XVI ÜZYIL - DergiPark

OMÜİFD| 103

Ondokuz Mayıs Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi D

ergisi,

2014, sayı: 36, ss. 103‐138.

XVI. YÜZYIL

OSMANLI FETVALARINDA AHİLİK

AHMET İNANIR

TheAkhiCommunityinFatwasofXVI.Century

Abstract: In the Ottoman Empire, Shaykh al‐Islām authority was the ultimateauthoritywhereallsocialsegmentsfromadministratorstotradesmensoughtsolutions to religious‐legal problems they encountered. In general, fatwaswere about problematic areas and exceptional cases. That is to say, notcooperationand solidarity, but conflictsof the ahis subjected to the fatwas.Theakhiesengagedinproductionandtradesubjectedtofatwas,thoughtoalimited degree.It can be concluded from fatwa in this period, akhies wereplayingacentral role inreligious, socialandeconomic life.Akhicommunityplayed amajor role not only in how Anatolia accepted Islam but also how

Bu çalışma 19‐20 Eylül 2012 tarihleri arasında Kırşehir’de düzenlenen II. Uluslararası

Ahilik Sempozyumu’nda “Şeyhülislam İbn Kemal’in Fetvalarında Ahilikle İlgili Hukuki

Sorunlar ve Çözümleri” adlı bildirinin tashih edilmiş ve daha da geliştirilmiş halidir. Yrd. Doç. Dr., Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Hukuku ABD

[[email protected]].

AHMET İNANIR

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ [2014] sayı: 36

104

OMÜİFD

Islamic principles and rules affected commercial and social life. VariousAkhieslodgeswouldcompetewitheachother inordertowalkatforefrontof the parade to gain social statusduring the official ceremonies. Ebussuudtried to limit Akhies in the Ahl all Sun‐nah line and the government in thereligious‐legal legitimacy frame, while they are struggling with Akhies, byusinghisfatwas.

Keywords:Ebussuud,Fatwa,AkhiCommunity,Flag,Ceremony.

Öz: Osmanlı’da şeyhülislamlık, yöneticisinden esnafına bütün toplumsalkesimlerinkarşılaştıklarıdini‐hukukisorunlaraçözümarandığısonmercidir.Fetvalargenelliklesorunlualanlarve istisnaidurumlarla ilgilidir.Bunagöreahîlerin birbirleriyle yardım ve dayanışması değil, kavgaları fetvaya konuolmaktadır. Üretim ve ticaretle uğraşan ahîler sınırlı da olsa fetvalara konuolmuştur.Fetvalarayansıdığı kadarıylaahîlerinbudönemdedini, içtimaiveiktisadi hayatın merkezinde olduğu anlaşılmaktadır. Ahilerin Anadolu’nunİslamlaşmasınınyanı sıra İslam’ıngerek ticaretgerekse ictimâîhayatla ilgiliemir ve tavsiyelerinin en üst seviyede yaşanmasına öncülük ettiğisöylenebilir.Ahilerin resmi törenlerde törengeçişi esnasındaprotokoldeenönde yürümek amacıyla kendi aralarında öldürmeye kadar varanmücadelelere rastlanmaktadır. Ebussuûd, fetvalarıyla ahîlerin Ehl‐i sünnetçizgisinde, devletin de onlarla münasebetlerinde dini‐hukuki meşruiyetçerçevesindekalmasınakatkısağladığıanlaşılmaktadır.

AnahtarKelimeler:Ebussuûd,Fetva,Ahîlik,Alem,Tören.

Giriş

Osmanlı Devleti insan unsuru, kültür ve coğrafya bakımından

kendisinden önceki Türk‐İslâm devletlerinin bir devamı olduğundan

diğer Türk devletlerinde olduğu gibi hukuk bakımından Hanefi

mezhebine bağlı kalmıştır. Müteahhirin dönemi Hanefi fakihleri klasik

hukuk çalışmaları yanında, bir de günlük hayatın sorunlarına çözüm

üreten fetvaları içeren fetâvâ türünde eserler telif etmişlerdir. Osmanlı

müftüleri bu eserlerden de istifade ederek güncel sorunlara fetvalar

vermişlerdir. Bu fetvalar Osmanlı fakihleri tarafından önemsenmiş ve

mecmûalar şeklinde derlenmiştir. Bu sayede klasik fıkıh kitaplarının yanı

XVI. YÜZYIL OSMANLI FETVALARINDA AHİLİK


105

OMÜİFD

sıra fetva mecmûaları literatürel bir tür olarak ortaya çıkmıştır. Bu fetva

mecmûaları medreselerde öğretim amacıyla okutulan klasik fıkıh

kitapları yanında yargılama faaliyetleri esnasında tatbik edilecek

müdevven bir kanun olmadığı dönemlerde hâkimlerin yararlandığı bilgi

ve yürürlük kaynağı olmuşlardır1. Bu durum Osmanlı hukuk pratiğinin

oluşmasında fetvanın etkisini göstermesi bakımından önemlidir.

Günümüzde Osmanlı dönemi fetva mecmûaları genel anlamda

antropoloji, sosyal tarih ve özelde hukuk tarihi araştırmaları açısından

oldukça zengin bir malzeme sunmaktadır. Nitekim fetva mecmûaları

incelendiğinde, fetvaların ibadetler dâhil hayatın bütün alanlarını

kapsadığı görülmektedir.2 Özellikle yöneticiler kanunnameler

düzenlerken, savaş, barış ve iç isyanlar3 gibi devlet ve millet hayatında

yapacakları önemli iş ve icraatlarda halkın kabulünü kolaylaştırmak ve

etkinliğini artırmak gayesiyle dini‐hukuki meşruiyete önem vermişler,

daima dönemin etkin ve yetkin hukukçularının fetvalarına müracaat

etmişlerdir4. Örneğin Yavuz Sultan Selim ve Kanuni’nin kendi

dönemlerinde İran’la yapılacak savaşla ilgili başta İbn Kemal ve Ebusuûd

olmak üzere birçok yetkin hukukçudan fetva aldıkları görülmektedir5.

1 İbn Kemal, Fetâvâ‐yı İbn Kemal, Nuruosmaniye, 1967, vr. 58a; Ebussuûd, Mecmûatü’l‐

Fetâvâ, (Müstensih Velî b. Yusuf), İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 187, vr.142a‐b;

Fahrettin Atar, “İftâ Teşkilatının Ortaya Çıkışı”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Dergisi, 3 (1985), s. 46; Ahmet İnanır, “İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Osmanlı’da İslâm

Hukuku”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

2008, s. 64. 2 Fetvaların çeşitli açıdan önemi ve faydaları konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. Osman

Şahin, “İslam Hukukunda Fetva Usulü”, Basılmamış Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Samsun

2002. 3 İbn Kemal, Fetâvâ‐yı Kemalpaşazâde der Hakk‐ı Kızılbaş, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad

Ef., 3548, vr. 45a‐47b. 4 M. Ertuğrul Düzdağ, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin Fetvaları Işığında 16. Asır Türk

Hayatı, İstanbul, Şûle Yay., 1998; Ahmet İnanır, Kanûnî Devrinde Osmanlı’da Hukukî

Hayat, İstanbul, OSAV Yay., 2011. 5 İbn Kemal, Fetâvâ‐yı Kemalpaşazâde der Hakk‐ı Kızılbaş, vr. 45a‐b; Düzdağ, s. 173 vd.;

Şehabettin Tekindağ, “Yeni Kaynak ve Vesîkaların Işığı Altında Yavuz Sultan Selim’in

İran Seferi”, İÜEFTED., XVII/22, 1968, s. 53‐55; Pehlül Düzenli, “Osmanlı Hukukçusu

Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ve Fetvaları”, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal

AHMET İNANIR


106

OMÜİFD

Ekonomi sistemleri tabiî olarak içinde geliştikleri toplumların inanç

ve kültürel değerlerinin izlerini taşırlar. Bu itibarla üretimden tüketime

müslümanların taraf olduğu her türlü ekonomik faaliyet, helal ve haram

gibi dini değerlerden bağımsız değildir. Dolayısıyla ticarî faaliyetlerle

ilgili birtakım soru ve sorunlar fetvaların önemli bir bölümünü

oluşturmaktadır. Bunları icra eden esnafların gerek kendi aralarında

gerekse işyerleriyle ilgili çeşitli sorunlar yaşaması ve herkes gibi fetva

makamından konuyla ilgili dini ve hukuki çözüm araması söz

konusudur. Bu sebeple bir esnaf örgütü ahilik de çeşitli yönlerden

fetvalara konu olmuştur.

Ahi teşkilatı devletin yarı‐resmî bir kurumu olmakla birlikte özerk

bir yapıya sahiptir. Esnaf içerisinde ortaya çıkabilecek ihtilaflar, davalar

teşkilat içerisinde halledilir, mahkemeye nadiren başvurulurdu6. Bu

nedenle doğrudan esnafın iç işleyişiyle ilgili fetvalara pek

rastlanmamaktadır. Ahiler, ocak disiplinini dini hükümlerin üstünde bir

hukuk olarak kabul etmemekle beraber, onların bu yolu pek kullanmak

ve kullandırmak istemediği, buna teşebbüs edenleri engellemeye çalıştığı

anlaşılmaktadır. Ancak bu durum bazı araştırmacıların iddia ettiği gibi

Ahi birliklerinin devletin resmî yargı organlarından tamamen bağımsız

(şer’i mahkeme)7 Türk töresinden kaynağını alan “teâmül hukuku”na

bağlı ayrı bir hukuk sistemine sahip olduğu anlamına gelmez. Çünkü

Ahiler hâkimin (kadı) idaresi altındaydı. Zaten bu olgu devlet

denetiminin varlığını göstermektedir. Üretilen ve piyasaya arz edilen

ürünler hâkimin bilgisi dâhilindeydi8. Yukarıdaki fetvadan da

Bilimler Enstitüsü, 2007, s. 145 vd.; Saim Savaş, XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, İstanbul,

Vadi Yay., 2002, s. 138; Mustafa Ekinci, Anadolu Alevîliği’nin Tarihsel Arka Planı, İstanbul,

Beyan Yay., 2002, s. 167‐170; İnanır, “Osmanlı’da İslâm Hukuku”, s. 38. 6 İmdi ma’lum ola ki: bir gayet müşkil bir mesele zuhûr eyledik de ol müşkil mesele

ocakta olan ahi baba ve kethüdâ ve yiğitbaşı ya fekke yahut tekyenîşin olan azizler hal

itmeğe kadir olmaz ise kadı efendiye varup müşkillerinin hal iyleye…Olur olmaz

şeyden ötürü mahkemeye, beğlere ve ağalar kapusuna varacak olur ise …katli vacip

olur... (Yıldırım, a.g.e., s. 64) 7 Güllülü, a.g.e., s. 116 vd. 8 Ahmet Tabakoğlu, Ahilik ve İş Ahlakı, İGİAD İş Ahlakı Sempozyumu, 2008, s. 45.



107

OMÜİFD

anlaşılacağı üzere şeyhülislâmdan konuyla ilgili fetva alınmış o da

meseleyi şer’i mahkeme hâkimine intikal ettirmiş ve sorunun nasıl

çözüleceğini etraflıca belirtmiştir. Muharebede birçok kimse ölmesine

rağmen kısas cezasından bahsedilmemiş olması, olayın daha sona

ermemiş olması gibi cezayla ilgili bazı şartların tam olarak

oluşmamasından kaynaklandığı söylenebilir.

Son dönemlerde düzenlenen sempozyum ve paneller sayesinde

ahilik teşkilatıyla ilgili oldukça önemli ve zengin bir literatür oluşmuştur.

Ne var ki konuyla ilgili çalışmaların daha çok tarih, fütüvvetname ve

seyahatname kaynaklı bilgilerden beslendiği anlaşılmaktadır.

Araştırmalarımız esnasında maalesef fetvalarda ahilik başlığı altında

yapılmış bir çalışmaya henüz rastlayamadık. Biz de çalışmamızda bu

eksikliği fark ederek çeşitli sebeplerle gözden kaçtığını düşündüğümüz

fetvalarda ahiliği araştırmaya çalıştık. Her ne kadar ahilik teşkilatı çoğu

meseleleri daha çok kendi iç bünyesinde halleden dini ve sosyal bir

kurum olsa da kendi aralarında halledemedikleri bazı sorunlar da

bulunmaktadır. Bu sorunların fetvaya konu olması gerektiği

varsayımından hareket ettik. Çalışmaya ilk olarak ahî literatüründen

ahîlik kavram ve terimlerini tespit etmekle başladık. Daha sonra ilgili

fetva mecmûalarında bu kavramları taradık. Buralarda tespit ettiğimiz

fetvalardan hareketle bu dönem ahi teşkilatı ve buna bağlı birliklerin

fetvaya konu olan hukuki sorunlarını ve çözümlerini tespit ettik. Ancak

fetvalar çok geniş bir literatür olduğundan araştırmamızı XVI. Yüzyıl

Osmanlı şeyhülislamlarından bu yüzyılı temsil ettiğini düşündüğümüz

özellikle de Ebussuûd Efendi fetva mecmûalarıyla sınırlandırdık. Ayrıca

başta İbn Kemal olmak üzere diğer şeyhülislamların fetvalarından da

istifade ettik. Böylece XVI. yüzyılda Osmanlı fetva literatürüne yansıdığı

kadarıyla ahilerin karşılaştığı hukuki sorunlar ve çözümleri zengin tarihi

bilgiler ışığında inceleyerek ahilik literatürüne bir nebze de olsa katkıda

bulunmayı amaçladık.

Bu girişten sonra çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. Bu

bölümlerde ilk olarak XVI. yüzyıl Osmanlı Devleti’nde fetvanın yeri ve

AHMET İNANIR


108

OMÜİFD

günümüz sosyal tarih araştırmaları bakımından kaynak değerini,

ardından ise fetvalarda ahilikle ilgili sorunlar ve çözümlerini ele aldık.

