem maana: “aawo”, ba”, “ye” “wo” Botarebia môônem: Botarebia segelem botarebu liliru môônem etc. Poponem wadâ

(i) Bwia (?) (ii) Kôlôm (:) (iii) Kôma (,) (iv) Foolsetôpe (.)

Bereno popone yera na bere dedoa de kôgô to o daare o woli bia bam se ba lôre wonnu tento telei daane. Bereno pa se bia lôre we dedoa ye woåo kodoo mo, kôgô maa ye wonnu na daga to. Bereno popone keimbotarebia keim maåa dwoa dwoa yam ne o daare o woli bia se ba ta ya veem botarebia Bereno tôge bia yiga se ba bere veem wonnu tapuna wone. Bereno bere bia botarebia môônem chwei dwi dwi

(i) Botarebia segelem (ii) Botarebu Liliru môônem (iii) Momôåôrô sôô keim (iv) Kwori

Bereno ma bwia de leira o bere poponem wadâ sem kabira kam baåa ne

Bereno popone botarebia na bere dedoa to se bia bam laam popone ba kôgô yera Bereno woli bia se ba ta yera yalo na ba jege kôgô to. Bia pipiri sââm tapuna ba popone ya se ya taa ye veem tapuna. Bia popone botarebia ba na mâ wonnu tento ba mô ba to: Botarebia segelem Botarebu liliru môônem Kwori Jwori-tea etc. Bereno popone tapuna naa tapane kukua se bia ke poponem wadâ sem da.

8

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 6 TAPANE: TOLEM MAÅEM WOÅO KEIM

Bu wom wό wane o: 3.6.1 jwoori o ta naa o popone

wonnu na kei se te twoåi da tei to.

3.6.2 maåe wonnu memaåa se ko

tôge chwo åa lanyerane. 3.6.3 ma botarebia na maåe to o

maa ta ban a ke woåo tei.

Boboåa de wonnu keim tigisi te saåe daane chekke. Keim maåa na saåe daane tei to. Ka ma yereseina, keinsena de wonnu na maåe to ka maa maåe wonnu se ko da chwoåa chekke. Wonnu keim ko zege boboa ne ko taa vei kweila ne Maana: “Ba na saåe sinuga dwoa tei to”.

Bereno zeini bia se ba jwoori ba ta kikio na kea ko kâ to Bereno maane kikeeru tem na ke te saåe daane tei to. Bereno tôge bia yiga se ba maåe woåo memaåa, nabiina memaåa etc. Bereno bane de bia ta-yuu na tâ woåo keim to ye n popone wonnu na tôge daane tei to kabira kam baåa ne.

Bia wό ma botarebia bia-yalei di fiinu ba popone tolem tapane Bia popone maåem tapane. Bia popone tapane, dedaane botarebia bia yatô de fiinu ban a ke woåo tei to baåa ne.

9

SENIOR HIGH SCHOOL – BENE DEDWE - 1

POPÔR – KAMUNU 4


LARA NABAARA WONNU DE CHULLU KIKEERU


1. lôre ni de poponem lara nyenyero maama 2. maåe nônkeiri chullu totoåa o daa kam ne 3. ta zula de lam keim na ye tei to

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 1 LARA NA BOBO TEI

Bu wom wό wane o: 4.1.1 ta Lara na ye kolo to.

4.1.2 ta lara dwoa yalei’ yam. 4.1.3 ta ni de poponem Lara

nyenyero.

Lara ye nôôno na kwei o boboåa o pane sensôla/o ta taane se nôôna ga ba ja swa ka baåa ne ba daare ba maa lare ba tete mo Ni de Poponem Lara Lara Nyenyero Ni Lara (i) Ya ba jege tu (ii) Ya wae ya leira (iii) Nôôno mo ke ya (iv) Ya ye dwi dem maama

nyem mo

Bereno pa memaåe o daare o ta de kuri se bia bam na de lane ye ba zamese swa de baåa ne. Maana: “N na yeiri boåo, n mône ko tônô” Bereno ta botarebia banto kura “boåo” “mône” ,”tônô” Bereno woli bia se ba lôre Lara dwoa yalei yam. Bereno ma bwia o zeini bia se ba ta ni de poponem lara nyenyero

Bia kwaane ba ta lara na ye woåo kolo to ba tete yerane. Bia popone Lara tônô ba na yei ba taane dem ne to. Bia popone ni de poponem lara nyenyero tetô

10

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 2 TAANE DIIRA POPÔR-BALAÅA 3 NABAARA SENSÔLA

Bu wom wό wane o: 4.1.4 ta wonnu telo ni de poponem

Lara na jege ye te nye daane to.

4.2.1 ta taane diira nôôno na åôône

naa o na gaga tônô ne. 4.3.1 maåe sensôla na ye kolo to. 4.3.2 maåe nabaara sensôla yedaa.

Poponem Lara: (i) ya jege tu/poponno (ii) Ya ba leira (iii) Ya popone ya tiåi mo (iv) Nôôno ba tei se o ke ya

Wonnu Ni de Poponem Lara na jege ye te nye daane to: (i) Taan-yuu (ii) Mâ de maåa wonnu na

kea (iii) Sensôla kam wo nôôna (iv) Wonnu na ke te saåe

daane tei to (v) Ka jwoori ka guli wonnu

na ke te kâ etc.

Taane Diira (i) Mâtafô (ii) Simili (iii) Ka-leiri-ka-ji (iv) Sea etc.

Ka ye sensôla mo na jege nabiina naa wonnu tedwonna ka wone na toåa ne nabiina to se ka bere nôôna swa Yedaa (i) ka boboom/bwia – Leira) (ii) Ka tetare (iii) Ka gurim (iv) Lei de wonnu tedwonna

na ke ka wone

Bereno woli bia se ba ta wonnu ni de poponem lara na jege ye te nye daane to. Bereno ma maana o maåe taane diira yam kura. Bereno sôôle sensôla o bere bia se o laam ta bia se ba de sôôle sensôle Bereno ma maana sensôla o bere yedaa maama wolim.

Bia ga sensôle bereno na wo pa ba, ba daare ba popone sensôla kam wo wonnu tento: - nôôna sensôle wone - mâ de maåa wonnu na

kea - kikeeru na bere we

cham wora naa ywonni wora to.

Bia pa maana taane Diira yalo bereno na wo pa ba to. Bia popone sensôle se bereno ga o daare o deimisi se, ye o laam meeli se kelase ne se badwonna ga.

11

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 4 NÔN-KEIRI CHULLU POPÔR-BALAÅA 5 ZULA DE LAM

Bu wom wό wane o: 4.4.1 maåe ba na ke chullu

kikeeru tei to. 4.4.2 ta nônkeiri chullu tem

wolim na te chôgem ko maåe de nabiina åwea na ye tei lelei to.

4.5.1 ta wonnu tetô åwaane dé

na jege se dé taa pae zula to.

Ba na yeini ba ke woåo kolo se ko bere we bu yi se o taa ye nônkweo naa o toåe nônkweo totoåe to. Ko pa se ba lôre dwi dem na ke chullu tem konto to Kaana gwonim jege se ko yage mo se ba taa gwoni baara asigiti ne Kikeeru na bere zula: 1. Ni taane Ka bobo taane de lwora naa, botarebu na bere zula; Maana: “Pwopo” “Jaan jaan” “Gaafara”, “A da-n yiga naa” etc. 2. Kikeeru (i) ka tiiri ka jwoåi naa ka pa woåo (ii) zega (iii) cheem (iv) ka mône soma soma etc. Kikei-Laaro (i) Bere we n tiina kwei-m ba de

chwoåa ne (ii) Ko pae n wae de nôôna (iii) Ko pa-m kamunim

Bereno wae o bwoåi nôôno na yei nônkeiri chulu wonnu to se o baa åôône o bere bia Bereno pa bia mage nikantôgô ta-bea kanto baåa ne – “Lelei konto kangwoåa jege kuri naa ka ba jega?” Bereno pa bia ke wonnu na bera: a) åwâ na bere zula. b) yedaa kikeeru na bere zula. Bereno tôge bia yiga se ba bane baåa kikeeru telei tem na bere zula to. Bereno bane de bia nyôôre delo na woe zula keim baåa ne ko pae: a) nôôno wom tete b) nôôno wom yera nôôna c) kateiri dem

Bia ke kwââra na bere nônkeiri chulu kodoo kikia Bia mage nikantôgô kom ta-bea kam baåa ne Berem de zamesem Totoåa yam ne to. Bia popone taana yatô na bere zula to. Bia popone nyôôra yatô nôôno na wae o nae zula keim baåa ne to.

