Wielka hydrotechnika w Pienin´skim Parku Narodowym · zapora˛ w Roz˙nowie. Po ukon´czeniu tego...

Pieniny – Przyroda i Człowiek 1: 109–127 (1992)

Wielka hydrotechnika w Pieninskim Parku NarodowymNa podstawie materiałów Kaja Romeyko-Hurki

Great hydrotechny in the Pieniny National Park

ANDRZEJ SZCZOCARZ

Pieninski Park Narodowy, ul. Jagiellonska 107, 34–450 Kroscienko n/D.

Abstract. The article presents almost a hundred years of history on the projectand building of reservoirs near Czorsztyn, which spoils the Pieniny NationalPark and threatens landscapes, nature, and historical monuments. Although theconstruction is highly advanced, many nature and monument protector’s are stillarguing for renouncement of the construction.

WSTEP

W 1960 r. VII Kongres Miedzynarodowej UniiOchrony Przyrody zwrócił uwage w swej uchwalena ogólnoeuropejskie znaczenie Pienin oraz nakoniecznosc zachowania ich w niezmienionymstanie i pieknie. Okazało sie to niemozliwe. Decy-zja Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów nr273 z dn. 12.09.1964 r. rozpoczeła na zachodniejgranicy Pieninskiego Parku Narodowego nie-współmiernie duza, jak na rozmiary tego obiektu,inwestycje hydrotechniczna, która planowanoukonczyc w 1974 r. Ale budowa „Zespołu zbiorni-ków wodnych Czorsztyn-Niedzica i SromowceWyzne” trwa do dzis i nie mozna liczyc na szyb-kie jej ukonczenie.

Miejsce usytuowania zbiorników jest wyjatko-we. Zapewne nigdzie w Polsce nie istnieje obszar,gdzie na tak niewielkiej powierzchni znajdowało-by sie tak wiele wybitnych zabytków przyrody ikultury, tworzacych jeszcze kilka lat temu niepo-równanie harmonijna i piekna krajobrazowo ca-łosc.

PIERWSZE 60 LAT PROJEKTÓW

W 1905 r. ukazało sie wydane nakładem SejmuKrajowego we Lwowie opracowanie inz. K. Po-mianowskiego pt. „Siły wodne Galicji, cz. I Du-najec”, zawierajace szczegółowa analize wszy-stkich mozliwosci energetycznego wykorzystaniarzeki na całej jej długosci, przy czym dla niektó-rych odcinków rozpatrywano równoczesnie kilkawariantów rozwiazan. M.in. przewidziano bardzoefektywna energetycznie mozliwosc przekucia tu-nelu pod Pieninami z rejonu Czorsztyna do Kro-scienka.

Kolejne koncepcje energetycznego wykorzy-stania Dunajca w rejonie Pienin pochodza z lat1909, 1911, 1914 i 1919. Ostatnia z nich wiaze siez osoba prof. G. Narutowicza i rejonem Niedzicy.

Gwałtowna powódz w lipcu 1934 r. zepchnełana dalszy plan wykorzystanie energetycznych za-sobów rzeki. Opracowano wtedy plan wielkiej ka-skady dla całego dorzecza Wisły, a juz w naste-pnym roku rozpoczeto niezwykle sprawnie reali-zowana budowe duzego zbiornika na Dunajcu z

zapora w Roznowie. Po ukonczeniu tego zbiorni-ka miano przystapic do budowy nastepnego z za-pora pod zamkiem niedzickim. Wykonano wtedywstepne badania geologiczne dla zapory betono-wej typu ciezkiego i zbiornika o objetosci ok.100 mln m3 (wg innych danych 38 mln m3). Pro-jekt wspierał równiez ówczesny v-minister komu-nikacji płk. A. Bobkowski, inicjator budowy ko-lejki linowej na Kasprowy Wierch, który ze zbior-nikiem czorsztynskim wiazał plany wielkiegorozwoju rekreacji i sportów wodnych. Prace prze-rwała wojna, ale juz w 1945 r. sprawa musiała stacsie aktualna, gdyz XIX Zjazd Panstwowej RadyOchrony Przyrody we wniosku nr 33 stanowczoprzeciwstawił sie lokalizacji zbiornika w rejonieCzorsztyna. Istniała juz wtedy alternatywna kon-cepcja duzego zbiornika, z zapora w Jazowsku,opracowana w czasie wojny przez inz. Skrzyn-skiego.

W 1946 r. wznowiono pod Czorsztynem wielo-letnie badania geologiczne.

W 1947 r. prof. Z. Zmigrodzki opracował kon-cepcje zbiornika o obj. 350 mln m3 z zapora wNiedzicy oraz sztolniowym przerzutem wody doKłodnego z pominieciem Przełomu Pieninskiego.Był to pierwszy z długiego ciagu projektów du-zych zbiorników, o dominujacej funkcji energety-cznej, z zaporami zlokalizowanymi badz pod za-mkiem niedzickim, badz w rejonie Zielonych Ska-łek, gdzie warunki pozwalały osiagnac wieksza,niz w Niedzicy, wysokosc pietrzenia i wieksza ob-jetosc gromadzonej wody. Zbiornik w tej wersji,opracowanej w 1952 r. przez inz. K. Czernie-wskiego, miał objetosc 640 mln m3, a zalew sieg-nałby po Łopuszna.

W latach 1953–4 powstały 3 koncepcje kaskadgrn. Dunajca, kazda złozona z 5–8 zbiorników.

W 1955 r. Warszawskie Biuro Siłowni Wod-nych opracowało 10 koncepcji zbiorników z za-porami w Niedzicy lub Zielonych Skałkach. Wtym samym roku reaktywowano Pieninski ParkNarodowy w znacznie rozszerzonych, w porów-naniu z latami 1932–9 granicach, siegajacych odzachodniej strony po Dunajec vis a vis zamku nie-dzickiego. W rozporzadzeniu powołujacym Parkumieszczono jednak zapis o koniecznosci przeka-zania budowie zbiorników, gdy do niej dojdzie,niezbednych terenów nalezacych do Parku. W tej

sytuacji nie mogło dojsc do postulowanego jesz-cze przed wojna poszerzenia Parku o spiski brzegDunajca z zamkiem niedzickim, masywem Złat-nego, cennym olsem u wylotu Dol. Falsztynskie-go Potoku i masywem Zielonych Skałek.

Do propagowania korzysci z przyszłego zbior-nika właczyła sie codzienna prasa i popularnetygodniki. Ta inwestycja w pełni odpowiadałaówczesnemu rozumieniu postepu i rozwoju go-spodarczego. Równoczesnie jednak nasilił sieopór naukowych i społecznych srodowisk ochro-ny przyrody i zabytków przeciw tej lokalizacji.Ale te protesty nie były w stanie wydostac sie pozaniskonakładowe pisma fachowe i popularnonauko-we.

W 1956 r. Komitet Gospodarki Wodnej PANopracował dla Dunajca w ramach planu perspe-ktywicznego gospodarki wodnej w Polsce na lata1955–75, kaskade złozona z 19 zbiorników prze-ciwpowodziowych-suchych na dopływach, zbior-nika retencyjnego na Popradzie oraz duzegowielozadaniowego zbiornika na Dunajcu. Nie mapewnosci, czy tym ostatnim miał byc „Czor-sztyn”, czy „Jazowsko”, gdyz w tych latach obielokalizacje pojawiały sie zamiennie, lub nawet wramach jednej kaskady. Takie widzenie problemuzaprezentowano m.in. na I-ej Naradzie Naukowo-Technicznej Słuzby Geologicznej Energetyki wmaju 1956 r., gdzie jednym z pieciu proponowa-nych wariantów był samodzielny, duzy zbiornik zzapora w Jazowsku, a pozostałe 4 tworzyły róznekombinacje duzego zbiornika z zapora w Zielo-nych Skałkach i sztolnia cisniniowa pod Pienina-mi do Kroscienka, powiazanego z róznymi roz-wiazaniami zbiornikowo-sztolniowymi w rejonieTylmanowej i Jazowska. Fakt prowadzenia tychstudiów przez Ministerstwo Energetyki stawiałcele energetyczne zbiorników wyraznie przedprzeciwpowodziowymi, a wariant I-szy miałgłównie za zadanie wykazac ile straciłaby gospo-darka, z tytułu rezygnacji z lokalizacji czorsztyn-skiej, zwłaszcza w zestawieniu z efektami kaska-dy: duzy „Czorsztyn” – sztolnia do Kroscienka –srednie „Jazowsko”, uznanej za optymalna.