1. XVI. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde Fetvanın Yeri ve Günümüz Sosyal

Tarih Araştırmaları Bakımından Kaynak Değeri

“Yiğit, delikanlı” anlamındaki fetâ kelimesinden gelen “fetva” (fütyâ,

çoğulu fetâvâ, fetâvî) sözlükte “herhangi bir olayın hükmünü açıklayan

veya hükmünü koyan, güçlükleri çözen kuvvetli cevap” anlamındadır.9

Fıkıh terimi olarak fetva ise fakih bir kişinin sorulan fıkhî bir

meseleye yazılı veya sözlü olarak verdiği cevap, ortaya koyduğu hüküm

demektir. Örfte ise, sorulan dini sorulara müftüler tarafından verilen

cevaptır. Fıkhî bir meselenin hükmünü fetvaya yetkili kişilerden sormaya

“istiftâ” (suâl), fetvayı isteyene “müsteftî” (sâil), böyle bir meselenin

hükmünü sözlü veya yazılı olarak açıklamaya “iftâ”, verdiği fetva ile

hükmü açıklayana da “müftî” denir10.

Müftüye sorulan sorular sözlü veya yazılı olabilir11. Yazılı sorulan

sorulara müftü usûlen yazılı cevap verir. Yazılı fetvalarda genellikle başta

besmele ve hamdele ile başlanır ve cevabın sonunda, “Allah‐ü a’lem ve

billahi’t‐tevfik” gibi ibareler eklenir. İstanbul yazma eserler

kütüphanelerinde bu şekilde verilmiş Osmanlı şeyhülislâmlarına ait

yüzlerce otantik fetva bulunmaktadır12. Ebussuûd’un fetvalarında soru

kısımları genellikle daha tafsilatlı olup her şey anlatıldıktan sonra olur

mu? diye sorulur. Cevapların uzunluğu ve kısalığı şeyhülislamdan

şeyhülislama değişebilir. Mesela İbn Kemal kısa cevaplı fetvalarıyla

9 İbn Manzûr, Lisânü’l‐Arab, Beyrut, Dâr‐u Sadr, t.y., XV, s. 145‐148; Ömer Nasuhi Bilmen,

Hukuku İslâmîyye ve Istılahat‐ı Fıkhiyye Kâmûsu, İstanbul, Bilmen Kitabevi, 1967, I, 246. 10 Atar, “Fetva”, DİA, 1995, XII, s. 486‐487; “İftâ Teşkilatının Ortaya Çıkışı”, s. 19 vd.;

İnanır, “İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Osmanlı’da İslâm Hukuku”, s. 62. 11 Veli b. Yûsuf, Ebussuûd Efendi’nin yazılı fetvâlarının yanında sözlü fetvâlarını da

nakletmiştir. Bazı fetvâların sonunda “işkâl olundukda Mevlânâ Hazretleri bi’l‐

müşâfehe böyle buyurdular“, “biʹl‐müşâfehe takrîr buyurdular” kayıtlarına yer

vermiştir. (Ebussuûd, a.g.e., vr. 104a, 141a); Düzenli, a.g.e., s. 79. 12 Şükrü Özen, “Osmanlı Döneminde Fetva Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür

Dergisi, III, 5 (2005), s. 258 vd.



109

OMÜİFD

meşhur olmuştur13. Ebussuûd’un cevapları ise İbn Kemal’in fetvalarıyla

karşılaştırıldığında hem soru hem de cevap kısımları daha tafsilatlıdır. Bu

yönüyle Ebussuûd fetvaları sosyal tarih araştırmacıları için daha zengin

malzemeler içerdiği söylenebilir.

Ebussuûd’un fetvaları incelendiğinde fetvalar; teorik hukuki

faraziyelerin değil, toplumun yüzleştiği dini ve hukuki aktüel gerçekliğe

tekabül eden olguların çözümlenmesi olarak karşımıza çıkar. Gerek

yönetici olsun gerekse sıradan bir tebaa olsun yaptıkları veya yapacakları

neredeyse her türlü önemli iş ve işlemlerde fetva alma ihtiyacı duymuşlar

ve zamanın müftüsü yani şeyhülislama müracaat ederek lehte14 ve

aleyhte15 fetva çıkartmaya çalışmışlardır. Osmanlı’da sultan da dâhil

herkes fetvalara karşı hürmet göstermek zorundadır. Çünkü fetvalara

saygısızlık sürgün cezası gibi ta’zir cezalarının yanı sıra kişiyi dinden

çıkarır ve bu kimseler Müslüman mezarlığına gömülemezler16.

Osmanlı hukuk sisteminde dönemin şeyhülislâmının fetvasının bir

anlamda bugünkü Yargıtay kararlarının işlevini gördüğü söylenebilir17.

Bu sebeple hâkimler kararlarında hem fetvayı hem de kanunu göz

önünde bulundurmak zorundadırlar. Öyleki bir hâkimin fetvayı dikkate

almaması ta’zir ve azl sebebidir18. Fetvanın bu etkinliğine bağlı olarak

13 Ârifi Hüseyin Çelebi’nin bunu ifade eden, “İmâm‐ı dîn ü millet a’nî müftî / Ki yoktur

ana benzer ehl‐i âdem/ Şu denlü ihtisâr eyler cevâbı / ‘Olur’, ‘olmaz’ yazar vallâhu

a’lem” kıtası İbn Kemal’in de hoşuna gitmiştir. (Bkz. Lâtifî, Tezkire‐i Lâtifî, Dersaadet,

İkdam Matbaası, 1314, s. 236‐237); Şükrü Özen, “Kemalpazâde’nin Fıkhî Görüşleri”,

DİA., XXV, 2002, s. 242. 14 Mesele: Zeyd fetvası muradınca çıkmadığı ecliden (için) Amr’a, Zeyd “var fetvanın ez

suyunu iç” dese şer’an ne lazım olur? Cevap: Tecdid‐i iman lazım olur. (İbn Kemal,

Fetâvâ‐yı İbn Kemal, Nuruosmaniye, 1967, vr. 24b); Ebussuûd, a.g.e., vr. 112a. 15 Mesele: Zeyd hâşâ” ben tanrıyla beraberim” deyüb küfrüne fetvâ‐yı şerîf eylediklerinde

Zeyd “fetvâya ne itibar ulemâ yalan söyler” dese, Zeyd’e ne lazım olur? Cevab: Öyle

söyleyeni fetva hakkında eğlemek cehldendir hemen katletmek lazımdır. (Ebussuûd,

a.g.e., vr. 222b). 16 Ebussuûd, a.g.e., vr. 225b; İbn Kemal, Fetâvâ‐yı İbn Kemal, Dârü’l‐Mesnevi, 118, vr. 22a‐b,

23b‐24a, 26a; Fetâvây‐ı İbn Kemal, Nuruosmaniye, 1967, vr. 75b, 93a.

17 Halil Cin ve Ahmet Akgündüz, Türk‐İslâm Hukuk Tarihi, İstanbul, Timaş Yay., 1990, I, s.

143. 18 Ebussuûd, a.g.e., vr. 21a, 105a; 120a‐b.

AHMET İNANIR


110

OMÜİFD

davalı ve davacıların şeyhülislam ve müftülerden bolca fetva alarak

mahkemelere getirdiği ve bunun kadıları yargı faaliyeti esnasında kimi

zaman bunalttığı anlaşılmaktadır19. Örneğin Zenbilli Ali Efendi

müsteftilerin çokluğundan dolayı soruları zenbille çekip cevaplandırdığı

için “Zenbilli” lakabıyla meşhur olmuştur. İbn Kemal de soruları

mümkün olan en kısa ifadelerle hızlı bir şekilde cevaplayarak fetva

işlerini yetiştirmeye çalışmıştır. Ebussuûd’un da günlük çok sayıda fetva

verdiği rivayet edilmiştir. Hatta bir defasında fetva işlerinin

yoğunluğundan şikâyet ederek Mevleviyyet makamları, Dâhil ve Hâric

medreselerin silsileleri tertip ve telhis hususu gibi bürokratik işlerin

kendilerine tevdi edilmesine “fetvâ iştiğali vaktimizi istî’âb ederken bu

bârı dahi üzerimize tahmîl bize cevrdir” diyerek serzenişte

bulunmuştur20. Elbette müftüler bu işleri yaparken tek başlarına değildi.

Kendilerine bu işlerde yardımcı olan çeşitli personeller

görevlendirilmiştir. Bu müessese çeşitli değişimlerle beraber Osmanlı’nın

yıkılışına kadar devam etmiştir.

Şeyhülislam fetvaları ilgili konuda devletin resmi görüşünü

yansıtması, bir hukuk kitabına bakacak bilgisi olmayan kadılar için

başvuru kaynağı olması ve halkın ihtiyaçlarına cevap vermesi gibi çeşitli

saiklerle mecmûalar halinde derlenmiştir21. Derlemeler yapılırken çoğu

defa bir mecmûanın tek bir şeyhülislâma ait olmasına dikkat edilmemiş,

başka şeyhülislâmların fetvaları da aynı mecmûada yer almıştır. Osmanlı

tarihinde görev yapmış 129 şeyhülislamın ancak çok azının fetva

mecmûaları yayınlanmıştır. Diğer şeyhülislamların verdiği fetvaların

akıbeti tam olarak bilinmemektedir. Bunda, pek azı müstesna, günümüz

bilim camiasının önemli bir kısmının böyle bir kaynağın varlığından bile

haberdar olmamasının büyük rolü olduğu söylenebilir. Şeyhülislâm

fetvalarının hali böyle olmakla beraber taşrada görev yapan müftülerin

verdiği fetvaların akıbeti hakkında bilgi de son derece azdır.

19 Ebussuûd, a.g.e., vr. 142a‐b; İbn Kemal, Fetâvâ‐yı İbn Kemal, Nuruosmaniye, 1967, vr. 17a 20 Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l‐Beyan fî Kavânîn‐i Âl‐i Osman, Haz. Sevim İlgüzel,

Ankara, TTK Yay., 1998, s. 200; Düzenli, a.g.e., s. 16. 21 İbn Kemal, Fetâvâ‐yı İbn Kemal, Nuruosmaniye, 1967, vr. 2b, 58a.



111

OMÜİFD

Fetvalar genellikle fıkıh kitaplarında olduğu gibi temizlik (kitabü’t‐

taharet), namaz (kitabü’s‐salât), evlilik (kitabü’n‐nikâh), alış‐veriş

(kitabü’l‐bey’) ve vakıf (kitabü’l‐vakf) gibi hukukun ve hayatın her

alanıyla ilgilidir22. İşte araştırma konumuz olan ahilik, nadir de olsa

fetvalara yansıyan alanlardan biridir.

Fetvaya konu olan hususlar, genellikle hakkında farklı görüşlerin

bulunduğu ihtilaflı meselelerle ilgilidir. Hayatın normal akışı içinde

karşılaşılan sorunlar fetvada yer alır. Örneğin Osmanlı’da namaz kılanlar

değil daha çok kılmayanlar fetvaya yansır. Yine aynı şekilde ahilerin

sosyal yardım ve dayanışmaya sağladıkları katkılar çok fazla fetvalarda

yer almaz, ancak karşılaştıkları sorunlar konu olur.

Fetvaların olgular için verilmiş dini hükümler olduğu

düşünüldüğünde, fetva mecmûalarının tarihi bir belge niteliği taşıdığı

görülür. Dolayısıyla Osmanlı fetva mecmûaları hukuk sosyolojisi

bakımından Türk, Arap, Boşnak, Ermeni, Yunan, Bulgar ve Sırp gibi

bütün eski Osmanlı Devleti unsurları için paha biçilemez değerde bir

kaynaktır. Çünkü bu mecmûalar Osmanlı resmi tarihçilerinin yansıttığı

gerçekliğin ötesinde sokağın gerçek gündemini yansıtır. Bu kaynaklardan

hareketle her hangi bir zaman diliminde Osmanlı toplumunu ana

damarlar yanında kılcal damarlarına kadar tanıma imkânı vermektedir.

Fetvanın ve fetva makamının Osmanlı devlet ve toplum hayatındaki

önemi dikkate alındığında, sosyal tarih ve hukuk tarihi açısından çok

mühim bir kaynağın görmezden gelindiği adeta yok olmaya mahkûm

edildiği anlaşılmaktadır. Sırf bu sebeple o dönemlerle ilgili yapılan

çalışmalar bu yönüyle eksik kalmaktadır.23

2.Osmanlı’da Dini ve Sosyal Bir Kurum Olarak Ahilik

Ahi kelimesi Arapça “kardeşim” manasına gelmektedir. Ayrıca, yiğitlik,

kahramanlık ve cömertlik gibi anlamları olan Türkçe “Akı” kelimesinden

22 İnanır, Kanûnî Devrinde Osmanlı’da Hukukî Hayat. 23 Özen, “Fetva Literatürü”, s. 1.

AHMET İNANIR


112

OMÜİFD

geldiği de iddia edilmektedir24. Terim olarak ahîlik ise Anadolu’da XIII.

yüzyılda kurulup belli kurallarla işlemiş; birbirini seven, birbirine saygı

duyan, yardım eden, fakiri gözeten, yoksulu barındıran, işi, çalışmayı bir

ibadet sayan; din, ahlâk ve meslek kurallarına, toplum çıkarlarına sıkı

sıkıya bağlı esnaf ve sanatkârlar birliğini ifade eder25. Bu birlik Kur’ân ve

sünnete dayanan ilkeleriyle26, her devirde İslâmî‐tasavvufî düşünce ve

hayat telakkisinin içinde yer almıştır27.

İlk asırlardan itibaren İslâmʹın yayılmasına paralel olarak Suriye,

Irak, İran, Türkistan, Semerkant, Endülüs, Kuzey Afrika ve Mısırʹda esnaf

ve sanatkârlar arasında mensuplarına civanmerd, ayyâr (ayyârân), fetâ

(fıtyan) gibi isimlerle fütüvvet teşkilatının yaygın olduğu bilinmektedir28.