12

SENIOR HIGH SCHOOL – BENA YALEI - 2

POPÔR – KAMUNU 1


FÔNÔLÔJI/SÔÔRO

TEENA KAMUNA YIM: Bu wom wό wane o: (i) maåe vawola de kônsonanta memaåa ye o ta vawola tôgem de ya lirim (ii) ta kwori de selabole na ye kolo de selabole yedaa.

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 1 VAWOLA NIMÔRÔ

Bu wom wό wane o: 1.1.1 ta vawola nimôrô na ye kolo

to 1.1.2 bere botarebia Kasem ne na tôge vawola nimôrô to 1.1.3 bere botarebia balo na ba tôge vawola nimôrô kom to

Vawola pôôre ya ke kateira yalei ne mo Kasem ne. Kateiri ‘A’ de Kateiri ‘B’ Botarebia yeini ba kuri ba vawola yam kateiri dedwe ne mo. Vawola yam ba lââna botarebia môônem seeni. Kateiri ‘A’ – i, e, ø, o, u Kateiri ‘B’ – I, â, a, ô, û Maana botarebia: baara kania kukura pââla Maana botarebia bukô nônkeiri buseseåa yezura

Bereno tôge bia yiga se ba bane vawola nimôrô kom. Bereno ke bana de bia se ba ta botarebia na tôge vawola nimôrô kom to. Bereno bane de bia kolo na tei ye botarebia badwonna ba tôge vawola nimôrô to.

Bia kuri botarebia na wo kabira kam baåa ne na tôge vawola nimôrô to. Bia popone botarebia banu na ba tôge vawola nimôrô to

13

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA

POPÔR-BALAÅA 2 VAWOLA NA TÔGE DAANE TEI DE YA LIRIM

Bu wom wό wane o: 1.2.1 ta vawola da tôgem na ye tei to 1.2.2. bere vawola na tôge daane botarebia wone de botarebia na saåe daane 1.2.3 ta vawole lirim na ye kolo to.

Vawola na tôge daane ye kônsonante tere ya laåa ne to. maana: - /dia/ -/sua/ -/doa/ -/pôe/

Vawola na tôge daane botarebia wone maana – peo

- naao - tui - mae

vawola na tôge daane botarebia na saåe daane. maana: pôe Adoa dia o su puri o ni Vawole na yeini de jei botarebu beeri maåa ne to. Maana: popôre balaåa = popôr-balaåa nôôno kamunu = nôn-kamunu kambia naseåa = kambi-seåa

Bereno woli bia se ba maåe vawola da tôgem na ye kolo to. Bereno tôge bia yiga se ba wane ba bere vawola da tôgem botarebia wone de botarebia na saåe daane to. Bereno ma maana o woli bia se ba lôre vawola lirim na vei tei to. Bereno pa se bia mane we vawola lirim wora botarebi-lilirru ne mo maåa dedâ.

Bia jeini gurupa ne ba popone botarebia baredo na bere vawola da tôgem de botarebia bana na jege kônsonanta vawola laåa ne to. Bia popone botarebia naa tacheiåa na jege vawola lirim to. Bia bere maåa kalo vawola lirim na ke to.

14

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA

POPÔR-BALAÅA 3 KÔNSONANTA MAÅEM DE YA ZEGA JEI

Bu wom wó wane o: 1.3.1 ta kasem kônsonante na ye kolo to. 1.3.2 maåe kasem kônsonanta memaåa. 1.3.3. bere kônsonanta na zege tei botarebia wone to.

Kônsonanta ye sôôro mo, te keim maåa ne, choom wora na ko tera vio kom laåa ne. Kônsonanta Memaåa (a) kwora mumunim (b) sôô kom keim jei (c) sôô kom na ke tei to. Maana:- /f/ ye nivôô de yeila foosem sôô mo. Ko ba jege kwora mumunim. (b) ye nivôô de nivôô bagem sôô mo. Ko jege kwora mumunim Kônsonante wae de zege botarebu-boboa, tetare de kweila ne. Maana:- Kaare, tetare, bam

Bereno woli bia se ba ta kônsonanta na ye kolo to. Bereno tôge bia yiga se ba ke kônsonanta sôôro tem se ba laam maåe te seina. Bereno ma maana dwi dwi o bere bia bam kônsonanta zega botarebia wone.

Bia ta kônsonanta yana seina. Bia maåe kônsonanta yanu seina. Bia popone botarebia batô batô na bere kônsonanta na zege boboa, telare de kweila ne tei to.

BB BT BK

15

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA

POPÔR-BALAÅA 4 SELABOLE DEM POPÔR-BALAÅA 5 KWORI

Bu wom wó wane o: 1.4.1 bere selabole kasem botarebia ne. 1.4.2 ta selabole yedaa kasem ne. 1.5.1 ta kwori na ye kolo to. 1.5.2 bere kasem kwori dwoa yam. 1.5.3 ta kwori totoåa.

Selabole yedaa maana V - A, O. K - N, Å, M KV - Ba, to, di, mâ KVK - Kam, sem, bam, KVV - Luu, tio, dia, môô KWV – Kwo, swo, nwa, VKV – Alô, Anâ, Atu, Kwori ye kwor-taåa kam na zaåe tei botarebia beeri maåa ne to mo. Kwori dwoa maana: baåa baåa, ------ söåö – (town) tetare ------- söåö – (rib) tega tega ------ sõåõ – (tree) Kwori Totoåa: (i) ko bere åwâ na sere daane

tei to. (ii) Ko pôôre botarebia balo

poponem na ye bedwe ye ba jege kura teiri teiri to daane.

(iii) Ko pôôre botarebia, tacheiåa de takukwi selo poponem na nye daane ye se kura ye teiri teiri to.

Bereno popone botarebia o ke tôn-chicheiru ne ye o laam woli bia se ba bwoåi botarebia bam na wo pa se ba lôre selabole siseina yam to. Bereno ma botarebia dedâ o maa bere bia selabola dwoa yam Kasem ne to. Bereno popone botarebia na jege kwori teiri teiri ye o laam woli bia se ba lôre ba beeri na sere daane tei to. Bereno bane Kasem kwori totoåa de bia bam.

Bia pa ba tete botarebia ba daare ba bei selabola siseina yam. Bia bere selabole siseina yam botarebia balo na wo kabira kam baåa ne to. Bia bwoåi botarebia de kwori dwi dwi. Bia popone botarebia nana na wo kabira kam baåa ne to ye se ba ke kwori nyenyero tem botarebia bam baåa ne.

16

SENIOR HIGH SCHOOL – BENA YALEI - 2

POPÔR – KAMUNU 2


KA – GA – KA – NI WOÅO KURI

TEENA KAMUNA YIM: Bu wom wό wane o: (i) na ka – ga – ka – ni-woåo kuri wakia dedâ (ii) na wakia dedâ pipiriteô ne

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA

POPÔR-BALAÅA 1 YISEENA GAREM POPÔR-BALAÅA 2 TÔNNO DWI DWI GAREM POPÔR-BALAÅA 3 TAPUN-YUU DE TAPUN-SAÅENA

Bu wom wό wane o: 2.1.1 ga tônô o yerane. 2.2.1 kwei garem wakeeru tem o

ga tônno dwi dwi. 2.3.1 bere tapun-yuu garem kateiri

ne

2.3.2 bere tapun-saåena garem kateiri ne

Bia ga tônô Woli bia se ba kuri tônno na maåe ba garem to, tônno garem diga kam ne Tapun-yuu de Tapun-Saåena

Bereno woli bia bam se ba ma tônô yere, ta-yum, de nyenyero ba wuuri ba ta tônô kom wo wonnu. Bwâ botarebia, nonoga taana, tacheiåa de taane diira yadwonna garem dem ne Bereno ga fee se bia cheigi. Pa bia ga ba boboåa ne. Bereno dôôse bia ba na gare tônno tei to se ba taa wae ba gara. Bereno popone botara kabira kam baåa ne. Bia ta naa ba popone woåo se ko bere we ba sâ naa ba ve botara kam. Bereno na ke maana yatô naa yana o ti, se o laam maåe tapun-yuu de tapun-saåena yam na ye tei to.

Bia leiri bwia na nwoåi garem dem ne to. Bia popone tônno wo wone. Bia se ba ta tapun-yuu para gerafe ne naa garem dem ne.

