Yeejle keâe mebefJeOeeve · PDF fileYeejle keâe mebefJeOeeve 1. YeejleeÙe...

Yeejle keâe mebefJeOeeve

1. YeejleerÙe mebefJeOeeve keâer Ssefleneefmekeâ he=‰Yetefce

(A Historical Background of Indian Constitution)

heb. vesn™ ves keâne Lee efkeâ—‘‘JeemleefJekeâ ueeskeâleb$eelcekeâ mJeleb$elee kesâ efueS nceejs heeme mebefJeOeeve meYee kesâ Deefleefjòeâ DevÙe keâesF& ceeie& veneRnw~....mebefJeOeeve efvecee&Ce kesâ Fme keâeÙe& keâes ceneyegefæceeve JÙeefòeâÙeeW kesâ efkeâmeer iegš hej veneR ÚesÌ[e pee mekeâlee Deewj ve ner Gve Úesšer meefceefleÙeeW keâermeneÙelee mes Fme keâeÙe& keâer hetefle& nes mekeâleer nw, pees cee$e efnleeW kesâ meblegueve keâes mebefJeOeeve efvecee&Ce keâe veece os jner neW~ Fmes yeenjer ØeeefOekeâej keâer ÚeÙeeceW Yeer hetCe& veneR efkeâÙee pee mekeâlee~ ØeYeeJeer ™he mes Ùen keâeÙe& leYeer hetCe& nes mekeâlee nw, peyeefkeâ jepeveereflekeâ SJeb meeceeefpekeâ efmLeefleÙeeb efJeÅeceeve neW DeewjFmekesâ efueS meeceevÙe pevelee mes GlkeâC"e Je mJeerke=âefle Øeehle nes~’’ Yeejle ceW mebefJeOeeve meYee kesâ efmeæeble kesâ meJe&ØeLece oMe&ve 1895 kesâ ‘‘mJejepÙeefJeOesÙekeâ’’ ceW nesles nQ, efpemes efleuekeâ kesâ efveoxMeve ceW lewÙeej efkeâÙee ieÙee Lee~ 20JeeR meoer ceW Fme efJeÛeej keâer Deesj meJe&ØeLece mebkesâle cenelcee ieebOeer vesefkeâÙee, peye GvneWves 1922 ceW Deheves efJeÛeej JÙeòeâ keâjles ngS keâne efkeâ—‘‘YeejleerÙe mebefJeOeeve YeejleerÙeeW keâer FÛÚevegmeej ner nesiee~’’ efomecyej,1936 kesâ ueKeveT keâeb«esme DeefOeJesMeve ceW mebefJeOeeve meYee kesâ DeLe& Deewj cenòJe keâer JÙeeKÙee keâer ieF&~ 1939 kesâ keâeb«esme DeefOeJesMeve ceW Fme ceebiekeâes oesnjeles ngS Fme DeeMeÙe keâe ØemleeJe heeefjle efkeâÙee ieÙee efkeâ—‘‘Skeâ mJeleb$e osMe keâe mebefJeOeeve efvecee&Ce keâe Skeâcee$e lejerkeâe mebefJeOeeve meYee nesieer~efmehe&â Øepeeleb$e Deewj mJeleb$elee ceW efJeMJeeme ve jKeves Jeeues ner Fmekeâe efJejesOe keâj mekeâles nQ~’’ Deiemle, 1940 kesâ ØemleeJe ceW efyeÇefšMe mejkeâej ves keâneefkeâ—‘‘Yeejle keâe mebefJeOeeve mJeYeeJele: mJeÙeb YeejleJeemeer ner lewÙeej keâjWieW~’’ Je<e& 1942 keâer ‘‘ef›eâhme efceMeve’’ kesâ Éeje efyeÇšsve ves mhe°leÙee mJeerkeâejefkeâÙee efkeâ Yeejle ceW Skeâ efveJee&efÛele mebefJeOeeve meYee keâe ie"ve nesiee, pees Ùegæ kesâ yeeo Yeejle kesâ efueS mebefJeOeeve lewÙeej keâjsieer~ hejvleg, YeejleerÙeeW ÉejeDevÙe cenòJehetCe& DeeOeejeW hej ef›eâhme efceMeve keâes DemJeerkeâej keâj efoÙee ieÙee~ Deblele: 1946 ceW ‘‘kewâefyevesš efceMeve Ùeespevee’’ ceW YeejleerÙe mebefJeOeevemeYee kesâ ØemleeJe keâes mJeerkeâej keâj Fmes JÙeeJeneefjkeâ ™he Øeoeve keâj efoÙee ieÙee~ mebefJeOeeve meYee keâe 12Jeeb DeefOeJesMeve 24 peveJejer, 1950 keâesngDee Deewj 308 meomÙeeW Éeje mebefJeOeeve hej nmlee#ej efkeâS ieS~ Fmeer DeJemej hej [e@. jepesvõ Øemeeo keâes YeejleerÙe ieCeleb$e keâe ØeLece je°^heefle ÛegveeieÙee Deewj Ùen mebefJeOeeve 26 peveJejer, 1950 mes ueeiet nes ieÙee~

efheÚues 15 Je<eeX kesâ SSC kesâ ØeMve he$eeW ceW ‘‘YeejleerÙe mebefJeOeeve keâer Ssefleneefmekeâ he=‰Yetefce’’

Yeejle keâe mebefJeOeeve keâye mes ueeiet ngDee? —26 peveJejer,1950 mes (ueesDej ef[Jeerpeve keäueke&â (L.D.C.)

hejer#ee, 1998) mebefJeOeeve meYee keâe DemLeeÙeer DeOÙe#e keâewve yeves Les?

—meefÛÛeoevevo efmevne(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 1999)

YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ Øee™he meefceefle kesâ DeOÙe#e keâewve Les?—[e@. yeer.Deej. Decyes[keâj

(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 1999) Yeejle keâe mebefJeOeeve efoÙee Lee—Yeejle keâer mebefJeOeeve meYee ves

(meneÙekeâ efvejer#ekeâ efveÙeb$ekeâ (A.I.C.) hejer#ee, 2003) YeejleerÙe mebefJeOeeve ceW henueer yew"keâ keâer DeOÙe#elee efkeâmeves keâer Leer

—meefÛÛeoevevo efmevne(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2007)

Yeejle keâe mebefJeOeeve efkeâme efleefLe keâes mJeerkeâej efkeâÙee ieÙee?—26 veJebyej, 1949 keâes

(mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2007) YeejleerÙe mebefJeOeeve ceW cetuele: efkeâleves DevegÛÚso nQ?

—395 DevegÛÚso

(keâj meneÙekeâ (šwkeäme DeefmemšWš) hejer#ee, 2008) Yeejle keâes DeefOekeâej #es$e keâe opee& ([esefceefveÙece mšsšdme) efkeâme

leejerKe keâes efceuee? —15 Deiemle, 1947 keâes(mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2010)

mebIeerÙe ØeCeeueer keâe henuee ØemleeJe ‘‘Yeejle mejkeâej DeefOeefveÙece’’Éeje efkeâÙee ieÙee Lee? —1935 F&. ceW

(neÙej meskesâC[jer (10±2) mlej hejer#ee, 2011) Yeejle keâe mebefJeOeeve yeveeves Jeeueer mebefJeOeeve meYee efkeâme Je<e& mLeeefhele

keâer ieF&? —1946(YeejleerÙe KeeÅe efveiece (F.C.I. DeefmemšWš)

hejer#ee, 2012) heefjmebIe yeveeves keâe efJeÛeej meJe&ØeLece ØemleeefJele efkeâÙee Lee?

—vesn™ efjheesš&, 1928(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee. hejer#ee, 2013)

Yeeejle mejkeâej DeefOeefveÙece, 1935 keâes oemelee keâe veÙee Iees<eCeehe$e efkeâmeves keâne Lee? —peJeenjueeue vesn™

(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee. hejer#ee, 2013) ieJeve&ceWš Dee@Heâ FefC[Ùee Sskeäš, 1935 efkeâme hej DeeOeeefjle Lee?

—meeFceve keâceerMeve(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee. hejer#ee, 2013)

efJeefMe° leLÙe : ‘‘YeejleerÙe mebefJeOeeve keâer Ssefleneefmekeâ he=‰Yetefce

16JeeR Meleeyoer ceW peye Yeejle Deheveer mece=efæ kesâ Ûejce hej Lee,uebove kesâ kegâÚ JÙeeheeefjÙeeW ves 1599 F&. ceW Yeejle mes JÙeeheej kesâ ØeÙeespevemes uebove kebâheveer keâer mLeehevee keâer~ FvneR efoveeW Ùetjeshe kesâ kegâÚ DevÙe

JÙeeheejer Yeer Yeejle mes JÙeeheej keâjves kesâ efueS ØeÙeemejled Les~ 1600 F&. kesâDebeflece cenerveeW ceW uebove kebâheveer keâes Yeejle mes JÙeeheej keâjves keâe DeefOekeâejhe$e (Royal charter) efceuee~ MeerIeÇ ner Fme kebâheveer ves F&mš Fbef[Ùee kebâheveer

http://gktrickhindi.com/

kesâ veece mes Yeejle mes JÙeeheej keâjvee Meg™ efkeâÙee~ Deewjbiepesye keâer ce=lÙeg kesâyeeo keWâõerÙe ØeMeemeve kesâ Meefòeânerve nesves kesâ meeLe-meeLe Yeejle keâer jepeveereflekeâieefleefJeefOeÙeeW ceW kebâheveer kesâ DeefOekeâeefjÙeeW ves ®efÛe uesvee Meg™ keâj efoÙee~ Je<e&1757 ceW hueemeer kesâ Ùegæ ceW efmejepegöewuee keâes hejeefpele keâj kebâheveer ves yebieeuehej DeeefOehelÙe peceeÙee~ 1764 ceW yekeämej kesâ Ùegæ ceW kebâheveer ves efJepeÙeØeehle keâer~ MeerIeÇ ner kebâheveer ves Deveskeâ YeejleerÙe #es$eeW hej DeefOekeâej Øeehlekeâj efueÙee~ Yeejle hej kebâheveer kesâ yeÌ{les jepeveereflekeâ ØeYeeJe hej mebmeoerÙeefveÙeb$eCe kesâ efueS efyeÇefšMe mejkeâej Éeje meceÙe-meceÙe hej DeefOeefveÙece heeefjleefkeâS ieS~ Fve DeefOeefveÙeceeW ves Yeejle ceW mebmeoerÙe Meemeve JÙeJemLee keâeyeerpeejesheCe efkeâÙee~ meeLe ner, YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ efvecee&Ce kesâ efueS SkeâDeeOeej Yeer lewÙeej efkeâÙee~

jsiÙetuesefšbie Skeäš, 1773 (Regulating Act, 1773)

Fme DeefOeefveÙece keâer ØecegKe yeeleW Fme Øekeâej LeeR- F&mš Fbef[Ùee kebâheveer hej mebmeoerÙe efveÙeb$eCe keâer Meg™Deele~ yebieeue kesâ ieJeve&j keâes yebieeue, yecyeF& leLee ceõeme leerveeW Øesmeer[WefmeÙeeW

keâe ieJeve&j pevejue yeveeÙee ieÙee~ keâuekeâòee ceW Skeâ meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe keâer mLeehevee keâer ieÙeer, efpemekesâ

efveCe&Ùe kesâ efJe®æ meceüeš kesâ meccegKe Deheerue keâer pee mekeâleer Leer~vÙeeÙeeefOekeâjCe DeefOeefveÙece 1781 (Tribunal Act, 1781) meheefj<eod ieJeve&j pevejue keâes meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ DeefOekeâej #es$e mes

cegòeâ jKee ieÙee~ meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe keâer DeefOekeâeefjlee yebieeue kesâ meYeer efveJeeefmeÙeeW hej

efveOee&efjle keâer ieÙeer~ kebâheveer keâer DeoeueleeW kesâ efJe™æ ieJeve&j pevejue keâes Deheerue keâer pee

mekeâleer Leer~efhešdme Fbef[Ùee Skeäš, 1784 (Pits India Act, 1784) kebâheveer keâer JÙeeheeefjkeâ ieefleefJeefOeÙeeW keâes ‘keâesš& DeeHeâ [eÙejskeäšme&’ leLee

jepeveereflekeâ ieefleefJeefOeÙeeW keâes ‘yees[& DeeHeâ kebâš^esuej’ kesâ DeOeerve efkeâÙeeieÙee~

Ûeeš&j DeefOeefveÙece, 1793 (Charter Act, 1793) yees[& DeeHeâ kebâšesuej keâer MeefòeâÙeeW keâes Fmekesâ DeOÙe#e kesâ neLe ceW kesâvõerke=âle

efkeâÙee ieÙee, pees efyeÇefšMe cebef$eceC[ue keâe meomÙe neslee Lee~ kebâheveer keâes Deieues 20 Je<eeX kesâ efueS JÙeeheej keâe SkeâeefOekeâej efoÙee

ieÙee~ yees[& kesâ meomÙeeW leLee keâce&ÛeeefjÙeeW kesâ Jesleve Yeejle kesâ jepemJe mes osves

keâer JÙeJemLee keâer ieÙeer~Ûeeš&j DeefOeefveÙece, 1813 (Charter Act, 1813) kegâÚ efyeÇefšMe JÙeeheeefjÙeeW keâes Yeer JÙeeheej keâjves keâe DeefOekeâej efoÙee

ieÙee~ Fme Øekeâej kebâheveer keâe JÙeeheej hej mes SkeâeefOekeâej meceehlengDee, efkeâvleg ÛeeÙe kesâ JÙeeheej keâe SkeâeefOekeâej kebâheveer kesâ heeme nerjne~

Ûeeš&j DeefOeefveÙece 1833 (Charter Act, 1833) kebâheveer kesâ meYeer JÙeeheeefjkeâ DeefOekeâej meceehle nes ieS leLee kebâheveer keâes

cee$e jepeveereflekeâ keâeÙe& keâe DeefOekeâej efceuee, Jen Yeer efyeÇefšMe ›eâeGvekesâ veece hej~

yebieeue keâe ieJeve&j pevejue mebhetCe& efyeÇefšMe Yeejle keâe ieJeve&j pevejueyevee~

YeejleerÙe keâevetveeW keâes Skeâerke=âle SJeb mebefnleeyeæ keâjves kesâ efueS efJeefOeDeeÙeesie keâe ie"ve~

Ûeeš&j DeefOeefveÙece, 1853 (Charter Act, 1853) :

1853 keâe Skeäš Debeflece Ûeeš&j Skeäš Lee~ yebieeue kesâ efueS uesefheäšveWš ieJeve&j pevejue keâe heo me=efpele efkeâÙee ieÙee~YeejleerÙe Meemeve DeefOeefveÙece, 1858 (Government of IndiaAct, 1858) keâesš& DeeHeâ [eÙejskeäšme& leLee yees[& DeeHeâ kebâš^esueme& keâes meceehle keâj

‘Yeejle meefÛeJe’ veecekeâ veS heo keâe me=peve efkeâÙee ieÙee~ YeejleerÙe ØeMeemeve keWâõerke=âle nes ieÙee~ meejer MeefòeâÙeeB ieJeve&j pevejue kesâ

neLe ceW Dee ieÙeeR, pees Yeejle meefÛeJe kesâ Øeefle GòejoeÙeer Lee~ Fme Øekeâej F&mš Fbef[Ùee kebâheveer keâer meòee hetjer lejn meceehle nes ieÙeer~YeejleerÙe Meemeve DeefOeefveÙece, 1861(Government of India Act, 1861) ieJeve&j pevejue keâer MeefòeâÙeeW keâe efJemleej efkeâÙee ieÙee~ Gmes DeOÙeeosMe

heeefjle keâjves keâer Meefòeâ Øeehle ngF&~ ieJeve&j pevejue keâes yebieeue, Gòej-heef§ece meercee Øeeble Deewj hebpeeye ceW

efJeOeeve heefj<eo mLeeefhele keâjves keâer Meefòeâ Øeoeve keâer ieÙeer~ Fve efJeOeeve heefj<eoeW Éeje heeefjle efJeefOeÙeeB ieJeve&j pevejue keâer mJeerke=âefle

kesâ yeeo ner ØeJele&veerÙe LeeR~ Yeejle ceW Deb«espeer jepe keâer Meg®Deele kesâ yeeo henueer yeej YeejleerÙeeW keâes

efJeOeeÙeer keâeÙe& kesâ meeLe peesÌ[e ieÙee~YeejleerÙe Meemeve DeefOeefveÙece, 1892(Government of India Act, 1892) kesâvõerÙe leLee ØeebleerÙe JÙeJemLeeefhekeâe heefj<eo ceW iewj-mejkeâejer meomÙeeW keâer

mebKÙee ceW Je=efæ keâer ieÙeer~ DeØelÙe#e ÛegveeJe ØeCeeueer keâer Meg™Deele ngF&~ JÙeJemLeeefhekeâe kesâ meomÙeeW keâes Jeeef<e&keâ yepeš hej efJeÛeej efJeceMe& keâjves

leLee ØeMve hetÚves keâer Meefòeâ oer ieÙeer~Yeejle Meemeve DeefOeefveÙece, 1909(Government of India Act, 1909) Yeejle meefÛeJe SJeb ieJeve&j pevejue keâer keâeÙe&keâeefjCeer ceW YeejleerÙeeW keâes

ØeefleefveefOelJe efoÙee ieÙee~ cegefmuece mecegoeÙe kesâ efueS henueer yeej he=Lekeâ ØeefleefveefOelJe keâer JÙeJemLee keâer

ieÙeer~ ÙeneR mes he=LekeâleeJeeoer Âef°keâesCe keâe pevce ngDee~YeejleerÙe Meemeve DeefOeefveÙece, 1919(Government of India Act, 1919) ØeebleeW ceW ÉwOe Meemeve keâer Meg™Deele~ ØeebleerÙe efJe<eÙeeW keâes megjef#ele Deewj nmleebleefjle oes YeeieeW ceW efJeYeeefpele

efkeâÙee ieÙee leLee megjef#ele efJe<eÙeeW hej ieJeve&j Deheveer keâeÙe&keâeefjCeer kesâmenÙeesie mes efveCe&Ùe ueslee Lee, peyeefkeâ nmleebleefjle efJe<eÙeeW keâe ØeMeemeveJen Deheves cebef$eÙeeW kesâ menÙeesie mes keâjlee Lee~

keWâõ ceW efÉmeoveelcekeâ efJeOeeefÙekeâe keâer mLeehevee keâer ieÙeer~ ØeLece-jepÙeheefj<eo leLee efÉleerÙe-keWâõerÙe efJeOeeve meYee~ jepÙe heefj<eo (60 meomÙe)keâe keâeÙe&keâeue 5 Je<e& leLee efJeOeeve meYee (meomÙe 144) keâe keâeÙe&keâeue3 Je<e& Lee~

Yeejle kesâ efueS Skeâ GÛÛeeÙegòeâ keâer efveÙegefòeâ keâer ieÙeer, pees Ùetjeshe ceWYeejleerÙe JÙeeheej keâer osKeYeeue keâjlee Lee~

Skeâ vejsMe ceC[ue keâer mLeehevee keâer ieÙeer~ osMeer vejsMeeW keâe Ùen ceb[uemeeceevÙe efnle hej efJeÛeej keâjlee Lee~

YeejleerÙe Meemeve DeefOeefveÙece 1935(Government of India Act, 1935) Ùen DeefOeefveÙece 1932 kesâ MJesle-he$e hej DeeOeeefjle Lee~ YeejleerÙe

mebefJeOeeve keâe Ùen cegKÙe DeeOeej yevee~


DeefOeefveÙece ceW DeefKeue YeejleerÙe mebIe yeveeves keâe ØeeJeOeeve jKee ieÙee~ ØeebleeW ceW ÉwOe Meemeve JÙeJemLee keâes meceehle keâj ØeebleeW ceW hetCe& GòejoeÙeer

mejkeâej yeveeF& ieÙeer~ keWâõ ceW ÉwOe Meemeve keâer mLeehevee keâer ieÙeer~ megj#ee JewosefMekeâ mebyebOe SJeb

Oeeefce&keâ ceeceueeW keâes ieJeve&j pevejue kesâ neLe ceW keWâefõle efkeâÙee ieÙee leLeeDevÙe ceeceueeW ceW ieJeve&j pevejue keâer meneÙelee kesâ efueS cebef$eceb[ue keâerJÙeJemLee keâer ieÙeer~

mebIeerÙe vÙeeÙeeueÙe keâer mLeehevee keâer ieÙeer, efpemekesâ efJe®æ Deheerue efØeJeerkeâewefmeue (uebove) ceW keâer pee mekeâleer Leer~

efyeÇefšMe mebmeo keâes meJeexÛÛe ceevee ieÙee~kewâefyevesš efceMeve Deewj mebefJeOeeve meYee

mebefJeOeeve keâer jÛevee

kewâefyevesš efceMeve : 24 ceeÛe&, 1946 keâes kewâefyevesš efceMeve YeejleDeeÙee~ Fme efceMeve kesâ meomÙe Les- uee@[& hewefLekeâ ueejWme, mej mš^sheâes[&ef›eâhme, leLee S.yeer. SueskeäpeW[j~

kewâefyevesš efceMeve kesâ ØemleeJeeW ceW Skeâ ØemleeJe mebefJeOeeve meYee kesâ ie"vekeâe Yeer Lee~

kewâefyevesš efceMeve Ùeespevee kesâ Deveg™he mebefJeOeeve meYee kesâ meomÙeeW keâeÛegveeJe ØeebleerÙe efJeOeeve meYeeDeeW kesâ meomÙeeW Éeje DeØelÙe#e ™he mesefkeâÙee ieÙee~

ØeebleeW mes ØeefleefveefOeÙeeW keâer mebKÙee keâe efveOee&jCe Øeefle ome ueeKe keâerpevemebKÙee hej Skeâ ØeefleefveefOe kesâ efnmeeye mes efkeâÙee ieÙee Lee~

mebefJeOeeve meYee kesâ efueS kegâue 389 mLeeve efveOee&efjle efkeâS ieS,efpemeceW ØeebleeW mes 292 meomÙeeW, osMeer efjÙeemeleeW mes 93 meomÙeeW leLeekeâefceMvejer #es$eeW mes 4 meomÙeeW keâes efueÙee peevee Lee~

kegâue 296 mLeeveeW kesâ efueS ÛegveeJe ngS efpemeceW 208 mLeeve keâeb«esmekeâes leLee 73 mLeeve cegefmuece ueerie keâes efceuee~ 8 mLeeve mJeleb$eØelÙeeefMeÙeeW keâes leLee 7 mLeeve DevÙe jepeveereflekeâ mebie"veeW keâes ØeehlengDee~

mebefJeOeeve meYee keâe cegefmuece ueerie ves yeefn<keâej efkeâÙee, efpemekesâ keâejCemebefJeOeeve meYee kesâ meomÙeeW keâer mebKÙee 389 mes Ieškeâj 299 nesieÙeer~

9 efomebyej, 1946 keâes mebefJeOeeve meYee keâer ØeLece yew"keâ ceW [[email protected]ÛÛeoevebo efmevne keâes DemLeeF& DeOÙe#e Ûegvee ieÙee Lee~

11 efomecyej, 1946 keâes [e0 jepesvõ Øemeeo keâes meYee keâe mLeeÙeerDeOÙe#e Ûegvee ieÙee~ yeer0Sve0 jeJe keâes mebefJeOeeve meYee keâe mebJewOeeefvekeâmeueenkeâej efveÙegòeâ efkeâÙee ieÙee~

mebefJeOeeve meYee keâer ØeLece yew"keâ veF& efouueer efmLele keâeQefmeue Ûescyej kesâhegmlekeâeueÙe YeJeve ceW ngF&, efpemes Deye ‘keâebmšeršdÙetMeve nelee’ keânepeelee nw~

YeejleerÙe mJeleb$elee DeefOeefveÙece, 1947(Indian Independence Act 1947)(i) YeejleerÙe mJeleb$elee DeefOeefveÙece, 1947 keâe Øee™he ceeGbšyesšsve

Ùeespevee hej DeeOeeefjle Lee~ Fme Ùeespevee keâes 3 petve, 1947 keâesØemlegle efkeâÙee ieÙee~

(ii) FmeceW Yeejle leLee heeefkeâmleeve oes [esefceefveÙeveeW keâer mLeehevee keâeØemleeJe Lee~

(iii) oesveeW jepÙeeW keâer meercee kesâ efveOee&jCe nsleg meercee DeeÙeesie keâe ie"ve efkeâÙeeieÙee Lee, efpemekesâ DeOÙe#e mej efmeefjue js[efkeäueHeâ Les~

(iv) Fme DeefOeefveÙece keâer ØeJele&ve efleefLe 15 Deiemle, 1947 Leer~

(v) 15 Deiemle, 1947 mes YeejleerÙe Meemeve DeefOeefveÙece, 1935 kesâDebleie&le mLeeefhele meYeer mebJewOeeefvekeâ heo mJele: meceehle nes ieS~

(vi) YeejleerÙe mJeleb$elee DeefOeefveÙece, 1947 kesâ ØeJele&ve kesâ meeLe nerefyeÇefšMe ›eâeGve keâe Yeejle hej DeeefOehelÙe meceehle nes ieÙee~

(vii) oesveeW jepÙeeW keâer mJeleb$e meòee keâes ceevÙelee oer ieÙeer leLee GvnW efyeÇefšMekeâeceveJesuLe mes Deueie nesves keâe DeefOekeâej efoÙee ieÙee~

(viii) oesveeW jepÙeeW keâes Deheves-Deheves efueS he=Lekeâ mebefJeOeeve meYee keâs ie"vekeâe DeefOekeâej efoÙee ieÙee~

(ix) efmeefJeue mesJekeâeW keâer mesJee MeleeX ceW keâesF& heefjJele&ve veneR efkeâÙee ieÙeeleLee Gvekeâer mesJeeSb Gmeer Øekeâej peejer jneR~

(x) YeejleerÙe mJeleb$elee DeefOeefveÙece, 1947 ceW Ùen JÙeJemLee keâer ieÙeerLeer efkeâ oesveeW osMeeW keâer JÙeJemLeeefhekeâe Éeje yeveeÙes ieS keâevetveeW keâesFme DeeOeej hej Ûegveewleer veneR oer pee mekeâleer nw efkeâ Jes YeejleerÙeMeemeve DeefOeefveÙece, 1935 DeLeJee YeejleerÙe mJeleb$elee DeefOeefveÙece,1947 mes cesue veneR Keeles~

(xi) YeejleerÙe mJeleb$elee DeefOeefveÙece, 1947 efyeÇefšMe mebmeo Éeje 18pegueeF&, 1947 keâes heeefjle efkeâÙee ieÙee Lee~

mebefJeOeeve meYee Éeje mebefJeOeeve keâer jÛevee

Øee™he meefceefle kesâ DeOÙe#e [e@. yeer. Deej. Decyes[keâj Les~ mechetCe& mebefJeOeeve kesâ efvecee&Ce ceW 2 Je<e& 11 cenerves Deewj 18 efove

ueies~ mebefJeOeeve kesâ Øee™he hej Keb[Jeej efJeÛeej 15 veJecyej, 1948 mes

17 Dekeäštyej, 1949 kesâ oewjeve hetje efkeâÙee ieÙee~ Deefvlece ™he mes mebefJeOeeve ceW 395 DevegÛÚso Deewj 8 DevegmetefÛeÙeeB LeeR~ mebefJeOeeve kesâ kegâÚ ØeeJeOeeve 26 veJebyej, 1949 keâes ueeiet keâj efoÙes

ieÙes Deewj Mes<e 26 peveJejer, 1950 mes ueeiet ngS~ mebefJeOeeve meYee hetCe& ØeYegmeòee mecheVe mebmLee veneR Leer~ 15 Deiemle,

1947 YeejleerÙe mJeleb$elee DeefOeefveÙece ØeJeefle&le nesves kesâ yeeo Ùen hetCe&ØeYeglee mebheVe mebmLee nes ieÙeer~

mJeleb$e Yeejle keâe ØeLece cebef$eceC[ue

peJeenj ueeue vesn™ : ØeOeeveceb$eer, efJeosMe, keâeceveJesuLemebyebOe Deewj Jew%eeefvekeâ MeesOe

mejoej JeuueYe YeeF& hešsueµ : ie=n, metÛevee SJeb ØemeejCe Deewj jepÙe[e@. jepesvõ Øemeeo : KeeÅe SJeb ke=âef<eDeyegue keâueece Deepeeo : efMe#eepeiepeerJeve jece : ßecemeer. SÛe. YeeYee : JeeefCepÙejHeâer Denceo efkeâoJeF& : mebÛeejjepekegâceejer Dece=le keâewj : mJeemLÙe[e@. yeer. Deej. Decyes[keâj : efJeefOeDeej. kesâ. <eCecegKece Ûesóer : efJeòe[e@. MÙeecee Øemeeo cegKepeea : GÅeesie SJeb Deehetefle&Sve. Jeer. iee[efieue : keâeÙe& Keoeve SJeb Tpee&µ 23 Deiemle, 1947 keâes mejoej JeuueYe YeeF& hešsue Ghe ØeOeeveceb$eeryeveeÙes ieÙes~

26 veJecyej, 1949 keâes mebefJeOeeve meYee Éeje efveefce&le mebefJeOeeveDeefvlece ™he mes mJeerkeâej efkeâÙee ieÙee~

mebefJeOeeve meYee keâe 11JeeB SJeb Debeflece me$e 14-26 veJebyej, 1949keâes mebheVe ngDee~ Fmeer efove mebefJeOeeve keâes Debeflece ™he mes mJeerkeâejefkeâÙee ieÙee~


24 peveJejer, 1950 keâes mebefJeOeeve keâer leerve ØeefleÙeeB meYee hešue hejjKeer ieÙeeR~ Fme mebefJeOeeve hej 284 meomÙeeW ves Skeâ-Skeâ keâjkesâ FveleerveeW ØeefleÙeeW hej nmlee#ej efkeâÙes Deewj Gmekesâ yeeo ‘peve-ieCe-ceve’ leLee‘Jevos ceelejced’ kesâ ieeÙeve kesâ meeLe mebefJeOeeve meYee kesâ ™he ceW Fme meYee

keâe meceeheve nes ieÙee Deewj 26 peveJejer, 1950 keâes Ùen YeejleerÙeieCejepÙe keâer Devleefjce mebmeo kesâ ™he ceW DeJeleefjle ngF&~ veS mebefJeOeevekesâ Devleie&le 1952 ceW Deece ÛegveeJe nesves hej veF& mebmeo yeveves lekeâÙen keâeÙe& keâjleer jner~

cenòJehetCe& ØeMve-Gòej Deewj leLÙe

Yeejle kesâ efueS mebefJeOeeve keâer jÛevee nsleg mebefJeOeeve meYee keâe efJeÛeejmeJe&ØeLece Øemlegle efkeâÙee Lee —mJejepe heešea ves (1934 ceW)

yeer.Deej. Decyes[keâj keâe mebefJeOeeve meYee ceW efveJee&Ûeve ngDee Lee—heefMÛece yebieeue mes

meved 1946 ceW efveefce&le Debleefjce mejkeâej ceW keâeÙe&heeuekeâ heefj<eo kesâGhemeYeeheefle Les —peJeenj ueeue vesn™

(Debleefjce mejkeâej kesâ meYeeheefle ieJeve&j pevejue Les) Yeejle keâes mebefJeOeeve osves keâe ØemleeJe mebefJeOeeve meYee Éeje heeefjle

efkeâÙee ieÙee Lee —22 peveJejer, 1947 keâes YeejleerÙe mebefJeOeeve keâer Øee™he meefceefle keâe DeOÙe#e Les

—YeercejeJe Decyes[keâj Yeejle mejkeâej Éeje jepekeâerÙe efÛeÖ Debieerke=âle efkeâÙee ieÙee

—26 peveJejer, 1950 keâes Yeejle keâe mebefJeOeeve DeheveeÙee ieÙee —26 peveJejer, 1950 keâes mebefJeOeeve meYee kesâ Ûegves ngS mLeeÙeer DeOÙe#e Les

—[e@. jepesvõ Øemeeo (11 efomebyej, 1946 F&0) mebefJeOeeve meYee kessâ ØeLece yew"keâ keâer DeOÙe#elee efkeâmeves keâer Leer?