Ahiliğin Anadolu’da kurulmasında da fütüvvet teşkilatının büyük

tesiri olduğu söylenebilir. Nitekim Abbasî Halifesi Nâsır Lidinillah

(575622 / 1180‐1225) siyasî ve sosyal durumu gittikçe bozulan devlet

otoritesinin yeniden kurulmasında ve içtimaî huzurun sağlanmasında

fütüvvet birliklerinden yararlanmaya çalıştığı anlaşılmaktadır. Bu amaçla

o, dönemin fetâlarının başkanı ya da şeyhi konumunda bulunan

Abdülcebbar’ın elinden 1182 yılında fütüvvet giysisi giymek suretiyle

fütüvvete girmiştir. Daha sonra Halife, fütüvveti düzene sokarak

başkanlığını eline almış ve böylece siyasal erkini güçlendirmeye

24 Kaşkarlı Mahmud, Divanu Lüğati’t‐Türk, Ankara, Türk Dil Kurumu Yay., 1986, 2. Baskı,

I, s. 90; Ziya Kazıcı, “Ahîlik”, DİA, 1988, I, s. 540‐541. 25 Ferhat Erarı, “Ahîlik ve Ahîlik Kültürünün İktisadî Hayatımızdaki Anlam ve Önemi”,

II. Uluslararası Ahîlik Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Ankara, KBY., 1999, s. 118. 26 1471 tarihli Ahi şeçeranamesinde şer’i şerif ve emr‐i padişahiye itaat etmeyenlerin

tecdid‐i iman ve tecdid‐i nikah etmeleri gerektiği inatları halinde katl edileceği fetvası

yer almaktadır. (Bkz. Seyfi Yıldırım, “Bazı Ahi Şeçere‐nâmelerinin Muhtevaları ve

Tarihi Değerleri”, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994,

s. 51, 70). 27 Mehmet Demirci, “Ahîlikte Tasavvufî Boyut: Fütüvvet”, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7

(1992) Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, s. 84; Kazıcı, I, s. 540; Ahmet Yaşar Ocak,

“Fütüvvet”, DİA., 1996, XIII, s. 262‐263; Saffet Sancaklı, “Ahilik Ahlâkının Oluşumunda

Hadislerin Etkisi”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bahar , 1 (2010), s. 3. 28 Ünver Günay, “Dinî Sosyal Bir Kurum Olarak Ahilik”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi, 10 (1998), s. 70.



113

OMÜİFD

çalışmıştır. Bu tavrının bir uzantısı olarak kendisini fütüvvet lideri olarak

kabul etmeyen diğer fütüvvet birliklerini fütüvvetle ilgili sayılmayacağı

gerekçesiyle tasfiyeye çalışmıştır29. Resmileşen fütüvvet teşkilatı halifeliğe

destek olma yolundaki etkisini kısa zamanda göstermiş, bazı

hükümdârlar kendiliğinden Bağdat’a gelerek Halife Nâsır’ın elinden

şalvar giymiş ve kâse içmişlerdir. Selçuklu Devleti hükümdârı I. İzzeddin

Keykâvus da Halife Nâsır’la temasa geçenler arasında bulunmaktadır.

Yine aynı şekilde Gıyâseddin Keyhusrev de Halifeyle temas kurarak;

Muhyiddin İbnüʹl‐Arabî, Evhadüddîn‐i Kirmanî ve Anadoluʹda Ahîliğin

kurucusu Ahî Evran namıyla bilinen İranʹın Hoy şehrinde doğan Şeyh

Nasîrüddin Mahmûd el‐Hoyî (ö.1262) gibi büyük mürşid ve mu‐

tasavvıfları Anadoluʹya davet etmiştir. Alâeddin Keykubad zamanında

meşhur mutasavvıf Şehâbeddin Sühreverdi’nin Anadoluʹya gelmesiyle

birlikte Anadoluʹda Ahi teşkilâtlanması önemli bir aşama kaydetmiştir30.

Ahi Evran özellikle I. Alâeddin Keykubadʹın büyük destek ve

yardımıyla, bir taraftan İslâmî‐tasavvufî düşünceye ve fütüvvet ilkelerine

bağlı kalarak tekke ve zaviyelerde şeyh mürid ilişkilerini, diğer taraftan iş

yerlerinde usta, kalfa ve çırak münasebetlerini ve buna bağlı olarak

iktisadî hayatı düzenleyen Ahîliğin Anadoluʹda kurulup gelişmesinde

büyük rol oynamıştır. Kısa zamanda Anadoluʹnun her köşesine hızla

yayılan bu teşkilât siyasi, sosyal ve iktisadî açıdan büyük bir güce

ulaşmıştır31. Hatta dönemin hükümdarları I. İzzeddin Keykâvus ve I.

29 İsmet Kayaoğlu, “Halife en‐Nasır’ın Fütüvvete Girişi ve Bir Fütüvvet Buyrultusu”,

AÜİFD, XXV, (1981), Ankara, s. 221‐229; Saffet Sarıkaya, “Osmanlı Devletinin İlk

Asırlarında Toplumun Dini Yapısına Ahilik Açısından Bir bakış Denemesi”, Süleyman

Demirel Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, (6) 1999, Sayı, s. 51; Kazıcı, a.g.m., I, s. 540;

Sabahattin Güllülü, Sosyoloji Açısından Ahi Birlikleri, İstanbul, Ötüken Yay, 1977, I.

Basım, 35. 30 Mikail Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Konya, y.y., 1991, s. 81; Günay,

a.g.e., s. 71. 31 Kadir Arıcı, “Bir Sivil Toplum Kuruluşu Olarak Anadolu Ahîliği (Ahîyan‐ı Rum)”, II.

Uluslararası Ahîlik Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Ankara, KBY., 1999, s. 38; Kazıcı, a.y.

AHMET İNANIR


114

OMÜİFD

Alâeddin Keykubad da aynı gerekçeyle fütüvvet teşkilâtına girme gereği

duymuşlardır32.

Bu dönemde daha önceleri siyasi iktidara rakip olabilecek bağımsız

bir güç görünümünde olan ahi birliklerinin iki şekilde kontrol edilmeye

çalışıldığı anlaşılmaktadır. Bunlardan birincisi lehlerine yapılan arazi

vakıfları ile tekke ve zaviyeler inşa edilmek suretiyle ekonomik yönden

bağımlı kılınmak, diğeri ise yöneticilerin şedd kuşanarak doğrudan

birliklere girmesi ve yönlendirmesi şeklinde olmuştur33. Osmanlı

devletinde de aynı siyasetin devam ettiği anlaşılmaktadır. Nitekim İbn

Kemal bir eserinde kendi dönemindeki sultan‐şeyh ilişkilerini

sorgulayarak, dönemin devlet erkânının kendi dünyevî makamlarının

devamı için dua etsinler diye bazı şeyhleri koruduklarını, bu şeyhlerin de

maddi imkânlardan yararlanmak için onların yanından ayrılmadıklarını

iddia etmektedir34.

Ahi birlikleri bilhassa XIII. yüzyılda devlet otoritesinin iyice

zayıfladığı Moğol istilâsı sırasında yerel otorite merkezleri olarak ön

plana çıkmış, Anadoluʹda asayiş ve belediyecilik gibi birçok görevi yerine

getirmiştir. Özellikle Tokat ve Sivasʹı ele geçiren Moğollarʹa karşı

Kayseriʹyi başarıyla savunmuşlardır35.

Ahiler Osmanlı devletinin kuruluş yıllarında büyük rol

oynamışlardır. Hatta denebilir ki merkezi otoritenin kuruluşu sırasında

oluşan devlet kadrolarının neredeyse tamamı Ahi liderlerinden meydana

gelmiştir36. Örneğin bir Ahi şeyhi olan Şeyh Edebali Osmanlı Devleti’nin

kurucusu olan Osman Gazi’ye kızını vermiş ve onunla akrabalık bağı

32 İbn Bîbî, el‐Evâmirü’l‐Alâiyye, (Çev. M. Öztürk), Ankara, y.y., 1996, I, s. 176‐178, 248‐251;

Sarıkaya, a.g.m., s. 52. 33 Sarıkaya, a.g.m., s. 50; Güllülü, a.g.e., s. 49. 34 İbn Kemal, Risaletü’l‐Münire, y.y., Cemal Matbaası, 1308, s. 46. 35 Kazıcı, a.y.; Güllülü, a.g.e., s. 88; Günay, a.g.m., s. 74; Bayram, a.g.e., s. 73‐127; Halil

İnalcık, Osmanlı Devleti’nin Doğuşu Meselesi, Söğütten İstanbul’a Osmanlı Devleti’nin

Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Derleyen Oktay Özel‐Mehmet Öz, Ankara, y.y., 2000,

s.227‐232. 36 Âşık Paşazâde, Osmanlı Tarihi, İstanbul, Matbaa‐i Âmire, 1332, s. 39‐40.



115

OMÜİFD

kurmuştur37. Orhan Gazi ise ahilikte bir ünvan olan “İhtiyârûddin”

lakabını almıştır. Yine Sultan I. Murad şedd kuşanmış ve ahilikten

fetihlerde askerî bir güç olarak faydalanmıştır. Ayrıca Düzmece Mustafa

olayında da Bursaʹyı ona karşı savunmuşlardır. Özellikle Fâtih devrinden

itibaren Ahîlik siyasî bir güç olmaktan çıkarak esnaf birliklerinin idarî

işlerini düzenleyen bir teşkilat halini almaya başlamıştır38.

Ahiliğe giriş şerbet içmek (şürb), şedd veya peştemal kuşanmak,

şalvar giymekle gerçekleşmektedir. Bu dönemde, teşkilâta ilk defa

girenlere yiğit veya çırak adı verilir, Ahilik ise daha sonra

kazanılmaktadır. Ahiliğin esasları, ahlâkî ve ticarî kaideleri fütüvvetnâme

adı verilen nizamnamelerde yazılıdır. Teşkilata girecek kimse ilk önce bu

kitaplarda belirtilen dinî ve ahlâkî emirlere uymak zorundadır.

Fütüvvetnâmelere göre, teşkilât mensuplarında bulunması gereken

vasıflar vefa, doğruluk, emniyet, cömertlik, tevazu, ihvana nasihat, onları

doğru yola sevk etme, affedici olma ve tövbedir. Şarap içme, zina, yalan,

gıybet ve hile gibi davranışlar ise meslekten atılmayı gerektiren

sebeplerdir39.

Büyük şehirlerde çeşitli gruplar halinde teşkilâtlanan ahîlerin her

birinin müstakil bir zaviyesi varken küçük şehirlerde ise muhtelif meslek

gruplarından tek bir birlikle temsil edilmekteydiler. Bu birlikler

mesleklere ait problemleri halletmekte ve devlet ile olan münasebetleri

düzenlemekteydiler. Mal ve kalite kontrolü, fiyat tespiti bu birliklerin aslî

göreviydi. Ancak esnafın bütün işlerine Ahilerin baktığı anlamına

gelmez. Zira Ahiler başta “ihtisap” müessesesi olmak üzere devletin

denetimi ve kontrolü altındaydı. Bunların başında şeyh, halife veya

nakibler, bütün esnafın en üst makamında ise şeyhüʹl‐meşâyih

bulunuyordu. Ayrıca mesleğin geleceği açısından çırakların yetiş‐

tirilmesine de çok büyük önem veriliyordu. Ahîlerin toplantı yeri ve

37 Âşık Paşazâde, a.g.e., s. 6. 38 Abdülbaki Gölpınarlı, Mevlana’dan Sonra Mevlevilik, İstanbul, y.y., 1953, s. 275; Neşet

Çağatay, Bir Türk Kurumu Olarak Ahilik, Ankara, TTK Yay., 1997, 2. Baskı, s. 50 vd.;

Kazıcı, a.g.m., I, s. 540; Güllülü, a.g.e., s. 103. 39 Kazıcı, a.y.

AHMET İNANIR


116

OMÜİFD

konuk evi olarak kullandıkları Ahî zaviyelerine işçi ve çıraklardan başka

öğretmenler, müderrisler, kadılar, hatipler, vâizler, emirler yani bölgenin

faziletli, saygın ve ulu kişileri de devam ederdi40.

Ahilik teşkilatı Bizans localarına bağlı Rum ve Ermeni ustaların

elinde ve tekelinde bulunan sanat ve ticaret faaliyetlerine Türk esnaf ve

sanatkârların da katılımlarını sağlamış, gayri müslim tüccarlara karşı

Türklerin Anadolu’da şehir ekonomisine hâkim olmalarına ve

hâkimiyetlerini yaygınlaştırmalarına yardımcı olmuştur. Bu sayede Türk

esnaf ve sanatkârları iktisadî hayatta söz sahibi olurken diğerleri giderek

zayıflamıştır41.

Ahilikle ilgili kısa bilgilerden sonra şimdi fetvalarda ahilikle ilgili

sorunlar ve hukukî çözümleri tespit edilmeye çalışılacaktır.

3. Fetvalarda Ahilikle İlgili Sorunlar ve Hukukî Çözümleri

3.1. Ahilikte Meslek Pîrleri

Fütüvvetnameler fütüvvet teşkilatının âdâb, töre ve kaidelerini didaktik

bir tarzda açıklayan ve üyelerinin el kitabı hüviyetindeki eserlerdir42. Bu

eserlerde yer alan bilgiye göre fütüvvet ehli, fütüvvetin Hz. Adem’den

(a.s.) başlayıp peygamberler silsilesi yoluyla Hz. Muhammed’e (s.a.v)

kadar hemen her birini hayatlarında uğraşmış oldukları işlere göre birer

sanat pîri, birer “ilk usta” olarak kabul etmişlerdir. Silsile Hz. Ali’den Hz.

Muhammed ve Allah’a veya Hz. Muhammed’den Hz Adem ve Allah’a

ulaşır43. Hz. Adem çiftçi, Hz. Şit hallac, Hz. İdris terzi, Hz. Nuh tüccar ve

gemici, Hz. İbrahim marangoz, Hz. İsmail avcı, Hz. İshak ve Musa

çoban, Hz. Davut zırhçı, Hz. Süleyman örücü, Hz. Lokman hekim, Hz.