Rozwiazania sztolniowe przewidywały odpro-wadzenie czesci wody starym korytem, ale ocenaniezbednego minimum przepływu w PrzełomiePieninskim była dyskusyjna. W tym samym roku

110 A. Szczocarz – Wielka hydrotechnika w PPN

nasilił sie tez społeczny opór przeciw zaporze podCzorsztynem. Znamienne jest stanowisko PROP ztego okresu, powtarzane pózniej parokrotnie:

„W sprawie projektowanych siłowni wodnychPanstwowa Rada Ochrony Przyrody nie zgłaszazastrzezen zaznaczajac, ze zajmuje negatywnestanowisko jedynie w stosunku do takich budowli,których realizacja prowadzi do zniszczenia warto-sci przyrodniczo-naukowych na terenie parkównarodowych, co uzasadnia negatywne stanowiskowobec zamierzen budowy zbiornika wodnego wrejonie Czorsztyna”.

W 1958 r. na zorganizowanej przez Stowarzy-szenie Elektryków Polskich NOT ogólnopolskiejkonferencji poswieconej wykorzystaniu zasobówwodnych Dunajca doszło do najostrzejszego chy-ba w dziejach tej sprawy, bezposredniego konfli-ktu techników z obroncami przyrody i zabytków.Reakcja na wielkokubaturowe koncepcje energe-tyków stał sie projekt opracowany przez KomitetZagospodarowania Ziem Górskich PAN pod kie-runkiem prof. K. Figuły, zakładajacy utworzeniew dorzeczu grn. Dunajca 18 zbiorników róznejwielkosci i przeznaczenia, o łacznej objetoscicałk. 645.6 hm3. Objetosc powodziowa tej kaska-dy miała wyniesc 296 hm3 z mozliwoscia dadat-kowego nadpietrzenia 77.2 hm3. W kaskadzieznajdował sie tez zbiornik z zapora w ZielonychSkałkach o obj. całk. 93 hm3. Koncepcja zostałaodrzucona jako kosztowniejsza od jednego duze-go zbiornika, którego pojemnoscia mozna łatwiejsterowac niz kilkunastoma samodzielnymi i odle-głymi od siebie obiektami. Zaleta koncepcjiKZZG byłyby krótkie cykle inwestycyjne, nie za-mrazajace na wiele lat znacznych srodków.

W 1960 r., Komitet Ekonomiczny Rady Mini-strów zlecił Centralnemu Urzedowi GospodarkiWodnej opracowanie załozen dla gospodarkiwodnej w dorzeczu Dunajca z uwzglednieniemduzego zbiornika z zapora w Zielonych Skałkach.

Rok pózniej opracowano 4 warianty rozwiaza-nia problemu, które przekonsultowano z róznymisrodowiskami fachowymi, w tym równiez z przy-rodnikami i specjalistami od ochrony zabytków.Wybór był miedzy 3 duzymi zbiornikami z prze-rzutem sztolniowym poza Przełomem Pienin-skim, a srednim zbiornikiem bez sztolni z zaporaw Niedzicy. Lokalizacji zbiornika w Jazowsku i

projektu KZZG PAN nie rozwazano. W tej sytu-acji wybrano wariant IV jako najmniej konflikto-wy. I takie tez stanowisko zaprezentowali specja-lisci z dziedziny ochrony przyrody i zabytków(m.in. profesorowie W. Goetel i G. Ciołek).

W 1964 r. KERM skierowuje uzgodniony pro-jekt inwestycji do realizacji. Pierwszy etap tej hi-storii został zamkniety. Prace miały ruszyc w1967 r. Przy okazji warto odnotowac zejscie nadalszy plan energetycznego wykorzystania grn.Dunajca. Za wazniejsze uznano sprawe zabezpie-czenia przed powodzia i wyrównanie przepły-wów, a zwłaszcza podniesienie przepływów ni-skich w dolnym biegu rzeki. Rosnace zuzycie wo-dy w miastach, zwłaszcza na Slasku, wyznaczakolejny cel zbiornika: umozliwienie przerzutuwody z Dunajca, który na pocz. lat 60-ych był je-szcze rzeka czysta. Zbiornik był tez zawsze tra-ktowany jako liczace sie zaplecze rekreacyjne.Przedstawiona hierarchia celów nie miała chara-kteru stałego, w pózniejszych latach wielokrotnieja zmieniano, np. przez postawienie na pierwszymplanie przerzutu wody dla wielkich miast.

PIERWSZY ETAP BUDOWY

W 1965 r. zaczał sie kolejny etap badan geologi-cznych na terenie projektowanych zbiorników, aPracownia Urbanistyczna Wojewódzkiej RadyNarodowej w Krakowie opracowała koncepcjezagospodarowania przestrzennego ich otoczenia.

Na ogłoszony przez Stowarzyszenie Archite-któw Polskich konkurs na projekt zapory nadesła-no 38 prac. Pierwsza nagrode zdobył zespół B.Zaufal i J. Zgrzebnicka z Krakowa, ale ciekawakoncepcja ziemno-betonowej tamy, nawiazujacaforma do tak odmiennego charakteru obu stronprzełomu niedzickiego, nie została zrealizowana.

W nastepnym roku ruszyły prace projektowezespołu zbiorników oraz badania walorów krajo-brazowych i zabytkowych strefy przyszłego zale-wu, trwajace do 1969 r. Prowadzono je pod kie-runkiem dr H. Pienkowskiej – WojewódzkiegoKonserwatora Zabytków w Krakowie. Wyniki ba-dan miały stanowic podstawe do projektowaniaotoczenia zbiorników.

Projekt, ukonczony ostatecznie w 1967 r.,przewidywał budowe zespołu złozonego ze zbior-

A. Szczocarz – Wielka hydrotechnika w PPN 111

nika głównego o objetosci całkowitej 234.5 hm3,(w tym rezerwa powodziowa 64.5 hm3), orazzbiornika wyrównania dobowego o objetosci cał-kowitej 6.34 hm3. Zbiornik główny miał miec po-wierzchnie ok. 1270 ha przy maksymalnej wyso-kosci pietrzenia 56.30 m, co odpowiada 534.5 mnpm. Zapora betonowa typu ciezkiego o koroniedługosci 400 m i wys. 60 m, miała byc wyposazo-na w 2 turbogeneratory o łacznej mocy instalowa-nej 74.4 MW, przy czym jedna z turbin przewi-dziano jako odwracalna, czyli mogaca w godzi-nach nadmiaru energii elektrycznej pracowac jakopompa wtłaczajaca wode ze zbiornika wyrów-nawczego z powrotem do zbiornika głównego.Zbiornik wyrównawczy zamykała zapora ziemnao długosci ok. 450 m i wys. 12 m wyposazona w1-turbinowa elektrownie o mocy 1.73 MW. Koro-na zapory dolnej miała tez przejac funkcje mostuprzez Dunajec pełniona dotad przez most pod za-mkiem Niedzica.