—[e@. meefÛÛeoevevo efmevne (9 efomebyej, 1946) Yeejle keâer mebefJeOeeve meYee ceW je°^erÙe OJepe keâes meJe&ØeLece keâye mJeerkeâej

efkeâÙee ieÙee? —22 pegueeF&, 1947 mebefJeOeeve meYee keâe ie"ve keâye ngDee Lee? —veJebyej, 1946 Yeejle keâer mebefJeOeeve meYee keâe ØeLece DeefOeJesMeve keâye Meg™ ngDee Lee?

—9 efomebyej, 1946 mebefJeOeeve efvecee&$eer heefj<eo keâer ‘‘PeC[e meefceefle’’ kesâ DeOÙe#e keâewve Les?

—pes. yeer. ke=âheueeveer mebefJeOeeve meYee ceW meomÙeeW keâe ÛegveeJe ngDee Lee

—ØeebleerÙe efJeOeeve meYeeDeeW Éeje DeØelÙe#eefveJee&Ûeve Éeje

kewâefyeveš efceMeve Ùeespevee kesâ Debleie&le mebefJeOeeve efvecee&$eer heefj<eo ceWØelÙeskeâ Øeeble keâes DeeJebefšle meomÙe mebKÙee efveOee&efjle keâjves kesâ efueSØeefle-ØeefleefveefOelJe pevemebKÙee keâe Devegheele Lee —ome ueeKe

Yeejle keâe mebefJeOeeve hetCe&™he mes lewÙeej ngDee Lee—26 veJebyej, 1949 keâes

mJeleb$e Yeejle kesâ efueS mebefJeOeeve keâer jÛevee nsleg mebefJeOeeve meYee keâeefJeÛeej Øemlegle efkeâÙee Lee —meJe&oue meccesueve ves 1946 ceW

Yeejle kesâ OJepe ieerle (PeC[e ieeve) kesâ jÛeefÙelee Les—MÙeece ueeue ieghlee hee<e&o

Yeejle keâer mebefJeOeeve meYee keâe ie"ve efkeâÙee ieÙee Lee—kewâefyevesš efceMeve Ùeespevee (1946) kesâ Debleie&le

mebefJeOeeve meYee kesâ kegâue efkeâleves DeefOeJesMeve ngS? —12 mebefJeOeeve meYee kesâ mebIe mebefJeOeeve meefceefle kesâ DeOÙe#e Les

—peJeenj ueeue vesn™ efkeâmeves keâne Lee, ‘‘YeejleerÙe mebefJeOeeve DeefOekeâ keâ"esj Je DeefOekeâ

ueÛeerues kesâ ceOÙe Skeâ DeÛÚe meblegueve mLeeefhele keâjlee nw’’?—yeer. Deej. Decyes[keâj

Yeejle kesâ henues je°^heefle kesâ ™he ceW [e@. jepesvõ Øemeeo keâe ÛegveeJeefkeâÙee ieÙee Lee —mebefJeOeeve meYee Éeje

YeejleerÙe mebefJeOeeve meYee kesâ mebIeerÙe Meefòeâ meefceefle kesâ DeOÙe#e Les—heb. peJeenj ueeue vesn™

Yeejle keâe mebIeerÙe mJe™he meJe&ØeLece ØemleeefJele ngDee Lee—1935 kesâ DeefOeefveÙece Éeje

YeejleerÙe mebefJeOeeve keâer jÛevee ceW efkeâmekeâe meJee&efOekeâ iebYeerj ØeYeeJe nw?—Yeejle mejkeâej DeefOeefveÙece, 1935

YeejleerÙe mebefJeOeeve keâes mebefJeOeevemeYee Éeje Debieerke=âle efkeâÙee ieÙee—26 veJebyej, 1949 keâes

2. GösefMekeâe SJeb efJeefMe° ue#eCe

(Preamble and Salient Features)

ØelÙeskeâ mebefJeOeeve kesâ ØeejbYe ceW meeceevÙeleÙee Skeâ ØemleeJevee nesleer nw, efpemekesâ Éeje mebefJeOeeve kesâ cetue GösMÙeeW keâes mhe° efkeâÙee peelee nw~ YeejleerÙemebefJeOeeve kesâ ØeejbYe ceW Yeer ØemleeJevee (Preamble) nw Deewj Ùen ØemleeJevee Ùee GösefMekeâe mebefJeOeeve mes pegÌ[e Skeâ ßes‰ DeeYet<eCe nw~ [eÙemeer ves efueKeenw efkeâ—‘‘mebefJeOeeve keâer leguevee Gme osMeer heewOes mes keâer pee mekeâleer nw, pees efJeosMeer Yetefce hej veneR Gielee~’’ hejvleg, [eÙemeer keâe Ùen keâLeve YeejleerÙemebefJeOeeve hej hetCe& ™he mes ueeiet veneR neslee, keäÙeeWefkeâ YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ efvecee&Ce ceW osMeer Je efJeosMeer Deveskeâ Øekeâej kesâ ØeYeeJeeW ves ØecegKe YetefcekeâeefveYeeF& nw~ otmejs MeyoeW ceW,YeejleerÙe mebefJeOeeve ceW DevÙe mebefJeOeeveeW keâer vekeâue keâjles ngS Gvekesâ efmeæebleeW keâes pÙeeW keâe lÙeeW veneR «enCe efkeâÙee ieÙee nw,Fme Øekeâej, mebefJeOeeve efvecee&leeDeeW keâe GösMÙe ‘‘ceewefuekeâ mebefJeOeeve’’ keâer jÛevee veneR Jejved Skeâ ‘‘JÙeeJeneefjkeâ mebefJeOeeve’’ Lee Deewj Ssmee Fmeer keâejCeJeMeefkeâÙee ieÙee~ Fme meboYe& ceW [e@. Decyes[keâj (Øee™he meefceefle kesâ DeOÙe#e) keâe keâLeve nw—‘‘ceQ cenmetme keâjlee nBt efkeâ YeejleerÙe mebefJeOeeve JÙeeJeneefjkeâ nw,GmeceW heefjJele&ve keâer #ecelee nw Deewj FmeceW Meebeflekeâeue leLee Ùegækeâeue ceW osMe keâer Skeâlee keâes yeveeS jKeves keâer Yeer meeceLÙe& nw~’’~

efheÚues 15 Je<eeX kesâ SSC kesâ ØeMve he$eeW ceW ‘‘GösefMekeâe SJeb efJeefMe° ue#eCe’’

Yeejle ceW JewOe ØeYegmeòee efkeâmeceW efveefnle nw? —mebefJeOeeve ceW(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2002)

‘meceepeJeeoer’ Deewj ‘Oece&-efvejhes#e’ Meyo keâe meceeJesMeve mebefJeOeeve kesâefkeâme mebMeesOeve Éeje mebefJeOeeve keâer GösefMekeâe ceW efkeâÙee ieÙee?

—42Jeeb mebMeesOeve(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2002/C.P.O., 2003)

YeejleerÙe mebefJeOeeve efkeâme Meemeve Øeke=âefle keâer Deesj Fbefiele keâjlee nw?—mebmeoerÙe mejkeâej

(meneÙekeâ efvejer#ekeâ efveÙeb$ekeâ (A.I.C.) hejer#ee, 2003)

YeejleerÙe mebefJeOeeve keâer GösefMekeâe ceW heefjJele&ve efkeâme mebMeesOeve DeefOeefveÙececeW efkeâS ieS Les? —42Jeeb mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 1976

(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2008)


YeejleerÙe mebefJeOeeve veeieefjkeâeW kesâ efueS DeeefLe&keâ vÙeeÙe efkeâmekesâ ceeOÙecemes megefveef§ele keâjlee nw? —jepÙe veerefle kesâ efveosMekeâ

efmeæebleeW kesâ ceeOÙece mes(neÙej meskesâC[jer (10±2) mlej hejer#ee, 2010)

YeejleerÙe mebefJeOeeve kewâmee nw? —mebIeerÙe(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

Yeejle keâe mebefJeOeeve keâye ueeiet ngDee? —1950 F&.(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

Yeejle ceW mejkeâej keâer mebmeoerÙe ØeCeeueer keâneb mes «enCe keâer ieF& nw?—efyeÇefšMe mebefJeOeeve mes

(mebÙegòeâ neÙej meskeâC[jer (10±2) mlej hejer#ee, 2013) MeefòeâÙeeW keâe efJeYeepeve Deewj mJeleb$e vÙeeÙeheeefuekeâe efkeâmekeâer oes cenlJehetCe&

efJeMes<eleeSB nQ? —mejkeâej keâe mebIeerÙe mJe™he(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee0 hejer#ee, 2013)

efkeâmekeâes ‘Oece& efvejhes#e jepÙe’ keâne peeSiee?—OeceeX kesâ yeerÛe YesoYeeJe ve keâjves Jeeuee jepÙe

(ceušer še@efmkebâie mše@heâ (MTS) hejer#ee, 2014) mJeeleb$eJeeo efkeâmekeâe Åeeslekeâ nw?—meeceeefpekeâ, jepeveweflekeâ leLee

DeeefLe&keâ henuegDeeW keâer mJeleb$elee(mebÙegòeâ mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2015)

Skeâleb$e keâe DeLe& nw?—cee$e Skeâ JÙeefòeâ Éeje efvejbkegâMe Meemeve(mebÙegòeâ mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2015)

heâe@efmepce keâe efJeMJeeme Fme efmeæeble keâes ueeiet keâjves ceW nw?—meJe&meòeeJeeo

(mebÙegòeâ mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2015) jepÙe kesâ efJe<eÙe ceW heâemeerJeeo keäÙee nw? —jepÙe JÙeefòeâJeeo kesâ

mebyebefOele OeejCee keâes yeÌ{elee nw(mebÙegòeâ mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2015)

efJeefMe° leLÙe ‘‘GösefMekeâe SJeb efJeefMe° ue#eCe’’

mebefJeOeeve keâer ØemleeJevee ceW mebefJeOeeve kesâ OÙesÙe SJeb Gmekesâ DeeoMeeX keâesmeejieefYe&le mJe™he ceW Øemlegle efkeâÙee ieÙee nw~

mebefJeOeeve keâer cetue ØemleeJevee ceW 42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve, 1976Éeje meceepeJeeoer, hebLe efvejhes#e leLee DeKeb[lee MeyoeW keâes peesÌ[e ieÙee~

GösefMekeâence Yeejle kesâ ueesie Yeejle keâes Skeâ mechetCe& ØeYeglJe-mecheVe, meceepeJeeoer,

hebLeefvejhes#e, ueeskeâleb$eelcekeâ ieCejepÙe yeveeves kesâ efueS, leLee Gmekesâmecemle veeieefjkeâeW keâes :

meeceeefpekeâ, DeeefLe&keâ Deewj jepeveereflekeâ vÙeeÙe, efJeÛeej, DeefYeJÙeefòeâ,efJeMJeeme, Oece& Deewj Gheemevee keâer mJeleb$elee, Øeefle‰e Deewj DeJemej keâermecelee Øeehle keâjeves kesâ efueS, leLee Gve meye ceW

JÙeefòeâ keâer ieefjcee Deewj je°^ keâer Skeâlee Deewj DeKeC[lee megefveefMÛelekeâjves Jeeueer yebOeglee yeÌ{eves kesâ efueS ÂÌ{ mebkeâuhe neskeâj Deheveer FmemebefJeOeeve meYee ceW Deepe leejerKe 26 veJecyej, 1949 F&0 (efceleerceeie&Meer<e& Megkeäuee mehleceer, mebJeled oes npeej Ún efJe›eâceer) keâes Sleod ÉejeFme mebefJeOeeve keâes Debieerke=âle, DeefOeefveÙeefcele Deewj Deelceeefhe&le keâjles nQ~

hetJe& ceW ØemleeJevee keâes mebefJeOeeve keâe Yeeie veneR ceevee peelee Lee, efkeâvlegyes®yeeÌ[er yeveece Yeejle mebIe kesâ Jeeo ceW meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe ÉejeØemleeJevee keâes mebefJeOeeve keâe Yeeie ceevee ieÙee~

kesâMeJeevebo Yeejleer yeveece kesâjue jepÙe (AIR, 1973, SC, 1461) ceW

meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe ves Ùen Yeer mhe° efkeâÙee efkeâ mebefJeOeeve keâer ØemleeJeveeceW mebMeesOeve efkeâÙee pee mekeâlee nw, efkeâvleg mebmeo keâes keâesF& Ssmee mebMeesOevekeâjves keâe DeefOekeâej veneR nw, pees mebefJeOeeve kesâ DeeOeejYetle {ebÛes keâesefJeKebef[le keâjlee nes~ Fmekeâe meerOee DeLe& Ùen nw efkeâ mebefJeOeeve keâerØemleeJevee ceW GefuueefKele cetue oMe&ve ceW efkeâmeer Øekeâej keâe mebMeesOeve veneRefkeâÙee pee mekeâlee nw~

ØemleeJevee ceW Yeejle keâes ieCejepÙe Ieesef<ele efkeâÙee ieÙee nw, efpemekeâe DeLe&mebefJeOeeve kesâ DeOeerve meYeer ØeeefOekeâejeW keâe œeesle Yeejle keâer pevelee nw~meeLe ner, mebefJeOeeve kesâ Debleie&le keâesF& heo DeevegJebefMekeâ veneR jnsiee~

ØemleeJevee ceW Skeâ ueeskeâefnlekeâejer ueeskeâleb$eelcekeâ ØeMeemeve keâer keâuhevee keâerieÙeer nw, pees Yeejle keâer pevelee Éeje efveefce&le nw~ Fme Øekeâej ØemleeJevee ceWmeb0je0 Decesefjkeâe kesâ je°heefle leLee ueeskeâleb$e kesâ cegKej meceLe&keâ DeyeÇenceefuebkeâve keâer ‘pevelee Éeje, pevelee kesâ efueS, pevelee keâe Meemeve’ pewmeerheefJe$e YeeJevee keâes hetjer lejn Deelcemeele efkeâÙee ieÙee nw~

42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 1976 Éeje mebefJeOeeve keâerØemleeJevee ceW hebLe efvejhes#e Meyo keâes peesÌ[e ieÙee nw~ Fmekeâe DeeMeÙe Ùennw efkeâ jepÙe keâe Dehevee keâesF& hebLe DeLeJee Oece& veneR nesiee~ jepÙe meYeerceleeW keâe meceeve ™he mes Deeoj keâjsiee leLee efkeâmeer Yeer cele DeLeJeeefJeÛeejOeeje keâes ØeßeÙe veneR osiee~

ØemleeJevee mebefJeOeeve keâe Skeâ Yeeie nw, efkeâvleg Jen vÙeeÙe ÙeesiÙe veneR nw~


Yeejle Skeâ ieCeleb$e nw, Fmekeâe DeLe& nw —Yeejle ceW JebMeevegieleMeemeve veneR nw

Yeejle kesâ keâuÙeeCekeâejer jepÙe nesves keâe efJeÛeej heeÙee peelee nw—mebefJeOeeve keâer ØemleeJevee/jepÙe kesâ

veerefle-efveosMekeâ lelJeeW ceW

YeejleerÙe mebefJeOeeve keâer ØemleeJevee ceW efpeve DeeoMeeX SJeb GösMÙeeW keâer™hejsKee oer ieF& nw, Gmekeâer JÙeeKÙee keâer ieF& nw

—mebefJeOeeve kesâ hee" ceW keâneR veneR

keâewve Yeejle keâes Oece&-efvejhes#e jepÙe JeefCe&le keâjlee nw?—mebefJeOeeve keâer ØemleeJevee

YeejleerÙe mebefJeOeeve keâer GösefMekeâe ceW heefjJele&ve efkeâÙee ieÙee Lee—42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 1976 Éeje

26 peveJejer, 1950 kesâ yeeo Yeejle nw—Skeâ mebØeYeglee mebheVe Øepeeleebef$ekeâ ieCeleb$e

Yeejle keâe mebefJeOeeve DeheveeÙee ieÙee Lee —mebefJeOeeve meYee Éeje YeejleerÙe mebefJeOeeve keâer ØemleeJevee ceW Yeejle keâes efkeâme ™he ceW JeefCe&le

efkeâÙee ieÙee nw? —mebhetCe& ØeYeglJe mebheVe meceepeJeeoerhebLe efvejhes#e, ueeskeâleb$eelcekeâ ieCejepÙe

efkeâme mebefJeOeeve mebMeesOeve Éeje ØemleeJevee ceW ‘meceepeJeeoer’, ‘hebLeefvejhes#e’leLee ‘je°^ keâer DeKeb[lee’ Meyo peesÌ[s ieS?

—42Jeeb mebMeesOeve, 1976


3. mebIe Deewj Gmekeâe jepÙe #es$e(Union and It's Territory)

‘‘Yeejle mebIe’’ keâe leelheÙe& ‘‘Yeejle keâe jepÙe #es$e’’ mes efYeVe nw~ mebIe ceW kesâJeue Jes jepÙe nQ, pees mebIeelcekeâ JÙeJemLee kesâ meomÙe kesâ ™he ceW nQDeewj Meefòeâ kesâ efJelejCe ceW pees mebIe kesâ efnmmesoej nQ~ ‘‘Yeejle kesâ jepÙe #es$e’’ kesâ Debleie&le Jen mecemle jepÙe #es$e nQ, efpeme hej lelmeceÙe Yeejle keâerØeYeglee keâe efJemleej nw~ mebIe jepÙe #es$e, kesâvõMeeefmele ØeosMe nQ, efpevekeâe Meemeve je°^heefle Éeje efveÙegòeâ ØeMeemekeâ kesâ ceeOÙece mes je°^heefle Ûeueeles nQ~

efheÚues 15 Je<eeX kesâ SSC kesâ ØeMve he$eeW ceW ‘‘mebIe Deewj Gmekeâe jepÙe #es$e’’

Yeejle keâe mebefJeOeeve osMe keâes efkeâme ™he ceW JeefCe&le keâjlee nw?—jepÙeeW keâe mebIe

(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 1999/2000)

Meemeve keâer mebIeerÙe ØeCeeueer efkeâme DeefOeefveÙece kesâ Debleie&le keâer ieF&Leer? —ieJeve&ceWš Dee@heâ FefC[Ùee Skeäš, 1935


mebefJeOeeve kesâ DevegÛÚso-I ceW Yeejle keâes keäÙee keâne ieÙee?—jepÙeeW keâe mebIe

(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee 2002)

veÙee jepÙe yeveeves Ùee Jele&ceeve jepÙeeW keâer meerceeSb yeoueves keâe DeefOekeâejefkeâmekeâes nw? —mebmeo keâes

(ueesDej ef[Jeerpeve keäueke&â (L.D.C.)hejer#ee, 2005)

jepÙe hegveie&"ve DeeÙeesie keâer efmeheâeefjMeeW kesâ Devegmeej YeejleerÙe jepÙeeWkeâe JÙeehekeâ hegveie&"ve keâye hetje efkeâÙee ieÙee Lee?—1956 F&. ceW

(mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2008)

keâewve mee jepÙe Yeejle keâe mebjef#ele jepÙe nw? —efmeefkeäkeâce(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

Yee<eeÙeer DeeOeej hej Yeejle ceW henuee jepÙe keâewve mee yeveeÙee ieÙee?—DeevOeÇ ØeosMe

(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

ue#eÉerhe mecetn keâe cegKÙeeueÙe keâneb nw? —keâeJeejòeer(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

Yeejle ceW jepÙeeW keâer meerceeDeeW keâes yeoueves keâe DeefOekeâej efkeâmekesâ heemenw? —mebmeo

(mšsvees«eeHeâj «es[ [er hejer#ee, 2013)

efJeefMe° leLÙe : ‘‘mebIe Deewj Gmekeâe jepÙe #es$e’’

mebefJeOeeve kesâ DevegÛÚso 1 ceW Yeejle keâes Fbef[Ùee (India) mebyeesefOelekeâjles ngS keâne ieÙee nw efkeâ Ùen jepÙeeW keâe mebIe (union) nesiee~

Yeejle mebIe keâer mebmeo DevegÛÚso 2 kesâ Devegmeej mebIe ceW veS jepÙeeW keâeØeJesMe DeLeJee Gmekeâer mLeehevee keâj mekeâleer nw~

DevegÛÚso 3 kesâ Devegmeej mebmeo efJeefOe Éeje-

(i) efkeâmeer jepÙe mes Gmekeâe jepÙe #es$e Deueie keâjkesâ DeLeJee oes ÙeeDeefOekeâ jepÙeeW keâes Ùee jepÙeeW kesâ Yeeie keâes efceueekeâj DeLeJee efkeâmeer jepÙe

#es$e keâes efkeâmeer jepÙe kesâ Yeeie kesâ meeLe efceueekeâj veS jepÙe keâe efvecee&Ce keâjmekesâieer~ meeLe ner—

(ii) efkeâmeer jepÙe keâe #es$e yeÌ{e mekesâieer~

(iii) efkeâmeer jepÙe keâe #es$e Ieše mekesâieer~

(iv) efkeâmeer jepÙe #es$e keâer meerceeDeeW ceW heefjJele&ve keâj mekesâieer~

(v) efkeâmeer jepÙe kesâ veece ceW heefjJele&ve keâj mekesâieer~

Jele&ceeve efmLeefle (Yeejle mebIe : 28 jepÙe)

1. DeebOeÇ ØeosMe 8. ceneje°^ 15. peccet-keâMceerj 22. efmeefkeäkeâce2. Demece 9. keâvee&škeâ 16. veieeueQ[ 23. efcepeesjce3. efyenej 10. Deesef[Mee 17. nefjÙeeCee 24. De®CeeÛeue ØeosMe4. iegpejele 11. hebpeeye 18. efnceeÛeue ØeosMe 25. ieesJee5. kesâjue 12. jepemLeeve 19. ceefCehegj 26. ÚòeermeieÌ{6. ceOÙe ØeosMe 13. Gòej ØeosMe 20. ef$ehegje 27. GòejeKeC[7. leefceuevee[g 14. he0 yebieeue 21. cesIeeueÙe 28. PeejKeC[

mebIe jepÙe #es$e : 7

1. Deb[ceeve efvekeâesyeej Éerhe mecetn 2. Ûeb[erieÌ{ 3. oeoj SJeb veeiej nJesueer 4. oceve SJeb oerJe5. efouueer 6. ue#eÉerhe 7. heg[gÛesjer


YeejleerÙe jepÙeeW keâe Yee<eeF& DeeOeej hej hegveie&"ve efkeâÙee ieÙee Lee—1956 ceW

YeejleerÙe mebefJeOeeve Yeejle keâe JeCe&ve efkeâme ™he ceW keâjlee nw?—jepÙeeW keâe mebIe


4. veeieefjkeâlee(Citizenship)

efkeâmeer Yeer mebØeYeg je°^ Ùee osMe ceW efveJeeme keâjves Jeeueer pevemebKÙee keâes oes JeieeX ceW DeLee&led veeieefjkeâ Deewj efJeosMeer ceW efJeYeeefpele efkeâÙee pee mekeâleenw~ leovegmeej veeieefjkeâ kesâJeue Jener JÙeefòeâ nesiee Ùee neslee nw, efpemes jepÙe keâer Deesj mes meYeer veeieefjkeâ Deewj jepeveereflekeâ DeefOekeâej Øeoeve efkeâS peeles nQ~ÙeÅeefhe mebIeelcekeâ Meemeve Jeeues keâefleheÙe je°^eW pewmes efkeâ Decesefjkeâe, efmJešdpejuewC[ ceW oesnjer veeieefjkeâlee keâe ØeeJeOeeve nw, leLeeefhe Yeejle ceW meYeer YeejleerÙeveeieefjkeâeW kesâ efueS Fkeânjer veeieefjkeâlee keâe ØeeJeOeeve nw~ YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ Yeeie-3 ceW DevegÛÚso 15, 16, 19, 29, Deewj 30 kesâ Debleie&leØeehle cetue DeefOekeâej kesâJeue YeejleerÙe veeieefjkeâeW keâes ner Øeehle nQ~ %eeleJÙe nw efkeâ kegâÚ heefjefmLeefleÙeeW ceW veeieefjkeâlee kesâ DeheJeeo mes mebyebefOele efJe<eÙe ceWkeâevetve yeveeves keâe Skeâcee$e DeefOekeâej mebIe keâer mebmeo keâes ‘‘DevegÛÚso-16(3)’’ kesâ Debleie&le Øeehle nw~

efheÚues 15 Je<eeX kesâ SSC kesâ ØeMve he$eeW ceW ‘‘veeieefjkeâlee ’’

Skeâ JÙeefòeâ veeieefjkeâlee kesâ DeefOekeâej kewâmes Kees mekeâlee nw?—Ùeefo Jen otmejs jepÙe keâer veeieefjkeâlee ues ueslee nw~(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

YeejleerÙe mebefJeOeeve ceW veeieefjkeâlee kesâ ØeeJeOeeve keâye ueeiet ngS?—1949 F&.

(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee. hejer#ee, 2013)

YeejleerÙe mebefJeOeeve keâe keâewve-mee DevegÛÚso mebmeo keâes veeieefjkeâlee keâeDeefOekeâej efJeefveÙeefcele keâjves keâer Meefòeâ oslee nw?

—DevegÛÚso 11(ceušer še@efmkebâie mše@heâ (M.T.S.) hejer#ee, 2014)

efJeefMe° leLÙe ‘‘veeieefjkeâlee’’

mebefJeOeeve kesâ DevegÛÚso 5-11 ceW veeieefjkeâlee mebyebOeer GheyebOe efoS ieS nQ~ mebefJeOeeve kesâ DevegÛÚso 5 ceW mebefJeOeeve kesâ ØeejbYe nesves kesâ meceÙe keâer

veeieefjkeâlee keâer JÙeeKÙee keâer ieÙeer nw~ Fme DevegÛÚso kesâ Devegmeej-(i) pees Yeejle kesâ jepÙe kesâ #es$e ceW pevcee Lee,

(ii) pees mebefJeOeeve ueeiet nesves kesâ "erkeâ hetJe& keâce mes keâce 5 Je<e& lekeâYeejle kesâ jepÙe #es$e keâe ceecetueer leewj hej efveJeemeer jne nes,(iii) efpemekesâ ceelee-efhelee ceW mes keâesF& Skeâ Yeejle kesâ jepÙe #es$e ceW pevceeLee, Yeejle keâe veeieefjkeâ mecePee peeÙesiee~

5. cetue DeefOekeâej(Fundamental Rights)

Jele&ceeve meceÙe ceW Ssmee ceevee peelee nw efkeâ jepÙe keâer Meefòeâ hej Ssmes efveÙeb$eCe mLeeefhele efkeâS peeves ÛeeefnS, efpevemes jepÙe veeieefjkeâeW hej ceveceeveerMeefòeâ keâe ØeÙeesie ve keâj mekesâ~ jepÙe keâer Meefòeâ hej Ssmes ØeefleyebOe ceewefuekeâ DeefOekeâejeW kesâ ceeOÙece mes ner ueieeS pee mekeâles nQ~ Fmeer yeele keâes Âef° ceWjKekeâj øeâebme, Decesefjkeâe, Deeefo osMeeW kesâ mebefJeOeeveeW ceW ceewefuekeâ DeefOekeâejeW keâes mLeeve efoÙee ieÙee nw~ heeÙeueer kesâ Devegmeej, ‘‘ceewefuekeâ DeefOekeâej Skeâner meceÙe hej MeemekeâerÙe Meefòeâ mes JÙeefòeâ mJeelev$Ùe keâer j#ee keâjles nQ Deewj MeemekeâerÙe Meefòeâ Éeje JÙeefòeâ mJeelev$Ùe keâes meerefcele keâjles nQ~ Fme Øekeâejceewefuekeâ DeefOekeâej JÙeefòeâ Deewj jepÙe kesâ yeerÛe meecebpemÙe mLeeefhele keâj je°^erÙe Skeâlee Deewj Meefòeâ ceW Je=efæ keâjles nQ~’’ YeejleerÙe mebefJeOeeve meYee kesâmeomÙeeW ves efyeÇefšMe Meemeve kesâ DelÙeeÛeej ØelÙe#e ™he ceW osKes Les Deewj yengleeW kesâ Éeje Fve DelÙeeÛeejeW keâer YeÙeevekeâlee mJeÙeb DevegYeJe keâer ieF& Leer~ ÙenerkeâejCe Lee efkeâ [e@. Decyes[keâj ves keâne Lee—‘‘Yeejle ceW Fve DeefOekeâejeW keâes efJeOeeveceC[ue Ùee mejkeâejeW keâer FÛÚe hej ÚesÌ[ osvee GefÛele veneR nw,keäÙeeWefkeâ Yeejle ceW ueeskeâleb$e Deye lekeâ hetCe& ™he mes hevehe veneR heeÙee nw, FmeefueS Fve DeefOekeâejeW keâes mebefJeOeeve ceW jKe efoÙee ieÙee~’’

efheÚues 15 Je<eeX kesâ SSC kesâ ØeMve he$eeW ceW ‘‘cetue DeefOekeâej’’

Ùeefo efkeâmeer ceveg<Ùe keâes mebÛeeueve keâer mJeleb$elee veneR oer peeleer nw, leesFmekeâe DeLe& keâewve meer mJeleb$elee mes JebefÛele keâjvee nw?