Yunus balıkçı, Hz. İsa seyyah, Hz. Muhammed bahçıvan ve tüccarların

40 Çağatay, a.g.e., s. 92; Yıldırım, a.g.e., s. 69; Kazıcı, a.y.; Günay, a.g.m., s. 73; Sancaklı,

a.g.m., s. 4; Ahmet Kal’a, İstanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamları 1, İstanbul, İstanbul

Büyükşehir Belediyesi Yay., 1998, s. 69. 41 Güllülü, a.g.e., s. 92. 42 M.Fuad Köprülü, “Anadolu Selçuklularının Yerli Kaynakları”, Belleten, 7 (1947), s 445‐

446. 43 Sarıkaya, a.g.m., s. 58.



117

OMÜİFD

pîri olarak kabul edilir. Bunlar arasında Hz. Adem, Hz. Nuh, Hz. İbrahim

ve Hz. Muhammed ulü’l‐azm peygamber olup “dört pîr” olarak

diğerlerinden ayrı bir yeri vardır44.

Önceki dönemlerde olduğu gibi Osmanlı döneminde de esnaf birlik‐

lerinin idare tarzına çok büyük önem verilmiştir. Ahi birlikleri aşağıdan

yukarıya doğru, bütün kademeleri birbirine bağlanmış, dışa kapalı,

disiplinli bir meslek birliği olduğundan, bu birlik içinde gelişen sanat da

bir sır olarak kuşaktan kuşağa titizlikle aktarılmaktadır. Bunun içindir ki

Ahi ahlakı gereğince hüdâi perver (kendi kendine yetişmiş) olmayıp “pîr

perver” olmak gerekmektedir. Yani bir üstattan el almadan veya üstadın

rehberliği olmadan bir sanata sahip olmak caiz olmayıp bir üstattan

sanatın sırlarını öğrenmek ahlaki bir zorunluluktur45. Bu durum

Ebussuûd’a bir soru olarak yöneltilmiştir. Fetva şöyledir:

Zeyd esnâ‐yı kelamda “hüdâi perver değil pîr perverim” diyen

Zeyd’e ne lâzım olur? el‐Cevab: Murâdı sonradan tehzib‐i ahlak ettim

demek olıcak küfür lâzım olmaz. Ebussuûd46.

Görüldüğü üzere fetvasında Ebussuûd, pîr perver olmayı da kişinin

ahlakını güzelleştirme çabası olarak nitelendirmektedir. Ebussuûd, bir

pîre bağlı olmaktan temel maksadın özürsüz ve helal mal üretmek

olduğunu, bunlara dikkat edildiği takdirde pîrin olmazsa olmaz bir şart

olmadığını belirtmektedir. Bu da Osmanlı Ahisi’nin iş ahlakını

oluşturmak ve geliştirmek amacıyla mensuplarına gerekli değerler

eğitimi verdiği anlamına gelir. Ahlâkın temelinde insan, dolayısıyla emek

olduğu düşünüldüğünde kaliteli ürünün ve güvenilir iş ortamının ancak

yüksek iş ahlakına sahip kimseler tarafından gerçekleştirileceği

gerçeğinin ahilerce yüzyıllar önce bilindiği ve uygulandığı görülür.

Buradan hareketle Ahi ahlakında doğruluk, ekonomik hayatın olmazsa

44 Sarı Abdullah Efendi, Semerâtü’l‐Fuâd, İstanbul, Matbaa‐i Âmire, 1288, s. 81; Çağatay,

a.g.e., s. 161; Güllülü, a.g.e., s. 107‐108; Sarıkaya, a.g.m., s. 63. 45 Osman Nuri Ergin, Mecelle‐yi Umûr‐u Belediye, İstanbul, Matbaa‐i Osmaniye, t.y. I, s. 559;

Güllülü, a.g.e., s. 108. 46 Ebussuûd, a.g.e., vr. 226a.

AHMET İNANIR


118

OMÜİFD

olmazıdır. Bu da eşyanın ancak bilinen bir şekilde üretilmesi ve belirli bir

fiyata satılması anlamına gelmektedir47. Bu nedenle Ahilik kurumunda

bireye sadece mesleki bilgiler değil aynı zamanda dinî, ahlakî ve

toplumsal bilgiler de verilmiştir. Bu itibarla Osmanlı’da esnaf birlik

başkanlarının son derece önemli bir konumu vardır. Bu o kadar önemli

bir husustur ki bazı Osmanlı esnafı, esnaf birliğinin pîri bulunmadığı

hallerde imal ettiği ürünün helal gıda kapsamında olup olmadığından

şüpheye bile düşmekte ve bunu fetvaya konu etmektedir:

Zeyd‐i helvacı “bizim pîrimiz yoktur yediğimiz haramdır, bunu telif

etsene” dese ona ne lâzım olur? el‐Cevab: Pîr lâzım değildir, balı yağı

helal olup özürsüz bey’u şira’ ederse helaldir. Ebussuûd48.

Ancak Ebussuûd Efendi fetvasında dinî açıdan pîrin olmazsa olmaz

bir şart olmadığını, üretilen ürünün meşru şeylerden özürsüz bir şekilde

yapılmasının helal olması için yeterli olduğunu ifade etmektedir.

Kanaatimizce halkın pîr noksanlığını fetvaya konu yapması, kamu

vicdanında Osmanlı’da ahiliğin helal maldan sağlam ürün üretme, yani

bir anlamda kalite kontrol ve helal gıda sertifikası veren bir kurum görevi

de yaptığını göstermektedir.

Ahilik teşkilatında sanat erbabı içinde en dürüst ve en çok saygı

değer olan, muhtemelen yaşça da önde bulunan bir üstat, teşkilâtın reisi

olup kendisine şeyh, ahi veya nakib deniliyordu. Ahilerin kendi

aralarında bir reis seçiliyor ve buna Ahi Baba adı veriliyordu. Anadolu,

Rumeli, Bosna ve Kırım gibi Osmanlı coğrafyasındaki Ahi Babalar, genel‐

likle Kırşehirʹdeki Ahi Evran Tekkesi’nde bulunan şeyhe bağlıydılar ve

Ahi Babalar bir anlamda onların çeşitli illerdeki vekilleriydi49. Ahi Evran

Zâviyedârının zenaat mensupları üzerinde bir tarikat şeyhi kadar nüfûzu

47 İbrahim Durak‐ Atilla Yücel, “Ahiliğin Sosyo‐Ekonomik Etkileri ve Günümüze

Yansımaları”, Süleyman Demirel Üniv., İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, X, 2

(2010), s. 161. 48 Ebussuûd, a.g.e., vr. 222b. 49 Çağatay, a.g.e., s. 180; Ekrem Erdem, Ahilik, Ahlakla Kalitenin Buluştuğu Bir Örgütlenme

Modeli, Kayseri, Kayseri Esnaf ve Sanatkarlar Birliği, 2004, 2. Baskı, s. 15; Ergin, a.g.e., I,

s. 537‐539; Sarıkaya, a.g.m., s. 58.



119

OMÜİFD

vardı. Bir de esnaf arasındaki inzibatı temin eden ve “yiğitbaşı” yahut

“server” denilen ikinci bir reis bulunuyordu. Ahi Baba, kethudâ, üstâd,

yiğitbaşı ve halifelerin icazet ve inabetlerinin verilmesi, ayrıca yolsuzluğu

sabit olan Ahi Babasının azledilip yerine başkasının tayin edilmesi de

öteden beri Ahi Evran Zaviyesi şeyhi tarafından yapılmaktaydı. Bu

amaçla yapılan törenler sonunda Ahi Evran Zaviyesi’nin masraflarında

kullanılmak üzere berât‐ı pâdişâhî ile aidat ödenmekteydi. Ancak zaman

zaman bu aidatı ödemek istemeyen ve Ahi Evran Zaviyesi’nin atama

yetkisini gasp eden kimseler de bulunmaktaydı. Buna karşılık Ahi Evran

Tekkesi Zâviyedârının yetkisini aşarak hakkı olmayan ücret istediğine

dair çeşitli şikâyetler ve bunlara ait tarihi vesikalar da bulunmaktadır50.

Her mesleği bir pîrle ilişkilendirme anlayışı, meşru ve meşru

olmayan her sanata yansımıştır. Berberlerin pîri de Selman‐ı Farisi’dir.

Meşru bir şekilde çalışan berberlere değil de kabzadan yukarı sakal kesen

berberlere iyi gözle bakılmamış ve kınanmıştır. Bütün Müslüman

coğrafyada olduğu gibi Osmanlı’da da sakal, dindarlığın alameti olarak

görülmektedir. Bu anlayışın bir sonucu olarak sakal kesen berberlerin

pîrinin Ebu Cehil ve şeytan olduğu iddia edilmiştir:

Zeyd sakalı traş eden ve kırkan berberin üstadı “İblis ve Ebu

Cehil’dir” dese, Zeyd’e ne lâzım olur? el‐Cevab: Ebu Cehil olduğu malum

değildir ama evvelki haktır, her fi’l‐i nâmeşrû ol öğretir. Ebussuûd51.

İbn Kemal döneminde, sakal tıraşı yapan berberlere ücret verilip

verilmeyeceği veya verilen ücretin helal olup olmadığı sorgulanmıştır.

İbn Kemal, akdin konusu meşru olmadığı gerekçesiyle sakalı kabzadan

eksik kestirmek karşılığında berbere verilen ücretin haram olduğunu

belirtmektedir52.

50 Saffet Sarıkaya, XIII‐XIV. Asırlardaki Fütüvvetnâmelere Göre Dinî İnanç Motifleri, Ankara,

Kültür Bakanlığı Yay., 2002, s. 60; İlhan Şahin, Osmanlı Devrinde Ahi Evran Zaviyesinin

Hususiyetine Dâir Bazı Mülâhazalar ve Vesikalar; Ahilik ve Esnaf, Ankara, İstanbul Esnaf ve

Sanatkârlar Dernekleri Birliği Yay., 1982, s. 168‐169; Kal’a, a.g.e., s. 333‐334. 51 Ebussuûd, a.g.e., vr. 184b; Düzdağ, a.g.e., s.296. 52 İbn Kemal, Fetâvâ‐yı İbn Kemal, Nuruosmaniye, 1967, vr. 61b.

AHMET İNANIR


120

OMÜİFD

Kısaca Ahi meslek pîrlerinin Osmanlı’da sahip olduğu bu etkin güç,

beraberinde devletin Ahi başkanlarını belirleme ihtiyacı duymasına sebep

olmuştur.

3.2. Ahi Birliklerinin Başına Ahi, Nakib ve Şeyhin Atanması

XIII‐XV. yüzyıl Anadolu’sunda Moğol istilası sebebiyle güçlü bir merkezi

otorite olmadığından Ahiler, zanaatın dışında şehirlerin yönetimine de

mahalli bir otorite olarak hâkimdiler. Ancak Fatih Sultan Mehmet’le

birlikte merkezîleşme eğilimi gösteren Osmanlı devleti, daha bu

dönemde ahilerin siyasi etkinliğini azaltarak şehirlerde sadece bir esnaf

lonca teşkilatına dönüştürmeye çalışmıştır53. Bu amaçla bazı ahilerin

elindeki vakıf ve mülklerin bir kısmının nesh edildiği veya tımara

çevrildiği bilinmektedir54. Buna rağmen doğrudan ve dolaylı bir şekilde

ahilerin etkin olduğu vakıflar incelendiğinde XV. yüzyılın sonlarında

(1476‐1500) hala ahilerin toplum içindeki etki ve nüfuzu artarak devam

ettiği görülür. Ayrıca bunların, şehir merkezleri yanında en ücra köy ve

mezraalarda bile faaliyette bulundukları, buralarda sadece zâviyeler

değil, aynı zamanda cami, mescid, türbe ve medrese gibi vakıflar

kurdukları ve bunları idare ettikleri dikkate alındığında sahip oldukları

güç daha iyi anlaşılır. Bunda Fatih’in sağlığında ses çıkaramayan

muhalefet unsurlarının II. Bayezid’in etrafında toplanarak eski haklarının

iade edilmesini sağlamaları etkili olmuştur. Nitekim 1483 tarihli vakıf

defterindeki kayıtlardan da bu durum açıkça görülmektedir. Böylelikle

toplum içindeki nüfuzlu yerel unsurların güçlerinin kırılmasına yönelik

merkezî politikanın bu dönemde, sonuçlandırılamadığı söylenebilir55.

Yavuz Sultan Selim dönemine gelindiğinde mevcut siyasi ve sosyal

şartlar altında adeta kendi içinde özerk bir kurum hüviyetinde olan ahilik

teşkilatının özerkliği kaldırılarak resmi görevli tayin etme gereği

53 Kazıcı, a.g.m., I, s. 541; Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300‐1600), Çev.

Ruşen Sezer, İstanbul, y.y., 2003, s.158. 54 Doğan Yörük, “XV. Yüzyılda Karaman Topraklarında Ahiler ve Ahi Vakıfları”, Selçuk

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (20) 2008, s. 667. 55 İnalcık, Klâsik Çağ, s.35; Yörük, a.g.m., s. 679‐680.



121

OMÜİFD

duyulmuştur. Bu dönemde Osmanlı yönetimi, aynı zamanda bir şeyh ve

devlet başkanı sıfatına sahip olan Türk asıllı Şah İsmail liderliğindeki

Safevi devletinin siyasi ve ideolojik tehdidi altındaydı. Şah İsmail, İran’da

siyasi birliği sağlayarak halkını rahata kavuşturan imar faaliyetleri

gerçekleştirmiş ve II. Bayezid’in yaşlılığını fırsat bilerek Osmanlı

Devleti’nin içinde bulunduğu yoksulluğu ve otorite zayıflığını

değerlendirmeye çalışmıştır. Ayrıca kendisinin Hz. Peygamber (sav)

soyundan geldiğini ileri sürerek halkın, Peygamber ve Ehl‐i Beytʹe olan

sevgisinden yararlanmaya çalışmıştır. Nitekim fütüvvet zincirinin Hz.

Muhammed’den Hz. Ali’ye geçtiği ve ona da Hz. Cebrail vasıtasıyla

verildiğine inanılmaktadır. On iki imama yapılan atıflar ve şecerelerinin

Hz. Ali’ye bağlanması gibi inançlar ahilik ile Şii‐batini inancın birtakım

ortak yönlerini göstermektedir56. Dolayısıyla Şah İsmail’in,

propagandacıları (dâî) vasıtasıyla bunu istismar etmemiş olması

düşünülemez. Bazı ahilerin ideolojik ve iktisadi sebeplerin de etkisiyle

Osmanlı’dan daha çok Safevî tarafına meylettikleri söylenebilir.