17

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 4 NONOGA TAANA/TAGUNGWOLI POPÔR-BALAÅA 5 PIPIRITEÔ

Bu wom wó wane o: 2.4.1 ta nonoga taana na ye kolo to, o pa nonoga taana maana ye o ma ya o mô tapuna 2.5.1 ta pipiriteô na ye kolo ye o na wakia o taa maa pipiri tapuna de paragerafa

Nonoga Taana/Tagungwoli maana:- yi damma - teiåa ba yi tega - wo ba åwae - je tana - naga ba jaane tega

Kikeeru na wó woli se n pipiri taane se de vwo taane dedwoåi ne to. Taane delo n na jege se n pipiri to. N ná pipiri taane dem pa se de vwo taane delo ne to.

Bereno pa nonoga taane o daare o maåe de kuni o bere bia bam. Bereno dôôse bia se ba de pa nonoga taana. Bereno bwei bia se ba pa maana – nonoga taana yalo, ba na mae ba jaane pâ lua, nôn-bwora lua de wonnu tedwonna to. (i) Bereno woli bia se ba pipiri ba ta

feilim yera, yereseina, keinseina, keimbotarebia se ya vwo kasem ne.

(ii) Bereno ke totoåa dedâ botarebia, yeinwo taana yalei yam yedaa de ya kura.

(iii) Ta-n jege yeinwo nôôna balo na åôône taana yam yalei to åwea naga seina.

(iv) Pipiriteô kom jege se ko taa jege kuri mo.

Bia popone nonoga taana yanu yanu ye ba ma ya ba mô tapuna Bia pipiri feilim tapuna de kateira se ya vwo Kasem ne ye ba daa pipiri Kasem se de vwo feilim ne tacheiåa de tapuna kateira baåa ne de bia bam.

18

SENIOR HIGH SCHOOL – BENA YALEI 2

POPÔRE – KAMUNU 3


POPONEM


(i) na swa taane môônem baåa ne (ii) wuuri o na poponem wakeeru o maa popone tapana dwi dwi

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 1 KEIMBOTAREBIA NA VEI DE TAANGURINU TO DE KEIMBOTAREBIA NA BA VEI DE TAANGURINU TO

Bu wom wό wane o: 3.1.1 pôôre keimbotarebia na vei de taangurinu dedaane keimbotarebia na ba vei de taangurinu to daane. 3.1.2 ma keimbotarebia na vei de taankuri to de balo na ba vei de taankuri to o maa åôône naa o popone.

Keimbotarebia na jege taangurinu de keimbotarebia na ba jege taangurinu to. Keimbotarebia na jega taangurinu to maana: di popone dole saåe keimbotarebia na ba jega taangurinu to maana: si, jaane, dô, te.

Bereno ma bwia o bobo zamesem dem Maana:

(i) N di bâ mo? (ii) N diim dô maåa kô mo? (iii) N jeeri wô mo sikuuli

chwoåa ne? (iv) N ke tâ mo n yi sikuuli

zem?

Kwei bia leira n ma-n bere ba na sere daane tei to

Bia mô tapuna yanu yanu na jege keimbotarebia na jege taangurinu de yalo na ba jege to.

19

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 2 KEIM MAÅA: KEIM NA KE MAÅA MAAMA, KEIM NA KEA, KEIM NA WORA DE KE, KEIM NA LAGE DE KE ETC. POPÔR-BALAÅA 3 YERE TACHEIÅI POPÔR-BALAÅA 4 KEIMBOTAREBU TACHEIÅI

Bu wom wό wane o: 3.2.1 ta wonnu na bera keim maåa ye o ta ma te o toåe lanyerane. 3.3.1 ta tacheiåi na ye kolo to. 3.3.2 ta yere tacheiåi yera wonnu. 3.3.3 ta yere tacheiåi takukua wone o daare o ta de totoåa. 3.4.1 maåe keimbotarebu tacheiåi na ye kolo to. 3.4.2 bere keimbotarebu tacheiåi wo wonnu. 3.4.3 bere keimbotarebu tacheiåi zega jei takukua ne.

Maana: di – dia , wora o di. laga o di, sae, saga, wό sa, wora o sae. Tacheiåi ye botarebu naa botarebia na tôge daane ba woe takukua wone to mo. Botarebu doa yere tacheiåi Maana: Awâ, tampôgô, naao, nyeåa. Yere tacheiåi na jege botarebia dedâ to. Maana: Bu wom Bu-dedôrô kom Busankana kam Busankan-nasem wom (i) Keimbotarebu tete yerane (ii) Keimbotarebu de o zeinna Maana: (i) Awâ bwoåi Kada. (ii) Awâ wora o bwoi Kada.

Bereno popone tapuna yalei yalei na bere keim na ke maåa maama, de keim na kea de kâ kabira kam baåa ne. Bereno bane de bia tapuna yam kabira kam baåa ne to se ba lôre ya na dage bedwe tei to. Ke keim maåa wonnu tedwonna tem de bia bam se ba lôre te daane. Bereno dôôse bia se ba ta tacheiåi na ye kolo to. Popone tapun-môla kabira kam baåa ne o daare o bwei bia se ba ta yere tacheiåa yam ya wone de ya totoåa ne ya na zege tei to. (i) Awâ bwoåi Kada. (ii) Bakeira Kam bwoåi a nu. (iii) Bakeir-dedôrô kom mo bwoi. Busankan kukula kam. Bereno popone tapuna kabira kam baåa ne de keimbotarebu tacheiåa ye o pa bia bam bere tacheiåa yam ba daare ba ta ya na zege tei tapuna yam ne to de ya nyenyego.

Bia popone tapuna yalei yalei dedaane keimbotare bia na bere keim maåa dwoa yam to. Bia mô botarebu doa yere tacheiåa de botarebia dedâ yere tacheiåa yatô yatô. Bia bere yere, tacheiåa totoåa tapuni wone. Bia popone keimbotarebu-tacheiåa ba maa guri yere tacheiåa yalo ba na popone faåa to.

20

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA

POPÔR-BALAÅA – 5 TAANE VAÅEM/ TAPUN-SENYÂ POPÔR-BALAÅA - 6 KEINSEINI TACHEIÅI POPÔR-BALAÅA 7 YERESEINA

Bu wom wό wane o: 3.5.1 ta taane vaåem/tapun-senyâ na ye kolo to. 3.5.2 mô takukwi de keimbotarebu- vaåena ye o ta wane o lôre keimbotarebu-vaåena takukwi wone. 3.6.1 maåe keinseini tacheiåi na ye kolo to. 3.6.2 bere tacheiåa yadwonna na wae ya toåa keinseini totoåa to. 3.6.3 ta ye o ma ya o mô tapuna Lanyerane. 3.7.1 ta yereseini na toåe kolo to. 3.7.2 ta yereseina dwoa. 3.7.3 ma yereseina dwoa yam yalei to o maa mô/taa tapuna lanyerane.

Keimbotarebia balei naa zanzam na tôge daane tapuni wone ye taleinu wo leigi ba daane Maana: (i) Alô nyôge sana o bugi o to o

bwori o naga. (ii) Kawuri kwei mena o vwo

kazôgô o zô o maa cho muni o sôle gole o di o su o daare Awolibana o yage.

Maana: Keinseina yerane: Lela lela, mâ mâ, diim ywo Keinseini + Keinseini: Sôåô + diim Keinseini + Keinseini + Keinseini Katega vei sôåô lela diim Yereseina totoåe: Yereseina tâ ya seini yera mo Yereseina zega jei tapuna ne: Yereseina na tane de yera to (Attributive) Maana: Ka-laao Bu-dedôrô Na-zwono Yereseina na wae ya zege taamkugu jei ne ye taane dem kuri wo leiri to: Adoa ye babea mo.

Bereno popone keimbotarebu-vaåena/tapoun-senyâ tapuna kabira kam baåa ne se bia ta keimbotarebu-veåena yam ya wone Pa se ba ke kikio konto kuni dedâ se ko woli ba. Bereno popone tapuna na jege keinseina tacheiåa to kabira kam baåa ye se o woli bia se ba ta techeiåa yam nyenyego, totoåa de ya zege jei tapuna yam wone. Bereno kwei yere tacheiåi de takukwi o woli bia se ba ta: (i) yereseina na tane de yera to zega

jei de ya totoåa tacheiåa ne. (ii) yereseina na wae, ya zege

taamkugu jei ne to totoåa tacheiåa wone.