—veeieefjkeâ mJeleb$elee(mšsvees«eeheâj («es[-[er) hejer#ee, 1998)

YeejleerÙe veeieefjkeâeW kesâ ceewefuekeâ DeefOekeâej efoS ieS nQ?—mebefJeOeeve kesâ Yeeie-III ceW

(ueesDej ef[Jeerpeve keäueke&â (L.D.C) hejer#ee, 1998)

ceewefuekeâ DeefOekeâejeW keâes ueeiet keâjves kesâ efueS efkeâmeer vÙeeÙeeueÙe ÉejekeäÙee peejer efkeâÙee peelee nw? —meceeosMe (efjš)


efkeâme ceewefuekeâ DeefOekeâej keâes [e@. yeer.Deej. Decyes[keâj ves ‘‘mebefJeOeevekeâe ùoÙe SJeb Deelcee’’ keâer meb%ee oer?

—mebJewOeeefvekeâ GheÛeejeW keâe DeefOekeâej(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2001)

efkeâme ÙeeefÛekeâe (efjš kesâ DeOeerve efkeâmeer keâce&Ûeejer keâes Ssmeer keâeÙe&Jeenerkeâjves mes jeskeâe pee mekeâlee nw, efpemekesâ efueS Jen mejkeâejer leewj hejnkeâoej veneR nw? —DeefOekeâej-he=ÛÚe efjš


Yeejle kesâ mebefJeOeeve ceW ceewefuekeâ DeefOekeâej—cetue mebefJeOeeve kesâ efnmmes Les(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2002)

Yeejle kesâ mebefJeOeeve ceW ‘‘mebJewOeeefvekeâ GheÛeej keâe DeefOekeâej’’ efkeâme


DevegÛÚso ceW efoÙee ieÙee nw? —DevegÛÚso 32(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2002)

veewkeâefjÙeeW Deewj Mewef#ekeâ mebmLeeDeeW ceW meceepe kesâ keâcepeesj Jeie& kesâ efueSDeej#eCe GheueyOe keâjeves nsleg keWâõ mejkeâej keâes mebefJeOeeve keâe keâewve meeØeeJeOeeve DeefOekeâej oslee nw? —DevegÛÚso 16

(keâj meneÙekeâ (šwkeäme DeefmemšWš) hejer#ee, 2004)

YeejleerÙe mebefJeOeeve keâe keâewve mee DevegÛÚso veeieefjkeâeW keâes keâevetve kesâmeeceves meceevelee Deewj keâevetveeW keâer meceeve megj#ee keâes ieejbšer oslee nw?

—DevegÛÚso 14(C.P.O. (meye-Fbmheskeäšme&) hejer#ee, 2005)

YeejleerÙe mebefJeOeeve keâe DevegÛÚso-19 Øeoeve keâjlee nw?—mJeleb$eleeDeeW keâes

(C.P.O. (meye-Fbmheskeäšme&) hejer#ee, 2005)

ceewefuekeâ DeefOekeâejeW keâes megefveef§ele keâjves keâer efpeccesoejer efkeâmekeâes meeQheerieF& nw? —GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeW Deewj GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe keâes(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2006)

efkeâmeer Oece& efJeMes<e kesâ mebJeOe&ve kesâ efueS keâjeW kesâ Yegieleeve keâes DeefveJeeÙe&leemes cegefòeâ keâer ieejCšer mebefJeOeeve kesâ efkeâme DevegÛÚso ceW efoÙee ieÙee nw?

—DevegÛÚso 27(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2006)

YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ Devegmeej ‘peerJeve keâe DeefOekeâej’ kewâmee DeefOekeâejnw? —ceewefuekeâ DeefOekeâej


cetueYetle DeefOekeâejeW keâer metÛeer ceW mes efkeâme mebefJeOeeve mebMeesOeve Éeje‘‘mecheefòe kesâ DeefOekeâej’’ keâes nšeÙee ieÙee? —44Jeeb mebMeesOeve

([eše SCš^er Dee@hejsšj (D.E.O.) hejer#ee, 2008)

mebefJeOeeve kesâ Debleie&le ‘‘efMe#ee keâe DeefOekeâej’’ kewâmee DeefOekeâej nw?—ceewefuekeâ DeefOekeâej

(neÙej meskesâC[jer (10±2) mlej hejer#ee, 2011)

efkeâmeer keâevetveer Deoeuele Éeje ueeiet efkeâÙee pee mekeâlee nw?—ceewefuekeâ DeefOekeâej keâes

(ceušer še@efmkebâie mše@heâ (M.T.S.) hejer#ee, 2011)

Jen keâewve meer efjš nw, pees kesâJeue efkeâmeer mejkeâejer heoeefOekeâejer kesâefJe®æ ueeiet keâer pee mekeâleer nw? —hejceeosMe

(mšsvees«eeheâj («es[-meer SJeb [er)hejer#ee, 2011)

cetue DeefOekeâejeW mes mebyebefOele ceeceuee nw?—ieesuekeâveeLe yeveece hebpeeye jepÙe (1967 F&.)

(ne@Ùej meskesâC[jer (10±2) mlej hejer#ee, 2011) YeejleerÙe mebefJeOeeve ceW cetueYetle DeefOekeâej efkeâme osMe kesâ meebefJeOeeve mes

efueÙes ieÙes Les? —Decesefjkeâe(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ

(MTS) hejer#ee, 2013) YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ Devegmeej mecheefòe keâe DeefOekeâej Deye keäÙee nw?

—efJeefOekeâ DeefOekeâej(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

metÛevee keâe DeefOekeâej efkeâme hej DeeOeeefjle nw?—Deveg0 19(S) kesâ Debleie&le veerefnle

yeeleeW keâes peeveves keâe DeefOekeâej(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

mebefJeOeeve keâer efkeâme Oeeje kesâ Debleie&le keâesF& Yeer JÙeefòeâ cetueYetleDeefOekeâejeW kesâ nveve keâe ceeceuee meerOes meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe ceW G"emekeâlee nw? —Oeeje 32(mebÙegòeâ neÙej meskeâC[jer (10±2) mlej hejer#ee, 2013)

YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ efkeâme DevegÛÚso ceW mejkeâejer jespeieej ceW veeieefjkeâeWkesâ efueS meceeve DeJemejeW keâe ØeeJeOeeve nw? —DevegÛÚso 16

(kesâvõerÙe hegefueme mebie"ve (CPO)Sme. DeeF&. hejer#ee, 2013 )

YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ efkeâme DevegÛÚso keâes [e@ yeer.Deej. Decyes[keâj vesYeejleerÙe mebefJeOeeve keâe ùoÙe Deewj Deelcee keâne?—DevegÛÚso 32

(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee. hejer#ee, 2013) YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ efkeâme DevegÛÚso kesâ Debleie&le meMeŒe yeueeW kesâ

meomÙeeW kesâ ceewefuekeâ DeefOekeâejeW keâes efJeMes<e ™he mes ØeefleyebefOele efkeâÙeepee mekeâlee nw? —DevegÛÚso 32

(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee. hejer#ee, 2013

ceewefuekeâ DeefOekeâejeW hej ÙeLeesefÛele ØeefleyebOe keâewve ueiee mekeâlee nw?—mebmeo

(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee. hejer#ee, 2013) YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ efkeâme DevegÛÚso Éeje Demhe=MÙelee (ÚgDeeÚtle)

keâes meceehle efkeâÙee ieÙee nw? —DevegÛÚso 17(kesâvõerÙe meMeŒe hegefueme yeue/efouueer

hegefueme Sme.DeeF&.hejer#ee, 2013)

efJeefMe° leLÙe ‘‘ceewefuekeâ DeefOekeâej’’

mebefJeOeeve kesâ cetue Øee™he ceW kegâue 7 ceewefuekeâ DeefOekeâejeW keâe GuuesKeefkeâÙee ieÙee Lee~

44JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve Éeje 1978 ceW mebheefòe kesâ DeefOekeâej mesmebyebefOele DevegÛÚso 19 (1) (Ûe) leLee DevegÛÚso 31 keâes efvejefmele keâjefoÙee ieÙee~

Fme Øekeâej mebheefòe kesâ DeefOekeâej keâes cetue DeefOekeâej keâer ßesCeer mes nšekeâj efJeefOekeâ DeefOekeâej keâer ßesCeer ceW jKeles ngS DevegÛÚso 300 (keâ) keâeme=peve efkeâÙee ieÙee~

Jele&ceeve ceW mebefJeOeeve Øeoòe cetue DeefOekeâejeW keâer mebKÙee 6 nw-1. meceevelee keâe DeefOekeâej - (Deveg. 14-18)~

2. efJeÛeejeW keâer DeefYeJÙeefòeâ keâer mJelev$elee keâe DeefOekeâej- (Deveg0 19-22)~3. Mees<eCe mes j#ee keâe DeefOekeâej- (Deveg. 23-24)~4. Oeeefce&keâ mJeleb$elee keâe DeefOekeâej-(Deveg. 25-28)~5. mebmke=âefle Je efMe#ee mecyevOeer DeefOekeâej-(Deveg. 29-31)~6. mebJewOeeefvekeâ GheÛeejeW keâe DeefOekeâej-(Deveg. 32-35)~


Yeejle kesâ veeieefjkeâeW leLee iewj veeieefjkeâeW keâes Øeehle ceewefuekeâ DeefOekeâej

(ii) iewj veeieefjkeâeW keâes Yeer Øeehle ceewefuekeâ DeefOekeâejDevegÛÚso 14- efJeefOe kesâ mece#e meceevelee~DevegÛÚso 20- oes<e efmeæ kesâ mebyebOe ceW mebj#eCe~DevegÛÚso 21- ØeeCe SJeb owefnkeâ mJelev$elee~DevegÛÚso 23- ceeveJe JÙeeheej SJeb yeueeled ßece keâe Øeefle<esOe~DevegÛÚso 24- mebkeâšeheVe mLeeveeW hej yeeuekeâeW kesâ efveÙeespeve keâe

Øeefle<esOe~DevegÛÚso 25- Oeeefce&keâ mJelev$elee~DevegÛÚso 26- Oeeefce&keâ keâeÙeeX kesâ ØeyebOe keâer mJelev$elee~DevegÛÚso 27- efkeâmeer efJeMes<e Oece& keâer DeefYeJe=efæ keâer mJelev$elee~DevegÛÚso 28- efMe#eCe mebmLeeDeeW ceW Oeeefce&keâ Gheemevee ceW GheefmLele

nesves kesâ mebyebOe ceW mJelev$elee~

YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ Yeeie 3 ceW GefuueefKele meYeer ceewefuekeâDeefOekeâej Yeejle kesâ veeieefjkeâeW keâes Øeehle nQ~ FveceW mes keâefleheÙe DeefOekeâejcee$e veeieefjkeâeW kesâ efueS nQ, peyeefkeâ keâefleheÙe ceewefuekeâ DeefOekeâej iewjveeieefjkeâeW keâes Yeer efoS ieS nQ-(i) cee$e veeieefjkeâeW keâes Øeehle ceewefuekeâ DeefOekeâejDevegÛÚso 15- Oece&, cetueJebMe, peeefle, efuebie, pevce mLeeve kesâ DeeOeej

hej efJeYeso keâe Øeefle<esOe~DevegÛÚso 16- veewkeâefjÙeeW ceW DeJemej keâer meceevelee~DevegÛÚso 19- Jeekeâd SJeb DeefYeJÙeefòeâ keâer mJeleb$elee~DevegÛÚso 29- DeuhemebKÙekeâ JeieeX kesâ efnleeW keâe mebj#eCeDevegÛÚso 30- DeuhemebKÙekeâeW Éeje efMe#eCe mebmLeeDeeW keâer mLeehevee

SJeb ØeMeemeve~

ceewefuekeâ DeefOekeâej (Fundamental Rights): leLÙeelcekeâ meejCeer

mecelee keâe DeefOekeâej mJelev$elee keâe DeefOekeâej Mees<eCe kesâ efJe™æ Oece& keâer mJeleb$elee mebmke=âefle Deewj efMe#ee mebJewOeeefvekeâ GheÛeejeWDeefOekeâej keâe DeefOekeâej mebyebOeer DeefOekeâej keâe DeefOekeâej

(i) efJeefOe kesâ mece#e (i) Jeekeâd SJeb DeefYeJÙeefòeâ (i) ceeveJe kesâ ogJÙee&heej (i) Deble:keâjCe keâer (i) DeuhemebKÙekeâeW (i) meYeer heebÛeeWmecelee leLee efJeefOe keâer mJelev$elee, meccesueve SJeb yeueeled ßece keâe leLee Oece& kesâ DeyeeOe keâes Deheveer Yee<ee ceewefuekeâ DeefOekeâejeWkeâe meceeve mebj#eCe mebiece, efJeÛejCe, Je=efòe, Øeefle<esOe (DevegÛÚso ™he mes ceeveves keâer efueefhe leLee mebmke=âefle keâes vÙeeÙeeueÙe Éeje(DevegÛÚso 14)~ SJeb efveJeeme keâer mJeleb$elee 23) mJeleb$elee (DevegÛÚso keâes yeveeS jKeves ØeJeefle&le keâjeves keâe(ii) Oece&, peeefle, (DevegÛÚso 19)~ (ii) mebkeâšeheVe mLeueeW 25)~ keâer mJeleb$elee DeefOekeâej~ vÙeeÙeeueÙeJebMe Deeefo kesâ DeeOeej (ii) DehejeOeeW kesâ efueS ceW yeeuekeâeW kesâ (ii) Oeeefce&keâ keâeÙeeX (DevegÛÚso 29)~ Éeje yeboerhej efJeYeso keâe oes<e efmeefæ kesâ mebyebOe ceW efveÙeespeve keâe kesâ ØeyebOe keâer mJeleb$elee (ii) efMe#ee mebmLeeDeeW ØelÙe#eerkeâjCe,Øeefle<esOe (DevegÛÚso mebj#eCe (DevegÛÚso20)~ Øeefle<esOe (DevegÛÚso (DevegÛÚso 26)~ keâer mLeehevee leLee hejceeosMe, Øeefle<esOe,(15) (iii) ØeeCe SJeb owefnkeâ 24)~ (iii) efkeâmeer efJeefMe° ØeMeemeve keâjves keâe GlØes<eCe leLee(iii) ueeskeâ efveÙeespeve mJeleb$elee (DevegÛÚso21)~ Oece& keâer DeefYeJe=efæ DeefOekeâej (DevegÛÚso DeefOekeâej he=ÛÚeceW DeJemejeW keâer mecee- (iv) kegâÚ oMeeDeeW ceW kesâ efueS keâjeW kesâ 30)~ veecekeâ ØeuesKe peejervelee (DevegÛÚso 16)~ efiejheäleejer SJeb efvejesOe mes meboeÙe mebyebOe ceW keâjJeeS pee mekeâles nQ(iv) Demhe=MÙelee keâe mebj#eCe (DevegÛÚso22)~ mJeleb$elee (DevegÛÚso (DevegÛÚso 32)~Deble (DevegÛÚso 17)~ (27)~(v) GheeefOeÙeeW keâe Deble (iv) efMe#ee mebmLeeDeeW(DevegÛÚso 18)~ ceW Oeeefce&keâ Gheemevee ceW

GheefmLele nesves kesâ mebyebOeceW mJelev$elee (DevegÛÚso 28)~

ØeuesKe : leLÙeelcekeâ meejCeer

ØeuesKe Øekeâej DeeJesove keâewve keâj efpemekesâ efJe®æ peejer peejer efkeâS peeves keâer efmLeeflemekeâlee nw efkeâÙee peelee nw

yeboer ØelÙe#eerkeâjCe meeceevÙe heerefÌ[le JÙeefòeâ keâer Deesj mes efve™æ keâjves Jeeueer jepÙe JÙeefòeâ keâes efve®æ efkeâS peeves(Habeas corpus) keâesF& Yeer meefnle keâesF& Yeer SpeWmeer kesâ yeeohejceeosMe meeceevÙe heerefÌ[le JÙeefòeâ ueeskeâ DeefOekeâejer, mejkeâejer efveiece, mebyebefOele ke=âlÙe ueeskeâ DeefOekeâejer(Mandamus) vÙeeefÙekeâ DeefOekeâejer keâe efJeefOekeâ keâle&JÙe nesvee ÛeeefnSØeefle<esOe vÙeeefÙekeâ heerefÌ[le JÙeefòeâ DeOeervemLe vÙeeÙeeueÙe, DeOe& vÙeeefÙekeâ $egefš nesves kesâ hetJe&(Prohibition) vÙeeefÙekeâ DeefOekeâejerGlØes<eCe vÙeeefÙekeâ heerefÌ[le JÙeefòeâ DeOeervemLe vÙeeÙeeueÙe, DeOe& vÙeeefÙekeâ $egefš nesves kesâ heMÛeeled(Certiorari) vÙeeefÙekeâ DeefOekeâejerDeefOekeâej he=ÛÚe meeceevÙe keâesF& Yeer JÙeefòeâ ueeskeâ DeefOekeâejer ueeskeâ DeefOekeâejer keâes efJeefOekeâ(Quo warranto) ™he mes heo OeejCe keâe DeefOekeâej

veneR nesvee ÛeeefnS~


mebJewOeeefvekeâ GheÛeejeW keâe DeefOekeâej(Right to Constitutional Remedies)

DevegÛÚso 32-35 ceW efoS ieS mebJewOeeefvekeâ GheÛeejeW kesâ DeefOekeâej kesâÉeje ceewefuekeâ DeefOekeâejeW keâes vÙeeÙeeueÙe Éeje ØeJele&veerÙe yeveeÙee ieÙeenw~

Fve DevegÛÚsoeW keâes [e@. YeercejeJe Decyes[keâj Éeje mebefJeOeeve keâer Deelceekeâne ieÙee nw~

Fve DevegÛÚsoeW kesâ Debleie&le vÙeeÙeeueÙe ØeuesKe (writ) peejer keâj Deveglees<eØeoeve keâjlee nw~

DevegÛÚso 352 kesâ Devleie&le Ieesef<ele Deeheele keâeueerve efmLeefle ceW DevegÛÚso21 Deewj 22 keâe efveuecyeve veneR neslee, efkeâvleg DevegÛÚso 19 keâe efveuecyevemJele: nes peelee nw~

DevegÛÚso 32 keâe efveuecyeve mebefJeOeeve Éeje DevÙeLee GheyebefOele efkeâSpeeves kesâ Deefleefjòeâ veneR efkeâÙee pee mekeâlee nw~

metÛevee keâe DeefOekeâej (Right to Information)

ÙeÅeefhe metÛevee keâe DeefOekeâej efJeefOekeâ DeefOekeâej nw, leLeeefhe Fmes meJeexÛÛevÙeeÙeeueÙe ves mebefJeOeeve kesâ DevegÛÚso 19(1-keâ) kesâ Debleie&le meefVeefnleceevee nw~

veeieefjkeâeW keâes efkeâmeer Yeer mejkeâejer DeLeJee meeJe&peefvekeâ Øeefle‰eve mesmetÛevee Øeehle keâjves keâe DeefOekeâej metÛevee DeefOekeâej DeefOeefveÙece 2005kesâ Debleie&le efkeâÙee ieÙee nw~

keâesF& Yeer veeieefjkeâ efveOee&efjle Megukeâ pecee keâjkesâ efkeâmeer Yeer ueeskeâDeefOekeâejer mes mebyebefOele metÛevee 30 efoveeW kesâ Deboj efueefKele ™he ceWØeehle keâj mekeâlee nw~

metÛevee ve Øeehle nesves hej jepÙe metÛevee DeeÙeesie leoghejeble kesâvõerÙemetÛevee DeeÙeesie mes efMekeâeÙele (Deheerue) keâer pee mekeâleer nw~

veeieefjkeâeW keâe Ùen DeefOekeâej osMe keâer megj#ee, JewosefMekeâ mebyebOeeW hej heÌ[vesJeeues ØeYeeJeeW, ieghleÛej yÙetjes FlÙeeefo kesâ ceeceueeW ceW ØeefleyebefOele nw~

efJeefMe° leLÙe ‘‘cetue DeefOekeâej’’

YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ efkeâme Deveg. ceW Øesme keâer mJeleb$elee Debleefve&efnlenw? —Deveg. 19(1)keâ

mebefJeOeeve kesâ efkeâme DevegÛÚso Éeje efmeKeeW Éeje ke=âheeCe OeejCe keâjveeOeeefce&keâ mJeleb$elee keâe Debie ceevee ieÙee nw? —Deveg. 25

cetue DeefOekeâejeW kesâ Debleie&le veneR Deelee nw—mebheefòe keâe DeefOekeâej/metÛevee keâe DeefOekeâej

YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ keâewve mes DevegÛÚso ceW efkeâmeer Yeer ™he ceW‘Demhe=MÙelee efve<esOe’ keâe ØeeJeOeeve nw? —DevegÛÚso 17

mebheefòe keâe DeefOekeâej Skeâ —JewOeeefvekeâ DeefOekeâej nw(DevegÛÚso 300keâ)

YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ DevegÛÚso 25 keâe mebyebOe nw—Oece& keâer mJeleb$elee kesâ DeefOekeâej mes

YeejleerÙe mebefJeOeeve keâe keâewve mee DevegÛÚso DeuhemebKÙekeâeW keâes Deheveerhemebo keâer efMe#eCe mebmLeeDeeW keâes mLeeefhele SJeb mebÛeeefuele keâjves keâe

DeefOekeâej Øeoeve keâjlee nw? —DevegÛÚso 30

keâewve mes DeefOekeâej YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ DevegÛÚso 32 kesâ Debleie&leØeJeefle&le efkeâS pee mekeâles nQ? —ceewefuekeâ DeefOekeâej

YeejleerÙe mebefJeOeeve keâe keâewve mee DevegÛÚso JÙeefòeâ kesâ efJeosMe Ùee$ee kesâDeefOekeâej keâes mebj#eCe Øeoeve keâjlee nw? —DevegÛÚso 21

(ØeeCe Je owefnkeâ mJeleb$elee keâe DeefOekeâej)

YeejleerÙe mebefJeOeeve keâe keâewve mee DevegÛÚso efJeOeeÙeve meòee hej hetCe&efveÙeb$eCe ueieelee nw? —DevegÛÚso 14

(efJeefOe kesâ mece#e mecelee)

mebefJeOeeve kesâ DevegÛÚso 13 keâe cegKÙe GösMÙe efkeâmekesâ meboYe& ceWmebefJeOeeve keâer meJeexÛÛelee megefveef§ele keâjvee nw?

—ceewefuekeâ DeefOekeâej

Yeejle keâe mebefJeOeeve mhe°le: Øesme keâer Deepeeoer keâer JÙeJemLee veneR keâjlee,efkebâleg Ùen Deepeeoer Debleefve&efnle nw—Deveg. 19(1)keâ ceW

6. jepÙe keâer veerefle kesâ efveosMekeâ lelJe(Directive Principles of State Policy)

YeejleerÙe mebefJeOeeve keâer Skeâ ØecegKe efJeMes<elee veerefle efveoxMekeâ lelJe nQ~ efJeMJe kesâ DevÙe osMeeW kesâ mebefJeOeeveeW ceW DeeÙejuewC[ kesâ mebefJeOeeve keâesÚesÌ[keâj DevÙe efkeâmeer osMe kesâ mebefJeOeeve ceW Fme Øekeâej kesâ lelJe veneR nQ~ mebefJeOeeve efvecee&leeDeeW keâe ue#Ùe Yeejle ceW ueeskeâ keâuÙeeCekeâejer jepÙe keâermLeehevee Lee Deewj FmeefueS GvneWves veerefle efveoxMekeâ lelJeeW ceW Ssmeer yeeleeW keâe meceeJesMe efkeâÙee, efpevnW keâeÙe&™he ceW heefjCele efkeâS peeves hej Skeâ ueeskeâkeâuÙeeCekeâejer jepÙe keâer mLeehevee mebYeJe nes mekeâleer nw~ YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ Yeeie 4 ceW DevegÛÚso 36 mes 51 lekeâ jepÙe kesâ veerefle kesâ efveosMekeâ lelJekeâe GuuesKe nw~

efheÚues 15 Je<eeX kesâ SSC kesâ ØeMve he$eeW ceW ‘‘jepÙe kesâ veerefle kesâ efveosMekeâ lelJe’’

ogefveÙee kesâ efkeâme osMe mes YeejleerÙe mebefJeOeeve ceW ‘‘jepÙe kesâ veerefleefveosMekeâ efmeæeble’’ keâer mebkeâuhevee keâes Debieerkeâej efkeâÙee ieÙee?

—DeeÙejuewC[(C.P.O. (meye-Fbmheskeäšme&) hejer#ee 2003/ S.A.S.A.

hejer#ee, 2010/(neÙej meskesâC[jer (10±2) mlej hejer#ee,2011)

‘‘jepÙe kesâ veerefle efveosMekeâ efmeæeble’’ kesâ meeLe YeejleerÙe mebefJeOeeve keâekeâewve mee Yeeie mebyebefOele nw? —Yeeie-IV(meskeäMeve Dee@heâermeme& (keâeceefMe&Ùeue Dee@ef[š) hejer#ee, 2008)

Yeejle kesâ mebefJeOeeve keâe keâewve mee DevegÛÚso Yeejle keâes keâuÙeeCekeâejerjepÙe Ieesef<ele keâjves mes mebyebefOele nw? —DevegÛÚso 39

(mšsvees«eeheâj («es[-meer SJeb [er) hejer#ee, 2011)


YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ efkeâme Yeeie ceW meeceeefpekeâ SJeb Deee|Lekeâ ueeskeâleb$ekeâes megefveef§ele efkeâÙee ieÙee nw?—jepÙe veerefle kesâ efveoxMekeâ efmeæevle

(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS)hejer#ee, 2013)

YeejleerÙe mebefJeOeeve keâe keâewve mee DevegÛÚso Ùen efveOee&efjle keâjlee nw efkeâjepekeâerÙe veerefle kesâ efveoxMekeâ efmeæevle efkeâmeer vÙeeÙeeueÙe Éeje ueeiet veneR

efkeâS pee mekeâles? —DevegÛÚso 37(mebÙegòeâ neÙej meskeâC[jer (10±2)

mlej hejer#ee, 2013)

Yeejle kesâ mebefJeOeeve ceW Meeefceue jepÙe veerefle kesâ efveoxMekeâ efmeæevleeW keâerDeJeOeejCee efkeâmekesâ mebefJeOeeve mes ueer ieF& Leer? —DeeÙejueQ[

(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee0 hejer#ee, 2013)

efJeefMe° leLÙe ‘‘jepÙe kesâ veerefle efveosMekeâ lelJe’’

mebefJeOeeve kesâ Yeeie 4 ceW DevegÛÚso 36-51 kesâ Devleie&le jepÙe kesâ veerefleefveosMekeâ lelJeeW keâe JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~

veerefle efveosMekeâ lelJeeW mes DeeMeÙe Gve efmeæevleeW mes nw, efpevnW jepÙe DeheveerveerefleÙeeW kesâ efveOee&jCe ceW DeeOeejYetle mLeeve Øeoeve keâjsiee~

mebefJeOeeve ceW veerefle efveosMekeâ lelJeeW keâe efJeÛeej DeeÙejuewC[ kesâ mebefJeOeevemes efueÙee ieÙee nw~

veerefle efveosMekeâ lelJeeW keâes JewOeeefvekeâ Meefòeâ veneR Øeehle nw, DeLee&le FmesvÙeeÙeeueÙe Éeje ueeiet veneR keâjeÙee pee mekeâlee nw~

ceewefuekeâ DeefOekeâej vÙeeÙe ÙeesiÙe nQ, peyeefkeâ veerefle efveosMekeâ lelJeeW keâesvÙeeÙeeueÙe Éeje ØeJeefle&le veneR keâjeÙee pee mekeâlee~

ceewefuekeâ DeefOekeâej keâe GheÙeesie veeieefjkeâeW Éeje efkeâÙee peelee nw, peyeefkeâveerefle efveosMekeâ lelJe jepÙeeW kesâ efueS nw~

ceewefuekeâ DeefOekeâejeW keâe mhe° SJeb efveefMÛele GuuesKe efkeâÙee ieÙee nw,peyeefkeâ veerefle efveosMekeâ lelJeeW ceW meeceevÙe GösMÙe SJeb efmeæevleeW keâerÛeÛee& keâer ieÙeer nw~

42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve Éeje peesÌ[s ieS veerefle efveosMekeâ lelJe

heÙee&JejCe SJeb JevÙe peerJe mebj#eCe (Deveg0 48 keâ)

yeeuekeâeW, DeuheJeÙemkeâeW keâes Mees<eCe mes yeÛeevee leLee mJemLe efJekeâeme keâeDeJemej heeves keâe DeefOekeâej (Deveg0 39 (Ûe))

meceeve vÙeeÙe SJeb efve:Megukeâ efJeefOekeâ meneÙelee Øeehle keâjves keâe DeefOekeâej(Deveg. 39keâ)

GÅeesieeW kesâ ØeyebOe ceW keâce&keâejeW keâer menYeeefielee (Deveg. 43keâ)

44JeW mebefJeOeeve Éeje peesÌ[s ieS lelJe

efJeefYeVe JÙeJemeeÙeeW ceW ueies ngS ueesieeW kesâ mecetneW kesâ ceOÙe Øeefle‰e,megefJeOeeDeeW, Deewj DeJemejeW keâer Demeceevelee keâes meceehle keâjves keâeØeÙeeme jepÙe keâjsiee~ (Deveg0 38 (2))

veerefle efveosMekeâ lelJeeW keâer Yeebefle cenlJe jKeves Jeeues DevÙe DevegÛÚso

DevegÛÚso 350 (keâ)- ØeeLeefcekeâ mlej hej ceele=Yee<ee ceW efMe#ee osvee

DevegÛÚso 351- efnoer Yee<ee keâes Øeeslmeenve osvee~


keâuÙeeCekeâejer jepÙe keâer mebkeâuhevee keâe meceeJesMe mebefJeOeeve ceW nw—jepÙe kesâ veerefle efveosMekeâ lelJeeW ceW

‘meceeve keâeÙe& kesâ efueS meceeve Jesleve’ mebefJeOeeve Éeje megefveef§ele Skeâ Debienw —jepÙe kesâ veerefle efveosMekeâ lelJe keâe (Deveg. 39)

megcesue—DevegÛÚso efJe<eÙe40 - «eece hebÛeeÙele keâe ie"ve41 - keâece keâjves keâe DeefOekeâej44 - meceeve veeieefjkeâ mebefnlee48 - ke=âef<e SJeb heMegheeueve JÙeJemLee

keâewve mee Deveg. mebefJeOeeve kesâ 42JeW mebMeesOeve Éeje veerefle-efveosMekeâlelJeeW ceW peesÌ[e ieÙee?