Yönetimin bu alandaki merkezileşme siyasetinde dış tehdidin etkili bir

unsur olduğu söylenebilir. Osmanlı yönetimi ahilerin özerk gücünü

kırmak amacıyla önce cebeci ve topçu gibi bazı üretim kollarına bağlı

birlikler askerileştirmiş, bunun dışında kalan Ahi reislerinin tayin yetkisi

ise Ahi Evran Zaviyesi’ne vermiştir. Ahilik teşkilatı bu sayede doğrudan

devlet tarafından atanan “Esnaf Şeyhleri” veya “Ahi Baba”lar ve

“Kethüda”larla yönetilmeye başlanmıştır. Ayrıca tespit edilen ham

madde ve ma’mûl eşya fiyatlarının onayı, kadıların yetkisine bağlanmış,

uygulamadaki aksaklıkları denetim yetkisi ise “muhtesiplere” verilmiştir.

Böylece bu birlikler bağımsız esnaf birliği olmaktan çıkmıştır57 Ahi

birliklerinin yönetimine yapılan bu müdahaleler öteden beri özerkliğe

alışmış Ahiler tarafından hoş karşılanmadığı anlaşılmaktadır. Kur’an ve

56 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, İstanbul, Matbaa‐i Âmire, 1918, s.

237‐239. 57 Güllülü, a.g.e., s. 123 vd.; Niyazi Berkes, Türkiye İktisat Tarihi, İstanbul, Gerçek Yay.,

1969, II, s. 279; M. Fatih Köksal, Ahi Evran ve Ahilik, Kırşehir, Kırşehir Valiliği Kültür

Hizmeti Yay., 2008, 2. Baskı, s. 113.

AHMET İNANIR


122

OMÜİFD

sünnette böyle bir makam olup olmadığı dönemin şeyhülislamları Sa’di

Çelebi’ye58 sorularak onlardan fetva istenmiştir. Aslında soru soran

kimsenin bu sorunun cevabını bildiği ancak en üst hiyerarşik dini makam

olan şeyhülislamdan fetva alarak yönetimin bu tasarrufunun

meşruiyetini tartışılır hale getirmek istediği anlaşılmaktadır. Ayrıca ayet

ve hadislerden sorulan bir soruya Sa’di Çelebi’nin Hanefi mezhebi

çerçevesinde cevap vermesi Osmanlı hukukçularının sorunları ele alış

biçimini yani fetvâ usulünü yansıtması bakımından da dikkat çekicidir.

Fetva şu şekildedir:

Zeyd “ehl‐i hirfete ahî, nakîb veya şeyh nasbetmek Allah’ın buyruğu

ve Peygamberin sünneti değildir. Eğer Allah’ın buyruğu ve Peygamberin

sünneti ise avretim üç talak benden boş olsun” dese, şer’an Zeyd’in

avretine talak vaki olur mu? Cevap: Cevazına Eimme‐yi Hanefiyye’den

rivayet yoktur, elfaz‐ı küfürden sakınmak gerektir59.

Fetvada da görüleceği üzere Şeyhülislam Sa’di Çelebi meslek

kuruluşlarının başına ahî, nakîb veya şeyh atamanın cevazına Eimme‐yi

Hanefiyye’den rivayet bulunmadığını ifade etmiştir. Bu döneme kadar

Hanefi fakihlerinin konuyla ilgili fetvalarının olmaması bu kurumun

meşru olmadığını ortaya koymamaktadır. Zira daha önce ifade edildiği

üzere Abbasi Halifesi Nâsır fütüvvet kurumuna girmiş ve daha sonra da

başına geçerek çeşitli düzenlemeler yapmıştır. Bu yeni durum karşısında

fakihler, önceleri şer’an pek tasvip etmedikleri fütüvveti daha sonra

meşru bir kurum olarak kabul etmişlerdir60. Bu bilgilerden ahiliğin

temelinde Bâtınî etkiler bulunduğu ve Sünnî esaslara bağlı olduğu ölçüde

fukahanın onayını aldığı anlaşılmaktadır.

Ahilik teşkilatını devletleştirmenin bir sonucu olarak eskiden çok

büyük itibarı olan Ahiler, tayinle göreve gelmeye başlayınca itibarlarını

kaybettiler. Örneğin yiğitbaşı “iğdişbaşı” diyerek alaya alınmaya

58 İbn Kemal, Mecma’ul‐Mesâili’ş‐Şer’iyye fî Ulûmi’d‐Dîniyye, İstanbul Üniv. Merkez Ktp.,

Nadir Eserler‐Türkçe, 6253, vr. 58a‐b. 59 İbn Kemal, Mecmûatü’l‐Fetâvâ, Süleymaniye Kütüphanesi, Atıf Ef., 2835, vr. 53a. 60 Güllülü, a.g.e., s. 32, 35.



123

OMÜİFD

başlanmış, teşkilatın yöneticileri ile üyeleri arasındaki güven, sevgi ve

saygı bağları zamanla kopmaya başlayınca birlik de kendiliğinden

gücünü kaybetmiştir61. Böylece devlet, şehirlerde tüzelkişilik ve bağımsız

bir ekonomik güç bırakmamıştır.

3.3. Ahilikte Törenler

İbn Kemal ve Ebussuûd fetvaları incelendiğinde XVI. yüzyıl Osmanlı

Devleti’nde Ahilerin de ister istemez taraf olduğu raks ve deverânın

meşru olup olmadığı tartışmaları ana gündem maddelerinden biridir62.

Bu zamanda musiki ve raks o kadar yaygındır ki, başlıca tarikatlara

dolayısıyla Ahilere de girmiştir. Gündüz çalışan ahiler akşamları çeşitli

oyun ve eğlenceyle vakit geçirmekteydiler. Bunda tarikat etkisinin yanı

sıra eski Türk töresinin de etkisi olduğu söylenebilir63. XIV. Yüzyılda İbn

Batûta’nın müşahedelerine göre Denizli ve Bursa Ahilerinin ritüelleri

arasında raks ve sema da yer almaktadır64. Ahi zaviyeleri esnaf birlikleri

olmaları yanında tarikat tekkeleri gibi fonksiyonlar icra etmiştir. Özellikle

Halvetilik ve Kadirilik buralarda etkili olmuş ve zaviyelerinde Kadiri

zikri yapılagelmiştir. Hatta tasavvuf ve tarikatlarla bu içiçelik, bazı

araştırmacıları Ahiliği bir tarikat olarak değerlendirmeye sevk etmiştir65.

Ahilerin de icra ettiği Kadiri zikri önce kuûdî yani oturarak daha

sonra da kıyâmî yani ayakta icra edilmektedir. Ayakta sağ ve sol tarafa

ilerlemek sureti ile yapılan zikirlere “devrânî zikir” denilir66. Bu

dönemde Şeyhülislamlar raks ve deverânın helal olduğunu iddia edenleri

apaçık sapıklık ve küfürle nitelendirmiş, yaptıkları zikri de kâfirlerin

horon tepmelerine benzeterek devlete, onları siyaseten katle kadar varan

yetki vermişlerdir. Onlara göre raks ve deverânın helal olduğunu

61 Yusuf Ekinci, Ahîlik, Ankara, y.y., 1989, 2. Baskı, s. 117. 62 Ebussuûd, a.g.e., Esad Ef., 3697, vr. 15b. 63 Günay, a.g.m., s. 74. 64 İbn Batuta, İbn Batuta Seyahatnâmesinden Seçmeler, (Haz. İsmet Parmaksızoğlu), İstanbul,

MEB Yay., 1971, s. 15 vd. 65 Yıldırım, a.g.e., s. 68‐69; Demirci, a.g.m., s. 83; Günay, a.g.m., s. 72. 66 M. Necmettin Bardakçı, “Sûfilerin Zikir Yöntemlerinin Âdâb‐Erkân Bağlamında

Tasavvuf Kültürüne Katkıları”, Arayışlar ‐İnsan Bilimleri Araştırmaları‐, 17 (2007), s. 31.

AHMET İNANIR


124

OMÜİFD

söyleyen şeyhlerin elini öpmek ve meclislerinde hazır bulunmak doğru

değildir. Bunlara ne selam verilir, ne de selamları alınır. Bunlara salih

kimseler de denmez. Bunlar ehl‐i sünnet olmayıp, cami gibi mahallerde

bu görüşü savunan kimselerin men edilmesi ve ısrarı hâlinde ise

cezalandırılmaları gerekir67. Bu gibi fetvalar karşısında kendisi de bir din

görevlisi olan vâiz efendi, göreve başladığından beri salınıp zikretmenin

helal olduğunu anlattığını şimdi durup dururken neyin değiştiğini

anlayamadığı ifade etmektedir68. Ahi zaviyelerinde yıllardır bu zikri icra

67 Tâife‐i sûfiyyenin muktedalarından Zeyd‐i vâiz câmilerde kürsilere çıkub ala meleinnas

çağırub halaka‐i zikirde ibadet niyyetine raks ve deveran etmek helaldır ve bunun hilli

âyetler hadisle sabitdir فاذكروا الله قياما وقعودا وعلى جنوبھم âyetinin manası Allah teâlâ Hazretini

zikre dün her halde demekdir. Raks dahi hal‐i kıyamda dahildir deyüb ve dahi من بشبه hadisi mucebince haval‐i arşda deveran eden melaikete teşebbühdür ve dahi بقوم فھو منھم

Hazreti Rasûlullâh salellallahu aleyhi ve sellem raks etmişdir hatta mübarek ridası

arkasından düşmüşdür ve dahi ashab‐ı kibardan ve meşayihi izamdan İmâm Şâfi’î ve

İmam Gazali ve anın emsali kimesnelerden sadır olub ila yevmina haza deveran oluna

gelmiştir…. el‐Cevab: Ol âyet‐i kerimede raksın cevazına kat’an işaret yokdur ol ef’âl‐i

kabihanın hilline anın ile mütemessik oluna. Tecdîd‐i imân ve tecdîd‐i nikâh lâzımdır

zira ana kelamullah manasın tahrif edüb kendi heva‐i nefsine tabi etmiş ve ol hadis‐i

mezkûr sahîhdir lakin Benî Adem etdügi file teşbih etmek memur değildir. Amma

şimdiki zamana sûfileri etdikleri raks fi’l‐hakika kâfirlerin horon depmesidir ve

bunların fiilleri kefereye teşebbühdür ve Rasul hazretine raks isnad etmek küfürdür.

Zira raks ef’âl‐i süfehâdır enbiyadan birine sehfen isnad etmek küfür idügi kütüb‐i

fetâvada mesturdur ve ashab‐ı kibardan bu fiil‐i kabihin suduruna kavl‐i kezibdir ve

iftiradır ve İmâm Şafiî’den sadır olduği sahîh değildir, hiçbir müctehid raksa helal

dememişdir mesail‐i ictihadiyyede müctehidden gayri İmâm Gazzali ve anın emsali

kimesnelerin kavillerine itimad cayiz değildir. Maa haza İmâm Gazzali herkese mübah

görmemişdir ve bu mekûle tesvilat ve tezvirat ile teşaydun edüb halka va’z eden

kimesneler dal ve mudıllerdir. Bi icmai’l‐müctehidin tekfir olunmuşdur. Eşedd‐i Ta’zîr

ile ve habisle men lâzımdır. Eğer memnu olmayub ulemâ, ehl‐i zevkin esrarlarına

muttali değildir demek iddası üzerine ol fi’l‐i şenia ısrar ederlerse zındıkdır elbette katl

olunmak vacibdir. Ba’de’l‐ahz tevbesi makbul değildir. Neuzu billahi teâlâ min zalik.

(Ebussuûd, a.g.m., vr. 231a; Düzdağ, s. 135‐136); İbn Kemal, Fetâvâ‐yı İbn Kemal, Dârü’l‐

Mesnevi, 118, vr. 63a; Risaletü’l‐Münire, s. 9, 31vd. 68 Zeyd‐i vâize deseler ki “sûfiyyûn halka olup oturup dahi başlarını salıp ve çalkanı

çalkanı cehrile ibadet diye zikrullah ettiklerinde, müftü fetvasında şer’île haram olan

abes fiile ibadet diyecek kâfir olurlar” demiştir. İmdi sen “bu şer’î fetvaya ne dersin

kabul eder misin?” dediklerinde mezkûr vâiz, “ben bu fetvayı kabul etmezim ve siz

dahi kabul etmeyin ve kürsiye çıktığımdan bu vechile salınıp zikir etmek helaldir

dedim… Bu sözle ben bu fiilden ferâgat etmezem ben bu sözü söylerim, safası olan

kabul etsin kabul etmeyen kendi bilir?” diye cevap verse… Cevap: Gayret‐i dini olan

ehl‐i İslâm’a ol deccâlı eşedd‐i hakaret ile kürsüden indirip, döve döve camiden



125

OMÜİFD

eden mevcut şeyh, ahi ve nakiblerin de benzer tepkiler gösterdiği İbn

Kemal ve Ebussuûd’un fetvalarından anlaşılmaktadır. Hatta bazı vali ve

hakimlerin bunları görevden almayarak idare ettiği görülür. Ebussuûd

bu görevlilerin yerine şeriata tam bağlı yetkililerin atanması gerektiğini

ifade etmektedir69. Çünkü bu dönem Osmanlı Devleti’nin İran’dan gelen

etkili Şiî‐Bâtınî tehlike karşısında teyakkuzda bulunduğu bir zaman

dilimidir. İdeolojik yakınlık sebebiyle İran’dan etkilenen Ahiler, Sünnî

fukahâ’nın tepkisiyle karşılaşmışlardır. Ahiler raks ve deverân gibi şer’an

meşruluğu tartışmalı konular vesile edilerek dini ve hukuki yönden baskı

altına alınmış, ısrar edenlerin görevden alınmalarına yasal çerçeve

kazandırılarak devletin bunlar üzerinde kontrolü sağlanmıştır70. Böylece

Ahilerin Sünnî esaslara bağlı kalmaları amaçlanmış, İran’a taraf olan Ahi

ehli de yasal takibe alınarak yerlerine resmi görevliler atanmıştır.