Ponadto program, który wydano w 1968 r (lub1969 r.) w formie kolorowej broszury, przewidywał:

– przepławki dla ryb przy obu zaporach;– obwałowanie ochronne wsi Debno i Fryd-

man, które po napełnieniu zbiornika znajda sie wdepresji oraz wykonanie dla nich drenazu odwad-niajacego;

– budowe osiedli, które zastapia przeznaczonedo zalania wsie: Czorsztyn, Maniowy oraz frag-menty Kluszkowiec, Niedzicy i Sromowiec Wy-znych;

– budowe nowego układu drogowego, któryzastapi przeznaczony do zalania,

– zabezpieczenie wzgórz zamków w Niedzicyi Czorsztynie,

– przeniesienie do skansenu 2 zabytkowychkaplic i oddanie do dyspozycji władz konserwa-torskich wszystkich uznanych za wartoscioweobiektów budownictwa zagrodowego, a takze wy-konanie przez władze konserwatorskie na kosztinwestora dokumentacji inwentaryzacyjnej wszy-stkich obiektów zabytkowych z terenu zalewu;

– budowa linii energetycznej 110 kV łaczacejelektrownie przy zaporze z siecia krajowa orazbudowa wokół zbiorników linii 15 kV.

W broszurze nie uwzgledniono jednak potrzebochrony przyrody i działan na rzecz zminimalizo-wania wpływu budowanych zbiorników na Park

Narodowy i 3 rezerwaty przyrody, których powie-rzchnie planowana inwestycja uszczuplała.

Duza ilosc artykułów, jakie wtedy wypełniałyprase, tworzyła korzystny klimat wokół inwesty-cji. Przypominano tez o kataklizmach powodzio-wych, jakich Dunajec w ciagu ostatnich stu lat nieoszczedzał.

Wg projektanta zbiorniki czorsztynskie wpły-na zdecydowanie na wyrównanie przepływówWisły, podnoszac je w rejonie Kars prawie dwu-krotnie (zapewne wspólnie ze zbiornikami Roz-nów – Czchów). Fale katastrofalna z 1934 r., sza-cowana w przekroju Czorsztyna na 1690 m3/sek.,czyli o prawdopodobienstwie wystepowania razna 400 lat, zmniejszyłyby do duzo mniejszej fali oprawdopodobienstwie wystepowania raz na 22 la-ta. Ponadto wskazywano na efekty z podniesieniaprzepływów niskich Dunajca oraz korzysci jakieda energetyka szczytowa i rozwój rekreacji.

W 1968 r. Komisja Planowania przy RadzieMinistrów zatwierdziła projekt wstepny i tym sa-mym termin rozpoczecia prac przesunał sie na1970r. Ale własnie wtedy zmiana przepisów osposobie sporzadzania i zatwierdzania dokumen-tacji zmusiła do podziału inwestycji na dwa zada-nia: zagospodarowanie otoczenia przyszłychzbiorników i budowe ich samych. Realizacje I-goetapu zaczeto, jak donosiła ówczesna prasa, bezzwłoki. Natomiast rozpoczecie budowy zaporygłównej znów uległo opóznieniu. Istotny wpływmiał na to niekorzystny wynik zaktualizowanychbadan geologicznych. Podłoze przełomu niedzic-kiego, gdzie zaplanowano posadowienie zaporyokazało sie zbyt niejednorodne, by ryzykowackonstrukcje betonowa. Koncepcje zapory zmie-niono na ziemna, zabezpieczona od strony wodyekranem asfaltowym, co wymagało dodatkowychprac projektowych.

Bez wiekszych zakłócen przebiegała za to rali-zacja, kontrowersyjnych czesto, elementów infra-struktury zwiazanej ze zbiornikami. Przez PPNzbudowano nowa szose, która miała zastapicbiegnaca wzdłuz Dunajca historyczna „Via Re-gia”, łaczaca Kroscienko ze Sromowcami Wyzny-mi i Niznymi, słuzaca m.in. do przewozu łodzi fli-sackich i turystów do nowej przystani spływu wKatach. Równiez przez Park przeprowadzono li-nie napowietrzna 110 kV. Przy projektowaniu i re-


alizacji drogi i linii brano pod uwage wyłacznieminimalizacje kosztów. Niebawem sporego roz-głosu nabrała sprawa lokalizacji i architekturyNowych Maniów. Wies posadowiono na odsłonie-tej wypukłosci południowego stoku Gorców, bezdbałosci o estetyke oraz wygode i potrzeby przy-szłych mieszkanców. Niestety z popełnionychtam błedów nie wyciagnieto własciwych wnio-sków i kilka lat pózniej Kluszkowce, Mizerna, aprzede wszystkim Czorsztyn-Nadzamcze, byłyrealizowane w podobny sposób. Dotyczy to rów-niez rozrostu Frydmana, Debna i Niedzicy, a tak-ze innych wsi regionu.

Zatwierdzenie Załozen Techniczno-Ekonomi-cznych dla Zadania II (obiekty podstawowe) na-stapiło w 1974 r., lecz bez rozwiazania konstru-kcji elektrowni przy zaporze głównej, poniewazsfinalizowanie sprawy dostawy turbin nastapiłodopiero w 1978 r., po podpisaniu umowy z cze-chosłowacka firma „Skoda-Blansko”.

Mimo tych komplikacji, realizacje Zadania IIzaczeto w 1975 r., a równoczesnie prowadzonouzupełniajace badania geologiczne.

Zmiana podziału administracyjnego kraju iprzejecie inwestycji przez nowo powstałe woje-wództwo nowosadeckie skomplikowało sprawybudowy jeszcze bardziej.

Sezon spływu w 1976 r. zaczał sie juz od nowejprzystani w Sromowcach-Katach. Był o ok. 9 km.krótszy od dawnej trasy, zaczynajacej sie pod za-mkiem Niedzica. W tymze roku uchwała ICO-MOS-UNESCO uznała koniecznosc ochrony za-mków Czorsztyn i Niedzica wraz z ich otocze-niem, jako „zabytkowej struktury przestrzennej”.Kontynuacja budowy uniemozliwiała taka formeochrony.

Władze zakładały, ze zbiornik czorsztynski zo-stanie ukonczony w 1985 r., a w mysl decyzji Pre-zydium Rzadu nr 142/76 do roku 2000 na Dunaj-cu miały powstac jeszcze 3 zbiorniki: „CzchówII”, „Olszyny” i „Czarny Dunajec”. Planowanotez przerzut wody z dolnego biegu rzeki do Kra-kowa i na Slask.

W 1977 r. asfaltowe uszczelnienie powierzch-niowe zapory głównej zastapiono centralnie usy-tuowanym rdzeniem iłowym. Korekte projektuukonczono w 1979 r.

W 1979 r. inz. F.Weydlich, dyrektor Wydziału

Gospodarki Terenoweji Ochrony SrodowiskaUrzedu Wojew. w Nowym Saczu wysunał za-strzezenia dotyczace bezpieczenstwa sejsmiczne-go budowanej zapory. Sprawa nabrała rozgłosu wnastepnym roku, w zwiazku ze złagodzeniem cen-zury w srodkach masowego przekazu. Do władz iSejmu po raz kolejny zaczeły wpływac protestyorganizacji społecznych i stowarzyszen twór-czych. Argumentowano, ze budowa zapory głów-nej, jak dotad nie spowodowała powazniejszychzniszczen znajdujacych sie tam zabytków przyro-dy i historii, a wybudowane w zwiazku z inwesty-cja obiekty infrastruktury zostałyby w wiekszosciwykorzystane. Równoczesnie dawał sie juz od-czuc kryzys gospodarczy osłabiajacy i tak powol-ne tempo realizacji wszystkich wiekszych inwes-tycji. Były wiec argumenty przeciw, ale nie spot-kały sie one ze zrozumieniem. V-premier H. Ki-siel stwierdził, ze zaawansowanie inwestycji jestzbyt powazne, by wycofac sie i zaczynac w innymmiejscu od nowa. Ta argumentacja równiez wprzyszłosci okaze sie decydujaca. Od 1980 r. na-cisk społeczny narastał, ale prace na budowiewciaz prowadzono, a ich postep zalezał tylko odaktualnych mozliwosci finansowych i materiało-wych inwestora.