Bia popone tapuna yanu na jege keimbotarebu-vaåena to. Bia popone keinseina tacheiåa yaredo se ba maa guri keimbotarebu-tacheiåa yam ba na maåe ba zamese to. Bia mô tapuna yana yana de yereseina dwoa yalei yam.

21

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA

POPÔR-BALAÅA - 8 BOTAREBU – DI BALWA: TALEINA “EMPHATIC” “POST POSITIONS” ETC. POPÔR-BALAÅA - 9 TAPANE: TOLEM, MAÅEM, WOÅO KEIM NIKANTÔGÔ YEDAANE LÂTA POPONEM

Bu wom wό wane o: 3.8.1 maåe botarebu-di balwa totoåa 3.9.1 guli wonnu na wola tapana dwoa dwoa, yam poponem seeni to 3.9.2 ta o boboåa nikantôgô ta-yuu baåa ne 3.9.3 popone yedaane lâta se ka da chwoåa chekke

Botarebu-di balwa: Taleina – se, pa, naa, ye, de “Emphatic” – mo “Post positions” ne etc. Maana: (i) Ada de Awâ wora (taleinu) (ii) Agnes mo se ko dage Ann (“emphatic”) (iii) O wo diga kam baåa ne mo

(“post positions”) Tolem, Maåem, Woåo keim Mage nikantôgô se ko bere n sâ mo naa n ve taane dem mo. Yedaane: botarebia de taane dem bere we ko ye yadaane lâta mo Yedaane lâta nyenyego

Bereno ma tapuna o bere bia se ba lôre botarebu-di balwa bam dwi dwi to. Jwoori n vwo SHS 2 popôre-kamunu 3, popôr-balaåa 6 n ni kolo na wora n ma-n zeini n tete Bereno popone nikantôgô ta-yuu kabira kam baåa ne. Maana: “kaana toåa ba dwoi baara” Laam woli bia se ba lôre ba na wό mage nikantôgô kom tei to. Bereno woli bia se ba ke bana yedaane lâta poponem baåa ne: (i) Adorâse (ii) Dâ (iii) Jôônem (iv) Lâta kam tete (v) Gurim (vi) Yere

Bereno popone tapuna fuga o daare o bei bibeiri botarebu-di balwa bam kura ne se bia bam ta ba na ye dwoa yalo to. Bia popone tapane bereno na wό pa ba to. (i) Bia ke jei selo ba na

wo mage nikantôgô da to

(ii) Bereno pa bia nikantôgô ta-yuu se bia popone ko baåa ne.

Bia popone yedaane lâta ta-yuu ba bereno na pâ ba to baåa ne.

22

SENIOR HIGH SCHOOL – BENA YALEI 2

POPÔR – KAMUNU 4


LARA/NABAARA WONNU DE CHULLU KIKEERU


(i) ni ye o nege Kasena nabaara wonnu de chullu kikeeru (ii) na wakeeru na wό woli o se o ta tônô wo wonnu

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 1 LUSEI/NAGORO

Bu wom wό wane o: 4.1.1 maåe lusei nyenyego. 4.1.2 ta lusei nyôôre o daa kam ne.

Wonnu na jege se te bwâ (i) Taane dem de de diira (ii) Taane diira. Maana jwor-tea (iii) Lusei lein-leenu wom na

leena lei sem tei pae ko vei yuu to.

NYÔÔRE a) Se zuli twa b) Se woli lein-leenu wom pae

o wae o leena c) Se woli bia pae ba de

zamesa lei sem d) Se woli pa se nôôna ba swei

nabaara wonnu e) Ba ma se ba bwâ nônlônno f) Se pae nôôna boboåa jwoori

lua kam baåa.

Bereno tôge bia yiga se a ke bana kolo åwaane ba na puli lusei ye ba leeni se to. Bereno wae o bera o tete naa o bwoåi nôôno se o baa bere bia bam lusei de se wonnu.

Bia popone luseiåa na jege siseina nana to.

23

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 2 DENDE DE DENDE-KENKAGELA POPÔR-BALAÅA 3 KURI NA NWOÅI MÂ SENSÔLE POPÔR-BALAÅA 4 LEI: BU GANEM, TOTOÅA de TIGURA LEI

Bu wom wό wane o: 4.2.1 ta dende na sere de dende-

kenkagela tei to. 4.2.2 ta dende de denke-kenkagela

nyôôre. 4.3.1 ta sensôle dwoa yanto ye o

ta ya nyôôre. 4.4.1 maåe lei sem o daare o ta se

nyôôre ba daa kam ne.

Dende Dende ye kwââra wonnu mo na woli bia pa se ba swa bera. Dende ye taane mo na lage leirim to. Se jege leira na jege kuri naa leira na ba jege kuri. Dende-kenkagela: Ya ye kwââra wonnu mo nôôno na jege se o tiini o boåe se o laam leiri Yedaa (i) Boboom (ii) Botare (iii) Bwia

Kuri na nwoåi mâ sensôle: Sensôle na tâ nôôna nabaare kuri na nwoåi mâ to. LEI (i) Ba leena bu ganem lei ba maa gane bu mo naa, ba leena se bu wom dô mo.

Bereno woli bia se ba lôre wonnu tento daane. Bereno de dende se bia lôre. Bereno naa bia de dende se badwonna lôre. Ke konto nôô de dende kenkagela. Bereno woli bia se a bane dende- kenkagela yedaa. Bereno ta maana dedwe o daare o bwei bia se ba de ta sensôle na bere ba dwi naa ba nabaare kuri na nwoåi mâ to. Bereno bane de bia kuri na – nwoåi – mâ sensôle nyôôre. Bereno pa maana lei o daare o pa bia de ta sedwonna.

Bia ke dende kayiåu. Bia vei ba bwei, ba lôre ba dwi dem na nwoåi mâ to. Bia popone lei sem sedwonna ba tônno ne.

24

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔRE-BALAÅA 5 CHULLU DE DUURA

Bu wom wό wane o: 4.5.1 maåe chullu na ye wonnu

telo to. 4.5.2 ta wonnu tetô se ko bere kolo

åwaane dé na jege se dé taa jege chullu naa dé yage te to.

Chullu Nyôôre: (i) ko pae nabiina zoore daane

de nimôrô (ii) ko pae nabiina ke keim-laaro (iii) ko wola pae nabiina lôre ba

dwi Chullu Dwoa (i) chullu de na åôôna de ni to (verbal): Maana: - ko chula se nôôno fwooli tete

ne - ka bwoåi botarebia/taana

badwonna nôôno na wora o di – e.g. “chana”, “tiabu”, “memena” “A mage a ni mo se o wo mage a naga” etc.

Chullu telo nôôna na ba jege se ba ke to: - Kikia chullu (Non-verbal) Maana: Navannea chuli chea gom naa ka dim Paga tiina chuli nyeåo Manyara chuli chare Kayara chuli faao Ba ba le noa ba bere to ba

na zeåe o Pwooni yiga gwalem etc.

Dé taa jege chullu nyôôre: - ko woli pae dé wae dé tete

dé jaana - ko wola dé yezura seeni - ko woli dé vara de teeni kônô

seeni

Bereno woli bia se ba pôôre chullu ba ke telo ba na åôôna de ni de telo ba na ba jege se ba ke to. Bereno bane chullu na zege mâ to de bia Bereno pa se bia ta chullu kuri na woe ba dâ sem ne. Bereno woli bia se ba pôôre chullu tem ba ke dwoa yalei yam ne. Bereno bane chullu kuri na zege mâ to de bia bam. Bereno tôge bia yiga se ba bane chullu na ye tei to. Bereno woli bia se a pôôre chullu telo na jege waarem de telo na ba jege waarem te chôgem maåa ne to. Bereno ta chullu telei se bia ke bana te baåa ne ba maåe de lelei åwea naga na vei tei to.

Bia popone chullu telo na åôône de ni to tena Bia popone chullu telo nôôna na ba jege se ba ke to tena. Bia mage nikantôgô chullu baåa ne – “chullu jege nyôôre naa te ba jega” naa ba popone ta-yuu kom baåa ne

25

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 5 DUURI POPÔR-BALAÅA 6 NABAARA SAREYA/ TAANE DIM CHWEI POPÔR-BALAÅA 7 DAM

Bu wom wό wane o: 4.5.3 ta o daare o maåe duuri na

ye kolo to. 4.5.4 ta o daare o maåe waarem

ba na pae nôôno o na chôge duuri.