Akkoyunlular döneminde İran’da çok etkili bir tarikat olan

Halvetîler, Safeviler döneminde oralarda barınamayıp Anadolu ve

Mısır’a kaçmak zorunda kalmıştır. Osmanlı devleti de Safevilerin Şiîlik

propagandasına karşı bu durumdan istifade etmek amacıyla

sistemlerinde “Ehli Beyt” sevgisine özel önem verdiklerinden dolayı

Halveti tarikatını ideolojik bir denge unsuru olarak özellikle

desteklemiştir71. Bu siyaset fetvalarla da meşruiyeti sağlamlaştırılmıştır.

çıkarmak gerektir, gaza‐yı ekberdir.” (İbn Kemal, Fetâvâ‐yı İbn Kemal, Dârü’l‐Mesnevi,

118, vr. 26b‐27a). 69 Raks ve devran eden tâifeyi vâlîler ve hâkimler men’ etmek üzerine vâcib midir? el‐

Cevab: Vâcibdir vazîfeleri emr‐i ma’rûf ve nehy‐i münkerdir etmeyicek bir imâmet eder

müteşerri’ kimse nasb olunmak lâzımdır. Ebussuûd, a.g.e., vr. 233b; Fatih ktp. Ali Emirî,

Şerʹiyye 80, vr. 276; Düzdağ, a.g.e., s. 137. 70 İbn Kemal, Fetâvâ‐yı İbn Kemal, Dârü’l‐Mesnevi, 118, vr. 29a; Abdülbaki Gölpınarlı, 100

Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar, İstanbul, y.y., 1969, s. 255; Günay, a.g.m., s. 76. 71 Halveti tarikinde olan dervişler sultanımın duacılarıdır, ihtiyarlarıyla “hu, hu” derler

kalkmak dönmek şer’an helal midir ve haram mıdır? Şeyhlerimiz akvâlidir zira şeyhler

birbirine muhalif oldular, hemen sultanımın ilm‐i muhit olduğu “ma hüve’l‐hak” ne ise

beyan oluna. Helal ise haram diyen kâfir olur mu? Tecdid‐i iman ve tecdid‐i nikah lazım

olur mu? Haram ise helal diyen kâfir olur mu? Tecdid‐i iman ve tecdid‐i nikah lazım

olur mu? Cevap: Haramdır, ama haramlığını inkâr eden tekfir olunmaz. (İbn Kemal,

Fetâvâ‐yı İbn Kemal, Nuruosmaniye, 1967, vr. 79b‐80a); Tahsin Yazıcı, “Fetihten Sonra

AHMET İNANIR


126

OMÜİFD

Ahilik kurumuna girme ve burada yetişme belirli aşamalar aşılarak

çeşitli törenler yapılarak gerçekleşir. Fütüvvetnâmelerde bu törenler

hakkında geniş bilgiler yer alır. Ahilik kurumunda meslekî yetiştirmeyle

ilgili olarak çıraklık töreni (yol atası ve yol kardeşi edinme, kalfalık töreni

(yol sahibi olma), ustalık töreni (icazet) gerçekleştirilir72. Fetvalardan

anlaşıldığı kadarıyla ahilerin bunların dışında meslekle ilgili olmayan

örneğin yeni Müslüman olanlara yapılan ihtida merasimleri gibi dini ya

da kültürel gündemlerle ilgili törenlere katıldıkları görülür. Bu törenler

neredeyse bütün devlet erkânı ve halkın katılımıyla yapılır. Evliya Çelebi

1638 yılında IV. Murat (1623‐1640)’ın önünde, Alay Köşkü yanından

geçmek suretiyle üç gün süren geçit resminden bahsetmektedir. Ahilerin

taşıdıkları alemler ve aralarındaki rekabetler, kavgalar, padişahın

önünden geçerken ne gibi hüner, marifet veya sanat eseri gösterdikleri,

ne gibi bir tavır ve durumda ve neler söyleyerek geçtikleri anlatılmakta

ve bunlardan yüz sınıfın sancakları bulunduğu bildirilmektedir73. Bu

törenlerde tören geçişi esnasında protokolde en önde yürümek o meslek

kolunun gücünü ve itibarını yansıtmaktadır. Dolayısıyla törenlere katılan

her bir ahi meslek kolu en önde yürümek istemektedir. Bağlı oldukları

meslek kuruluşunun pîri adına taşıdıkları sancağı da buna gerekçe

yapmaktadırlar. Örneğin Hz. Muhammed’in alemini taşıyan

ekmekçilerle Hz. Şit alemini taşıyan cüllah yani dokuyucular birlikleri

arasında böyle bir protokol krizinin varlığı fetvalara yansımıştır:

Hz. Risâletin alemi Abbasilerin elinde olup ehl‐i hırfetden bazı

kimseler alemi çekip bazı husus için bir yere çıkar oldukta, cüllah tâifesi,

“Şit Peygamber (a.s.) alemini çekeriz” (diye) önünce yürümek isteseler

ellerinden gelir mi? Yoksa Hz. Rasûl’ün alemini çeken önünce mi

İstanbul’da İlk Halvetî Şeyhleri: Çelebi Muhammed Cemaleddin, Sünbül Sinan ve

Merkez Efendi”, İstanbul Enstitüsü Dergisi, 2 (1956), İstanbul, s. 87. 72 Çağatay, a.g.e., s. 137‐139; Yıldırım, a.g.e., s. 17 vd. 73 Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Haz. Reşad Ekrem Koçu, İstanbul, Semih

Lütfi Kitabevi, 1951, I, s. 105‐175; Çağatay, a.g.e., s. 120.



127

OMÜİFD

yürümek gerektir? Cevab: Cümle ehl‐i İslâm’ın ellerinde olan alemler hep

Hz. Rasûl alemleridir, onların alemlerinin kimseye ihtisası yoktur74.

Ekmekçiler ahîsinin kadîmü’l‐eyyâmdan Rasulullah (sav) alemi olsa,

önünce ulemâ ve sâdât yürür olsa, “nasrun minellah” âyeti olsa ve yeşil

pervâzı olsa bir cem’iyyetde bir taraftan zikrolan alem gelip ve bir

taraftan cüllahlar Şit Peygamber (a.s.) alemin getirip beraber yürümek

isteyip zikrolan ahî önünce yürümeğe komayıp alemdârı ve alemi yıkıp

“nasrun minellah” ayetini ayak altına alıp çiğneyip tahfif etseler şer’an ne

lâzım olur? Cevap: Ta’zir ve istiğfar gerektir75.

Bu dönemde ahi meslek birliklerinin taşıdıkları alemleri Hz.

Peygamber’in alemi76 olarak kabul etmeyen bazı kimseler bulunmaktadır.

Bir “ihtida” töreninde sancaktarı yere serip üzerinde “Allah’tan yardım

ve yakın bir fetih”77 yazan sancağı da yere sererek çiğnedikleri

görülmektedir78. Ekmekçiler ahisinin taşımış olduğu Peygamber alemine

muhtemelen cüllah (dokuyucular) birliğine mensup ahiler tarafından dil

uzatılarak, ekmekçiler birliği ahilerini kafir ve eşlerinden boşanmış

kimseler olduğunu iddia edilmektedir. Hukuken dayanaksız bu itham

iddia sahibinin hem yasal olarak ta’zir cezası ‐hapis cezasından sürgüne

kadar varan yaptırımlar‐ hem de dinen kişiyi dinden çıkarma sonucunu

doğurmuştur. Bu fetvada dikkat çeken bir konu da Hz. Peygamber

74 İbn Kemal, Mecmûatü’l‐Fetâvâ, Atıf Ef., 2835, vr. 52b. 75 Bir ahînin elinde bir alem olsa halkın ol aleme itikadı Peygamber alemidir diye olsa

alemde “nasrun minellah” âyeti yazılmış olsa Zeyd, “bu alem Rasûlüllah alemi değildir

ol alemin önünce yürüyüp izzet eden kimsenin kendi kâfir, avretleri boştur” dese,

şer’an Zeyd’e ne lâzım olur? Cevap: Ta’zîr ve tecdîd‐i iman gerektir. (İbn Kemal,

Mecmûatü’l‐Fetâvâ, Atıf Ef., 2835, vr. 52b vr. 52b) Ekmekçiler ahîsinin elinde kadîmden

bir alem olsa yeşil pervazlı “nasrun minellah” ayeti yazılmış olsa mâ tekaddemden

halkın itikadı zikrolan alem Rasûlullah alemi olmak üzere olsa kâfirin müslüman olması

cemiyetinde zikrolan sancak önünce ulemâ ve sâdâd yürür olsa, Zeyd, “bu alem

Rasûlullah alemi değildir ol cemiyete varan dahi onun önünce yürüyen dahi kendileri

kâfir, avratları boştur” dese şer’an Zeyd’e ne lâzım olur? Cevap: Ta’zîr ve tecdîd‐i iman

gerektir. (İbn Kemal, Mecma’ul‐Mesâili’ş‐Şer’iyye fî Ulûmi’d‐Dîniyye, vr. 54b‐55a‐b). 76 Hz. Muhammed (sav) alem‐i şerifi Ahi Evran Şeyh Mahmud hazretlerine havale kıldığı

iddia edilmektedir. (Bkz. Yıldırım, a.g.e., s. 68). 77 Sâf Sûresi (61), 13 78 Tahsin Özcan, Fetvalar Işığında Osmanlı Esnafı, İstanbul, Kitabevi Yay., 2003, s. 113.

AHMET İNANIR


128

OMÜİFD

aleminin Abbasilerin elinde bulunduğu iddiasıdır ki bu da bize bazı

Osmanlı ahilerinin ahiliğin töre ve törenlerini Abbasilerle

ilişkilendirdiğini göstermektedir. Daha önce de ifade edildiği üzere

Abbasi halifesi Nâsır Lidinillah, fütüvvete girerek başkanlığa kadar

yükselmiş ve bu kurumda çeşitli düzenlemeler yapmıştır. Dolayısıyla

ahilikte var olan çeşitli alemlerin Abbasilerden izler taşıdığı ve bunun da

esnaflar tarafından bilindiği anlaşılmaktadır. Bu bilgiler ahiliğin Arap

fütüvvet geleneğinin Türk kültürüne uyarlanmış kendine mahsus özgün

bir kurum olduğunu göstermektedir.

İbn Kemal alemler arasında ayrım yapılmaması gerektiğini, aslında

bütün alemlerin Hz. Muhammed’in alemi olduğunu belirterek sorunu

çözmeye çalışmaktadır. İbn Kemal döneminde sözlü bir şekilde yapılan

bu tartışmalar Ebussuûd Efendi döneminde de devam etmiş, hatta yerini

birbirlerini öldürmeye kadar varan şiddete bırakmıştır:

Bir kasabada olan cüllahlar debbağlar ile nizâ edip “kâfir müslüman

oldukta şehir donanmasında biz tekaddüm ederiz. Zira Hz. Şît (a.s) bizim

pîrimizdir.” deseler. Debbağlar “Hz. Âdem’a (a.s), Hz. Cibril (a.s) evvela

debagat ta’lim eylemiştir. Biz sizden mukaddem yürürüz, san’atımız da

mukaddemdir.” deseler. Bu husus için muharebe olup nice nefis katl

olmuş olsa. Halen dahi nizaları fasl olmuş olmasa hangisi mukaddem

evlâdır? el‐Cevab: Hâkim iki tâifenin a’yânını cem edip cemiyet‐i cahiline

nasihat ile nehy edip mabeynleri müslimler ise ıslah edip inat ederler ise,

ta’zir‐i şedidden sonra zindana ilkâ edip tevbeleri zâhir olunca ıtlâk

etmek lâzımdır79.

Ebussuûd kavga eden ahi birliklerini “cemiyet‐i cahilin” yani cahil

kimseler topluluğu olarak nitelendirmektedir80. O, hâkimlerin öncelikle

bu birliklere bir daha kavga yapmamaları konusunda nasihat etmelerini,

79 Düzdağ, a.g.e., s., 259; Ebussuûd, a.g.e., vr. 186a; Bayezid Umûmî Ktp. 2757, 271 a. 80 Çobanoğlu fütüvvetnâmesin bu durum şu şekilde anlatılmaktadır: Fütüvvet ehli tayifesi

çok batıl işe meşğul olup fâsit izzete mağrur oldular ve dalalet yoluna kendilerine sebil

kıldılar… (Çağatay, a.g.e., s. 159).



129

OMÜİFD

muharebe edenler Müslümanlar ise barıştırması aksi takdirde hapis

cezası da dâhil sert yaptırımlar uygulanması gerektiğini ifade etmiştir.

Fetvalardan anlaşıldığı kadarıyla cüllah esnaf birliğinin hem

ekmekçiler hem de debbağlarla geçit töreninde protokol önceliği sorunu

yaşadığı anlaşılmaktadır. Cüllahlar, ekmekçiler birliğinin “Hz.

Peygamber alemi” taşıdıkları iddiasını reddetmektedir. Onlara göre

peygamber alemi Abbasilerin elinde olup Ekmekçilerin alemi gerçek

peygamber alemi değildir. Onlar debbağlara ise Hz. Şit peygamberin

alemini taşıdıkları için geçit töreninde önde yürümeleri gerektiğini iddia

etmektedir. Bu durum pîrlerin silsile içindeki yerinin protokol

sıralamasında belirleyici olduğunu göstermektedir. Debbağlar ise her ne

kadar pîrleri Ahi Evran ise de deri tabaklamayı Hz. Cebrail’in (a.s) Hz.