W otoczeniu przyszłych zbiorników narastałchaos urbanistyczny, ale nie było nadal planuzagospodarowania przestrzennnego mimo, ze ist-niały interesujace propozycje w postaci wynikówkonkursu ogłoszonego na zlecenie władz NowegoSacza przez SARP.

Prasa informowała o coraz powazniejszymzanieczyszczeniu bakteriologicznym wód górne-go Dunajca. Traktowanie go nadal jako potencjal-nego zasobu wody pitnej dla Slaska i Krakowastraciło uzasadnienie, ale taka koncepcje stworzo-no i była ona technicznie racjonalna. Pobór wodyodbywałby sie ze zbiornika i dopływów Dunajcapowyzej Czorsztyna, skad byłaby ona przepo-mpowywana przez niska Przełecz Sieniawska, lubPieniazkowicka. Stamtad odbywałby sie otwartyspływ Raba do konczonego wtedy zbiornika Do-bczyckiego, lub Skawa do przyszłego zbiornika„Swinna Poreba”. Rozwiazanie to byłoby zagro-zeniem dla warunków przyrodniczych Pienin, copodnosiła Rada Naukowa Pieninskiego Parku Na-rodowego.


Do walki z zapora czorsztynska właczył sie no-wo powstały (1981 r.) Polski Klub Ekologiczny.W 1982 r. przekazał on Sejmowi specjalistycznaekspertyze pt. „Zagadnienia gospodarki wodnejna ziemiach górskich w dorzeczu Wisły ze szcze-gólnym uwzglednieniem zbiorników wodnychCzorsztyn-Niedzica i Sromowce Wyzne” opraco-wana przez dr S. Augustyniaka. Skutkiem tej eks-pertyzy było zlecenie PAN-owi przez Sejm, przy-gotowania wytycznych do decyzji Rzadu w spra-wie dalszych losów inwestycji.

Ekspertyza opracowana pod kierunkiem prof.B. Malisza przyjeła trzy warianty rozwiazan, któ-re miały byc podstawa decyzji rzadowej: 1. zanie-chanie inwestycji; 2. przyspieszenie zakonczeniainwestycji; 3. prowadzenie inwestycji w tempiedotychczasowym. Trzeci wariant ekspertyza uz-nała za najmniej korzystny.

Wiosna 1984 r. Stowarzyszenie HistorykówSztuki zorganizowało w zamku Niedzica wystawept. „Zamki w ginacym krajobrazie”, bedaca kata-logiem strat i zmian, jakie wywoła ukonczenie inapełnienie zbiorników.

Do lata 1984 r. kotlina miedzy zamkami wCzorsztynie i Niedzicy nie wykazywała jeszczezbyt wielu zniszczen wywołanych przez budowepoza samym podnózem wzgórza niedzickiego,gdzie powstawała zapora główna. Zmiany te oce-niano jako stosunkowo łatwe do rekultywacji przyzałozeniu duzego udziału samoczynnej sukcesjiroslinnej i tego argumentu uzywano domagajacsie odstapienia od budowy.

Tymczasem inwestor rozpoczał usuwanie zie-leni z terenu przeznaczonego do zalania. Z uwagina odsuniecie terminu rozpoczecia napełnianiazbiorników na 1991 r. było to działanie przed-wczesne.

Tempo budowy w nastepnych latach zalezałood stanu finansów i mozliwosci materiałowychinwestora. Nie ustawały równiez protesty przeciwbudowie, zwłaszcza ze strony historyków sztuki.Nalezacy do nich zamek niedzicki stojacy na kru-chym i niejednorodnym geologicznie wzgórzubył szczególnie zagrozony. Zgłaszano i inne za-strzezenia. Nie udało sie utworzyc skansenów ra-towniczych dla budownictwa spiskiego i podha-lanskiego z terenu zalewu. Nie poprawiła sie tezczystosc, bardzo juz zanieczyszczonych wód w

zlewni zbiornika. Nadal tez postepowała niekon-trolowana urbanizacja otoczenia zbiorników, któredzieki nim miało stac sie niebawem duza atrakcjarekreacyjna.

Zaradzic tym problemom miało PostanowieniePrezydium Rzadu nr 37/86 zalecajace przyspie-szenie budowy zbiorników oraz wykonanie całejniezbednej infrastruktury, gwarantujacej uzyska-nie w zbiorniku wody o parametrach pitnych. Pro-gram, którego wykonanie zlecono wojewodzienowosadeckiemu, obejmował m.in. budowe oczy-szczalni scieków, kanalizacji, wysypisk smiecioraz poprawe zalesienia w zlewni zbiornika. Niebyło tam natomiast zadnych dyspozycji dotycza-cych ochrony przyrody i zabytków. Realizacjaprogramu, dla którego zagwarantowano srodki fi-nansowe, miała zostac ukonczona w 1991 r.

W 1987 r. budowe zbiorników objeto zamó-wieniem rzadowym, co spowodowało przyspie-szenie prac.

11 listopada 1988 r. nurt Dunajca został zostałskierowany do sztolni wykutych w skale na pra-wym brzegu doliny i mozna było zaczac budowekorpusu zapory.

W tym samym czasie Komisja Parków Naro-dowych Miedzynarodowej Unii Ochrony Przyro-dy i Jej Zasobów (CNPPA IUCN) wpisała PPN naliste obiektów zagrozonych w swym istnieniu. Ja-ko przyczyne wymieniono budowe zapory czor-sztynskiej.

OSTATNI OKRES: 1989–1992

Sprawe zapory czorsztynskiej poruszono takzepodczas obrad Okragłego Stołu przy „podstolikuekologicznym” w marcu 1989 r. Przewazył argu-ment o zaawansowaniu budowy i ustalono, ze be-dzie ona kontynuowana, ale nalezy opracowacprogram minimalizujacy zniszczenia srodowiskaprzyrodniczego. Zadanie takie otrzymał zespółprof. A. Kleczkowskiego. Nie zmieniło to stano-wiska organizacji społecznych, które od lat kwe-stionowały zasadnosc tej inwestycji. W tym tezczasie do akcji protestacyjnych właczyły sie alter-natywne ruchy młodziezowe, takie jak „Wolnosc iPokój”, „Federacja Anarchistyczna”, „Wole Byc”i wiele innych.

W lipcu 1990 r. V-marszałek Senatu RP prof.


Z. Kuratowska zwołała do Nowych Maniówwszystkie zainteresowane strony, z przedstawicie-lami resortu ochrony srodowiska oraz miejscowejludnosci włacznie. Spotkanie wykazało, ze wie-kszosc miejscowej ludnosci opowiada sie za bu-dowa. Stwierdzono tez brak jednoznacznego spre-cyzowania hierarchii zadan zbiorników, natomiastresort ochrony srodowiska potwierdził, ze tylkokontynuacja budowy gwarantuje sfinansowanie80% kosztu budowy oczyszczalni scieków wzlewni zbiornika ze srodków budzetu centralnego.Budowe poparły tez władze terenowe wszystkichszczebli oraz Kosciół.