4.6.1 ta vuvuga dwoa na wora

nôôna laåa ne. 4.6.2 ta vuvuga yanto

sareya/taane na di tei. 4.6.3 ta nabaara sareya/taane dim

nyôôra yatô. 4.7.1 ta dam dedaane de dwoa.

Ka du de ka chulu woåo-duuri se ko bere yiseena. Sôåô vuvuga Da/Kateiri vuvuga Teo kom vuvuga Nôôno de odwoåi vuvuga Nôôno de teo vuvuga etc. - ko fôge nôôna daane - ko ba tiini ko chôge jeåa - Nôôna zamesa swa ko baåa

ne etc.

Dam ye woåo na woli nôôno pa se o wae a ni nôôna baåa ne de zurim to mo Dam dwoa

(i) sôåô dam (ii) sikuuli dam (iii) kateiri dam (iv) Totoåa jei dam (v) Teo kom dam

Bereno wae o bwoåi nôôno se o baa åôône chullu åôåa o bere bia bam. (i) Bereno bwei bia se ba ta duura dwoa ba na jege ba maa dua ba daa kam ne to. Bereno bane de bia waarem delo ba na wo pa nôôno o na chôge duuri to Bereno bane duura nyôôre de bia bam. Bereno woli bia se ba ta vuvuga dwoa na wora sôåô ne, kateiri, teo ne etc. Bereno bane vuvuga sareya dim sôåô ne, kateiri de teo ne etc. Bereno tôge bia yiga se ba ke bana nabaara sareya dim wolim de ya chana baåa ne.

Bereno ma bwia de leira o pa bia åôône dam na ye kolo to Maana: Wô mo jege dam jei sento ne? (i) Sôåô ne (ii) sikuuli ne (iii) kateiri dem ne (iv) totoåa jei ne (v) teo kom ne

Bia popone duura yalei na sale de wâ, tangôna etc. Bia popone duura yalei de ya waarem. Bia popone vuvuga dwoa yalei na ke sôåô de daa ne, ba daare ba bere nôôna balo na ke vuvuga yam to. Bia maåe vuvuga sareya dim na vei tei sôåô, daa de teo ne to. Bia mage nikantôgô ta-yuu konto baåa ne, “Nabaara sareya/taane dim gara kôôta sareya/taane dim”

26

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 7 DAM POPÔR-BALAÅA 8 ÅÔÅA

Bu wom wό wane o: 4.7.2 ta nôôna balo na jege dam ba

di to totoåa yatô. 4.7.3 ta wonnu tenu na tâ kolo

åwaane ba na jege se ba taa nege nôôno na jege dam o di to.

4.8.1 ta o daare o maåe kikeeru dé

na mae dé tâ taane ye ko dage ni åôåa to.

4.8.2 ke kikeeru na bere taane to. 4.8.3 ta gullu na ma ko tâ taane tei.

Totoåa (i) Ba wola se nôôna ta tôge

wadâ (ii) Ba ni wonnu baåa ne pa se

zurim wora kateiri dem ne (iii) Ba wola nôôna wonnu dedâ

baåa ne - Ko pae zurim wora - Ko pae nôôna zuli daane - Ko cho wolônno nôôna baåa ne ko yaga - Ko pae nôôno maama ke o fee totoåa - Ko pa se nôôna ba chôga jeåa- wonnu na ye nôôno maama nyem to - Ko pa dam diru wom jege baare de wopwolo se o taa ke a totoåa lanyerane Nôôno yetega kikeeru de nyenyero de gulu magem taana etc. Yetega taana, kikeeru de nyenyero: - Yuu gôgesem - Jeåa zeiåim - Ye-nyôna - Tentôreme yagem kaduga ne - Ka pôôre zwâ ka tiåi chwo-ponpwea ne etc. - Dé mae gulu de tâ kadikô lua - Dé mae de tôôla - Dé mage de seina nôôna - Dé mage de zuli lwi

Bereno: bane de bia nôôno na di dam to totoåa. bane de bia kolo åwaane ba na jege se ba taa nege nôôno wolo na di dam to. woli bia se ba ta yetega kikeeru na tâ taane to. ma o yetega o maa ke kikeeru se bia ta te na tâ kolo to ma bwia de leira na wό woli bia se ba lôre gulu taane nyôôre

Bia ta nôôna banto fee totoåa yanu yanu: (i) sikuuli bia yuu tu (ii) sikuli yuu tu (iii) Pâ (iv) MP/DC, Assembly

nôôno etc. Bia popone tapuna yanu na tâ kolo åwaane sikuuli bia na jege se ba taa tôga sikuuli wadâ to. Bia ta nyenyero tena na tâ taane to de te kura

27

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 9 POPONEM LARA (SENSÔLE-DEDÔRÔ de KWÂÂRA POPONEM LARA (WOKANVWA de CHEGA SENSÔLE) POPONEM LARA (TAAMKUGU de SWA SENSÔLA NA BERA TO)

Bu wom wό wane o: 4.9.1 ta sensôle-de-dôrô de kwââra

na sere daane tei to. 4.9.2 maåe wokanvwa sensôle na

sere de chega sensôle tei to.

4.9.3 ta seina taane taamkugu

dedaane taane dem na bere swa yalo to.

Sensôle-dedôrô: sensôla na popone ka sôône daane ye ka jege popôre Kwââra – Ya popone se nôôna mo ke ya kwââra jei ne. Kwââra wo jege popôre-kamuna de balwa de wonnu na bere kikeeru na wό ke tei to.

Wokanvwa sensôla – sensôla nôôno na mâ o boboåa o popone Chega sensôla – sensôla na tâ wonnu na seene te ke to. “Biography” – sensôla na bere nôôno na popone wodwoåi åwea naga to. “Autobiography” – Nôôno na popone o tete åwea naga sensôla to. Taamkugu – Botarebu naa tacheiåi na tâ sensôla taane kukuanu to mo: Swa sensôla na bere to yeini ya zege taamkugu kom ne mo, Ba mae tapuni mo ba maa popone ya.

Bereno woli bia se ba ta Kasena sensôle-dedôôro tônno yera. Bereno bane de bia wonnu telo na bere we sensôle-dedôrô ba nye de kwââra to.

Bereno woli bia se ba ke wokanvwa de chega sensôle tônno yera yera. Bereno woli bia se ba pôôre chega sensôle tônno ba ke nôôno na popone wodwoåi åwea naga de nôôno na popone o tete åwea naga sensôle ne. Bereno ma sensôl – kukua, seina taan-kukua o maa bere taamkugu de swa sensôla na bera na sere daane tei to.

Bia popone wonnu telei na bere we sensôle-dedôrô ba nye de kwââra to.

Bia yâ seina ta-kukua ba bere taamkugu de swa sensôla na bere to.

28

SENIOR HIGH SCHOOL – BENA YATÔ 3

POPÔR – KAMUNU 1


FÔNÔLÔJI


1. ta fônôlôji kikeeru na ke Kasem åôåa de de poponem ne to

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA

POPÔR-BALAÅA 1 NI,MOMÔÅÔRÔ DE MOMÔÅÔRÔ-NI SÔÔRO

Bu wom wό wane o: 1.1.1 maåe ni, momôåôrô de

momôåôrô-ni sôôro na ke tei to.

1.1.2 ta momôåôrô-sôôro na ye telo

to. 1.1.3 bere momôåôrô sôôro keim

na toåe kolo to.

Ni sôôro Åôåa vio kom tôge ni dem yerane mo. /a, e/ I ---- p, f / Momôåôrô sôôro Åôåa vio kom tôge momwa yam wone yerane mo. /m n å -- / Momôåôrô-ni sôôro Åôåa vio kom tôge ni de momwa yam. /I, a, / mo , Vawola yerane mo vio kom tôge ni dedaane momwa ko nwoåa. Momôåôrô sôôro keim totoåa (i) te môône botarebu-doora (ii) te bere taana na sere daane

tei.

Bereno ke o bere ni, momôåôrô de momôåôrô-ni sôôro tem na sere daane tei to. i. Bereno tôge bia yiga se ba ke ni

sôôro se-+te ta ye momôåôrô ni sôôro (kônsônanta) Maana: /f-----

ii. Bereno woli bia se ba ke momôåôrô-

ni sôôro. Maana: /a, â, ø, I (L)/. etc. Bereno woli bia se ba ta momôåôrô sôôro keim totoåa.

Bia ke beeri ni, momôåôrô, de momôåôrô-ni sôôro baåa ne Bia cheigi Bereno na kea momôåôrô de momôåôrô-ni sôôro tei to ye se ba popone te. Bia ke gurupa ba popone botarebia fiinlei na jege momôåôrô-ni sôôro.