Adem’e, onun da Hz Muhammed’e (s.a.v.), onun da Ahi Evran’a

öğrettiğini bu sebeple alemlerinin Hz. Şît aleminden üstün olduğunu

dolayısıyla geçit töreninde önde yürüme önceliğinin kendilerine ait

olduğunu iddia etmektedirler81. Literatürde debbağların pîri olarak Ahi

Evran yer alırken fetvada bizzat debbağların kendi pîrlerinin Hz. Adem

olduğunu ifade etmeleri rekabetin boyutunu göstermesi açısından

ilginçtir. Ayrıca mesleklerin pîri olarak özellikle peygamberlerin seçildiği

bir düşünce ikliminde insanlık tarihi kadar eski debbağlığın pîri olarak

XIII. yüzyılda yaşamış Ahi Evran’ın zikredilmesi de dikkat çekici bir

durumdur.82 Bu tercihte diğer bütün Ahi tekkelerinin kendisine bağlı

Kırşehir Ahi Evran Zaviyesi’nin debbağlıkta haklı bir üne sahip kendi

kurucu şeyhine pîrler arasında yer vermek suretiyle şereflendirmeyi ve

bu yolla zaviyelerinin diğer zaviyeler arasındaki konumunu

güçlendirmeyi amaçlamış olabileceği akla gelmektedir. Nitekim bir ahi

şecerenâmesinde “Hz. Muhammed’in mucizâtına ve kerametine ve

81 Fütüvvetnamede yer alan menkıbeye göre Hz. Peygamber’in her peygamberden birer

yadiğar kaldığını Hz. Adem’den de debağat edip elbise yaptığını ve Bedir harbinde

gösterdiği kahramanlıklardan dolayı debbağlık sanatının Hz Peygamber tarafından Ahi

Evran’a bağışlandığı iddia edilmektedir. (Yıldırım, a.g.e., s. 13). 82 Debbağlık sanatı Hz. Cebrail’in Hz. Adem’e, onun da Hz. Muhammed’e öğrettiği,

ondan da Ahi Evran’a geçtiği iddia edilmektedir. (Yıldırım, a.g.e., s. 71).

AHMET İNANIR


130

OMÜİFD

Sultan Ahi Evran Şeyh Mahmud’un debbağlık sanatını inkâr edenler

murdar ve ahmaktır.” ifadesi yer almaktadır. Ayrıca debbağlara dil

uzatıp mesleği tahkir edenlerin başta Kur’an‐ı Kerim olmak üzere fıkıh

kitaplarını inkar etmiş sayılacağından katledilmesi gerekir. Eğer

katledilmez ise tecdid‐i iman ve tecdid‐i nikah gerekmektedir83. Bu

ifadelerden Ahi Evran’ı debbağların pîri olarak kabul etmeyen

dolayısıyla Kırşehir ahi tekkesinin diğer tekkeler üzerindeki manevi

otoritesini tanımayan bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu kimselerin

debbağların pîri olarak Hz. Âdem’i kabul etmeleri de ihtimal

dahilindedir. Halife Nâsır’ın kendi fütüvvet başkanlığını kabul

etmeyenleri fütüvvet ehli kabul etmemesi gibi Ahi Evran Tekkesi de

kendi otoritesini kabul etmeyenleri reddetmektedir.

Söz konusu fetvalara rağmen alem mücadelesinin yüzyıllarca devam

etmesi kendi üst otoritesini tanımayan ve fetva gereğince hareket

etmeyen bazı ahilerin bulunduğu ve bu durum Kırşehir Ahi Evran

Zaviyesini yasal haklarını takip etmeye yönelttiği anlaşılmaktadır.

Bu dönem Osmanlı’da dokumacılık başta gelen meslek dalları

arasında bulunduğundan cüllah birliklerinin diğer birliklerden daha

etkin ve güçlü olduğu ve pîrleri olan Hz. Şit’in (a.s.) peygamberler

silsilesindeki konumunu dikkate almadan bunu protokole yansıtmaya

çalıştıkları anlaşılmaktadır. Cüllahların gerek ekmekçiler ile gerek ise

debbağlarla yaşadığı protokol sorunu, bu esnada gösterdikleri hırçın

tavırlar kamuoyu nezdinde gözden düşmelerine sebebiyet verdiği

fetvalara da yansımıştır:

Zeyd debbağlar cüllahlardan nîk değil ise avratım üç talâk boş olsun

dese, Amr aksi içün talâk‐ı selaseye şart eylese hangisinin avratına talak

vâki olur? Cevab: İkisinin bile boş değildir her birinin bir cihetden fazileti

vardır. Ebussuûd84.

83 Yıldırım, a.g.e., s. 21, 70; M. Fatih Köksal, “Kırşehir Müzesinde Ahi Şecerenâmeleri”, II.

Ahi Evran‐ı Veli ve Ahilik Araştırmaları Sempozyumu‐ Bildiriler 13 Ekim 2006, Kırşehir, A. E.

Ü. Ahilik Kültürü Araştırma Merkezi Yay., 2007, s. 320 vd. 84 Ebussuûd, a.g.e., vr. 186a.



131

OMÜİFD

Ebussuûd her bir meslek kolunun farklı yönlerden birbirlerine

faziletleri olduğunu ifade etmiştir. Ancak bütün alemlerin Hz.

Peygamber alemi olduğu yaklaşımı protokol sorununu halletmemiş uzun

süre esnaf birliklerinin mücadelesine sebep olmuştur. Ahi meslek

birlikleri bu konuda her kesimi tatmin edici bir anlaşma sağlayamamış

olacak ki benzer sürtüşmelerin XVII. yüzyılda da devam ettiğine dair

çeşitli tarihi vesikalar bulunmaktadır85.

3.4. Ahilerde Dinî Yaşam

Astı üste sevgi, saygı ve itaatle bağlayarak mutlak bir otorite sağlayan

Ahiler, Anadolu ve Balkanların İslamlaşmasında öncü rol oynadıkları

söylenebilir. Devlet yetkililerinin gayri müslimlerin yoğun olarak

yaşadıkları bölgelere Ahiler gönderdiği bilinmektedir86. Meslek

birliklerinin adeta birbirleriyle yarışarak ihtida törenlerinde yer almaya

çalışmaları Anadolu’nun İslamlaşmasında bu birliğinin önemli rol

oynadığını göstermektedir. Osmanlı’da bazı Hıristiyan ve Yahudi

tebeanın gördüğü iyi örnekler karşısında kendiliğinden Müslüman

olduğu anlaşılmaktadır. Bunu hem ilan etmek hem de daha da

özendirmek amacıyla ihtida törenleri düzenlendiği fetvalardan

anlaşıldığı gibi Avrupalı seyyahlar tarafından da ifade edilmiştir87.

Ahilik kurumunda çalışanların yetiştirilmesine büyük önem

verilmiştir. Bu sebeple akşamları zaviyelerde toplanılıp dini ve ahlaki

eğitici çalışmalar yapılırdı. Usta, kalfa ve çıraklar arasında hiyerarşik

örtülü bir kontrol mekanizması vardı. Fetvalara yansıdığı kadarıyla bu

kontrolün sadece kurum içerisinde değil sosyal hayatın düzenlenmesinde

de etkin bir rol oynadığı anlaşılmaktadır.88

85 Evliya Çelebi, a.g.e., I, s. 105‐175. 86 Çağatay, a.g.e., s. 246. 87 Gülgün Üçel‐Aybet, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530‐

1699), İstanbul, İletişim yay., 2003, s. 313‐323. 88 Durak‐ Yücel, s. 157; Eker Gülin Öğüt, “İletişimde Yüklendiği Fonksiyonla Türk

Kültürü İçinde Esnaf Dükkanlarındaki Levhalarda Ahîlik Gelenekleri”, II. Uluslararası

Ahîlik Kültürü Sempozyumu Bildirileri, (Ankara, KBY., 1999), s. 113.

AHMET İNANIR


132

OMÜİFD

Ahiler, günlük hayatta dinin emir ve buyruklarının yaşanmasında

topluma öncülük etmekte “emr‐i bi’l‐ma’ruf ve nehy‐i ani‐l münkerʺ

emrini yerine getirmeye çalışmaktadır:

Ehl‐i hirefden bir hirfete kethüda olan Zeyd salat‐ı vakit oldukda reis

olduğu taifeden târik‐i salat ve cemaat olanlarına geliniz cemaat ile salatı

eda edip ba’dehû kesbe müracaat ediniz ve illa bizim hirfetimize dâhil

olmanız demeye şer’an kadir olur mu? el‐Cevab: Olur berhudâr olsun.

Ebussuûd89.

Fetvadan da anlaşılacağı üzere Ebussuûd Efendi ahi birliklerinin

reislerine aynı iş kolunda çalışan esnafları ilgili iş kolunun birliğine

bağlama ve onları cemaatle namaz kılmaya davet etme yetkisini büyük

bir memnuniyetle tanımıştır.

3.5.Ahilerin Haftalık Tatilleri

İslam toplumlarında Cuma günü diğer günlere göre farklı bir yeri vardır.

Bu günü manevi arınma zamanı olarak değerlendirmeye çalışırlar. Cuma

günü dahi olsa çalışmanın gerekliliğine inanan, çalışmamayı güne

tapmak olarak değerlendiren ve dolayısıyla kâfir olarak niteleyen

kimselerin bulunduğu görülmektedir.

Bir hırfet ehlinden Zeyd, Cuma gün ıyd‐i mü’minindir iş işlemeziz

dedikte Amr, (kâfir misiz) güne taparsız Cuma gün ekmek (yemez misiz)

niçin işlemezsiz dese, Amr’a ne lâzım olur? el‐Cevab: Eğer Zeyd ıyd‐i

mü’minîndir deyû iş işlemeyip Cuma namazına ve guslüne ve sâir

levâzımına mübâşeret ederiz deyip Amr tafsil‐i mezbûru âdet‐i küfürden

dedi ise Amr’a küfür lâzımdır. Eğer Zeyd’in murâdı ıyd gibi yeriz içeriz

sohbet ve temâşâ ve işret ederiz demek olup Amr ol fi’li kefere ef’âline

teşbih etti ise isabet etmiş olur90.

89 Ebussuûd, İsmihan Sultan, 241, vr. 27a; Fatih ktp. Ali Emirî, Şerʹiyye, 80, vr. 26b;

Düzdağ, a.g.e., 91‐92.

90 Ebussuûd, a.g.e., vr. 16a; İsmihan Sultan, 241, vr. 23a; Fatih ktp. Ali Emirî, Şerʹiyye, 80,

vr. 23b; Düzdağ, a.g.e., s. 185‐186.



133

OMÜİFD

3.6.Ahilerin Üretimden Kaynaklanan Sorunları

Fetvalarda ahilerin üretim yaparken karşılaştığı az da olsa bazı sorunlar

yer almaktadır. Bunlardan birisi de kıyıları mezbelelik denizden alınan su

ile pişen ekmeğin caiz olup olmadığıyla ilgilidir. Ebussuûd bir hukukçu

olarak ekmeğin renk, koku ve tadının değişmesi gibi somut delillere göre

hüküm vermektedir:

Zeyd‐i ekmekçi deryâ kenarından su alıp ekmek pişirse, deryâ

kenarı mezbele olsa caiz olur mu? el‐Cevab: Evsâf‐ı selâsenin birinde

tağyîr var ise olmaz. Ebussuûd el‐fakîr91.

Fetvalara yansıyan bir başka sorun da debbağlarla ilgilidir. Derileri

temizlerken kullanılan suyun kirlendiği iddia edilmektedir. Ebussuûd,

akan büyük suyun derileri temizlemekle fıkıhta ma’ruf olan büyük su,

akıcı su ilkesinden hareketle fıkhen kirli sayılamayacağını ifade etmiştir:

Kadîmüʹl‐eyyâmdan debbağlar azîm bir mâ‐i cârîde deri temizlene

gelseler hâlen bazı kimseler suyu murdâr edersiz deyû menʹe kâdir

olurlar mı? el‐Cevab: Mâ‐i azîm olacak murdâr olmaz. Ebussuûd92.

Sonuç

Fetvalar daha çok sorunlu alanlarla ilgili olduğundan bizim tespitlerimiz

tarihi bilgilerin, fütüvvetnamelerdeki kuralların ve seyahatnamelerdeki

genel ahi algısının dışında kalan sorunlu durumlarla ilgilidir. Bu sebeple

yapılan araştırma neticesinde XVI. yüzyıl Osmanlı fetva literatüründe

ahilikle ilgili sınırlı sayıda fetvaya rastlanmıştır. Bunda ahilerin kendi

aralarında ortaya çıkan ihtilafları, mümkün olduğunca kendi iç disiplin

hukuku içerisinde halletmesinin önemli bir etken olduğu anlaşılmaktadır.

Osmanlı esnaflarının meşru ya da gayr‐i meşru her mesleği bir pîrle

ilişkilendirme anlayışına son derece önem verdiği hatta o esnada pîri

olmayan helvacı esnafının ürettiği ürünün helal gıda kapsamında olup

olmadığından şüphelendiği görülmektedir. Ebussuûd, bir pîre bağlı

91 Ebussuûd, a.g.e., vr. 2b; İsmihan Sultan, 241, vr. 2a. 92 Ebussuûd, a.g.e., vr. 2b; Esad Ef., 914, vr. 1a.

AHMET İNANIR


134

OMÜİFD

olmaktan temel maksadın özürsüz ve helal mal üretmek olduğunu,

bunlara dikkat edildiği takdirde pîrin olmazsa olmaz bir şart olmadığını

belirtmektedir. Ebussuûd, “pîr perver” olmayı da kişinin ahlakını

güzelleştirme çabası olarak nitelendirmektedir.

Bu dönemde ahiler, Osmanlı merasim protokolünün ayrılmaz bir

parçasını oluşturmaktadır. Çeşitli vesilelerle yapılan törenlerde

cüllahların ekmekçiler ve debbağlarla protokol mücadelesi yaptıkları

görülmektedir. Ahiler arasındaki bu sorunun cüllahların pîrleri sebebiyle

ekonomik ve sosyal hayattaki ağırlığını protokole yansıtamamasından

kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Cüllahlar, geçit töreninde daha önde

olabilmek için ekmekçilerin taşıdığı Hz. Muhammed (sav) aleminin

Abbasilerin elinde olduğunu iddia etmektedir ki bu da ahiliğin bazı

yönleriyle Abbasilerden etkilendiğini ortaya koymaktadır. Debbağlar da

protokolde cüllahlardan önde olabilmek amacıyla pîrlerinin Hz. Adem

olduğunu belirtmişlerdir. Bu durum Ahi Evran’ı pîr olarak tanımama

anlamında değildir. Meslek pîrlerinin pîrler arasındaki konumunu

protokol önceliğinde belirleyici kılmaya çalışan ahiler, kendi aralarında

anlaşıp bunu sistemlerinde bir kural olarak yerleştiremediklerinden

yüzyılı aşkın bir süre benzer sorunlarla mücadele etmişlerdir. Ebussuûd

bu açıdan onların bir kısmını “cemiyet‐i câhilin” olarak

nitelendirmektedir. Neticede bütün alemlerin eşit olduğu şeklindeki

şeyhülislam fetvalarının da bu sorunu çözmekte onlara pek yardımcı

olmadığı söylenebilir.