Koniec tego roku przyniósł publiczna gwaran-cje ówczesnego ministra ochrony srodowiska,dr B. Kaminskiego, ze napełnienie zbiorników nienastapi przed osiagnieciem zadawalajacej czysto-sci wody w zlewni.

Inwestor wciaz koncentrował wszystkie siły nazaporze co mozna zrozumiec z uwagi na fakt, zejuz od wielu lat nie było na Dunajcu duzej powo-dzi, wiec zagrozenie stale rosnie, w tym takzegrozba zniszczenia niedokonczonej zapory. Skut-kiem tego opózniała sie realizacja oczyszczalniscieków i innych obiektów infastruktury ochronysrodowiska. Ukonczyc udało sie tylko oczyszczal-nie scieków dla Mizernej, ale brak kanalizacjiuniemozliwił jej uruchomienie. Zaawansowanieinnych obiektów jest małe. Potrzeby zas wg nie-których szacunków siegaja ponad 30 róznychoczyszczalni scieków i ok. 1000 km rurociagówkanalizacyjnych.

Jesien 1991 r. zamyka w zasadzie sprawe rato-wania kaplic z terenu zalewu. Wszystkie znalazłysie juz w nowych wsiach. Prawie wszystkie zbu-dowano od nowa wg starego wzoru.

Nowym ministrem ochrony srodowiska zostałw 1991 r. jeden z liderów społecznego ruchu eko-logicznego – prof. S. Kozłowski. W lutym 1992 r.,zorganizował w Niedzicy spotkanie stron sporu.Jego wynikiem było powołanie przez ministra ze-społu, do ponownego rozpatrzenia skutków kon-tynuacji budowy, lub odstapienia od niej. Kierow-nictwo zespołu powierzono prof. A. Kleczkowskie-mu – autorowi ekspertyzy dla Okragłego Stołu.

Pod koniec lutego OBOP badajac stosunekspołeczenstwa do zapory wykazał przewage zwo-lenników konczenia inwestycji.

Ostatnio pojawiaja sie znów sygnały, ze kon-cepcja poboru wody dla Krakowa powyzej zbior-nika czorsztynskiego, od której przez pond 10 latodzegnywano sie, znów jest aktualna, pomimonegatywnego stanowiska w tej sprawie Rady Na-ukowej Pieninskiego Parku Narodowego.

******

Straty, jakie dotad nastapiły w wyniku budo-wy zbiornika czorsztynskiego, sa duze, ale tektóre dopiero nastapia, beda powazniejsze. Dla-tego warto jeszcze raz zestawic wszystkie za iprzeciw.

Problemy zagrozenia dziedzictwa kulturowegoi naturalnego:

1. Kontrolno-obronny system dawnej granicypolsko-wegierskiej, opartej o rzeke Dunajec, zło-zony z zamków Czorsztyn i Niedzica wraz z ichotoczeniem:

– urbanistycznym (pozostałosci 2 wsi, zespółdworski, sredniowieczna droga tranzytowa, zabu-dowa XIX/XX w. o charakterze letniskowo-uz-drowiskowym),

– przyrodniczym (zachodnia czesc Pieninskie-go Parku Narodowego, 2 rezerwaty przyrody, li-czne pomnikowe masywy skalne oraz inne osobli-wosci geologiczne i florystyczne),

– krajobrazowym (głeboka dolina o bogatejrzezbie stromych zboczy, zamknieta u wlotu i wy-lotu waskimi skalnymi bramami), nie ucierpiał jakdotad w swej najcenniejszej substancji na tyle, bydyskusja nad odstapieniem od tej inwestycji, niebyła wciaz celowa.

Nadal tez istnieje czesc zabytków budownic-twa we wsi Maniowy.

Bez strat sa na razie zabezpieczone wałamiwsie Frydman i Debno (Ryc. 1–3, Appendix).

2. Nie jest mozliwe całkowite odtworzeniepierwotnego stanu doliny, w której całkowiciezniszczono zwirowe tarasy rzeczne, ale systemróznych działan, głównie maskujacych, jest w sta-nie czesciowo odtworzyc krajobraz najcenniej-szego jej fragmentu w stopniu uzasadniajacym ta-kie działanie.

3. Kontynuacja budowy i uruchomienie inwes-tycji spowoduje:

– zubozenie historycznego krajobrazu i wy-


mienionego w p.1 zespołu zabytkowego, a w tymzalanie licznych, wciaz jeszcze istniejacych na d-nie i zboczach doliny, zabytków przyrody (głów-nie nieozywionej) i resztek budownictwa (Ryc. 4–9,Appendix),

– zdynamizowanie negatywnych antropogen-nych zmian juz zachodzacych w chronionychekosystemach na styku z inwestycja i jej infrastu-ktura,

– uruchomienie zmian w ekosystemach za-chodniej czesci Parku i w rezerwatach przyrodyoraz w Dunajcu ponizej zapór,

– wyrazne dalsze pogarszanie sie jakosci wodyw Dunajcu ponizej zapór (Ryc. 10, Appendix).

5. Odstapienie od budowy oznacza:– w sytuacji niekorzystnej zostawienie swemu

losowi i naturalnej sukcesji roslinnej terenu budo-wy, co wydłuzyłoby czas całej operacji i dałobyefekt mało zadowalajacy, choc mozliwy do kory-gowania po latach, gdy znajda sie na to srodki;

– w optymalnych okolicznosciach działania te-chniczne uwzgledniajace maksymalnie czynniksamoregeneracji w taki sposób, by uzyskac przymozliwie małych nakładach finansowych maksy-malny efekt korekcji i zamaskowania zniszczen.

– zachowanie, mimo bardzo wyniszczonegodetalu, najcenniejszego fragmentu doliny miedzyZielonymi Skałkami i Przełomem Niedzickimoraz resztek jej zabytków jako, jednolitego zespo-łu,

– uchronienie ekosystemów Parku i rezerwa-tów przed niewiadomym co do skali, odkształca-jacym oddziaływaniem zbiorników,

– mozliwosc wyłaczenia z uzytkowania drogiKrosnica-Katy, lub jej likwidacji,

– usuniecie z Parku groznej, zwłaszcza dlaawifauny, linii energetycznej 110 kV,

– uchronienie zamków Czorsztyn i Niedzicaprzed niemozliwym do całkowitego wykluczenianegatywnym oddziaływaniem zbiorników,

– spadek atrakcyjnosci rekreacyjnej terenu, aprzez to zahamowanie dalszego rozwoju osiedlina obrzezu budowanego zbiornika,

6. Bez wzgledu na to czy inwestycja bedziekonczona, czy nie, konieczne jest doprowadzeniedo zbudowania skansenów ratowniczych dla bu-downictwa Podhala i Spisza, opanowanie zywiołuurbanizacyjnego w sasiedztwie budowanego zbior-

nika, a takze mozliwie szybkie uzyskanie popra-wy czystosci wód Dunajca.

Problemy gospodarki wodnej:

1. Rzad obiecał, ze zostanie zrobione wszystko,by woda gromadzona w zbiorniku czorsztynskimbyła czysta. Dopiero po zrealizowaniu tych zadanrozpocznie sie napełnianie zbiornika woda. Jed-nakze:

– zaawansowanie budowy oczyszczalni scie-ków jest małe,

– ilosc planowanych oczyszczalni jest mniej-sza od potrzeb tego regionu o utrudniajacej ska-nalizowanie rzezbie terenu,

– wybitnie rozproszona zabudowa kaze uwz-gledniac wielka ilosc urzadzen kanalizacyjnych,co niepomiernie podnosi koszt całego przedsie-wziecia,

– oczyszczalnie nie beda w stanie przechwyciczanieczyszczen spływajacych z pól, które wyma-gaja odejscia od upraw ornych na rzecz łakarstwai zalesienia czesci zlewni, a takze rezygnacji zestosowania chemicznego nawozenia i srodkówochrony roslin.