—meceeve vÙeeÙe Je efve:Megukeâ keâevetveer meneÙelee 39(keâ)—Mees<eCe mes yeÛÛeeW SJeb JeÙemkeâeW keâes megj#ee 39(Ûe)

—GÅeesieeW kesâ ØeyebOeve ceW ßeefcekeâeW keâer Yeeiesoejer 43(keâ)—heÙee&JejCe mebj#eCe SJeb JevÙe peerJeeW keâer j#ee 48(keâ)

jepÙe kesâ veerefle-efveosMekeâ lelJeeW ceW Meeefceue veneR nw—metÛevee keâe DeefOekeâej

veerefle efveosMekeâ lelJeeW ceW Meeefceue nw—ceeokeâ hesÙe Deewj mJeemLÙe kesâ efueS neefvekeâejkeâ

Deew<eefOeÙeeW keâe Deew<eOeerÙe ØeÙeespeve mesefYeVe GheÙeesie keâe Øeefle<esOe

veerefle efveosMekeâ lelJeeW keâes YeejleerÙe mebefJeOeeve ceW Meeefceue keâjves keâeGösMÙe nw —meeceeefpekeâ Je DeeefLe&keâ Øepeeleb$e

keâer mLeehevee keâjvee

veerefle-efveosMekeâ lelJeeW ceW mes keâewve mee DevegÛÚso Debleje&°^erÙe Meebefle Deewjmegj#ee kesâ mebJeOe&ve mes mebyebefOele nw? —DevegÛÚso 51

mebefJeOeeve kesâ efkeâme Yeeie ceW vÙeeÙeheeefuekeâe leLee keâeÙe&heeefuekeâe kesâ heeLe&keäÙekeâe ØeeJeOeeve nw? —jepÙe kesâ veerefle

efveosMekeâ lelJeeW ceW

Skeâ keâuÙeeCekeâejer jepÙe kesâ efveosMekeâ DeeoMe& JeefCe&le nQ—jepÙe kesâ veerefle efveosMekeâ lelJeeW ceW

jepÙe kesâ veerefle efveosMekeâ efmeæeble efkeâme Øekeâej ceewefuekeâ DeefOekeâejeW mesefYeVe nQ? —veerefle efveosMekeâ efmeæeble

ØeJele&veerÙe veneR nQ peyeefkeâ ceewefuekeâDeefOekeâej ØeJele&veerÙe nQ


7. cetue keâòe&JÙe(Fundamental Duties)

26 peveJejer, 1950 keâes ueeiet cetue mebefJeOeeve ceW veeieefjkeâeW kesâ kesâJeue ceewefuekeâ DeefOekeâejeW keâe ner GuuesKe efkeâÙee ieÙee Lee~ cetue keâle&JÙeeW keâesYeejleerÙe mebefJeOeeve ceW meceeefJe° keâjves kesâ GösMÙe mes DeefKeue YeejleerÙe keâeb«esme meefceefle ves 29 ceF&, 1976 keâes veF& efouueer ceW Deheveer yew"keâ ceW SkeâØemleeJe kesâ ceeOÙece mes mejoej mJeCe& efmebn keâer DeOÙe#elee ceW mebefJeOeeve megOeej kesâ efueS Skeâ meefceefle keâe ie"ve efkeâÙee~ Fme meefceefle ves mebefJeOeeve ceW 8cetue keâòe&JÙeeW keâes meceeefJe° keâjves keâer mebmlegefle oer~ meefceefle kesâ megPeeJeeW kesâ DeeOeej hej 42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 1976 Éeje mebefJeOeeveceW 10 cetue keâòe&JÙeeW keâer metÛeer meefcceefuele efkeâÙee ieÙee~ Fmekesâ efueS mebefJeOeeve ceW Skeâ veÙee Yeeie 4-keâ peesÌ[e ieÙee, efpemeceW DevegÛÚso 51(keâ) ceW 10cetue keâòe&JÙe DebleefJe&° nQ, peyeefkeâ ‘‘86JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 2002’’ Éeje Skeâ Deewj ceewefuekeâ keâòe&JÙe (kegâue 11 ceewefuekeâ keâòe&JÙe nQ)keâer Je=efæ keâj oer ieF&~ ÙeÅeefhe mebefJeOeeve ceW cetue keâòe&JÙeeW kesâ meerOes ØeJele&ve nsleg Ùee GuuebIeve kesâ efveJeejCe nsleg efkeâmeer DeefOeMeeefmle (Sanctions) keâekeâesF& GheyebOe veneR nw, leLeeefhe Ùen ØelÙeeMee keâer pee mekeâleer nw efkeâ efkeâmeer efJeefOe keâer meebefJeOeeefvekeâlee DeJeOeeefjle keâjles ngS, Ùeefo keâesF& vÙeeÙeeueÙe Ùenheelee nw efkeâ Jen Fve keâòe&JÙeeW ceW mes efkeâmeer keâes ØeYeeJeer keâjves kesâ efueS nw, lees Jen Ssmeer efJeefOe keâes DevegÛÚso 14 Ùee 19 kesâ mebyebOe ceW ÙegefkeäleÙegòeâ ceevesieeDeewj Jen efJeefOe DemeebefJeOeeefvekeâ nesves mes yeÛe peeSieer~

efheÚues 15 Je<eeX kesâ SSC kesâ ØeMve he$eeW ceW ‘‘cetue keâòe&JÙe’’

Yeejle kesâ mebefJeOeeve kesâ Devegmeej YeejleerÙe veeieefjkeâeW kesâ cetue keâle&JÙekeäÙee nw? —je° OJepe, je°îeeve Deeefo keâe mecceeeve

—Jew%eeefvekeâ ØeJe=efòe keâe efJekeâeme

—je°êrÙe SJeb meebmke=âeflekeâ efJejemele keâe mebj#eCe SJeb heefj#eCe

(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013) YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ efkeâme Yeeie ceW cetue keâle&JÙe efveOee&efjle efkeâÙes ieÙes

nQ? —Yeeie IV A(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee0 hejer#ee, 2013)

veeieefjkeâeW kesâ cetueYetle keâle&JÙeeW keâer efmeHeâeefjMe efkeâme meefceefle ves keâerLeer? —mJeCe& efmebn meefceefle(Øemeej Yeejleer FbpeerefveÙeefjbie DeefmemšWš hejer#ee, 2013)

mebefJeOeeve kesâ ceewefuekeâ keâòe&JÙe peesÌ[s ieS Les—42JeW mebMeesOeve Éeje

(mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2008) mebefJeOeeve keâe keâewve mee DevegÛÚso ceewefuekeâ keâòe&JÙeeW mes mebyebefOele nw?

—DevegÛÚso 51keâ(C.P.O. (meye-Fbmheskeäšme&) hejer#ee, 2010)

Yeejle ceW meeJe&peefvekeâ mebheefòe keâe mebj#eCe nw? —ceewefuekeâ keâòe&JÙe(lekeâveerkeâer meneÙekeâ (Tech-Asst.)

hejer#ee, 2010) ceewefuekeâ keâòe&JÙeeW keâe mecegÛÛeÙe meoe Skeâ Debie neslee nw

—meceepeJeeoer mebefJeOeeve keâe(neÙej meskesâC[jer (10±2) mlej hejer#ee, 2011)

efJeefMe° leLÙe ‘ceewefuekeâ keâòe&JÙe’’

kesâMeJeevebo Yeejleer kesâ Jeeo ceW meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe Éeje efoS ieS megPeeJekesâ yeeo ieef"le mJeCe& efmebn meefceefle keâer mebmlegefle kesâ yeeo ceewefuekeâkeâle&JÙeeW keâes mebefJeOeeve ceW mLeeve efoÙee ieÙee~

meefceefle ves 8 ceewefuekeâ keâle&JÙeeW keâer mebmlegefle keâer Leer~

42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve, 1976 Éeje mebefJeOeeve ceW Yeeie 4 (keâ) kesâDebleie&le DevegÛÚso 51 (keâ) ceW kegâue 10 ceewefuekeâ keâle&JÙeeW keâeGuuesKe efkeâÙee ieÙee Lee~ Jele&ceeve ceW Fvekeâer mebKÙee 11 nw~

ceewefuekeâ keâle&JÙe keâer DeJeOeejCee keâes hetJe& meesefJeÙele mebIe kesâ mebefJeOeeve mes«enCe efkeâÙee ieÙee nw~

peeheeve leLee Yeejle keâes ÚesÌ[keâj efkeâmeer Yeer Øepeeleebef$ekeâ osMe kesâmebefJeOeeve ceW ceewefuekeâ keâle&JÙeeW keâes mLeeve veneR efoÙee ieÙee nw~

86JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve, 2001 Éeje 11JeeB ceewefuekeâ keâle&JÙe peesÌ[eieÙee~

DevegÛÚso 51(keâ) kesâ Devegmeej osMe kesâ ØelÙeskeâ veeieefjkeâ keâe Ùen keâle&JÙenesiee efkeâ Jen-

(i) mebefJeOeeve keâe heeueve keâjs Deewj Gmekesâ DeeoMeeX, mebmLeeDeeW, je°^ OJepeDeewj je°îeeve keâe Deeoj keâjs~

(ii) mJeleb$elee kesâ efueS nceejs je°êrÙe Deeboesueve keâes Øesefjle keâjves JeeuesGÛÛe DeeoMeeX keâes ùoÙe ceW mebpeesS jKes Deewj Gvekeâe heeueve keâjs~

(iii) Yeejle keâer ØeYeglee, Skeâlee Deewj DeKeC[lee keâer j#ee keâjs Deewj GmesDe#egCCe jKes~

(iv) osMe keâer j#ee keâjs Deewj Dee£eve efkeâS peeves hej je°^ keâer mesJee keâjs~~

(v) Yeejle kesâ meYeer ueesieeW ceW mecejmelee Deewj meceeve Yeüele=lJe keâer YeeJeveekeâe efvecee&Ce keâjs pees Oece&, Yee<ee Deewj ØeosMe Ùee Jeie& hej DeeOeeefjlemeYeer YesoYeeJe mes hejs nes, Ssmeer ØeLeeDeeW keâe lÙeeie keâjs pees efŒeÙeeW kesâmecceeve kesâ efJe®æ nw~

(vi) nceejer meeceeefpekeâ mebmke=âefle keâer ieewjJeMeeueer hejcheje keâe cenòJe mecePesDeewj Gmekeâe heefjj#eCe keâjs~

(vii) Øeeke=âeflekeâ heÙee&JejCe keâer, efpemekesâ Debleie&le Jeve, Peerue, veoer DeewjJevÙe peerJe nQ, j#ee keâjs Deewj Gmekeâe mebJeæ&ve keâjs leLee ØeeefCe cee$e kesâØeefle oÙee YeeJe jKes~

(viii) Jew%eeefvekeâ Âef°keâesCe, ceeveJeJeeo Deewj %eeveepe&ve keâer YeeJevee keâeefJekeâeme keâjs~

(ix) meeJe&peefvekeâ mecheefòe keâes megjef#ele jKes~

(x) JÙeefòeâiele Deewj meecetefnkeâ ieefleefJeefOeÙeeW kesâ meYeer #es$eeW ceW Glkeâ<e& keâerDeesj yeÌ{ves keâe meleled ØeÙeeme keâjs~

(xi) Deheves 6-14 Je<e& keâer DeeÙeg kesâ yeÛÛeeW SJeb heeuÙeeW keâes DeefveJeeÙe& ™hemes ØeeLeefcekeâ efMe#ee GheueyOe keâjeÙes~


8. mebIe keâer keâeÙe&heeefuekeâe(The Executive of the Union)

Yeejle #es$e Deewj pevemebKÙee keâer Âef° mes DelÙeefOekeâ efJeMeeue Deewj yengle DeefOekeâ efJeefJeOeleeDeeW mes heefjhetCe& nw, Ssmeer efmLeefle ceW Yeejle kesâ efueSmebIeelcekeâ Meemeve JÙeJemLee keâes ner Deheveevee mJeeYeeefJekeâ Lee Deewj YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ Éeje Ssmee ner efkeâÙee ieÙee nw~ mebefJeOeeve kesâ ØeLece DevegÛÚsoceW keâne ieÙee nw efkeâ "India, that is Bharat shall be a Union of States." (DeLee&led Yeejle jepÙeeW keâe Skeâ mebIe nesiee)~ Deveskeâ efJeÛeejkeâeWÉeje Fme Øekeâej keâe cele JÙeòeâ efkeâÙee ieÙee nw efkeâ YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâJeue osKeves ceW ner mebIeerÙe nw, JeemleJe ceW Ùen Skeâelcekeâ (Unitary) JÙeJemLeekeâer mLeehevee keâjlee nw~ Øees. JnerÙej (Wheare) keâe cele nw efkeâ—YeejleerÙe mebefJeOeeve Skeâ Ssmeer Meemeve ØeCeeueer keâer mLeehevee keâjlee nw, pees DeefOekeâ-mes-DeefOekeâ Deæ&mebIeerÙe nw~ Ùen Skeâ Ssmes Skeâelcekeâ jepÙe keâer mLeehevee keâjlee nw efpemeceW mebIeelcekeâ Meemeve kesâ lelJe ieewCe ™he mes neW~ [e@. ke=â<Cee heer.cegKepeea keâe cele nw efkeâ ‘‘YeejleerÙe mebefJeOeeve DemebIeerÙe DeLeJee Skeâelcekeâ nw~’’ ßeer ogiee&oeme yemeg keâe cele nw efkeâ ‘‘YeejleerÙe mebefJeOeeve ve lees efveleeblemebIeelcekeâ nw Deewj ve ner Skeâelcekeâ, Jejved oesveeW keâe efceßeCe nw~

efheÚues 15 Je<eeX kesâ SSC kesâ ØeMve he$eeW ceW ‘‘mebIe keâer keâeÙe&heeefuekeâe’’

Yeejle ceW ØeOeeveceb$eer efkeâme Øeef›eâÙee mes yeveeÙee peelee nw?—ceveesveÙeve mes

(mveelekeâ mlej (efšÙej-I) hejer#ee, 2010) ueeskeâmeYee DeOÙe#e keâes Dehevee lÙeeie he$e efkeâmekeâes mebyeesefOele keâjvee

neslee nw? —ueeskeâmeYee GheeOÙe#e keâes(mveelekeâ mlej (efšÙej-II) hejer#ee, 2010)

je°^heefle hej ceneefYeÙeesie keâewve Meg™ keâj mekeâlee nw?—mebmeo kesâ efkeâmeer Yeer meove kesâ 1/4 meomÙe

(meye-Dee@ef[&vesš SkeâeGbš meefJe&me DeØeQefšme (S.A.S.A.) hejer#ee,2010)

mebmeo kesâ oesveeW meoveeW ceW ØeMvekeâeue kesâ "erkeâ yeeo kesâ meceÙe ceW keäÙeekeâne peelee nw? —MetvÙekeâeue [Zero hour]

(neÙej meskesâC[jer (10±2) mlej hejer#ee, 2011) mebmeoerÙe Øekeâej keâer mejkeâej keâer Skeâ ØecegKe efJeMes<elee keäÙee nw?—

mebmeo kesâ Øeefle cebef$eheefj<eo keâe meecetefnkeâ GòejoeefÙelJe (ne@ÙejmeskesâC[jer (10±2) mlej hejer#ee, 2010)

veeieefjkeâlee Øeehle keâjves kesâ efueS MeleX efveOee&efjle keâjves Jeeuee me#eceefvekeâeÙe keâewve mee nw? —mebmeo

(neÙej meskesâC[jer (10±2) mlej hejer#ee, 2010) mebmeo keâer efkeâme efJeòeerÙe meefceefle ceW jepÙemeYee keâe keâesF& ØeefleefveefOelJe

veneR neslee? —Øeekeäkeâueve meefceefle(neÙej meskesâC[jer (10±2) mlej hejer#ee, 2010)

YeejleerÙe mebmeo ceW ueeskeâuesKee meefceefle keâe DeOÙe#e keâewve neslee nw?—efJehe#eer oue keâe veslee

(mšsvees«eeheâj («es[-meer SJeb [er) hejer#ee, 2010) je°^heefle hej ceneefYeÙeesie keâer efJeefOe efkeâme osMe mes DeheveeF& ieF& nw?

—ÙetSmeS mes(mveelekeâ mlej (efšÙej-I) hejer#ee, 2011)

Yeejle kesâ je<š^heefle kesâ ÛegveeJe kesâ efueS veeieefjkeâ keâes efkeâleveer DeeÙeg hetjerkeâj uesveer ÛeeefnS? —35 Je<e&

(mveelekeâ mlej (efšÙej-I) hejer#ee, 2011) Yeejle kesâ je°^heefle Éeje jepÙemeYee ceW efkeâleves meomÙe ceveesveerle efkeâS

peeles nQ? —12 meomÙe(neÙej meskesâC[jer (10±2) mlej hejer#ee, 2011)

mebmeo jepÙe metÛeer ceW efoS ieS efJe<eÙeeW kesâ yeejs ceW keâye keâevetve yeveemekeâleer nw? —oes Ùee DeefOekeâ jepÙeeW kesâ DevegjesOe hej

(mšsvees«eeheâj («es[-[er) hejer#ee, 1998) Yeejle kesâ keâewve mes je°^heefle ueieeleej oes keâeÙe&keâeue lekeâ Deheves heo hej

yeves jns? —[e@. jepeWõ Øemeeo(ueesDej ef[Jeerpeve keäueke&â (L.D.C) hejer#ee, 1998)

Yeejle kesâ efveÙeb$ekeâ Deewj ceneuesKee hejer#ekeâ keâer efveÙegefòeâ keâewve keâjleenw? —je°^heefle

(ueesDej ef[Jeerpeve keäueke&â (L.D.C) hejer#ee, 1998) jepÙemeYee keâe heosve DeOÙe#e (Ex-Officio) keâewve neslee nw?

—Gheje°^heefle(ueesDej ef[Jeerpeve keäueke&â (L.D.C) hejer#ee, 1998)

je°^heefle keâe heo DeefOekeâlece efkeâleves cenerves kesâ efueS efjòeâ jn mekeâleenw? —Ún ceen

(ueesDej ef[Jeerpeve keäueke&â (L.D.C) hejer#ee, 1998) yejeyej Jeesš heÌ[ves hej efveCee&Ùekeâ cele keâewve oslee nw? —DeOÙe#e

(ueesDej ef[Jeerpeve keäueke&â (L.D.C) hejer#ee, 1998) jepÙeheeue keâye lekeâ Deheves heo hej yevee jn mekeâlee nw?

—je°^heefle peye lekeâ Ûeens(ueesDej ef[Jeerpeve keäueke&â (L.D.C) hejer#ee, 1998)

efJeòe efJeOesÙekeâ keâneb hesMe efkeâÙes pee mekeâles nQ?—kesâJeue ueeskeâmeYee ceW

(ueesDej ef[Jeerpeve keäueke&â (L.D.C) hejer#ee, 1998) ce=lÙegoC[ keâes keâewve ceeheâ keâj mekeâlee nw? —je°^heefle

(ueesDej ef[Jeerpeve keäueke&â (L.D.C) hejer#ee, 1998) mebmeo kesâ oesveeW meoveeW keâer ‘‘mebÙegòeâ yew"keâ’’ keâes Yespee ieÙee efJeOesÙekeâ keâe

heeefjle nesvee neslee nw—GheefmLele meomÙeeW kesâ meeOeejCe yengcele mes

(mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2005) Ùeefo je°^heefle lÙeeie he$e osvee Ûeens lees Jen Dehevee lÙeeie he$e efkeâmes

mebyeesefOele keâjsiee? —Gheje°^heefle keâes(C.P.O. (meye-Fbmheskeäšme&) hejer#ee, 2008)

keWâõerÙe cebef$e-heefj<eo kesâ efJe®æ DeefJeMJeeme ØemleeJe keâneb Øemlegle efkeâÙeepee mekeâlee nw? —kesâJeue ueeskeâmeYee ceW

([eše SCš^er Dee@hejsšj (D.E.O.) hejer#ee, 2008) mebmeo ceW Meeefceue nQ —je°^heefle, jepÙemeYee Deewj ueeskeâmeYee

(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2008) ueeskeâmeYee Éeje heeefjle Oeve efJeOesÙekeâ jepÙemeYee Éeje efkeâleves meceÙe kesâ

Deboj heeefjle efkeâÙee peelee nw? —14 efove(meskeäMeve Dee@heâermeme& (keâeceefMe&Ùeue Dee@ef[š)

hejer#ee, 2009) Yeejle kesâ efveÙeb$ekeâ Deewj ceneuesKee hejer#ekeâ keâer efjheesš& keâer mebJeer#ee

keâjves Jeeueer mebmeoerÙe meefceefle nw —ueeskeâ-uesKee meefceefle(C.P.O. (meye-Fbmheskeäšme&) hejer#ee, 2009)

ueeskeâmeYee kesâ MetvÙekeâeue keâer DeefOekeâlece DeJeefOe efkeâleveer nesleer nw?—Skeâ IeCše

(keâj meneÙekeâ (šwkeäme DeefmemšWš) hejer#ee, 2009)


je°^erÙe Deeheele efmLeefle keâer Iees<eCee peejer veneR jnleer Ùeefo mebmeo GmesDevegceesove ve Øeoeve keâj os? —Skeâ ceen kesâ Yeerlej

(ueesDej ef[Jeerpeve keäueke&â (L.D.C) hejer#ee, 1998) ueeskeâmeYee keâer yew"keâ kesâ efueS keâce mes keâce efkeâleves meomÙeeW keâe keâesjce

nesvee ÛeeefnS? —meove kesâ kegâue meomÙemebKÙee keâe 1/10Jeeb Yeeie

(ueesDej ef[Jeerpeve keäueke&â (L.D.C) hejer#ee, 1998) Yeejle kesâ je°^heefle Éeje ueeskeâmeYee ceW Sbiuees-Fbef[Ùeve mecegoeÙe kesâ

efkeâleves meomÙeeW keâes ceveesveerle efkeâÙee pee mekeâlee nw? —oes(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee 1999)

mebmeo kesâ oesveeW meoveeW kesâ mebÙegòeâ DeefOeJesMeve keâe meYeeheeflelJe keâewvekeâjlee nw? —ueeskeâmeYee kesâ DeOÙe#e

(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 1999) efkeâmeer efJeMes<e efove, ueeskeâmeYee ceW DeefOekeâlece efkeâleves leejebefkeâle ØeMve

hetÚs pee mekeâles nQ? —20(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 1999)

efJeòe DeeÙeesie kesâ DeOÙe#e keâer efveÙegefòeâ keâewve keâjlee nw? —je°^heefle(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 1999)

YeejleerÙe mebefJeOeeve DevegÛÚso 74 Deewj 75 efkeâve efJe<eÙeeW hej efJeÛeejkeâjles nQ? —cebef$eheefj<eo

(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 1999) jepÙemeYee keâe Skeâ mLeeÙeer meove nesves keâe keäÙee keâejCe nw?

—keäÙeeWefkeâ Skeâ-efleneF& meomÙe Øeefle oes Je<e& hej mesJeeefveJe=òenesles nQ (cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 1999)

mebmeo kesâ oesveeW meoveeW kesâ mebÙegòeâ DeefOeJesMeve keâes keâewve yegueelee nw?—je°^heefle

(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 1999) Yeejle kesâ Gheje°^heefle keâes keâewve heoÛÙegle keâj mekeâlee nw?

—ueeskeâmeYee keâer menceefle mes jepmemeYee(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee 1999)

Yeejle ceW mesveeDeeW kesâ meJeexÛÛe mesveeheefle mes keâewve meboefYe&le neslee nw?—je°^heefle

(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 1999) mebIeerÙe mebmeo (Federal Parliament) keâer mebÙegòeâ yew"keâ efkeâme efueS

yegueeF& peeleer nw? —efkeâmeer iewj-efJeòeerÙe efJeOesÙekeâ hejoesveeW meoveeW ceW ieeflejesOe kesâ meceeOeeve nsleg

(meskeäMeve Dee@heâermeme& (keâeceefMe&Ùeue Dee@ef[š) hejer#ee, 2006) Yeejle kesâ je°^heefle keâe efveJee&Ûeve keâjves kesâ efveJee&Ûekeâ-ceC[ue (Elec-

toral College) ceW keâewve Meeefceue nesles nQ?—ueeskeâmeYee, jepÙemeYee leLee jepÙe efJeOeevemeYeeDeeW kesâefveJee&efÛele meomÙe (meskeäMeve Dee@heâermeme& (keâeceefMe&Ùeue Dee@ef[š)hejer#ee, 2006)

efJeosMeeW keâes Yespes peeves Jeeues efJeefYeVe mebmeoerÙe ØeefleefveefOeceC[ueeW kesâefueS JÙeefòeâÙeeW keâe veeceebkeâve keâewve keâjlee nw?

—ueeskeâmeYee DeOÙe#e(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2002)

jepÙemeYee keâe heosve DeOÙe#e keâewve neslee nw? —Gheje°^heefle(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2001)

jepÙemeYee kesâ efueS meomÙeeW keâes veeefcele keâjves keâe DeefOekeâej efkeâmekeâesnw? —je°^heefle keâes

(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2002) Yeejle ceW mebmeo keâer mebÙegòeâ yew"keâ keâer DeOÙe#elee keâewve keâjlee nw?

—ueeskeâmeYee DeOÙe#e(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2002)

ueeskeâmeYee ceW keâesF& Yeer Oeve efJeOesÙekeâ efkeâmekeâer hetJee&vegceefle efueS efyeveeØemlegle veneR efkeâÙee pee mekeâlee? —je°^heefle

(C.P.O. (meye-Fbmheskeäšme&) hejer#ee, 2003)

keâevetveer ceeceueeW ceW keWâõerÙe mejkeâej keâe cegKÙe meueenkeâej keâewve nesleenw? —cenevÙeeÙeJeeoer(meneÙekeâ efvejer#ekeâ efveÙeb$ekeâ (A.I.C.) hejer#ee, 2003)

ueeskeâmeYee ceW mebIe jepÙe #es$eeW kesâ efueS efkeâleveer meeršW Deueie mesefveOee&efjle keâer ieF& nQ? —24(meneÙekeâ efvejer#ekeâ efveÙeb$ekeâ (A.I.C.) hejer#ee, 2003)

mebIe ueeskeâ mesJee DeeÙeesie kesâ meomÙeeW keâes heo mes kewâmes nšeÙee pee mekeâleenw? —meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe Éeje peebÛe Deewj efjheesš&

kesâ DeeOeej hej je°^heefle Éeje(C.P.O. (meye-Fbmheskeäšme&) hejer#ee, 2004)

jepÙemeYee ceW jepÙeeW keâes ØeefleefveefOelJe efkeâme DeeOeej hej efoÙee ieÙee nw?—pevemebKÙee kesâ DeeOeej hej

(meskeäMeve Dee@heâermeme& (Dee@ef[š) hejer#ee, 2005) mebmeo keâes Yebie keâjves kesâ efueS keâewve me#ece nw? —je°^heefle

(meskeäMeve Dee@heâermeme& (keâeceefMe&Ùeue Dee@ef[š)hejer#ee, 2005)

mebmeo ceW DeeefOekeâeefjkeâ efJehe#eer mecetn kesâ ™he ceW ceevÙelee Øeehle keâjveskesâ efueS Gmekesâ efkeâleves meomÙe nesves ÛeeefnS?

—kegâue meomÙe mebKÙee keâe 1/10 Yeeie(mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2005)

ueeskeâmeYee keâe ÛegveeJe ueÌ[ves Jeeues ØelÙeeMeer kesâ efueS efveOee&efjle vÙetveleceDeeÙeg keäÙee nw? —25 Je<e&

(mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2005) Yeejle kesâ efveÙeb$ekeâ SJeb ceneuesKee-hejer#ekeâ keâer efveÙegefòeâ keâer DeJeefOe

efkeâleveer nw? —6 Je<e& Ùee 65 Je<e& keâer DeeÙeÏ, peesYeer henues nes

(mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2005) jepÙemeYee kesâ meomÙe keâe keâeÙe&keâeue efkeâleves Je<e& keâe neslee nw?