Ahilerin Anadolu’nun İslamlaşmasının yanı sıra İslam’ın gerek

ticaret gerekse ictimâî hayatla ilgili emir ve tavsiyelerinin en üst seviyede

yaşanmasına öncülük ettiği anlaşılmaktadır. Ahilerin tasavvufi yönüyle

hem dini‐manevi hem de esnaf birliklerinin başı olmak hasebiyle maddi

imkânları elinde bulunduran potansiyel bağımsız bir güç görünümünde

bulunması ve her zaman da siyasi otoriteyle uyumlu olmayabilmeleri

yöneticileri şartlara bağlı olarak çeşitli tedbirler almaya yöneltmiştir. Bu

dönemde var olan İran tehdidinin de bunda etkili olduğu söylenebilir. Bu

dönemde resmi ahi ataması yapılarak teşkilat doğrudan



135

OMÜİFD

devletleştirilmiştir. Bunun bir sonucu olarak eskiden çok büyük itibarı

olan Ahiler, tayinle göreve gelmeye başlayınca eski itibarlarını

kaybetmişlerdir.

Ebussuûd’un raks ve deverân ile zikrin meşru olmadığına dair

onlarca fetvası bulunmaktadır. Öteden beri Osmanlı Ahi zaviyelerinde

raks ve deveranla zikir yapıldığı dikkate alındığında Ahilerin, bu

dönemde raks ve deveran gibi şer’an meşruluğu tartışmalı konular vesile

edilerek dini ve hukuki yönden de baskı altına alındığı anlaşılmaktadır.

Köklü bir geleneğe sahip Ahi zaviyelerinde yıllardır deveranla zikir icra

eden Ahi Babalar doğal olarak bu yeni durumu kabullenmekte zorlanmış,

fetvaya itiraz etmişlerdir. Bu da onların görevden uzaklaştırılmalarına

gerekçe olmuştur. Uygulamada bazı vali ve hâkimlerin fetvanın gereği

olarak görevden uzaklaştırmada isteksiz davrandığı da fetvalara

yansımıştır. Ancak devlet yetkililerin bu gibi tedbirlerle Ehl‐i Beyt sevgisi

ve vurgusu gibi ideolojik sebeplerle İran’ın Şiî propagandasından

etkilenen Ahilerin, Osmanlı‐Safevî harbi esnasında oluşturacağı

muhtemel bir tehdidi bertaraf etmeye çalıştığı anlaşılmaktadır. Zikredilen

tedbirler sayesinde Ahilik daha da Sünnî bir karaktere bürünmüş ve

merkezi otoriteyle uyumlu hale gelmiştir.

Kaynakça

Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri, İstanbul, OSAV Yay., 1999.

Arıcı, Kadir, “Bir Sivil Toplum Kuruluşu Olarak Anadolu Ahiliği (Ahiyan‐ı

Rum)”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Ankara, KBY.

1999.

Atar, Fahrettin, “Fetva”, DİA, İstanbul, 1995.

“İftâ Teşkilatının Ortaya Çıkışı”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3

(1985), ss. 19‐48.

Âşık Paşazâde, Osmanlı Tarihi, İstanbul: Matbaa‐i Âmire, 1332.

Bardakçı, M. Necmettin, “Sûfilerin Zikir Yöntemlerinin Âdâb‐Erkân Bağlamında

Tasavvuf Kültürüne Katkıları”, Arayışlar ‐İnsan Bilimleri Araştırmaları‐, 17,

(2007), ss. 15‐38.

Bayram, Mikail, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Konya, y.y., 1991.

Berkes, Niyazi, Türkiye İktisat Tarihi, İstanbul, Gerçek Yay., 1969.

Bilmen, Ö. Nasuhi, Hukuku İslâmîyye ve Istılahat‐ı Fıkhiyye Kâmûsu, İstanbul,

Bilmen Kitabevi, 1967.

AHMET İNANIR


136

OMÜİFD

Cin, H.‐Akgündüz, A., Türk‐İslâm Hukuk Tarihi, İstanbul: Timaş Yay., 1990.

Çağatay, N., Bir Türk Kurumu Olarak Ahîlik, Ankara: TTK Yay., 1997.

Demirci M., ’’Ahîlikte Tasavvufî Boyut: Fütüvvet’’, İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 7,

(1992), İzmir Dokuz Eylül Üniversitesi Yay., ss. 83‐90

Durak, İbrahim‐Yücel, Atilla, “Ahiliğin Sosyo‐Ekonomik Etkileri ve Günümüze

Yansımaları”, Süleyman Demirel Ünv., İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi

Dergisi, X, 2 (2010), ss. 151‐168.

Düzenli, Pehlül “Osmanlı Hukukçusu Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ve

Fetvaları”, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.

Düzdağ, M. Ertuğrul, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin Fetvaları Işığında 16. Asır

Türk Hayatı, İstanbul: Şûle Yay., 1998.

Ebussuûd, Mecmûatü’l‐Fetâvâ, İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 187.

Süleymaniye Kütüphanesi, İsmihan Sultan, 241.

Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Ef., 914.

Fatih Ktp. Ali Emirî, Şer’’iyye, 80

Bayezid Umûmî Ktp. 2757

Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Haz. Reşad Ekrem Koçu, İstanbul,

Semih Lütfi Kitabevi, 1951.

Ekinci, Yusuf, Ahilik, 2. Baskı, Ankara: y.y. 1989.

Ekinci, Mustafa, Anadolu Alevîliği’nin Tarihsel Arka Planı, İstanbul, Beyan Yay.,

2002.

Erarı, Ferhat, “Ahîlik ve Ahîlik Kültürünün İktisadî Hayatımızdaki Anlam ve

Önemi”, (1999) II. Uluslararası Ahîlik Kültürü Sempozyumu Bildirileri,

Ankara, KBY.

Erdem, Ekrem, Ahilik, Ahlakla Kalitenin Buluştuğu Bir Örgütlenme Modeli, Kayseri,

Kayseri Esnaf ve Sanatkârlar Birliği, 2. Baskı, 2004.

Ergin, Osman Nuri, Mecelle‐yi Umûr‐u Belediye, İstanbul, Matbaa‐i Osmaniye, t.y..

Gölpınarlı A., Mevlana’dan Sonra Mevlevilik, İstanbul, 1953.

100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar, İstanbul, y.y., 1969.

Güllülü, Sabahattin, Sosyoloji Açısından Ahi Birlikleri, İstanbul, Ötüken Yay, I.

Basım, 1977.

Günay, Ünver, Dinî Sosyal Bir Kurum Olarak Ahilik, Erciyes Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi, Sayı 10, Kayseri, 1998, ss. 69‐77.

Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l‐Beyan fî Kavânîn‐i Âl‐i Osman, Haz. Sevim

İlgüzel, Ankara, TTK Yay., 1998.

İbn Bîbî, el‐Evâmirü’l‐Alâiyye, (Çev. M. Öztürk), Ankara, y.y., 1996.

İbn Batuta, İbn Batuta Seyahatnâmesinden Seçmeler, (Haz. İsmet Parmaksızoğlu),

İstanbul, MEB Yay., 1971.

İbn Kemal, Fetâvâ‐yı Kemalpaşazâde der Hakk‐ı Kızılbaş, Süleymaniye Ktp., Esad Ef.,

3548, vr. 45a‐47b.

Risaletü’l‐Münire, y.y., Cemal Matbaası, 1308.



137

OMÜİFD

Mecmûatü’l‐Fetva, Slm. Ktp., Atıf Ef., 2835.

Fetâvâ‐yı İbn Kemal, Dârü’l‐Mesnevi, 118.

Fetâvây‐ı İbn Kemal, Nuruosmaniye, 1967.

Tevârih‐i Âl‐i Osman: IX. Defter, Millet Ktp., Ali Emirî (Tarih), 29.

Mecma’ul‐Mesâili’ş‐Şer’iyye fî Ulûmi’d‐Dîniyye, İstanbul Üniv. Merkez Ktp., Nadir

Eserler‐Türkçe, 6253.

İbn Manzûr, Lisanü’l‐Arab, Beyrut: Dâr‐u Sadr, t.y.

İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ 1300‐1600, Çev. Ruşen Sezer,

İstanbul, y.y., 2003.

Osmanlı Devleti’nin Doğuşu Meselesi, Söğütten İstanbul’a Osmanlı Devleti’nin

Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Derleyen Oktay Özel‐Mehmet Öz, Ankara,

y.y., 2000.

İnanır, A., Kanûnî Devrinde Osmanlı’da Hukukî Hayat, İstanbul: Osav Yay., 2011.

“İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Osmanlı’da İslâm Hukuku”, Doktora Tezi,

İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.

Kal’a, Ahmet, İstanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamları‐1, İstanbul, İstanbul Büyükşehir

Belediyesi Yay., 1998.

Kaşkarlı M., Divan‐u Lüğati’t‐Türk, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay., 1986.

Kayaoğlu, İsmet, “Halife en‐Nasır’ın Fütüvvete Girişi ve Bir Fütüvvet

Buyrultusu”, AÜİFD, XXV, (1981), Ankara, ss. 221‐227.

Kazıcı, Z., “Ahilik”, DİA, İstanbul, 1988.

Köksal, M. Fatih, “Kırşehir Müzesinde Ahi Şecerenâmeleri”, II. Ahi Evran‐ı Veli ve

Ahilik Araştırmaları Sempozyumu‐ Bildiriler 13 Ekim 2006, Kırşehir, A. E. Ü.

Ahilik Kültürü Araştırma Merkezi Yay., Ankara, 2007, ss. 317‐318.

Ahi Evran ve Ahilik, Kırşehir, Kırşehir Valiliği Kültür Hizmeti Yay., 2. Baskı 2008.

Köprülü, M.F. “Anadolu Selçuklularının Yerli Kaynakları”, Belleten, c.VII, (1947),

S. 27, ss. 379‐458.

Lâtifî, Tezkire‐i Latifî, Dersaadet: İkdam Matbaası, 1314.

Ocak, Ahmet Yaşar, “Fütüvvet”, DİA, 1996.

Özcan, Tahsin, Fetvalar Işığında Osmanlı Esnafı, İstanbul, Kitabevi Yay., 2003.

Özen, Ş., ‘’Osmanlı Döneminde Fetva Literatürü’’, Türkiye Araştırmaları Literatür

Dergisi, Cilt 3, Sayı 5 (2005).

“Kemalpazâde’nin Fıkhî Görüşleri”, DİA, 2002.

Öğüt, Eker Gülin, “İletişimde Yüklendiği Fonksiyonla Türk Kültürü İçinde Esnaf

Dükkanlarındaki Levhalarda Ahîlik Gelenekleri”, II. Uluslararası Ahîlik

Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Ankara, KBY., 1999.

Tabakoğlu, ‘’Ahmet, Ahilik ve İş Ahlakı’’, İGİAD İş Ahlakı Sempozyumu, 2008.

Tekindağ, Ş. “Yeni Kaynak ve Vesîkaların Işığı Altında Yavuz Sultan Selim’in

İran Seferi”, İÜEFTED., XVII/22 (1968), ss. 49‐78.

Sancaklı, Saffet “Ahilik Ahlâkının Oluşumunda Hadislerin Etkisi”, İstanbul

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bahar , 1 (2010).

AHMET İNANIR


138

OMÜİFD

Sarı Abdullah Efendi, Semerâtü’l‐Fuâd, İstanbul, Matbaa‐i Âmire, 1288.

Sarıkaya, S. “Osmanlı Devletinin İlk Asırlarında Toplumun Dini Yapısına Ahilik

Açısından Bir bakış Denemesi”, Süleyman Demirel Üniv., İlahiyat Fakültesi

Dergisi, Sayı 6, 1999, ss. 49‐67.

XIII‐XIV. Asırlardaki Fütüvvetnâmelere Göre Dinî İnanç Motifleri, Ankara, Kültür

Bakanlığı Yay., 2002.

Savaş, Saim, XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, İstanbul, Vadi Yay., 2002.

Şahin, İlhan, Osmanlı Devrinde Ahi Evran Zaviyesinin Hususiyetine Dâir Bazı

Mülâhazalar ve Vesikalar; Ahilik ve Esnaf, Ankara, İstanbul Esnaf ve

Sanatkârlar Dernekleri Birliği Yay., 1982.

Şahin, Osman, “İslam Hukukunda Fetva Usulü”, Basılmamış Doktora Tezi,

Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam

Bilimleri Anabilim Dalı, Samsun 2002

Uzunçarşılı, İ. H, Osmanlı Tarihi, Ankara: TTK Yay., 1988.

Üçel‐Aybet, Gülgün, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları

(1530‐1699), İstanbul, İletişim Yay., 2003.

Yazıcı, Tahsin, “Fetihten Sonra İstanbul’da İlk Halvetî Şeyhleri: Çelebi

Muhammed Cemaleddin, Sünbül Sinan ve Merkez Efendi”, İstanbul

Enstitüsü Dergisi, 2, (1956) İstanbul, ss. 104‐113.

Yıldırım, S. ‘’Bazı Ahi Şeçere‐nâmelerinin Muhtevaları ve Tarihi Değerleri’’, Basılmamış

Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 1994.

Yörük, Doğan, “XV. Yüzyılda Karaman Topraklarında Ahiler ve Ahi Vakıfları”,

Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20, 2008, ss. 665‐684.

XVI ÜZYIL - DergiPark

Documents

Transcript of XVI ÜZYIL - DergiPark