2. Osiagniecie planowanych efektów czystosciwody w zbiorniku przy załozeniu, ze uda sie wy-konac wszystkie konieczne urzadzenia i instala-cje, opiera sie na mało realnym załozeniu, ze mie-szkancy tego bardzo gesto zaludnionego regionubeda dokładnie stosowac sie do ostrych rygorówstawianych przez obecnosc zbiornika, dotycza-cych zrzutu scieków, szczelnosci i opróznianiaszamb, gromadzenia smieci i sposobu uzytkowa-nia terenów rolnych i lesnych.

3. Opracowane przez Zakład Biologii WódPAN prognozy zmian jakosci wody dla zbiornikaczorsztynskiego, kaza traktowac powyzsze oba-wy z powaga, która umacniaja dane o zanieczysz-czeniu zbiornika roznowskiego.

4. Ze wzgledu na trwałosc zbiornika koniecznajest pilna realizacja zadan, które hamujac zamula-nie zbiornika, wpłyna równiez na wzrost retencjinaturalnej, takich jak system małych zbiornikówna dopływach i poprawa stanu zalesienia na sto-kach gór.

5. Kompleksowe uporzadkowanie gospodarkisciekowej na Podtatrzu, które aspiruje do rangi re-gionu turystycznego pierwszej kategorii, jest ko-


nieczne bez wzgledu na to, czy powstanie tamzbiornik, czy nie. Poniewaz jednak rzeka na pla-nowanym do zalania odcinku posiada wyjatkowoduza zdolnosc do samooczyszczania, własniekonczenie zbiorników wymusza pilne uporzadko-wanie gospodarki sciekowej. Kraków, wiosna 1992.

WYKORZYSTANA LITERATURA

Augustyniak S. 1982. Zagadnienia gospodarki wodnej na zie-miach górskich w dorzeczu Wisły ze szczególnym uwz-glednieniem zbiorników wodnych Czorsztyn-Niedzica iSromowce Wyzne” (Opinia dla Z.G. PKE). — Mpis, Kra-ków.

Birkenmajer K. 1957. Zabytki przyrody nieozywionej Pienins-kiego Pasa Skałkowego – cz. I. — Ochr.Przyr. 24: 157–174.

Birkenmajer K. 1958. Zastrzezenia w sprawie projektu bu-dowy zapory wodnej koło Czorsztyna ze stanowiska geo-logicznego. — Chronmy Przyr.Ojcz. 6: 33–42.

Czerniewski K. 1958. Wykorzystanie sił wodnych górnegoDunajca. (Referat na konferencje naukowo-techniczna pt.„Wykorzystanie rzeki Dunajec”, SEP NOT, 4.03. 1958).— Mpis powielony, Warszawa.

Decyzja... 1990. Decyzja Urzedu Wojew. w Nowym Saczu nrOS.IV.7211/31/9G (wydanie pozwolenia wodnoprawnegodla zadania inwestycyjnego „Zespół Zbiorników Wod-nych Czorsztyn-Niedzica i Sromowce Wyzne” z dn.19.09.90). — Mpis, Nowy Sacz.

Figuła K. 1958. Zbiorniki energetyczne a postulaty rolnictwaw zakresie gospodarki wodnej. — Chronmy Przyr.Ojcz. 6:43–46.

Figuła K. (red.) 1961. Studium nad mozliwoscia organizacjigospodarki wodnej na górnym Dunajcu. —Zesz.Probl.Post. Nauk Roln. 30.

Grodzinska K., Olaczek R. (red.) 1985. Zagrozenie ParkówNarodowych w Polsce. — PWN, Warszawa, ss. 115–133.

Informacja... 1990. Informacja o budowie zespołu zbiornikówwodnych Czorsztyn-Niedzica i Sromowce Wyzne. Pod-sekretarz Stanu w MOSZNiL. — Mpis, Warszawa.

Kleczkowski A. (red.) 1990. Program ratowania srodowiskaprzyrodniczego zagrozonego budowa zapory w Czorsz-tynie. — Mpis, Kraków.

Klimek H. 1958. Wykorzystanie sił wodnych górnego Dunajcaz punktu widzenia lesnictwa. (Referat na konferencje nau-kowo-techniczna p.t. „Wykorzystanie rzeki Dunajec”,SEP NOT, 4.03.1958). — Mpis powielony, Warszawa.

Kocan T. 1958. Sprawa projektowanej zapory wodnej wCzorsztynie ze stanowiska resortu lesnictwa. — ChronmyPrzyr.Ojcz. 6: 47–48.

Leszczynski K. 1984. Uwagi do Ekspertyzy nt „Dalsze losy

zespołu.....” opracowanej przez Zespół Ekspertów PANpod kierunkiem prof. dr B. Malisza. — Mpis, Warszawa.

Łagosz T. 1990. Informacja o stanie realizacji budowy „Zes-połu zbiorników wodnych Czorsztyn-Niedzica i Sro-mowce Wyzne” — Mpis, Kraków.

Łaski A. 1958. Uwagi do referatów na konferencje naukowo-techniczna p.t. „Wykorzystanie rzeki Dunajec” (SEPNOT, 4.03.1958). — Mpis powielony, Warszawa.

Łaski A. 1966. Ogólne koncepcje budowy zbiornika wodnegow Czorsztynie. — Mpis, Warszawa. (podpisu datow.: W-wa 19.04.1966 r.).

Łuczynska-Bruzda M. 1985. Krajobraz i gospodarka przes-trzenna rejonu Pienin – Aktualny stan i perspektywy. —Teka Kom.Urbanist.Arch. 19: 249–254.

Łukaszek R., Niedzielski H. 1976. Problemy geologiczno-inzynierskie zapory betonowej i zbiornika Czorsztyn-Niedzica. — Zesz.Nauk Polit.Krak. — Budow. WodneInz.Sanit. 2.

Malisz B. (red.) 1984. Ekspertyza n/t Dalszych losów budowyzespołu zbiorników Czorsztyn-Niedzica i SromowceWyzne. — PAN, Warszawa.

Milata W. 1955. Klimat Kotliny Nowotarskiej i jego zmianyspowodowane budowa zbiorników wodnych w dolinieDunajca. — Wszechswiat 2.

Murczynski S. 1967. Konkurs na projekt zapory wodnej wNiedzicy. — Architektura 7: 282–287.

Pienkowska H. (red.) 1971–2. Materiały i sprawozdania kon-serwatorskie województwa krakowskiego. Kraków.

Pienkowska H. 1956. W sprawie zapory czorsztynskiej na Du-najcu. — Problemy 9(126): 668–671.

Pomianowski K. 1905. Siły wodne Galicji – cz. I. Dunajec. —Nakładem Sejmu Krajowego, Lwów.

Postanowienie....1986. Postanowienie Prezydium Rzadu nr37/86 z dn. 19.09.86 r. w sprawie kompleksowej realizacjizespołu zbiorników wodnych Czorsztyn-Niedzica i Sro-mowce Wyzne. — Mpis, Warszawa.

Rudnicki B. 1958. Osiem lat sporu o Czorsztyn. (Referat nakonferencje naukowo-techniczna p.t. „Wykorzystanierzeki Dunajec”, SEP NOT, 3.04.1958) — Mpis po-wielony, Warszawa.

Starmach J. (red.). 1989. Dunajec – wczoraj, dzis i jutro. Ma-teriały z Sympozjum naukowego w Niedzicy –15.06.1989 r. — Mpis, Warszawa.