—Ún Je<e&(mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2005)

YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ DeefOekeâebMe GheyebOeeW keâe mebMeesOeve efkeâmekesâ ÉejeefkeâÙee peelee nw? —Dekesâueer mebmeo Éeje

(keâj meneÙekeâ (šwkeäme DeefmemšWš) hejer#ee 2007) YeejleerÙe mebmeo keâer meyemes cenòJehetCe& efJeMes<elee nw efkeâ

—mebmeo keâe Thejer meove keâYeer Yebie veneR neslee(keâj meneÙekeâ (šwkeäme DeefmemšWš) hejer#ee, 2008)

ueeskeâmeYee ceW DeOÙe#e kesâ cele keâes keäÙee keâne peelee nw?—efveCee&Ùekeâ cele

(meskeäMeve Dee@heâermeme& (Dee@ef[š) hejer#ee, 2006) mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesie keâer Jeeef<e&keâ efjheesš& efkeâmes Øemlegle keâer peeleer nw?

—je°^heefle(meskeäMeve Dee@heâermeme& (Dee@ef[š) hejer#ee, 2006)

Yeejle kesâ efveÙeb$ekeâ SJeb ceneuesKee hejer#ekeâ keâe keâeÙe&keâeue efkeâleves Je<e&keâe neslee nw? —6 Je<e&

(ceušer še@efmkebâie mše@heâ (M.T.S.) hejer#ee, 2011) je°^heefle Éeje jepÙemeYee kesâ meomÙeeW kesâ veeceebkeâve keâe efveÙece efkeâme osMe

kesâ mebefJeOeeve mes efueÙee ieÙee Lee? —DeeÙejuewC[(ceušer še@efmkebâie mše@heâ (M.T.S.) hejer#ee, 2011)

keâesF& JÙeefòeâ mebmeo kesâ efkeâmeer Yeer meove keâe meomÙe ngS efyevee keWâõ ceWefkeâleveer DeJeefOe lekeâ ceb$eer jn mekeâlee nw? —6 cenerves

(ceušer še@efmkebâie mše@heâ (M.T.S.) hejer#ee, 2011) mebmeo keâer ueeskeâuesKee meefceefle kesâ meomÙeeW keâe keâeÙe&keâeue efkeâleves Je<eeX

keâe neslee nw? —Skeâ Je<e&(ceušer še@efmkebâie mše@heâ (M.T.S.) hejer#ee, 2011)

mebefJeOeeve keâe keâewve mee DevegÛÚso cebef$eheefj<eo kesâ ie"ve kesâ yeejs ceWDeeOeejYetle efveÙece efveOee&efjle keâjlee nw? —DevegÛÚso 75

(ceušer še@efmkebâie mše@heâ (M.T.S.) hejer#ee, 2011)


osMe kesâ meMeŒe mesveeDeeW keâe meJeexÛÛe keâceeC[j-Fve-Ûeerheâ keâewve nesleenw? —je°^heefle(YeejleerÙe KeeÅe efveiece (F.C.I. DeefmemšWš) hejer#ee, 2012)

Yeejle ceW meYeer j#ee yeueeW keâe meJeexÛÛe keâceeb[j nw—Yeejle keâe je°^heefle

(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013) Yeejle kesâ kesâvõerÙe cebef$eheefj<eo keâer yew"keâ keâer DeOÙe#elee keâewve keâjlee

nw? —je°^heefle(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

YeejleerÙe mebefJeOeeve efkeâme mecyevOe ceW mebmeo kesâ oesveeW meoveeW keâer mebÙegòeâyew"keâ keâe ØeeJeOeeve keâjlee nw? —meeOeejCe efJeOesÙekeâ

(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013) je°^erÙe Skeâlee heefj<eo keâe DeOÙe#e keâewve neslee nw? —ØeOeeveceb$eer

(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013) Ùeefo ueeskeâ meYee kesâ DeOÙe#e SJeb GheeOÙe#e oesveeW heo efjòeâ nesles nQ lees

meove kesâ yew"keâeW keâer DeOÙe#elee keâewve keâjsiee?—meove Éeje Devegceesefole ÛesÙejheme&ve

kesâ hewveue mes ØeLece meomÙe(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ Devegmeej efJeòe DeeÙeesie efkeâme Øekeâej keâe efvekeâeÙe/mebmLee nw? —meebefJeOeeefvekeâ

(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013) mejkeâej keâer je°^heefle ØeCeeueer kesâ DeOeerve keâeÙe&keâeefjCeer kesâ meomÙe

—efJeOeeveceC[ue kesâ efkeâmeer Yeer meove kesâ meomÙe veneR nesles(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

jepÙe meYee kesâ ÛegveeJe nsleg Skeâ DeYÙeLeea keâer DeeÙeg efkeâleves Je<e& mes keâceveneR nesveer ÛeeefnÙes? —30 Je<e&

(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013) ueeskeâmeYee kesâ meYeeheefle keâes efkeâmekesâ Éeje nšeÙee pee mekeâlee nw

—ueeskeâmeYee kesâ yengmebKÙekeâ meomÙeeW Éeje(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

YeejleerÙe Ùeespevee DeeÙeesie keâer mLeehevee keâye ngF& Leer? —1950(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

Yeejle ceW keâewve meer Meemeve ØeCeeueer nw? —mebmeoerÙe Meemeve ØeCeeueer(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

Yeejle ceW je°^heefle kesâ efJe®æ ceneefYeÙeesie ØemleeJe heeme keâjves kesâ efueSefkeâleves meomÙeeW keâe meceLe&ve ÛeeefnÙes?

—meove ceW GheefmLele Deewj celeoeve keâjvesJeeues keâce mes keâce 2/3 meomÙe

(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013) efkeâmeves ØeYeeJekeâ mecetn (oyeeJe mecetn) keâes efJeOeeve ceb[ue keâe leermeje

meove ceevee nw? —SÛe.Sce.HeâeFvej(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

jepÙe kesâ DeOeerve keäÙee nw?—Deebleefjkeâ SJeb yee¢e oesveeW mecØeYeglee(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

Yeejle kesâ je°^heefle keâes mJesÛÚeefveCe&Ùe DeefOekeâej (efJeJeskeâeefOekeâej) kesâDebleie&le keäÙee Øeehle nw? —ØeOeeveceb$eer keâer efveÙegefòeâ(mebÙegòeâ neÙej meskesâC[jer (10±2) mlej hejer#ee, 2013)

je°^heefle Éeje mebmeo kesâ oesveeW meoveeW kesâ efueS kegâue efkeâleves meomÙeeW keâesveeefcele efkeâÙee pee mekeâlee nw? —12±2(mebÙegòeâ neÙej meskesâC[jer (10±2) mlej hejer#ee, 2013)

Yeejle ceW mejkeâej keâer mebmeoerÙe ØeCeeueer keâneb mes «enCe keâer ieF& nw?—efyeÇefšMe mebefJeOeeve mes

(mebÙegòeâ neÙej meskesâC[jer (10±2) mlej hejer#ee, 2013) efkeâme DeeÙeesie kesâ efueS YeejleerÙe mebefJeOeeve ceW keâesF& ØeeJeOeeve veneR efkeâÙee

ieÙee nw? —Ùeespevee DeeÙeesie(kesâvõerÙe hegefueme mebie"ve (CPO) Sme.DeeF&. hejer#ee, 2013)

Yeejle ceW jepÙeeW keâer meerceeSb yeoueves keâe DeefOekeâej efkeâmekesâ heeme nw?—mebmeo

(mšsvees«eeHeâj «es[-[er hejer#ee, 2013) yengue keâeÙe&heeefuekeâe keâe GoenjCe nw —efmJešpejueQ[

(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee0 hejer#ee, 2013) oyeeJe mecetneW kesâ yeejs ceW mener veneR nw —oyeeJe mecetneW keâe ue#Ùe

mejkeâej hej keâypee keâjvee neslee nw~(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee0 hejer#ee, 2013)

YeejleerÙe mebmeo kesâ mebÙegòeâ me$e keâer DeOÙe#elee keâewve keâjlee nw?—ueeskeâmeYee DeOÙe#e

(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee0 hejer#ee, 2013) kesâvõerÙe cebef$eceC[ue ceW cebef$eceC[ue meomÙe keâe heo efkeâmekeâes efceuelee

nw? —Ùeespevee DeeÙeesie keâe GheeOÙe#e(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee0 hejer#ee, 2013)

je°^heefle heo keâer efjefòeâ DeJeMÙe Yejveer nesleer nw......kesâ Yeerlej—6 ceen

(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee0 hejer#ee, 2013) peye efkeâmeer meeceevÙe efJeOesÙekeâ hej jepÙemeYee Deewj ueeskeâ meYee kesâ yeerÛe

ieeflejesOe Deelee nw, lees Gmekeâe meceeOeeve keâewve keâjsiee?—mebmeo keâe mebÙegòeâ me$e

(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee0 hejer#ee, 2013) Gheje°^heefle —meebmeo (mebmeo meomÙe) veneR neslee nw

(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee0 hejer#ee, 2013) Ùeespevee DeeÙeesie keâer mLeehevee efkeâme Je<e& keâer ieF& Leer?—1950F&0

(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee0 hejer#ee, 2013) je°^heefle kesâ ÛegveeJe kesâ efueS efveJee&Ûekeâ ceb[ue ceW nesles nQ

—mebmeo kesâ oesveeW meoveeW leLee efJeOeevemeYeeDeeW kesâ efveJee&efÛele meomÙe

(mebÙegòeâ neÙej meskeâC[jer (10±2) mlej hejer#ee,2013) Oeve efJeOesÙekeâ heeefjle keâjves kesâ efueS jepÙe meYee keâes efkeâlevee meceÙe

efoÙee peelee nw? —14 efove(mebÙegòeâ neÙej meskeâC[jer (10±2) mlej hejer#ee, 2013)

efkeâme meove ceW DeOÙe#e Gme meove keâe meomÙe veneR neslee nw—jepÙe meYee

(mebÙegòeâ neÙej meskeâC[jer (10±2) mlej hejer#ee,2013) mebmeo keâer ueeskeâuesKee meefceefle keâe DeOÙe#e efveÙegòeâ efkeâÙee peelee nw:

—Yeejle kesâ je°^heefle Éeje(mebÙegòeâ neÙej meskeâC[jer (10±2) mlej hejer#ee,2013)

jepÙe meYee kesâ efueS je°^heefle Éeje efkeâleves meomÙe veeefcele efkeâÙes peelesnQ? —12(mebÙegòeâ neÙej meskeâC[jer (10±2) mlej hejer#ee,2013)

Gheje°^heefle keâe ÛegveeJe keâjves Jeeueer efveJee&Ûeve mebmLee kesâ meomÙe keâewvenesles nQ? —mebmeo kesâ oesveeW meoveeW kesâ meomÙe

(kesâvõerÙe meMeŒe hegefueme yeue/efouueer hegefuemeSme.DeeF&.hejer#ee, 2013)


Yeejle keâe je°^heefle Dehevee lÙeeiehe$e efkeâmekeâes mecyeesefOele keâjlee nw?—Gheje°^heefle

(mebÙegòeâ neÙej meskeâC[jer (10±2) mlej hejer#ee,2013) mebmeo kesâ efkeâme meceÙe kesâ oewjeve keâesF& Yeer meomÙe efkeâmeer Yeer cegös hej

efyevee hetJe& metÛevee kesâ ØeMve G"e mekeâlee nw? —MetvÙe keâeue(Øemeej Yeejleer FbpeerefveÙeefjbie DeefmemšWš hejer#ee, 2013)

mebIe ueeskeâ mesJee DeeÙeesie DeefKeue YeejleerÙe mesJee keâe|cekeâeW keâe—ÛeÙeve keâjleer nw~

(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013) keâewve-meer mesJee DeefKeue YeejleerÙe mesJee veneR nw?

—YeejleerÙe efJeosMe mesJee(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS)

hejer#ee, 2013) efÉleerÙe Ûescyej keâes DeveeJeMÙekeâ, JÙeLe& Deewj meyemes Kejeye efkeâmekesâ Éeje

ceevee ieÙee Lee —yesvLece cenesoÙe Éeje(mebÙegòeâ mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2014)

veesš : efÉleerÙe Ûescyej DevÙe osMeeW ceW jepÙemeYee kesâ meceleguÙe neslee nw~ DeefOeMeemeer (keâeÙe&heeuekeâ) Éeje yeveeS ieS keâevetveeW keâes keânles nQ

—ØelÙeeÙeesefpele efJeOeeve

(mebÙegòeâ mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2014) keâewve-mee DeOÙe#eelcekeâ mejkeâej keâe Skeâ iegCe nw —keâeÙe&heeuekeâ keâer

efveÙele keâeÙee&JeefOe DelÙeble efmLejlee keâer YeeJevee Øeoeve keâjleer nw(mebÙegòeâ mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2014)

YeejleerÙe mebmeo kesâ ‘Dehej neGme’ keâes efkeâme veece mes peevee peelee nw—jepÙe meYee

(mebÙegòeâ mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2015) efmJeme je°^heefle keâe keâeÙe&keâeue efkeâleves Je<e& keâe neslee nw —1 Je<e&

(mebÙegòeâ mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2014) efmJeme mebIeerÙe meYee kesâ oes ÛescyejeW keâes keäÙee keânles nQ

—je°^erÙe heefj<eo Deewj jepÙe meYee(vesMeveue keâeGbefmeue Sb[ keâeGbefmeue Dee@heâ mšsšdme)

(mebÙegòeâ mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2014) jepÙe efkeâmekesâ ceeOÙece mes keâece keâjlee nw —mejkeâej kesâ

(ceušer še@efmkebâie mše@heâ (MTS) hejer#ee, 2014) meeOeejCe efJeefOe keâe keäÙee DeLe& nw—mejkeâej Éeje yeveeÙee ieÙee Deewj

ueeiet efkeâÙee peeves Jeeuee keâevetve(mebÙegòeâ mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2015)

efJeefMe° leLÙe ‘‘mebIe keâer keâeÙe&heeefuekeâe’’

je°^heefle

mebefJeOeeve kesâ DevegÛÚso 52 kesâ Devegmeej Yeejle keâe Skeâ je°heefle nesiee~ mebefJeOeeve kesâ DevegÛÚso 53 kesâ Devegmeej mebIe keâer mecemle keâeÙe&heeefuekeâerÙe

Meefòeâ je°^heefle ceW efveefnle nw, efpemekeâe ØeÙeesie Jen mJeÙeb Ùee DehevesDeOeervemLe heoeefOekeâeefjÙeeW kesâ ceeOÙece mes keâjsiee~

mebJewOeeefvekeâ heo ›eâce ceW je°^heefle keâe heo meJeexÛÛe neslee nw~ je°^heeflekeâes osMe keâe ØeLece veeieefjkeâ keâne peelee nw~

ÙeesiÙeleeSb keâesF& Yeer JÙeefòeâ pees Yeejle keâe veeieefjkeâ nw, 35 Je<e& keâer DeeÙeg hetCe&

keâj Ûegkeâe nw leLee ueeskeâmeYee keâe meomÙe efveJee&efÛele nesves keâer ÙeesiÙeleejKelee nw, je°^heefle kesâ heo hej efveJee&efÛele nes mekeâlee nw~

ueeYe keâe heo OeejCe keâjves Jeeuee je°^heefle heo kesâ efueS hee$e veneRnesiee, efkeâvleg Fme meboYe& ceW ‘ueeYe kesâ heo’ kesâ Debleie&le je°^heefle,Gheje°^heefle, jepÙeheeue, keWâõ mejkeâej SJeb jepÙe mejkeâej kesâ cebef$eheokeâes ueeYe keâe heo veneR ceevee peeÙesiee~

je°^heefle mebmeo DeLeJee jepÙe efJeOeeveceb[ue keâe meomÙe veneR nesiee DeewjÙeefo Jen FveceW mes efkeâmeer keâe meomÙe nw, lees je°^heefle heo kesâ efueSefveJee&efÛele nesves kesâ Ghejeble heo «enCe keâer leejerKe mes Gòeâ efJeOeeefÙekeâekeâer meomÙelee mJele: meceehle nes peeÙesieer~

je°^heefle heo kesâ efueS efkeâmeer ØelÙeeMeer keâes Yeejle ceW pevce DeLeJeeYeejleerÙe cetue keâe nesvee DeeJeMÙekeâ veneR nw~ mebefJeOeeve kesâ Devegmeej GmesYeejle keâe veeieefjkeâ nesvee ÛeeefnS~

efveJee&Ûeve Øeef›eâÙee je°^heefle keâe ÛegveeJe je°^heefle leLee Gheje°^heefle efveJee&Ûeve DeefOeefveÙece,

1952 kesâ Debleie&le mebefJeOeeve kesâ DevegÛÚso 55(3) kesâ DevegmeejDeØelÙe#e ™he mes Deevegheeeflekeâ ØeefleefveefOelJe ØeCeeueer kesâ Skeâue meb›eâceCeerÙecele heæefle Éeje ieghle celeoeve Éeje neslee nw~

je°^heefle keâe efveJee&Ûeve Skeâ efveJee&Ûekeâ ceb[ue Éeje efkeâÙee peelee nw~ FmeefveJee&Ûekeâ ceb[ue ceW efvecve meomÙe Meeefceue nesles nQ-

-mebmeo kesâ oesveeW meoveeW kesâ efveJee&efÛele meomÙe~-jepÙe keâer efJeOeeve meYeeDeeW kesâ efveJee&efÛele meomÙe~

je°^heefle kesâ efveJee&Ûeve kesâ efueS yeveves Jeeues efveJee&Ûekeâ ceb[ue ceW mebmeoleLee jepÙe efJeOeevemeYeeDeeW kesâ ceveesveerle meomÙe Yeeie veneR ues mekeâles~

efveJee&Ûekeâ ceb[ue ceW jepÙe efJeOeeve heefj<eoeW kesâ meomÙeeW keâes mLeeve veneRefoÙee ieÙee nw~

je°^heefle : MeheLe «enCe SJeb lÙeeiehe$e

je°^heefle heo «enCe keâjles meceÙe cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe DeLeJee pÙes‰lecedvÙeeÙeeOeerMe kesâ mece#e heo keâer MeheLe ueslee nw~

Skeâ JÙeefòeâ efpeleveer yeej Ûeens je°^heefle heo hej efveJee&efÛele nesmekeâlee nw~ mebefJeOeeve ceW Fme hej keâesF& meercee efveOee&efjle veneR keâerieÙeer nw~

je°^heefle Dehevee lÙeeiehe$e Gheje°^heefle, DeLeJee ØeOeeve vÙeeÙeeOeerMekeâes GheueyOelee kesâ Devegmeej Øemlegle keâjlee nw~

je°^heefle keâe efveJee&Ûeve heo efjòeâ nesves keâer efleefLe mes Ún ceen kesâYeerlej nes peevee ÛeeefnS~

je°^heefle efkeâmeer Yeer meove keâe meomÙe veneR neslee~

ceF& 1992 ceW 70JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve Éeje kesâvõMeeefmele ØeosMeheebef[Ûesjer leLee efouueer keâer efJeOeevemeYee kesâ meomÙeeW keâes efveJee&Ûekeâceb[ue ceW Meeefceue nesves keâe DeefOekeâej efoÙee ieÙee~

efkeâmeer jepÙe keâer efJeOeeve meYee kesâ Yebie nesves keâe je°^heefle kesâ efveJee&Ûevehej keâesF& ØeYeeJe veneR heÌ[lee nw~

je°^heefle heo kesâ ØelÙeeMeer kesâ veeceebkeâve keâe keâce-mes-keâce 50 ØemleeJekeâeWÉeje ØemleeJe leLee 50 DevegceesokeâeW Éeje efueefKele meceLe&ve DeeJeMÙekeânw~

je°^heefle heo kesâ efueS peceevele jeefMe 15,000 ®heS nw~ kegâue [euesieS celeeW kesâ 1/6 mes keâce cele Øeehle keâjves Jeeues ØelÙeeMeer keâer peceevelepeyle nes peeleer nw~


efYeVe-efYeVe jepÙeeW kesâ ØeefleefveefOelJe ceW Skeâ™helee kesâ efueS ØelÙeskeâ jepÙekeâer efJeOeevemeYee kesâ meomÙe kesâ cele keâe cetuÙe efvecve efJeefOe mes ØeehleefkeâÙee peelee nw-

jepÙe keâer pevemebKÙee 1 efJeOeevemeYee kesâ efveJee&efÛele meomÙeeW keâer mebKÙee

×1000

= efJeOeevemeYee kesâ Skeâ meomÙe keâer cele mebKÙee mebmeo meomÙeeW kesâ celeeW keâe cetuÙe Øeehle keâjves kesâ efueS efvecve met$e

DeheveeÙee peelee nw :osMe kesâ meYeer efJeOeevemeYeeDeeW kesâ efveJee&efÛele

meomÙeeW kesâ celeeW keâer kegâue mebKÙee mebmeo kesâ efveJee&efÛele meomÙeeW keâer kegâue mebKÙee

· Skeâ efveJee&efÛele mebmeo meomÙe kesâ cele keâe cetuÙeheoeJeefOe je°^heefle Deheves heo «enCe keâer leejerKe mes Deieues 5 Je<e& lekeâ heo

OeejCe keâjlee nw~ 5 Je<e& keâer meceeefhle kesâ yeeo Yeer Jen leye lekeâ heohej yevee jn mekeâlee nw peye lekeâ efkeâ Fme heo kesâ efueS GmekesâGòejeefOekeâejer keâe ÛeÙeve veneR nes peelee nw~

je°^heefle keâes oes-efleneF& yengcele mes heeefjle ceneefYeÙeesie Éeje Yeer heocegòeâefkeâÙee pee mekeâlee nw~

Jesleve SJeb Yeòes je°^heefle keâe ceeefmekeâ Jesleve 1.5 ueeKe ®heS nw~ Fmekesâ Deefleefjòeâ

Gmes mebmeo Éeje mJeerke=âle DevÙe Yeòes Øeehle nesles nQ~ je°^heefle keâe Jesleve hetjer lejn DeeÙekeâj mes cegòeâ neslee nw~ heo efveJe=efòe kesâ yeeo je°^heefle keâes 9 ueeKe ®heS Jeeef<e&keâ heWMeve efceueleer

nw~

je°^heefle keâer MeefòeâÙeeB

(De) keâeÙe&heeefuekeâerÙe MeefòeâÙeeB : je°^heefle Deheveer MeefòeâÙeeW keâe ØeÙeesieØeOeeveceb$eer SJeb cebef$eheefj<eo keâer meneÙelee mes keâjlee nw~ (Deveg. 74)

je°^heefle ØeOeeveceb$eer kesâ hejeceMe& hej cebef$eÙeeW, cenevÙeeÙeJeeoer, meJeexÛÛevÙeeÙeeueÙe leLee GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeW kesâ meYeer vÙeeÙeeOeerMeeW, jepÙeheeueeWleLee Deveskeâeveskeâ cenòJehetCe& heoeefOekeâeefjÙeeW keâer efveÙegefòeâ keâjlee nw~

je°^heefle jepÙemeYee kesâ efueS 12 JÙeefòeâÙeeW leLee ueeskeâmeYee kesâ efueSSbiuees-Fbef[Ùeve mecegoeÙe mes oes JÙeefòeâÙeeW keâe ceveesveÙeve keâjlee nw~

(ye) efJeOeeÙeer MeefòeâÙeeB : je°^heefle mebmeo kesâ oesveeW meoveeW keâes Deenglekeâjlee nw, mebyeesefOele keâjlee nw, me$eeJemeeve leLee efJeIešve keâjlee nw~

mebmeo Éeje heeefjle DeefOeefveÙece je°^heefle keâer Devegceefle kesâ efyevee ueeietveneR nesles~

je°^heefle mebmeo ceW efJeOeeÙeer efJe<eÙeeW leLee DevÙe efJe<eÙeeW kesâ mebyebOe ceWmebosMe Yespelee nw~ mebmeo ceW Jeeef<e&keâ efJeòeerÙe efJeJejCe, efveÙeb$ekeâ ceneuesKeeheje r #ek eâ ke âe r e fjhee sš & , e f J eò e DeeÙe e si e keâ e r e f jhe e sš& leLe eDevÙe DeeÙeesieeW keâer efjheesš& je°^heefle kesâ veece mes Øemlegle keâer peeleer nQ~

Yeejle keâer mebefÛele efveefOe mes Oeve efvekeâeueves mebyebOeer efJeOesÙekeâ, SsmeskeâjeOeeve hej efpemeceW jepÙe efnle efveefnle nw, hej ØeYeeJe [eueves JeeuesefJeOesÙekeâ, jepÙeeW kesâ ceOÙe JÙeeheej, JeeefCepÙe Deewj meceeiece hej ØeYeeJe[eueves Jeeues efJeOesÙekeâ keâes mebmeo ceW Øemlegle keâjves kesâ hetJe& je°^heefle keâerDevegceefle DeeJeMÙekeâ nesleer nw~

DevegÛÚso 31 (keâ) (1) ceW JeefCe&le efJe<eÙeeW mes mebyebefOele efJeOesÙekeâleLee Oeve efJeOesÙekeâ hej mebmeo ceW Øemlegle keâjves mes hetJe& je°^heefle keâerDevegceefle DeeJeMÙekeâ nesleer nw~

DevegÛÚso 123 kesâ Debleie&le mebmeo kesâ efJeßeebeflekeâeue ceW DeOÙeeosMe

ØeKÙeeefhele keâjves keâer je°^heefle keâer Meefòeâ keâe GuuesKe nw~ Ssmee DeOÙeeosMe mebmeo Éeje heeefjle DeefOeefveÙece keâer Yeebefle ØeYeeJekeâejer

nesiee~ DeOÙeeosMe DeefOekeâlece 6 ceen lekeâ ØeJeefle&le jn mekeâlee nw,efkebâleg Ùeefo mebmeo keâe me$e ØeejbYe nesves kesâ yeeo mebmeo Éeje DeOÙeeosMekeâe Devegceesove veneR efkeâÙee peelee, lees DeOÙeeosMe mebmeo keâe me$e ØeejbYenesves keâer efleefLe mes 6 mehleen keâer DeJeefOe kesâ yeeo mJele: DeØeJele&veerÙe nespeeÙesiee~

(me) vÙeeefÙekeâ MeefòeâÙeeB : je°^heefle mebIeerÙe efJeefOeÙeeW kesâ efJe®æ DehejeOekesâ efueS meeOeejCe vÙeeÙeeueÙe leLee mewefvekeâ vÙeeÙeeueÙe Éeje obef[le leLeece=lÙegob[ Øeehle DehejeefOeÙeeW keâes #eceeoeve os mekeâlee nw, DeLeJee Gvekesâob[ keâes keâce keâj mekeâlee nw~

ÙeÅeefhe je°^heefle kesâ GheÙeg&òeâ vÙeeefÙekeâ DeefOekeâej kesâ ØeÙeesie kesâ he§eeledmebefJeOeeve kesâ Debleie&le vÙeeÙeeueÙe Éeje meceer#ee veneR keâer pee mekeâleer,leLeeefhe meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ Dekeäštyej, 2006 kesâ Skeâ cenòJehetCe&efveCe&Ùe kesâ DeeOeej hej Deye Fmekeâer meceer#ee keâer pee mekeâleer nw~

je°^heefle keâer #eceeoeve keâer Meefòeâ jepÙe kesâ jepÙeheeueeW leLee mewefvekeâvÙeeÙeeueÙeeW keâer #eceeoeve Meefòeâ hej keâesF& efJehejerle ØeYeeJe veneR [eueleernw~

je°^heefle DeeJeMÙekeâ nesves hej meeJe&peefvekeâ cenòJe kesâ efkeâmeer efJe<eÙe hejmeJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe mes meueen ues mekeâlee nw, efkeâvleg Jen Fme meueen mesyeeOÙe veneR nesiee~

Gheje°^heefle

mebefJeOeeve kesâ DevegÛÚso 63 ceW Yeejle kesâ efueS Skeâ Gheje°^heefle keâeØeeJeOeeve efkeâÙee ieÙee nw~

mebefJeOeeve ceW Gheje°^heefle mes mebyebefOele ØeeJeOeeve Decesefjkeâe kesâ mebefJeOeevemes «enCe efkeâÙee ieÙee nw~

Gheje°^heefle jepÙemeYee keâe heosve meYeeheefle neslee nw~ Jen jepÙemeYee keâe meomÙe veneR neslee Fme veeles Gmes celeoeve keâe

DeefOekeâej veneR nw, efkeâvleg meYeeheefle kesâ ™he ceW Gmes efveCee&Ùekeâ cele osveskeâe DeefOekeâej nw~

Gheje°^heefle keâe keâeÙe&keâeue 5 Je<e& neslee nw, efkeâvleg Gmekesâ hetJe& Jenje°^heefle keâes mebyeesefOele lÙeeiehe$e Éeje heo lÙeeie mekeâlee nw~

je°^heefle keâe efveJee&Ûeve Ssmee efveJee&Ûekeâ ceb[ue kesâ meomÙe keâjlee nw,efpemeceW mebmeo kesâ oesveeW meoveeW kesâ efveJee&efÛele meomÙe Deewj jepÙe keâerefJeOeevemeYeeDeeW kesâ meomÙe nesles nQ, peyeefkeâ Gheje°^heefle kesâ efveJee&Ûeve ceWjepÙe efJeOeevemeYeeDeeW kesâ meomÙe Meeefceue veneR nesles~

je°^heefle kesâ heo keâer efkeâmeer Yeer keâejCe mes efjefòeâ keâer efmLeefle ceWGheje°^heefle je°^heefle keâe heo Yeej «enCe keâjlee nw Deewj Ssmeer efmLeefle ceWGheje°^heefle keâes Jes meYeer ueeYe efceueWies, pees je°^heefle keâes Øeehle nQ,efkeâvleg leye Gmes Gheje°^heefle keâer nwefmeÙele mes efceueves Jeeues ueeYe ØeehleveneR neWies~

peye Gheje°^heefle je°^heefle kesâ heo hej keâece keâjlee nw, leye jepÙemeYeekeâe GhemeYeeheefle meYeeheefle kesâ ™he ceW keâece keâjlee nw~

Gheje°^heefle keâes heo mes nševes keâer ØeefkeâÙee jepÙemeYee ceW ner ØeejbYe keâerpee mekeâleer nw~ Gheje°^heefle keâes heo mes nševes keâe ØemleeJe jepÙemeYee ceWGheefmLele mecemle meomÙeeW kesâ yengcele Éeje heeefjle nesvee ÛeeefnS leLeeheeefjle ØemleeJe hej ueeskeâmeYee keâer Yeer mJeerke=âefle nesveer ÛeeefnS~