29

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 2 SÔÔRO LEIRIM TE NA SALE DAANE POPÔR-BALAÅA 3 NIGUGURIM POPÔR-BALAÅA 4 VAWOLA YAGEM

Bu wom wό wane o: 1.2.1 bere mâ sôôro na wae te leira

te na zege te sale daane, botarebia de tacheiåa wo ne.

1.3.1 pa sôôro na jege nigugurim

to. 1.4.1 bere vawola yagem kasem

ne.

Sôôro na leira te na zege te sale daane. Maana: - Keim + seini =keinseini Sôôro na jege nigugurim Maana: /sw, kw, bw, ---/

Maana: - i) boboåa + kamuna = boboå-kamuna ii) kaane + nasem = kanasem iii) kukura + bu = kukur-bu iv) gole + sôla = gol-sôla

i. Bereno ma maana o bere sôôro leirim te na sale daane. Bereno tôge bia yiga se ba ta sôôro telo na jege nigugurim to. Kwaga vawola de (r) ba jege nigugurim. Ma maana n woli bia se ba lôre vawola yagem Kasem ne. - Bereno pa se bia lôre we vawola yagem ke åôåa yerane mo, se ya ba ke poponem ne

Bia popone botarebia banu na jege sôôro leirim, te na zege te sale daane. Bia popone sôôro teredo na jege nigugurim. Bia popone botarebia na jege vawola yagem. Bia bere maana sôôro mâ vawola yagem na ke to.

30


POPÔR – KAMUNU 2 KASEM “ELECTIVE” SELABASE

KA-GA-KA-NI WOÅO-KURI


(i) na garem wakeeru o woli da (ii) na wakio o taa mae o popona kukuanu (iii) na pipiriteô wakeeru o woli da

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA

POPÔR-BALAÅA 1 a) KA WEENI KA

GA LELA KA KÂ (ka jwoori ka ni) b) KA ZURI YERA

KA GA KA NI WOÅO KURI

(ka jwoori ka ni) POPÔR-BALAÅA 2 KUKUANU POPONEM POPÔR-BALAÅA 3 PIPIRITEÔ (ka jwoori ka ani)

Bu wom wό wane o: 2.1.1 ga tônno dwi dwi. 2.1.2 ga tônno dwi dwi se o ni te

kuri. 2.2.1 zamese ba na popone

kukuanu tei to. 2.2.2 ke totoåa dedâ kukuanu

poponem baåa ne. 2.3.1 na pipiriteô wakeeru dedâ ne

o na nea kolo SHS 3 popôre-balaåa 2 ne to.

Ga tônno. Tônno dwi dwi garem. Tapum-yuu de tapuna yadwonna dedaane ya na toåe kolo to. Pipiriteô wonnu zamesem dedâ.

Bereno woli bia se ba ga bobo paragerafe dem dedaane paragerafe yalei tu bibeiri selei sem, se ko woli ba se ba lôre kolo na saåe to. Bereno zeini bia se ba ga tapane dem ba ti se ba laam jwoori ba zuri yera ba ga. Bereno ma maana dedâ o woli bia se ba lôre tapum-yuu de tapuna yadwonna garem ne. Bereno ma bwia de leira o woli bia se ba lôre tapuna yadwonna yam totoåa. Bereno woli bia se ba lôre ye ba mô tapuna dwi dwi na tâ boboå dedwe to. Bereno woli bia se ba ke pipiriteô wonnu dedâ paragerafa de garem yadwonna baåa ne.

Bia ga tônno ba daare ba leiri bwia. Bia ke kukuanu poponem totoåa. Bia pipiri Feilim tapan-kukwi ba keKkasem ne.

31


POPÔR – KAMUNU 3


POPONEM

TEENA KAMUNA YIM: Bu wom wo wane o:

(i) na yeinwo takukua de ka wo wonnu baåa ne. (ii) na wakeeru o maa popone nôôno niyeila de taane dem na pipiri de ta to. (iii) zamese o na wakeeru tapane poponem ne.

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA

POPÔR-BALAÅA 1 TAKUKUA

Bu wom wό wane o: 3.1.1 ta takukua na ye kolo to. 3.1.2 ta takuku-dedââro de takuku- kabwona na sere daane tei to.

Takukua i. Takuku-yuu ii. Takuku-kabwona Takukua wae ka jege botarebia balei naa zamzam na jege taamkugu de keimbotarebu. Maana: - 1. Wâ yei. 2. Amena kâ kara. 3. Kalôô zôre weeru tem. Baåa takukwi sento jege taamkuru de keimbotarebia ye se jege kuri. Takuku – kabwona ye takuku – dedââro mo dedaane botarebia badwonna.

Bereno ma bwia de leira o woli bia se ba lôre takukua wo wonnu.

Bia popone maana yanu yanu na bere takuku-yuu de takuku-kabwona to.

32

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 1 TAKUKUA POPÔR-BALAÅA 2 TAPUNA DWOA POPÔR-BALAÅA 3 KA TOLE NÔÔNO NI-YEILA

Bu wom wό wane o: 3.1.3 ta takukwi dwoa yam de se totoåa. 3.2.1 ta tapuna dwoa nyenyego naa ya yedaa de ya totoåa. 3.3.1 ta nôôno niyeila de ka tole nôôno niyeila na sere daane tei to.

Maana: Takuku – dedââro Adua di kaane Takuku – kabwona Talein kabwona +Takuku-dedââro nά, nά + Adoa di kaane Adoa na di kaane to ----- Adoa ná di kaane -------- Ta-kukwi dwoa: Yere takukua Keinseini takukua Yereseini takukua Tapuna: Dwoa Yedaa i. Tapum – môlô ii. Tapum – liliru iii. Tapum - junjuu Tapuna Totoåa: i. Botara ii. Bwia iii.Fefeo iv Åôna Nôôno niyeila:

- Botarebia bam konto nôô - Ka ma nôôno niyeila

poponem wadâ naa kôlôm.

Ka tole nôôno niyeila: - ko leiri keim maåa,

yereleirina, keinseina maåa dedaane jei

- poponem wadâ tera.

Bereno mô tapuna dwi-dwi na bere takuku-yuu de takuku-kabwona to se ko woli bia. Bereno ma takukwi o bere yere takukua, keinseini takukua dedaane yereseini takukua. Bereno jwoori o ke bana se bia guli ba na zamese kolo takukwi baåa ne to. O pa se bia maane we Tapum-môlô ye bedwe mo dedaane takuku-dedââro. Bereno popone maana tapuna o maa bere bia bam se ba na tapuna yam yedaa de ya totoåa. (a) Yedaa: Tapum-môlô, Tapum-liliru de tapum-jusa ne. (b) Ya Totoåa: i) Botara, Bwia, Fefeo, åôna, etc. Bereno da bia yiga se ba pa nôôno ni-yeila tapuna. Maana: A wό vwo chwoåa jwaane: O we, “A wό vwo chwoåa jwaane. Bereno woli bia se ba pipiri nôôno niyeila tapuna se ya ji ka tole nôôno niyeila tapuna. (i) O we o wό vwo chowåa ka na poore.

Bia popone tapuna yalei yalei se ya bere: 1. Yere takukua 2. Yereseini takukua 3. Keinseini takukua Bia popone tapuna fuga fuga se ya bere tapum-môlô tapum-liliru de tapum-junjuu Bereno popone nôôno ni-yeila tapuna se bia laam pipiri ya se ya ji ka tole nôôno ni-yeila tapuna.

33

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 4 TAPUNA YÂÂM TAPUNI YEDAA POPÔR-BALAÅA 5 a) TAPANE I) TOLEM II) MAÅEM III)WOÅO-KEIM IV)NIKANTÔGÔ b) NIYEILA POPONEM

Bu wom wό wane o: 3.4.1 ta tapuni wo wonnu de te totoåa. 3.4.2 yâ tapuni dem wo wonnu tem. 3.5.1 guli ba na popona wonnu tento tei: Tolem Maåem Woåo-keim Nikantôgô tapana. 3.5.2 popone niyeila poponem Natôkka. 3.5.3 popone ni-yeila tapane na lamma to.