Stepien P. 1983. Wartosci zabytkowe zamków w Czorsztynie iNiedzicy w obliczu rewitalizacji zbiornika wodnego (ma-teriały do ekspertyzy ). — Mpis, PKE Kraków.

Szczesny T. 1958. Sprawa projektu budowy zapory wodnej naDunajcu w okolicy Czorsztyna ze stanowiska ochronyprzyrody. — Chronmy Przyr.Ojcz. 6: 15–32.

Threatened protected areas of the world: additions for 1989.1988. Newsletter Commision on National Parks and Pro-tected Areas IUCN 45: 8.


APPENDIX

Ryc. 1 Zabytki przyrody i kultury zagrozone przez budowe zbiorników wodnych Czorsztyn-Niedzica i Sromowce Wyzne. 1–granice zalewu, 2– drogi, 3– osiedla, 4– rzeki i potoki, 5– granica panstwowa, 6– granica PPN-u, 7– granice rezerwatów, 8– zaporywodne i obwałowania ochronne, 9– koryta potoków do przerzucania, 10– linia energetyczna 110 kV, 11– drogi i potoki zalewane,12– wsie i przysiółki zalewane, 13– zabytkowe koscioły, 14– zabytkowe kaplice (kreska pod spodem oznacza kilka obiektów wdanej miejscowosci), 15– zamki i kasztele, 16– zabytkowe dwory, 17– inne zabytki budownictwa, 18– zabytki przyrody ozywionej,19– zabytkowe układy przestrzenne, 20– zabytki przyrody nieozywionej, 21– nowa, szpecaca krajobraz zabudowa, 22– oznaczeniezespołu zabytków okreslonego typu, 23– projektowana (druga) lokalizacja skansenu budownictwa podhalanskiego, 24– projekto-wana lokalizacja skansenu budownictwa spiskiego, 25– lokalizacja osrodka wypoczynkowego kopalni w. b. „Bełchatów”, 26–rezerwat przyr. „Lasek”, 27– rezerwat przyr. „Zamek Czorsztyn”, 28– rezerwat przyr. „Zielone Skałki”, 29– zamek Niedzica, 30–wodospady i progi, 31– proponowana (trzecia) lokalizacja skansenu podhalanskiego z funkcja wczasowiskowa.Monuments of nature and history threatened with building of water reservoirs in Czorsztyn-Niedzica and Sromowce Wyzne. 1–outlines of reservoir, 2– roads, 3– villages (hamlets), 4– rivers and streams, 5– state border, 6– borders of Pieniny National Park,7– borders of sanctuaries, 8– dams and embankments, 9– stream-beds which have to be changed, 10– elecrical lines 110 kV, 11–roads and streams which have to be flooded, 12– villages and hamlets which have to be flooded, 13– churches, 14– chapels (theunderline means several objects in the locality), 15– castles, 16– manor-houses, 17– other buildings, 18– monuments of animatednature, 19– structural compositions, 20– monuments of in animate nature, 21– new unsightly structure, 22– complex of monumentsof one kind, 23– (second) location of Tatra Highlands (Podhale) Skansen museum, forseen in the plans, 24– location of SpiszSkansen museum, forseen in the plans, 25– location of rest-house of “Bełchatów” mine, 26– “Lasek” sanctuary, 27– “ZamekCzorsztyn” sanctuary, 28– “Zielone Skałki” sanctuary, 29– Niedzica Castle, 30– waterfalls and rapids, 31– (third) location of TatraHighlands (Podhale) Skansen museum (as rest-camp), forseen in the plans.

Trajdos T. 1980. Zmiany w srodowisku naturanym i kultu-rowym po wpływem budowy zapory czorsztynskiej. —TUP, Materiały. 99: 173–180.

Trajdos T. 1983. Ekspertyza strat i zagrozen da zespołów za-bytkowych w dol. Dunajca w wyniku realizacji ZaporyCzorsztynskiej. — Mpis, PKE Warszawa.

Weber W. 1958. Uwagi do referatu w sprawie wykorzystaniasił wodnych Dunajca. (Referat na konferencje naukowo-techniczna p.t. „Wykorzystanie rzeki Dunajec”, SEPNOT, 4.03.1958). — Mpis powielony, Warszawa.

Zarzycki K. (red.) 1982. Przyroda Pienin w obliczu zmian.Studia Naturae Ser.B. 30.

Zespół... ok. 1969. Zespół zbiorników Czorsztyn-Niedzica iSromowce Wyzne. — CUGW. (broszura informacyjnabez danych bibliogr.).

Zych S., Zółcik-Boniecka H. 1962. Klimat miejscowy Pienin,a projektowane za pory na Dunajcu. — Acta GeographicaLodziendsia 13.

Zmigrodzki Z. 1958. Rola zbiorników wodnych w gospodarcewodnej i energetycznej Polski. (Referat na konferencjenaukowo-techniczna p.t. „Wykorzystanie rzeki Dunajec”,SEP NOT 3.04.1958). — Mpis powielony, Warszawa.


Ryc

. 2.

Stra

ty t

eryt

oria

lne

Pien

insk

iego

Par

ku N

arod

oweg

o i

reze

rwat

ów p

rzyr

ody

na r

zecz

zbi

orni

ków

Czo

rszt

yn-N

iedz

ica

i Sr

omow

ce W

yzne

. 1–

zbio

rnik

i w

odne

, 2–

obsz

ary

chro

nion

e, 3

– gr

anic

a Pi

enin

skie

go P

arku

Nar

odow

ego,

4–

zasi

eg „

mar

twej

wod

y”, 5

– za

sieg

nap

ełni

enia

pow

odzi

oweg

o.T

erri

tori

al l

osse

s of

Pie

niny

Nat

iona

l Pa

rk a

nd s

anct

uari

es f

or t

he b

enef

it of

the

res

ervo

irs

Czo

rszt

yn-N

iedz

ica

and

Srom

owce

Wyz

ne. 1

– w

ater

res

ervo

irs,

2–

prot

ecte

d te

rrito

ries

,3–

bor

ders

of

Pien

iny

Nat

iona

l Par

k, 4

– lo

wes

t pos

sibl

e le

vel o

f w

ater

, 5–

floo

d le

vel.


Ryc

. 3.

Zbi

orni

ki w

odne

Czo

rszt

yn-N

iedz

ica

i Sr

omow

ce W

yzne

, a

Pien

insk

i Pa

rk N

arod

owy

i re

zerw

aty

przy

rody

„Z

ielo

ne S

kałk

i”, „

Zam

ek C

zors

ztyn

” i

„Las

ek”.

Por

ówna

nie

pow

ierz

chni

i z

asie

g od

działy

wan

ia z

bior

nikó

w. 1

– zb

iorn

iki,

2– o

bsza

ry c

hron

ione

, 3–

Pien

insk

i P

ark

Nar

odow

y, 4

– re

zerw

at „

Zie

lone

Skałk

i”, 5

– re

zerw

at „

Zam

ek C

zors

ztyn

”,6–

rez

erw

at „

Las

ek”,

7–

rzek

i, 8–

gra

nica

pan

stw

owa,

9–

osie

dla,

10–

dro

gi, 1

1– R

= 5

km

– za

sieg

odd

ział

ywan

ia z

bior

nikó

w.

Wat

er r

eser

voir

s C

zors

ztyn

-Nie

dzic

a an

d Sr

omow

ce W

yzne

ver

sus

Pie

niny

Nat

iona

l Par

k an

d sa

nctu

arie

s “Z

ielo

ne S

kałk

i”, “

Zam

ek C

zors

ztyn

” an

d “L

asek

”. C

ompa

riso

n of

are

asan

d ra

nges

of r

eser

voir

eff

ect.