Ssmes ØemleeJe kesâ efueS 14 efove hetJe& metÛevee osvee DeeJeMÙekeâ nw~Gheje°^heefle heoeJeefOe hetCe& nesves kesâ yeeo Yeer leye lekeâ heo hej yeveejnlee nw, peye lekeâ efkeâ Gmekeâe GòejeefOekeâejer heo Yeej «enCe veneR keâjueslee~


Gheje°heefle keâe Jesleve 1,25,000 ®heS Øeefleceen nw~ meeLe ner Yeòee leLeekewâefyevesš cebef$eÙeeW keâes Øeehle nesves Jeeueer meYeer megefJeOeeSb oer peeleer nQ~

1997 kesâ hetJe& Gheje°^heefle keâes heWMeve osves keâe ØeeJeOeeve veneR Lee~ Gheje°^heefle je°^heefle DeLeJee Gmekesâ Éeje efveÙegòeâ efkeâmeer JÙeefòeâ kesâ

mece#e heo SJeb ieesheveerÙelee keâer MeheLe ueslee nw~ Gheje°^heefle hej ceneefYeÙeesie veneR ueieeÙee peelee~je°^heefle SJeb Gheje°^heefle : legueveelcekeâ DeOÙeÙeve je°^heefle mebmeo keâe Skeâ cegKÙe Debie neslee nw, peyeefkeâ Gheje°^heefle

mebmeo kesâ Skeâ Debie jepÙemeYee keâe meYeeheefle neslee nw~ je°^heefle keâe efveJee&Ûeve mebmeo kesâ oesveeW meoveeW kesâ efveJee&efÛele meomÙe leLee

jepÙe efJeOeeveceb[ue kesâ efveJee&efÛele meomÙeeW Éeje neslee nw, peyeefkeâGheje°^heefle keâe efveJee&Ûeve mebmeo kesâ oesveeW meoveeW kesâ meYeer meomÙeeW Éejeneslee nw~

je°^heefle heo kesâ efueS ØelÙeeMeer ceW ueeskeâmeYee keâe meomÙe efveJee&efÛele nesveskeâer ÙeesiÙelee nesveer ÛeeefnS, peyeefkeâ Gheje°^heefle heo keâs efueS ØelÙeeMeerkeâes jepÙemeYee keâer meomÙelee kesâ efueS Den&lee nesvee ÛeeefnS~

je°^heefle keâes heo mes nševes kesâ efueS 14 efove keâer veesefšme kesâ meeLemebmeo kesâ efkeâmeer Yeer meove ceW ØemleeJe ueeÙee pee mekeâlee nw~ FmesceneefYeÙeesie keânles nQ, peyeefkeâ Gheje°^heefle keâes heo mes nševes kesâ efueSØemleeJe jepÙemeYee ceW ner mebefmLele efkeâÙee pee mekeâlee nw~

mebmeo

YeejleerÙe mebmeo je°^heefle, jepÙemeYee leLee ueeskeâmeYee mes efceuekeâj yeveleernw~

mebmeo kesâ efveÛeues meove keâes ueeskeâmeYee leLee GÛÛe meove keâes jepÙe meYeekeânles nQ~

ueeskeâmeYee ceW pevelee keâe ØeefleefveefOelJe neslee nw, peyeefkeâ jepÙemeYee ceWYeejle kesâ jepÙeeW keâe ØeefleefveefOelJe neslee nw~

jepÙemeYee jepÙemeYee Skeâ mLeeÙeer meove nw leLee Fmekeâe efJeIešve veneR neslee~ Fmekesâ

meomÙe 6 Je<e& kesâ efueS efveJee&efÛele nesles nQ~ jepÙemeYee kesâ Skeâ-efleneF& meomÙe Øeefle oes Je<e& hej DeJekeâeMe «enCe

keâjles nQ~ jepÙemeYee keâer DeefOekeâlece meomÙe mebKÙee 250 nesleer nw, efpemeceW 238

meomÙe jepÙeeW leLee mebIe jepÙe #es$eeW mes efveJee&efÛele nesles nQ leLee 12meomÙe je°^heefle Éeje ceveesveerle nesles nQ~

jepÙemeYee kesâ meomÙeeW keâe efveJee&Ûeve jepÙe efJeOeeve meYeeDeeW kesâ efveJee&efÛelemeomÙeeW Éeje Deevegheeeflekeâ ØeefleefveefOelJe heæefle kesâ DeeOeej hej Skeâuemeb›eâceCeerÙe cele Éeje neslee nw~

Gheje°^heefle jepÙemeYee keâe meYeeheefle neslee nw~ GhemeYeeheefle keâe ÛeÙevejepÙemeYee keâjleer nw~

Jele&ceeve ceW jepÙemeYee keâer meomÙe mebKÙee 245 nw, efpemeceW ceveesveerle12 meomÙeeW keâer mebKÙee Meeefceue nw~

jepÙemeYee keâer meomÙelee kesâ efueS vÙetvelece DeeÙeg meercee 30 Je<e& nw~ cebef$eheefj<eo jepÙemeYee kesâ Øeefle GòejoeÙeer veneR nesleer~ jepÙemeYee oes-efleneF& meomÙeeW kesâ yengcele mes DeefKeue YeejleerÙe mesJeeDeeW

keâe me=peve keâjleer nw~ jepÙe metÛeer kesâ efkeâmeer efJe<eÙe keâes jepÙemeYee oes-efleneF& yengcele mes je°erÙe

cenòJe keâe Ieesef<ele keâj mekeâleer nw~ Oeve efJeOesÙekeâ kesâ mebyebOe ceW jepÙemeYee keâes kesâJeue efmeHeâeefjMeW keâjves keâe

DeefOekeâej nw, pees ueeskeâmeYee hej yeeOÙekeâejer veneR nw~

jepÙemeYee Oeve efJeOesÙekeâ keâes DeefOekeâlece 14 efoveeW lekeâ jKe mekeâleernw~ Fme DeJeefOe kesâ Deboj Ùeefo efJeOesÙekeâ Jeeheme veneR neslee, lees Fmesheeefjle ceeve efueÙee peelee nw~

jepÙemeYee Oeve efJeOesÙekeâ ceW keâesF& mebMeesOeve veneR keâj mekeâleer nw~ JenFmes DemJeerkeâej Yeer veneR keâj mekeâleer nw~

jepÙemeYee ceW Deb[ceeve efvekeâesyeej Éerhe mecetn, ÛeC[erieÌ{, oeoje SJebveeiej nJesueer, oceve SJeb oerJe leLee ue#eÉerhe keâes keâesF& ØeefleefveefOelJeveneR nw~

jepÙemeYee Deheves meYeeheefle keâes ØemleeJe heeefjle keâjkesâ heo mes nšemekeâleer nw~ Fme lejn kesâ ØemleeJe hej ÛeÛee& DeLeJee celeoeve kesâ meceÙemeYeeheefle (Gheje°^heefle) meYee keâe meYeeheeflelJe veneR keâj mekeâlee nw~

ueieeleej 60 efoveeW lekeâ meove keâer yew"keâ mes DevegheefmLele jnves hejjepÙemeYee keâer meomÙelee meceehle nes mekeâleer nw~

ueeskeâmeYee leLee jepÙemeYee ceW mLeeveeW keâe DeeJebšvejepÙe #es$e ueeskeâmeYee ceW mLeeve jepÙemeYee ceW mLeeveDeebOeÇ ØeosMe 42 18De®CeeÛeue ØeosMe 2 1Demece 14 7efyenej 40 16ieesJee 2 1iegpejele 26 11nefjÙeeCee 10 5efnceeÛeue ØeosMe 4 3peccet-keâMceerj 6 4keâvee&škeâ 28 12kesâjue 20 9ceOÙe ØeosMe 29 11ceneje°^ 48 19ceefCehegj 2 1cesIeeueÙe 2 1efcepeesjce 1 1veieeueQ[ 1 1Deesef[Mee 21 10hebpeeye 13 7jepemLeeve 25 10efmeefkeäkeâce 1 1leefceuevee[g 39 18ef$ehegje 2 1Gòej ØeosMe 80 31heef§ece yebieeue 42 16ÚòeermeieÌ{ 11 5GòejeKeb[ 5 3PeejKeC[ 14 6

mebIe jepÙe #es$eDeb[ceeve efvekeâesyeej 1 -Ûeb[erieÌ{ 1 -oeoje Deewjveeiej nJesueer 1 -efouueer 7 3oceve Deewj oerJe 1 -ue#eÉerhe 1 -hegogÛesjer 1 1Ùeesie 543 233veeefcele 2 12kegâue Ùeesie 545 245


ueeskeâmeYee ueeskeâmeYee mebmeo keâe efvecve meove nw~ ueeskeâmeYee kesâ meomÙe meerOes pevelee Éeje ØelÙe#e efveJee&Ûeve Éeje Ûegves

peeles nQ~ ueeskeâmeYee keâer meomÙelee kesâ efueS ØelÙeeMeer keâer DeeÙeg 25 Je<e& mes keâce

veneR nesveer ÛeeefnS~ ueeskeâmeYee keâe meomÙe heebÛe Je<e& kesâ efueS Ûegvee peelee nw, efkeâvleg Jen

lÙeeiehe$e Éeje meomÙelee keâe lÙeeie keâj mekeâlee nw~ ueieeleej 60 efoveeW lekeâ ueeskeâmeYee keâer yew"keâ mes efyevee Deveg%ee kesâ

DevegheefmLele jnves hej Gmekeâer meomÙelee meceehle nes mekeâleer nw~ ueeskeâmeYee keâer DeefOekeâlece meomÙe mebKÙee 552 nw, efpemeceW 530

meomÙe jepÙeeW mes leLee 20 meomÙe keWâõ Meeefmele ØeosMeeW mesÛegves peeles nQ~ Jele&ceeve ceW ueeskeâmeYee keâer meomÙe mebKÙee 545 nw~

je°^heefle Sbiuees Fbef[Ùeve mecegoeÙe mes oes meomÙeeW keâe ceveesveÙeve keâjleenw~

ueeskeâmeYee Ùeefo henues efJeIeefšle ve keâj oer peeÙe, lees Ùen ØeLeceDeefOeJesMeve keâer leejerKe mes 5 Je<e& lekeâ ØeJele&ve ceW jnsieer~

Deeheele GodIees<eCee keâer efmLeefle ceW mebmeo efJeefOe Éeje ueeskeâmeYee keâerDeJeefOe Skeâ Je<e& kesâ efueS yeÌ{e mekeâleer nw, efkeâvleg Fme Øekeâej mes yeÌ{eF&ieF& DeJeefOe efkeâmeer Yeer efmLeefle ceW Deeheele GodIees<eCee kesâ meceehle nesves kesâhe§eeled 6 ceen mes DeefOekeâ veneR nesieer~

ØeLece yew"keâ kesâ yeeo ÙeLeeMeerIeÇ ueeskeâmeYee DeOÙe#e leLee GheeOÙe#e kesâÛegveeJe Deheves meomÙeeW kesâ yeerÛe mes keâjleer nw~

ueeskeâmeYee kesâ efJeIešve kesâ heMÛeele DeOÙe#e Deheves heo hej DeieueerueeskeâmeYee kesâ DeOÙe#e kesâ ÛegveeJe lekeâ yevee jnlee nw~

ueeskeâmeYee kesâ DeOÙe#e SJeb GheeOÙe#e keâes yengcele mes heeefjle ØemleeJeÉeje heo mes nšeÙee pee mekeâlee nw~ efkeâvleg Ssmes ØemleeJe keâer 14 efovehetJe& veesefšme efoÙee peevee DeefveJeeÙe& nw~

Skeâ meceÙe ceW Skeâ JÙeefòeâ kesâJeue Skeâ ner meove keâe meomÙe nes mekeâleenw~

ØelÙeskeâ meove keâer keâeÙe&Jeener kesâ efueS kegâue meomÙeeW keâer mebKÙee keâeomeJeeb Yeeie keâer GheefmLeefle DeefveJeeÙe& nw~ Fmes ieCehetefle& keânles nQ~

ieCehetefle& ve nesves keâer efmLeefle ceW meove keâer keâeÙe&Jeener ieCehetefle& nesves lekeâmLeefiele keâj oer peeleer nw~

Oeve efJeOesÙekeâ kesâJeue ueeskeâmeYee ceW Øemlegle efkeâS pee mekeâles nQ~ Jeeef<e&keâ efJeòeerÙe efJeJejCe (yepeš) kesâJeue ueeskeâmeYee ceW Øemlegle efkeâS pee

mekeâles nQ~ Oeve efJeOesÙekeâ leLee efJeòe efJeOesÙekeâeW keâes ÚesÌ[keâj keâesF& Yeer efJeOesÙekeâ

mebmeo kesâ efkeâmeer Yeer meove ceW Øemlegle efkeâS pee mekeâles nQ~ mebÙegòeâ DeefOeJesMeve keâer DeOÙe#elee ueeskeâmeYee keâe DeOÙe#e keâjlee nw~ ueeskeâmeYee ceW kesâJeue DevegmetefÛele peeefleÙeeW SJeb pevepeeefleÙeeW keâes ner Deej#eCe

Øeoeve efkeâÙee ieÙee nw, DevÙe efkeâÙeer peeefle Ùee Jeie& keâes veneR~ efkeâmeer meomÙe kesâ ÙeesiÙelee mebyebOeer efJeJeeo hej Debeflece efveCe&Ùe je°^heefle

ÛegveeJe DeeÙeesie keâer meueen mes keâjlee nw~ mebmeo meomÙe keâes DeefOeJesMeve kesâ meceÙe Ùee Jen meefceefle efpemekeâe Jen

meomÙe nw, keâer yew"keâ kesâ meceÙe DeLeJee DeefOeJesMeve Ùee yew"keâ kesâ hetJe&Ùee heMÛeeled 40 efove keâer DeJeefOe kesâ oewjeve efiejheäleej veneR efkeâÙee peemekeâlee nw~

mebmeo meomÙeeW keâes oer ieÙeer Ùen Gvcegefòeâ oerJeeveer ceeceueeW ceW ner oer ieÙeernw~ DeehejeefOekeâ DeLeJee efveJeejkeâ efvejesOe kesâ Debleie&le nesves Jeeueerefiejheäleejer mes Ùen Útš veneR oer ieÙeer nw~

DeOÙe#e Ùee GheeOÙe#e Ùeefo ueeskeâmeYee kesâ meomÙe veneR jnles nw, lees GvnWDeOÙe#e Ùee GheeOÙe#e kesâ heo mes lÙeeiehe$e osvee nesiee~

oesveeW meoveeW kesâ mebÙegòeâ yew"keâ keâer DeOÙe#elee ueeskeâmeYee DeOÙe#e keâjleenw~

mebefJeOeeve mebMeesOeve efJeOesÙekeâ efkeâmeer Yeer meove ceW ØeejbYe efkeâS pee mekeâlesnQ~

Oeve efJeOesÙekeâ ceW jepÙemeYee keâesF& mebMeesOeve veneR keâj mekeâleer nw~ Oeve efJeOesÙekeâ keâes jepÙemeYee 14 efove ceW Deheveer efmeHeâeefjMe kesâ meeLe

Jeeheme keâj osleer nw~ meeOeejCe efJeOesÙekeâ keâes otmeje meove 6 ceen lekeâ jeskeâ mekeâlee nw~ meeOeejCe efJeOesÙekeâ hej oesveeW meoveeW ceW he=Lekeâ ™he mes leerve JeeÛeve nesles

nw; Fmekesâ heMÛeele je°^heefle kesâ Devegceefle mes Jen DeefOeefveÙece yeve peeleenw~

ueeskeâ uesKee meefceefle ueeskeâmeYee keâer meefceefle nesleer nw, efpemeceW ueeskeâmeYeemes 15 leLee jepÙemeYee mes 7 meomÙe nesles nQ~

mebmeo jepÙe metÛeer kesâ efkeâmeer efJe<eÙe hej leYeer efJeefOe efvecee&Ce keâj mekeâleernw, peye jepÙemeYee ceW GheefmLele Deewj celeoeve keâjves JeeueeW ceW mes keâcemes keâce oes efleneF& meomÙe Gme efJe<eÙe keâes je°^erÙe cenòJe keâe Ieesef<ele keâjoW~

efkeâmeer efJeOesÙekeâ keâes peye je°heefle ve lees mJeerke=âefle oslee nw Deewj ve ner Gmesueewšelee nw, leye Ssmeer efmLeefle keâes pesyeer Jeeršes keâne peelee nw~

mebmeo kesâ me$e, me$eeJemeeve SJeb efJeIešve mebmeo keâe me$e je°^heefle Éeje Deentle efkeâÙee peelee nw~ mebmeo kesâ Skeâ me$e kesâ Debeflece yew"keâ Deewj Deieues me$e keâer ØeLece yew"keâ

ceW 6 ceen mes DeefOekeâ keâe Deblej veneR nesvee ÛeeefnS~ mebmeo keâer keâeÙe&Jeener ceW keâesF& meomÙe DevegheefmLele nw Ùee keâesF& DeveefOeke=âle

meomÙe GheefmLele nw~ Ùen ØeMve meove keâer keâeÙe&Jeener keâes ØeYeeefJele veneRkeâjsiee~

je°^heefle meceÙe-meceÙe hej meove keâe me$eeJemeeve keâjlee nw~ meove kesâme$eeJemeeve kesâ heefjCeecemJe™he meove ceW ueefcyele efJeOesÙekeâ DeLeJee keâeÙe&meceehle veneR nesles~

mLeieve SJeb me$eeJemeeve ceW cenòJehetCe& Deblej nw~ me$eeJemeeve DeefOeJesMevekeâes meceehle keâjlee nw, peyeefkeâ mLeieve me$e kesâ Debleie&le ngF& yew"keâ keâesmLeefiele keâjlee nw~

Skeâ me$e ceW keâF& yew"keWâ nesleer nQ~ mLeieve mJeÙeb meove keâe keâeÙe& neslee nw,pees mheerkeâj Ùee meYeeheefle Éeje efkeâÙee peelee nw, peyeefkeâ me$eeJemeeveje°^heefle Éeje efkeâÙee peelee nw~

efJeIešve meove keâer keâeueeJeefOe keâes meceehle keâj oslee nw~ jepÙemeYee keâeefJeIešve veneR neslee~ ueeskeâmeYee keâe efJeIešve je°^heefle ØeOeeveceb$eer keâermeueen mes keâjlee nw~

mLeieve me$e keâer yew"keâ keâes meceehle keâjlee nw, me$eeJemeeve me$e keâes meceehlekeâjlee nw, peyeefkeâ efJeIešve meove keâes ner meceehle keâj oslee nw~

efJeIešve ueeskeâmeYee kesâ efJeIešve keâer efmLeefle ceW ueefcyele efJeOesÙekeâeW leLee keâeÙe&JeeefnÙeeW

hej efvecveefueefKele ØeYeeJe heÌ[lee nw-— Ùeefo keâesF& efJeOesÙekeâ ueeskeâmeYee Éeje heeefjle veneR efkeâÙee ieÙee nw leLee

jepÙemeYee ceW ueefcyele (Øeef›eâÙee ceW) nw, lees Jen meceehle veneR efkeâÙee peemekeâlee nw~

— Ùeefo efJeOesÙekeâ jepÙemeYee Éeje heeefjle keâjkesâ ueeskeâmeYee ceW Yespee peeÛegkeâe nw leLee ueeskeâmeYee ceW ueefcyele nw, Gmes meceehle ceevee peelee nw~

— Jen efJeOesÙekeâ pees ueeskeâmeYee Éeje heeefjle keâjkesâ jepÙemeYee keâes Yespes ieS


Les Deewj JeneB ueefcyele nQ, meceehle ceeves peeles nQ, Fme Øekeâej kesâefJeOesÙekeâeW keâes Ùeefo je°heefle Ûeens, lees efJeIešve kesâ hetJe& mebÙegòeâ DeefOeJesMeveyegueekeâj yeÛee mekeâlee nw~

— ueefcyele efJeOesÙekeâ ceW Jen efJeOesÙekeâ veneR Deelee, pees oesveeW meoveeW Éejeheeefjle nesves kesâ heMÛeeled je°^heefle keâer menceefle kesâ efueS jKee ngDee nw~

— efkeâmeer efJeOesÙekeâ hej efJeÛeej nsleg Ùeefo je°^heefle ves mebÙegòeâ yew"keâ keâermetÛevee peejer keâj oer nw, leye Ssmes efJeOesÙekeâ meceehle veneR ceeves peeÙeWies~

— jepÙemeYee cesb hegve: mLeeefhele keâesF& efJeOesÙekeâ pees ueeskeâmeYee ceW Yespes peeveskesâ heMÛeeled Deewj ueeskeâmeYee Éeje mebMeesOeveeW kesâ meeLe jepÙemeYee keâesueewše efoS peeves kesâ heMÛeeled Gme meYee ceW ueefcyele nes meceehle ceeveepeelee nw~

— je°^heefle Éeje hegveefJe&Ûeej nsleg Yespes ieS efJeOesÙekeâ meceehle veneR neslesDeewj Gve hej veS meove Éeje efJeÛeej efkeâÙee pee mekeâlee nw~

— ueeskeâmeYee ceW ueefcyele Mes<e meYeer ceeceues Jes Ûeens ØemleeJe, mebkeâuhe,mebMeesOeve DeLeJee Deveghetjkeâ Devegoeve ceeBie nes DeLeJee ÙeeefÛekeâe meefceeflekeâes Yespeer ieÙeer ÙeeefÛekeâe nes, ueeskeâmeYee kesâ efJeIešve kesâ meeLe ner meceehleceeves peeles nQ~

efJeòe efJeOesÙekeâ efJeòe efJeOesÙekeâ ceW keâj ueieeves, yeÌ{eves, $e+Ce uesves Deeefo kesâ ØemleeJe jKes

peeles nQ~ meeceevÙeleÙee Ùen efJeOesÙekeâ Jeeef<e&keâ yepeš Øemlegle efkeâS peeveskesâ legjble yeeo je°^heefle keâer hetJe& menceefle mes ueeskeâmeYee ceW Øemlegle efkeâSpeeles nQ~

Yeejle keâer mebefÛele efveefOe hej Yeeefjle JÙeÙe mebyebefOele Øeekeäkeâueve mebmeo ceWceleoeve kesâ efueS Øemlegle veneR efkeâS peeles, efkeâvleg Gve hej ÛeÛee& nesmekeâleer nw~

Jeeef<e&keâ efJeòeerÙe efJeJejCe ceW Devegceeefvele JÙeÙe oes ceoeW- Yeejle keâer mebefÛeleefveefOe hej Yeeefjle JÙeÙe leLee Yeejle keâer mebefÛele efveefOe mes efkeâS peevesJeeues DevÙe JÙeÙe keâer hetefle& kesâ efueS Deehesef#ele jeefMeÙeeW ceW efoKeeÙeepeelee nw~

Yeejle keâer mebefÛele efveefOe hej Yeeefjle JÙeÙe je°^heefle keâe Jesleve SJeb Yeòee~ jepÙemeYee Deewj GhemeYeeheefle leLee ueeskeâmeYee DeOÙe#e Deewj GheeOÙe#e

kesâ Jesleve SJeb Yeòes~ meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe SJeb GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ vÙeeÙeeOeerMeeW keâe

Jesleve, Yeòee leLee heWMeve~ Yeejle kesâ efveÙeb$ekeâ-ceneuesKee hejer#ekeâ keâe Jesleve, Yeòee leLee

heWMeve~ Ssmee $e+Ce Yeej, efpevekeâe oeefÙelJe Yeejle mejkeâej hej nw~ Yeejle mejkeâej hej efkeâmeer vÙeeÙeeueÙe Éeje oer ieF& ef[›eâer Ùee

hebÛeeš~ keâesF& DevÙe JÙeÙe pees mebefJeOeeve Éeje Ùee mebmeo efJeefOe Éeje Fme

Øekeâej Yeeefjle Ieesef<ele keâjs~

efJeefveÙeesie efJeOesÙekeâ Yeejle keâer mebefÛele efveefOe mes keâesF& Yeer Oeve, efJeefveÙeesie efJeOesÙekeâ kesâ

heeefjle ngS efyevee efvekeâeuee pee mekeâlee nw~ efJeefveÙeesie efJeOesÙekeâ ceW Devegoeve keâer jeefMe leLee mebefÛele efveefOe hej Yeeefjle

JÙeÙe keâer jeefMe ceW heefjJele&ve keâjves Jeeuee keâesF& mebMeesOeve veneR efkeâÙee peelee~heer"emeerve DeefOekeâejer keâe efveCe&Ùe ner Fme mebyebOe ceW ceevÙe neslee nw~

Deveghetjkeâ Devegoeve efkeâmeer ceo efJeMes<e kesâ efueS efveOee&efjle jeefMe keâer DeheÙee&hlelee keâer efmLeefle

ceW je°^heefle Éeje meove kesâ oesveeW meoveeW kesâ mece#e Deveghetjkeâ Devegoevensleg efJeJejCe Øemlegle efkeâÙee peelee nw~

uesKeevegoeve efJeefveÙeesie efJeOesÙekeâ kesâ heeefjle nesves ceW efJeuecye keâer efmLeefle ceW ueeskeâmeYee

uesKeevegoeve efJeOesÙekeâ heeefjle keâj Oeve GheueyOe keâje mekeâleer nw~ yepeš ceW GefuueefKele ve efkeâS ieS efkeâmeer efJeMes<e ceo kesâ efueS ueeskeâmeYee

DeheJeeoevegoeve heeefjle keâj Oeve GheueyOe keâje mekeâleer nw~

Yeejle keâe cenevÙeeÙeJeeoer cenevÙeeÙeJeeoer keâer efveÙegefòeâ je°^heefle keâjlee nw~ cenevÙeeÙeJeeoer kesâ efueS GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe kesâ vÙeeÙeeOeerMe kesâ mecekeâ#e

ÙeesiÙelee nesveer ÛeeefnS~ cenevÙeeÙeJeeoer Yeejle mejkeâej keâe meJeexÛÛe DeefOeJeòeâe neslee nw~ cenevÙeeÙeJeeoer keâes mebmeo keâer keâeÙe&Jeener ceW Yeeie uesves leLee efkeâmeer Yeer

meove ceW yeesueves keâe DeefOekeâej Øeehle nw, efkeâvleg Jen celeoeve veneR keâjmekeâlee nw~

cenevÙeeÙeJeeoer je°^heefle kesâ ØemeeoheÙeËle heo OeejCe keâjlee nw~

efJeefYeVe mebJewOeeefvekeâ heoeW kesâ efueS efveOee&efjle Jesleveceeve

heo Jesleve Øeefleceenje°^heefle - 1,50,000 ®heÙesGheje°^heefle - 1,25,000 ®heÙesjepÙeheeue - 1,10,000 ®heÙesGhejepÙeheeue - 80,000 ®heÙesGÛÛelece vÙeeÙeeueÙe keâe cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe - 1,00,000 ®heÙesGÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe - 90,000 ®heÙesGÛÛelece vÙeeÙeeueÙe kesâ vÙeeÙeeOeerMe - 90,000 ®heÙesGÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ vÙeeÙeeOeerMe - 80,000 ®heÙescegKÙe efveJee&Ûeve DeeÙegòeâ - 90,000 ®heÙesmebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesie kesâ DeOÙe#e - 90,000 ®heÙesmeebmeo (cetue Jesleve) - 50,000 ®heÙes

Yeejle keâe efveÙeb$ekeâ SJeb ceneuesKee hejer#ekeâ Yeejle kesâ efveÙeb$ekeâ SJeb ceneuesKee hejer#ekeâ keâer efveÙegefòeâ je°^heefle Éeje

6 Je<e& DeLeJee 65 Je<e& keâer DeeÙeg, pees Yeer henues nes lekeâ kesâ efueS keâerpeeleer nw~

efveÙeb$ekeâ SJeb ceneuesKee hejer#ekeâ keâes ceneefYeÙeesie Éeje heo mes nšeÙeepee mekeâlee nw~

efveÙeb$ekeâ SJeb ceneuesKee hejer#ekeâ mebyebOeer ØeeJeOeeve Yeejle Meemeve DeefOeefveÙece,1935 mes efueS ieS nw~

efveÙeb$ekeâ SJeb ceneuesKee hejer#ekeâ keâe ØeefleJesove je°^heefle Éeje mebmeo ceWØemlegle efkeâÙee peelee nw~

jepÙe mes mebyebefOele ØeefleJesove jepÙeheeue Éeje jepÙe efJeOeeve ceb[ue ceWØemlegle efkeâÙee peelee nw~

mesJeeefveJe=efòe kesâ yeeo ceneuesKee hejer#ekeâ Yeejle mejkeâej kesâ DeOeerve keâesF&heo «enCe veneR keâj mekeâlee nw~

efveÙeb$ekeâ SJeb ceneuesKee hejer#ekeâ efvecve efJeòeerÙe mebef›eâÙeeDeeW keâe uesKeehejer#eCe keâjlee nw—

(i) Yeejle kesâ jepÙeeW leLee mebIe jepÙe #es$eeW kesâ mebefÛele efveefOe hej YeeefjlemeYeer JÙeÙeeW keâe~

(ii) mebIe Deewj jepÙeeW keâer Deekeâefmcekeâlee efveefOe hej Yeeefjle JÙeÙe keâe~(iii) mebIe leLee jepÙe #es$eeW Éeje efkeâÙes ieÙes JÙeeheej leLee efJeefvecee&Ce Éeje