Tapuni dem wo wonnu totoåa Taamkugu Keimbotarebu Taamgurinu Taamnaga Tolem Maåem Woåo-Keim Nikantôgô Ko fe se niyeila tapane taa jege wonnu tento mo. i. Ta-yuu ii. Boboa (ta-n yei nôn-kamuna ni ne) iii. Yedaa iv. Gurim Ka zuli nôn-kamuna Maana: - Chaaman, A pââ --- etc. Botarebia na bere boboå-doora de, déna mae ba de maa åôôna tei, de gurim botare to. Maana: “De ko de”’ “Konto åwaane”, “Se a tata a woli da” etc.

Bereno ma tapuna dwi dwi o bere bia tapuna yam. Maana: Kalôô Saga. TK K Kanâ dia mumuna kam. T.K. K. T.G. De nâ pâ wom diim. TK K TG TN Ka jwoori ka zamese – ni (SHS 3) popôre-balaåa 9 na woe popôre-kamunu 3 ne to. Bereno bwei bia o ni ba taba ba ni naa ba gaga niyeila taane na, ye se o ma ba leira yam o ma bobo berem dem. Bereno de bia ke bana wonnu telo na woe berem dem kugu ne to. Bereno pa tayuu se bia ke bana ko baåa ne.

Bereno popone tapuna yanu se bia bere ya wo wonnu tem. Bia popone tapane ta-yuu ba bereno na wό pa ba to baåa ne. Bia popone niyeila taane tayuu kom bereno na wό pa ba to baåa ne.

34

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA c)i. Lâta poponem (totoåa Lâtaaro) c) ii. A-wo-tiini-a-me-de-nôôno Lâtaaro. d) Nikantôgô

Bu wom wό wane o: 3.5.4 popone wonnu telo na jege se te taa wora totoåa lâtaaro wone to. 3.5.5. ma botarebia na maåe to o popone totoåa lâta 3.5.6 popone totoåa lâta dwi delo maama 3.5.7 ma botarebia de taana na maåe to o ma popone a-wo- tiini-a-me-de-nôôno lâtaaro. 3.5.8 popone nâ selo na tôga se maa mage nikantôgô to. 3.5.9 popone nikantôgô tapane tayuu kolo maama ba na wό pa-o to baåa ne.

Totoåa lâta kam wo wonnu: (a) Adorâse (b) Dâ (c) Jwoåinu adorâse (d) Jôônem (e) ta yuu (f) Yedaa (g) Gurim (h) “Subscription” (i) Jeåa-tiåim (j) (Yere) Lâtaaro na vei nawarena dé nôôna dé na weeni dé yei to tei, Lâta kam wo wonnu Adorâse Dâ Jôônem Zula taane Yedaa-Taane dem jege se de taa ye taane na maåe to mo. Gurim “subscription” yere. Boboa ta-yuu, sââna de veena, de zula botare. Gurim taane na bere n na sâ naa, n na vea ta-yuu kom to.

Bereno bane totoåa lâta wo wonnu tem kuri de bia. Bereno pa tayuu se o de bia bam ke bana ko baåa ne. Bereno bane de bia lâta kam wo wonnu, de botarebia de taana yalo na maåe se ba taa mae ba popone ka to. Bereno pa tayuu kolo bia na wό mage nikantôgô ko baåa ne to.

Bia popone totoåa lâta tayuu kolo bereno na wό pa ba to baåa ne. Bia popone a-wo-tiini-a me-de-nôôno lâta, tayuu kolo bereno na wό pa ba to baåa ne. Bia popone nikantôgô tapane ta-yuu kolo bereno na wό pa ba to baåa ne.

35

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 5 e) Lara f) Atekela

Bu wom wό wane o: 3.5.10 ta wonnu telo ba na mae ba popone lara ye o ta ma te o popone. 3.5.11 ta wonnu telo ba na mae ba popone atekela ye o ta ma te o popone.

Lara wo wonnu: Taro wom yere. Kolo nôô taro wom na tage to Åwâ/kikia/lei-----taro wom na ke o woli da se lara yam taa ywomma to. Atekela wo wonnu: Tayuu Yedaa Gurim Yere de adorâse (fwooni nômba) Zula taane Taane na maåe to.

Bereno ta taane ye o le bia balei, se ba lare de baåa ne. O laam bwei bia badwonna bam se ba jwoori ba ta kolo nôô bia balei bam na lare to. Bereno pa tayuu na maåe bana to se bia ke bana ko baåa ne. Pôôre atekele dem n ke kateira na maåe to, ne. Kateiri maama taa jege tabea tayuu kom baåa ne. Gurim dem taa jege tayuu kom na woe bobo paragerafe dem ne to.

Bia popone ba tetere lara. Bia popone atekele bereno na pâ ba to.

36


KASEM “ELECTIVE” SELABASE LARA/NABAARA WONNU DE CHULLU


i. zamese lara wonnu de lelei åwea na vei tei to ii. ga Lara tônno tem ye o ni te kuri lanyerane

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA

POPÔR-BALAÅA 1 MEMAÅA

Bu wom wό wane o: 4.1.1 ta memaåe na ye kolo

to. 4.1.2 ta memaåa nyenyego. 4.1.3 maåe memaåa dwoa

Ta-kukua na jege chega ka wone ye ka bere swa to. Memaåe: a) de ye takukua mo b) de tâ chega c) de bere swa d) de kuri seigi mo etc Memaåa dwoa de ya na tâ kolo to: (i) Memaåa na bera nônkwolim to: - Wiiru we, o kôre gââre mo se o ba kôre chwo-dôrô. (ii) Memaåa na bera bampeno to: - Bampeno tu mo di na-kadega nayela. (iii) Memaåa na bere banegero to: - Ba ba yage kukula yiga ne, ye ba gwoona ka veiåa. (iv) Memaåa na bere zula to: - Bu jaane o di mo se o ba jaane o tea.

Bereno: pa memaåe dedwe, o daare o woli bia se ba yâ de wone. pa memaåa dedâ o daare o woli bia se ba ta maåa kalo ba na tâ ya to. bane memaåa nyenyego de bia bam nenââne ko na woe berem kugu kom ne tei to. woli bia se ba pa memaåa na bere wonnu tento to: (i) nônkwolim (ii) bampeno (iii) banegero (iv) zula etc.

Bia popone memaåa yalei ye ba daare ba ta maåa kalo ba maåa memaåa yam konto to. Bia popone memaåa yalei ye ba daare ba bere swa yalo na woe ya wone to. Bia popone memaåa yalei yalei na bere nôn-kwolim de banegero to.

37

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 2 KAANEM ÅÔÅA

Bu wom wό wane o: 4.1.4 ta memaåa nyôôre. 4.2.1 ta kaanem åôåa na ye kolo

to. 4.2.2 ta mâ selo kaanem åôåa na

tâ to. 4.2.3 ta kaanem nyôôre.

Ya wola/nyââre - se de gwoni ta-dedôrô

kukuanu - pa se taane ywomma - pa se dé zamese swa - se nôôno zae o keim - se nôôno na zula - ya tâ chega etc. Kaanem ye dé nabaara wâ wara mo de ba boboåa na ye tei de wâ, tangôna de chira to. Mâ selo kaanem åôåa na tâ to: - kadiri ne - bu-lore ne - lua ne - wolônno zarem ne - ye-bubuga maåa ne - kura ne etc. - ka bere nôôna boåem na mae

tei to mo - ka pa se nôôna bam jege

teena we wâ, chira, de tangôna wo yage ba

- ko ye maåa nôôna na bere ye

ba zamese wonnu to mo

Bereno bane memaåa wola dedaane bia. Bereno ke kaanem se bia cheigi åôåa kam se ba laam bane åôåa kam na tâ kolo to. Bereno bane de bia mâ selo na maåe kaanem åwâ to. Bereno woli bia se ba bane kaanem åôåa nyôôre de de kikio.

Bia popone memaåa wola yanu. Bia bane kaanem åôåa nyôôre se ko maåe de lelei wonnu na vei tei to.

38

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA

POPÔR-BALAÅA 3 LUA KEIM DE DE NYÔÔRE POPÔR-BALAÅA 4 WONNU JWOÅIM

Bu wom wό wane o: 4.3.1 ta wonnu tetô na bere kolo åwaane ba na ke lwi ba daa kam ne to. 4.3.2 maåe faåa lwi keim de

lelei lwi keim na vei tei to.

4.3.3 Maåe o nabaara na

pae toone ye kolo to.

4.3.4 Maåe toona dwoa. 4.4.1 ta wonnu jwoNim natôgese silei Ghana ne ye o pa maana. 4.4.2 ta nabaara wonnu

jwoåim natôkka. 4.4.3 Ta ban a pôôre to

wonnu tei se ko tôge PNDC Law 111, ko kaåe dedaane nôôno wom na tege ye o wó popone o boboåa o tiåi wonnu pôôrem seeni, ye bat a maåe law kom de nabaara wonnu jwoåim na sere daane tei to.