1– re

serv

oirs

, 2–

prot

ecte

d te

rrito

ries

, 3–

Pien

iny

Nat

iona

l Par

k, 4

– “Z

ielo

ne S

kałk

i” s

anct

uary

, 5–

“Zam

ek C

zors

ztyn

” sa

nctu

ary,

6–

“Las

er”

sanc

tuar

y,7–

riv

ers,

8–

stat

e bo

rder

, 9–

ham

lets

, 10–

roa

ds, 1

1– R

= 5

km

– ra

nges

of

rese

rvoi

rs e

ffec

ts.


Ryc

. 4. Z

amek

Nie

dzic

ki i

pozi

om p

ietr

zeni

a zb

iorn

ika

Czo

rszt

yn-N

iedz

ica.

Utr

ata

cech

war

owni

gór

skie

j.N

iedz

ica

cast

le a

nd d

am le

vel o

f C

zors

ztyn

-Nie

dzic

a re

serv

oir.

Los

s of

for

tres

s ch

arac

ter.


Ryc. 5. Dawny wyglad osi widokowej doliny Dunajca z zamkami w Czorsztynie i Niedzicy. Widok od strony południowej.Former vista of Dunajec valley with castles in Czorsztyn and Niedzica. View on the south side.

Ryc. 6. Prawdopodobny wyglad osi widokowej doliny Dunajca z zamkami w Czorsztynie i Niedzicy od strony południowej poukonczeniu i napełnieniu zbiorników.Probable vista of Dunajec valley with castles in Czorsztyn and Niedzica – south view– when reservoirs are built and filled withwater.


Ryc. 7. Zamek Niedzicki od strony Czorsztyna – widok sprzed budowy zbiorników wodnych.Niedzica castle on Czorsztyn side – a view from before the reservoirs are built.

Ryc. 8. Zamek Niedzicki od strony Czorsztyna – widok po napełnieniu zbiornikow wodnych.Niedzica castle on Czorsztyn side – a view after the reservoirs are filed.


Ryc

. 9. A

naliz

a m

ozliw

osci

wid

zeni

a na

jwar

tosc

iow

szej

pan

oram

y z

zam

kam

i w C

zors

ztyn

ie i

Nie

dzic

y od

str

ony

połu

dnio

wej

po

ukon

czen

iu in

wes

tycj

i czo

rszt

ynsk

iej.

Ana

lysi

s –

mos

t val

uabl

e pa

nora

ma

with

the

cast

les

in C

zors

ztyn

and

Nie

dzic

a on

the

sout

h si

de, w

hen

the

build

ing

is c

ompl

eted

.


Ryc

. 10.

Prz

ypus

zcza

lna

dals

za u

rban

izac

ja o

tocz

enia

zbi

orni

ków

wod

nych

Czo

rszt

yn-N

iedz

ica

i Sro

mow

ce W

yzne

ora

z Pi

enin

skie

go P

arku

Nar

odow

ego.

1–

pow

ierz

chni

a za

lew

u,2–

dro

gi, 3

– rz

eki i

pot

oki,

4– g

rani

ca p

anst

wow

a, 5

– ob

szar

y ch

roni

one

(PPN

i re

zerw

aty)

, 6–

zapo

ry w

odne

i w

ały

ochr

onne

, 7–

A–

reze

rwat

prz

yrod

y „L

asek

”, B

– re

zerw

at p

rzyr

ody

„Zie

lone

Skałk

i”, C

– re

zerw

at p

rzyr

ody

„Zam

ek C

zors

ztyn

”, 8

– m

iejs

cow

osci

istn

ieja

ce, 9

– pr

zypu

szcz

alna

dal

sza

urba

niza

cja

otoc

zeni

a zb

iorn

ików

wod

nych

i PP

N-u

, 10–

akt

ualn

apr

opon

owan

a lo

kaliz

acja

ska

nsen

u ra

tow

nicz

ego

dla

zaby

tkow

ego

budo

wni

ctw

a z

tere

nu z

alew

u.Fu

rthe

r pre

sum

able

urb

aniz

atio

n of

sur

roun

ding

s of

wat

er re

serv

oirs

Czo

rszt

yn-N

iedz

ica

and

Srom

owce

Wyz

ne a

nd P

ieni

ny N

atio

nal P

ark.

1–

rese

rvoi

r sur

face

, 2–

road

s, 3

– ri

vers

and

stre

ams,

4–

Stat

e bo

rder

, 5–

prot

ecte

d te

rrito

ries

(PN

P an

d sa

nctu

arie

s), 6

– da

ms

and

emba

nkm

ents

, 7–

A–

“Las

ek”

sanc

tuar

y, B

– “Z

ielo

ne S

kałk

i” s

anct

uary

, C–

“Zam

ek C

zors

ztyn

”sa

nctu

ary,

8–

exis

ting

loca

litie

s, 9

– fu

rthe

r pre

sum

able

urb

aniz

atio

n of

sur

roun

ding

s of

wat

er re

serv

oirs

and

PN

P, 1

0– c

urre

nt s

ugge

sted

loca

tion

of S

kans

en m

useu

m fo

r bui

ldin

gs fr

omth

e re

serv

oir a

rea.


SUMMARY

The first conceptions of the hydrotechnic buildingof Dunajec river near Czorsztyn date back fromthe beginning of the century. Only the great floodof 1934 resulted in the construction of a big reser-voir in the middle of the river. A small dam nearCzorsztyn was also designed at that time. Theplanning resumed after the Second World War andseveral plans and designs were considered be-tween 1945–1964.

Most of the plans were for dams of great cuba-ture (cubic meters). The optimal dam site is partlysituated in the Pieniny National Park. The PieninyNational Park is a modestly sized park of 2.231 ha.that contains many valuable plant species and mo-numents of cultural significance. Unfortunately,other locations were not accepted by authoritiesand hydrotechnologists.

The project’s conception included a main re-servoir of 234.000 cubic meters, and a small reser-voir for twenty-four hour leveling was approvedin 1964. The construction was to be completed by1975, but still continues. From the beginning thedam project has been raising many controversiesbecause of the historical monuments and nature (afew include: two medieval fortified castles, onenational park, three sancturaries, and many monu-ments of inanimate nature) in this area. The con-struction of this dam will irretrievably devastatemany of the monuments and the mountain land-

scape of the region. The current landscape will beturned into one of a lake district.

The filling of the reservoirs will result in chan-ges which will slowly transform the nature of thepark, sancturaries, and the biology of the Dunajecriver. Even now many negative changes and los-ses of monuments are visible.

The reservoirs are being constructed to preventfloods, to level flows and raise the lowest ones.The man-made lakes will also be used as recre-ation areas and as a water supply for surroundingtowns. For many years the Dunajec river has beencontaminated by tourism, small industry in the re-gion, and agriculture. However, almost 85% of theconstruction is finished, and the building of waterprotection facilities lags far behind.

The government has upheld the decision tocomplete the construction, but permission to startfilling the reservoirs will only be granted whenthere is a gaurantee for clean water for the reser-voirs. There is also the need to transport the rema-ins of monuments from the lake area and to pro-tect the castles against lake effects. Architecturalturmoil in the midst of construction and the natio-nal park must be settled.

Protests against the dam construction still con-tinue. Many ecologists and scientists maintain thatthe most valuable objects can be saved as long asthe reservoirs are not filled. There is also the fearthat an economic crisis or dangerous flood willcause resignation of protection actions.


Wielka hydrotechnika w Pienin´skim Parku Narodowym · zapora˛ w Roz˙nowie. Po ukon´czeniu tego...

Documents

Transcript of Wielka hydrotechnika w Pienin´skim Parku Narodowym · zapora˛ w Roz˙nowie. Po ukon´czeniu tego...