Øeehle ueeYe SJeb neefve keâe~(iv) mebIe leLee ØelÙeskeâ jepÙe kesâ DeeÙe-JÙeÙe keâe~


kesâvõerÙe cebef$eheefj<eo

mebefJeOeeve kesâ DevegÛÚso 74 kesâ Devegmeej je°^heefle keâes Gmekesâ ke=âlÙeeW kesâefveJe&nve ceW meneÙelee Deewj meueen osves kesâ efueS Skeâ cebef$eheefj<eo nesieer,efpemekeâe ØeOeeve ØeOeeveceb$eer nesiee~

je°heefle cebef$eheefj<eo keâer meueen hej keâeÙe& keâjsiee~ 44JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve(1978) kesâ Éeje keâer ieÙeer JÙeJemLee kesâ Devegmeej je°heefle cebef$eceb[ue keâesDeheves efveCe&Ùe hej hegveefJe&Ûeej kesâ efueS keân mekeâlee nw, efkeâvleg hegveefJe&Ûeej kesâyeeo oer ieÙeer meueen je°heefle kesâ efueS yeeOÙekeâejer nesieer~

je°^heefle ØeOeeveceb$eer keâer efveÙegefòeâ keâjlee nw, leoghejeble ØeOeeveceb$eer keâermeueen mes DevÙe cebef$eÙeeW keâer efveÙegefòeâ keâjlee nw~

je°heefle Éeje cebef$eÙeeW keâes heo «enCe mes hetJe& leermejer DevegmetÛeer ceW efoS ieSØee™he kesâ Devegmeej heo SJeb ieesheveerÙelee keâer MeheLe efoueeF& peeleer nw~

je°heefle efkeâmeer Ssmes JÙeefòeâ keâes pees mebmeo kesâ efkeâmeer meove keâe meomÙe veneRnw, cebef$eheo hej efveÙegòeâ keâj mekeâlee nw, efkebâleg Ssmes JÙeefòeâ keâes 6 ceen kesâDeboj mebmeo kesâ efkeâmeer meove keâe meomÙe nes peevee DeefveJeeÙe& nw~

cebef$eheefj<eo ueeskeâmeYee kesâ Øeefle meecetefnkeâ ™he mes GòejoeÙeer nesleer nw~ je°^heefle ueeskeâmeYee ceW yengcele oue kesâ veslee keâes ØeOeeveceb$eer heo hej

efveÙegòeâ keâjlee nw~ cebef$eieCe je°^heefle kesâ Øemeeo heÙeËle Dehevee heo OeejCe keâjles nQ~ cebef$eÙeeW kesâ Jesleve SJeb YeòeeW keâe efveOee&jCe mebmeo Éeje meceÙe-meceÙe hej

efkeâÙee peelee nw~ JÙeeJeneefjkeâ ™he mes ØeeÙe: leerve Øekeâej keâer ceb$eer nesles nQ- cebef$eceb[ue

mlej kesâ ceb$eer, jepÙeceb$eer leLee Gheceb$eer~ mebefJeOeeve ceW cebef$eceb[ue (Cabinet) Meyo keâe keâneR GheÙeesie veneR efkeâÙee

ieÙee nw~ cebef$eceb[ueerÙe JÙeJemLee JeemleJe ceW mebmeoerÙe hejbheje keâer osve nw,efpemekeâe efJekeâeme efyeÇšsve ceW ngDee nw~ efyeÇšsve kesâ Deefleefjòeâ DeeÙejuewC[,øeâebme leLee Fšueer ceW Yeer Ùen hejcheje nw~

cebef$eceb[ue mlej kesâ ceb$eer (Cabinet Ministers) Deheves efJeYeeieeW kesâØecegKe nesles nQ~ ØeOeeveceb$eer leLee GheØeOeeveceb$eer Yeer FmeceW Meeefceue nesles nQ,

cebef$eceC[ue keâer DeOÙe#elee ØeOeeveceb$eer keâjlee nw, veerefle efveOee&jCe keâekeâeÙe& ÙeLeeLe& ceW Ùener mebmLee keâjleer nw, Fmekeâer yew"keâeW keâer keâeÙe&JeenerieesheveerÙe jKeer peeleer nw~

ØeOeeveceb$eer ØeOeeveceb$eer ueeskeâmeYee ceW yengcele oue keâe veslee neslee nw~ Gmekeâer efveÙegefòeâ

je°^heefle Éeje keâer peeleer nw~

meeceevÙeleÙee ØeOeeveceb$eer keâe keâeÙe&keâeue 5 Je<e& neslee nw, efkeâvleg meceÙehetJe& ueeskeâmeYee kesâ Yebie nes peeves, Gmekesâ Éeje lÙeeiehe$e os efoS peevesleLee Gmekesâ efJe™æ DeefJeMJeeme ØemleeJe heeefjle nes peeves keâer efmLeefle ceWJen heebÛe Je<e& mes hetJe& heocegòeâ nes mekeâlee nw~

ØeOeeveceb$eer je°^heefle leLee cebef$eceb[ue kesâ ceOÙe keâer Skeâ keâÌ[er kesâ ™he ceWkeâeÙe& keâjlee nw~

ØeOeeveceb$eer cebef$eheefj<eo kesâ meYeer veerefleiele leLee ØeMeemekeâerÙe efveCe&ÙeeW keâermetÛevee je°^heefle keâes oslee nw~

GheØeOeeveceb$eer mebefJeOeeve ceW GheØeOeeveceb$eer keâer efveÙegefòeâ keâe keâesF& ØeeJeOeeve veneR efkeâÙee

ieÙee nw~ 15 Deiemle, 1947 keâes peJeenj ueeue vesn™ ves mejoej JeuueYe

YeeF& hešsue keâes osMe keâe ØeLece GheØeOeeveceb$eer efveÙegòeâ efkeâÙee Lee~ jepÙeceb$eer (State Ministers) kewâefyevesš mlej kesâ ceb$eer mes veerÛes kesâ

mlej kesâ ceb$eer nesles nQ~ meeceevÙele: Ùen kewâefyevesš keâer ceerefšbie ceW YeeieveneR uesles~

jepÙe ceb$eer keâes efkeâmeer Úesšs efJeYeeie keâe mJelev$e ØeYeej Yeer efoÙee pee mekeâleenw~ Ùen Deecebef$ele keâjves hej kewâefyevesš keâer yew"keâeW ceW Yeeie uesles nQ~

Gheceb$eer (Deputy Ministers) leermejs mlej kesâ ceb$eer nesles nw~ FvekeâekeâeÙe& kesâJeue ØeMeemeefvekeâ neslee nw~ veerefle efveOee&jCe ceW Fvekeâe keâesF& ÙeesieoeveveneR neslee leLee Ùes cebef$eceb[ue keâer yew"keâ ceW Yeer Yeeie veneR uesles~

cebef$eheefj<eo leLee cebef$eceb[ue ceW Deblej(i) cebef$eheefj<eo Skeâ Je=nòej mebmLee nw, peyeefkeâ cebef$eceb[ue Skeâ ueIeglej

mebmLee nw~

(ii) cebef$eceb[ue kesâ meYeer meomÙe cebef$eheefj<eo kesâ meomÙe nesles nQ, efkebâlegcebef$eheefj<eo kesâ meYeer meomÙe cebef$eceb[ue kesâ meomÙe veneR nesles~

(iii) cebef$eceb[ue je°^ keâer veerefleÙeeW keâes efveOee&efjle keâjlee nw~

(iv) cebef$eceb[ue meecetefnkeâ ™he mes efveCe&Ùe ueslee nw, peyeefkeâ cebef$eheefj<eoFmekesâ efueS yeeOÙe veneR nw~

(v) cebef$eceb[ue cebef$eheefj<eo kesâ keâeÙe&keâeefjCeer meefceefle kesâ ™he ceW keâeÙe&keâjleer nw~

(vi) cebef$eceb[ue ueIegòej mebmLee nesves kesâ yeeJepeto cebef$eheefj<eo keâer Dehes#eeDeefOekeâ MeefòeâMeeueer mebmLee nw~

mebIe keâe Meemeve

je°^heefle

(keâeÙe&heeefuekeâe) (efJeOeeveceb[ue)cebef$eheefj<eo mebmeo

kewâefyevesš ceb$eer jepÙeceb$eer GhejepÙeceb$eer(GÛÛe meove) (efvecve meove)jepÙemeYee ueeskeâmeYee

DeefOekeâlece 250 meomÙe DeefOekeâlece 552 meomÙe

je°^heefle Éeje veeefcele jepÙeeW leLee mebIe jepÙeeW mes12 meomÙe DeefOekeâlece 238 meomÙe

jepÙeeW mes DeefOekeâlece 530 meomÙe Deebiue YeejleerÙe mecegoeÙe mes mebIe jepÙe #es$eeW mesje°^heefle Éeje veeefcele 2 meomÙe DeefOekeâlece 20 ØeefleefveefOe



mebIeerÙe cebef$eheefj<eo kesâ ceb$eer GòejoeÙeer nesles nQ —je°^heefle kesâ Øeefle mebefJeOeeve ceW ‘cebef$eceb[ue’ Meyo keâe Skeâ ner yeej ØeÙeesie ngDee nw

—Deveg. 352 ceW Deeceleewj hej Yeejle kesâ ØeOeeveceb$eer nesles nQ—ueeskeâmeYee kesâ meomÙe YeejleerÙe jepeveereflekeâ JÙeJemLee ceW keâeÙe&heeefuekeâe efkeâmekesâ DeOeerve keâeÙe&

keâjleer nw? —efJeOeeveheeefuekeâe kesâ efJeòe efJeOesÙekeâ kesâ efueS hetJe& mJeerke=âefle DeeJeMÙekeâ nw

—Yeejle kesâ je°^heefle keâer keâewve Yeejle kesâ je°^heefle kesâ efveJee&ÛekeâieCe keâe Yeeie nw, hej Gmekesâ

ceneefYeÙeesie keâe Yeeie veneR nw—jepÙeeW keâer efJeOeevemeYeeSb ueeskeâmeYee DeOÙe#e keâes Gmekesâ keâeÙe&keâeue keâer meceeefhle mes hetJe& heo mes

nšeÙee pee mekeâlee nw —ueeskeâmeYee Éeje Fme DeeMeÙekeâe heeefjle ØemleeJe hej

mebmeo kesâ ueeskeâ uesKee meefceefle kesâ DeOÙe#e keâer efveÙegefòeâ keâer peeleer nw—ueeskeâmeYee DeOÙe#e Éeje

meeJe&peefvekeâ uesKee meefceefle efJeJejCe Øemlegle keâjleer nw —mebmeo keâes Yeejle kesâ Gheje°^heefle efveJee&efÛele nesles nQ

—mebmeo kesâ oesveeW meoveeW kesâ meomÙe Éeje ueeskeâmeYee DeOÙe#e Dehevee lÙeeiehe$e meeQhelee nw —GheeOÙe#e keâes je°^heefle ueeskeâmeYee keâes Yebie keâj mekeâlee nw

—keWâõerÙe cebef$eceb[ue keâer DevegMebmee hej Yeejle kesâ je°^heefle keâe efveJee&Ûeve neslee nw —DeØelÙe#e heæefle

mes Skeâue meb›eâceCeerÙe cele kesâ DeeOeej hej Yeejle kesâ Gheje°^heefle keâe ÛegveeJe neslee nw—ueeskeâmeYee Deewj

jepÙemeYee kesâ meebmeoeW Éeje (Deevegheeeflekeâ ØeefleefveefOelJe heæefle kesâDevegmeej Skeâue meb›eâceCeerÙe cele Éeje, Deveg. 66)

Yeejle kesâ je°^heefle leLee Gheje°^heefle keâe heo Keeueer nesves keâer efmLeefleceW, je°^heefle kesâ heo keâe efveJe&nve keâjsiee

—Yeejle keâe cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe je°^heefle hej ceneefYeÙeesie keâe Deejeshe ueieeÙee pee mekeâlee nw

—mebmeo kesâ efkeâmeer Yeer meove Éeje mejkeâeefjÙee DeeÙeesie mebyebefOele nw —keWâõ jepÙe mebyebOeeW mes Yeejle keâe je°^heefle Dehevee lÙeeiehe$e meeQhelee nw

—Gheje°^heefle keâes (Deveg. 56) YeejleerÙe mebefJeOeeve ceW efkeâme Øekeâej keâer Meemeve ØeCeeueer keâer JÙeJemLee keâer

ieF& nw? —mebmeoelcekeâ Øepeeleb$e Yeejle kesâ ØelÙeskeâ veeieefjkeâ keâe keâòe&JÙe nesiee efkeâ Jen Øeeke=âeflekeâ

heÙee&JejCe keâe mebj#eCe Je megOeej keâjs~ Ùen keâLeve YeejleerÙe mebefJeOeevekesâ efkeâme Deveg. mes meboefYe&le nw?

—Deveg. 51keâ (ceewefuekeâ keâòe&JÙe) Deekeâefmcekeâlee efveefOe keâes je°^heefle kewâmes JÙeÙe keâj mekeâlee nw?

—mebmeoerÙe mJeerke=âefle kesâ yeeo (Deveg. 267)

je°^heefle heo kesâ GcceeroJeej keâer keäÙee DeeJeMÙekeâ ÙeesiÙeleeSb nQ?—Yeejle keâe veeieefjkeâ nes, 35 Je<e& keâer DeeÙeg keâe nes leLee

meebmeo Ûegves peeves keâer ÙeesiÙelee jKelee nes~ (Deveg. 58)

mebmeoerÙe Meemeve ceW JeemleefJekeâ keâeÙe&heeefuekeâe Meefòeâ nesleer nw—ØeOeeveceb$eer (cebef$eheefj<eo) kesâ heeme

Ùeefo Yeejle kesâ ØeOeeveceb$eer mebmeo kesâ GÛÛe meove kesâ meomÙe nQ, lees—Jes DeefJeMJeeme ØemleeJe keâer efmLeefle ceW Deheves he#e

ceW Jeesš veneR os mekeWâies

uesKeevegoeve mebIe mejkeâej keâes Devegceefle Øeoeve keâjlee nw—efveef§ele DeJeefOe kesâ efueS Yeejle keâer

mebefÛele efveefOe mes Oeve efvekeâeueves keâe

efkeâme ØemleeJe keâe mebyebOe mebIeerÙe yepeš mes nw? —keâšewleer ØemleeJe

pees JÙeefòeâ mebmeo keâe meomÙe veneR nw, keWâõerÙe ceb$eer jn mekeâlee nw—6 ceen lekeâ

YeejleerÙe mebefJeOeeve ceW DeJeefMe° MeefòeâÙeeb Øeoeve keâer ieF& nQ—mebIeerÙe mejkeâej/mebmeo keâes

Yeejle mejkeâej keâe keâesF& ceb$eer pees mebmeo kesâ oesveeW ceW mes efkeâmeer meovekeâe meomÙe veneR nw, ceb$eer heo mes cegòeâ nes peeSiee

—6 ceeme yeeo (Deveg. 75)

mebefJeOeeve kesâ efkeâme Deveg. kesâ Debleie&le Oeve efJeOesÙekeâ keâes heefjYeeef<eleefkeâÙee ieÙee nw? —Deveg. 110

keâewve mee ØemleeJe cebef$eheefj<eo Éeje jKee peelee nw?—efJeMJeeme ØemleeJe

‘MetvÙekeâeue’ mebmeoerÙe JÙeJemLee efkeâme osMe keâer osve nw?—Yeejle keâer

kewâefyevesš ceW Meeefceue nesles nQ —kesâJeue kewâefyevesš ceb$eer

mebefJeOeeve keâe keâewve mee Deveg. cebef$eheefj<eo keâer efveÙegefòeâ leLee heoÛÙegeflekeâes efJeJesefÛele keâjlee nw? —Deveg. 75

efkeâme mebefJeOeeve mebMeesOeve ceW Ùen ØeeJeOeeve efkeâÙee ieÙee efkeâ keWâõ JejepÙeeW ceW cebef$eheefj<eo keâe Deekeâej ueeskeâmeYee/jepÙe efJeOeevemeYee kesâkegâue mebKÙee kesâ 15³ mes DeefOekeâ veneR nesiee?

—91Jeeb mebefJeOeeve mebMeesOeve, 2003

Oeve efJeOesÙekeâ—

— je°^heefle keâer menceefle mes ueeskeâmeYee ceW hesMe efkeâÙee peelee nw (Deveg.110)~

— keâesF& efJeOesÙekeâ Oeve efJeOesÙekeâ nw Ùee veneR, Fme hej Debeflece efveCe&ÙeueeskeâmeYee DeOÙe#e keâe neslee nw~

— ueeskeâmeYee ceW heeefjle Oeve efJeOesÙekeâ keâe jepÙemeYee Éeje 14 efoveeW kesâDeboj heeefjle efkeâÙee peevee Ùee efJeÛeejeLe& Yespee peevee DeeJeMÙekeâ nw~

— je°^heefle Oeve efJeOesÙekeâ keâes hegveefJe&Ûeej kesâ efueS veneR ueewše mekeâlee~

DeOÙe#eelcekeâ mejkeâej kesâ keâece keâjves keâe efmeæeble nw—MeefòeâÙeeW keâe he=LekeäkeâjCe

YeejleerÙe ieCeleb$e ceW JeemleefJekeâ keâeÙe&keâejer ØeeefOekeâej neslee nw—cebef$eheefj<eo keâes

cebef$eheefj<eo GòejoeÙeer neslee nw —mebmeo kesâ Øeefle

ueeskeâmeYee keâe veslee neslee nw —ØeOeeveceb$eer


Yeejle ceW je°^heefle kesâ ÛegveeJe kesâ efueS efveJee&Ûekeâ ceb[ue kesâ meomÙenesles nQ—ueeskeâmeYee, jepÙemeYee leLee jepÙe efJeOeevemeYee(efouueer Deewj heg[gÛesjer meefnle) kesâ Ûegves ngS meomÙe (Deveg.55)

Yeejle kesâ je°^heefle keâes keâeÙe& DeJeefOe keâer meceeefhle mes hetJe& Yeer heo mesnšeÙee pee mekeâlee nw —ceneefYeÙeesie Éeje (Deveg. 61)

Yeejle keâe je°^heefle efkeâmekeâer efveÙegefòeâ veneR keâjlee? —Gheje°^heefle

meJe&mecceefle mes efveJee&efÛele Yeejle kesâ je°^heefle Les—Sve. mebpeerJe jsñer (pegueeF&, 1972)

je°^heefle efkeâmekeâer efveÙegefòeâ keâjlee nw—Yeejle keâe cenevÙeeÙeJeeoer, efveÙeb$ekeâ SJeb ceneuesKee

hejer#ekeâ, jepÙe keâe jepÙeheeue

Yeejle mejkeâej keâe meebefJeOeeefvekeâ DeOÙe#e nw —je°^heefle

keâesF& efJeOesÙekeâ Oeve efJeOesÙekeâ nw, Fmekeâe efveCe&Ùe keâewve keâjlee nw?—ueeskeâmeYee DeOÙe#e

ueeskeâmeYee meefÛeJeeueÙe efveÙebef$ele neslee nw—ueeskeâmeYee kesâ DeOÙe#e Éeje

ØeLece ueeskeâmeYee kesâ DeOÙe#e Les —peer. Jeer. ceeJeuebkeâj(1952-56)

ØeLece ueeskeâmeYee DeOÙe#e efpevekesâ efJe®æ ueeskeâmeYee ceW DeefJeMJeemeØemleeJe ueeÙee ieÙee Lee —peer. Jeer. ceeJeuebkeâj (1954)

keâewve ueeskeâmeYee leLee jepÙemeYee kesâ mebÙegòeâ DeefOeJesMeve keâer DeOÙe#eleekeâjlee nw? —ueeskeâmeYee DeOÙe#e (Deveg. 118)

YeejleerÙe mebmeo efkeâme jerefle mes ØeMeemeve hej efveÙeb$eCe keâjleer nw?—mebmeoerÙe meefceefleÙeeW kesâ ceeOÙece mes

DeOÙe#e meove kesâ efkeâmeer Yeer meomÙe keâes yeesueves mes jeskeâ mekeâlee nwDeewj DevÙe efkeâmeer meomÙe keâes yeesueves os mekeâlee nw~ Ùen Iešveekeânueeleer nw —yew" peevee (Yielding the floor)

jepÙemeYee meomÙe Ûegves peeles nQ—jepÙe keâer efJeOeevemeYeeDeeW Éeje

jepÙemeYee ceW jepÙeeW keâes ØeefleefveefOelJe efkeâme DeeOeej hej efoÙee peelee nw—jepÙe keâer pevemebKÙee kesâ Devegheele ceW

jepÙemeYee ceW Skeâ-efleneF& meomÙe—Øeefle oes Je<e& hej DeJekeâeMe«enCe keâjles nQ

jepÙemeYee kesâ Skeâeefvlekeâ Meefòeâ kesâ Debleie&le Deelee nw?—veF& DeefKeue YeejleerÙe mesJeeDeeW keâe me=peve

(Deveg. 312)

efkeâve jepÙeeW keâes jepÙemeYee ceW meceeve ØeefleefveefOelJe Øeehle nw?—DeebOeÇ ØeosMe leLee leefceuevee[g (18)

ueeskeâmeYee Éeje efJeÛeejeLe& Yespes ieS efJeòe efJeOesÙekeâ keâes jepÙemeYeeDeefOekeâlece efkeâleves meceÙe lekeâ jeskesâ jKe mekeâleer nw?—Ûeewon efove

ueeskeâmeYee Éeje heeefjle efkeâmeer mebefJeOeeve mebMeesOeve efJeOesÙekeâ keâes GÛÛemeove (jepÙemeYee) DemJeerkeâej keâj os lees

—efJeOesÙekeâ Debeflece ™he mes meceehlenes peelee nw

efkeâme ØemleeJe keâe mebyebOe mebIeerÙe yepeš mes nw?—keâšewleer ØemleeJe

jepÙeeW kesâ efkeâme Ùegice keâes ueeskeâmeYee ceW meceeve meeršW Øeehle nQ?—DeebOeÇ ØeosMe leLee he. yebieeue (42)

ueeskeâmeYee DeOÙe#e Éeje DeefOekeâeefjkeâ leewj hej efkeâmeer jepeveereflekeâ oueÙee ie"yebOeve keâes efJehe#e keâer ceevÙelee osves nsleg keâce mes keâce nesvesÛeeefnS —kegâue meomÙe mebKÙee keâe 1/10

Jele&ceeve ceW ueeskeâmeYee leLee jepÙemeYee kesâ meomÙeeW keâer mebKÙee efkeâmeSkeâ peveieCevee hej DeeOeeefjle nw? —1971 F&.

ueeskeâmeYee leLee jepÙemeYee ceW ieCehetefle& mebKÙee nw—kegâue meomÙe mebKÙee keâe 1/10

YeejleerÙe mebmeo yeveleer nw—ueeskeâmeYee, jepÙemeYee Deewj je°^heefle mes

megcesue—jepÙe ueeskeâmeYee ceW mLeeveDeebOeÇ ØeosMe 42

Demece 14

hebpeeye 13

he. yebieeue 42

keâewve meer Meefòeâ ueeskeâmeYee keâes jepÙemeYee keâer leguevee ceW DevevÙe ™hemes Øeehle nw?

—Oeve/efJeòe efJeOesÙekeâ kesâJeue ueeskeâmeYee ceW Øemlegle efkeâÙee pee mekeâlee nw

—Oeve efJeOesÙekeâ kesâ efvejmleerkeâjCe DeLeJee mebMeesOeve kesâ mebyebOe ceW

—cebef$eheefj<eo kesâ GòejoeefÙelJe kesâ mebyebOe ceW

ueeskeâmeYee ceW Deveg. peeefleÙeeW kesâ efueS efkeâme jepÙe ceW meJee&efOekeâDeejef#ele meeršW nQ? —Gòej ØeosMe

mebmeo kesâ oesveeW meoveeW kesâ mebÙegòeâ yew"keâ keâes Yespee ieÙee efJeOesÙekeâ keâeheeefjle nesvee neslee nw —GheefmLele meomÙeeW kesâ meeOeejCe

yengcele mes keâewve mee ueeskeâmeYee keâe #es$eheâue kesâ Devegmeej meJee&efOekeâ yeÌ[e efveJee&Ûeve

#es$e nw? —ueöeKe ueeskeâmeYee keâe keâeÙe&keâeue—Deeheelekeâeue keâer Iees<eCee kesâ oewjeve

Skeâ yeej ceW Skeâ Je<e& kesâ efueS yeÌ{eÙee pee mekeâlee nw (Deveg.83(2))

ueeskeâmeYee ceW DevegmetefÛele pevepeeefleÙeeW kesâ efueS Deejef#ele meeršeW keâermebKÙee meJee&efOekeâ nw —ceOÙe ØeosMe ceW(DevegmetefÛele pevepeeefleÙeeW kesâ efueS Deejef#ele meeršeW keâer mebKÙee- PeejKeC[-5; ceOÙe ØeosMe-6; ÚòeermeieÌ{-4)

Debleje&°^erÙe mebefOeÙeeW keâes Yeejle kesâ efkeâmeer Yeeie Ùee mebhetCe& Yeejle ceWueeiet keâjves kesâ efueS mebmeo keâevetve yevee mekeâleer nw

—efyevee efkeâmeer jepÙe keâer menceefle mes(Deveg. 253)

keâesF& Oeve efJeOesÙekeâ, pees Skeâ yeej ueeskeâmeYee Éeje heeefjle efkeâÙee peeÛegkeâe nes, efkebâleg jepÙemeYee Éeje mebMeesefOele efkeâÙee ieÙee nes, heeefjlemecePee peeSiee Ùeefo—ueeskeâmeYee Fmes oesyeeje mebMeesOeve keâesmJeerkeâej Ùee DemJeerkeâej keâjles ngS heeefjle keâj os

Skeâ Je<e& ceW keâce mes keâce efkeâleveer yeej mebmeo keâer yew"keâ nesveeDeeJeMÙekeâ nw? —oes yeej (Deveg. 85)


efkeâme jepÙe keâe ueeskeâmeYee Deewj jepÙemeYee ceW ØeefleefveefOelJe meyemesDeefOekeâ nw? —Gòej ØeosMe

YeejleerÙe mebmeo kesâ oesveeW meoveeW keâer mebÙegòeâ yew"keâ efkeâme mebyebOe ceW nesleernw? —meeOeejCe efJeOesÙekeâ (Deveg. 108)

efkeâve jepÙeeW ceW DevegmetefÛele pevepeeefleÙeeW kesâ efueS ueeskeâmeYee ceW mLeeveDeejef#ele veneR nw? —kesâjue, efyenej leLee leefceuevee[g

ueeskeâmeYee keâer yew"keâ meceehle keâer pee mekeâleer nw?—mLeieve, me$eeJemeeve Ùee efJeIešve Éeje

YeejleerÙe mebefJeOeeve keâe keâewve mee Deveg. mebmeo keâes Debleje&°^erÙe mecePeewleeWkeâes ueeiet keâjves kesâ efueS efJeefOe efvecee&Ce keâer Meefòeâ Øeoeve keâjlee nw?

—Deveg. 253

Yeejle keâer mebefÛele efveefOe mes Oeve efvece&ce hej efkeâmekeâe efveÙeb$eCe nw?—mebmeo keâe (Deveg. 266)

efkeâme jepÙe ceW ueeskeâmeYee ceW Deveg. peeefle leLee Deveg. pevepeeefle kesâefueS Deej#eCe veneR nw? —ieesJee leLee peccet-keâMceerj

efkeâme meYee keâe DeOÙe#e Gmekeâe meomÙe veneR neslee? —jepÙemeYee

jepÙemeYee keâe DeOÙe#e keâewve neslee nw?—Yeejle keâe Gheje°^heefle

Yeejle kesâ Gheje°^heefle keâes heo mes nševes keâe mebkeâuhe ØemleeefJele efkeâÙeepee mekeâlee nw —kesâJeue jepÙemeYee ceW

Yeejle kesâ Gheje°^heefle keâe ÛegveeJe efkeâÙee peelee nw—mebmeo kesâ meomÙeeW Éeje

efkeâmekeâer efveÙegefòeâ je°^heefle Éeje keâer peeleer nw?—efJeòe DeeÙeesie keâe DeOÙe#e

je°^heefle kesâ efjòeâ heo keâes Yej efueÙee peevee ÛeeefnS—6 ceen kesâ Yeerlej (Deveg. 62)

efJeefOe kesâ ØeMve hej meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe mes hejeceMe& uesves keâe DeefOekeâejnw —je°^heefle keâes (Deveg. 143)

je°^heefle heæefle ceW mecemle keâeÙe&heeefuekeâe MeefòeâÙeeB efveefnle nesleer nw—je°^heefle ceW W

efkeâmeer Yeewieesefuekeâ #es$e keâes DevegmetefÛele #es$e Ieesef<ele keâjves keâe mebJewOeeefvekeâDeefOekeâej efkeâmes nw? —je°heefle keâes

Yeejle kesâ efkeâme cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe ves je°^heefle kesâ ™he ceW keâeÙe&efkeâÙee? —peefmšme efnoeÙeleguuee

je°^heefle kesâ GcceeroJeej kesâ ØemleeJe keâe DevegmeceLe&ve efkeâÙee peeveeÛeeefnS —50 celeoeleeDeeW Éeje

mebmeo keâe ÛegveeJe ueÌ[ves kesâ efueS ØelÙeeMeer keâer vÙetvelece DeeÙeg nesveerÛeeefnS —25 Je<e&

mebmeo kesâ efkeâmeer Yeer meove kesâ oes me$eeW kesâ yeerÛe Deblejeue efkeâmemesDeefOekeâ veneR nesvee ÛeeefnS? —6 ceeme

mebmeo ceW efJeOeeÙeve ØemleeJe keâer henue keâjves mes henues Yeejle kesâje°^heefle keâer hetJe& mJeerke=âefle DeeJeMÙekeâ nw—

—veJeerve jepÙe kesâ ie"ve Je jepÙe keâer meerceeDeeW ceW heefjJele&ve (Deveg. 3),Oeve efJeOesÙekeâ (Deveg. 117), Ssmes keâjeOeeve keâes ØeYeeefJele keâjvesJeeues efJeOesÙekeâ, efpeveceW jepÙeeW keâe efnle efveefnle nw (Deveg. 274),Yeejle keâer mebefÛele efveefOe hej Yeeefjle JÙeÙe (Deveg. 117(3), JÙeeheejkeâer mJeleb$elee hej efveyeËOeve DeefOejesefhele keâjves Jeeues jepÙe efJeOesÙekeâ

(Deveg. 304)

meeceevÙe efJeòeerÙe efJeOeeÙeve ceW meefcceefuele ÛejCe nQ—

—yepeš keâe ØemlegeflekeâjCe, yepeš hej ÛeÛee&, efJeefveÙeesie efJeOesÙekeâheeefjle keâjvee, efJeòe efJeOesÙekeâ heeefjle keâjvee

mebmeo ceW DeeefOekeâeefjkeâ efJehe#eer mecetn kesâ ™he ceW ceevÙelee Øeehle keâjveskesâ efueS Gmekesâ efkeâleves meomÙe nesves ÛeeefnS?