Ba jege teena we åwea wora churu ne, ko ye zula mo ko ye chulu kikio mo ko ye fefeo woåo mo. Faåa lwi keim de lelei lwi keim. Nabiinu chiru churu veiåa Wâ toone de chane toone Ba na yeini ba kwei to wonnu de o feen totoåa o deem na toåe to, ba pa wolo na jege se ojwoåi te to. Ghana ne dé jége wonnu jwoåim na tôge kwo-dwi de Nu-dwi to. Wowo wom na jege se o jwoåi wonnu tem to. Nabaara wonnu jwoåim lane de te chane. PNDC Law lane de ko chane.

Pa bia bwâ ba ni kolo åwaane ba na ke lwi to. Bereno tôge bia yiga se ba bwâ faåa lwi keim de lelei lwi keim na sere daane tei to. Ke bia gurupa ne se ba bwâ toone na ye kolo to, ye ba laam gwaare daane ba ke bana. Bereno naa, nôôno na yei lwi wonnu to bwâ de bia toona dwoa. Bereno tôge bia yiga se á ke bana wonnu jwoåim baåa ne. Bereno woli bia se ba lore wonnu jwoåim na tôge kwojeNa de Nu jeåa tei to. Bereno tôge bia yiga se ba bwâ ba ni wolo wom na maåe se o jwoåi wonnu tem to. Bereno bane de bia nabaara wonnu jwoåim lane de te chana. Bereno tôge bia yiga se ba ke bana PNDC Law 111 baåa ne.

Bia jeini gurupa ne ba bwâ wonnu telei na bere kolo åwaane ba na ke lwi to. Ba maåe se ko bere ba sâ keim dem naa, ba wó sâ. Bia mage nikantôgô faåa lwi keim de lelei lwi keim baåa ne. Bia popone wâ toona dwoa yalei ba na ba di lwi sem konto to. Bia popone chane toona dwoa yalei ba na di lwi sem konto to. Bia jeini gurupa ne ba bwâ wonnu jwoåim natôgese selei sem. Bia jeini gurupa ne ba popone wonnu jwoåim lana de te chana, se ba laam gwaare daane ba ke bana. Bia mage nikantôgô taane dento baåa ne:”PNDC Law 111 gare nabaara wonnu jwoåim natôkka”. “Na Sâ taane dem naa n wó sâ?

39

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 5 CHANA YALO NA WORA ÅWEA NE LELEI TO/ LELEI ÅWEA SEINA

Bu wom wό wane o: 4.5.1 ta chana yalo na wora åwea

ne lelei to. 4.5.2 ta wonnu telo na jaane chana

yanto te tui de ya daanem to. 4.5.3 ta wonnu telo na wό wane te

sôre chana yam to.

Chana yalo na wora åwea ne lelei to: - Verem - Liri-yôôro kweem - Bu-balwa baara tolem - Liri de jwona - Ka ja bu ka yeigi - Sa-nyôgô - Bebara/sawe - Ka-ziim etc. Wonnu telo na jaane chana te tui to: Maana: - Yiniga - Feila totoåa tera - Tiina ba ni ba bia baåa ne - Bia lage se ba ke ba ni - Yu-dwoåo gana etc. Wonnu na wό wane te sôre chana yam to: - tiina ta nia ba bia baåa ne

lanyerane - sikuuli veiåa - Bia leini nôn-åona kikeeru

Woli bia se ba ta chana yalo na wora ba dâ sem ne to. Bereno woli bia se ba bane wonnu telo na jaane chana yam te tui to ba gurupa ne. Bereno bane de bia wonnu telo na wo wane te sôre chana yam to.

Bia bane lelei chana yalo na wora to ba gurupa ne. Bia ta ba na bane ba na wonnu telo na jaane chana yam te tui to. Gurupi Totoåa: Gurupi maama kuri chane dedwe ba ta wonnu telo na jaane chane dem te tui to, de chane dem na jege lôrem delo to de wonnu na wo sôre chane dem to.

40

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 6 KADIRIJEIÅA DE DE CHÔGEM

Bu wom wό wane o: 4.6.1 ta kadiri de de nyôôre na ye

kolo to. 4.6.2 ta kadiri dwoa. 4.6.3 ta wonnu telo ba na nia ba

maa kura kaane/baro. 4.6.4 ta wonnu tena na chôge

kadiri to.

KADIRI: ye baaro de kaane na tu daane ne kaane de baro ye ba tiina yei ko ni ne ye kadiri kikeeru ke to mo. Kadiri nyôôre: - bu – lore - kaane de o baro sarepeiga - kamunim - ka woli daane - ka kwogili daane etc.

Kadiri Dwoa - Nabaara kadiri - Kôôte kadiri - Krista bia Kadiri - Malam tiina Kadiri Wonnu tem ba na maa kura kaane/baro to: - ko tu bena na mae tei to - wo na tôge wonnu telo to - kotu dwi - ko tu tôge wâ-chwoåa kô mo - ko tu totoå-nâ etc. Wonnu na chôge kadiri to: - Kaane/baro wo wo dâ da

boboåe - Ba wo bege ba yi

kadiri/banzore - Yiniga - Wâ-chwei yera yera - Åweene - Cherem - Kadega/badega - Tolem - Banegero etc.

Bereno tôge bia yiga se ba ta kadiri na ye kolo to ba kateiri dem ne. Bereno tôge bia yiga se ba ta kadiri dwoa ba kateiri dem ne. Bereno tôge bia yiga se ba bane wonnu telo ba na maa kuri kaane/baro to. Bereno bane de bia wonnu telo na chôge kadiri/banzore to.

Bia ke kwââra na bere kadiri kikio to. Bia popone nabaara kadiri dwoa maana yanu ba daa kam ne. Bia bane ba gurupa ne wonnu tenu tenu ba na mae ba kuri kaane/baro. Bia popone wonnu teredo na wό woli se kadiri zege chekke to.

41

POPÔR-BALAÅA

BEREM TEENA

BEREM DEM KUGU


BIA TOTOÅA POPÔR-BALAÅA 7 POPONEM LARA (SEINA TAANE)

Bu wom wό wane o: 4.7.1 ta taane delo na ye seina

taane to.

Seina Taane Wonnu: - De popone de ke popôre-kukwi

ne mo. - De ba kwei botarebia dedâ - Poponno wom popone o na

lage tei to mo. - De jege taane diira dwoa

dwoa - Poponem dem yeini de woe

tôn-zwâ dem tetare ne mo. - Tapuni maama bibeira yeini ka

bobo de lâta kamunu mo.

Bereno ja seina taane, kwââra de sensôle-dedôôro tônno o ja o ba kelase. Bereno ke bia gurupa ne o daare o pa ba tônno tetô tetô tem se ba ni ba ta te na sere daane tei to. Bereno woli bia se ba bane seina Taana wonnu tem na woe berem dem kugu ne to.

Bia ta seina Taane wonnu tena.

42

TAYUM NA MAÅE DE TAPANA POPONEM YEZURA DE WUDI-LAAO DIM: TAYÛM: 1- Na na nwoåi mâ to Doa Bwi Chwaro Pômpe Na-dura 2- Na na jege wolim delo ko pae nabiinu de kateiri to. 3- Siu de yezura WÂCHWOÅA, KEIM-LAARO DE LELEI ÅWEA CHWEI TAYUM: 1- Budonno Liri kweem yôô yôô – kolo na jaane keim dem ko tui to

- Keim dem na jaane chôgem delo de tui to. - Kolo na wó che keim dem to.

2- Yezura de sam kwââm 3- Busankam pwoli pujara – Kolo na tei to

- Keim dem na jaane chôgem delo de tui to - Kolo na wó che keim dem to.

4- Nôn-doa bu-kweem 5- Chôgem – na, vio, tega, dé zoorem jei. 6- Teeni jeirim de de gwonim 7- Wudiu chônem 8- Aksedânte; mwoto, pempale baåa, na-bworo, mini, sôåô ne, etc. 9- Choom se te ye chôge; wudiu, na, tega, kago-vara etc. 10- Budonno gar-zoorem lelei, ba ni taane etc. 11- Mwobal-fwooni-de wolim de de chôgem 12- Vidio, Tiivia, Kômpiuta etc- wola de te chôgem