—kegâue meomÙe mebKÙee keâe 1/10 Yeeie

mebmeo kesâ oes ›eâefcekeâ DeefOeJesMeveeW kesâ yeerÛe efkeâleves meceÙe kesâ Deblejeuekeâer Devegceefle nw? —6 ceen

jepÙemeYee keâes Yebie keâjves ceW me#ece nw —keâesF& veneR

efkeâme mebyebOe ceW jepÙemeYee keâes ueeskeâmeYee kesâ Dehes#eeke=âle DeefOekeâDeefOekeâej Øeehle nw? —veF& DeefKeue YeejleerÙe mesJeeDeeW

keâe ie"ve

mebmeo keâer Jen mLeeÙeer meefceefle keâewve meer nw efpemeceW jepÙemeYee kesâ meomÙeMeeefceue veneR nesles? —Øeekeäkeâueve meefceefle

keâewve mee efJeOesÙekeâ kesâJeue ueeskeâmeYee ceW ner ØeejbYe efkeâÙee pee mekeâleenw? —Oeve leLee efJeòe efJeOesÙekeâ

Oeve efJeOesÙekeâ kesâ Deefleefjòeâ efkeâmeer DevÙe efJeOesÙekeâ hej mebmeo kesâ oesveeWmeoveeW ceW celeYeso nesves hej—je°heefle efJeOesÙekeâ hej efJeÛeej kesâefueS meove keâer mebÙegòeâ yew"keâ yeguee mekeâlee nw

ueeskeâmeYee Éeje heeefjle Oeve efJeOesÙekeâ jepÙemeYee Éeje Yeer heeefjle ceeveefueÙee peelee nw, Ùeefo GÛÛe meove

—14 efove lekeâ Gmes uebefyele jKes

jepÙemeYee kesâ meomÙe kesâ efueS vÙetvelece DeeÙeg nw —30 Je<e&

jepÙe efJeOeeve heefj<eo kesâ efkeâleves meomÙe efJeOeevemeYee Éeje Ûegves peelesnQ? —1/3 meomÙe

keâesF& efJeòeerÙe efyeue ØemleeefJele nes mekeâlee nw—kesâJeue ueeskeâmeYee ceW

ueeskeâmeYee mheerkeâj keâe efveJee&Ûeve neslee nw—ueeskeâmeYee kesâ meYeer meomÙeeW Éeje

Yeejle kesâ je°^heefle keâes Gmekesâ heo mes nšeÙee pee mekeâlee nw—mebmeo kesâ Éeje

ueeskeâmeYee keâes Gmekesâ keâeÙe&keâeue kesâ hetJe& ner Yebie efkeâÙee pee mekeâlee nw—je°^heefle Éeje, cebef$eheefj<eo(ØeOeeveceb$eer) keâer meueen hej

ueeskeâmeYee ÛegveeJe keâe keâesF& ØelÙeeMeer Deheveer peceevele Kees oslee nw,Ùeefo Gmes cele Øeehle ve nes mekesâ —JewOe celeeW keâe 1/6

Jele&ceeve ueeskeâmeYee ceW, ØelÙeskeâ jepÙe kesâ efueS mLeeveeW keâe DeeJebšveDeeOeeefjle nw —1971 keâer peveieCevee hej

mebmeo kesâ oesveeW meoveeW keâe mebÙegòeâ DeefOeJesMeve DeeÙeesefpele neslee nw—Ssmes efJeOesÙekeâ keâes heeefjle keâjves kesâ efueS

efpeme hej oesveeW meoveeW ceW celeYeso nes

jepÙemeYee keâes mLeeÙeer meove keânles nQ, keäÙeeWefkeâ—Fmes efJeIeefšle veneR efkeâÙee pee mekeâlee

je°^heefle Éeje jepÙemeYee ceW efkeâleves JÙeefòeâ ceveesveerle efkeâS peeles nQ?—12


Skeâ Je<e& ceW ueeskeâmeYee kesâ keâce mes keâce efkeâleves me$e yegueeS peeles nQ?—Je<e& ceW oes me$e

jepÙemeYee kesâ meomÙe efkeâleves Je<eeX kesâ efueS Ûegves peeles nQ?—6 Je<e&

efkeâme jepÙe keâe ueeskeâmeYee ceW meJee&efOekeâ ØeefleefveefOelJe nw?—Gòej ØeosMe

ueeskeâmeYee ceW Deebiue YeejleerÙe meomÙe keâes ceveesveerle keâjves keâer Meefòeâefkeâmekesâ heeme nw —Yeejle kesâ je°^heefle

Yeejle kesâ keâeÙe&heeefuekeâe keâe DeOÙe#e nw —je°^heefle

Yeejle ceW je°^heefle keâe ÛegveeJe efkeâÙee peelee nw—Skeâue nmleeblejCeerÙe cele ØeCeeueer Éeje

ueeskeâmeYee ÛegveeJe ceW ØelÙeeMeer nesves kesâ efueS vÙetvelece DeeÙeg meercee nw—25 Je<e&

jepÙemeYee keâe meYeeheefle neslee nw —Gheje°^heefle

Jen keâewve meer meYee nw, efpemekeâe DeOÙe#e Gme meove keâe meomÙe veneRneslee? —jepÙemeYee

Yeejle keâe je°^heefle nšeÙee pee mekeâlee nw —mebmeo Éeje

Yeejle keâe je°^heefle Deheves heo hej jnlee nw—heo «enCe keâjves kesâ efove mes 5 Je<e& lekeâ

keâewve mee Gheje°^heefle je°^heefle veneR efveÙegòeâ ngDee Lee?—ieesheeue mJe™he hee"keâ, ke=â<Cekeâeble Je

Yewjesefmebn MesKeeJele

9. jepÙe keâer keâeÙe&heeefuekeâe

(The Executive of the State)

jepÙe keâer keâeÙe&heeefuekeâe ceW jepÙeheeue Deewj Skeâ cebef$eheefj<eo nesleer nw, mebefJeOeeve kesâ Éeje jepÙeeW ceW Yeer mebmeoelcekeâ JÙeJemLee keâer mLeehevee keâerieF& nw Deewj Fme mebmeoelcekeâ JÙeJemLee ceW jepÙeheeue jepÙe keâer keâeÙe&heeefuekeâe keâe JewOeeefvekeâ ØeOeeve neslee nw, peyeefkeâ cegKÙeceb$eer Deewj Gmekeâer cebef$eheefj<eodjepÙe keâer keâeÙe&heeefuekeâe meòee keâer JeemleefJekeâ ØeOeeve nesleer nw~

efheÚues 15 Je<eeX kesâ SSC kesâ ØeMve he$eeW ceW ‘‘jepÙe keâer keâeÙe&heeefuekeâe’’

ØelÙeskeâ jepÙe ceW ceneefOeJeòeâe keâer efveÙegefòeâ keâewve keâjlee nw?—jepÙeheeue

(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2002) efkeâmeer jepÙe keâe jepÙeheeue efkeâmekesâ Øeefle GòejoeÙeer neslee nw?

—Yeejle kesâ je°^heefle kesâ Øeefle(ueesDej ef[Jeerpeve keäueke&â (L.D.C) hejer#ee, 2005)

ceveesjbpeve keâj efkeâme mejkeâej Éeje ueieeÙee peelee nw?—jepÙe mejkeâej


cegKÙeceb$eer keâer efveÙegefòeâ efkeâmekesâ Éeje keâer peeleer nw?—jepÙeheeue Éeje

(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2008) jepÙe efJeOeeve ceb[ue kesâ Devegceesove kesâ efyevee jepÙeheeue Éeje peejer

DeOÙeeosMe efkeâleveer DeJeefOe kesâ efueS ueeiet jnsieer? —Ún mehleen(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

efpeuee vÙeeÙeeueÙeeW kesâ vÙeeÙeeOeerMeeW keâer efveÙegefòeâ efkeâmekesâ Éeje keâer peeleernw? —jepÙeheeue

(mebÙegòeâ mveelekeâ mlejerÙe Øee. hejer#ee, 2013)

efJeefMe° leLÙe ‘‘jepÙe keâeÙe&heeefuekeâe’’

mebefJeOeeve kesâ Yeeie 6 ceW jepÙeeW kesâ Meemeve nsleg JÙeJemLee keâer ieÙeer nw~ DevegÛÚso 152 kesâ Devegmeej jepÙe Meyo keâer heefjYee<ee ceW peccet-

keâMceerj jepÙe Meeefceue veneR nw~ peccet-keâMceerj jepÙe keâes DevegÛÚso370 kesâ Debleie&le efJeMes<e opee& efoÙee ieÙee nw~

jepÙeheeue mebefJeOeeve kesâ DevegÛÚso 153 kesâ Devegmeej ØelÙeskeâ jepÙe keâe Skeâ

jepÙeheeue neslee nw~ efkeâvleg je°^heefle Skeâ ner JÙeefòeâ keâes Skeâ mes DeefOekeâ jepÙe keâe jepÙeheeue

efveÙegòeâ keâj mekeâlee nw~ jepÙeheeue keâer efveÙegefòeâ je°^heefle Éeje meeceevÙeleÙee 5 Je<e& kesâ efueS keâer

peeleer nw~ Jen je°^heefle kesâ ØemeeoheÙeËle heo OeejCe keâjlee nw~ jepÙeheeue hej ceneefYeÙeesie veneR ueieeÙee pee mekeâlee nw~ jepÙeheeue heoeJeefOe kesâ meceehle nesves kesâ yeeo GòejeefOekeâejer kesâ ÛeÙeve

nesves lekeâ keâeÙe& keâjlee jnlee nw~

jepÙeheeue kesâ ceveesveÙeve keâe ØeeJeOeeve keâvee[e kesâ mebefJeOeeve mes efueÙeeieÙee nw~

jepÙeheeue keâe Jesleve 1,10,000 ®heS ceeefmekeâ nw~ jepÙeheeue heo hej efveÙegefòeâ nsleg 35 Je<e& keâer DeeÙeg nesvee DeeJeMÙekeâ nw leLee

GmeceW jepÙe efJeOeeve meYee keâe meomÙe Ûegves peeves keâer ÙeesiÙelee nesveer ÛeeefnS~efÉmeoveerÙe efJeOeeve ceb[ue

ØeosMe ceW efÉmeoveerÙe efJeOeeve ceC[ue Jeeues jepÙeeW keâer kegâue mebKÙeeÚn nw~ Fve jepÙeeW kesâ veece nQ- Gòej ØeosMe, efyenej, keâvee&škeâ, peccet-keâMceerj, ceneje°^ leLee DeebOeÇ ØeosMe~ FveceW DeebOeÇ ØeosMe efÉmeoveerÙeefJeOeeve ceb[ue Jeeuee veJeerveleced jepÙe nw~ DeebOeÇ ØeosMe ceW DeØewue2007 ceW efJeOeeve heefj<eo hegve: DeefmlelJe ceW DeeÙee nw~ ÙeneB efJeOeeveheefj<eo keâe me=peve 1957 ceW efkeâÙee ieÙee Lee, efkeâvleg 1985 ceW Fmesmeceehle keâj efoÙee ieÙee Lee~

jepÙeheeue Deheves heo SJeb keâle&JÙeeW kesâ efueS efkeâmeer vÙeeÙeeueÙe kesâ ØeefleGòejoeÙeer veneR nw~

jepÙeheeue GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe kesâ mece#e heo SJebieesheveerÙelee keâer MeheLe ueslee nw~

peye lekeâ jepÙeheeue heo hej nw Gmekesâ efJe®æ efkeâmeer vÙeeÙeeueÙe ÉejeefiejHeäleejer keâe DeeosMe veneR peejer efkeâÙee pee mekeâlee nw~


jepÙeheeue cegKÙeceb$eer, DevÙe ceb$eer, jepÙe ceneefOeJeòeâe Deeefo keâer efveÙegefòeâkeâjlee nw~

jepÙe efJeOeeve ceb[ue ceW Deebiue YeejleerÙe mecegoeÙe mes Skeâ JÙeefòeâ keâesceveesveerle keâjlee nw~

jepÙeheeue efJeOeeve ceb[ue keâe me$e yegueelee nw, me$eeJemeeve keâjlee nw leLeeGmekeâe efJeIešve keâjlee nw~

jepÙeheeue efJeOeeve ceb[ue kesâ me$e ceW ve nesves hej DeOÙeeosMe peejer keâjmekeâlee nw~

jepÙeheeue efJeOeeve ceb[ue kesâ mece#e Jeeef<e&keâ yepeš Øemlegle keâjlee nw~ Ùeefo 14 efoveeW ceW Fmes Jeeheme ve efkeâÙee ieÙee, lees Fmes Gmeer ™he ceW

heeefjle ceeve efueÙee peelee nw~ meeOeejCe efJeOesÙekeâ efJeOeeve ceb[ue kesâ efkeâmeer Yeer meove ceW Øemlegle efkeâÙee

pee mekeâlee nw~ meoveeW kesâ me$eeJemeeve kesâ keâejCe keâesF& Yeer efJeOesÙekeâ meceehle veneR neslee nw~ Oeve efJeOesÙekeâ Øemlegle keâjves kesâ hetJe& jepÙeheeue keâer mJeerke=âefle DeefveJeeÙe& nw~ oesveeW meoveeW ceW ieeflejesOe keâer efmLeefle ceW mebÙegòeâ DeefOeJesMeve keâe ØeeJeOeeve

veneR nw~ Ssmeer efmLeefle ceW efJeOeeve meYee keâer FÛÚe meJeexheefj nesieer~ efJeOeeve heefj<eo ceW Øemlegle SJeb heeefjle efJeOesÙekeâ keâes Ùeefo efJeOeeve meYee

heeefjle veneR keâjleer, lees efJeOesÙekeâ keâes JeneR hej meceehle ceeve efueÙeepeelee nw~

efJeOeeve heefj<eo meeOeejCe efJeOesÙekeâ keâes kesâJeue leerve ceen lekeâ jeskeâmekeâleer nw leLee efJeOesÙekeâ keâes hegveefJe&Ûeej kesâ efueS kesâJeue Skeâ ceen lekeâjeskeâ mekeâleer nw~

jepÙe ceneefOeJeòeâe jepÙeheeue jepÙe kesâ efueS Skeâ ceneefOeJeòeâe keâer efveÙegefòeâ keâjlee nw~ ceneefOeJeòeâe keâer ÙeesiÙelee Jener nesveer ÛeeefnS, pees GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ

vÙeeÙeeOeerMe keâer nesleer nw~ jepÙe ceneefOeJeòeâe efJeefOekeâ ceeceueeW ceW vÙeeÙeeueÙe ceW jepÙe keâer Deesj mes

hewjJeer keâjlee nw~ ceneefOeJeòeâe jepÙeheeue kesâ Øemeeo heÙeËle heo OeejCe keâjlee nw~

ceneefOeJeòeâe keâes jepÙeheeue Éeje efveOee&efjle heeefjßeefcekeâ SJeb Yeòes Øeehlenesles nQ~

mebIe-jepÙe #es$eeW keâe ØeMeemeve Yeejle mebIe ceW oes Øekeâej kesâ jepÙe nQ- (keâ) mebIe ceW meefcceefuele jepÙeeW kesâ

jepÙe#es$e leLee (Ke) henueer DevegmetÛeer ceW efJeefveefo&° mebIe jepÙe #es$e~ Jele&ceeve ceW Yeejle mebIe ceW 28 jepÙe leLee 7 mebIe jepÙe #es$e nQ~ mebIe jepÙe #es$eeW kesâ ØeMeemeve nsleg mebefJeOeeve kesâ DevegÛÚso 239-242

ceW ØeeJeOeeve efkeâÙee ieÙee nw~ efouueer, heg[gÛesjer, Deb[ceeve leLee efvekeâesyeej Éerhe mecetn kesâ ØeMeemekeâ

keâes GhejepÙeheeue leLee oeoj SJeb veiej nJesueer, Ûeb[erieÌ{ Deewj ue#eÉerhekesâ ØeMeemekeâ keâes ØeMeemekeâ keâne peelee nw~

DevegÛÚso 239 kesâ Devegmeej mebIe jepÙe #es$eeW keâe cegKÙe ØeMeemekeâje°^heefle neslee nw~

je°^heefle Ssmes jepÙe #es$eeW kesâ efueS ØeMeemekeâ DeLeJee GhejepÙeheeue keâerefveÙegefòeâ keâjlee nw~

je°^erÙe jepeOeeveer #es$e efouueer leLee efJeOeeve meYee mes Ùegòeâ mebIe jepÙe#es$eheg[gÛesjer keâes ÚesÌ[keâj DevÙe meYeer mebIe jepÙe #es$eeW kesâ ØeMeemeve kesâ efueSefJeefveÙece yeveeves keâe keâeÙe& je°^heefle Éeje efkeâÙee peelee nw~

efJeOeeve meYee mes Ùegòeâ jepÙe #es$eeW ceW efJeOeeve meYee keâer efJeßeebefle keâeue ceWGhejepÙeheeue DeOÙeeosMe peejer keâj mekeâlee nw, efkeâvleg Fmekesâ efueSje°^heefle keâer hetJe& Devegceefle DeeJeMÙekeâ nw~

mebIe jepÙe #es$e efouueer kesâ efueS GÛÛe vÙeeÙeeueÙe keâer mLeehevee 1966ceW keâer ieÙeer~

Mes<e mebIe jepÙe #es$eeW hej DevÙe jepÙeeW kesâ GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeW keâerDeefOekeâeefjlee Fme Øekeâej nw-cegcyeF& GÛÛe vÙeeÙeeueÙe - oeoj SJeb veeiej nJesueer, oceve SbJe oerJekeâuekeâòee GÛÛe vÙeeÙeeueÙe - Deb[ceeve efvekeâesyeej Éerhe mecetnceõeme GÛÛe vÙeeÙeeueÙe - heg[gÛesjerkesâjue GÛÛe vÙeeÙeeueÙe - ue#eÉerhehebpeeye/nefjÙeeCee GÛÛe vÙeeÙeeueÙe - ÛeC[erieÌ{


efkeâme DevegÛÚso kesâ DeOeerve, jepÙeheeue efkeâmeer efJeOesÙekeâ keâes je°^heeflekesâ efJeÛeej kesâ efueS Deejef#ele jKe mekeâlee nw?—DevegÛÚso 200

efJeOeeve meYee keâer meomÙelee kesâ efueS vÙetvelece DeeÙeg efveOee&efjle keâer ieF&nw —25 Je<e&

efyevee efJeOeeve meYee keâe meomÙe efveJee&efÛele ngS keâesF& ceb$eer heo hej yeveejn mekeâlee nw —6 ceen lekeâ

jepÙeheeue efkeâmekesâ Øeefle GòejoeÙeer neslee nw? —je°^heefle efkeâmeer jepÙe keâe jepÙeheeue—Yeejle kesâ je°heefle Éeje efveÙegòeâ neslee nw,

Skeâ mes DeefOekeâ jepÙeeW keâe jepÙeheeue nes mekeâlee nw, heebÛeJe<e& lekeâ heo hej yevee jnlee nw, —je°^heefle kesâ ØemeeoheÙeËle

heo OeejCe keâjlee nw peccet-keâMceerj keâe ‘meojs efjÙeemele’ heoveece yeouekeâj jepÙeheeue keâj

efoÙee ieÙee —1967 ceW

mebefJeOeeve ceW efveJee&efÛele jepÙeheeue kesâ cemeewos keâer Ùeespevee keâes ÚesÌ[efoÙee ieÙee Lee, keäÙeeWefkeâ—Fmekeâe DeLe& neslee, Skeâ otmeje efveJee&Ûeve

—efveJee&efÛele jepÙeheeue mJeÙeb keâes cegKÙeceb$eer mes ßes<" ceevelee

—jepÙeheeue keâes mebmeoerÙe ØeCeeueer kesâ Debleie&le ner keâeÙe&keâjvee Lee

efkeâmeer jepÙe keâe jepÙeheeue—ce=lÙegoC[ keâes #ecee veneR keâj mekeâlee

10. Yeejle keâer vÙeeÙeheeefuekeâe(The Indian Judiciary)

ieeve&j kesâ Devegmeej—‘‘vÙeeÙe efJeYeeie kesâ DeYeeJe ceW Skeâ meYÙe jepÙe keâer keâuhevee veneR keâer pee mekeâleer~ keâesF& meceepe efyevee efJeOeeveceC[ue kesâ jnleenw, Ùen yeele mecePe ceW Dee mekeâleer nw, efkeâvleg Ssmes efkeâmeer meYÙe jepÙe keâer keâuhevee veneR keâer pee mekeâleer, efpemeceW vÙeeÙeheeefuekeâe Ùee vÙeeÙeeefOekeâjCe keâerkeâesF& JÙeJemLee ve nes~’’ meeOeejCeleÙee mebIe jepÙeeW ceW vÙeeÙeheeefuekeâe keâe oesnje {ebÛee neslee nw, efkeâvleg Yeejle Skeâ mebIe jepÙe nesles ngS Yeer FmeceW FkeânjervÙeeÙeheeefuekeâe keâes DeheveeÙee ieÙee nw~ vÙeeÙeheeefuekeâe kesâ Fme Fkeânjs {ebÛes kesâ Debleie&le GÛÛelece mlej hej meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe (The Jurisdictionand Powers of this Court are wider than those exercised by highest Court of any country in the Commonwealth or the

Supreme Court of America) efmLele nw, Fme meJeexÛÛe vÙeeÙeueeÙe kesâ DeOeerve jepÙeeW kesâ GÛÛe vÙeeÙeeueÙe nQ~ GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeW kesâ DeOeerve efpeueeWkesâ vÙeeÙeeueÙe leLee oerJeeveer Deewj heâewpeoejer vÙeeÙeeueÙe nQ~


efheÚues 15 Je<eeX kesâ SSC kesâ ØeMve he$eeW ceW ‘‘Yeejle keâer vÙeeÙeheeefuekeâe’’

Yeejle ceW GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe kesâ vÙeeÙeeOeerMe kesâ ™he ceW efveÙegefòeâ kesâefueS vÙetvelece DeeÙeg-meercee keäÙee nw? —keâesF& meercee veneR

(C.P.O. (meye-Fbmheskeäšme&) hejer#ee, 2010) vÙeeÙeheeefuekeâe Éeje yeveeS ieS keâevetve keâes keäÙee keânles nQ?

—efveCe&Ùe efJeefOe (neÙej meskesâC[jer(10±2) mlej hejer#ee, 2010)

Yeejle kesâ GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe keâe #es$eeefOekeâej nw?—ØeejbefYekeâ, DeheerueerÙe Deewj hejeceMe&oeÙeer

(ceušer še@efmkebâie mše@heâ (M.T.S.) hejer#ee, 2011) GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ vÙeeÙeeOeerMeeW keâer efveÙegefòeâ keâewve keâjlee nw?

—je°^heefle(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ vÙeeÙeeOeerMe keâes keâewve nše mekeâlee nw?—efJeMes<e yengcele mes heeefjle ØemleeJe hej je°^heefle

(ceušer šeefmkebâie mšeHeâ (MTS) hejer#ee, 2013)

Yeejle keâs cegKÙe vÙeeÙecetefle& kesâ yeejs ceW mener keâLeve veneR nw?—Jen meYeer GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeW kesâ

cegKÙe vÙeeÙecete|le keâer efveÙegòeâ keâjles nQ(kesâvõerÙe hegefueme mebie"ve (CPO) Sme.DeeF&. hejer#ee, 2013)

Yeejle ceW meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ vÙeeÙeeOeerMeeW kesâ efueS DeefOeJeeef<e&leerkeâer DeefOekeâòece DeeÙeg keäÙee nw? —65 Je<e&

(mšsvees«eeHeâj «es[-[er hejer#ee, 2013)

YeejleerÙe mebefJeOeeve kesâ efkeâme DevegÛÚso kesâ Debleie&le kesâvõerÙe ØeMeemeefvekeâDeefOekeâjCe kesâ (CAT) kesâ efveCe&Ùe keâer GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe ceW Ûegveewleeroer pee mekeâleer nw? —DevegÛÚso 323S


efkeâmeer JÙeefòeâ kesâ DeJewOe efvejesOe kesâ ceeceues ceW vÙeeÙeeueÙe Éeje keäÙeepeejer efkeâÙee peelee nw? —yevoer ØelÙe#eerkeâjCe


hejeceMe&oe$eer DeefOekeâej #es$e kesâ Debleie&le GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe efkeâmeerefJeefOe kesâ ØeMve Ùee pevelee kesâ efueS efJeMes<e cenlJe kesâ ue#Ùe hejhejeceMe& oslee nw pees Gmes Yespee peeS —je°^heefle Éeje(mebÙegòeâ neÙej meskeâC[jer (10±2) mlej hejer#ee, 2013)

efJeefOe keâe Meemeve heoeJeueer ceW ØeÙegòeâ Meyo efJeefOe efkeâmemes mecyeefvOelenw? —ueeskeâ efJeefOe

(petefveÙej FbpeerefveÙeefjbie hejer#ee, 2013)

GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ cegKÙe vÙeeÙecetefle& Deewj DevÙe vÙeeÙeeOeerMe efkeâleveerDeeÙeg lekeâ heo hej yeves jnles nQ? —62 Je<e&

(kesâvõerÙe meMeŒe hegefuemeyeue/efouueer hegefueme,Sme.DeeF&.hejer#ee 2013)

Yeejle ceW efkeâme mebefJeOeeefvekeâ heo hej keâesF& ceefnuee veneR jner?—GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe kesâ cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe

(kesâvõerÙe meMeŒe hegefuemeyeue/efouueerhegefueme, Sme.DeeF&.hejer#ee 2013)

efkeâmeer jepÙe kesâ ceneefOeJeòeâe kesâ ™he ceW efveÙegefòeâ efkeâS peeves kesâ efueSJÙeefòeâ ceW efkeâmekeâer ÙeesiÙeleeSb nesveer ÛeeefnS?

—GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ vÙeeÙeeOeerMe keâe(mšsvees«eeheâj («es[-[er) hejer#ee, 1998)

je°^heefle Deewj Gheje°^heefle mes mebyebefOele ÛegveeJe efJeJeeoeW keâe mecePeewleekeâjves keâe DeefOekeâej GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe keâes nw~ Ùen Gmekeâe kewâmeeDeefOekeâej nw? —ceewefuekeâ DeefOekeâej

(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 1999) efkeâmeer JÙeefòeâ kesâ kewâo nesves hej DevegÛÚso 226 kesâ Debleie&le keâer ieF&

keâeÙe&Jeener keâe veece keäÙee nw? —vÙeeefÙekeâ keâeÙe&Jeener(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 1999)

meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ vÙeeÙeeOeerMe efkeâme DeeÙeg ceW mesJeeefveJe=òe nesles nQ?—65 Je<e& keâer DeeÙeg ceW

(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2000) GÛÛe vÙeeÙeeueÙe DeLeJee meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe Éeje veeieefjkeâeW kesâ ceewefuekeâ

DeefOekeâejeW keâer j#ee nsleg peejer meceeosMe keâes keäÙee keânles nQ?—yeboer GhemLeehekeâ

(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2000) Gme DeefOekeâejer keâe GòejeefOekeâejer (Successor) keâewve nw, pees Yeejle

kesâ mebefJeOeeve keâes DeefmlelJe ceW Deeves mes henues ØeerJeer keâeGbefmeue kesâ ™heceW keâeÙe& keâj jne Lee? —GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe


mebmeo Deewj efJeOeevemeYeeDeeW keâer efJeOeeÙeer GheeoefleÙeeW (Deeflejskeâ) keâerpeebÛe kewâmes keâer peeleer nw? —vÙeeefÙekeâ ØemleeJe Éeje

(mveelekeâ mlej (PT) hejer#ee, 2002) GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ vÙeeÙeeOeerMe keâer mesJeeefveJe=efòe keâer DeeÙeg keäÙee nw?

—62(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee 2001)

Yeejle ceW GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe (Supreme Court) kesâ vÙeeÙeeOeerMeeW keâermesJeeefveJe=efòe keâer DeeÙeg efkeâleveer nesleer nw? —65 Je<e&

(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2002) Yeejle kesâ je°^heefle kesâ ÛegveeJe mebyebOeer efJeJeeo kesâ ceeues keâes efkeâmekesâ heeme

Yespee peeSiee? —Yeejle keâe GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe(C.P.O. (meye-Fbmheskeäšme&) hejer#ee, 2003)

vÙeeÙeheeefuekeâe keâe cegKÙe keâeÙe& keäÙee nw?—keâevetve keâe vÙeeÙe-efveCe&Ùe

(C.P.O. (meye-Fbmheskeäšme&) hejer#ee, 2005) meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ vÙeeÙeeOeerMeeW kesâ Jesleve Deewj Yeòes efkeâmes ØeYeeefJele

efkeâS peeles nQ? —Yeejle keâer mebefÛele efveefOe keâes(C.P.O. (meye-Fbmheskeäšme&) hejer#ee, 2005)

ØeMeemeefvekeâ vÙeeÙeeefOekeâjCe kesâ efveCe&Ùe mes Demebleg° ueeskeâmesJekeâ keânebDeheerue keâj mekeâlee nw? —meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe ceW


GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe kesâ ‘‘vÙeeefÙekeâ hegvejer#eCe’’ keâeÙe& keâe keäÙee DeLe& nw?—keâevetveeW keâer mebJewOeeefvekeâ JewOelee keâe hejer#eCe

(cewefš^keâ mlej (PT) hejer#ee, 2005) GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe Éeje efkeâleves Øekeâej keâer efjš peejer keâer pee mekeâleer

nw? —heebÛe Øekeâej keâer(meskeäMeve Dee@heâermeme& (Dee@ef[š) hejer#ee, 2008)

YeejleerÙe vÙeeÙeheeefuekeâe keâe DeOÙe#e nw —meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe(ceušer še@efmkebâie mše@heâ (MTS) hejer#ee, 2014)


Yeejle keâe mebefJeOeeve · PDF fileYeejle keâe mebefJeOeeve 1. YeejleeÙe...

Documents

Transcript of Yeejle keâe mebefJeOeeve · PDF fileYeejle keâe mebefJeOeeve 1. YeejleeÙe...